■■■■■ ■■■■
P'hotel, café-restaurant "jj I „DE MORIAAN" [
! Boven Nieuwstraat 113, KAMPEN
Bondshotel A.N.W.B.— Telefoon 194
■
—ge;
—————————— 8
Ruime zalen voor feesten en vergaderingen en uitpakkamers disponibel. Geheel Electriseh verlicht
L EIGENAAR: P. P.VANZELST. J ma. .55»
Voor KAMPEN wordt op vooruitgang gehoopt, de
KAMPER COURANT,
opgericht als KAMPER WEEKBLAD op 16 Mei 1836,
gaat vooruit. Met elk nieuw kwartaal méér abonné's, EEN STEEDS STIJGENDE LIJN SEDERT 1916.
Verschijnt op Dinsdag en Vrijdag Abonnement»- p | «gp jjpjg
prijs m de stad || ~
ADVERTENTIEPRIJS f 0.18 PER REGEL.
Is steeds geweest, is nóg het
Familieblad voor KAMPEN en Omstreken
= Wil zorgen dat te bujven =====



KAMPEN
UITGAVE MET INSTEMMING VAN HET GEMEENTEBESTUUR VAN KAMPEN
KAMPER WAPEN VAN 1598.
D. y. ALTA iso iso AMSTERDAM 00 iso 1925



Op het gebied van DAMESCONFECTIE
is Kampen sedert eenige jaren sterk vooruitgegaan. Niet, — dat men ter plaatse vele confectie-magazijnen vindt, er is slechts één,
MAISON CHIC
maar deze Firma kan men tot de besten in den lande rekenen. De door Maison Chic gebrachte artikelen, getuigen steeds van goeden smaak. Voordeelige prijzen, gepaard aan vakkundige bediening, noodigen tot koopen. De roep der Firma is dan ook zoodanig, dat zij ook buiten Kampen's grenzen een groote kring van begunstigers telt. Een bezoek aan de Damesconfectie-Magazijnen „Maison Chic" kan iedere dame dus ten zeerste worden aanbevolen.
Vraagt Uw leverancier onze welbekende merken



VOORWOORD.
De lezer van de door D. Y. Alta te Amsterdam uitgegeven beschrijving van Kampen vindt in ,,de Schrijvers" prettige en betrouwbare gidsen.
Het zijn de heeren H. J. Moerman, leeraar geschiedenis en aardrijkskunde a/h gemeentelijk Lyceum, A. J. Reijers, hoofdopzichter bij gemeentewerken, J. Haverkamp, gemeentelandbouwkundige en F. H. J. de Plot, administrateur v. d. Nuts-Spaarbank, die zich bereid verklaarden het verleden waarop onze stad bogen kan, haar tegenwoordige beteekenis, wat ze aan goeds, schoons en nuttigs bezat en nog herbergt, haar rijkdom en hare aantrekkelijkheden te schetsen.
Voor hun arbeid zij hun hier dank gebracht.
Kampen heeft een lang en belangwekkend verleden. Het erfde van de voorgeslachten niet weinig aan bouwkunst-monument, en bewaarde een rijk en uitgebreid archief. De daarin belichaamde geschiedenis heeft zich in elders veelal reeds verdwenen instituten — o.a. het Groot- en Buiten-Burgerschap met daaraan verbonden weiderecht — op merkwaardige wijze gemanifesteerd.
De Kamper burgerij betoont een alleszins gewettigde gehechtheid aan het oude Kampen, opmerkelijk weinig verza-, kende den aard en de traditiën — van de laatste nog het minst de ideëele — die zij zich overgeleverd zag.
Een verschijnsel waarin ik stijl meen te mogen zien en dat geëerd worden mag, waar zij andererzij ds — nageslacht van ondernemende voorouders — niet nalaat, de handen aan den ploeg te slaan.
De stad Kampen kenmerkt zich door verscheidenheid van belangrijke onderwijs-instellingen die haar tot studiestad maken (de voortdurend in omvang groeiende Theologische School der Geref. Kerken; de School voor Officiersoplei ing waarvan zij zich het bezit kort geleden opnieuw verzekerd zag; een Stedelijk-, een Bijzonder Gymnasium, enz.).
Zij dankt de handhaving van eene constante welvaart, ook



4
onder veelszins minder gunstig geworden omstandigheden, mede aan hare voor scheepvaart, handel en industrie geschikte ligging, waarvan intusschen méér profijt kon en in de toekomst ongetwijfeld ook zal worden getrokken.
Zij verheugt zich in het bezit van een ondernemenden en ernstig strevenden middenstand.
Zij is sierlijk gelegen aan den Ijssel; haar bouworde en haar naaste omgeving hebben een eigene, nog te weinig bekende, schoonheid van groote bekoring, en zij heeft in haar dichte nabijheid de Geldersche heide, de bosschen en heuvelen van den Veluwezoom.
Van overwegende beteekenis is haar soliede rijkdom aan gemeentelijk grondbezit.
Een karakteristieke vorm van rijkdom, die haar ten zegen was, en die haar, om den omvang en de vruchtbaarheid ervan, een welhaast exceptioneele positie verschaft,
Een door vorige generaties beleidvol beheerd bezit, dat de stad binnen de eigen gemeentelijke grenzen zich deed omringen door een welvarende, degelijke boerenbevolking, met welke de band, door den vorm van het toegepaste pachtstelsel, een continuiteit ging vertoonen, waarvan stedelijke en landelijke bevolking gelijkelijk voordeden hebben ervaren.
Gelukkige combinatie alzoo, in klein bestek, van zeer veelzijdig georiënteerd maatschappelijk leven, die niet alleen het besturen van eene gemeente van deze constellatie tot een genot, maar ook het wonen binnen hare muren aantrekkelijk maakt.
Moge de inzage van dit boekje velen leiden tot nadere kennismaking met deze zeer oude en tegelijk jonge, in beide opzichten interessante stad.
Interessant niet alleen om hare geschiedenis en om al hetgeen de herinnering aan een bloeiend verleden bewaart, maar ook om haar huidige situatie die haar een wel kleine maar toch complete stad doet zijn; interessant niet het minst om de nieuwe ontwikkelingsmogelijkheden die haar geworden zullen, wanneer ze, minder geisoleerd, niet meer aan de Zuiderzee, maar aan Nederlands twaalfde provincie grenzen zal.
De Burgemeester van Kampen,
ï8 April 1925.
M. FERNHOUT.



INLEIDING.
Waar in den laatsten tijd verschillende plaatsen, ook in de naaste omgeving, zijn voorgegaan met het in 't licht geven van een geïllustreerde beschrijving, mag Kampen allerminst achterblijven. Allerminst! Want aan hare ligging, eenigszins bezijden de hoofdverkeerslijn, is het te wijten, dat onze woonplaats minder bekend is dan zij verdient. Kampen toch is een mooie oude stad, welke veel bezit, dat in hooge mate bezienswaardig is en ook voor 't overige in menig opzicht voor andere plaatsen niet onderdoet. Het is dan ook regel, dat de verwachtingen van vreemde bezoekers worden overtroffen en meermalen werden later de ontvangen indrukken met opgetogenheid weergegeven. Zelfs kenners van antiek stedenschoon toonden zich verrast over wat zij hier aantroffen en wijlen Jhr. Victor de Stuers heeft van Kampen sprekende eens de aanduiding ,,Klein-Neurenberg" gebruikt.
In de volgende bladzijden hopen we echter te doen uitkomen, dat Kampen niet sluimert te midden zijner monumenten, dat van ,,versteening" allerminst sprake is, doch dat er een opgewekt gemeenschapsleven gevonden wordt, zich uitende op geestelijk en maatschappelijk terrein; dat er met energie gewerkt wordt en met durf gestreefd naar verbetering van het bestaande, bij het vooruitzien naar hoopvolle ruime perspectieven.
De Schrijvers.



6



Ligging en bouw der stad.
Even vóór het punt, waar de deltavorming van den IJssel begint, ligt de stad Kampen in haar volle lengte (van 3 K.M.) uitgestrekt langs den linkeroever van den breeden stroom. Aan die lengte is de diepte niet evenredig, zoodat de stad een zeer gerekten vorm vertoont. Een der oude schrijvers heeft dan ook reeds van haar gezegd: „alsoe dat sije voelle grotter schint toe wesen dan sije is". Dit is een gevolg van het feit, dat regelmatige concentrische uitbouw hier op terreinbezwaren moest afstuiten. Het omringende polderland, slechts onvoldoend beschermd, lag te allen tijd bloot voor de hooge vloeden der Zuiderzee en alzoo moesten de oude vestingwallen tevens dienst doen tot keering van het inundatiewater, daarmee tegelijk de grens stellende voor de mogelijkheid van bebouwing. Nu is wel in het midden der 15e eeuw de oude veste belangrijk naar het westen en zuiden uitgelegd, maar de meerdere ruimte was toch nog geheel onvoldoende voor de behoefte aan expansie7 der bloeiende handelsstad, welke derhalve haar uitbreiding zocht in de richting der lengteas.
Daardoor maakt Kampen op den bezoeker, die uit oostelijke richting nadert, een verrassenden indruk. Gezien van de dijkwegen is het aspect der uitgestrekte kaden, waarboven torens, antieke geveltoppen en spitsen uitsteken, al te zamen zich spiegelend in het water van de breede rivier, met de overspanning van een monumentale, op zware pijlers rustende brug, werkelijk schilderachtig en imposant en wordt het alleszins begrijpelijk dat dit tafereel in den loop der tijden op menig waardevol doek is vastgelegd.
Geheel anders is de aanblik bij nadering uit westelijke richting. Daar de terreinen der voormalige vestingwerken herschapen zijn in een fraai plantsoen, beschaduwd door een aaneengesloten gordel van hoogopgaand hout, wordt daardoor de stad zoo volkomen achter het groen verborgen, dat men zou wanen een bosch van loofhout voor zich te zien, wanneer niet hier en daar een torenspits boven de kruinen der boomen kwam uitsteken.



Kampen in vogelvlucht.
Co



9
Het stadsbeeld.
Zooals in de meeste oude steden is ook hier een hoofdstraat, de oudste en tevens de hoogst gelegene van alle, waar zich het verkeer bij voorkeur concentreert en waarlangs gesloten huizen niet of bij hooge uitzondering te vinden zijn.
De Oudestraat is de hoofdader der stad, de plaats, waar zich haar hartklop doet gevoelen. Aan de attractie, welke daarvan uitgaat, ontkomt geen enkele categorie der bevolking, al wisselt het publiek naar de tijden van den dag. Daar is het, dat de straatjeugd het liefst speelt en ravot, de dandy flaneert, de bakvisch rendez-vous geeft, de huisvrouw winkelt, de kantoorman beweging neemt, de student (civiel en militair) „een Oudestraatje pakt".
En toch is te vreezen, dat onder die velen er maar weinigen zijn, die oog blijken te hebben voor het bijzondere, voor het eigen karakter van die straat; slechts weinigen, wien het opvalt, hoe altijd mooi, onder heldere zonneschijn evenzeer als bij avondbelichting, dat bovenstuk onzer Oudestraat is in de flauwe buiging van haar lijn met de afsluitingen aan het benedeneind door de massale kolom van den Nieuwen Toren en aan de zuidzijde door de machtige vormen der Sint-Nicolaaskerk, juweel van laat-Gothiek, waarvan de hooge koorbeuk zoo statig omhoog rijst. Waarlijk, het kost moeite elders fraaier stadsbeeld aan te wijzen.
Evenwijdig aan den IJssel doorloopt de Oudestraat het terrein der oude stad nagenoeg in de volle lengte. Aanvangende bij de even genoemde Sint-Nicolaas- of Bovenkerk eindigt zij op de plek, waar zich eertijds de meest noordelijke der vestingpoorten bevond, de voor eenige jaren afgebroken Hagenpoort (naar de vroegere voorstad ,,De Hagen"). Slechts over een deel van haar lengte bestaat er geen scheiding tusschen de Oudestraat en de kaden van de rivier; het is bij het Van Heutsz-plein, roemrijker gedachtenis, waaraan de herinnering zal verbonden blijven aan de tijden, toen in de ruime en hooge Kazerne het Instructie-Bataljon gelegerd was. De Bovenkerk staat geheel vrij tusschen twee pleinen, het Muntplein en de Koornmarkt, aan welk laatste plein de gebouwen liggen, waarin voor. ort de Hoofdcursus gevestigd was. Een zes eeuwen oude, van zware ronde torens voorziene poort, de Koornmarkts- of Witte Poort, eenmaal de hoofdtoegang der stad, leidt van hier naar de rivier.



10
Gezicht op de stad van de Spoorkade.
De beide deelen van de IJsselkade boven en beneden de brug dragen een verschillend cachet. Terwijl het eerste voert langs rustige heerenhuizen, waarvan de gevellijn dicht nadert tot de langs den rivieroever staande boomenrij, heerscht aan het benedeneind, waar de kade breeder is en ruim, veel meer bedrijvigheid. Daar is de aanlegplaats der booten, welke van hier vertrekken of op doorreis Kampen aandoen, daar rijden vrachtwagens en handkarren, daar wordt gelost en geladen.
Maar op welk punt men zich ook bevindt, steeds valt te genieten van een eenig mooi riviergezicht. Door het sappige, groenende land-
schap,waaruithet r —,
kerkje van Wil-
sum met het fijne torentje zich zoo geestig verheft en dat eenerzijds wordt afgesloten door het hooge
geboomte langs IJsselkade-beneden de brug.



II
den Koeluchter straatweg, waarachter bij helder zicht de lijn blauwt van het Geldersch heuvelland, ziet men den IJssel aanspoeden in wij de bochten en speelsche kronkelingen, imposant als ner¬
gens elders in ziin TT 1 • , , , „ T? *1 ,
° . J IJsselgezicnt met Kamper-Eiland.
stroomgebied. En
naar het noorden kan men den loop van het Ganzediep volgen, dat langs ,,de Zeven Heuveltjes" in de richting van het eenmaal bloeiende, thans vervallen stedeke Grafhorst stroomt, of weidt het oog in het verre verschiet, waar de horizon, uit-
IJsselgezicht onder zware bewolking.



Kijkje in het Plantsoen.
gespannen boven de grazige vlakten van het Kamper Eiland, rust op het spiegelend vlak der zee. Onder den stadigen wissel van licht en bewolking nooit gelijk, nooit hetzelfde, maar altijd even aantrekkelijk, altijd even mooi!
Evenwijdig met de Oudestraat loopen de Voorstraat, in den volksmond nog steeds aangeduid met den vroegeren naam „Achter den Nieuwen Muur", de rustige Nieuwstraat, bestaande uit een „Boven"- en een „Buiten"-gedeelte, en de drie Hofstraatjes, welke met de Oudestraat en onderling verbonden zijn door dwarsstraten en stegen. Onder deze hebben de Geerstraat en de Broederstraat en de van jonger dateerende Gasthuisstraat het meest beteekenis voor het groote verkeer.
Het hierboven genoemde betreft het centrale, tevens oudste deel der stad, de kern, waaruit ze zich verder heeft ontwikkeld. Dat deel lag ingesloten tusschen den IJssel en de Burgel, eerwater, dat thans de stad doorsnijdt, doch oudtijds diende als vestinggracht, waaruit aan de binnenzijde de hooge stadsmuur omhoog rees, terwijl op den buitenoever een „dijk" was
12



Kijkje in het Plantsoen.
opgeworpen om het ,,vloed"water te weren. Toen in de tweede helft der 15e eeuw als eisch van noodzakelijkheid in wijder segment een nieuwe mantel van vestingwerken was aangelegd, werd de oude muur afgebroken en de dijk verlaagd, maar de Burgel bleef bestaan, thans echter als binnengracht, en de ter weerszijden aangelegde straten bleven in de namen Burgwal en Vloeddijk de heugenis aan vroegere bestemming bewaren. De Burgel staat in den regel in open verbinding met den IJssel, al kan ze zoo noodig aan beide zijden door sluisdeuren worden afgesloten. Het bezit van een frisschen, stroomenden rivierarm door het midden der stad is een zeldzaam hygiënisch voordeel, maar van het geheel gaat tevens attractie en bekoring uit. Hoe treft op menig punt het cachet van rustige voornaamheid! De plekjes tegenover Prinsenstraat en Kalverenbosch, in de buurt van Zwanen-, Celles- en Broederbrug, ze roepen als 't ware om de camera en telkens kan men daar dan ook het vouwstoeltje zien uitslaan van schilder of teekenaar. Het is ditzelfde
13



14
typeerende stadsbeeld, hetwelk aan meerdere plaatsen haar oud-Hollandsch karakter verleent, maar niet overal is het zoo gaaf en mooi bewaard gebleven als hier.
De verwijding van het keurslijf der stad gaf het aanzien aan een nieuw kwartier, vrij bekrompen en onregelmatig van aanleg. Een uitzondering daarop vormden de Broederweg, de Cellebroedersweg en de Graafschap, alle toegang gevende tot een der stadspoorten, en in verband daarmee breeder en met meer zorg aangelegd. Van de drie poorten bestaan Broeder- en Cellebroederspoort nog steeds als sieraad der omgeving, terwijl de Venepoort sinds lang verdwenen is. Omstreeks denzelfden tijd werd in het gemis aan een groot plein in het centrum der stad voorzien door annexatie van een tusschen Nieuwstraat en Burgwal gelegen, ommuurden kloostertuin; daaruit ontstond de Nieuwe Markt.
Het was eerst veel later, thans nog geen volle eeuw geleden, dat de geniale tuinarchitect J. D. Zocher het terrein der voormalige vestingwerken wist te herscheppen in een plantsoen,
Bovenhaven met Manége.



15
waarop elk rechtgeaard Kamper burger trotsch mag zijn. De ge-
heele aanleg, waarvan ook de sierlijk gebogen breede gracht deel uitmaakt, is artistiek ontwornen en in iiitvoe-
*\ . Kijkje in het Plantsoen.
ring zoo gelukkig
geslaagd, dat het een lust is dit werk van den meester met rustige aandacht te beschouwen. Wie oog heeft voor pakkende effecten, staat telkens in bewondering voor een schilderachtige waterpartij of een fraaien doorkijk. De begroeide eilandjes in en het gepluimde riet langs de gracht, de teekenachtige bruggetjes en zelfs de kleurige, bewegelijke watervogels, ze zijn alle onmisbare onderdeden van het gansche plan. En wat doen de beide antieke poorten met haar eeuwenoud muurwerk en massieve torens niet aardig tusschen stammen en bosschage, scheppende een waas van romantiek! Een schat van bontbladige heestergewassen, gazons en bloemperken, over het bodemterras overvloedig verdeeld, en belommerd door hoogopgaand hout, geeft een mengeling van tinten, welke het oog geboeid houden. Geen wonder dan ook, dat het gemeentebestuur zijn verplichting erkent door te zorgen voor nauwlettend en deskundig onderhoud.
De strook langs den IJssel boven de Koornmarktspoort, destijds een moerassig terrein, kwam vervolgens aan de beurt om opgehoogd en verbeterd te worden. Er verrezen daar een paar rijen nette heerenhuizen langs een straat, welke in haar naam: de la Sablonierekade de herinnering levendig houdt aan een vroegeren burgemeester. Het voorterrein werd aangelegd als een klein park met gazons, perken en wandelpaden, afgesloten door een rij zware beuken en iepen, welker afhangend gebladerte heerlijke doorkijkjes laat op en over het vlak der altijd indrukwekkende rivier. De B'ovenhavenstraat vormde de verbinding met de Graafschap.
De naam van een anderen oud-burgemeester is verbonden



i6
aan de ceintuurbaan, welke den buitenrand der stad uitmaakt, aansluitende tegen het verhoogde plantsoen. Het is de uit drie deelen bestaande Ebbingestraat (ie, 2e en 3e), waarvan de aanleg tegelijk de aesthetica en de hygiëne heeft bevorderd, daar er mee gepaard ging de dichting van een open riool. En van nog een ander verdienstelijk inwoner (oudburgemeester ook hij, doch niet van Kampen, maar van IJsselmuiden c. a.) is de naam aan een belangrijk werk verbonden. Het was de heer C. H. A. Engelenberg, oud-Gedeputeerde van Overijssel, die bij zijn overlijden, mede namens zijn eerder gestorven zuster, aan de gemeente Kampen een bedrag van twee ton gouds legateerde voor den bouw
van een nieuw modern ziekenhuis, daar de bestaande inrichting aan den Vloeddijk de tegenwoordige eischen niet meer bevredigen kon. Ten einde aan het verlangen van den erflater te kunnen voldoen, werd het boveneinde der stadsgracht gedempt en tot aan den Singelweg tot watervrij peil opgehoogd, waardoor een uitgestrekt terrein ontstond naast en achter het kapitale gebouw, waarin H.B.S. en Sted. Gymnasium gevestigd waren. En op een deel van dat terrein werd door den Amsterdamschen architect W. Kromhout Cz. een ziekenhuis gebouwd, dat naar het uitwendige een sieraad is voor de omgeving en tevens door doeltreffende inrichting aan strenge eischen beantwoordt. De beide kloeke gebouwen komen te beter tot hun recht door het lofwaardig besluit van het gemeentebestuur het voorterrein in zijn geheel onbebouwd te laten en voor
Het Oude Raadhuis.



i7
parkaanleg te bestemmen, waarbij tevens werd geoordeeld, dat dit nieuwe park zich
harmonisch moest aansluiten bij het kunstwerk van den grooten
Zocher. Alzoo werd dej aanleg opgedragen aan
den Haarlemschen tuinbouwkundige L. A. Springer, die ook hierbij zijn naam heeft weten hoog te houden.
Tracht het voorgaande een vluchtig beeld te geven van de stad binnen haar historische omlijning, benedenwaarts langs de rivier
vindt ze haar voortzetting in een kwartier, datum.
Daar buiten de Hagenpoort
bloeiende voorstad gevonden
Schoorsteenmantel in de Schepenzaal van het oude Raadhuis.
grootendeels van zeer jongen
op de plek, waar oudtijds een werd, lagen tot voor kort als
de buurtschap Brunnepe: een aantal onaanzienlijke, voor 't
meerendeel zelfs armelijke woningen, deels afzonderlijk staande, deels aaneengebouwd langs een vrij breede, maar slecht geplaveide, gebrekkig verlichte straat: den Noordweg en langs een smalle met den eigenaardigen naam van Pannehoekendijk (naar de groote, platte straatkeien). Eenige bijeenstaande blokken van kleine huisjes droegen den naam „Schokkersbuurt", terzake dat zich aldaar een deel van de bevolking van Schok-



i8
land metterwoon had gevestigd, toen dit eiland in 1859 °P last van hoogerhand werd ontruimd. Behalve visschers waren het kleine veehouders en tuinders, die daar woonden.
Dit Brunnepe kreeg pas meer beteekenis, toen 'n veertig jaar geleden de firma H. Berk en Zoon daar een uitgestrekt terrein aankocht en hierop aan de rivier een fabriek liet bouwen. De emailleerderij werd uit de stad daarheen overgebracht en ontwikkelde zich in korten tijd tot een bloeiend bedrijf. Al spoedig verrezen naast het oudste fabrieksgebouw een tweede en derde en alzoo ontstond allengs het geheele complex van werkplaatsen, kantoren en magazijnen der tegenwoordige N.V. „Kamper Emaille-Fabrieken", waar honderden arbeiders en arbeidsters onder gunstige arbeidsvoorwaarden thans een bestaan vinden.
Was deze vestiging voor Brunnepe reeds een zaak van beteekenis, andere omstandigheden hebben medegewerkt, om de misdeelde buurtschap verder uit haar isolement te verheffen.
Evenals in vele andere plaatsen, en mogelijk nog meer, lieten te Kampen de woningtoestanden te wenschen en vooral in arbeiderskringen was het op het punt van huisvesting vaak droevig gesteld. Aan de Nuts-Spaarbank komt de eer toe, den eersten stoot tot eenigszins beduidende verbetering te hebben gegeven. Het was te Brunnepe dat zij vóór ca. twintig jaar op een aangekocht terrein een 50-tal hygiënische arbeiderswoningen deed bouwen. Het voorbeeld trok! Onder den naam „Eenvoud" werd een bouwvereeniging opgericht, welke het aangevangen werk voortzette door naast de Spaarbankstraat een Eenvoudstraat aan te leggen. En toen deze bescheiden pogingen gelegenheid gaven den omvang van den bestaanden woningnood eerst recht te kunnen overzien, werd overgegaan tot krachtiger bestrijdingsmiddelen. Eerst deed de firma Berk een flink terrein in gereedheid brengen en daarop ^ nette huizen bouwen; zoo ontstonden o.a. de Hendrik Berkstraat en de Catharina Gillesstraat. En onmiddellijk daarna was het weer de bouwvereeniging „Eenvoud", waarvan actie uitging. De zaak werd nu breeder opgezet en het resultaat was een ruim aangelegd tuindorp met eenige honderden gezonde woningen Van zeer verscheiden type langs breede straten, welke leiden naar een vriendelijk middenpleintje, het Bagijnenplein. De aanduiding dezer straten gaf gelegenheid tot herdenking van



J9
Mr. Lemker en Jhr. Mr. Wttewaall van Stoetwegen en van de verdienstelijke oud-Kamper burgers Veen Valck en Geert van Wou. Een der nieuwste straten is genoemd naar den vorigen burgemeester Mr. van Blommestein, als ambteloos burger in
ons midden gebleven. Onmiddellijk na den bouw van dit „Bagijnen-kwartier", werd aangevangen met een ander complex, naar den ouden naam van het terrein aangeduid als „het Klooster-kwartier", terwijl een groote school, half openbare, half bijzondere, en een Hervormde kerk met torentje er mede toe bijdroegen, om in dezen eertijds verlaten uithoek een nette, dichtbevolkte stadswijk te doen verrijzen met goede bestrating, rioleering en verlichting.
En de toekomst draagt voor Brunnepe nog meerdere beloften
in haar Schoot. Niet Toren van de St- Nicolaas- of Bovenkerk.
alleen bestaan bij het gemeentebestuur gevorderde plannen tot verbreeding en verfraaiing der toegangswegen, maar ook verdere uitbreiding kan niet uit blijven en zonder gewijzigde omstandigheden zou deze zelfs reeds een feit zijn geworden. Met het doel tot uitvoering van een nieuw bouwplan, breed en flink van opzet, had „Eenvoud" het eigendomsrecht weten te verkrijgen van een terrein van 7.50 H.A. oppervlakte, doch intrekking van den aanvankelijk toegezegden regeeringssteun deed de bouwvereeniging in moeielijkheden geraken. Toen is het bestuur der gemeente haar echter te hulp gekomen door het eigendomsrecht over te nemen en tevens de opspuiting der



20
terreinen voor gemeentelijke rekening te doen plaats hebben. En alzoo zal straks aansluitende bij den Singelweg en in de nabijheid van den IJssel een uitgestrekt, gunstig gelegen terrein na beklinking opnieuw voor bebouwing of voor industrieele doeleinden gereed liggen. De P.



