74
daneesche Spraakkunst. Het boekje werd eenigen tijd later op kosten van het Gouvernement te Batavia gedrukt, en draagt den titel: „Handleiding bij de beoefening der Soen-; daneesche taal, 1873".
Ongeveer in denzelfden tijd vervaardigde ik een proeve van Bijbelvertaling in het Soendaneesch. Eens mij begevende naar de Protest, kerk, om catechisatie te houden, kwam een heer mij achterop en riep mij toe: „Woont u tegenwoordig hier?" Omziende zag ik dat het was Dr. H. N. van der Tuuk, de vermaarde taalgeleerde, die mij vroeger te Tjiandjoer een bezoek gebracht had in gezelschap van de heeren Dr. Cohen Stuart en Van der Valk. Het bleek mij, dat Dr. v. d. Tuuk te Buitenzorg vertoefde voor de studie van het Lampoengsch, dat nauw verwant is aan het Soendaneesch. Ik zag nu den Heer v. d. Tuuk gedurig ten mijnent, of hij kwam mij afhalen voor een wandeling in de avondkoelte. Ons gesprek hep dan vooral over taalzaken. Hij informeerde naar Soendaneesche woorden en deelde mij in ruil voor mijne inhchtingen allerlei belangrijks mede uit den rijken schat zijner kennis van Indische talen. Hij was het vooral, die mij aanspoorde mijn woordverzameling te ordenen, en mijn eerste werk op dat gebied heb ik hem nog te Buitenzorg laten beoordeelen. Uit die eerste bladen is allengs mijn Soendaneesch-Hollandsch Woordenboek gegroeid.
Genoemde proeve van Bijbelvertaling nu is als volgt ontstaan: toen ik eens terugkeerde van Batavia en als naar gewoonte even aanging bij Ds. E. W. King, predikant van de Vrije Schotsche Kerk en gevestigd te Meestercornelis, deelde deze mij mede, dat zeker Engelsen heer hem een complete drukkerij had geschonken, en hem had verzocht, de Evangeliën van Lucas en Johannes te doen vertalen en te drukken in alle mogelijke talen van Ned. Indië, en nu vroeg Ds. King mij, of ik de vertaling van die beide Evangeliën in het Soendaneesch op mij wilde nemen. Ik verbond mij voor Lucas, maar vroeg aan zend. Albers, de vertaling



75
van Johannes te .bezorgen. Deze excuseerde zich, en nu vertaalde ik zelf die beide Evangeliën. Toen ze gereed waren, werden ze gedrukt of) de Rehoboth-Zendingpers, zooals Ds. King zijn drukkerij genoemd had, en ter beoordeeling gezonden aan eenige personen, die geacht konden worden daartoe bevoegd te zijn. Hun oordeel viel over 't geheel niet ongunstig uit, en het boekje gaf aan Dr. v. d. Tuuk, die zich toen op Bah bevond voor de beoefening der Kawitaal, aanleiding, de aandacht van het Nederlandsche Bijbelgenootschap op mij te vestigen, voor de vertaling des Bijbels in het Soendaneesch. Ziedaar, hoe ik op een weg ben geleid, dien ik voor mijzelven nooit gewenscht zou hebben.
' Over mijn evangelisatiewerk in engeren zin zeide ik nog niet veel. Terstond na mijn vestiging te Bogor, zooals de Inlanders Buitenzorg noemen, trachtte ik met de zeer verspreid wonende Inlanders, aan wie het Evangelie nog nimmer gebracht was, in aanraking te komen. Op verschillende punten en manieren poogde ik hen met het Evangelie te naderen, maar mijne pogingen mislukten slag op slag en mijn woord vond bij niemand ingang. Zonder nu mijne pogingen om de volwassenen te bereiken, geheel te staken, wendde ik mij tot de jeugd, waartoe ik ongezocht in de gelegenheid was gesteld. Zoo ving ik aan, school te houden, eerst in mijn huis en later in het lokaal, waarover ik reeds sprak. Mijn school vulde zich weldra met zonen van Chineezen, die te Buitenzorg zeer talrijk zijn. Inlandsche jongens kwamen er ook wel, maar zij waren verre in de minderheid. Een meisje heb ik aldaar nooit op school kunnen krijgen. De voertaal voor het onderwijs was het Soendaneesch; Maleisch gebruikte ik nimmer. Ik had daarmede een waar succes, want mijne leerlingen leerden zich in die taal correct en vaardig uitdrukken, niet alleen mondeling, maar ook schriftelijk. Vele van hen kwamen nabij het koninkrijk Gods, maar gingen, helaas, niet binnen; later is dat



76
wel met sommigen gebeurd. Het schoolhouden nam mijn geheelen voormiddag en ook enkele avonden in beslag en het vorderde veel van mijn kracht, maar het was een alleraangenaamst en dankbaar werk. In het algemeen gesproken was mijn evangelisatiewerk te Bogor meer voorbereidend dan dadelijke vrucht opleverend. Een enkele vrucht heb ik niettemin mogen oogsten. Reeds sprak ik van eerstelingen. Daarmede bedoelde ik twee Inlandsche vrouwen, die ik geruimen tijd heb mogen onderwijzen en tot beslist geloof heb mogen zien komen. Over een andere eigenaardige vrucht van mijn werk wensen ik nu nog iets te zeggen.
In 1872 kwam ik in aanraking met een beschaafd en ontwikkeld Chinees. Deze had van der jeugd aan neiging tot het Christendom en het zich op volwassen leeftijd opnemen in de Roomsche kerk. Toen ik hem te Buitenzorg leerde kennen, was hij een vurig vereerder van Maria en de heiligen, doch met zijn kennis van den weg der waarheid stond het droevig gesteld. Hij wilde in den beginne niet veel van mij weten, maar ik kreeg er hem toch toe het Nieuwe Testament (in het Maleisch) te lezen, en dat opende hem de oogen voor vele dwalingen der Roomsche kerk. Zijn geloof in de leer van die kerk werd bovendien sterk geschokt door de Pius-vereering, welke hij eens te Batavia in de kerk aanschouwde. Hij zei daarover tegen mij: „Daar was een levensgroot beeld van den Paus, waarvoor wierook gebrand werd en waaraan men vereering bewees, precies als wij doen in onze huizen voor het beeld van onzen heilige. Toen dacht ik: er schijnt in den grond geen groot onderscheid te zijn tusschen de Roomsche en Chineesche heüigen-vereering, maar dan had ik evengoed bij mijn Chineesche Heidendom kunnen blijven." Om kort te gaan: hij kreeg een afkeer van de Roomsche ceremoniën, van de heüigen-vereering, en van zooveel meer, waarvoor hij geen grond vond in het Evangelie en sloot zich bij onzen kleinen kring aan. Hij