Historisch Overzicht.
Arent to Boecop, de kroniekschrijver van Kampen, schrijft ergens, dat hij in de archieven van zijn vaderstad vergeefs gezocht had naar een bericht over het ontstaan van de stad Kampen. Deze woorden zou men nog kunnen herhalen. Wel is er een brief van 1227, die over een vischwater bij Kampen spreekt, maar het officieele stuk, dat van Kampen een stad maakte, de stadbrief, die in zooveel oude steden met zorg bewaard werd tot den huidigen dag, is reeds sedert langen tijd verloren gegaan. Toch mag men vermoeden, dat de landsheer, de bisschop van Utrecht,ditstadrechtomstreeksi240 verleend heeft.
Het merkwaardige is, dat reeds eenige jaren later — zoo snel is blijkbaar de opkomst der nieuwe stad geweest — Kampen een zeehaven blijkt te zijn van beteekenis. Terwijl Tiel en Urecht als handelsplaats naar den achtergrond schoven, kwamen de IJselsteden naar voren, Kampen het meest. De landen om de Oostzee waren juist in opkomst; men haalde daar, wat het Noorden schonk: visch, koren, hout, pelswerk, men bracht er waren uit deze en Zuidelijker gelegen streken, zooals zout, wijn en laken. Vooral de landstreek aan weerszijden van de Sont trok veel vreemden, het eerst visschers, want de rijkdom aan haring was hier toen fabelachtig. Kampen speelde daar reeds in de 13e eeuw een belangrijke rol. Het had er 's zomers een heele nederzetting, waar een „voogd" leider en ook vertegenwoordiger der stad was. In het museum van de Zweedsche stad Lund ziet men een metalen grafplaat, afkomstig uit de oude kerk van Skanör, met dit opschrift:
Hier leghet Diederic Brant van Campen, die staerf up den 7 dach in Piet-maent (= Augustus) Ao.Di. 1368. Bid over de ziele. Zoo begrijpt men de oude uitspraak, dat Kampen uit Schonen is gebouwd — want Schonen is de naam voor dit deel van Zuid-Zweden.
Die Schonensche handel maakte de Kampenaren tot vrachtvaarders langs de kusten van een groot deel van West-Europa.



22
De Roomsch-Katholieke Kerk.
In de 14e en 15e eeuw kwam men in de Oostzee tot Reval, Zuidwaarts zeilde men naar de wijnstreek om Bordeaux en naar Spanje. Maar de schippers staken ook over naar Engeland en voeren den Rijn op tot Keulen. Vaak hadden ze vracht van de kooplieden in het machtige Brugge; hier werden hun schepen 's winters wel opgelegd, om 's zomers weer uit te varen.
In 1416 had Kampen 120 schepen, die zooals men toen zei, ,,buten duynen" -voeren; de grootte van de stad moet men echter met middeleeuwsche maat meten; zij had niet meer dan 12000 inwoners.
De aandacht der stadsregeering was voortdurend gevestigd op de handelsbelangen der stad; de burgemeesters waren veelal bekwame en veelbereisde mannen, die onderhandelden met vreemde vorsten en met Lübeck en andere steden van den stedenbond der Hanze. Kampen zelf is niet altijd Hanzestad geweest en heeft zelfs meermalen tegenover de Hanze een eigen politiek gevoerd; eerst van 1441 af is Kampen een volgzaam lid van den bond.



23
Gezicht op den Nieuwen Toren (van de Nieuwe Markt).
De bloeiende handel bracht welvaart, die zich manifesteerde in den bouw van een monumentaal raadhuis en van eenige kerken; ook van fraaie koopmanshuizen, in wier gevels de invloed op te merken valt van Vlaanderen. In de 15e eeuw wordt het nog bestaande Gotische huis opgetrokken, „het laatste zichtbare teeken van Kampens grootheid op handelsgebied in de Middeleeuwen".
Talrijke kloosters herbergde de stad binnen hare muren, b.v. het Franciscaner klooster, waarvan het kerkgebouw als Broerkerk nog bestaat. Buiten de poorten vond men in Brunnepe het rijke jufferenklooster Johannes de Dooper, dat een tijdlang 120 nonnen telde; aan de overzijde der rivier stond op den Zonneberg in Mastenbroek een Karthuizer klooster. Verder moeten nog genoemd worden de vele stichtingen en organisaties, die zich



24
belastten [met armenzorg, steun aan ouden van dagen en ook zielszorg; dat waren de gasthuizen, de z.g. vergaderingen en de memoriën of broederschappen. \
In denzelfden tijd verwierf Kampen zich een kostbaar bezit in het Kamper Eiland. Toen n.1. Mastenbroek, het moeras tusschen IJsel en Zwarte Water in 1364 verdeeld werd onder de omliggende marken, kreeg Kampen als aandeel de eilanden tusschen de deltaarmen van den IJsel, ,,mit alle dye anwassen van dien". Juist door deze aanwassen is genoemd bezit voortdurend in beteekenis gestegen. Schat men de grootte in de 14e eeuw op ongeveer 550 H.A., thans bedraagt de oppervlakte meer dan 3600 H.A.
Verder vertier bracht de nijverheid, in het bijzonder de laken- en de bierbrouwerij. De visscherij op den IJsel was niet zonder beteekenis. De befaamde steuren — die aan de Kampenaren hun bijnaam bezorgden - werden veel gevangen. Bij de verpachting van het vischwater in de 14e eeuw werd veelal bedongen, dat de pachter aan het stadsbestuur als toegift op de pachtsom een steur van zes of acht voet moest leveren.
Een eigenaardig bewiis voor
debetrekkingen met verre landen
is het, dat de stad in 1447 uit Het Gothische Huis-
Lissabon twee leeuwen ten geschenke ontving, die „aldaer



onderholden en de voele jonghen worpen in den leewentorren". Een ,,lewenwaere" verzorgde ze. Later deed Kampen er op haar beurt eenige aan Lübeck cadeau.
Een Kamper koopman van dien tijd, Bernt Morre, leverde aan den Franschen koning Lodewijk XI, die er ongewone liefhebberijen op nahield, kleine roofdieren, welke hij uit Noorwegen aanvoerde.
Omstreeks 1500 trokken zich echter wolken boven de stad samen. De IJsel werd armer aan water en de monden der rivier verzandden aan de zeezijde. Wel poogde men het vaarwater te verbeteren, o. a. door het gebruik van baggermolens, maar afdoende verbetering werd niet bereikt. Drie eeuwen lang bleef de toestand van den waterweg naar zee en naar binnen zorg geven. Deze toestand was een der voornaamste oorzaken van den achteruitgang der stad. Hierbij kwam, dat na 1500 om de Oostzee voortdurend strijd was; de Hanze zakte toen ineen. Binnenlandsche strijd kwam daarbij: het was de tijd van den onrustigen Karei van Gelre en zijn beruchten helper Maarten van Rossum.
Het laatste deel van de regeering van Karei V bracht weer rust en ook meer welvaart. De strijd om het geloof was echter ook in Kampen uitgebroken. Wederdoopersche vrouwen werden van de IJselbrug in den IJsel gejustificeerd, zooals men dat toen noemde. Ook de brandstapel heeft er gerookt.
Twee dienaren van de kunst uit dien tijd verdienen vermelding. De eerste is de bekwame schilder Ernst Maeler, wiens in 1552 voltooide Laatste Oordeel nog altijd in de Schepenzaal van het oude Raadhuis hangt. De tweede is de „prins der klokgieter s", Geert van Wou, wiens gietsel in eenige Kamper torens te vinden is en verder nog in menigen kerktoren in en buiten ons land. Een eeuw later treffen we weer twee bekende geelgieters aan, n.1. Hendrick Woltersz. Wegewaert en Kiliaen Wegewaert.
De Italiaan Guicciardini, die in de 16e eeuw een beschrijving der Nederlanden gaf, noemt Kampen „een seer treffelijcke, groote, ende schoone stadt", gelegen aan den IJsel, „ghelijck een hantboghe, de pese zijnde de riviere, die daer breedt is...."
Maar de 80-jarige oorlog begon. In 1572 verscheen graai Willem van den Bergh met een Nassausch leger voor de stad,
25



26
die hij in naam van den Prins van Oranj e opeischte; na een kort beleg moest men zich overgeven. Veel hadden de bur gers van de vreemde bezetting te lijden; toen echter eenigen tijd later Don Frederik, Alva's zoon, naar de IJselstreekoprukte,verlieten de Nassausche soldaten de stad. Kampen werd echter genoodzaaktSpaan-
De Cellebroederspoort (binnenzijde). SCh garnizoen te
ontvangen.
In 1578 kwam er verandering. Rennenberg besloot toen de IJselsteden aan den Spaanschen landvoogd Don Jan te ontnemen. Zoo begon een tweede beleg, waarbij de belegerden zoo in nood geraakten, dat ze het zilverwerk van de stad lieten omsmelten om er noodmunten van te maken. Nadat Rennenberg bres geschoten had, gaf de stad zich over. Voor de Katholieken begon nu een moeilijke tijd; de kerken hadden een beeldenstorm te verduren en de kloosterlingen werden verjaagd.
Gelukkig werd na 1600 het oorlogsgevaar steeds geringer. In de dagen van den Munsterschen vrede was de toestand zoo gunstig, dat men zich de weelde veroorloofde een toren te bouwen, niet bij een kerkgebouw behoorénde, maar alleen als sieraad der stad bedoeld, en voorzien van een fraai carillon. Vingboons bouwde dezen toren, nu de Nieuwe toren genoemd, Hemony zorgde voor het klokkenspel.
Franciscus Martinius bezong toen in de Camper Lof zijn geboortestad. In den trant van Huygens prees hij de kunstige IJselbrug, ,,de schoonste Brugh van Nederlants rivieren".



27
Eenigen tijd later wijdde Roelof Waningh in zijn Geestelycke Cmythof (1651) vele regelen aan Kampen, prijzende de deugden
„Dier keyzerlyke stadt, aan Drusi grift gelegen,
Seer konstelijk gesticht, bedauwt met gulden regen...."
Het Kampen van die dagen is vastgelegd door het penseel van Hendrik Avercamp, anders genoemd de Stomme van Campen, wiens schitterend wintergezicht op de stad, met een bewegende menigte op het ijs op den voorgrond, nog een sieraad is van de burgemeesterskamer ten stadhuize.
In het ramp¬
jaar 1672 bezettende Franschen Kampen. De stad werd door dit garnizoen geducht lastig gevallen. Tal van ingezetenen verdwenen tijdelijk of voorgoed. In 1675 klaagde men er over, dat 600 huizen geabandonneerd waren en de helft daarvan onbewoonbaar was. Een deel van die huizen werd weggebroken ; de open ruimte werd beplant met boomen en kreeg zoo den naam Plantage. Op deze plek staat nu de overdekte botermarkt.
In het laatst
der 17e eeUW ves- De Broederpoort -(buitenzijde).



28
tigden zich verschillende gevluchte Fransche Hugenoten in Kampen; ze brachten er een reeds gevestigde industrie tot grooten bloei, de fabricage van trijp, een weefsel van wol of katoen, met een bekleeding van mohair of geitenwol. In 1694 werd aan Abraham Galix vergund een trijpfabriek op te richten, onverminderd de rechten van anderen, die dat bedrijf reeds uitoefenden en onder verplichting om binnen een half jaar 25 a 30 weefgetouwen regelmatig werk te geven. Haar besten tijd beleefde deze tak van nijverheid in het midden der 18e eeuw, toen er ongeveer 600 trijpwevers waren.
In de 18e eeuw leefde Kampen haar leven van rustige provinciestad, middelpunt eener weiderijke omgeving, waar ook de regentenheerschappij van die eeuw soms hare gebreken toonde. Wel voelde men nu en dan de deining der groote gebeurtenissen op politiek en maatschappelijk gebied.
De Patriottentijd bracht meer beroering. Een patriotsch exercitiegenootschap werd in 1784 opgericht, het heette „Voor Vrijheid en Eendragt" en oefende zich ijverig op den Zandberg in IJselmuiden. J. L. van Laar Mahuet, de donderpoëet, vervaardigde twee marschen, die na een zomeroefening met een aanspraak, ook in poëzie, aan den commandant werden overhandigd. Aan dat dichtstuk ontleenen we deze geestdriftige regelen:
„Houd moed — o Bato's kroost — verwin of sterf als Belgen, Bewaart en speer en hoed, zijt Fiere Bato's telgen, Vertrouw op Neerlands God, als Christ en Patriot, Strijd voor uw Vaderland en fnuijkt het Slavenrot".
Twee vaandels, met een vrijheidsbeeld getooid, werden in 1786 uitgereikt. Maar toen de troepen van Willem V in Hattem, waar Daendels de leider der anti-stadhouderlijke partij was, de orde herstelden, was het met het Kamper vrijkorps, dat nagenoeg niets gedaan had om de partijgenooten in Hattem te helpen, spoedig gedaan. Zonder verzet werd het in 1787 door de stedelijke regeering ontbonden.
Een bekend Kampenaar uit Napoleons dagen is de viceadmiraal Jan Willem de Winter, leider van onze vloot in den zeeslag bij Kamperduin, waar hij door de Engelschen geslagen en gevangen genomen werd. Hij overleed in 1812 te



29
Parijs. Negen jaar later werd zijn hart bijgezet in de Bovenkerk te Kampen, waar reeds in 1813 een eenvoudig monumentje was opgericht.
In den avond van 13 November 1813 bracht een afdeeling Kozakken een kort bezoek aan de door het Fransche garnizoen reeds verlaten stad. Men meende, dat het uur der bevrijding gekomen was, maar tijdens den dankstond ter gelegenheid van dit heuglijk feit ttiVtp een Fransche
krijgsmacht Kampen De Witte of K^^£sd^ort (gezien van weer binnen en bracht
de stad in staat van verdediging. Den 20en November verschenen de Kozakken echter opnieuw aan de overzijde van den IJsel. De burgerij opende de Vischpoort, die voor de IJselbrug was gelegen. De held van den dag was de schoorsteenveger Benvenuti, die de openstaande klapbrug sloot en zoo aan de Kozakken gelegenheid gaf om de stad te bezetten. Kampen was nu inderdaad vrij!
Een bezoeker van 1821 vond Kampen nog binnen hare vestingwallen liggen, die hij fraai met boomen beplant noemt; omstreeks 1840 zijn ze opgeruimd. Hij wandelde langs de rivier, die, zooals hij zegt, „schoone gezigten oplevert, zoo op de over dezelve liggende landerijen, als op de haven en de bijzonder schoone IJsselbrug, die 723 Rijnlandsche voeten lang (d.i. 227 M.) en 20 voeten breed is, rustende op acht zoogenaamde jukken van zwaar paalwerk".
i* Een belangrijk ding was het, dat de weg naar zee in dezen tijd zeer veel verbeterde. In het laatst der 18e eeuw was



30
de waterhoeveelheid van den IJsel vermeerderd door een betere verdeeling van het Rijnwater op de splitsingspunten boven Arnhem. In 1826 werden aan den IJselmond de 2500 M. lange Ketelkribben gelegd, die in 1839 met 900 M. werden verlengd en in 1869 met 800 M. Door vernauwing van het rivierbed en indamming der zijarmen werd de uitschuring van het Keteldiep bevorderd en de vaargeul op peil gehouden.
Deze werken kwamen tot stand, toen het stoombootverkeer zich op onze rivieren begon te ontwikkelen. In 1824 was de eerste stoomboot, in Rotterdam gebouwd, den Rijn opgevaren tot Bacharach. In 1837 werden op dezelfde Rotterdamsche werf, drie booten gebouwd voor de juist gestichte Rijn- en IJsel Stoomboot Maatschappij, die een dienst begon van Amsterdam over Kampen naar den Rijn. Ook het verkeer over zee begon weer op te leven; men voer op Huil en Londen, Hamburg en St. Petersburg. In 1847 werden b.v. 53 zeeschepen ingeklaard, terwijl er 48 uitvoeren.
Veel gegroeid in inwonertal was Kampen niet; in 1840 telde het 9000 ingezetenen. De trijpindustrie verkeerde in verval; in 1843 waren er nog 3 trijpfabrieken met 50 getouwen en 1 trijpdruk- en pletterij. In 1890 werd de laatste weverij, die van de gebroeders Bosch, opgeheven. Een nieuwe industrie was echter in opkomst. In 1839 waren er hi Kampen 4 „tabaksfabrikanten", I. S. Stibbe, de firma Fels en Van Spangen G. Hendriks en J. G. van Riemsdijk. Nu begon men zich op de vervaardiging van sigaren toe te leggen. In 1845 was er één sigarenfabriek, die van de firma Leemkuhle, welke Duitsche arbeiders had meegebracht om haar bedrijf te beginnen. Vooral door de energie van W. G. Boele Sr., die uit de kringen der vroegere wevers werkkrachten verkreeg, kwam de nieuwe industrie tot grooten bloei, ook door verzending naar het buitenland. Ze groeide zoozeer, dat in 1910 26 sigarenfabrieken in Kampen waren.
In dit milieu van een welvarende burgerij ontwikkelde zich een opgewekt geestelijk leven, zooals men dat wel vaker aantreft in provinciale centra. De uitingen en werken van deze plaatselijke vernuften zijn vaak door historici, ook kunsthistorici, die te veel naar Holland en de groote steden keken, niet genoeg gewaardeerd.
We noemen J. van Wijk Rz., den leider van een instituut



3i
met een uitstekenden naam, schrijver van een groot geografisch woordenboek. Verder Jur-
riaan moulin, ZOOn
van Evert Moulin, den schrijver der Historische Kamper Kronyk. Hij was Shakepearevertaler en redacteur van de Kamper Courant,
„Geestig blaadje, dat
[zoo vaardig 's Lands gebreken
[kennen doet".
Dan moeten Chris en Hendrik Jan Hein genoemd worden, twee gebroeders, waarvan de
eerste Drpntsrlip pn °ude Gevel in de Graafschap (het huis met
eerste ureniscne en de Dolfijnen).
Achterhoeksche landschappen schilderde en de tweede voortreffelijke stillevens. Een kunstbroeder was J. J. Fels, aan wien we verschillende stadsgezichten te danken hebben; bovendien was hij de schrijver van de Kamper Stukjes, waarin op rijm zijn gezet de spreekwoordelijke staaltjes van onnoozelheid, die op rekening staan van Kamper burgers.
Onder het burgemeesterschap van Jhr. H. A. Wttewaall van Stoetwegen (1841 —1866) vielen er nog een paar dingen voor, die van blijvend belang waren.
Bij Koninklijk Besluit van 20 Nov. 1850 werd het InstructieBataljon opgericht, dat jongelieden zou opleiden voor onderofficier bij de infanterie. Men begon met 180 manschappen. De eerste jongeman, die zich verbond, was A. Luymes, in 1886 gepensionneerd als generaal-majoor bij het Indische leger. Toen het gouden feest dezer instelling in 1900 werd gevierd, had het 17000 vrijwilligers voor den dienst bekwaamd. De feestredenaar, luitenant-kolonel Koolemans Beynen, sprak toen van een



32
forschen eik! Maar de tijden veranderden; op i October 1924 is het Instructie-Bataljon opgeheven. De tijd moet leeren, of dit een verbetering is geweest. In i877^.kreeg Kampen den té Hoofdcursus, dienende tot opleiding voor officier, welke inrich/^X^-ting in 1923 naar Breda werd overgeplaatst.
In 1854 besloot de Synode der toenmalige Christ. Geref. kerk tot oprichting van een Theologische School te Kampen. Deze stichting, die bij haar opening in hetzelfde jaar op zeer bescheiden voet was ingericht, groeide langzamerhand tot een centrum van theologische studie.
Den ioen Mei 1865 verkeerde Kampen in feestelijke stemming. De aansluiting aan het spoorwegnet, dat langs Zwolle naar het Noorden werd doorgetrokken, was voltooid, en de eerste trein uit Zwolle stoomde binnen; volgens den nauwkeurigen berichtgever van deze gebeurtenis had deze zijn eerste reis in 14 minuten en eenige seconden gedaan.
Die aansluiting beteekende het begin van een nieuwe periode, welke ook werd ingeleid door de oprichting van een H- B. S. (1868), die in 1883 met het gemeentelijk Gymnasium, sedert 1847 opvolgster der oude Latijnsche scholen, in een nieuw,
ruim gebouw onder dak werd gebracht. Omstreeks 1880 mocht men zeggen, dat Kampen reden had, tevreden te zijn. De inkomsten overtroffen de uitgaven, dank zij de toenemende baten van het Kamper Eiland. De houten IJselbrug werd in 1877 vervangen door een monumentale ijzeren brug. Hoofdelijke omslag werd niet geheven. Menigeen vestigde zich in de stad, waar het leven goedkoop en eezelli? was. waar het
De Broederkerk. stadsbeeld een heel



33
eigen cachet had en het landschapsbeeld van weiden en hoog geboomte verlevendigd werd door de breede, zich vertakkende rivier. Het inwonergetal groeide van 9000 (in 1840) tot 18000 (in 1900).
Wat de industrie betreft, was het een ding van belang, dat zich in het laatste der 19e eeuw een nieuwe tak van nijverheid ontwikkelde: de snelgroeiende emaillefabrieken der firma Berk, die reeds in 1910 500 arbeiders telden. Ook de fabricage van meubels, magnesium en zeep kwam tot bloei, door de veerijke omgeving werd de zuivelindustrie van belang, die zich vooral toelegde op de export van gecondenseerde melk en andere melkproducten. Het oude drukkersbedrijf bleef Kampen trouw. Oud, want reeds in de 16e eeuw was Peter Warners b.v. een bekend drukker; in de 18e en de eerste helft der 19e eeuw waren Aegidius Valckenier en K. en L. van Hulst bekende namen. Later werd J. H. Kok een drukkersfirma van beteekenis.
Overzien we de laatste 20 jaren stadsgeschiedenis, dan merken we op velerlei gebied verandering. Na een tijd van groote zuinigheid in het gemeentelijk beheer, die den financieelen toestand van thans gezond heeft gemaakt, kwam er een tijd, dat er uitgegeven moest worden, voor nuttige of noodige dingen. Toch gelukte het, door voorzichtig beheer, de crisisschulden spoedig af te betalen en den ingevoerden Hoofdelijken omslag voor 1924 met 30% te verminderen.
Kampens burgerij weet haar verleden te eeren! Het kostbare oude archief wordt met zorg bewaard. De oude gebouwen, monumenten uit vroeger eeuwen, worden in stand gehouden; het gemeentebestuur geeft in dat opzicht een goed voorbeeld. Een verblijdend teeken van belangstelling in de historie der stad is de oprichting van de Stichting Campen (1918), die zich ten doel stelt de bevordering der kennis van het heden en verleden van Kampen en omstreken. Ze opende haar interessant Museum in 1920 in hetzelfde Gotische huis, waar de Openbare Leeszaal en Bibliotheek gevestigd werd.
Kampen ziet ook vooruit! De afsluiting en droogmaking der Zuiderzee opent een nieuw vergezicht. Niet alleen een vergrooting van marktgebied, maar ook een nieuwe aanknooping van water- en landwegen bij de stad en daardoor een belangrijke verbetering van hare verkeersligging.



34
Burgwal en Vloeddijk.
Het gemeentebestuur en de nijveren van Kampen zijn bereid, van de natuurlijke voordeden, die Kampen biedt als plaats van vestiging niet alleen, maar ook als plaats van bedrijf, ten volle partij te trekken. Haar uitstekende ligging aan een diep vaarwater, de aanwezigheid van een rustige arbeidersbevolking, de gemoedelijkheid van omgang bij haar burgers, waar eenvoud van leven verbonden wordt gevonden met zin voor traditie en soliditeit in zaken — dat alles mag zonder schroom vermeld worden. Gelegen te midden van een rivierlandschap, ïrisch en ongerept — niet, zooals in Holland vaak, vervuild en bedorven — in de onmiddellijke nabijheid van een der mooiste Veluweranden, wijst Kampen niet alleen op haar schitterend middeleeuwsch verleden, maar ook op haar heden, dat beloften inhoudt voor de toekomst.
M.



Bouwkundige monumenten.
Dat de Keizervrije Hanzestad Kampen, die in 1495 door Keizer Maximiliaan tot keizerlijk vrije Rijksstad werd verheven en reeds vóór 1397 het recht van eigen Munt bezat, een merkwaardige geschiedenis moet hebben, is begrijpelijk. Immers die oude handelssteden, veelal ontstaan op de hoogst gelegen plaatsen aan onze rivieren, hebben een „natuurlijke groei" gehad, welke dikwerf tot verrassend artistieke uitkomsten heeft geleid. Velen zullen zich herinneren, die oude marktpleinen en mooi zich buigende straten en grachten, waarvan door menigen artistieken gevel de waarde nog wordt verhoogd.
Het schilderachtige silhouet van Kampen, dat vanaf den rechter IJsseloever het oog bekoort, wordt vooral sprekend door zijn torenspitsen en dan is het wel de sobere maar elegante piramidale spits van den Boventoren, met daaraan gebouwde Bovenkerk, die al spoedig de aandacht trekt.
De Bovenkerk, aan St. Nicolaas gewijd, is uit een bouwkundig oogpunt het merkwaardigste bouwwerk der stad en een der belangnjkste monumenten van ons land. Wanneer' het oorspronkelijk kleine Romaansche kerkje, waaruit in den loop der eeuwen het grootsche gebouw van thans zich heeft ontwikkeld, op deze plek werd gesticht, is niet juist op te geven - Echter meent men aan de hand van verschillende stijlvormen en beschrijvingen de stichting van genoemd Romaansch icerkje te moeten stellen in de 11e eeuw.
Met den bloei der stad nam natuurlijk het zielental toe Gevolg daarvan was vergrooting der kerk. Dit geschiedde m verschillende eeuwen, dus door verschiUende geslachten en iedere generatie drukte zich uit in den geest van haar tijd.
Wij vinden aan het gebouw dan ook zoowel Romaansche als vroeg- en laat-gothieke-, aan 't koorhek Renaissance- en aan het orgel barokke stijlvormen.
De Romaansche kerk werd ± 1345 vergroot. De meest belangrijke vergrooting geschiedde na 1369 in welk jaar schepenen



36
Klapbrug over de Burgel (op den achtergrond de Lieve Vrouwe-Kerk).
en Raad der stad met den bouwmeester Rutger Michielszoon van Keulen een overeenkomst sloten.
Deze geniale bouwmeester is het geweest, die, dank zij zijn opleiding door goedgeschoolde architecten in de Bouwhut van den Keulschen Dom, Kampen's verheven koorbeuk schiep. Dit juweel van gothieke architectuur te beschrijven laat ons bestek niet toe. Men ga het zien. zoowel in- als uitwendig en men verlustige zich in de weelderig geprofileerde van groef-steen opgetrokken pijlers, in de elegante muurcolonetten, waaruit zich buigend ontwikkelen de booglijnen van het met fresco's versierde netgewelf.
Hoewel de koorbeuk zich boven kooromgang en kapellenkrans verheft, mist zij, en dat is merkwaardig, toch de lucht¬
ig Zeer waarschijnlijk de zoon van den Keulschen dombouwmeester Michiel, van wien in het archief der Keulsche Kathedraal wordt melding gemaakt.



37
bogen, die aan de buitenzijde de zijwaartsche gewelfdruk zouden moeten opvangen x). De bouwmeester heeft die lucht- of schraagbogen echter wel bedoeld te maken, dit blijkt uit de aan de buitenzijde aanwezig zijnde aanzetstukken.
We.licht hebben de beperkte geldmiddelen het noodig gemaakt een minder kostbare oplossing te zoeken. En die vond de meester door in de koorbeuk, ter hoogte waar de kromme gewelfribben hare geboorte hebben, horizontale trekankers te doen aanbrengen. Hierdoor echter lijdt de heerlijke ruimtewerking van dit kunstwerk met zijn teergevoelige lijnen en subtielen schaduwval.
Het monument wordt inwendig bekroond door gemetselde kruis- en netgewelven, heeft vijf beuken of schepen, dwarsschip, twee portalen, koorbeuk, waaromheen kooromgang met kapellenkrans. Hiervan zijn het de portalen en de twee buitenste zijschepen, tusschen toren en transept, welke tot de laatste vergrooting behooren.
In de 8oer en cper jaren der vorige eeuw werden koorbeuk en transeptgevels op initiatief van den kunstzinnigen predikant, tevens pres. kerkvoogd, A. G. van Anrooy, gerestaureerd door den. architect I. Gosschalk van AmsterdamCtnet den vermaarden Dr. P. J. H. Cuypers als rijksadviseur.
Zoover het gebouw uitwendig met kleine steentjes is bemetseld is dit een schending van omstreeks 1860.
De toren, waarvan archiefbronnen melden, dat hij zou zijn rechtgezet, afgebroken en in de 17e eeuw herbouwd, bezit nog zijn oorspronkelijke gothieke muren. Op technische en constructieve gronden moet o.i. worden aangenomen, dat die archiefstukken een verkeerde voorstelling van zaken geven. De ranke torenspits werd in 1808 door den stadsarchitect Abr. Mart. Sorg er op aangebracht. De toren is in weerwil van zijn soberheid en eenvoud toch van een imposante werking.
In de kerk vindt men, behalve de merkwaardige steenen zitbank in de koorbeuk, het met Renaissance-ornament besneden koorhek, de rijkgebeeldhouwde in kalksteen en vermoedelijk door Vlamingen vervaardigde preekstoel, de drie fraaie Renaissance koperen lichtkronen, ook het beroemde in barokstijl opgetrokken orgel. - Voorts ziet men hier in de kapellenkrans
i). Men vindt dikwerf koorbeuken, welke boven het aangrenzende kerksedeelte zijn uitgebouwd, o.a. bij de domkerken van Utrecht, 's Bosch, Arnhem enz.



3»
achter het koor sierlijk gesmeede graf hekken en het
laat-Romaansche steenen doopvont, terwijl achter in het midden van den
kooromgang in 1909 een koperen
gedenkplaat is
De La Sabionière-Kade. aangebracht voor
den ,,gr ö s s t en
Glockenkunstler der Geschichte" Geert van Wou, van Kampen 1), die hier ter stede dit kunstvak op zoo eervolle wijze uitoefende, aldaar overleed en op deze plaats werd te ruste gelegd 23 December 1527.
De Broederkerk is het eenige bouwwerk, hetwelk is overgebleven van het voormalige klooster der Franciscaners-minderbroeders, die het in de 15e eeuw in gebruik hadden. Dit klooster omvatte, behalve genoemde kerk, ook de gebouwen, welke hebben gestaan op de plaats waar wij nu de gehoorzaal, de school aan de Nieuwe Markt, de voorm. Latijnsche school, (hoek Nieuwe Markt-Nieuwstraat) en het Politiebureau aantreffen. Dit kerkgebouw, een merkwaardig overblijfsel van laatMiddeleeuwsche baksteenbouw, is wel sober van architectuur, maar die soberheid draagt in zich voornaamheid. — Dit Franciscaner klooster bestond reeds in 1325, maar door de zorgeloosheid der kloosterlingen brandden in 1473 de kloostergebouwen en ook de kerk af. — Nadat de broeders hadden beloofd te zullen leven naar den regel der observantie, steunde ook de stad finantieel den herbouw, waarmede reeds in 1473 een aanvang werd gemaakt. Echter werd die belofte niet nagekomen en het gevolg hiervan was, dat Paus Sixtus IV een onderzoek deed instellen, het klooster deed reorganiseeren en de schuldigen straffen. Na al deze moeilijkheden kon het klooster in 1480 opgenomen worden in de Keulsche provincie dezer orde.
i) Dr. J. B. Nordhoff. Rede gehouden bij de Winckelmann-feesten te Bonn, 6 Dec. 1872.



39
De bouw der kerk en andere gebouwen had plaats van 1473 tot 1490.
Uitwendig zien wij aan het Oostelijk gedeelte — wat voor vergaderlokaal (het Broederhuis genaamd) dienst doet en waar nu het Burgerlijk Armbestuur is gevestigd — de spitsboog op vrij gelukkige wijze door half cirkelvormige houten ramen gevuld. Het eigenlijke kerkgebouw van thans (eigendom van en in gebruik bij de N. H. gemeente) heeft ook nog de oorspronkelijke spitsbogen der vensters, maar die zijn op onoordeelkundige wijze door ijzeren ramen met glas gevuld. Het Oostelijk deel van het oorspronkelijk kerkgebouw (aan de voorm. Botermarkt) bezit twee veelhoekige koorafsluitingen, waartusschen, wat zeldzaam voorkomt, op schilderachtige wijze de traptoren is aangebracht.
De kerk bestaat uit twee evenhooge schepen (beuken), gescheiden door cirkelvormige pijlers met bladkapiteelen voorzien, waarop de bogen der steenen kruisgewelven haar oorsprong hebben 1).
Op de daknok zien wij als „dakruiter" het klokketorentje.
In de zooeven genoemde kamer van het Burgerlijk Armbestuur vindt men o.a. nog een op paneeLgeschilderd H. Avondmaal (1574) van Mechteld Lichtenberg, Echtgen. van Egbert Toe Boecop.
De hierboven vermelde Latijnsche school is een gebouw, hetwelk in zijn constructie van gewelven, moer- en kinderbalken, alsmede in zijn daklijnen nog den i5en eeuwschen bouwtrant doet zien. Het karakteristieke poortje (1631) met trap en fraai gesmeed hek zijn echter uit het Renaissance tijdperk. De zandlooper heeft het bijschrift HORA RUIT. Het Latijnsche opschrift SEMENARIUM ECCLESIAE AC REIPUBLICAE COGNITIO LINGUARUM CLAVIS SCIENTIAE, wijst nog op de oorspronkelijke bestemming van dit gebouw, hetwelk tot voor korten tijd voor lagere school werd gebruikt.
De 0. L. Vrouwe- of Buitenkerk was aanvankelijk aan de H. Apostelen, later aan de H. Maagd gewijd. Sedert 1580 werd het gebouw voor den Hervormden eeredienst bestemd, doch
!) Kerken met evenhooge schepen zijn ontleend aan de uit Westfalen tot ons gekomen „Hallekirchen".



4°
Koning Lodewijk Napoleon gaf in 1809 de kerk aan de RoomschKatholieken terug.
Reeds in 1387 wordt melding gemaakt van een school aan deze kerk verbonden. Het gebouw, vermoedelijk in het begin der 13e eeuw gesticht, heeft drie evenhooge beuken, is dus evenals de Broederkerk, zooeven genoemd, een hallekerk. Het dwarsschip (transept) is een weinig voorspringend. Het koor en de zijschepen eindigen aan de Oostzijde in veelhoekige absiden. Aan de Zuidzijde van het koor bevindt zich de fraaie sacristie met rijke waterspuwers en stergewelven. De beuken der kerken worden (evenals die der meergenoemde Broederkerk) gescheiden door ronde pijlers met bladkapiteel en en achtkante voetstukken. Het gebouw is van steenen kruisgewelven voorzien.
In de 14e eeuw is de kerk vergroot en het was de hiervoren genoemde Keulsche bouwmeester Rutger Michielsz. van Keulen, die in 1369 aan dit kerkgebouw werkte, en zeer waarschijnlijk deze sierlijke sacristie schiep.
Het priesterkoor werd gerestaureerd omstreeks 1895 door den reeds genoemden architect Dr. P. J. H. Cuypers, terwijl men aan het energiek en beleidvol optreden van wijlen pastoor J. M. Gerrits dankt de restauratie, uitgevoerd door H. Kroes, architect te Amersfoort, der vensters, kolommen en gedeeltelijk die van het Noordelijk portaal.
De toren aan de Westzijde was
oorspronkelijk hooger. In 1607 stortte de spits met een deel der muren in. En in 1867 werd deze toren op onoordeelkundige wijze hersteld.
Wanneer wij den Broerweg op wandelen, valt al spoedig de aan-
Het Gymnasium. dacht Op De



4i
Hoogere Burgerschool (Lyceum).
Doopsgezinde Kerk, die vermoedelijk in 'tlaatst der 15e eeuwwerd gesticht als kloosterkerk van het St. Annaklooster, behoorende aan de Cellezusters der orde van St. Augustinus. Zij werden, naar hare kleeding, ook Zwarte Zusters genoemd.
Deze kerk bestaat uit een schip, heeft aan de Groenestraat een veelhoekige koorafsluiting (absis), verder aan de Noordzijde een zeer kunstvaardig gemetselde wenteltrap en een klokketorentje (dakruiter) op de daknok. De oorspronkelijke vensters zijn gedeeltelijk dichtgemetseld en overigens met gemetselde stijlen en maaswerk, waarin gekleurd glas, gevuld.
Het ingangspoortje, een werk van genoemden stadsarchitect Abr. Mart. Sorg, dagteekent van 4_; 1820. — In deze kerk bevindt zich een Renaissance-preekstoel (1611) en een modern, maar smaakvol, orgel (1898), hetwelk een ontwerp is van S. P. Bakker.
Van 1595 tot 1818 was dit gebouw eigendom der voorm. Waalsche gemeente. In 1823 werd de Doopsgezinde gemeente



42
De R. K. Meisjesschool.
eigenaresse, die tot heden dan ook dit kerkje in gebruik heeft.
Aan de overzijde der straat (Broederweg) vindt men een zeer fraai en goed geconserveerd Oud-Hollandsch Hoekhuis, waar, naar alouden trant, een bakker woont. Dit hoekhuis bezit een zeldzaam fraaien Renaissance-trapgevel met zeer gevoelig gehouwen beeldhouwwerk: Demeter (Landbouw) en Dionysus (Wijnbouw) voorstellende, verder kruisvensters, horizontale banden en een door kleur en lijn mooi gestemd gevelvlak.
Weer van de overzijde der Doopsgezinde kerk zien wij een groot nieuw, met toren versierd gebouw van voorname allure. Dit is thans Het Hospitium voor Studenten der Theologische school. Tot 1923 was er het hotel Des Pays Bas gevestigd, welk hotel van 1851 op de Nieuwe Markt en van 1888 tot 1923 op den Broerweg te dezer plaatse aanwezig was en 62 jaren door de familie Breyinck werd geëxploiteerd. Het gebouw, opgetrokken in moderne Renaissance is een ontwerp van wijlen den Amster-



43
Een der scholen voor Openb. Lager Onderwijs.
damschen architect A. C. Boerma, die het in 1888 voor rekening der genoemde familie Breyinck bouwde.
Van de drie kerkgebouwen der Gereformeerde Kerk is dat bij het Plantsoen, ontworpen door den kerkenbouwer Tj. Kuipers, het belangrijkste. Het is niet alleen een zeer ruim en bruikbaar bedehuis, maar ook is het een monumentaal bouwwerk, dat met zijn gemoderniseerd middeleeuwsch karakter een voornamen indruk maakt.
Verder vindt men te Kampen nog de Dordtsch Gereformeerdede Oud-gereformeerde- en de Chr. gereformeerde kerk, welke echter allen uit een bouwkundig oogpunt onbelangrijk zijn.
Dan moeten nog worden vermeld de Synagoge (1847) aan de IJsselkade en de Ev. Luth. kerk (1843) aan den Burgwal bij de Nieuwe Markt. Beide gebouwen, ontworpen door den stads-architect N. Plomp, zijn opgetrokken in den klassieken



44
trant van de 4oer jaren der vorige eeuw. Vooral de Ev. Luth. kerk mag in zijn soort een geslaagd werk heeten. Het heeft goede verhoudingen en de portiek geeft den gevel een mooien schaduwval. Ook het interieur met het sierlijke orgel bezit een voorname rust.
De Broederpoort (1615) met haar vier slanke torenspitsen en de Cellebroederspoort (1617) met twee massieve torens, zijn ontworpen door Thomas Berendtsz., gezworen landmeter van Overijssel, die op de middeleeuwsche voet de poorten optrok. Deze gebouwen, beide aan het Plantsoen grenzende, bezitten den stijl der Hollandsche Renaissance van het begin der 17e eeuw, zijn zeer belangrijke monumenten en van bizondere schilderachtige werking, die vooral wordt veroorzaakt, door de elegante torenspitsen, de rijk versierde en kleurrijke gevelvlakken.
Van een soberder, doch meer krachtig karakter is de 14eeuwsche, geheel in baksteen opgetrokken Koornmarktspoort, de nog eenig overgebleven IJsselpoort der middeleeuwsche vesting. Het is een eenvoudig doch voornaam bouwwerk, dat in zijn uittandingen onder de torenspitsen geestige proeven van metselaarskunst te zien geeft.
Wandelen wij van deze poort langs de IJsselkade tot aan de IJsselbrug dan zien wij vandaar het schepentorentje met het Nieuwe- en Oude Raadhuis.
Het laatst genoemde is wel een der merkwaardigste raadhuizen van ons land en de Oude schepenzaal wordt, wat haar beeldhouwwerk aangaat, in West-Europa niet overtroffen.
Het gebouw, na den brand van 1543 grootendeels herbouwd, is opgetrokken in den overgangsstijl die de laat-Gothiek aan de Renaissance verbindt en het werd gerestaureerd in de jaren 1895 —1905. Rijke daktraceeringen, geprofileerde kruisvensters en elegante hoektorentjes sieren de gevels aan Oudestraat en Voorstraat. Eerstgenoemde ge vel krijgt een zeer rijk karakter door de met baldakijns bekroonde beelden van Karei de Groote (de Moed?), Alex. de Groote (de Kracht?) de Matigheid, de Trouw, de Gerechtigheid en de Weldadigheid voorstellende. De ranke topgevel wordt bekroond door dunne pinakels en in het midden ziet men de merkwaardig gemetselde schroeflij nvormige schoorsteen. Het aan de Voorstraat grenzende schepentorentje is door zijn gothieke en Renaissance vormenspraak van een bizonder geestig karakter.



45
Ons bestek dwingt ons tot beperking, maar toch willen wij even hier nog noemen de Oude Schepenzaal, welke vanaf het nieuwe Raadhuis te bereiken is. In deze zaal vindt men de in kalksteen opgetrokken en met meesterlijk beeldhouwwerk versierde schouw (1545) van den beroemden Vlaamschen beeldhouwer Colyn van Camerijck. Hier wordt het oog bekoord door het in edel wagenschot uitgevoerde beeldhouwwerk van den beroemden schepenstoel van Mr. Vrederick, den stadskistenmaker; hier wordt men getroffen door het gevoelige modellée der engelfiguurtjes, die Peter van Cranendonck schiep.
Verder zien wij hier Oude Vaandels van schuttersvendels, de bekende „rol", waar de advocaten voor pleitten en in de vitrine vindt men het beroemde gildezilver en andere voor Kampen merkwaardige antiquiteiten.
Het Nieuwe Raadhuis was in vroeger eeuwen hetStadswijnhuis, thans is het de zetel van het stadsbestuur. Het gebouw is uitwendig niet van bizondere beteekenis, alleen de laat-empire hoofdtravée aan de Oudestraat, een ontwerp van meergenoemden Sörg, verdient de aandacht. Inwendig treft de deftige burgemeesterskamer, de traphal (1916), de trouwzaal (1888) en de Raadzaal. De verschillende wanden worden versierd door belangrijke schilderijen, waaronder er voorkomen van onze eerste meesters en een fraai gobelin, terwijl in de Raadzaal en de daaraan grenzende Commissiekamer de levensgroote conterfeitsels onzer Oranje's en die der Friesche Stadhouders prijken, waarvan enkelen aan Mierevelt worden toegeschreven.
In de nabijheid van het Raadhuis, over het fraaie Postkantoor, verheft zich hoog boven zijn omgeving uit de Nieuwe Toren, met zijn Carillon van den beroemden Francois Hemony.
Deze toren werd gebouwd in 1649 —1664 naar het ontwerp van den vermaarden Amsterdamschen architect Philip Vingboons. Dit bouwwerk, gerestaureerd in 1923-1925, is typisch voor den stijl der late Hollandsche Renaissance uit de 2e helft der 17e eeuw en het is van die periode een fraai representatief monument. I
Des Maandagsochtends en Vrijdagsavonds wordt Hermony s carillon bespeeld. Dan is het een genot, wanneer men op het balcon der Buiten-Sociëteit zit, terwijl de witte speeljachten



46
over den IJssel scheren, belangstellend te luisteren. Vooral des Vrijdags, als alles verstilt en precies 6 uur de vroolijke klokkenklanken vallen in den vredigen zomeravond, wanneer „de beiaard zingt" en die klanken dan wegsmelten over de oude stad en den imposanten IJsselstroom.
Dicht bij dezen toren spreekt tot den opmerkzamen bezoeker de uiterst zeldzame en mooie gevel van het reeds genoemde, aan de Oudestraat gelegen Gothische huis. Dit gebouw, zooals er ons land maar enkele kan aanwijzen, had sinds onheugelijke jaren binnen zijn muren gevestigd het bedrijf van graanhandelaar en winkelier. Het is dus een koopmanshuis en nog wel een uit het Hanzetijdperk. Dit Goth. huis is een zeer merkwaardig en schitterend overblijfsel der laat-gothieke woningbouw en opgetrokken in de fraaie stijlvormen van die periode der Vlaamsche Kunst.welke aan het bouwmeestersgeslacht Keldermans herinneren doet.
En nu was het een goede gedachte om, behalve het museum der stichting „Campen", hier ook onder te brengen de Openbare Leeszaal met bibliotheek. Deze inrichtingen (geopend 9 Febr. 1921) zijn voor het lezend en studeerend Kamper publiek in den korten tijd van haar bestaan al onmisbaar geworden.
Nog een, en wel zeer oude en hoogst nuttige instelling moet hier worden genoemd, n.1. de aan den Burgwal en BovenNieuwstraat gelegen Vereenigde Gast- en Proveniershuizen, bestaande uit het onder een dak gebrachte St. Catharina-, St. Geertruids- en H. Geestgasthuis.
Deze „godshuizen", reeds in de 14e eeuw gesticht, zal de oppervlakkige bezoeker niet spoedig opmerken, omdat de gebouwen hoofdzakelijk „van de weg-af" zijn gelegen.
Om een vriendelijk tuintje, dat ons de Vlaamsche Bagijnhofjes in herinnering roept, rijen zich de mooi gebouwde, properwitte huisjes met 18e eeuwsche geveltoppen, met boven- en onderdeuren, versierd door blinkend gepoetst koperwerk. Aan den Burgwal vindt men nog rijkgebeeldhouwde 17e eeuwsche dakkapellen, welke afkomstig zijn van het voormalige H. Geestgasthuis, destijds over de N. Markt gelegen.
Van het interieur moet worden genoemd de Regentenkamer, alwaar een zeer zeldzaame verzameling schilderijen, waaronder z.g. primitieven, wordt bewaard.



47
Nog andere inrichtingen voor ouden van dagen zijn de z.g. „Vergaderingen", (in Holland Hofjes geheeten) waar een klein aantal, gewoonlijk weduwen, haar ouden dag doorbrengen. Hoewel Kampen vroeger wel een achttiental „vergaderingen" bezat, zijn die grootendeels verdwenen en anderen weer tot één gesticht samengevoegd. Maar de Vergadering In Bethlehem (1631), is een der weinige, welke nog haar zelfstandigheid hebben behouden. Zij is gelegen aan de Buiten-Nieuwstraat; daar ziet men haar prachtig geveltje met sierlijk beeldhouwwerk, waarvan de Kerstnacht vooral het oog bekoort.
Spraken wij zooeven over hulpbehoevende ouden van dagen, ook voor de onverzorgde jeugd bezit Kampen in Het Burgerweeshuis op den Vloeddijk een mooie instelling. Het gebouw, dat wij thans kennen, dagteekent van 1891, is comfortabel en ruim ingericht, en gebouwd naar het ontwerp van de Zwolsche architecten W. en F. C. Koch. Het bezit ruime leer- en speellokalen en al datgene wat noodig is voor opvoeding en ontspanning. Op deze plek, waar reeds in 1460 het St. BregittenConvent werd gesticht, was in 1657 in het oude gebouw het Arme Weeshuis of Kinderhuis gevestigd, dat, zooals het berijmde opschrift boven het oude poortje vermeldt, in 1719 weer werd verbouwd. Het oude weeshuis heeft echter in 't begin der vorige eeuw als Kazerne dienst moeten doen, maar in 1842 werd het gebouw weer tot weeshuis bestemd. De weezen van het Groot Burger weeshuis zijn ook hier in 1923 ondergebracht. Eenige oude schilderijen, waaronder een 15e eeuwsche triptiek, die de regentenzaal sieren 1), zijn van het G. B, Weeshuis afkomstig.
Wij zouden niet volledig zijn, wanneer wij hier niet noemden het Ziekenhuis Engelenbergstichting, de school voor verlofsofficieren met de monumentale gevel aan de Koornmarkt en het gebouw voor H. B. School (thans Lyceum) en Gymnasium. Van het nieuwe gebouw der Theolog. School wordt hierachter gesproken.
Het ziekenhuis, gebouwd op een gedeelte van het stadsplantsoen en gedempte Singelgracht, naar de plannen van den architect W. Kromhout Czn., werd in 1916 in gebruik ge-
!) De geschiedenis herhaalt zich: Nu (1925) zal het Burgerweeshuis weer tot gebouw voor militair doel (School voor Verlofsofficieren) worden ingericht en wordt het nu onbewoonde Groot Burgerweeshuis weer als weeshuis gebruikt.



48
Het Weeshuis aan den Vloeddijk. (thans in gebruik voor de School voor Verlofsofficieren)
nomen. Het draagt een modern karakter en bevat alles wat een thans goed ingericht ziekenhuis behoeft. Het wordt omgrensd door een fraaien tuin en is rustig gelegen aan het Plantsoen, beide aangelegd door den bekenden tuinarchitect Leonard A. Springer van Haarlem. Door een legaat van Mevr. van Diggelen, geb. Engelenberg kon voor het grootste gedeelte in de bouw- en oprichtingskosten voorzien worden; het ontbrekende betaalde de gemeente.
In de onmiddellijke nabijheid ziet men hier de H. B. School met het daaraangebouwde Gymnasium. Dit bouwwerk van den stads-architect wijlen W. Koch, werd ongeveer 1883 gesticht. Het ademt den geest van zijn tijd. De klassieke vormen, die hier wat dor aandoen, zijn domineerend. Echter kenmerkt dit gebouw toch een zekere rust en voornaamheid. Voor het onderwijs is dit schoolgebouw goed ingericht. Het bezit, behalve zijn groot aantal leslokalen, ruime laboratoria, groote teekenzalen, natuurkundige cabinetten enz.