77
werd een trouw lid onzer Gemeente, en deinsde niet terug voor de gevolgen. Men had hem b.v. van Roomsche zijde toegestaan, naast zijn echte vrouw een bijzit te houden. Deze was gefortuneerd, terwijl hij en zijn echte vrouw van een kleinen handel moesten leven. Hij aanvaardde echter den eisch des Evangelies, verbrak den band met die bijzit, en leefde voortaan, gehjk een Christen betaamt, met zijn echte vrouw. Hij is een sieraad en eere van onze Gemeente geworden. Later verhuisde hij naar Bandoeng en werd daar door de zendelingen en de Gemeente in waarde gehouden. Zijn naam Franciscus had hij bij zijn doop van de Roomschen ontvangen en dien heeft hij behouden. In de berichten der zendelingen komt zijn naam dikwijls voor en op de photo's van de Gemeente te Bandoeng kan men hem duidelijk onderscheiden. Voor eenige jaren is hij in den Heer ontslapen, als een rijpe vrucht des Evangelies.
Nadat ik te voren was gepolst, en het Bestuur der Ned. Zendingsvereeniging had goedgevonden mij tijdelijk af te staan, ontving ik op 27 April 1873 van het Ned. Bijbelgenootschap de benoeming tot vertaler van het Nieuwe Testament in de Soendaneesche taal, en wel op de volgende voorwaarden: ik zou mij houden aan onze Statenvertaling; zou het werk moeten volbrengen binnen 3 jaren, te rekenen van den isten Juh 1873, en ik zou zoolang het werk duurde moeten wonen op een zuiver Soendaneesche plaats. Tegen geen van die voorwaarden had ik principieel bezwaar, en dus aanvaardde ik de taak. Daar het Bestuur der Vereeniging tijdig een opvolger aanwees, kon ik mij rustig voorbereiden. Ik raadpleegde den Buitenzorgschen predikant, doctor in de Theologie, of ik nog tijd genoeg had om zooveel Grieksch te leeren, dat ik met vrucht den Griekschen tekst kon raadplegen, maar hij achtte dat niet mogehjk en raadde mij aan, mij de moeite te besparen, wat ik toen ook gedaan heb. Wat ik echter op het verre Java wel doen kon, heb



78
ik gedaan: ik voorzag mij van eenige hulpmiddelen, z. a.: Tischendorf's Grieksche NieuweTestament; Harting, GriekschNederlandsch Woordenboek van het N. T.; Schmidt, GriekschHoUandsch Woordenboek, enz. Ook zorgde ik in het bezit te komen van eenige der nieuwste vertalingen des N. Testaments en van erkend deugdelijke commentaren; Lange's Bibelwerk bezat ik reeds compleet.
Mijn opvolger, zendeling D. J. van der Linden, die eerst met veel vrucht te Indramajoe had gearbeid en nu van verlof uit Nederland terugkeerde, bevond zich op tijd te Buitenzorg en nam mijn werk over. Wat men niet altijd van een opvolger ziet, dat deed hij: met getrouwheid heeft hij voortgebouwd op het door mij gelegde fondament, zoodat ik reden had hem dankbaar te zijn. Hij kende geen Soendaneesch, en heeft het ook niet aangeleerd; hij bediende zich van hét Maleisch; dat vond ik wel jammer, maar het had ook zijn nut, daar hij door middel van het Maleisch beter dan ik ingang kon vinden bij een menigte vreemdelingen uit andere deelen van Indië, die geen Soendaneesch verstonden. Ik het Buitenzorg wel anders achter dan ik het gevonden had, maar was niet voldaan; wel had ik er hard gewerkt, maar het resultaat bevredigde mij niet.
Het Bijbelgenootschap had de keuze van de plaats, waar ik mijn nieuwe taak zou verrichten, aan mij overgelaten. Dx koos daartoe het stadje Soemëdang, gelegen aan den grooten postweg tusschen Bandoeng en Cheribon. Het is een aardig, rustig stadje, meer in het lang dan in het breed aangelegd, voor een groot gedeelte langs de rivier Tji-peles. Er woonden in dien tijd slechts weinig Europeanen, en tusschen deze bestond een goede verhouding. Het trof zoo, dat we kwamen te wonen vlak naast den Heer en Mevr. Oosting. De Heer Oosting was door het Gouvernement belast met het bestudeeren en te-boekstellen van het Soendaneesch, zoodat zijn werk aan het mijne nauw verwant



mijn kramp op zee kwijtgeraakt. Ik wil de opmerking echter niet terughouden, dat de tijd van 3 jaren, mij door het Hoofdbestuur van het Bijbelgenootschap toegestaan, in aanmerking genomen dat er hoegenaamd geen voorwerk bestond, veel te kort was.
Terugblik levensweg.
6
81



IN NEDERLAND TERUG.
Met ons drieën kwamen we dus in Rotterdam aan. Wel waren ons op Java 5 kinderen geschonken, maar slechts één daarvan was ons gelaten: de tegenwoordige vrouw van den hulpprediker Schröder. Onze Ismaïl te Tjiandjoer schreef ons eens na het overlijden van ons zoontje te Buitenzorg dat het ons gaan zou als den vromen Job, die terugkreeg al wat hij te voren gehad had; zóó zouden ook wij voor onze overleden kinderen nieuwe terugkrijgen. Zijn voorzegging is vervuld; immers, in het tijdvak dat ik nu ea beschrijven werden ons opnieuw 5 kinderen gegeven, en deze mochten we behouden, tot de Heer in Augustus iqio onzen jongsten zoon tot Zich nam. We zagen dus te Rotterdam in dit tijdvak onze kinderen tot een zestal aangroeien — Na onze aankomst huurden we een bovenhuis m den Houttuin, vlak bij mijne Schoonouders, die nog steeds aan het hoofd stonden van het Zendingshuis, dat van het Kwakernaat naar den Houttuin was overgebracht.
Het Bijbelgenootschap het reeds spoedig het Soendaneesche Nieuwe Testament ter perse leggen, en wel bij de Firma Sijthoff te Leiden. Het werd een mooi boek, met een duidelijke letter gedrukt. Toen het gereed was, ontvingen, zooals het gebruik is, eenige personen een presentexemplaar. Tot deze behoorde Ds. Witteveen, die kortehjk dankte voor de toezending. Of hij bij de ontvangst zich nog herinnerde wat hij tot mij gezegd had bij ons afscheid.'



83
Tot hen behoorde verder de Oud-Gouverneur-Generaal Mr. P. Mijer, toen woonachtig te Utrecht. Ikzelf bracht hem een exemplaar. Z. E. bewonderde het werk, en sprak als zijn gevoelen uit, dat men mij nu wel mocht pensk»neeren. Nu, daaraan dacht wel niemand, en ikzelf zou het niet gewenscht hebben.
Op mijn voorstel het het Bijbelgenootschap het niet bij het Nieuwe Testament met ons letterschrift, maar bepaalde tevens, dat enkele boeken afzonderlijk zouden gedrukt worden met de Arabische letter, wijl die bij de Soendaneezen meer bekend is dan ons letterschrift. Ik had op zulk afzonderlijk drukken gerekend, en op Java eenige Nieuwtestamentische boeken met dat letterschrift laten gereed maken. Het eerste boek, dat met die letter gedrukt werd, was het Evangelie van Lucas. De Firma Sijthoff was in 't bezit van een fraaie Arabische letter, en op de drukkerij bevond zich een zetter, die er mee kon omgaan. Het werk viel den man echter op den duur zóó zwaar, dat hij bleef steken. Het schrift was hem te onduidelijk. Ik ben toen het boek zelf met Arabische letter gaan schrijven, en nu vlotte het beter. Op dezelfde wijze heeft het Genootschap verder doen drukken het Evangelie van Johannes en de Handelingen der Apostelen. Later gaf het nog op verzoek van zend. Hoekendijk het Evangelie van Marcus uit met plaatjes, in klein formaat en met ons letterschrift.
Gelijk vanzelf spreekt, kwam nu de vraag aan de orde: zal het Oude Testament volgen? Het Bestuur der Zendingsvereeniging wenschte dat zeer; het had zich nooit iets anders voorgesteld, dan aan de Soendaneezen den geheelen Bijbel te geven, maar het Bijbelgenootschap dacht daarover anders: het oordeelde, gelijk het Hoofdbestuur zich uitdrukte, „voorloopig voor de Soendaneezen genoeg te hebben gedaan". De vertegenwoordiger van het Britsch en Buitenlandsch Bijbelgenootschap, daarvan vernomen hebbende, deed ons het voorstel, het werk voort te zetten in verbinding met