Wij zouden hier nog kunnen herinneren aan vele merkwaardige woonhuisgevels, welke versierd zijn door fraai beeldhouwwerk, maar wij moeten ons bekorten. Alleen willen wij even vermelden de prachtige Kruisdragende Christus (1538), welke boven den ingang van het vroegere ziekenhuis (laatstelijk Mil. hospitaal) aan den Vloeddijk bij de Molenstraat, wordt aangetroffen. Dit Ziekenhuis, vroeger „Calvariën" geheeten, was aanvankelijk „Het Pesthuis op de Belt", dat in 1538 gesticht werd door Eilart Cromme, „pilgherum van Herusalem". Van Cromme hangt het portret thans in de regentenkamer der Engelenbergstichting.
R.
4
49



Het Kamper-Eiland en Omgeving.
Er is zeker geen tweede Gemeente in ons land aan te wijzen die een dergelijk aaneengesloten uitgestrekt landelijk bezit heeft als de Gem. Kampen. In de omgeving domineert dan ook dit Gemeentelijk bezit en maakt, dat in de geheele gemeente Kampen slechts een zeer klein aantal eigenerfde boeren wordt aangetroffen, terwijl zich ook overigens slechts zeer weinig land in handen van particulieren bevindt.
In een wijde boog strekken zich deze landerijen uit, Zuidwaarts, Noordwaarts en Westwaarts van de stad, slechts hier en daar onderbroken door een perceel in eigendom bij een particulier.
Evenals het ontstaan van de grond zelf, ligt ook de oorsprong van het eigendomsrecht, dat de stad Kampen uitoefent, ver terug in 't grijze verleden. De bodem is geheel van alluvialen oorsprong, ontstaan als ze is door de voortdurende overstroomingen van de zee en den IJssel, welke laatste in zijn watermassa's onafgebroken slib aanvoerde dat hier in de delta langzaam bezonk. Hier en daar ontstonden kleine eilanden die door de voortdurende aanslibbing langzaam grooter werden.
Vrij algemeen wordt aangenomen, dat Kampen als nederzetting dateert van omstreeks 1200. Deze nederzetting vond op een eiland in den mond van den IJssel een geschikte gelegenheid voor de uitoefening van het landbouwbedrijf en de visscherij. Deze gronden, door de zee gevormd en bij hoogen waterstand telkens overstroomd, waren eigendom van den landsheer, die zorgvuldig zich dergelijke gronden voorbehield en zijn aanwasrechten deed gelden. Het landsheerlijk gezag werd uitgeoefend door de bisschoppen van Utrecht, die allengs het oppergezag over geheel Salland verkregen.
De toestand was dus oorspronkelijk deze, dat alle gronden in de naaste omgeving van Kampen eigendom waren van Utrecht's bisschop, zoomede de schorren en aanwassen in de mond van den IJssel en langs de kust.
Deze toestand moet niet bevredigd hebben, vooral niet toen



5i
hoef te aanland zich sterker deed gevoelen. Het feit, dat Kampen medegewaard was in de marke van Mastenbroek, kon hierin eenigszins voorzien.
Opmerkelijk is wel het feit, dat schijnbaar in Kampen nimmer gemeenschappelijk grondbezit, in den vorm eener onverdeelde marke, heeft bestaan. Zulks in afwijking met overal elders in Overijsel, waar juist deze oud-Germaansche vorm van grondbezit diep wortel had geschoten. De omgeving behoorde tot de regalia en was dus eigendom van den landsheer.
Deze laatste moest echter rekening houden met het zich ontwikkelende vlek Kampen, waar de behoefte aan grond zich steeds sterker deed gevoelen. We zien dan ook dat tusschen 1250 en 1267 (de juiste datum is niet bekend) bisschopHendrik van Vianden aan de burgerij van Kampen toestaat, de gronden ten zuiden van de stad (de broeken en andere weiden) te gebruiken tegen een jaarlijksche uitkeering van vijf solidi gewone



52
De gebouwen, welke ruim een halve eeuw voor den H. C. werden gebruikt.
munt. Ook nu ontstonden geen markegronden daar deze concessie niet geschiedde ten behoeve van markegenooten of een bepaalde groep van burgers, doch aan het stadsbestuur.
In 1364 werd de Marke van Mastenbroek verdeeld waarin Kampen voor een aanmerkelijk deel gewaard was, en waarbij Kampen zijn aandeel in die gronden afstond aan bisschop Jan van Arkel in ruil voor de Kampereilanden met het daartoe behoorende aanwasrecht.
In 1364 was dus reeds het landelijk bezit der gemeente zeer uitgebreid. Door aanslibbing is de oppervlakte echter nog aanmerkelijk toegenomen en heeft zoo na eeuwen de vorm aangenomen die het thans bezit.
De landerijen der gemeente liggen als gezegd, in een wijden kring ten Zuiden, Westen en Noorden van de stad.
Westelijk van de stad vindt men een 8-tal gemeenschappelijke weiden benevens 25 boerenerven, alsmede complexen los land. Rechts van den IJssel en verder begrensd door 't Ganzendiep, vindt men het eigenlijke Binneneiland, waarvan weer door



Het gebouw aan den Vloeddijk, waar de Centrale Cursus was gehuisvest.
het Regterdiep de z.g.n. Kattenwaard als een apart eilandje met 4 boerderijen, wordt afgescheiden. De Mandjeswaard met 14 boerderijen ligt ten Noord-Oosten van het Binneneiland en wordt omspoeld door 't Ganzendiep en de Goot, terwijl dan nog aan de rechteroever van de Goot de polder ,,de Pieper" ligt, welke polder ook grootendeels eigendom is van de Gem. Kampen.
De hoogteligging van den bodem varieert van ongeveer A. P. tot 1 M. + A. P. en hooger, de meeste gronden 0.50 M. + A. P. De bodem is van uitstekende hoedanigheid en bestaat uitsluitend uit kleigrond. Over 't algemeen is de kleigrond niet bijzonder zwaar en daarom dan ook van nature geschikt zoowel voor weiland als voor bouwland, 't Laatste wordt echter weinig gevonden daar de gronden niet voldoende tegen overstrooming beschermd worden. Wel is het geheel met dijken omgeven, doch deze zijn gemiddeld niet hooger dan 2.15 M. + A. P. Voor de zomermaanden is deze bescherming voldoende doch tijdens
53



54
de wintermaanden bij storm kan het water rijzen tot 3 M. -f A. P. en hooger.
De landerijen der Gemeente zouden als volgt kunnen worden ingedeeld: algemeene weiden, erven, losse landerijen, biesvelden en rietland.
De stadsweiden liggen met uitzondering van ééne weide (Seveningen) alle aan den linker oever van den IJssel. Zeer dicht bij de stad liggen de 4 Broekweiden en de Greente, dienende resp. tot weide voor het vee van de Groot- en Buitenburgers, die daarop tegen een door den Raad vast te stellen weidegeld en onder de door dit College te stellen voorwaarden melkvee mogen opslaan.
Iets verder verwijderd liggen nog 3 andere gemeenschappelijke weiden n.1. het Hagenbroek, de Nieuwe Weide en de Melm terwijl op het z.g.n. Binneneiland nog een gemeenschappelijke weide (Seveningen) wordt gevonden. Op deze laatste 4 weiden mogen ook ingezetenen, niet-grootburgers, vee opslaan, zij 't dan tegen een hooger tarief.
De gemeenschappelijke weiden hebben in totaal een oppervlakte van ruim 760 H.A. Wordt in een jaar zeer weinig vee aangeboden dan wordt een gedeelte gehooid. Het beheer berust bij een College van Weidemeesters uit en door den Raad benoemd
De opslag was over de laatste jaren als volgt:
1920 in totaal 1645 stuks vee.
1921 „ 1385
1922 ,, 1926
1923 „ 1367
1924 „ 1359
Dit vee was afkomstig van groot-burgers en van ingezetenen. Inwoners uit andere gemeenten mogen geen vee opslaan.
In 1924 maakten 117 groot-burgers van hun recht om vee op te slaan gebruik.
Het dagelijksch opzicht is opgedragen aan oppassers, die eveneens voor het regelmatig verslaan moeten zorgdragen. Verder zijn bepaalde weiden uitsluitend bestemd voor melken dragend vee, terwijl op andere ook paarden en jong vee worden toegelaten.
De Gemeente Kampen bezit verder in eigendom 98 erven met een totaal oppervlakte van 3628 H.A. Hiervan liggen 25 op den linker- en 73 op den rechter-IJsseloever. De kleinste



55
boerderij is 24,72.30 H.A. groot en de grootste 58.76.55 H.A. Meest voorkomende grootte tusschen 30 en 40 H.A.
De orven worden in 4 groepen telkens voor een tijdperk van 4 achtereenvolgende jaren verpacht, waarbij de zittende pachters telkens in de gelegenheid worden gesteld het erf opnieuw in te huren tegen een huursom die door den Raad wordt vastgesteld, gehoord een Commissie van taxateurs bestaande uit 3 personen. De pachters stellen er doorgaans grooten prijs
Het R. K. Tehuis „Concordia" aan de IJselkade.



56
op, de erven over langere jaren te mogen bemeieren, terwijl de gemeente van haar kant zulks eveneens z.v.m. bevordert.
De pachtprijs houdt natuurlijk verband met de kwaliteit van den bodem; de beste perceelen doen f 130.— per H.A. en meer, terwijl de mindere kwaliteit in dezelfde mate minder huur doet. r •
Vooral in de oorlogsjaren en vlak daarna zijn de pachtsommen aanzienlijk gestegen. Dit moge blijken uit 't volgende staatje, waarin wordt weergegeven de bruto-pachtopbrengst over de jaren 1914 t/m 1924:
1914 f 281.006.— 1920 f 403.577
i9x5 - 288.514.— 1921 - 462.146
i9l6 " 293.253.- 1922 - 496.443,
*9*7 " 303-970-- 1923 - 477-859
i9l8 - 305-162.— 1924 - 459.491.
I9Ï9 - 355-137 -
De boerderijen bestaan bijna geheel uit grasland, in 1923 was op de 98 erven in totaal nog 25 H.A. bouwland aanwezig; in de geheele gemeente is 56 H.A. bouwland. Mocht in de toekomst de afsluiting van de Zuiderzee een feit worden, dan zal overwogen kunnen worden, of uitbreiding van de oppervlakte bouwland aanbeveling verdient.
De veehouderij is op de stadserven van groote beteekenis. De gemeente als eigenaresse is mede van oordeel dat aan de veehouderij zoo groot mogelijke uitbreiding moet worden gegeven; voor elk erf is dan ook een minimum beslag vastgesteld, varieerende van 15 tot 37 stuks rundvee boven den 2jarigen leeftijd. In totaal moeten op de erven gehouden worden minstens 2469 stuks rundvee boven den 2-jarigen leeftijd, doch men mag gerust aannemen dat gemiddeld, het jong-vee meegerekend, wel 4000 stuks rundvee aanwezig zijn.
Sinds de fabriekmatige bereiding van zuivelproducten haar intrede heeft gedaan, heeft de verwerking van de melk tot boter en kaas op de boerderij een einde genomen. De melk wordt thans geleverd aan zuivelfabrieken, waarvan er twee in de stad gevonden worden n.1. een coöperatieve en een particuliere.
Naast de melkwinning is de fokkerij van veel beteekenis. Door middel van een fok- en contrölevereeniging tracht men daarin elkander te helpen. Aan de paardenfokkerij wordt weinig



57
gedaan; de schapen- en varkenshouderij is evenmin van veel belang. ■ . <_ .
Een verdere bron van inkomsten voor het Kampereiland is nog de hooihandel. Het eilander hooi heeft door zijn goede hoedanighéden een zekere roem verworven. Hoewel de hoeveelheid voor de verschillende jaren nogal zeer sterk uiteen kan loopen, zoo mag men die toch wel vaststellen op gemiddeld 4.000.000 K.G. per jaar.
De gemeente heeft door een goed wegennet de aan- en afvoer van producten ten zeerste vergemakkelijkt. Alle boerderijen liggen aan harde wegen, terwijl drie pontveeren toegang geven tot de verschillende deelen van het eiland.
Naast deze 98 erven bezit de gemeente nog ca. 490 H.A. grasland dat als hooi- of weiland telkens voor een tijdperk van drie jaar publiek wordt verpacht. Deze z.g.n. losse landerijen liggen gedeeltelijk in de polder „de Pieper", gem. Genemuiden, rechts van de Goot en voor een ander deel ten Zuid-Westen en Westen van de stad in het Haatland en de polder „Dronthen", Langs de West- en Noordkust worden vrij uitgestrekte biesen rietvelden gevonden. Hier is het dat de IJssel groote hoeveelheden water in zee stort door zijn 4 uitmondingen Keteldiep, Rechterdiep, Ganzendiep en Goot. Een breede strook watervoor de kust blijft daardoor zoet en is geschikt voor de groei van biezen en riet.
De biesvelden beslaan een oppervlakte van ± 270 H.A., telkenjare wordt door aanplanting het veld vergroot. De gemeente beoogt met deze aanplanting een tweeledig doel: eerstens vormt de biezencultuur een zelfstandige bron van inkomsten voor de gemeente; zoo bedroeg de opbrengst in de jaren 1922, '23 en '24 resp. f 23055. — , 13015-— en f 23085. — , waartegenover slechts geringe uitgaven staan; doch daarnaast wordt door de biesaanplanting de landaanwinning door aanslibbing ten zeerste in de hand gewerkt. De oppervlakte buitenland neemt jaarlijks toe. Door den Raad is besloten in 1925 75 H.A. in te polderen, Noordwaarts van de Mandjeswaard; meerdere complexen komen binnenkort eveneens voor inpoldering in aanmerking.
Heeft de bodem van de biesvelden een bepaalde hoogte bereikt, dan worden de groeivoorwaarden voor de biezen ongunstiger en de biezen beginnen te kwijnen om plaats te maken



58
voor riet. De gemeente heeft daardoor ook nog de beschikking over vrij uitgestrekte rietvelden. De totale oppervlakte bedraagt ca. 190 H.A. Telken jare wordt 't rietgewas verkocht om in de wintermaanden gesneden te worden. De opbrengst bedroeg over de jaren 1920 t/m 1923 resp. f 3286. — , f 1880. — , f 3602.— en f 2818. — .
Uit vorenstaand blijkt dus wel dat de landelijke eigendommen voor de gemeente van de allergrootste beteekenis zijn. De oppervlakte van alles saam (weiden, erven, losse landerijen enz.) bedraagt ca. 5338 H.A. De inkomsten die de gemeente hieruit trekt zijn belangrijk; in de oorlogsjaren en vlak daarna zijn deze aanmerkelijk gestegen om in 1922 't hoogtepunt te bereiken, waarna weer een daling is ingetreden.
Over 1922 was de netto-opbrenst der eilanden enz.f 597.257. —, en over 1923 bedroeg deze f 536.965.-. In 1922 is van dé landelijke bezittingen een zelfstandige dienst gemaakt.
Tenslotte zij er nog op gewezen dat het Kampereiland den natuurliefhebber veel schoons biedt.
Mooi zijn in den zomer de uitgestrekte groene weiden met 't grazende vee waartusschen de breede rivieren zich een weg hebben gebaand. De met riet begroeide oevers en kolken geven aan het landschap iets bekoorlijks evenals de hoog op terpen gebouwde boerderijen, waaromheen knotwilgen en ander geboomte, aan de streek een eigenaardig karakter verleenen. Een bezoek aan de bies- en rietvelden is zeer interessant, vooral voor den vogelliefhebber, door de aanwezigheid van talrijke, waaronder weinig elders voorkomende vogelsoorten.
H.



Algemeene Stadsbeschrijving.
Kampen en de IJssel.
Kampen is „de IJsselstad" bij uitnemendheid. Meer nog dan dat van Zutfen en Deventer is haar historisch verleden beïnvloed geworden door de gunstige ligging aan en nabij de uitmonding van de rivier en al moge in later tijd de beteekenis van den IJssel voor het grootverkeer sterk zijn verminderd, de belangen van Kampen zijn daarmee nog steeds ten nauwste verbonden. Ook afgedacht van de rijke schenking der vruchtbare delta is de beteekenis van de prachtige rivier in velerlei zin niet hoog genoeg aan te slaan. Om te beginnen is zij de draagster van het verkeer, staat handel en nijverheid, zuivelproductie, hooibouw en visscherij ten dienste, brengt beweeg, leven en vertier langs haar kaden. In den loop van 1923 zijn 2203 stoombooten met een gezamenlijken inhoud van 246000 ton en 1050 zeilschepen met 199.000 ton van hier de rivier opgevaren en zijn 2204 stoomers, inhoudende 259.000, en 2074 zeilschepen, inhoudende 312.000 ton, stroomafwaarts gaande, de IJsselbrug gepasseerd. Deze booten behooren grootendeels tot vaste stoomvaartdiensten, alhier door een agentschap vertegenwoordigd, zooals: de Zutf ensche Stoombootdienst Zutfen-Kampen-Leeuwarden, de Zaandamsche Motordienst Zaandam-Kampen-Zutfen, de stoombootdiensten Zwolle-Kampen-Amsterdam-Rotterdam en Zwolle-Kampen-den HaagDelft, beide laatste van de reederij Van der Schuyt. Voorts de dagelijksche verbinding Zwolle-Kampen-Amsterdam van de reederij Verschure met de groote, comfortabele salonbooten „Zwolle" en „Kampen", welke een geregelden nachtdienst en gedurende de zomermaanden tevens een dagdienst onderhouden.
Bij gunstig weer wordt dan druk geprofiteerd van de gelegenheid om voor matigen prijs een heerlijk zeereisje of riviertochtje te maken. Behalve de hier genoemde booten, welke Kampen op doorreis aandoen, zijn er ook, welke hier haar basis hebben. En van deze verdienen vooral de Urker booten vermelding. Een eervolle vermelding! Ieder, die kranten leest,



6o
kan toch weten, wat een goeden naam deze postbooten hebben als zeebouwertj es en welk 'n kranigen staat van dienst haar bemanning kan overleggen. lederen ochtend vaart
De Sociëteit ,,'t Collegie", daarnaast het Postkantoor. ^T J^de,
aan de Urker
Stoomvaart-maatschappij behoorende booten van Kampen af, om via Urk naar Enkhuizen te varen en iederen namiddag komt er een hier voor den wal terug. De eene is de om haar „vast liggen" gezochte en wegens haar roemruchtige avonturen vermaarde „Jhr. von Geusau"; de andere de voorkort aangekochte, keurig ingerichte „Insula". Dè Urker Maatschappij is tevens contractueel belast met het overbrengen van de post en vandaar, dat des winters bij stremming van de vaart, zelfs bij zwaren ijsgang, haar booten nog tot het uiterste den dienst onderhouden. Pas wanneer het ijs zich in zee vastzet, geven zij den strijd op en het is bij zulke gelegenheden, dat momenten van perikel worden doorgemaakt. Houdt de vorst aan, dan komt de beurt aan de „ijsvletten". Uit tegenovergestelde richtingen, van Urk en van den uitersten punt van het Kamper Eiland, wordt getracht over en door het ijs Schokland te bereiken; daar wordt dan „gewisseld" en vervolgens de terugtocht aanvaard. Wat zoo'n tocht beteekent, waarbij de vlet om beurten dienst moet doen als slede en als boot en welke vermoeienissen en gevaren de stoere kerels daarbij trotseeren, is bij herhaling beschreven.
T. ans is een overeenkomst aangegaan tusschen de Urker Stoombootmij en de K. L. M., waarbij de laatste zich verbindt, om bij ijsgang zoo mogelijk tweemaal per week de post naar en van Urk te vervoeren per vliegtuig uit Schiphol, waarvan dan hoogstens zes passagiers gebruik kunnen maken.
Na deze verbinding kunnen verder genoemd de lijnen Kampen-Zwolle-Nijmegen, Kampen-Zwolle-Utrecht-Rotterdam en



Kampen-Zwolle-Tiel-den Bosch, alle onderhouden door de reederij Van der Schuyt.
Voorts maakt de stoomboot „Koophandel" twee keer per week de reis naar Amsterdam, het stoomertje „Paul Kruger" vaart dagelijks heen en weer naar Hattem en een motor-vrachtbootje onderhoudt de verbinding met Apeldoorn.
Buiten deze booten leggen voortdurend tal van zeilschepen te Kampen aan en bij het wachten op gunstige vaargelegenheid kan het voorkomen, dat ze langs de kaden in rijen van zes en meer naast elkander gemeerd liggen. Het „liggeld" bedraagt hier slechts y2 cent per ton (van iooo K.G. laadvermogen) per etmaal en bij abonnement nog minder, terwijl het „walgeld" (bij tijdelijken opslag van goederen op de kade) voor het gebruik van elke 50 M2. wal niet meer is dan f 0.20 per dag of bij abonnement f 50.— per jaar.
Groote aken worden gesleept of liggen op stroom en jachten, verschillend van bouw en van afmeting, behooren mede tot de geregelde bezoekers, terwijl men een enkele maal een der kleinere marine-vaartuigen ook ligplaats kan zien kiezen.
In verband met het hoofdbedrijf der boerenbevolking is de hooiv er scheping hier van beteekenis en een groot deel van het jaar brengt zij bedrijvigheid aan de kade beneden de brug.
Voor de Zuiderzee-visschers is de Kamper „afslag" als gemakkelijk bereikbaar, een gezochte afzetplaats en geregeld wordt hun aankomst naar ouden trant bij bekkenslag den volke bekend gemaakt; de jaarlijksche omzet aan den afslag beloopt ongeveer f 23.000. — . ;
Geeft deze vluchtige opsomming eenig denkbeeld van de beteekenis der rivier ten bate van het verkeer en ter bevordering van leven en bedrijf, nog in velerlei ander opzicht is de IJssel voor Kampen van waarde. En hierbij kan gedacht aan het genot van baden en zwemmen in het frissche, levende water. Om dit genot te verhoogen heeft het gemeentebestuur in de jaren 1912/13 doen bouwen een keurige zweminrichting, 57 bij 22 meter buitenmaat,welker massief ijzeren bovenbouw rust op een 15-tal grootere en kleinere pontons van gewapend beton. Het diepe bassin voor de geoefende zwemmers is 32 M. lang en 16 M. breed, dat voor de nog ongediplomeerden en dat voor de kinderen zijn elk 16 M. lang en 10 M. breed. De op stroom liggende inrichting verheugt zich doorloopend in druk
61



62
bezoek van jong en oud — het vrouwelijk element daaronder sterk vertegenwoordigd — en bij warm weer is zij herhaaldelijk „uitverkocht". Dan is het waterballet daarbinnen in vollen gang en heerscht er een vroolijke drukte; het is een loopen en springen, ploeteren en plassen, roepen en schateren, dat zelfs op de ouderen aanstekelijk werkt. De toegangsprijzen zijn matig gesteld: 15 cent voor een bassin- en 22% cent voor een kuipbad, terwijl de inrichting des avonds eenigen tijd „kosteloos" is opengesteld voor minvermogenden. De schooljongens bezoeken klasgewijs onder geleide en toezicht hunner onderwijzers het bad om er het zwemmen te leeren.
Voor beoefening van verdere watersport is Kampen schitterend gelegen. Op het breede water, nu eens rustig en vlak als een spiegel, dan zich plooiend tot speelsche golfjes, soms wild en onstuimig met witgekuifde baren, kan ieder genieten op zijn getij; de ranke kano en de vlugge giek even goed als de layeerende zeilschuit en de snelle motorboot. Niet allen, die zeil of riemen hanteeren, doen dit echter, voor hun genoegen. Er zijn er ook, die hun dagelijksch broodje zoeken te verdienen door jacht te maken op de geschubde bewoners. Bijna het geheele jaar ziet men de visschers bezig met het uitzetten en binnenhalen van hun netten, welke in soort verschillen naar het jaargetijde; van sleepnetten en staand want, van fuiken en aalkorven wordt te bestemder tijd en plaatse gebruik gemaakt. Aan het visschen op steur wordt den laatsten tijd wegens gebrek aan resultaat weinig meer gedaan; tot voor weinige jaren werden nu en dan nog enkele van die kolossen, waaronder exemplaren van honderden ponden gewicht, door Wilsummer visschers bemachtigd, een buitenkansje! want het buitenland (Parijs) betaalde voor de kaviaar een goeden prijs.
Hoe talrijk en veelzijdig dus de gunsten van IJsala jegens Kampen zijn, een enkele maal toch kan haar omarming te innig, zelfs benauwend worden. Dat is namelijk het geval, wanneer bij een sterken, doorstaanden noordwester de uitstrooming van het rivierwater verhinderd wordt door een hoogen stand der zee voor den oostwal. Dan kan het rivierwater in korten tijd enorm opzetten. Zoo steeg in den nacht van 2 op 3 December 1917 het peil binnen enkele uren tot 2.91 boven A. P. en twee jaar te voren in den bangen nacht van 13 op 14 Januari 1916 was het nog heel wat erger, want toen werd



63
op zeker oogenblik een hoogte van 3.13 A. P. (dit overigens een hooge zeldzaamheid!) bereikt. Wat een dusdanige waterstand beteekent, kan men eenigszins beoordeelen, wetende dat de hoogte der kaden om de buitenpolders berekend is op een peil van 1.90 en dat het Kamper Eiland begint in te loopen bij een rivierstand van 2.25. Wat men dan in die richting te zien krijgt, is één uitgestrekte watervlakte, waarboven alleen de uitstekende boomrijen de wegen markeeren, terwijl ieder (op een terp gebouwd) boerenerf in een eilandje is verkeerd, zoodat de verbinding onderling en met de stad slechts per roeiboot onderhouden wordt. Een minder benijdenswaardige positie, welke intusschen door de pachtersfamilies niet al te tragisch wordt opgenomen en gemeenlijk ook slechts van korten duur is. Bovendien mag niet uit het oog verloren, dat deze streken aan de herhaalde inundaties haar tegenwoordige vruchtbaarheid te danken hebben.
Wanneer echter dergelijke hooge was samengaat met ijsgang, kan dit reden geven tot bezorgdheid, spanning zelfs. Het is voorgekomen, dat de IJsselbrug, ondanks haar uit ijzer geconstrueerde bovenbouw en stevige torens, rustende op zware, zorgvuldig gefundeerde pijlers, beefde en schokte op haar grondvesten. Steeds heeft zij echter aan dergelijke zware beproeving glansrijk weerstand kunnen bieden.
Deze brug, waarvan de bouwkosten bijna vier ton vereischten, is tusschen 1872 en '74 gebouwd naar een ontwerp van het ingenieursbureau Nierstrasz, terwijl tien jaar later de fundeering der pijlers nog verbeterd en verzekerd is naar plannen van den Delftschen hoogleeraar Telders. Boven den ingang aan de stadszijde is de Landbouw in beeld gebracht, terwijl de Kamper Stedemaagd troont boven de andere ingangspoort. De voorgangster van déze was een houten brug, welke toen reeds bijna twee en een halve eeuw had dienst gedaan, hoewel ze, vooral na storm en ijsgang, voortdurend groote herstellingen eischte. En ook die brug had al een voorgangster gehad, want volgens de chroniek werd den 29 April 1448 op deze plaats aangevangen met het bouwen van een brug, ondanks het protest van Deventer en van de Duitsche Hanzesteden, die daarvan nadeel vreesden voor haar belangen. Zelfs werd een beslist verbod uitgevaardigd door den Roomschen koning Frederik, maar Kampen ging rustig met den arbeid voorten voltooide den brugbouw.