9i
meus bezocht, eens naar mijn schoollokaal keek en naar enkele vroegere bekende personen en plaatsen ging zién. Nu zette ik mijn reis voort naar Depok, waar ik tot mijn vreugde onze goede vrienden Van Charante vond en logeerde in een kamer van het Seminarie tot opleiding van Inlandsche leeraars, de stichting van Ds. Schuurman. En ten slotte bracht de trein mij te Meestercornelis en Batavia. Te Meester was ik de gast van de vrienden Albers. Het was een genot, zooveel oude vrienden weder te zien, maar ach, hoevele miste ik! Te Batavia had ik voor 't oogenblik geen vrienden, bij wie ik mijn anker kon laten vallen, maar eenigen tijd later kwam ik er in kennis met den Heer en Mevr. van der Jagt en in mijn overigen tijd op Java genoot ik verscheidene malen van hun gastvrijheid en vriendelijkheid.
Na aldus mijn verlangen, om uit vroeger tijd bekende personen en plaatsen weder te zien, voorloopig te hebben bevredigd, keerde ik op i Jan. 1887 naar Bandoeng terug, gereed om er mijn werk te beginnen. Toen ik tegen den avond even buiten mijn kamer kwam, zag ik een schoonen, dubbelen regenboog, en na in mijn kamer teruggekomen den Bijbelseriën Almanak openende, las ik als den dagtekst: „Mijn boog heb ik gegeven in de wolken; die zal zijn tot een teeken des verbonds tusschen mij en de aarde". Die tekst en boog strekten mij tot een heflijke bemoediging in mijn eenzaamheid.
Een der eerste dingen, welke ik nu deed, was dat ik eens ging kijken naar ons loods-kerkje, waarin de Soendaneesche godsdienstoefeningen werden gehouden. Ik trof het in zeer vervallen toestand aan, en het het terstond restaureeren, terwijl ik den Inlandschen helper Titus, te Bandoeng geplaatst, herinnerde aan zijn verplichting, het gebouwtje in goeden staat te houden en er geregeld des Zondags voor te gaan; wat hij van toen af ook deed. Titus was een goed onderwezen voorganger en een vaardig spreker, zooals mij weldra bleek. Hij sprak steeds uit het hoofd, had nooit iets



Q2
anders dan de Schrift vóór zich> bediende zich nimmer van een uurwerk, en toch duurde de kerk steeds precies een uur. Hij was zeker wel de bekwaamste leerling van zend. Albers, die verscheidene jeugdige Soendaneezen tot helper heeft gevormd. Alleen had Titus dit met alle Inlandsche helpers gemeen, dat zijn ijver wel eens verslapte. Zijne laatste jaren waren zijn beste. Hij stond op het punt te worden geordend tot eerste Soendaneesche predikant, toen de Heer hem wegnam.
Mijn volgende zorg was, een geschikt man te vinden, met wien ik mijn vertaling zou kunnen bespreken. Na een paar mislukkingen mocht ik daarin boven denken en bidden slagen. Er kwam zich namelijk bij mij aanmelden Raden Ganda Koesoemah, een heel bijzonder man.' Hij was van adellijke afkomst; wel niet taalkundig ontwikkeld, maar toch door en door bekend met de Soendaneesche geschriften; helder van hoofd, eenvoudig van aard en zeer bescheiden; daarbij geen ijveraar voor den Islam en vol belangstelling in onze Heilige Schrift. Met dezen heb ik vervolgens mijn geheele vertaling besproken: tekst voor tekst, zin voor zin en woord voor woord. We begonnen, zooals ik thuis ook gedaan had, met de geschiedkundige boeken, het boekje Ruth vooraan, en allengs gingen we over tot de moeilijker stukken. Bijzonder genoot Raden Ganda van de Mozaïsche wetten; hij vond die, gelijk hij het uitdrukte, zoo ad.il, d.i.: zoo rechtvaardig. Wat wij bespraken maakte soms zulk een indruk op hem, dat hij er tranen van in de oogen kreeg, 't Was voor ons wel dikwijls moeilijk het rechte, het beste woord te vinden, maar bepaald onoverkomelijke bezwaren deden zich niet voor, en 't is wel merkwaardig, dat de dichterlijke stukken, z.a. de redenen van Bileam, het gedicht van Debora en dergelijke, mij de meeste voldoening gaven. Het Soendaneesch is een onuitputtelijk rijke taal; jammer maar, dat zij zoo weinig beoefenaren vindt. Een groot voordeel, vooral bij de vertaling der poëtische stukken, is dit,



93
dat het Soendaneesch zoo rijk is aan synoniemen. Ik zou haast durven zeggen, dat juist daardoor die poëtische stukken, welke, zooals algemeen bekend is, het parallellisme tot kenmerk hebben, beter tot hun recht komen dan in onze Hollandsche vertaling. De Psalmen, het stichtelijk boek bij uitnemendheid, bewaarde ik tot het laatst. In gevallen, waarin ik hulp van anderen noodig had, vond ik deskundigen bereid, mij voor te lichten. Met name was dat het geval ten opzichte van boomen en planten, en ten opzichte van edelgesteenten. Voor de vertaling der namen van planten en boomen mocht ik meermalen raad ontvangen van de Directie van 's Lands Plantentuin te Buitenzorg. En wat de namen der edelgesteenten, in den Bijbel voorkomende, betreft, werd ik bereidvaardig voorgelicht door den Juwelier Van Arkel, te Batavia, terwijl enkele Inlandsche Hoofden, bezitters van edelgesteenten, zoo vriendelijk waren hunne schatten voor mij te ontsluiten. Ten aanzien van dingen de industrie betreffende, wendde ik mij rechtstreeks tot de beoefenaren onder de Inlanders. Zoo b.v. wat aangaat het werk van een pottenbakker. Ik vernam, dat men onder de Soendaneezen ook heden ten dage nog potten maakt als de bekende pottenbakker in Jeremia 18, en ik liet te Bandoeng een pottenbakker verzoeken, eens bij mij te komen en mij aangaande zijn bedrijf in te lichten. De man voldeed aan mijn verzoek. Bij mijn woning gekomen, ging hij plat op den grond zitten, nam twee schijven van hard hout tusschen het plat zijner voeten, het de bovenste schijf draaien op de onderste, en vervaardigde op die wijze op de draaiende schijf een pot. Het geval wilde, dat juist als in Jeremia's beschrijving „het vat verdorven werd in de hand des pottenbakkers". Hij mengde het daarom weer onder de klei en maakte voor mij een nieuw vat. Alles dus precies als bij Jeremia. Die beide schijven heb ik aangekocht en later geschonken aan het Museum voor Land- en Volkenkunde te Rotterdam, waar de belangstellende ze zien kan.