64
Industrie.
Het zal wel geen verklaring behoeven, waarom vele ondernemers voor de vestiging hunner zaak een punt hebben gekozen aan of in de nabijheid van de rivier. Reeds hiervóór is melding gemaakt van de Kamper Emaille-fabrieken met haar meer dan 600 arbeiders, welker producten onder het alom bekende en gerenommeerde merk B K hun weg vinden tot buiten de landsgrenzen en niet het minst naar de Koloniën. Dan liggen vlak aan het groote water de beide kapitale fabrieken van Van Heel's Cond. Milk Cy Ltd., de eene buiten de Venepoort, de andere op Seveningen (den zuidelijken punt van het Kamper Eiland), welke uit wijden omtrek de melkbussen doen aanbrengen met zware vrachtauto's en met elkander geregelde verbinding onderhouden door platte motorschuiten. Even gunstig zijn gelegen de Chemische Fabriek ter vervaardiging van magnesium, de zeepziederij Walkate en Rodenberg, de machine-fabriek W. E. Penning, de Kamper Brandstoffenhandel, de houthandel P. Cramer met uitgestrekte opslagplaatsen, de steenfabriek Gebrs. Van Hasselt, de scheepswerf Schepman, de constructiewerkplaats Hammers & Zn., alle de rivier zoekende voor den aanvoer van grondstoffen en goeddeels ook voor de verzending der gefabriceerde producten.
Onder de te Kampen vertegenwoordigde bedrijven neemt van ouds de tabaksindustrie een eerste plaats in en nog steeds zoekt de grootste helft der arbeidersbevolking haar bestaan in de sigarenfabrieken, waarvan het aantal, groot en klein, den laatsten tijd tot boven de 60 gestegen is. Men zou zich echter vergissen met hierin een bewijs te willen zien van grooten bloei in het bedrijf. Eer is het omgekeerde het geval. De sigarenindustrie kampt reeds eenige jaren met een chronische malaise, veroorzaakt in de eerste plaats door sterke vermindering van den export, vooral naar Duitschland en Skandinavië, en ook door verminderde vraag van den binnenlandschen afnemer in verband met de prijsverhooging van het artikel. Die verhooging vindt weer haar verklaring voor een deel in den sterk opgevoerd en marktprijs der goede tabakken en den (bij vroeger vergeleken) hoogeren loonstandaard, voor een deel ook in de bepalingen der jongste wetgeving. Deze schrijft namelijk voor, dat alle arbeid in de fabrieksgebouwen moet worden verricht (waardoor dus zeer terecht een einde wordt gemaakt aan het



65
verkeerde stelsel der „thuiswerkers"), welke gebouwen aan verschillende eischen moeten voldoen. Deswege worden echter aan de werkgevers in het groot-bedrijf al weder zware lasten opgelegd, zoodat dezen verplicht zijn, hun waren sterk op prijs te houden, hetgeen den
afzet belemmert en de TT„„,, , , , ..,
IJsselbrug: poort stadzijde.
werkloosheid in het vak
bevordert. Aanvankelijk daartoe door den nood gedrongen (de steun was vaak ontoereikend, ook begrensd van duur) begonnen enkele werkloozen voor eigen rekening te werken en geleidelijk nam hun aantal toe. De klein-fabrikant toch kan zijn product belangrijk goedkooper aanbieden omdat zijn bedrijfskosten minder en de weinige door hem uitgekeerde loonen lager zijn dan die, welke in het groot-bedrijf gelden, terwijl hij tevens profiteert van de omstandigheid, dat velen thans meer acht geven op „prijs" dan op „kwaliteit". Ziedaar tevens dus verklaard de verrassende toename van het aantal „fabrieken".
Toch is het getal arbeiders, die als sigarenmaker, sorteerder, plakker, expediteur, kerver, kistenmaker, enz. in de bekende fabrieken van W. G. Boele Sr., La Bolsa voorheenC. J. Boele, Smit & Ten Hove, Wascana, Gluysteen en Van Breughel, Indiana, Post van der Linde, Van der Mijle & Co., Ysala e. m. werkzaam zijn, nog steeds heel groot, wat o.a. verklaart, dat twee van de vijf vakorganisaties den zetel van haar hoofdbestuur te Kampen gevestigd hebben. Volgens een met de regeering getroffen overeenkomst heeft de NV. Sigarenfabriek „Indiana" op het eiland Urk een werkplaats ingericht, om de jeugdige visscherslieden in het tabaksvak op te leiden.
Buiten de genoemde bedrijven zijn nog te Kampen gevestigd de omvangrijke uitgeverszaak J. H. Kok, vooral voor religieuze en theologische litteratuur, de N.V. Kamper Meubelfabrieken, de bekende groothandel in koffie en thee Kanis & Gunnink (K & G), de coöp. zuivelfabriek „De IJssel", orgel- en piano-



66
fabrieken, exportslagerijen, hooiperserijen, vischrookerijen, enz.
De „K.A.V.O" („Kamper Actie Voor Opbloei") heeft dezer dagen bewezen, dat de Kamper winkelstand in geen enkele branche achterstaat en in ieder opzicht de concurrentie zelfs met de groote centra schitterend kan trotseeren. Het succes dier tentoonstelling was volmaakt.
Marktwezen.
De op Maandag gehouden weekmarkt trekt geregeld de boerenbevolking uit den omtrek in grooten getale stadwaarts en de aaneengesloten rij voertuigen, meest zoogen. Utrechtsche wagentjes, welke dan naar oud gebruik in het midden der straten staan opgesteld, leveren voor den vreemdeling een eigenaardig gezicht. Dien dag komen winkeliers en kramers, ook velen van elders, hun waren op Nieuwe Markt en een deel van den Burgwal uitstallen. Het marktgeld van 10 cent per vierkante meter of f 5.— per jaarabonnement is dan ook laag te noemen.
De eertijds bloeiende Kamper botermarkt, waar de prijs „gezet" werd, is als overal elders verloopen tengevolge van de fabriekmatige zuivelbereiding en thans beperkt tot den verkoop van „stukken". Daarentegen is de laatste jaren door de uitbreiding der hoenderteelt de eiermarkt van veel meer beteekenis geworden; bij tienduizenden worden zij Maandags aangevoerd op de overdekte marktplaats, welke in den naam Plantage nog altijd herinnert aan den tijd, toen dit pleintje met boomen was beplant. Daar wordt ook de dagelij ksche groenten- en bloemenmarkt gehouden en de Zaterdagavondmarkt. De Maandagsche groentenen ooftmarkt is op het Muntplein terzelfder tijd dat op de Koornmarkt de hoenders en konijnen verhandeld worden.
Een ander marktartikel zijn de russchen matten, waarvan de vervaardiging speciaal in Grafhorst en omgeving een middel van bestaan uitmaakt in de wintermaanden; ze worden verhandeld aan de IJsselkade.
Het terrein van de voorjaars- en najaarsveemarkt is het Kal verenbosch, waar nu en dan ook massa-verkoopingen van meubilair worden gehouden.
Ten dienste van handelsverkeer en credietwezen is te Kampen een filiaal van de Geldersche Credietvereeniging gevestigd in een voormalig koopmanshuis, waarvan de mooie oude gevel piëteitvol gespaard is gebleven, terwijl de Sallandsche Bank



67
haar kantoren heeft te Deventer en te Kampen. Verder worden bankzaken verricht door een viertal kassiers en is de Nederlandsche Bank vertegenwoordigd door een Correspondentschap ie klasse. Voorschotten aan handel en landbouw worden verstrekt door de Boazbank en de Coöp. Boerenleenbank, welke beide ook gelegenheid geven voor het deponeeren van spaargelden. Op dit laatste gebied beweegt zich ook de Nuts-Spaarbank, een instelling welke vier jaar geleden reeds haar eeuwfeest heeft herdacht, maar zich volkomen aanpast bij de moderne spaarbanktechniek. Met haar kapitaal van 3 y2 millioen (reserve / 350.000. — ) neemt zij onder de Nederlandsche spaarbanken de ioe plaats in. Op het eiland Urk is een filiaal gevestigd.
Post, telegraaf en telefoon zetelen in een flink gebouw, dat vóór weinige jaren op royale schaal is opgetrokken tusschen Oudestraat en IJsselkade.
Verbindingen.
Buiten de reeds genoemde waterverbindingen kan de stad per spoor en per tram uit twee richtingen benaderd worden en veroorlooft Kampen zich daarom de weelde van twee stations aan weerszijden van den IJssel. Van Kampen-Noord vertrekt 19 keer per dag een trein naar Zwolle en evenveel malen komt er van daar een hier binnen. Sinds eenigen tijd wordt op deze lijn voor het personenvervoer gebruik gemaakt van benzine-motorwagens, welke proef blijkbaar voldaan heeft, vooral uit oogpunt van bezuiniging, daar soortgelijke rijtuigen ook reeds op andere lijnen, o.a. Zwolle-Apeldoorn, zijn in dienst gesteld. Van Kampen-Zuid kan men eenige keeren daags per locaaltrein Hattem en per stoomtram Nunspeet bereiken.
De spoorverbindingen besprekende, dient melding gemaakt van de merkwaardige procedure, welke kortelings is gevoerd tusschen de gemeente Kampen en de Nederlandsche CentraalSpoorwegmaatschappij, In April 1863 sloot Kampen met genoemde maatschappij een contract, waarbij laatstgenoemde op zich nam de reeds aangelegde spoorlijn Utrecht-Zwolle door te trekken tot Kampen en o.m. tevens (bij art. 4) de verplichting aanvaardde „alle treinen te doen doorloopen tot Kampen", waartegenover de stad aan de maatschappij moest betalen een som van f 250.000. — , twee jaren later nog met f 5000.— verhoogd voor den bouw van een spoorsteiger aan den IJssel.



68
ui venuup vaxi uju bLinite z,eei ucgiijpcnjA. uc naleving va.11
dat artikel 4 op praktische bezwaren en herhaaldelijk werd daarvan dispensatie gevraagd. Dit leidde in September 1910 tot wijziging van het oorspronkelijk contract in dien zin, dat de gemeente toestemming verleende tot het buiten werking stellen van het hinderlijk voorschrift, terwijl de maatschappij ter compensatie aannam:
a. dagelijks minstens 16 treinen in iedere richting tusschen Zwolle en Kampen te doen loopen, welke te Zwolle zoo goed mogelijk aansluiting zouden geven aan de aldaar passeerende sneltreinen; b. voor het vervoer van reizigers tusschen Zwolle en Kampen onderling geen hoogere vrachtprijzen in te voeren dan op dat tijdstip (September 1910) werden toegepast, te weten . f 0.50 retour ie kl., f 0.40 2e kl., f 0.30 3e kl. en f 0.25 enkele reis ie kl., f 0.20 2e kl., f 0.15 3e kl.; c. minstens 5 goede verbindingen per dag te onderhouden langs de tramlijn KampenElburg-Nunspeet, een en ander voor zoover en zoo lang de maatschappij daarbij niet in botsing zou komen met de wettelijke bevoegdheden van den Minister van Waterstaat. Verder werd bij deze nieuwe overeenkomst nog bepaald, dat eventueel voorkomende geschillen onderworpen zouden worden aan de uitspraak van een scheidsgerecht.
Inderdaad deed zich reeds na enkele jaren terzake dezer overeenkomst een geschil voor. Het aantal treinen tusschen Zwolle en Kampen verminderde tot 14 op werk- en 9 op zonen feestdagen en wat erger was, tegelijkertijd werden de vrachtprijzen voor het personenvervoer verhoogd tot f 0.90 voor enkele reis ie kl., f 0.70 2e kl., f 0.45 3e kl. en f 1.80 voor retour ie kl., f 1.40 2e kl., en f 0.90 3e kl. De gemeente zag hierin een schending der overeenkomst door de maatschappij, welke laatste echter meende zich te kunnen beroepen op een besluit genomen door den Minister van Waterstaat krachtens diens wettelijke bevoegdheid. Het geschil werd ter beslechting onderworpen aan de arbitrale uitspraak van drie scheidslieden: Ir. J. Th. Gerlings, Directeur van Indische Tramwegmaatschappijen, Mr. W. L. P. A. Molengraaf, oud-hoogleeraar en F. H. de Monté Verloren, lid van de Tweede Kamer, waarbij Kampen in hoogste ressort in 't gelijk werd gesteld en de spoorwegmaatschappij veroordeeld volledige uitvoering te geven aan de bij overeenkomst aanvaarde verplichtingen of bij in



gebreke blijven aan Kampen voor eiken dag uit te keeren een schadevergoeding van f 50. — . Wie verwacht hebben — en voorzeker zullen weinigen van een andere meening zijn geweest! — dat na dit vonnis de oude tarieven op de lijn Zwolle-Kampen zouden worden hersteld, vergisten zich. De maatschappij verkoos liever de boete te betalen dan de bestaande vervoerprijzen te verlagen en tot op het huidige oogenblik is zij niet van gedachten veranderd.
Evenals indertijd bij het totstandkomen der lijn naar Zwolle heeft de gemeente Kampen zich ook financieel geïnteresseerd bij den aanleg van de Locaalspoor naar Hattem. Zij verstrekte een 3% percents-leening van f 495.000.— en bovendien nog een renteloos voorschot van f 50.000. — , een en ander onder beding, dat minstens 3 treinen per dag tusschen Kampen en Hattem zouden heen en weer loopen. Beide bedragen zijn door vervroegde aflossing reeds terugbetaald bij de liquidatie der Locaalspoorwegmaatschappij.
Behalve spoor- en tramverbindingen bestaan er op eenigé naburige plaatsen geregelde autobusdiensten, namelijk KampenZwolle, Kampen-Zwolle-Wijhe en Genemuiden-Kampen-Zwolle, terwijl het goederenvervoer nog wordt aangevuld door een dagelij kseken auto-vrachtdienst op Zwolle en vrachtwagens op de omliggende dorpen.
Verlichting en watervoorziening.
In de stedelijke behoefte aan licht en verwarming wordt sinds een halve eeuw voorzien door de op de scheiding met Brunnepe gebouwde gasfabriek, terwijl een buisleiding door de rivier de gelegenheid tot aansluiting ook openstelt voor wie aan de overzijde wonen. In 1907 is naast de steenkoolgasfabriek een voor watergas gebouwd en sedert bevat de productie 50 percent van elke gassoort. Over het jaar 1923 bedroeg de totale productie 2.832.400 kubieke meter.
In de crisisjaren, toen vele fabrieken in den lande aan haar verplichting niet meer konden blijven voldoen, heeft Kampen wel eenige beperking van het gebruik gekend, maar geen oogenblik is de stad van gaslevering verstoken geweest. Er was tijdig gezorgd voor het opslaan van reserves in steenturf, hout, bruinkolen en gasophalt, terwijl ongecarbureerd watergas gefabriceerd werd, toen de olie ontbrak.
69



70
JUe ljsselbrug.
Voor publieke verlichting zijn 382 gas-straatlantaarns in gebruik.
De prijs van het lichtgas is 10 cent, muntgas 9 cent en die van het kookgas 8 cent per kub. M.
Kampen heeft het groote voorrecht van heerlijk zuiver drinkwater. Dit wordt verkregen van de hooge Veluwsche zandgronden en is in hoedanigheid te verkiezen zelfs boven duinwater. Voor de winning zijn in de buurt van het dorp Wezep 7 verticale putten gegraven van 40 tot 50 Meter diepte, welke van filters voorzien zijn en verbonden door middel van een hevelbuis, welke het water over een afstand van 200 meter naar de pompput voert. Daaruit wordt het dan door een machtige stoommachine naar Kampen geperst. De hiervoor gebruikte transportleiding heeft een capaciteit van 3 dM. en is 13% KM. lang. Zij werd in i888/'89 gelegd en heeft gedurende al die jaren de watervoorziening der stad overvloedig kunnen bezorgen, doch de voortdurende stijging van het verbruik (over 1923 was dit bijna 554.000 M3) maakte het wenschelijk tijdig maatregelen te nemen ter versterking van den aanvoer. Naast de bestaande wordt dan ook thans een tweede buisleiding aangelegd, eveneens met een diameter van 300 raM., welke op eenige punten met de andere buis verbinding zal krijgen. Alle gevaar voor waterschaarschte zal hiermee voor lange jaren zijn uitgesloten.
Het tarief der Waterleiding is als volgt:



7i
f 2. — per jaar voor een woning met i vertrek (v. minst. 12 M3.)
f 5.— ,, ,, ,, , 2 vertrekken
f 8.32 „ „ „ „ „ „ 3
f 12.60 ,, ,, ,, ,, 4 ,,
f 16.20 ,, ,, ,, ,, ,, „ 5
f 19.80 „ „ „ „ „ I „ 6
f23.40 „ „ „ „ „ „ 7
f27.- „ „ „ „ . „ . „ 8
f 30.60 „ ,, ,, ,, ,, 9
f 34.20 ,, ,, ,, ,, ,, 10
en voor ieder volgend vertrek f 2.26 meer.
Bij het gebruik van een watermeter wordt 22% cent per kub. M. gerekend (met een minimum naar het aantal vertrekken; bad en closet niet in rekening gebracht).
Het personeel van Gasfabriek en Waterleiding omvat 52 hoofden, inbegrepen de bij het Pompstation verblijf houdende machinist, twee stokers en terreinwerker.
Het Gemeentelijk Electriciteitsbedrijf betrekt den benoodigden stroom van de N.V. Electriciteitsfabriek „IJssel-centrale", gevestigd te Zwolle, welke stroom wordt toegevoerd langs een ondergrondschen kabel, die in een gebaggerde sleuf door den bodem der rivier is gelegd.Het bedrijfsbureau is gevestigd aan de Nieuwe Markt in het door de gemeente aangekochte gebouw van het voormalige hotel ,,Het Hof van Holland".
Voor het gebruik van electriciteit is het volgende tarief verschuldigd: a. Voor verlichting per Kilowattuur: per jaar 28 cent voor de eerste 2500 K.W.U., 26 cent voor de volgende 2500 KWU., 24 cent voor alle verdere volgende; b. Voor stroomlevering volgens abonnementstarief:
Aantal lichtpunten | Betaling per maand |
1-3 f 3.55 110 KWU
4 - 4-75 150 „
5 - 5-9° T9° r>
6 - 6.95 225 „
7 - 7-95 260 ,,
8 - 8.55 280 „
9 - 9-io 300 ,, 10 - 9.70 320 ,,



c. Voor andere doeleinden dan verlichting: per jaar voor de eerste 2500 KWU 18 cent, voor alle volgende KWU 16 cent. Voor een gebruik van electrischen stroom grooter dan 7500 KWU per jaar kunnen Burgemeester en Wethouders met de verbruikers bijzondere overeenkomsten afsluiten.
De aangeslotene garandeert een stroomverbruik van minstens f 18.— per jaar.
Gemeentelijke diensten.
Voor de belangen der gemeente op het terrein der openbare werken, voor het onderhoud der eigendommen in onderscheiden vorm waakt de dienst der Gemeentewerken, welke gehuisvest is in de bovenverdieping van het Politiebureau. Behalve de zorg voor huizen, torens, poorten, bruggen, sluizen, kaden, riolen behoort eveneens tot het gebied zijner werkzaamheid het onderhoud van straten en wegen, van veren en dijken. En dat dit geen senicure is bij een gemeentelijk grondbezit van meer dan 3600 H.A., hetwelk omringd is met dijken en kaden en doorsneden van wegen, laat zich begrijpen. Bovendien rust op Kampen van ouds de onderhoudsplicht voor verschillende wegen in de omgeving, welker gezamenlijke lengte meer dan 115 K.M. bedraagt. Zoo behoort niet alleen de geheele Wezeper heide met haar oppervlakte van 350 H.A. aan Kampen, maar ook de daar langs loopende grintweg over zijn volle lengte tot aan het station Heerde (vroeger zelfs ook door de kom van dat dorp).
Toch zijn bij G. W. een aantal hoogst belangrijke, nieuwe werken in uitvoering of in gevorderden staat van voorbereiding. Reeds zijn genoemd die voor stadsuitbreiding, dan volgt de aanleg van een nieuw sportterrein van 110 Ares, de zorgvuldige restauratie van den Nieuwen Toren (werk van jaren en tienduizenden guldens kosten), een belangrijke uitbreiding der Algemeene Begraafplaats, verder de waterverversching der stadsgracht en de verbetering van het rioolstelsel langs de Ebbingestraten. De hierbedoelde verbetering zal worden verkregen door gebruik te maken van electromotorische bemaling om het rioolvocht af te voeren naar den IJssel, een werk, waarmee een uitgave van ongeveer f 40.000. gemoeid is. Na voltooiing zal de stadsgracht, dan niet verder door rioolwater verontreinigd, worden opgenomen onder de wateren van de
72



73
polder „Broeken en Maten" en gelijk met deze door het stoomgemaal van de polder op peil gehouden. Uit oogpunt van hygiëne een enorme verbetering!
Gezondheid.
De gezondheidstoestand van Kampen is in 't algemeen gunstig, hetgeen blijkt uit de sterftecijfers:
1914 246 personen (1.23 per 100 inw.)
1915 242 „ (1.21 ,, )
1916 273 „ (1.36 » )
1917 288 „ (i-44 )
1918 309 „ (1.54 ).
1919 291 ,, (142 ,, )
1920 281 „ (1.38 ,, ) ■
1921 245 ,, (1.22 „ )
1922 275 „ (1.32 „ )
1923 227 „ (1.13 ,, )
Het aantal sterfgevallen aan tuberculose, welke ziekte vooral in arbeiderskringen talrijke offers vond, neemt in verblijdende mate af, waartoe heeft bijgedragen eerstens het zeer verdienstelijke werk van de „Vereen, tot Bestrijd, der Tub." en dat van het „Groene Kruis", maar ook de belangrijke verbetering van volkshuisvesting en in 't algemeen van de hygiënische toestanden, waarvoor de ijverige Gezondheidscommissie voortdurend werkzaam is.
Het keuren van vleesch en visch is opgedragen aan een plaatselijken keuringsdienst onder directie van een keuringsveearts, geassisteerd door een hulp-keurmeester. De plaatselijke keuringsdienst is tevens door het Rijk belast met het onderzoek van geïmporteerd buitenlandsch vleesch, dat van hier uit over de afnemers in de omgeving gedistribueerd wordt.
Tegen het in den handel brengen van ondeugdelijke voedingsmiddelen van anderen aard waakt „de keuringsdienst van het keuringsgebied Zwolle", in genoemde stad gevestigd.
Een gemeentelijke ontsmettingsdienst is belast met de ontsmettingen ten behoeve der ingezetenen en onder bepaalde voorwaarden ook van goederen uit andere gemeenten. De ontsmettingsoven is geplaatst in een gebouw op het terrein der Engelenberg-Stichting.
De behandeling van de patiënten, die in aanmerking komen



74
voor kostelooze geneeskundige hulp, is opgedragen aan twee gemeente-geneesheeren en twee door de gemeente aangestelde vroedvrouwen.
Voor ernstige patiënten is het nieuwe, naar de eischen der hygiëne gebouwde ziekenhuis bestemd, ,,de Engelenberg-Stichting", waaraan verbonden zijn: één geneeskundige, twee heelkundigen, een directrice, twee hoofdverpleegsters, zes gediplomeerde verpleegsters, zes ongediplomeerde verpleegsters en (naar behoefte) volontair-verpleegsters. De verpleegkosten bedragen voor de
ie klasse: verpleging per dag f 5.50, gebruik van operatiekamer,
per keer f 15. —; 2e klasse: verpleging per dag f 3.50, gebruik van operatiekamer, per keer f 10. —;
Bij beide worden kosten voor bewassching, ontsmetting en verbandmiddelen extra in rekening gebracht.
3e klasse: verpleging per dag f 1. —.
Wanneer de behandelende arts voor een 3e klassepatient raadpleging van een specialist noodzakelijk oordeelt, komen de kosten ten laste van het Ziekenhuis.
Voor poliklinische behandeling wordt per keer f 0.50 betaald benevens de kosten van verbandmiddelen. Minvermogenden kunnen van de betaling daarvan geheel of ten deele worden vrijgesteld.
Reiniging.
Voor het reinigen van de straten, het ledigen der rioolputten, het eenige keeren per week ophalen van asch en vuilnis en van faecaliën, het wegruimen van sneeuw, enz. zorgt de Gemeentelijke Reinigingsdienst met een personeel van 50 man en 18 paarden.
Het terrein der Reiniging met de stallen en bergplaatsen is aan de rivier gelegen aan het benedeneinde van Brunnepe, terwijl het bureau gevestigd is naast de kantoren van Gemeentewerken.
Wegens geleidelijke doorvoering van reorganisatieplannen verkeert de dienst momenteel in een stadium van overgang.
Politie.
De veiligheid van lijf en goed wordt gewaarborgd door een