94
De vertaling van het Oude Testament kwam gereed op den 27sten Mei 1889, door de hulpe Gods en als verhooring der voorbede van velen in het Vaderland. De namen dier biddende medewerkers kan ik natuurlijk niet noemen; ik ken ze ook niet allen; maar van één hunner wil ik hier iets vertellen, dat mij door zijn dochter is verhaald. „Vader
zoo zeide zij mij — „was op een avond reeds naar bed
gegaan, toen hij weer opstond, en zeide: Ik heb vergeten voor Coolsma te bidden". Het gebed eens rechtvaardigen vermag veel. g .
Om des tijds wille bracht ik te Bandoeng geen bezoeken. Een uitzondering maakte ik voor den heer W. van Gelder, Directeur der Kweekschool tot opleiding van Iruandscne onderwijzers; een aangenaam en kundig man, daarbij medebeoefenaar van het Soendaneesch en sympathiek gezind jegens mijn werk en de evangelisatie. Nu en dan woonde h? onze godsdienstoefening bij en daar zag men ook wel eens van zijne leerlingen. Hij had veel lof voor onzen Titus Maar al maakte ik weinig bezoeken ter plaatse van tijd tot tijd veroorloofde ik mij de vrijheid, mijn werk eens te laten rusten en mij elders eenige dagen afleiding te verschaffen. Zoo bezocht ik b.v. de Conferentie van zendelingen te Depok; maakte een spoorreisje naar Garoet; bezocht herhaaldelijk den eenzamen zendeling De Haan op het liefgelegen Soemëdang; ja maakte ik zelfs een uitstapte van eenige dagen naar Tjidërës, Indramajoe, Chenbon en Koeningan, van welke laatste plaats ik een ritje maakte om het reuzengebergte Tjërëme heen naar den post Tpderes terug, van waar ik naar Bandoeng wederkeerde. Dat was een tocht, rijk aan genot.
Practisch werk had ik in*deze 3 jaren teBandoengmet. Dat zou te veel tijd aan mijn eigenlijken arbeid ontroofd hebben. Een enkele maal nam ik des Zondags wel eens den dienst waar voor Titus, en ook verving ik De Haan wel eens te Soemëdang. Geheel op mijn terrein echter achtte ik het



9»
bii rmizelven: heb ik er wel goed aan gedaan, den Soendan ezTzulï een omvangrijk boek te geven en zou het met doelmatiger geweest zijn, het bi] enkele boeken, b.v. een naar Evangeliën en de Psalmen, te latenf P Sikele lagen nadat ik het ^^f^J^SShad ontving ik een bezoek van zend. J. van Benthem laat stehikteBandoeng arbeidende. Ik deelde hem bovenstaande vragen diVmij wel eens kwelden, mede, en ontving van S g^rïïtstellende verzekeringen welke Ata»g vermeld Hiizeide mij dat het debiet en gebruik van den Bijbel toe nlS en Ikt hij b.v. onlangs op de Bandoeng 12 exemplaren van den gehee\e° Bl& had tegen den prijs van / 3-5° per exemplaar. Verder deelde Mmii mede dat hem geen noemenswaardige aanmerkingen oS de taal van den Bijbel bekend zijn. Hij klaagde er echter over daTiTnet Depot op Java dikwijls geen voorraad is ïïn misstand, waarover vroeger ook meermalen geklaagd is Ook zou men wenschen, dat bij een herdruk ^van den Sjoel een handiger formaat gekozen werd en den^prns achten de zendelingen volgens hem veel te hoog en een hpletsel tegen ruimer verkoop, 't Is te hopen, dat een en andlrler1 Snis van het ^U^t^^^^ 7pr,rl van Benthem is verder van gevoelen, dat net coi Sorto^ktochtig» dient te worden aangepakt en gesteund ^n hij vertilde mij, dat daarvoor door bemiddefmg vT de" beienden Dr. Zwemer uit Amerfmj-betagriike geldehjke bijdrage was ontvangen. In die mededee r^^e/van zend.^van Benthem is voor mij vedl lends. Ik teeken hier ten slotte nog aan, dat «overeen Soendaneeschen Bijbel een voordracht gehoudenheb te Rotterdam, en dat deze is opgenomen ui het Orgaan der Ned. Zendingsvereeniging, jaarg. 1916, bl. 129 en 145-
Eenige weken nadat ik mijn plaats in het^dmgshu^ weer hld ingenomen, kwamen de Heer en Mevr. Ittmann,



99
zoo pas van een buitenlandsche reis teruggekeerd, mij verwelkomen. Bij deze gelegenheid kwam ons gesprek ook op „Schooneberg". Dit was de naam van een buitengoed, gelegen tegenover het Park te Rotterdam, benedensdijks, een groot huis met een fraaien tuin, toebehoorende aan deze vrienden. Zij hadden daarin voor eenige jaren geopend een inrichting voor ongeneeshjke vrouwelijke hjderessen. Er waren successievelijk heel wat patiënten opgenomen en Mevrouw voerde er in eigen persoon het bewind. Gedurende eenige jaren hield ik daar met twee andere personen om de beurt des Zondagsmorgens een godsdienstoefening, en deze werd door de patiënten en verpleegsters zeer gewaardeerd. Kort voor mijn tweede reis naar Indië echter besloten de Heer en Mevr. Ittmann, de inrichting geleidelijk op te heffen: de zorg begon Mevrouw te zwaar te vallen. De inrichting was nog wel niet opgeheven, maar er werden geen nieuwe patiënten meer opgenomen. Zóó stond de zaak bij mijn tweede vertrek naar Indië. Eenigen tijd later stond de Heer Ittmann de groote zaal af aan de Chr. Gereformeerden, en die hielden daar sedert dien tijd geregeld kerk. Bij hun bovengenoemd bezoek nu zeide de Heer Ittmann tot mij: „Wat Schooneberg betreft, vriend Coolsma! dat staat daar nog precies zoo als bij je vertrek. Wij hebben het aan den Heer gegeven, en wachten nu af, wat de Heer er mee doen zal". Ik maakte de opmerking: „Als u Schooneberg aan den Heer gegeven heeft, en de Heer gaf het aan ons, dan zouden wij een heel geschikt Zendingshuis hebben". Hij vroeg: „Heb je dan een ander huis noodig?" Ik antwoordde: „Och, we kunnen het hier nog wel uithouden, maar dit is toch eigenlijk geen huis voor studeerenden. Het is in sommige kamers te donker; ook hebben we te weinig vertrekken; verder ontbreekt ons een tuin." Hij vroeg: „Mogen wij het huis eens zien?" Daartegen bestond natuurlijk geen bezwaar, en terstond maakten we een rondgang door het huis. Toen zij alles gezien



105
matig, rechtvaardig en godzalig te leven in deze tegenwoordige wereld: matig voor rnijzelvèn, rechtvaardig jegens mijne medemenschen, godzalig ten opzichte van God" (zie Titus 2 van 12), waarop de dokter antwoordde: ,,'t Is een geluk, als men in zijn jeugd goede leermeesters heeft".
Tegen aller verwachting in, week de krankheid. Dat was in den beginne voor Vader een teleur stelling, omdat hij zich zoo vast verzekerd hield tot den Heer te gaan, In den geest wandelde hij reeds op de gouden straten van het nieuwe Jeruzalem, dat hij als voor zijne oogen zag afgeteekend. Doch onder het herstellen herinnerde hij zich een gezegde van een overleden vriendin, een vrome lijderes, door haar geuit met toepassing op zichzelve, dat de steenen, benoodigd voor den Jeruzalemschen tempel, buiten de stad moesten worden gereed gemaakt, zoo dat zij maar alleen in te voegen waren, want in den tempel zeiven mocht geen hamerslag gehoord worden (zie 1 Kon. 6 vers 7). Zoo viel er ook aan hem, meende hij, zeker nog een en ander te houwen en te beitelen, vóór hij zijn plaats in de heilige stad zou mogen innemen, en dat bedenkende berustte hij in Gods wil.
Wij hebben den geliefden man nog 4 jaren in ons midden mogen houden, tot aller groote vreugde. Hij bleef zwak, maar was overigens wel, las veel, was immer bezig, en had voor ieder een vriendelijk woord — tot op den 28sten Juni 1900, toen hij op het alleronverwachtst, plotseling, letterlijk uit ons midden werd weggenomen. Op het koffieuur zat hij op zijn gewone plaats in onze huiskamer. In eens bracht hij de hand aan zijn hoofd en sprak: „Ik heb vandaag toch zoo'n erge hoofdpijn!" Met dat hij zoo sprak, gleed hij onderuit; wij grepen hem, maar zagen op hetzelfde oogenblik, dat het leven geweken was. Dat was een niet te beschrijven ontsteltenis, en een groote droefheid, vooral voor mijn vrouw, die met zulk een innige liefde aan haar Vader verbonden was. De deelneming, betoond na zijn overlijden en bij zijn



ioö
begrafenis, legde een sprekend getuigenis af van de hartelijke liefde, welke velen onzen besten Vader toedroegen. Eenige bladen wijdden aan hem woorden van waardeering en erkentelijkheid. Het „Geïll. Volksblad voor Nederland" nam zijn portret op, en daaronder plaatste de Heer H. van Sijn de volgende dichtregelen: Een Christen te allen tijd, in alles eerbied waardig; Trouw in zijn huis, zijn werk; in 's Heeren dienst volvaardig; Als Zendings-, Zeemansvriend, als Vriend der jeugd bemind,--Zóó leefde en stierf de man, wiens eernaam was: Gods kind.
Boven zeide ik, dat de werkzaamheden in het Zendingshuis haar geregelden gang gingen. Daarin bracht echter een ernstige en langdurige ziekte, welke mij overkwam in 1807, voor geruimen tijd stoornis. Het werk, dat op mij rustte vermeerderde aanhoudend. Ik had in de 20 lesuren per week in verschillende vakken (Maleisch, Soendaneesch, Islam, Land- en Volkenkunde van Ned. Indië en Zending, terwijl ik daarenboven als het voorkwam nog de beginselen van het Javaansch en de eerste beginselen van het Bataksch had te onderwijzen); en behalve mijne lessen had ik voor mijn rekening een goed deel der administratie, de zorg voor de drukwerken, daarbij spreekbeurten, enz. Hoe werklustig ook, op den duur was al dat opgenoemde te veel voor nw. kx kwam over mij een gevoel van vermoeidheid, in die mate dat mijne oogen toevielen als ik les zat te geven, terwijl ik met mijne beenen geen raad wist. Daarbij voegde «chpijn in de maag, welke iederen avond kwam opzetten. Voedsel, al was het hchte kost, kon ik niet meer verdragen, s Nachts ontroofde de pijn'mij den slaap en dan kreeg ik alleen door kachelwarmte (het was in den zomer) verhchting. Het ging zoo niet'langer: de dokter werd te hulp geroepen. Deze meld mijn ongesteldheid voor malaria. Het Zendingshuis lag namelijk in polder Cool, en volgens den dokter was die met vrij van malaria. Hij gaf mij daartegen kinine, het mij s mor-



107
gens koude omslagen om de maagstreek leggen en raadde mij Jager aan. Daar niets hielp, verving hij de kinine door antipyrine. Ook dit baatte niet, en nu het hij mij arsenicumtinctuur gebruiken. Verder raadde hij mij spitten in den tuin aan. Niets van dat alles bracht verbetering, en er kwam een tweede dokter bij. Deze onderzocht mij aan den lijve en het mij daarop tegenover zich plaats nemen voor het raam. Na mij zoo strak aangekeken te hebben, zei hij: „Je ziet er beroerd uit!" Ik lachte daarom en antwoordde: „Nu, dat ik er niet bloeiend uitzie, wist ik wel." Hij hernam: „Ja, maar tusschen bloeiend en beroerd is nog een tusschentoestand, maar daarin verkeer je ook niet." Ik vroeg, wat mij dan eigenhjk mankeerde? en daarop antwoordde hi], dat hij op grond van zijn onderzoek het er voor hield, dat ik kanker in de maag had. Hij zou echter zijn eindoordeel 8 dagen opschorten. In den tusschentijd moest ik bitterwater drinken. Na 8 dagen hernieuwde hij het plaatselijk onderzoek, vond toen in de maag niets verkeerds en vereenigde zich nu met het gevoelen van den huisdokter, dat ik aan malaria leed. Wat nu te doen? De dokters gaven den raad, er eens uit te gaan, liefst naar de Harz, maar toen ik daartegen bezwaar opperde en Ede voorstelde, vonden zij dat ook goed, en zoo werd ik in 't begin van Juli naar Ede gebracht. Mijn hjden bleef daar in den beginne hetzelfde en ik vond mij genoodzaakt de hulp van een der dokters van Ede (Dr. Hooreman) in te roepen. Deze zag op mijn tafel mijn fleschje met druppels staan, en vroeg: „Wat is dat?" Ik antwoordde: „Arsenicum". — „Hoe neemt u dat middel in?" — „Driemaal daags 15 druppels." — „Gaat dat zoo maar?" — „Dat heb ik ook aan mijn huisdokter gevraagd, en hij heeft mij gezegd, dat ik het middel mag gebruiken tot ik er pijn van in mijn keel krijg-" — „Zoo, dan zou het juist te laat zijn!" — Op raad van dezen dokter liet ik nu de arsenicum staan. Hij kwam mij in 't vervolg geregeld bezoeken en bestudeeren, maar vond geen teeken



122
onderging een veelbeteekenende wijziging. Heb ik boven het oude artikel afgeschreven, ik laat hier het gewijzigde artikel (in de nieuwe Statuten Art. 2) volgen: „Leden kunnen slechts zq zijn, die de waarachtige en eeuwige Godheid van Christus erkennen, Hem als den volkomen Zaligmaker belijden en daarom willen medewerken tot bereiking van het in art. 1 genoemde doel." De wijziging komt dan, kort gezegd hierop neer, dat de subjectieve belijdenis van het oude artikel: „hun volkomen Zaligmaker" is omgezet m de objectieve belijdenis: „den volkomen Zaligmaker . Juist om dat persoonhjke hun was het den oprichters te doen. Volgens hun zienswijze staat de Ned. Zendingsvereeniging nu niet meer, maar is zij gevallen. Ik woonde die vergadering van 2 Juni 1916 bij. en heb mij met anderen tegen de verandering der Bepalingen verzet, maar bet mocht met baten Ikvoor mij blijf mij echter houden brj het oude, en verlaat de oprichters en hun zienswijze met. Het nieuwe artikel toont nu groote overeensternming met artikel 6 van de nieuwe „Algemeene Bepalingen van het Nederlandsch Zendelinggenootschap" (van 1916). Om tot de bovenstaande verandering te kunnen komen, moest de redacteur der nieuwe bepalingen eerst artikel 17 der oude Bepalingen wegwerken Immers, daarin stond: „Er zal verandering in deze Bepalingen kunnen gebracht worden, mtgezonderd ui die welke vervat zijn in Artikel 1." Langgeleden had reeds een vrijzinnig man gezegd: „Wij zouden de Bepalingen van de Ned. Zendingsvereeniging gemakkelijk naar onzen zin kunnen veranderen. Wij zouden daartoe eenvoudig beginnen artikel 17 weg te werken." Op zoo iets hebben de oude bestuurders niet gerekend. .
De voornaamste verdediger van het nieuwe artikel was director Lindenborn1). Over hem verwonderde ik mij met
il Wat hier en verder over Ds. M. Lindenborn te lezen staat was reeds gesctovS vclrzyn droevig overlijden. Dat overlijden geeftmij echter geen aanleiding, in het geschrevene verandering te brengen.