75
actief politiecorps, bestaande uit den commissaris, een inspecteur, een adjunct-inspecteur, vier hoofdagenten, 17 agenten ie klasse (brigadiers) en 9
X 1-1
ageiiLeu ze Kiasbe. Door geregelde De Buitensocieteit.
lichaams- en wapenoefeningen, ook vrijwillig in hun Sportvereeniging, en het volgen van cursussen in verbandleer en hulpverleening, blijven de politiemannen zich voor hun taak bekwamen. Aan het Bureau staat een slangenwagen gereed, welke door aanschroeving aan de waterleiding onmiddellijk bruikbaar is en in de bediening waarvan de agenten geoefend zijn.
Naast de politiebewaking bestaat een particuliere nachtveiligheidsdienst .
Brandweer.
Bij brandalarm wordt eerst door de politie uitgerukt; blijkt echter de omvang van den brand te groot, dan wordt onverwijld de motorspuit te hulp geroepen en zoo noodig ook het verdere materiaal. De brandweer staat onder leiding van een opperbrandmeester, 4 brandmeesters en 6 assistent-brandmeesters, in verschillende deelen der stad woonachtig.
A rbeidsbemiddeling.
De dienst der Arbeidsbemiddeling wordt waargenomen door een Correspondent, die dagelijks op bepaalde uren in het Stadhuis zitting houdt om de aanvragen voor plaatsing en die tot het bekomen van werkkrachten in ontvangst te nemen en wiens taak dus bestaat in het tot elkander brengen van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt.
Bouwtoezicht.
Aan het onder G. W. ressorteerende Bouw- en Woningtoezicht is de zorg opgedragen voor naleving van de bepalingen



van Woning- en Hinderwet en van de Bouwverordening.
Reeds voor twintig jaar zijn op bescheiden schaal pogingen in het werk gesteld tot verbetering der volkshuisvesting, eerst door enkele aannemers en door de Chr. arbeidersvereeniging „Patrimonium", vervolgens door een coöp. bouwvereeniging „Des Werkmans' Vriend", welke een blok woningen deed zetten op een verhoogd terrein aan den Singel, waarvoor het bouwkapitaal tegen lage rente was verstrekt door Nuts-Spaarbank en Gasthuizen en daarna door een groep ambtenaren, die een coöp. bouwvereeniging „Eigen Haard" oprichtten voor het bouwen van burgerwoonhuizen aan de toen pas aangelegde 3e Ebbingestraat. Later werd als tijdelijke voorziening door de gemeente medegewerkt door het inrichten van noodwoningen, doch eerst de door particulieren, zonder en mèt overheidssteun, ondernomen massabouw, hiervoor besproken, heeft verademing gebracht, zij het nog steeds niet geheel afdoende.
Onderwijs.
Aan gelegenheid voor het ontvangen van onderwijs van iedere soort en naar ieders beginsel ontbreekt het te Kampen allerminst. Lager onderwijs wordt gegeven in vijf openbare en acht bijzondere scholen; drie der laatste gesticht door de „Vereeniging tot Stichting en Instandh. van Scholen voor Chr. L. O." en drie door „de Hervormde Schoolvereeniging", terwijl er een Kath. Jongens- en een Kath. Meisj esschool zijn. De voorbereiding heeft plaats aan drie gemeentelijke Bewaarscholen. Verder bestaan er twee scholen voor M. U. L. O., een openbare en een bijzondere.
De Gemeentelijke H. B. S. met vijfjarigen cursus heeft in elk harer klassen gemiddeld een 20-tal leerlingen. Waar als regel de leerlingen allen met goed gevolg het eindexamen afleggen, verheugt de school zich in een gunstige reputatie.
Hetzelfde ruime en welingerichte gebouw, waarin de H. B. S. gevestigd is, herbergt tevens het Sted. Gymnasium, dat sinds jaren ook door jongelieden van elders wordt bezocht. Het schoolgeld voor beide instellingen is als volgt vastgesteld:
bij een zuiver inkomen der ouders (aanslag plaatsel. inkomsten-belasting), beneden f 1200.— is geen schoolgeld verschuldigd; bij een inkomen
76



77
van f 1200 tot f 1600 f 10 van f 5600 tot f 6000 f 110 tot - 2000 - 15 tot - 7000 - 120
tot - 2400 - 20 tot - 8000 - 130
tot - 2800 - 30 tot - 9000 - 140
tot - 3200 - 40 tot - 10000 - 150
tot - 3600 - 50 tot - 12000 - 175
tot - 4000 - 60 tot - 14000 - 200
tot - 4400 - 70 tot - 16000 - 225
tot - 4800 - 80 tot - 18000 - 250
tot - 5200 - 90 tot - 20000 - 275
tot - 5600 - 100 tot - 22000 - 300(111.)
Wanneer meer dan één leerling uit hetzelfde gezin Gymn. of H. B. S. bezoeken, wordt voor het tweede en voor ieder volgend kind 3/5 van het gewone schoolgeld betaald.
Thans is besloten beide inrichtingen te vereenigen en geleidelijk om te zetten in een Lyceum, hoofdzakelijk met de bedoeling het tijdstip voor het doen der beroepskeuze een paar jaren op te schorten.
Naast de gemeentelijke scholen is te Kampen nog een gymnasium gevestigd, opgericht en in stand gehouden door „de Nat. Vereen, voor Geref. Voorber. H. O.". Dit „Gereformeerd Gymnasium", waarvan de leerlingen afkomstig zijn uit alle deelen des lands, was aanvankelijk ondergebracht in het gebouw der Theologische School, wat op den duur onhoudbaar bleek. Daarom besloten de curatoren van het Gymnasium tot het stichten van een eigen gebouw, waarvoor rijkssteun zou kunnen verkregen worden, en met dit doel werd een aan de IJsselkade gelegen terrein van de gemeente aangekocht. Op hun verzoek werd deze koop echter later weer tenietgedaan, daar inmiddels gebleken was, dat voorshands niet op steun der regeering zou kunnen gerekend worden. Tezelfder tijd deed zich een andere oplossing aan de hand. Als gevolg van de wordende samenvoeging van Sted. Gymnasium en H.B.S. was inhet gemeenschappelijk gebouw overtollige ruimte ontstaan en nu vonden bestuurders van het Geref. Gymnasium hierin aanleiding voor het verzoek, dat deel van het gebouw aan hen in huur af te staan, welk verzoek werd ingewilligd.
De Theologische School dient tot opleiding van predikanten in de Gereformeerde Kerken en wordt uitsluitend door die kerken in stand gehouden. In 1854 opgericht heeft de School



78
in de 70 jaren van haar bestaan een groot aantal theologen gekweekt, die hun arbeidsveld gevonden hebben niet slechts in alle deelen van ons land en in de Koloniën, maar ook daar buiten, in Duitschland, Amerika, Zuid-Afrika. En de beteekenis der T. S. als opleidingsinstituut is nog steeds wassende, daar het aantal ingeschrevenen studenten, dat vóór twintig jaar nog geen 20 bedroeg, thans tot 110 is gestegen. De eerste jaren na de oprichting werd het onderwijs door de docenten in hun eigen woning gegeven en eerst in 1870 kon men aan de Oudestraat een klein collége-gebouw stichten, dat bij gelegenheid van het 40-jarig bestaan aanmerkelijk werd vergroot. Tezelfder tijd werd de interne inrichting der School in overeenstemming gebracht met die der universiteiten, zoodat voor toelating ook vereischt werd het einddiploma Gymnasium of het voldoen aan een daarmee ongeveer overeenkomend admissie-examen. Tien door de Synode benoemde curatoren vormen het bestuur. De college's worden gegeven door vijf hoogleeraren, van wie beurtelings een optreedt als rector.
Het in gebruik zijnde gebouw, dateerend van 1894 en destijds overvloedig ruimte biedende, kon de laatste jaren niet meer voldoen aan den expansiedrang der in omvang en beteekenis toenemende instelling en dit gebrek aan bewegingsvrijheid werd zoo hinderlijk, dat het Curatorium zich verplicht zag hiermee de Generale Synode der Gereformeerde Kerken in kennis te stellen , welke machtiging verleende voor een beroep op de offervaardigheid der kerken.
De uitwerking van dezen oproep was verrassend. In korten tijd was aan extra-bijdragen een som van een ton gouds bijeengebracht, waaronder f 25000.— uit de Vereen. Staten, zoodat aan het plan tot uitbreiding volledig gevolg kon worden gegeven. En eenmaal tot bouwen besloten, bepaalde de Bouwcommissie zich niet tot uitbreiding, maar deed door den architect C. de Geus te Amsterdam in overleg met Tjeerd Kuipers als bouwkundig adviseur, een plan ontwerpen tot algeheele verbouwing, terwijl de inrichting tijdelijk werd overgebracht in de van het Departement van Oorlog gehuurde ledig staande gebouwen van den Hoofdcursus. Begin September 1924 kwam het nieuwe gebouw gereed en is op 17 dier maand in gebruik gesteld met een samenkomst in de groote Aula, waar ook de minister van Onderwijs Dr. De Visser het woord voerde. Het



79
is als geheel en in de onderdeden een fraai bouwwerk.Geheel in strenge stijl opgetrokken rondom een ruim binnenplein maakt het, gezien uit de hall, een imposanten indruk; de statige Aula, de uitgestrekte bibliotheek, de deftige examenkamer in 't bijzonder zijn zeer geslaagd, evenals de kleine Aula, vergaderzaal van het studentencorps ,,Fides Quaerit Intellectum".
Met de gestadige toeneming van het aantal studenten verminderde de gelegenheid tot het verkrijgen van de meest gewenschte huisvesting. Op een der „schooldagen" werd ook deze zaak ernstig ter sprake gebracht, wat ten gevolge had de oprichting in 1921 van een „Vereeniging tot St. en Instandh, van een Hospitium voor Studenten der Theologische School te Kampen", welke reeds twee jaren later door aankoop in het bezit geraakte van het kapitale gebouw, waarin het hotel „Des Pays Bas" was gevestigd geweest. Het hospitium of in den volksmond, „het Studentenhuis" staat onder leiding van een directrice en kan aan een 20-tal jongelieden ieder een studeer- en slaapkamer verschaffen, terwijl gemeenschappelijk wordt gebruik gemaakt van conversatie- en eetzaal.
Voor de ontwikkeling en theoretische voorbereiding van de aankomende ambachtslieden bestaat te Kampen gelegenheid op een Nijverheids-Avondschool, terwijl aan de Handels-Avondschool de kennis wordt bijgebracht, welke den toekomstigen kantoorbediende van voordeel zal zijn; aan eerstgenoemde inrichting valt het accent op de wiskunstige vakken en het teekenen, terwijl boekhouden en taalonderwijs den voorrang hebben aan de Handelsschool. Het getal leerlingen, die aan deze inrichtingen het onderwijs volgen, bedraagt respectievelijk 120 en 47.
Aan de inrichting met den ouderwetsch klinkenden naam van „Stadsnaaischool", worden de meisjes uit den arbeidenden stand onderricht in nuttige handwerken en aanverwante huisvrouwelijke kundigheden.
Des avonds wordt daar een vervolgcursus gehouden voor de meer gevorderden.
De Stedelijke Muziekschool leidt op in de theorie der muziek en in het bespelen van verschillende strijk- en blaasinstrumenten. Uit de leerlingen, welke blijk geven van bij zonderen aanleg, worden de élèves gerecruteerd voor eventueele aanvulling van



8o
het Stedelijk Orchest. Heel wat musici in den landanken hun eerste opleiding aan de Kamper Muziekschool.
-r • -A ■ -d ,TT , , . . i Belastingen.
Tuindorp in Brunnepe (Het Kloosterplein). . ■ _ °
v Wat het veel¬
besproken en in dezen tijd ook inderdaad kwestieuse punt der belastingen aangaat, kan worden geconstateerd, dat te Kampen de plaatselijke Inkomstenbelasting zich de laatste jaren geregeld in dalende lijn beweegt. Voor het jaar 1924 kon weder de Hoofdelijke Omslag met 30 percent verlaagd worden en werd het vermenigvuldigingscijfer vastgesteld op 0.8. De aanslag over dat jaar bedraagt voor een gezinshoofd zonder kinderen met een inkomen
van f 2000.— f 31.92
- 2500.— - 49.01
- 3000.— ' - 65.37
- 3500.- - 81.74
- 4000.— - 98.12
- 45oo.- - 11540
- 5000.— - 133.12
- 6000.— - 170.36
- 7000.— - 210.05
- 8000.— - 252.77
- 10000.— - 346.36
- 15000.— - 609.16
- 20000.— - 911.96
Bovendien worden er voor de gemeente 25 opcenten geheven op de Personeele Belasting.
Kerkgenootschappen.
Van de Kamper bevolking behoort de meerderheid tot de Hervormde Kerk. Volgens de laatste volkstelling bedroeg het aantal inwoners 20636 en van dezen rekenden zich 11214 of ruim 54 percent tot de Ned. Herv. Kerk, 4797 of ruim 23 percent behoorden tot de Gereformeerde Kerk en er waren 2389 Roomsch-



8i
Katholieken, dat is n percent van het totaal; de overige Kampenaren zijn verdeeld over de kerkgenootschappen van kleireren omvang: de Doopsgezinde, de Evang.-Luthersche, de Gereformeerde, de Oud-Gereformeerde, de Chr.-Gereformeerde en ie Israëlietische gemeenten.
De Hervormden beschikken voor hun godsdienstige samenkomsten over drie kerken: de Sint Nicolaas- of Bovenkerk, ie Broederkerk en de voor weinige jaren in het Bagijnenkwartier te Brunnepe gebouwde Noorderkerk. Eveneens drie bedetiuizen hebben de Gereformeerden: de Burgwalkerk, de Nieuwe Kerk en de Hagenpoortkerk. Zooals de naam reeds aanduidt, is de Nieuwe Kerk bij de Broederpoort pas enkele jaren oud; het is een ruim, statig gebouw, opgetrokken in strengen stijl, fraai werk van den bekenden kerkenbouwer Tjeerd Kuipers. De Lieve Vrouwe- of Buitenkerk is bij de Katholieken in gebruik.
Zoowel politiek als kerkelijk is de bevolking in meerderheid behoudend. Zoo zijn in de groote gemeente van Ned. Hervormden het ook de meest rechts staande leden, die de meerderheid der bestuurscolleges uitmaken, ondanks de volhardende pogingen van de voorstanders der ethische richting tot het verkrijgen van medezeggingschap. De vrijzinnigen houden zich hierbij de laatste jaren afzijdig. Dezen hebben zich aaneengesloten tot een „Vereeniging van VrijzinnigHervormden", welke zich een geestelijk voorganger heeft gekozen en bij overeenkomst het recht verkregen heeft geregeld gebruik te maken van het Luthersche kerkgebouw voor haar godsdienstige samenkomsten. In verband met toekomstige kerkbouwplannen is de vereeniging reeds door aankoop in het bezit gekomen van het voormalige hotel ,,De Dom van Keulen''. Een en ander werd mogelijk gemaakt vanwege een vorstelijk legaat, door een overleden geestverwant aan de vereeniging vermaakt, denzelfde, wiens naam voortleeft in „het Huysmansfonds", waaruit des winters o.a. avonden van gewijde kunst worden bekostigd.
De Gereformeerde Kerk, die in sterkte van ledental volgt en door vier predikanten wordt gediend, heeft zich binnen den tijd van drie kwart eeuw ontwikkeld uit een kleine kring „Christelijk Afgescheidenen" (aldus naar hun afscheiding van de Ned. Hervormde Kerk). Feitelijk werd de gemeente reeds
6



8;
gesticht m 1835, doch in 1837 trad zij buiten het verband en bleef zelfstandig tot 1851, in welk laatste jaar de meeste leden weer in de Chr. Afgescheiden Kerk terugkeerden, terwijl de minderheid zich handhaafde als afzonderlijke gemeente, welke hier onder den naam Dordtsch- of Oud-Gereformeerden nog bestaat.
De Orde der Vrijmetselaren en die der Odd-Fellows hebben haar loge-gebouw beiden in de Boven-Nieuwstraat. De eerste, „Le Profond Silence", onder eigen dak, de tweede in een deel van het Groene Kruisgebouw.
Staatkundige richting.
Ook op het terrein der staatkunde zijn de rechtsche partijen te Kampen het sterkst vertegenwoordigd. De onderlinge verhouding der politieke groepen speigelt zich ongeveer af in de samenstelling van den gemeenteraad, waarin zitting hebben: 4 leden (onder wie een wethouder) van de Christ.-Historische, 4 (een wethouder) van de Antirevolutionaire partijen, 2 van de Gereform. Staatspartij, 2 Roomsen-Katholieken, 3 (een wethouder) Vrijheidsbonders, 3 SociaalrDemocraten en 1 Vrijz.Democraat.
Instellingen van liefdadigheid.
Te Kampen bestonden naast elkander twee Weeshuizen, het eene oud (als stichting), rijk en toch slechts bestemd voor de verpleging van heel enkele ouderlooze kinderen, het andere minder oud en zonder eigen vermogen, maar belast met de zorg voor tientallen weezen. Bij het eene, het Grootburger-Weeshuis, dus een gestadige vermeerdering van groot bezit, bij het andere, het Burger-Weeshuis, algeheele afhankelijkheid van den steun der gemeenschap. Een hoogst eigenaardige toestand! Zóó oordeelde vóór ca. twintig jaar ook de Gemeenteraad, welke besloot de beide Weeshuizen te vereenigen en alle kosten te bestrijden uit het vermogen van het G. B. W. Maar de regenten van dit laatste gesticht dachten daarover geheel anders. Zij betwistten aan het gemeentebestuur het beschikkingsrecht over het G. B. W., als zijnde dit een zelfstandige instelling, voor welke opvatting naar hunne meening voldoende gronden waren aan te voeren, ontleend aan het historisch verleden der (van 1592 dateerende) stichting. Het meenings-



«3
verschil heeft geleid tot een procédure, welke jarenlang is hangende geweest. Nadat beurtelings ten gunste van elk van beide partijen uitspraak was gedaan, werd in hoogste instantie het gemeentebestuur in 't gelijk gesteld. Thans zijn alle weezen onder één regentencollége vereenigd in het nieuwe weeshuis aan den Vloeddijk, en wordt de huishouding bekostigd uit de gezamenlijke inkomsten. Dit weeshuis is een groot, in renaissance-stijl opgetrokken gebouw, een sieraad voor de omgeving, en naar het inwendige ruim en keurig van inrichting. Het thans verlaten grootburgerweeshuis aan den Cellesweg wacht op andere bestemming. x)
Onder de stichtingen — waaraan Kampen rijk is! — verdienen verder, vóór alle, vermelding „de V ereenigde Gast- en Proveniershuizen", zoo geheeten na de samenvoeging in 1897 van het Heilige Geest- en het Sint Geertruids-Gasthuis. Deze instelling is rekenplichtig aan den Gemeenteraad, welke ook de regenten benoemt, doch alle uitgaven kunnen bestreden worden uit een aanzienlijk eigen vermogen. En die uitgaven zijn beduidend, daar het getal der verpleegden, mannen en vrouwen, die hier een onbezorgden ouden dag genieten, meei dan 200 bedraagt. Onder hen zijn menschen uit den kleinburgerstand, die tegen storting van een matige geldsom in het genot worden gesteld van een vrij huisje ter bewoning, waar hun dagelijks de levensmiddelen (onbereid) van het gesticht worden gebracht. Anderen, die tegen lager tarief maar toch ook een zeker bedrag betalen, hebben het gebruik van een net zit-slaapvertrek met volledige (geheel toebereide) kost, terwijl er ook zijn, de meesten, die hier verpleging genieten zonder eenige contra-prestatie dan het doen van geringe handreikingen bij den huishoudelijken dienst. Alles ademt rust en vrede in deze kleine wereld, welke reeds aan geslachten van behoeftige ouden van alle gezindten ten zegen is geweest.
Een eenigszins ander karakter draagt de langs de ie Ebbingestraat gelegen „Van Gelder-Stichting", genoemd naar wijlen mevrouw van Coeverden Adriani geb. Van Gelder. Aan menschen, die de beschikking hebben over een inkomen, dat niet geheel toereikend is om behoorlijk van te leven, wordt daar een afzonderlijke vrije woning aangeboden benevens een gelde-
1) Zie verder: „Militaire Gebouwen", noot.



»4
lijke toelage. Het lidmaatschap der
Gereformeerde Kerk geldt hiervoor echter als
voorwaarde en de regenten der stichting worden door den Geref.
• Kerkeraaa De-
De Nieuwe Weg (IJsselmuiden). noemd.
Eveneens begrensd is de kring, waaruit de verpleegden van een andere liefdadigheidsinstelling aan de 3e Ebbingestraat afkomstig zijn. Daar ligt het Bestedelingenhuis der Hervormde Diaconie, een ruim gebouw en vorig jaar door uitbouw nog aanmerkelijk vergroot.
i En de barmhartigheid uit zich nog van oudsher in andere vormen. Zoo hebben de Bethlehéms- en de Averencks-vergadering, beide onder beheer van het Burgerlijk Armbestuur, tot bestemming gratis huisvesting te verleenen met nog een klein toelage aan behoeftige weduwen. En de Brands- de Toeboecopsen Vorens-, de Glauwen- of Vordens-, de Buydels-V ergadering, door regenten bestuurd, hebben alle een soortgelijk doel.
Militaire gebouwen.
Een drietal ruime gebouwen, nog voor weinige jaren geheel of ten deele vernieuwd, staan op' dit oogenblik ongebruikt, namelijk dat, waarin tot Augustus 1923 de Hoofdcursus gevestigd was, dat hetwelk tot Januari 1923 den Centralen Cursus herbergde, en de Manege, waar eertijds de officieren van het garnizoen en de onderofficieren van den H.C. rijles ontvingen. Door het besluit de geheele opleiding van beroepsofficieren te Breda te concentreeren werd aan Kampen een harde slag toegebracht. Door de jarenlange vestiging waren de H. C. en de daarvoor opleidende Cursus te Kampen ingeburgerd en het verbreken van den band werd aan beide zijden betreurd. Naai herhaaldelijk tot uiting kwam, was de verhouding tusschen burger- en militair element voortreffelijk. Nog versch in het geheugen ligt de herdenking van het gouden feest van der



85
Hoofdcursus in 1919, bij welke gelegenheid de burgerij bewees hoezeer zij er in meeleefde, niet alleen door het aanbieden van waardevolle geschenken, maar ook en vooral door spontane blijken van sympathie. Die eerste Octoberdagen van '19 vonden heel Kampen, tot zelfs kleine straatjes en stegen, in vlaggentooi en vollen feestdos. Nog hooren we op de binnenplaats van het door burgerhanden smaakvol versierde H.C.-gebouw, nadat een talrijk comité het kostbaar geschenk (voor ieder leerling een zwaar zilveren couvert) had aangeboden, de commandeerende hoofdofficier in zijn dankwoord wijzen op den traditioneelen band van hartelijke vriendschap tusschen Kampen en den Hoofdcursus, daarbij uitsprekende de hoop en verwachting, dat beide nog heel lang zouden mogen vereenigd blijven. En uit de schitterende kring van opper- en hoofdofficieren, allen van den H.C. afkomstig, trad toen de martiale figuur van generaal Drijber, commandant van Bronbeek, naar voren voor het aanbieden namens de oud-leerlingen van een prachtig vaandel en ook hij roemde de voorbeeldige verhouding, welke te Kampen tusschen burgers en militairen steeds had bestaan, en sloot zich ten slotte, onder geestdriftigen bijval, aan bij den door den Directeur uitgesproken wensch. Geen vier jaren later was de verplaatsing een voldongen feit, door Kampen gevoeld als een ramp.
Nog een ander militair gebouw, het grootste van alle, zag na een onafgebroken verblijf van drie kwart eeuw op 15 September 1924 zijn laatste bewoners voorgoed heengaan. Het is de kazerne van het voormalige Instructie-Bataljon, welk corps in 1850 werd opgericht, met bestemming tot de lagere kaderopleiding bij de Infanterie. Het werd in den loop der jaren met de stad van vestiging zoodanig vereenzelvigd, dat de mededeeling dat een jonge man „naar Kampen ging", geen nadere toelichting behoefde. Ook dit is voorbij, daar als gevolg van gewijzigde denkbeelden ten aanzien van kadervorming het I. B. is opgeheven.
Dit gebouw zal echter het lot der verlatenheid niet deelen, althans voorloopig niet. In afwachting van de beslissing der Tweede Kamer over het ingediende wetsontwerp tot centraliseering van de beide opleidingsscholen voor verlofsofficieren, zijn voor dit cursusjaar de leerlingen, voor wie de school te Amersfoort geen voldoende ruimte bood, te Kampen geplaatst



86
en gelegerd in het betrekkelijk nieuwe schoolgebouw der kazerne. *)
Ontspannings-gelegenheden.
De Gehoorzaal is bestemd voor het geven van uitvoeringen op kunstgebied en van filmvertooningen en het houden van voordrachten en vergaderingen. Voor hetzelfde doel staan in de sociëteiten ,,'t Collegie" en ,,De Buitensocieteit" eveneens zalen ter beschikking. Eerstgenoemde sociëteit doet door haar naam terugdenken aan den tijd, toen zij aan de Nieuwe Markt gevestigd was in een gebouw, waar in de 17e en 18e eeuw het collége van Ridderschap en Steden bijeenkwam; vóór ongeveer veertig jaar werd het tegenwoordige gebouw aan de IJsselkade gesticht. De Buitensocieteit is prachtig aan de overzijde vlak vóór den ingang der IJsselbrug gelegen. Zittende op het bordes geniet men een zeldzaam mooien kijk op stad en rivier, terwijl de lommerrijke, goed onderhouden tuin des zomers voor velen een aantrekkingspunt vormt. Op deze plek heeft eenmaal een fort gelegen om den toegang tot de brug te beletten. Terrein en gebouwen zijn gemeentelijk eigendom en tegen matigen huurprijs afgestaan aan de vereeniging ,,De Buitensocieteit te Kampen". Deze voert de exploitatie in eigen beheer, zorgt voor een welvoorziene leestafel, 3 eerste klas-biljards, een kegelbaan, een tennisveld; in de zomermaanden laat zij bovendien een aantal concerten geven door het Stedelijk Orchest en des winters biedt zij den leden eenige keeren een concert, tooneeluitvoering of bal. Ten einde het lidmaatschap binnen veler bereik te brengen, is de contributie uiterst laag gesteld; deze bedraagt f 9.50 per jaar, waarvoor ook de vrouwelijke leden van het gezin toegang hebben. Vreemdelingen hebben vrijen toegang.
i) Sedert het voorgaande werd geschreven, is de wettelijke regeling tot stand gekomen, waarbij de vereenigde Verlofscholen te Kampen zullen worden gevestigd met behoud van een kleiner deel der opleiding in een der zuidelijke garnizoens.
Onder de vele en velerlei voordeelen en tegemoetkomingen, welke het gemeentebestuur van Kampen heeft aangeboden, behoort ook het gebruik van het weeshuis aan den Vloeddijk met het naast liggend gebouw aan het Bregittenplein, waarin de 2e Bewaarschool en de Stads-Naaischool gevestigd zijn, beide na inwendige verbouwing in verband met de nieuwe bestemming.
De weesinrichting gaat over naar het gerestaureerde en gemoderniseerde G.B.W.-gebouw, de Naaischool naar het gebouw, waarin vroeger de Centrale Cursus gelogeerd was en de bewaarschool (tijdelijk) naar de voormalige burgerschool aan den Vloeddijk.