123
zoo bijzonder, want ik had van den beginne eigenlijk niet anders verwacht. Maar wel bevreemdde mij de houding van onzen hooggeachten voorzitter, Ds. Rooseboom, Toen deze nog in zijn eerste gemeente (Varik) stond, bracht hij mij eens een bezoek, en vroeg mij inlichting aangaande de Ned. Zendingsvereeniging. Met vreugde verstrekte ik hem die, en daarop sprak hij aldus: „In Ring en Classis heb ik te strijden tegen de Vrijzinnigen, en in het Nederl. Zendelinggenootschap zit ik broederlijk naast hen. Nu weet ik wat mij te doen staat: ik verlaat het Genootschap en sluit mij aan bij de Ned. Zendingsvereeniging." Dat deed Ds. Rooseboom ook onverwijld en van dat oogenblik aan steunde hij de Vereeniging krachtig. Later werd hij in 't Hoofdbestuur gekozen en na het aftreden van Ds. Roose benoemde men hem tot voorzitter. Ik heb zijn samenwerking met Ds. Lindenborn tot verwijdering van het persoonlijk geloof uit Art. i niet kunnen begrijpen, en dat te minder met 't oog op hetgeen Ds. Rooseboom schreef op bladz. 10 van hét Gedenkboek der Vereeniging: „Het geloovig standpunt, door de Vereeniging als het hare ingenomen, beheerscht hare inrichting, hare propagandamaking, de aanneming harer kweekelingen, hare arbeidsmethode, hare verwachtingen, het doel dat zij zich voorstelt. Artikel i is het ruggemerg, het zenuwgestel der Vereeniging: geeft zij dat op, trekt zij dat uit, dan ontwricht zij zichzelve totaal. Wat is voor haar het zendingswerk? Zendingswerk is het werk der gemeente des Heeren. Die gemeente heeft tot roeping: te getuigen van haar levend Hoofd, haar Koning en Heer." Dat was schoon gezegd en geheel in den geest van de vaderen der Vereeniging. En dat is geschreven in 1908. Maar hoe kon Ds. Rooseboom dan acht jaren later medewerken aan de ontwrichting der Vereeniging?
De ontwrichting had haar aanvankelijk beslag gekregen. En nu ging men een stap verder. Deze was: de overbrenging van de kweekelingen naar de Zendingsschool te Oegst-



124
geest en daarmede het opgeven van eigen opleiding, waarop de stichters der Vereeniging zoo gesteld waren geweest. En natuurlijk: zij achtten het zendelingschap van zóó groot gewicht, dat zij de jongelui zelf en terdege wilden kennen en de opleiding in eigen hand wilden hebben. Thans heeft het Bestuur, noch iemand vanwege het Bestuur, de kweekelingen onder zijn oog, en als men nuchter oordeelt, dan kan men weten, dat hun voortaan het algemeene merk van de Zendelingsschool te Oegstgeest zal worden opgedrukt. En moet men dan niet vreezen, dat dit het merk zal zijn van het oude Genootschap, dat nooit ons merk was? Ik wil trachten, zonder veel overhoop te halen, met een enkel voorbeeld aan te toonen, wat ik bedoel. Albers, zendeling van de Ned. Zendingsvereeniging, schreef eens van zijn post: „Hier moet om elke ziel gestreden worden". Door hem en zijne medebroeders werd namelijk de enkele mensch bearbeid; zij predikten (en prediken nog zoo) bekeering en vernieuwing des harten. Daartegenover stel ik Bettink, zendeling van het Ned. Zendelinggenootschap. Deze, nadat hij rustend was geworden, schreef gedurende een aantal jaren de stukjes op de achterzijde van de Ermelosche scheurkalender. In die hoedanigheid klaagde hij mij meermalen zijn nood op déze wijze: „In de geschriften van ons Genootschap vind ik bijna geen stof voor mijn kalender, maar in het Orgaan uwer Vereeniging kan ik altijd terecht." De geest was van ouds een andere en de omgeving een andere. Niet lang voor Albers' overlijden bezocht ik hem eens. Ik vond hem met eenige jaargangen van ons Orgaan vóór zich en hij las daarin. „Het doet mij zoo'n genoegen" — zeide hij tegen mrj — „dat onze tegenwoordige zendelingen in denzelfden geest schrijven als wij deden." Zou dat nu niet gaan veranderen? Ik vrees het. Wil men eens weten, in welken geest er door de zendelingen op West-Java gearbeid is en nog wordt, dan leze men het eerste stuk in het Orgaannummer van i Aug. 1923.



125
De daaropvolgende schrede in de ontwrichting was de opruiming van „Schooneberg". Op 3 Mei 1911 was de Heer Ittmann overleden (Mevr. Ittmann overleed eenige jaren vroeger). Bij de schenking van „Schooneberg" was het beding gemaakt, dat het goed niet mocht vervreemd worden vóór het overlijden der schenkers. Na den dood van den Heer Ittmann bleek de schenking nog met aangrenzend eigendom door hem te zijn uitgebreid. Het Hoofdbestuur der Vereeniging had wel is waar het recht, de schenking nu van de hand te doen. Maar wie, die de geschiedenis kende en het groote nut van „Schooneberg", zou gedacht hebben, dat het Bestuur, zonder noodzaak, zich van dat kostelijk bezit zou ontdoen? Ik allerminst, en ik was op het vernemen van den verkoop diep verontwaardigd over die handelwijze, en ik blijf die ten sterkste afkeuren. Het bleek bij den verkoop, welk een kapitaal het goed nu waard was. Bij de overdracht aan de Vereeniging was de waarde geschat op / 9000; in 1920 verkocht het Bestuur „Schooneberg" voor / 132,000. En wat werd daarop door het Bestuur met dat enorme kapitaal gedaan? Daarvan werd / 90,000 naar Oegstgeest gedragen, en voor dat hooge bedrag werd de Ned. Zendingsvereeniging eigenares van een derde der gronden en gebouwen van de Nederl. Zendingsschool aldaar. Eigen huis en eigen opleiding kwijt; eigen zelfstandigheid en onafhankelijkheid opgeofferd, en daarvoor in de plaats tot hoogen
prijs verworven ja wat? Van de /132,000 bleef nog
een aardig sommetje over, en daarvoor werd een huis aangekocht op den Heemraadssingel te Rotterdam, om te dienen tot woning voor den directer en tot bureau. Men zou willen vragen: is er in deze aangelegenheid niet lichtvaardig gehandeld en kennen de leiders van het zendingswerk de waarde van het geld wel?
Een verdere schrede in de ontwrichting was de proclameering der samenwerking van de volgende zes Zendingscorporaties: het Nederl. Zendelinggenootschap, de Nederl.



126
Zendingsvereeniging, de Utr. Zendingsvereeniging, het Sangiren Talaut-Comitee, het Rijnsche Zendinggenootschap en het Zencrmggenootschap van de Broedergemeente te Zeist. Deze samenwerking ving aan op i Jan 1923. Al deze en de verdere Zendingscorporaties werkten reeds lang samen in de dusgenaamde Zendingsconferenties, maar wat nü was gesticht, schijnt van meer innigen aard te zijn en te moeten uitloopen op de reeds lang door sommigen beoogde samensmelting. Een voorteeken daarvan, dunkt mij, kan men reeds hierin zien, dat sedert Maart 1923 de namen van Dr. J. W. Gunning, Ds. Joh. Rauws en Dr. F. J. Fokkema prijken aan het hoofd van het Orgaan der Ned. Zendingsvereeniging. Welk een triomf voor Gunning en zijne medestanders! maar ook (althans voor mijn besef) welk een smaad voor de oprichters der Ned. Zendingsvereeniging en voor al de vroegere bestuurders en leden, die het „geloovig standpunt" (om met Ds. Rooseboom te spreken) voor het ééniggezonde bij den zendingsarbeid hielden. Ofschoon de aaneensluiting van de Ned. Zendmgsvereeruging bij het Nederl. Zendelinggenootschap mij zeer mishaagt, wil ik toch een waarschuwend woord niet terughouden: men zij op zijn hoede! Het zal noodig zijn, gedurig de geloofsbrieven te onderzoeken, want het Genootschap heeft van ouds de neiging om links aan te houden, en natuurlijk wil het den koers aangeven.
De „ontwrichting" is nu vrij wel een voldongen feit, en voor mijn besef vond de Ned. Zendingsvereeniging, wat haar zelfstandig bestaan en haar eigenaardig karakter betreft, een roemloos einde. Natuurlijk betreur ik dat diep. Het is mij een raadsel, hoe men kan spreken gelijk Ds. Lindenborn nog in 1918 deed: „De Ned. Zendingsvereeniging moet blijven die zij is. Laat de Ned. Zendingsvereeniging op eigen wijze, in grondslag en organisatie, blijven getuigen, dat het werk der Zending is het werk der gemeente, die gelooft in Jezus Christus. Naarmate de Ned. Zendingsver-



127
eeniging zichzelve blijft, naar die mate zal zij ook met anderen kunnen samenwerken. Geen samensmelting, maar samenwerking met allen, wier doel is te arbeiden aan de komst van het koninkrijk Gods in ons Indië, door de prediking van Jezus Christus, het eenige fundament van Zending en Zendingsvereeniging." Zou er nu aan die woorden wel veel waarde toe te kennen zijn? Ik acht het niet meer noodig, de tegenstrijdigheid aan te toonen.
Onder al dat gescharrel van de laatste jaren ging de Zending op West-Java, helaas! niet vooruit. In 1908 vond men daar 11 zendelingen en bedroegen de uitgaven ƒ82,755; in 1914 arbeidden er 14 zendelingen en stegen de uitgaven tot ƒ104,169; in 1920 was het aantal zendelingen verminderd op 12, maar had de Vereeniging er 4 op Zuid-Celebes, dus in 't geheel 16, terwijl de uitgaven / 206,312 beliepen, en in 1921 (de laatste opgave welke we bezitten), eveneens 12 zendelingen en 1 zendelingarts op West-Java en 4 zendelingen op Zuid-Celebes, samen dus 13 plus 4 = 17 personen, bij een uitgave van ƒ275,624. Ontzettend! Waar gaat dat heen? Ja, waar is men reeds nu? Als de oude bestuurders die laatste getallen eens konden zien, wat zouden ze hun hoofd schudden! Slechts 1 zendeling meer op West-Java dan in 1908, maar de uitgaven meer dan driemaal zoo groot. Maar niet alleen vermeerdert het getal zendelingen er niet, er liggen ook verscheidene posten onbezet. Ik noem: Lëbak, Tanggëran, Pangharëpan, Tjiandjoer, Soemëdang, Tasikmalaja en Cheribon. Hoe is er op die plaatsen eertijds gearbeid, gebeden en geleden! En hoe vurig is er hier te lande voor gebeden! Ik denk b.v. aan onzen ontslapen bestuurder Bicker Caarten, die nooit verzuimde in de vergadering te bidden: „En dan bidden we U in het vurigste gebed voor Bantam!" En op gelijke wijze, al was het met andere woorden, werd ook door de andere bestuurders voor het arbeidsveld en de arbeiders gebeden. En dat deed men ook in de



128
huizen, in de binnenkamers, niet alleen in Rotterdam, maar ook daarbuiten in vele plaatsen. Hoe heb ik te Tanggëran zendeling Tiemersma bezig gezien, ja zien strijden om de zielen! En welke heerlijke dingen heeft God gedaan te Tjiandjoer! En welk een lieve, beslist geloovige gemeente heb ik gekend te Soemëdang! En hoeveel goeds werd ons bericht over de hoofdplaats Cheribon! Hoe kon men toch al die vroegere posten in het overal dichtbezet gebied onbezet laten en zijne zendelingen sturen naar een dunbevolkt land, waar ze schier naar menschen moeten zoeken?
Zal de toestand blijven gelijk hij nu is? Dat is niet te denken, maar voor de Ned. Zendingsvereeniging acht ik geen herstel mogelijk. De „totale ontwrichting" waarvan Ds. Rooseboom sprak, acht ik ingetreden. En wat dan? Mogen we niet terugkrijgen één zoo'n groot Zendelinggenootschap als we eens hier te lande gehad hebben, en dat zooveel nadeel aan de goede zaak gedaan heeft! Er is tegenwoordig, bij ons een toenemend streven naar Kerkelijke Zending. Voorheen viel daaraan niet te denken, maar de omstandigheden zijn sterk ten goede veranderd. Ook heeft men reeds hier en daar een zoogenaamde „Classicale Zending", en het schijnt daarmede wel goed te gaan. En wat men in onze dagen van den Evangelisatie-arbeid der Indische Kerk verneemt, strekt wel tot aanbeveling van den kerkelijken weg. In de Synode der Ned. Herv. Kerk is men nog wel niet algemeen gunstig gestemd ten opzichte van Kerkelijke Zending, maar de sympathie neemt er toe. Wat in de Synode van 1923 over haar gesproken is door Dr. Hw Schokking en Ds. C. J. van Paassen is zeer behartigenswaardig. Men volge hunne wenken! Van de Gereformeerde Kerk is ook in dit opzicht veel te leeren. Misschien zou het moeilijk zijn, een regeling met de Indische Kerk te treffen, maar onoverkomelijk zullen de bezwaren van die zijde zeker niet zijn, en het goede en groote werk zou zeer gebaat zijn als het in kerkelijke baan kon worden geleid. Dan zou men



129
ook over een Academische opleiding der aanstaande zendelingen kunnen denken.
Of zou het voorloopig een anderen weg op kunnen gaan? Dr. Gunning van Serooskerke stichtte dezer dagen de vereeniging „Gemeenschap'', staande in verband (zoo ik meen) met de „Liebenzeller Mission". Deze nieuwe vereeniging stemt in geest overeen met de Ned. Zendingsvereeniging, gelijk deze oorspronkelijk was. Zij heeft echter nog geen werk, maar zal wel werk zoeken. Als zij zich eens voor de Zending op West-Java ging interesseeren, door b.v. een stuk onbezet gebied (Bantam of iets anders) te gaan bearbeiden? Ik heb er niets over te zeggen, dat weet ik wel, maar ik geef slechts een gedachte.
Naar ons reeds is aangekondigd, zal de ontwrichting der Ned. Zendingsvereeniging worden voortgezet met de opheffing van het „Orgaan". Wel ja, waarom ook niet? Het mooie is er toch voor een goed deel af. Sinds onze zendelingen op West-Java zoo zelden meer direct tot de leden der Vereeniging spreken, verloor het Orgaan veel van zijn aantrekkelijkheid. Hoe anders was dat vroeger! Toen deelden de zendelingen trouw en onverhinderd hunne ervaringen mede en heten de leden daarin deelen. Dat gaf band, vertrouwelijkheid, en wekte op tot voorbede. De tegenwoordige leiding handelt daarin anders, maar niet beter. En nu zal het direct spreken van de zendelingen tot de leden wel geheel stopgezet worden.
In het Orgaan van i Jan. 1923 sprak Ds. Lindenborn als zijn gevoelen uit, dat de Ned. Zendingsvereeniging „in haar isolement den raad Gods gediend heeft", en „zich ook verder Gode ten dienste wil stellen, om naar het haar gegeven inzicht Zijn raad te dienen." Uit het door mij geschrevene volgt, dat ik de juistheid van die woorden in twijfel trek, en veeleer hier wil verwijzen naar Gezang 20 vers 3:
Terugblik levensweg.
9



130
Hij, die zijn eigen weg wil gaan, Ziet dwaallicht vaak voor sterren aan, En, gaat hij op dat schijnsel door, Dan dwaalt hij licht van 't rechte spoor.
Ik houd dns den weg, waarop de Ned. Zendingsvereeniging zich thans bevindt, voor een dwaalweg. Ik schrijf dat neer met diepe droefheid, want de ontwrichting, misschien straks de opheffing der Vereeniging, die mij dierbaar was, en die ik zooveel jaren, gesteund door mijn vrouw, met toewijding gediend heb, gaat mij zeer ter harte. Mij komt voor den geest het woord bij den Profeet Jeremia (45 vers 4): „Zoo zegt de Heere: Zie, wat ik gebouwd heb, breek ik af, en wat ik geplant beb, ruk ik uit." Doch, hoe droevig ook die afloop mij stemme, ik wensch te blijven vragen:
Uw wil geschied', Uw wil alleen, Als in den hemel, hier beneên! Uw wil is altoos wijs en goed, 't Is majesteit al wat Gij doet. Dat ieder stil daarin berust', En Uw bevelen doe met lust!
Als ik nu terugzie, dan zal de 5de Mei 1924 mij geen dag van onbewolkte vreugde zijn.