87
Tuin- en landbouw.
De nauwgezette verzorging der gemeentelijke plantsoenen en parken prikkelt tot navolging. Wat de Kamper bloemisten en kweekers in hun tuinen en kassen en in een drietal bloemwinkels laten zien, kan de toets der vergelijking schitterend doorstaan, terwijl de vereeniging Floralia nuttig werk doet door liefde voor bloemen en planten aan te kweeken. In I Jsselmuiden wordt de tuinbouw , daar het middel van bestaan, intensief en, op uitgebreide schaal beoefend en aan de beide drukbezochte groenteveilingen wordt voor groote bedragen omgezet. Niet vreemd dus, dat er van de tentoonstellingen van de plaatselijke afdeeling der Ned. Vereen, voor Tuinbouw en Plantkunde een gunstige roep uitgaat.
De afdeeling Kampen en O. der Overijss. Landbouwmaatschappij behartigt de belangen van landbouwers en veehouders en laat voordrachten houden, in den regel op de marktdagen.



88
Kunstbeoefening.
Onder de kunsten vindt vooral de muziek te Kampen talrijke beoefenaars. Met eere mag worden genoemd het Stedelijk Muziekcorps, dat den vroeger verworven goeden naam nog steeds weet hoog te houden, en nog dezer dagen in de Zwolsche Courant door een deskundigen beoordeelaar gerekend werd tot ,,de heel goede orchesten in den lande". Daarnaast bestaat een dilettanten-orchest, hetwelk in zijn soort stellig verdienste heeft, mede blijkende uit de hooge prijzen, welke steeds bij wedstrijden worden behaald. En nog een tweede gezelschap is aardig op weg dit voorbeeld te volgen. De beoefening van kamermuziek is in uitnemende handen bij Con Amore en Con Anima en feestmuziek van meer luchtig gehalte bezorgen „The Sturgeons' Orchestra" en de „Kamper Jazzband".
De individueele studie der muziek komt hier, dank zij bekwame leiding, zoo uitnemend tot haar recht, dat het mogelijk is bij de uitvoering der groote oratoria de orchestpartijen aan eigen krachten toe te vertrouwen en bij volksconcerten zonder aanvulling van elders klassieke muziek verdienstelijk ten gehoore te brengen. De bovengenoemde oratoria worden sinds tal van jaren uitgevoerd door de gemengde zangvereeniging „Gemengd Koor" met medewerking van vooraanstaande solisten en deze concerten zijn te beschouwen als het hoogtepunt van ons plaatselijk muziekleven. Naast dit koor bestaan er een verrassend groot aantal zangvereenigingen van tweeden en lageren rang, de meeste van christelijken huize.
De tooneelkunst wordt gediend door de Kamper Opera-vereeniging, de Rederijkerskamer „Kampen", de Friesche tooneelvereeniging „Sljucht en Rjucht", de Kath. tooneelclub „Calderon", de vereen. „Da Costa" en „V.Z.O.S." en eenige meer of minder hoog reikende reciteergezelschappen.
Een sinds jaren geregeld terugkeerende feestavond verdient om zijn bijzonder cachet speciale vermelding. Het is de traditioneele uitvoering van „Joost van den Vondel", de letterkundige vereeniging van leerlingen der H.B.S., welke steeds wordt bijgewoond door een groot aantal oud-leerlingen, daarvoor expresselij k van elders overgekomen.
Het bestuur van het Kamper Nuts-departement is zeer actief en spaart geen kosten om aan de buitengewone vergaderingen attractie te verleenen. En hetzelfde geldt van de Christelijke



ö9
Winterlezingen, waar eveneens litteraire en wetenschappelijke onderwerpen door mannen van naam worden behandeld.
Voorts is ,,de Vereeniging voor Arbeidersontwikkeling" werkzaam in de richting vaneen volksuniversiteit. Voor haar cursusavonden, waar verschillende maatschappelijke vraagpunten door bevoegde personen worden besproken en toegelicht, geniet zij gemeentelijke subsidie.
Sport.
Onze tijd staat in het teeken van de sport. En ook te Kampen vinden de verschillende takken van sport hun kring van beoefenaars. Reeds is gewezen op de ongemeen gunstige ligging van Kampen voor de watersport en de gieken, werrhy's en kano's der Kamper Roei- en Zeilvereeniging, de eigen jachten en booten, de zeilschuiten en huurvaartuigjes brengen des zomers op het breede watervlak een druk en vroolijk beweeg.
Tennis- en voetbalclubs zijn in f linken getale vertegenwoordigd. Onder de laatste vooraan ,,K. H. C", welke de Kamper kleuren naar buiten zoo kranig verdedigt en die, als 2e klasser, meestal hoog staat op de lijst harer competitie.
In de turnzaal en op concours hebben de Kamper gymnasten te allen tijde een goed figuur gemaakt en nog moet er steeds gerekend worden met de mannen van „Crescendo" en „Thor".
De „Sportdagen" tevens toonen, dat er tusschen de plaatselijke vereenigingen kameraadschap bestaat en dat er een sportieve geest wordt aangekweekt.
Met ongeduld zien allen uit naar de openstelling van het door de gemeente aangelegde, keurig ingerichte Sportterrein met kleedkamers, bergruimten, portierswoning enz.
Dat ook van paardensport kan worden genoten, is te danken aan de „Concours hippique-Vereeniging", welke profiteert van de omstandigheid, dat steeds meerdere landbouwers in onze omgeving naam maken op het gebied der paardenfokkerij.
Tot het winterseizoen beperkt zich de activiteit van de vereeniging T. O. G." (Tot ons Genoegen). Haar terrein, de ijsbaan, ligt beschut voor gure winden, wat de vorming van een voldoend sterke ijskorst echter wel eens vertraagd. Het benoodigde bevloeiïngswater wordt opgepompt en op gewenscht peil gehouden door middel van een electromotor. Door demonstraties en wedstrijden verhoogt T. O. G. het genoegen der



go
Uit vroegere dagen: Parade op den Zandberg.
bezoekers, ook door concerten en door avondfeesten onder heldere electnsche verlichting der banen.
In de wintersche sfeer ligt ook de bedrijvigheid van de plaatselijke schaak- en damgezelschappen, en tevens die van de Kamper Biljardclub en van de Kegelclubs.
Fokvereenigingen.
Maar aan den winter is het najaar voorafgegaan, de tijd geëigend voor exposities. Reeds is genoemd die van de Maatschappij van Tuinbouw. Daarnaast komt dan de Kamper Kring tot Bevordering van Bijenteelt (tot welke „kring" behalve Kampen ook Elburg, Heerde, Wezep, en Kamperveen behooren) met haar hoogst belangwekkende tentoonstelling, waaraan een honigmarkt verbonden is. Verder heeft een vaste plaats op het programma de periodieke Hoendertentoonstelling, van groeiende beteekenis niet slechts door het aantal (vorig jaar 900 vogels) doch vooral door de hoedanigheid van vele inzendingen. Kamper fokkers zien bij herhaling hun rashoenders met de hoogste onderscheidingen bekroond en niet enkel binnen de grenzen,



maar tot in Engeland en Spanje. Voorts is er de tentoonstelling van de hard en met succes werkende Kynologenclub, waar rashonden van bijna alle soorten en vele van uitgelezen kwaliteit uit de meest verwijderde plaatsen des lands in de ring komen.
Exposeeren behoort niet tot het arbeidsterrein van de Kamper H engelaar sv er eeniging, maar zij verricht nuttig werk door het geregeld uitzetten van • pootvisch in ontvolkte wateren. Zulk een was bijvoorbeeld het eenmaal vischrijke Noorddiep op het Kamper-Eiland, waarin bij den geweldigen stormvloed van Januari 1916 het zeewater doordrong, met gevolg, dat binnen enkele dagen al de prachtige karpers en andere vischsoorten gedood waren. Diezelfde hooge vloed heeft echter ook een tegenovergesteld gevolg gehad. Bij het afloopen van het zeewater bleven eenige botten en schollen achter in de diepe kolken bezuiden de stad en vonden nabij den bodem voldoende brak water om jaren lang levend en gezond te blijven. Althans werden daar onlangs eenige dezer zeevisschen volkomen welvarend door een stom-verbaasden hengelaar opgehaald.
Wandelingen en uitstapjes in de omgeving.
Aan de overzijde van den IJssel ligt „de Nieuwe Weg", Kampen's meest gezochte wandeling, een lommerrijke straatweg met zijpaden, waarlangs de voormalige tuinderswoningen geleidelijk plaats ruimen voor villa's en nette burgerwoonhuizen. Deze straat, waaraan de terreinen en gebouwen der vorengenoemde groenteveilingen liggen benevens een tricotage-, een conserven- en een blikfabriek, loopt door IJsselmuiden, om verderop over te gaan in den Genemuider grintweg. Waar deze weg naar rechts ombuigt, den dijk langs Ganzediep en Goot volgende, ligt de aloude stad Grafhorst, aardig gelegen maar thans onaanzienlijk plaatsje. Van hier kan men naar Kampen terugkeeren over den rivierdijk, welke weg beeldige kijkjes geeft rechts over het Kamper-Eiland en links over de huisjes, tuinen en boomgaarden van IJsselmuiden, met in het midden de vooral om hun hoogen ouderdom merkwaardige toren en kerk der Hervormde Gemeente, welke namelijk reeds in de 12e eeuw uit tufsteen zijn opgebouwd. Nabij het kruispunt van den Nieuwen Weg en den dorpsweg ligt de nieuwe R. Katholieke kerk met haar opvallenden bouwstijl en daartegenover de Theodora Elisabeth-Stichting voor behoeftige oude lieden uit



de gemeente IJsselmuiden en Grafhorst. Iets verder strekt zich naast den weg ter eener zijde een groot veld uit, omzoomd door hoog geboomte: ,,de Zandberg", eigendom van Kampen en gedurende drie kwart eeuw gebruikt als exercitieplaats, en aan de andere zijde liggen de oefeningsterreinen en schietbanen van het garnizoen.
Den dorpsweg volgende door Oosterholt kan men rechts afslaande langs den Zwolschen weg terugkeer en.
Een bijzonder aardige wandeling van matigen duur is bijvoorbeeld ook die langs den Zwolschen weg en verder over een zijweg naar het dorpje Wilsum om na overzetting aan het schuitenveer terug te keeren langs den grooten straatweg of wel heengaande dien straatweg en langs Venedijk of langs Hoogeweg terug, ook een rondje over den Zwarten Dijk, of een loopje naar zee. Wie het rayón wat ruimer kan nemen, ga het historische stadje Vollenhove eens bekijken of brenge een bezoek aan Giethoorn, „Overijsselsen Venetië". En dan — op slechts 15 K.M. afstand strekt zich de Veluwe uit met haar vriendelijke dorpen en mooie wegen, met haar hoog en laag, haar heiden en bosschen. Wezep, Hattem, Heerde en ook Nunspeet, Epe, Vierhouten, ze zijn alle per rijwiel zonder inspanning te bereiken, om van motor kracht niet te spreken.
In het voorgaande is getracht Kampen te schetsen gelijk
het was en is, gelijk het werkt en verpoozing zoekt, zooals het
leeft en streeft. Het mag met rechtmatigen trots terugblikken
op een roemrijk verleden, maar tevens ziet het met rustig en
hoopvol vertrouwen de toekomst tegemoet. _, r de P.
92



INHOUDSOPGAVE.
Blz.
Voorwoord - 3
Ligging en bouw der stad 7
Historisch overzicht 21
Bouwkundige Monumenten 35
St. Nicolaaskerk. — Broederkerk. — O. L. Vrouwekerk — Doopsgezinde kerk. — Nieuwe kerk. — Luthersche kerk. — Latijnsche school. — Oud-Hollandsch hoekhuis. - Hospitium of Studentenhuis. - Broederpoort. — Cellebroederspoort. — Koornmarktspoort. — Stadhuis .— Oude Raadhuis. Nieuwe Toren en Carillon. — Gothische Huis. Gast- en Proveniershuizen. — „In Bethlehem". Burger-Weeshuis. — G. B.-Weeshuis. — Ziekenhuis. — H.B.S. en Gymnasium. — Mil. Hospitaal.
Het Kamper-Eiland 5°
Algemeene stadsbeschrijving 59
Kampen en de IJssel 59
Industrie, marktwezen, credietinstellingen 64
Verbindingen 67
Verlichting • • • 69
Watervoorziening 7°
Gemeentewerken 72
Gezondheidstoestand. Keuringsdienst. Ziekenhuis . 73
Reiniging 74
Politie. Brandweer 75
Arbeidsbemiddeling 75
Woningbouw en toezicht 75
Onderwijs 76
Belastingen 80
Kerkgenootschappen 8°
Staatkundige richting 82



y4
Blz.
Instellingen van liefdadigheid 82
Militaire inrichtingen 84
Ontspanningsgelegenheden 86
Vereenigingen op gebied van tuin- en landbouw. . . 87
Kunstbeoefening , 88
Sport 89
Fokvereenigingen n0
Wandelingen en uitstapjes g!



I H. H. ROOKERS! 1
s m
g Vraagt en rookt uitsluitend ^
9 HET BEKENDE MERK ffl
I YSALA CIGARS 1
9 ffl
g Welke om hun kwaliteit en bijzondere S
9 aroma, steeds meer gevraagd worden. ffi
9 ffi
9 Juist een goede sigaar zal u steeds j9
SI HH
g in een opgewekte stemming brengen j^j
9 en zal ons merk met voorstelling S]
sö Lsl
£] der Kamper Brug voor hen die in gj]
9 Kampen wonen en gewoond hebben j9
SI lsl
<g steeds zijn oude bekoring opwekken. gg
9 ffl
9 — i4l
g Rookt dus uitsluitend het merk ^
I - „YSALA" - m
9 BB
9 i^^^™^—^—^^— ffl
9 Fabrikante Fa. P. D. STU ÜROP I
9 SB
H KAMPEN (Holland) Telefoon 144. ®
9 ffi



9b



97
<x<x<x<x<x.<x<x<x.<x<x<xCxm
mx& ?x{y?x ST Fa. C. A. V. D. HORST-DE LEEUW Tf
1 OUDESTRAAT 127 — KAMPEN I
STEEDS RUIME SORTEERING IN %
Si Ss
I Lederwaren, Luxe- en Toiletartikelen 9
ss SS
S SPECIAAL ADRES IN 1
■<x SS
| Eerste klas Uurwerken |
MET VOLLE GARANTIE
<x. (v.
SS ■ SS
| , &^SSSSSSSS%%SSSSSS%Ë^%^%msS%S3% f
SS SS
H Prijzen scherp concurreerend |j
f§ %%SSSS%%%SSSS%%S3^^SSSS%SS%^%%3<%% |
es ss
1 BELEEFD AANBEVELEND |
SS SS SSSS SSSS25 ^sSi%
i Het Kantoor van Vaste Goederen {
• van 2
| Deurw. G. VAN OORSCHOT te Kampen j
belast zich met koop, verkoop en verX huringen van Vaste Goederen, Huizen \
• en Landerijen. Voorts het verkoopen
S van Schepen, Inboedels en alle Roerende \
• Goederen^ het opmaken van Huur-
• contracten, alle Onder handsche Act en, \
• INNEN VAN VORDERINGEN, 3
• Bijstand in Rechtszaken enz. enz. \
5 Kantoor IJSSELKADE 37 — TELEFOON No. 33 J
7






99
1 GEMEENTE KAMPEN |
m ============= I
1 1
gg Gelegen aan Spoor en Tram in de nabijheid ||
g§ der schoone Veluwe gg
ï 88
§g Gelegen aan groot scheepsvaarwater SS
§§ Geregelde scheepvaartdiensten (passagiers en gg
§§ goederen) op Amsterdam, Rotterdam enz. 88
i I
SS gs
§§ Bouwterrein en Industrieterrein beschikbaar
| g§
§§ Goede Onderwijsgelegenheid |§
| m
§§ Lage belastingen g§
§S 88
i ffi
| BEZOEKT KAMPEN I
nn i BÖ
Ba en de historische monumenten; Oude
|| Raadhuis (met Schepenzaal) - Gothische Ba"
huis (Openbare Leeszaal en Museum
gg „Stichting Campen") - Sint-Nicolaas |g
§g of Bovenkerk - Broeder-en Cellespoort ||
§§ enz. enz. enz. 58



IOO
^□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□annQnanünnnDnnnciaaaauuuuuuLJUMg | aSSÏ HOTEL DIJK Telefoon 186 g
I DE OUDE STADSHERBERG t/o de IJsselbrug § ! □ | Frissche Slaapkamers met uitzicht op de IJssel. g
[ Badkamer voor warme en koude baden □ i □
innnnaannnnnnaaannnnQnnnnnnnDnnnnnnnnnnnnnnnDnnnnDDD
DudestraaTsT J. W. BRUINS Telefoon 106
Coiffeur de dames diplome. Manicure
KAPSALONS VOOR XT
DAMES DVT ,,D HEEREN
L/i-VlVlI^wJ KOM BN ZIE
SOEDE HAARVERZORGING Srnrr?HFïS™SG ONDULATION MARCEL VLUGGE BEDIENING
BILLIJKE ABONNEMENTEN Haarwerken zuiver in kleur - - Moderne bewerking
^^❖❖❖^<^<&^«><^^^<i>^><s><8>v^^^^vv^^ ~~~~~ ^
| Steenkolenhandel P. ]. MEI] |
I v/h berghuijs ö van gelder, opgericht 1829 f t ITSSELKADE 56, KAMPEN INTERC. TELEFOON 110 $
f EN GROS EN DETAIL
I Van ouds bekende adres voor PRIMA SOORTEN BRANDSTOFFEN J voor industrie en huishoudelijk gebruik. |
1 H. D E GROOT v/h Fa. de groot & de rode 1 STOOMBOOTDIENSTEN
naar en van de voornaamste plaatsen g
| afhaal en besteldienst J
— ook van en naar de stations — |
| Kantoor en Pakhuis IJSSELKADE 67, TEL. 24 |



COI
|| J, & A. van der Schuijts Stoombootreederij jj
Gevestigd te Rotterdam, jj EXPEDITIE DOOR HET GEHEELE LAND MET EIGEN jj STOOM- EN MOTORBOOTDIENSTEN.
SNELVERVOER
Accurate en Vakkundige behandeling der lading.
Hoofdkantoor» MAASKADE30, ROTTERDAM jj Van Kampen naar Rotterdam en terug 4 maal; naar Utrecht •■
en terug 3 maal per week. jj Naar Haarlem, Leiden, den Haag, Gouda: Donderdagmorgens. j| jj Naar Arnhem, Nijmegen, den Bosch: Maandag en Dinsdag. ||
•: Informeert verder naar vertrekuren en plaatsen bij den agent: t'
II G. J. ZEGER DE HAAN'S SCHEEPSAGENTUUR jj OUDSTE EXPEDITIEKANTOOR IJSELKADE - TELEFOON 27
IIIIIIIIIIIIIMIIHIWIIIIfflllllNIIIIIIIIHIHÏHn^^
MIMI ■■■UI
VERSCHURE & Co/s ü! Algemeene Binnenlandsche Stoomvaart Maatschappij jjj
(Directie: P. J. M. VERSCHURE en J. H. D. KOPPE)
Gevestigd te AMSTERDAM.
lil Dienst: ZWOLLE — KAMPEN — AMSTERDAM jjj
Voor passagiers en goederen en vee per Sa/onstoomjacht „KAMPEN" en „ZWOLLE". Luxueuze booten. Promenade-dek. Heeren- en Damessalon. Electrisch verlicht.
SNELGOEDEREN-VERVOER
III Alle nachten (behalve Zondags). Van Kampen 's avonds kwart voor 12 uur. III jj ln de vacantiemaanden ook DAGDIENST; de booten vertrekken dan's mor- jj!
lij gens 11 uur van Kampen en half 10 van Amsterdam. Deze dienst moet de III jj voorkeur genieten der Kamper handel, staat in directe verbinding te Amsterdam met alle BUITENLANDSCHE Stoomvaartlijnen.
Vraagt inlichtingen bij den vertegenwoordiger:
lil G. J. ZEGER DE HAAN'S SCHEEPSAGENTUUR !!!
!!! EXPEDITEURS — BEZORGEN EN AFHALEN VAN GOEDEREN III
1 NKLAR1NGS-BUREAU VAN DOUANE-GOEDEREN mimi mm



[02
□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□ □□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□D □□ □
□ □ □ □□
□□□□□□□□□□□ VLEESCHHOUWERIJ °°
§§#? I R VAN DRECHT 5
□□ KÉfËpsa □ Voorheen N. VAN WAKEREN Sa
nn We^rn □ □□ gg g OUDESTRAAT 184 - KAMPEN gg
□□□□□□□□□□n jelef. Interc. ?6
□□ □ □□
□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□ □□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□cDcnnrGD
SfCampev Stoom HJasc/j- en Strij/iinricf)ting
i. „2)e ^sselsiroom
2)roog toegeslagen of gefjeel opgemaaUt
^end proefwascf) é%an6evelend, cïFa. CW. £J. ZReijnders, SKampen
»K» PARFUMERIEËN TOILETARTIKELEN «««
jj Sfciermede vestigen wij lUwe aandactjt op onze modern jj
g ingerichte 2)ames- en ZKeerensalons. Tevens een aparte !|
g salon voor êleclrisclje fjaar-, fjoofd- en gezichtsmassages. U
jj 1/ Beleefd tot een BezoeR uitnoodigend, m. a. jj
» SYlaison v- d. Poorten h
jj Oudestraat 141, naast fjet SPostüantoov h
jjjjH MANICURE GRIMEUR PEDICURE h....



103
J Dames=Hoedenmagazijn „DE VLINDER" I Groote keuze Chique modellen
H. A. ECKHARDT 1
I GASTHUISSTRAAT 3-3> _ KAMPEN I
y IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
/f^M^^^^ JE ADRES VOOR
S/^?mffl\^Ê> MODERNE
éÊA W\ 1 li DAM ES CONFECTIE
•i^^giy^r H. 6 W. MELIESIE
"^^^^I^^W^ BOVEN NIEUWSTR. 123
| JOHS. KALTER - Mag. „De Vlijt" 1
1 Oudestraat 101 ~ KAMPEN - Telefoon 150 |
22 li
Garen en Band, Kousen, Sokken gj
ss — en aanverwante artikelen. — f|
H Wollen en Katoenen Ondergoederen,
^ Schorten, Truien, Handschoenen enz. ^
1 SPECIALITEIT IN CORSETTEn!
<•/. va «&SS22SS22228S^2gsSSSSSSS^SS^
• EERSTE KAMPER ELECTR. SCHOENMAKERIJ t
: J. VAN DER SPOEL I
• BOVEN-NIEUWSTRAAT 92 •
: Eerste klas Maat- en Reparatiezaak:
• s
2 BILLIJKE PRIJZEN beleefd aanbevelend 2



104
>««« ^%%%
;' KAMPER SPAARBANK |
<s>
OPGERICHT DOOR HET DEPARTEMENT | 1 KAMPEN DER MAATSCHAPPIJ TOT NUT
| -' » VAN 'T ALGEMEEN DEN 27 DECEMBER 1820 f
; BURGWAL 28 = TELEFOON 77 |
POSTGIRO No. 7297 - NED. BANK No. 1873 ^
> ««««<^«««<$>««««««««««««««««A<j>A<s>^ f
l lederen werkdag geopend: van half tien tot half drie en ^
l van half zes tot half acht. Zaterdags van half tien tot half ^
drie en van zeven tot negen. £
> |
> Dagelijks ingaande rente ad 3 percent 's jaars ❖
> ' : 4
> <•>
> <s>
l Terugbetalingen als regel onmiddellijk.
> Alleen voor groote bedragen wordt een korte opzegtermijn gewenscht <j> l <S>
AFHAALDIENST
| voor het kosteloos aan huis afhalen, eenmaal per week, van een ^
. naar eigen verkiezing te bepalen vast bedrag. £
'i f Gelegenheid voor het doen betalen van diverse
belastingschulden door tusschenkomst der Spaarbank. x
I . <s>
I t
| SPAARBUSJES, gratis in bruikleen gegeven.
I |
SCHOOLSPAREN
| op bijna alle openbare en bijzondere scholen te Kampen en in «
| de omliggende gemeenten. «
f I
KOSTELOOZE OVERBOEKING NAAR ANDERE | SPAARBANKEN IN GEVAL VAN VERHUIZING
^ «ff
«if£
<•>««« <S><&^0
^«««««««««««0««^«««««««<^A^



1
SSïSiSSSïSïlissïSiSSSiSiSssSi^
§ SS
i D 1 TELDER 1
1 IJZERWAREN V 1 IJZERWAREN |
| OUDESTR. :-: HOFSTR. |
ss = ^
§ s
§ . ■ B
| == Gereedschappen voor elk bedrijf == |
SS 1
Bouw-, Huishoudelijke- en Huisvlijtartikelen
1 Buizen én Fittings voor Gas-, Water- en El. Leidingen |
Si SS
SS S
85 - §
KAMPEN I
SS Si
A Afd. Bouwartikelen - Gereedschappen §| SS Vraagt onze geïlustr. r» x r i ttt i-i ...
SS > „ , B Afd. Gas, Water en Electriciteit gj
jg Catalogus ta
C Afd. Huishoudelijke artikelen SS
SS ' ss
SS SS SSSiSiSSSSSiSSSiSSSliSiSSiSiSiSiSSSSSSSiSSSSSiSSSSSiSiSiSiSSiSiSiSSSSSSiSiliSiSSiSiSi
1 | electrische luxe broodbakkerij | §
{Mj FIRMA Wed. HALLIE |H|
g iX OUDESTRAAT 192 TELEFOON 120 H ' B
2 ij LEVERT HET BESTE UIT *T BESTE |T « « » BEKROOND MET GOUD EN EEREPRIJZEN
H 11 BELEEFD AANBEVELEND B tt
0000000000000000000000000000000000000000000060000000
8 f Drogisterij Fa. G. R. KRAAL f f
g g OUDESTRAAT 80 - KAMPEN g g
O OO000O00000000000OOOO00O0000000OOO0OOOOOO0000O O
g § - OPTIEK EN PHOTOHANDEL - g g
% % - ZIEKEN VERPLEGINGS ARTIKELEN -  g
g g HOMCEOPATISCHE- EN PATENTGENEESMIDDELEN g g
g g — PARFUMERIEËN EN TOILETARTIKELEN — g g O O O O
0000000000000000000000000000000000000000090000000000
I05



lob
| Accountantskantoor J. M. NEVEN j
) PLANTAGE 2 - TELEFOON 178 j
BUREAU VOOR
| ADMINISTRATIE EN CONTROLE | | ADVIEZEN IN BELASTINGZAKEN !
Algemeene Expeditie-Onderneming VAN GEND & LOOS, H. COLIGNON & Cie I
Factorijen der Nederlandsche Spoorwegen AFHALEN VAN GOEDEREN - INKLAREN EN VERVULLEN VAN DOUANEFORMALITEITEN INKASSEEREN VAN WISSELS, KWITANTIËN ENZ.
HOFSTRAAT over de Plantage — Telef. Interc. 70 I
: Algemeen Assurantiekantoor en Passage-Bureau | HOLLAND-AM ERI KA-LIJN | UNION-CASTLE-LIJN | HOLLAND-ZUID-AFRIK A-LIJN |
I Tegenover de Plantage i 221 - KAMPEN - Tel. Interc. 70 H
O O O O O O O O O O €
0000000000 c 0000000000000000000000000000000000000000000000000006 O O g c
%oooo% Sallandsche Bank Kampen %oooo% I VERRICHT ALLE BANKZAKEN 8 %
OOOOOO OOOO0Ï
% % - SAFE DEPOSIT - g %
00 o «
OOOOO0000OOOOOOO00O0OOOOOOOOOO0OOOOO0OOOOOOQ0OOQOOOQ
0000000000 fi 000000 0000^ 000000000000000000000000000000000000000000000000000^



107
IFIRMA J. B. HAMMERsT&'co. I KAMPEN
= STOOMSMEDERIJ EN CONSTRUCTIEWERKPLAATS =
IGevestigd 1894 — Telef. 254 — Telegr.-adres „Hammers" Z TRANSPORTINRICHTINGEN - TERREIN AFSCHEIDINGEN I
■ Constructiewerken: ^«ss^f,^^^^^ ■
5 verder alle voorkomende constructie en plaat- —
S werken voor het bouwvak. S
iSmeeilwerken: r^iS'»^.r.p„vK„%n mt;^: ■
Ivoering, alle smeedwerken voor de bouwvakken. I Massa-artikelen:9esmede uit metaal °e8tampte °edraaide i Montagewerken: ^^n^ltxr"rkm'etc
i Leveranciers aan Rijks- Gemeente- en Particuliere Instellingen i
I VELE ATTESTEN TER INZAGE |^^j
WlïlWIfilïJWlïJlïJliJBHaBBBaBBSBaBBSaEaBSBEBBBBBHBSBBBBBBBBBSSB®
1 1 N.V. Eerste Urker Stoomboot-Maatschappij | 1
|1 „URKS BELANG" II
DIRECTEUR: G. SNOEK 11
a a sa
B B Dagelijks behalve Zondags. Ü I
13 H Mm
B H mm
BB lal H
B B Van URK naar ENKHUIZEN v.m 7.30 uur mm
| m Aankomst ENKHUIZEN „ 9.30 H S
B | Van ENKHUIZEN naar URK ,, 10— B B
B B Aankomst URK „ 11.30 | Ë
m | Van KAMPEN naar URK ,, 10.— " BB
H B Aankomst URK „ 11.45 ,, B B
B B Van URK naar KAMPEN n.m. 2.15 „ II
® | Aankomst KAMPEN 4.— B H
B B Van URK naar ENKHUIZEN ,, 1.30 , j3 @
B B Aankomst ÈNKHUIZEN ,, 3.30 I Ë
| I Van ENKHUIZEN naar URK „ 7.— „' B B
a m Aankomst URK 8.30 H B
BH BB
B H Inlichtingen te Urk bij de DIRECTIE, Telef. No. 4, le Kampen bij H. DE GROOT. | 1 ^ |j Telefoon No. 24. le ENKHUIZEN bij J. DE BRUIN, Telefoon No. 23. BB | B Ligplaats der bootte Enkhuizen: Harlinger Steiger. Te Kampen: Uwlkade bij het Rijk.-Entrepót. 1 1
3BBBBBBBHBBBBBHBBBBHBBBHBHBBHHBHBBBHBBBBBBBBBBHHSBBB



Illlllllllllllllllllllllllllllllllll Standplaats - KAMPEN PLANTAGE
Waar gratis dienst'
regelingen verkrijgbaar zijn.
IHUIHIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
lllllllllllllllllllllllllllllinilll Café Restaurant
DE BOTERTON A. CR OM
Autobussen te huur voor gezelschappen
iiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiimiimn
EERSTE LUXE AUTOBUSDIENST
Beleefd aanbevelend Fa. STUTVOET & VAN DOOREN - Telef. 184 - KAMPEN
Zie de advertentie van „De Boterton" op de volgende bladzijde.
M
O 00



O
3AFÉ RESTAURANT „DE BOTERTON"
A. CROM
Eerste Klas Biljart — Plantage 7 — KAMPEN
Dit verlangen zal U zeer begrijpelijk vinden, wanneer U zich — door een proef-bestelling — van de Uitmuntende kwaliteit dezer KOFFIE heeft overtuigd. Ook de zorgvuldig gemêleerde THEESOORTEN» welker prijzen eveneens billijk berekend zijn, worden U ten zeerste aanbevolen.
FIRMA DWARS - Koffie- en Theehandel
Opgericht Ao. 1866 - BROEDERSTRAAT 23 — Telefoon No. 19



iic
SS LAAT UW BEDRIJF OF HUIS
! 5 ELECTRISCH INSTALLEEREN DOOR ■ S
| j TECHNISCH BUREAU COLENBRANDER j j
| [ Wij repareeren elk type Electro Motor j |
S S ADVIEZEN BEGROOTINGEN 2 £
■■iiiiiiifiiiiiifiiiiiiiiiiiiiiiii ifriiiiiiiiiiiiiiiiiiifiiiiiiiiiiiiiiiiitiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiifiiiiiriijiiiiiiTiiiiiiiiiiiiiiTiiiiJiifiiiiiiiiiiii
Ü Rund-, Kalfs-, en Varkensslagerij iii
jj UITSNIJDERIJ VAN FIJNE VLEESCHWAREN jjj
|P. VAN DRECHTÏ
Voorheen N. VAN wakeren OUDESTRAAT— TELEFOON 26 111111 iii 111111111111111 j ■ 111 j r 111 ri 111: i t 11111111111111 ri 11111 ï 11111111111111111 ^ 11111 f r 111111111 t ? 1111111 j 711 ] 11 t 111 j 11111111111 j i r 11111111 j i' t i1
| N.V. Chemische Fabriek „KAMPEN" | | MAGNESIA |
1 (KOOLZURE EN GEBRANDE) ffl
j 3-ivma 37. van der Sïbogt § %n. \
?oïïo«)oog Qudesfvaaf ~ SKampen g0000000^
\ § | ^Manufacturen \ | §
? o<$o g Specialiteit in ^Japonstoffen % 000 2



III
m |ISHBBaBBBBBSBHBS]BBBEBHSfflESBHBSBBBBBBBBEBBBEBEEBEB |
|j Broodfabriek „De Toekomst" ||
STEEDS BEKROOND ||
|l Specialiteit in Imitatie Deventer Koek |l |1 H. EAGEWEG - GRAAFSCHAP 43-45 11
|.BBEEBBEBEEBEBBBESBEBEBEBEEEEEEEBEEEBEBEEBEEEEEEBB B
Firma Wed. H. ZOMER
Rund- en Varkensslagerij Electrisch Bedrijf
OPGERICHT 1878 VOORSTRAAT 34 TELEFOON 211
FILIAAL OUDESTRAAT o/h Stadhuis Uitsnijderij van alle soorten FIJNE VLEESCHWAREN
MINERA ALWATERFABRIEK WITNHANDEL - LIKEURSTOKERIJ I
Hoofdagentschap Firma R R KoR ^ j
Z. H. B. KAMPEN - Buiten Nieuwstraat 84 i
BIEREN ZWOLLE Filiaal I
DEN HAAG:: HARDERWIJK Filiaal
/T WAPEN VAN KAMPEN" (
I ^^^^^ A ^^^^nk'efbal^^^^
^^^^^^^^^^^^^^^^^^ ^fedfy^



112
f |H. J. A. WESTERHOF | j
— Timmer- en Metselbedrijf — § | Electrische Schaverij en Zagerij
j | VOORSTRAAT 84 - TELEFOON 30 | |
gHBSB®EEBSBBEEEBSBBBBBBBBEBEBBBBBSBSSBBBBEEEBBBBBBB|
|L. BOSCH, Banketbakker-Kok |
1 OUDESTRAAT 24, TELEFOON 97, NOORDWEG 67 | f Het beste adres voor prima GEBAK, KOEKJES, BONBONS, enz. enz. f | Specialiteit in: j|
1 Botercakes. Portageesjes, Zandtaartjes, Kamper roggebroodjes |
1 BELEEFD AANBEVELEND. |
1 11 5EEBEEHEEBESEBEEEBESBBBEEEEESSEBSEEEBEEEBSESESBEESES
B W- A TV/TTDITM Café Rest. „BUITEN SOCIËTEIT" jj jj X\. AlVllr CjIM t. o. de IJsselbrug direct b/h station. Tel. 50 ss
Gezellig zitje in Tuin en Serre, Tennisbaan — 's Woensdags en Zondags Concert —
jj RESTAURANT A LA CARTE W. DE JUST jj
Ü DEN GEHEELEN DAG GÉRANT. jj
GEBRS ROOSDORP f | Fotografische Atelier, Fotohandel | |
Afwerking voor AMATEURS
Donkere kamer, Kodakartikelen $ f
$ % KAMPEN Oudestraat 10, DEVENTER. BUSSUM | |
f<s><»f<»<»<t><s><»<»<»<&<&<$><^



H3
S. DIJKSTRA = KAMPEN
I OUDESTRAAT 141 = N/H POSTKANTOOR = TELEEOON 239 <5>
DAMES-, HEEREN- EN TOONEELKAPPER
% Dames Haarwasschen en Elcctrisch Haardrogen, Massage Inrichting %
% Electrische Behandeling tegen Haaruitval <s>
% Eigen Atelier voor Haarwerken, Fijnste Parfumerieën %
q Toiletartikelen, Reparatie van Barets en Sierspelden ^
<& <$>
heehbehebbbebbbbebhhbhhhhebebbbbbeesbbhhbhebheebbbbe
fm Fa. A. G. ARENTSHORST <£) ZN. abb§
ê 'eshbbbebbbbshsbebbbbbbbbebbebbeebbeessbbbbeb ' a 1 | ALGEMEENE BOEK- EN MUZIEKHANDEL | |
bb bb
b b Lederwaren « School» en Teekenbehoeften = Luxe Artikelen b b
bb bb
j§j jjj Cassabons 3 % korting j|j j|j
b a bb b aaBBaBBBBBaaaBBBBaBBaaBBBBBBaHBaaBBBBaBBBBBa b
|Haa oudestraat over't stadhuis telef. 88 HaJ
eeeesebbsbsebbbsebeebbssbbebebebeeeesebbbbebhsbebbbb
a&aaaaaaaaaaaaaaaaaaaa&aaraaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
|J VAN GOOR & KANIS S«|
| KAMPEN
I ST. JACOBSTÊEG 13 — INT. TELEF. 23 |
~- EFFECTEN - DÉPOSITO'S —
laas PROLONGATIES - VREEMDE MUNT f™«$ a ë aaaa^aaaaaaa^a^asaasaaaaaasasstsaaaaaastSSjaSïSSiaaaa
§ ELECTRISCHE MEUBELFABRIEK S
§ Fa. Biesterbosch & van Dijk - Kampen |
8 r
g Schuiftafels, Salontafels en Theekasten g
IN TIEN VERSCHILLENDE MODELLEN g
Iloonzagerij en schaverijb
O ö
ÖÖÖÖÖÖ0ÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖ0ÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖÖOÖÖÖÖÖOÖÖÖÖÖ



ii4
»♦♦ ♦♦♦
»♦ ♦♦
► Het oudst en meest vertrouwd adres voor: J
f UURWERKEN \
\ GOUDEN- EN ZILVEREN WERKEN \
\ ALBERT A. STUURMAN - Oudestraat 125 ♦ »♦
slEEEBEEEEEBBBBBSBBEEBBasaBBBBEEEEEEEBBBBBBBEEEBEBBBB
llaH.J. ELSINGA, Banketbakker-Kok all
ia . > . as
|H OUDESTRAAT 148 (tegenover Postkantoor) ~ Telef. 91 B|
|ÏH Levert op het gebied van BANKETBAKKERIJ B||
|a en KEUKEN steeds het nieuwste en fijnste. H[|
li3 Speciaal adres voor VERZENDING IN BLIK- Hl|
|H VERPAKKING met mooie foto's van Kampen. H|
HH AANBEVELEND BH
B B BBBEBBEBBSHBSBBBBBBEBEBBBBSBSBBSBSSSBBBBBSEESBBBSBSE
I Schoenenmagazijn HOLLANDIA |
| OUDESTRAAT 103 - KAMPEN | «> ^ | Levert steeds eerste kwaliteit SCHOENWERK f
TEGEN DE LAAGST MOGELIJKE PRIJZEN DE NIEUWSTE MODELLEN VOORRADIG
% Beleefd aanbevelend H. VAN LOGHEM $
¥ <»
8 IN DE GOLDE KLAVER II
|| OUDESTRAAT 111 55
S* HOEDJES, JURKJES, MANTELTJES, MUTSJES, SS
SS SCHORTJES, CAPES, WAGENSPREITJES SS
§S SCHOENTJES, TRUITJES, KOUSEN EN ALLE SS
SS = BÉBÉ ARTIKELEN = ||



"5
8. J. VON HENNING, Qudestr. 48
Het adres voor Uw Boorden, Manchetten, Dassen, Dames- en Heeren Handschoenen, Gymnastiek truiën enz. enz.
ALLEENVERKOOP VAN
Prof. Jaeger Wollen Ondergoederen.
f BESSEM & HOOGENKAMP 1
SIGARENFABRIEK - KAMPEN
OPGERICHT 1866 - TELEFOON No. 21 > 1
ia Speciale verpakking voor Export. J
^□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□D□□□□□□□□□□□□□□□□
□□□..= *"v
i :□□□
iaa: =□□□
Café-Restaurant „2)e Scoort van ZKleef" 1 BaB
3DG: i□□□
il <ZP«/. Sf. Scöultze Ü
3gaj Oudestraat 140 ~ Stampen ~ Telefoon 10 jggp
: :□□□
: i□□□
3DÜ": :"GDD
■ &HEnKB£BBfc»ft£H5BSB»fiBB&fla;£ag£BBHBKBaaB>ttaaiiiaBaBaBaBfl
f BRANDSTOFFEN HANDEL "(
K. VAN DER KAMP Wzn.
VOORHEEN E. VAN DER MEULEN /Bzn. KARPERSTEEOQ — TELEFOON 25
■ EN GROS EN DETAIL
[u SS EEN GOED ADRES SS
■■■



□□□□□□□□□□□□□□□□□PDDDDDDDDDDODDnDQDDODDPDDDDnDDDDDDQ
\ De Kamper Natuurbleekerü „Het Vertrouwen' f
Fa* Wed. F. VAN DER VEGT a
O □
Is een Eerste Klas Inrichting
0 — D
3 □
g OPGERICHT 1816. — EIGEN EXPEDITIE TE AMSTERDAM g
3 TELEF. KAMPEN 226 - TELEF. AMSTERDAM 36017 g a □
IsjSsslSilsSSslfffisSSsSsSsïl;^
| Vraagt Uw winkelier de Sigaren van de Seriemerken |
„JAPONEZA"
I „GEVEKA" en „OUDE KUNST" 1
i *
I In diverse prijzen in Sumatra en Vorstenlanden |
És _ mis
9000i OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO00OO6OOOO•0000
9000•000000000000000000000000O00000000000000000i0000
9000 : : 0000
9000l :0000
W—VERHUIZINGEN —"1
90 . 00
90 met eigen tapissière's door het geheele land. 00
99. = Vakkundig personeel. = gg
^g Lid van den Nationalen Bond van Meubeltransport-Ondernemingen, gg
90 00
1 A. VAN DER SCHAFT I
>0 00
£g OUDESTRAAT 154-156 - TELEFOON INT. 18 gg
m 99 % MAGAZIJN TER gg
COMPLETE MEUBILEERING.
H> 60 % SALON, HUISKAMER, SLAAPKAMER,
18 KANTOORMEUBELEN, steeds in voor- g§
ïö , . . ■ .. 66
~*6 raad tegen billijken prijs. 69
1060 \ i 0090
»000 : : 0000
»000:666666660600000000000000006666666666000066\6666 1666\0000000000000000000000000000000000000000001 0000
116



[17
□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□aao
□ □
§□ Firma H. W. P. VAN OMMEREN □§ □□ □□
gg OUDESTRAAT 65 ~ KAMPEN gg
fn MODEARTIKELEN J □□
P GROSSIER IN GAREN EN BAND B§
□ □
□ □ □□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□
<s> <s> <5> <s>
f | P. J. UBINK - KAMPEN f f
| f Fabrikant van de bekende merken: S |
Ricardo Serie 8 * 10 ~ 12 en 15 ct.
<s> _ <«> o
^ ^ Rector 8 ct* ❖ «>
| | Prince Regal 10 ct. enz. enz* enz» % %
❖ <» <5>
❖ <•> <•>
3s8sïSs fgaSs
aas ssss
1 HOOIPERSERHEN I
§ . jij
1 Firma W. van der Weerd *cD Zoon S
* &
TELEF No. 56, KAMPEN f
* ê
f KAM PER EILANDER HOOI 1
IFIRMA J. SCHELTENSl
OUDESTRAAT 69, KAMPEN, TELEFOON 188 1 1 ———— | | is een goed adres voor. fijn maatwerk voor Dames en Heeren |
UITRUSTINGEN voor INDIË en UNIFORMEN É
I 0 0 Moderne Coupe, Uitstekende afwerking, Vakkundige bediening 1
[=][=]@@[3@@E@®[ê1[h][ë1E!I][ê]E@^



ut
SEBH13BSHSHBEBBSEEBBBEBBSBBBBHBBBBBBBSBBBBEBEBBEEBBSII EHBBEBEHBBEEESESEBEBBEBSEEBEBSBEBBBEEEEEEBSBEBBEBEBi BBBB SBBIï BBS BB|
11 Ieder burger van Kampen, die zijn ||
HH 11 ii" i HÉ
II eigen belang wel begrijpt, verzekert fit
bh ° be
11 zich bij de II
BH ' BI¬
EB BE BB __ t % * He
|| Kamper Onderlinge
ÈÊ —lill'liillliiilllil'll' '1'liM'illiilHPililH III PUI >HMIll|>|H|'Bi|ll 'hliHII l'il'l
I Brandverzekering Wh
BB & BE
BB «awaaEagigiS^^ BE
Ha ^^^^ BE
BB B|
ïl Inlichtingen geeft gaarne H. C. Krediet |j
II Administrateur - Oudestraat. 11
BB BEE BBH EBBE BBBB EBBE BHBBEBEBSBESSBEEBEEEEEEHEEBEEEBEBSEEBEEEBBBEBBESESBE HBEBEEHEEEEBEEEEaBEBEESBBBBEBEBEEEBBEEEESBEEEEEBBBEE
ss . é
gj J
I Coöp. Zuivelfabr. „DE IJSSEL" - Kampen j
Si TELEFOON Hl Telegram Adres: „ZUIVELFABR.-IJSSEL" Si
'S8" %
" 1
y Volle en magere gecondenseerde melk
Volle en magere melkpoeder - Roomboter |
GROS EN DETAIL GROS EN DETAIL |
SS %
| AFDEELING MELKINRICHTING |
Gepasteuriseerde volle melk — Roomkarnemelk
Slagroom — Koffieroom — Karnemelksche pap
'ri — Verpakte Roomboter — 1
1 1
| W. VEEN, Directeur %
i ™^ ®



l KAMPER STEENKOLENHANDEl|
g voorheen LIJS EN BOSCH §
□ D
□ DISTRICTSVERKOOPKANTOOR DER STAATSMIJNEN □
□ D
D □
□ Groot en detailhandel in alle soorten BRANDSTOFFEN □ o a
a voor Huisbrand en Industrie ' jj
a □
SSlr' "
■ BjJ I- BB
■ Eerste Kamper Noenzaal
OUDESTRAAT 83 (tegenover de Morrensteeg)
TELEFOON INTERC. 227. ■ BB
■ ■
MODERN INGERICHT
prima consumptie - billijke prijzen
RESTAURANT DEN GEHEELEN DAG
—^— bewaring van rijwielen ——
Bonds-Noenzaal A.N.W.B.
aanbevelend,
5i"L, J- A. DIENDER, eigenaar-gérant r~" r* ■■■
BaGBBBüBBRBBSB^BüB^gBSSBSBHBBgSBB^aSISaBHBiaBHBBHBBBBBBai
■■^«■■SE'ÏSaBHHSSaaïiHaBHSSBaüaaBHiflBaSBBBaBBBBMBBaBBEIBB
j' A. v. d. WAL & CO. 1
kampen i PIANOLA'S, PIANO'S EN ORGELS. |
Vertegenwoordiger van de „PIANOLA PIANA".



I2C
3BB -: BBBB
3BB : i BBBB
ÜEH : : B
VAN HEEL'S 11
I Condensed Milk Cy. Ltd. ||
! Hoofdkantoor NAARDEN. j 1
M ======== I
: ====== : B
FABRIEKEN TE KAMPEN, KAMPER- | |
! I EILAND, OLDEBROEK en NA ARDEN { |
! I ================= i ®
: ======================== : B
SI : B
! il Gecondenseerde gesuikerde |j
II volle Melk. I S
li = ï
i : : B
li il
jj Afgeroomde gesuikerde Melk. ||
ii — ii
l| Gecondenseerde ongesuikerde || I! volle Melk. 11
I ! i Ij
1! ! |
II Volle Melkpoeder. j|
B ! : 1
I i ! I
II Magere Melkpoeder - Boter il
S I : ~; 1
ra : ....... : !9
y : BBBB
mraBB i • BBBB
aiaa j bbbb
mmBB „„„™=,™ranni=iiammmmmrarammSSBBBSEBEBBSEBB



Vraagt Uwen WINKELIER
KOFFIE
EN
THEE
MERK
K & G
HET MERK DER
FIJNPROEVERS
i BERVOBTS' KLEEDING |:
i i
GEEFT DOOR HAAR ELEGANTEN PASVORM, PRIMA KWALITEIT DER | STOF EN DEGELIJKE BEWERKING, g VOLLE GARANTIE VOOR B BLIJVENDE VOLDOENING
! I I
STEEDS RUIME KEUZE j |
: Heeren Mode- en Sportartikelen ;j



i ^SÊm ^^^^^^^^^^^^ ^^^H I
| JE. f ROOKT ! I
I UILTJE SIGAREN
| luiiiimiiiimiii uiiiuiiriiiJ minimin mimimnmï 1
I UIT DE SIGARENFABRIEK |
f I LA BOLSA j
i VOORHEEN C. J. BOELE 1
f KAMPEN |
I WAARIN OPGENOMEN I
! I
$ de eerste koninklijke I
I nederlandsche sigarenfabriek f
I voorheen LEHMKUHL&Co. f
| OPGERICHT 1826 f
I i
I GRONDLEGGERS f
f DER SIGARENINDUSTRIE TE KAMPEN f
i *
$0<&«><»<»<&<S>«><!> &
§ ♦ * <S> 0 & «> 0 <i> <j> 4 $ §