ONZE LAATSTE JAREN.
Tegen het einde van 1908 verhuisden we dus met onze beide jongste kinderen van „Schooneberg" naar den Heemraadssingel. Onze middelste zoon, Johannes, was kort voor het einde van 1908 naar Amerika vertrokken, waar hij na enkele jaren huwde. Weldra kwam nu ook onze jongste zoon, Frederik, gereed met zijn studie voor predikant, en op 29 Jan. 1909 hield hij te Utrecht zijn voorstel over 2 Cor. 7 vers 10: „De droefheid maar God werkt een onberouwelijke bekeering tot zaligheid". Met mijn vrouw was ik toen onder zijn gehoor en wij verheugden ons in God. — In datzelfde jaar verhuisden onze kinderen Riemens van Hoogland naar ,Dedemsvaart, zijn tweede gemeente, waar wij hun in Juni en daarna nog meermalen een bezoek brachten. — Op 9 Sept. 1909 vierden we weer eens een bruiloft, en wel van onze jongste dochter, moeders naamdraagster, die in 't huwehjk trad met Bernard Ottevanger, een handelsman. Zij vestigden zich in Rotterdam, maar verhuisden later naar Wassenaar. — Nu hielden we nog naar alleen onzen Frederik over, maar ook hem zagen we weldra heengaan: op 20 Jan. 1910 werd hij in den echt verbonden met Adriana Vervloet, en daarop trok hij met haar naar Schoonoord in Drente, waar de gemeente hem tot haar predikant beroepen had.
En nu zetten mijn vrouw en ik ons leven in stilheid voort op ons bovenhuis. We kerkten des Zondags in onze Zen-



132
dingskapel en deden in de week wat onze hand te doen vond. Dat duurde zoo tot in 't begin van 1912. Op 15 Januari van dat jaar brachten we een bezoek aan de weduwe van zend. Geerdink, woonachtig in Den Haag. Zij was ernstig krank, en men verwachtte een spoedig einde. Haar man was, zooals ik vroeger verhaalde, te gelijk met mij ingezegend, en zij hadden samen met mij de reis naar Indië gemaakt. Na ons huwehjk hadden we eenige jaren samen te Tjiandjoer gewoond en gewerkt, en ook na onze scheiding duurde onze vriendschap onverminderd voort. Geerdink was een sterk man, maar in Indië geraakte hij reeds spoedig aan 't sukkelen, en in 1878 overleed hij te Rotterdam, als een der vele bewijzen voor de waarheid van het Schriftwoord: „De sterkste is enkel ijdelheid". En nu was zijn 82-jarige weduwe krank. Dat deed ons zeer aan, en mijn vrouw schreide lang bij haar ziekbed. (Zij leefde nog tot 26 Mei.) Toen wij huiswaarts keerden, woei er een harde, koude wind, en die greep mijn vrouw aan. Reeds den volgenden dag had zij koorts, en zij bleef ziek, in weerwil van den dokter en zijne medicijnen. Een tweede en een derde geneesheer werd te hulp geroepen, maar men kon de krankheid, welke zich verborgen hield, niet meester worden. Toen gaf de dokter den raad, het eens buiten met de zieke te probeeren, en hij gaf in overweging, daartoe Apeldoorn te kiezen. Zoo bracht ik in Mei mijn kranke daarheen, onder de denneboomen. Het ging daar met haar op en neer. Toen zij zich een weinig beter gevoelde, kwam een vriendin uit Rotterdam bij haar, waardoor ik gelegenheid had tot mijn schriftehjken arbeid terug te keeren. De beide dokters, die we te Apeldoorn weer te hulp geroepen hadden, vonden inmiddels de oorzaak harer ziekte, en onder hun behandeling ging onze zieke zichtbaar vooruit. Daar zij zeer verzwakt was, zagen we er echter tegen op, haar naar onze hooge bovenwoning in Rotterdan te doen terugkeeren, en besloten we, liever te Apeldoorn te blijven. We vonden



133
een geschikte woning, en zoo zijn we inwoners van Apeldoorn geworden.
Het wonen in deze tuinstad beviel ons goed. Wel misten we, vooral in den beginne, onze Rotterdamsche vrienden, maar allengs leefden we ons hier in. Onze woning stond nabij de kerk, en iederen Zondag namen we deel aan de godsdienstoefening, wat ook voor mijn zwakke vrouw geen bezwaar was. Zij zag zich ook hier weldra omringd van vriendinnen, verwante zielen, en ik werd al spoedig geroepen tot eenigen geestelijken arbeid, dien ik naast mijn schriftelijk werk kon waarnemen. Zoo werd ik uitgenoodigd, eens per week een Bijbellezing te houden voor de verpleegden in het Oude Mannen en Vrouwen Huis van de Herv. Gemeente, en met vreugde nam ik dat aangename werk op mij. Ik behandelde met hen eerst het Evangelie van Mattheus; toen dat van Johannes; daarop de Handelingen en eindelijk de Psalmen. Het was mijn voornemen, het geheele Psalmboek te behandelen, maar ik heb het wegens mijn in den weg komende ziekte slechts tot Psalm 33 kunnen brengen. Het deed mij grootehjks leed, dat zoo aangenaam en dankbaar werk te moeten opgeven.
Verder werd ik benoemd tot ouderling van de Herv. Gemeente. De Gemeente van Apeldoorn en Het Loo is zeer talrijk, en zij heeft een grooten Kerkeraad. Er is hier dan ook voor een ouderling veel te doen. Behalve het gezet bijwonen der godsdienstoefeningen heeft hij op zijn beurt doopzitting te houden en daarop met de doopouders te spreken, die zich soms ten getale van 50 of meer komen aanmelden; verder heeft hij in zijn afdeeling de doopouders te bezoeken; en dan heeft hij als lid van onderscheidene kerkeraads-commissies nog allerlei andere werkzaamheden, z.a. het behartigen van de belangen der Zending, het nazien der boeken, het organiseeren van de Week der gebeden, enz. Werk in overvloed dus, maar alles in het belang van het koninkrijk Gods, en dus geenszins ongeschikt voor een oud-zendeling.



134
Nadat mijn vrouw voldoende hersteld en aangesterkt was, brachten we zoo nu en dan een bezoek aan onze kinderen, nü hierheen dan daarheen reizende. Het was ons een behoefte en genot, gemeenschap met hen te houden, en kwam er in hun leven en gezin iets bijzonders voor, dan namen we daaraan gaarne deel. Zoo waren we b.v. in Augustus 1913 te Hilversum, waar onze kinderen Riemens hun koperen huwehjksfeest vierden onder de vleugelen van hun oom en tante Laan. En dat ging zoo wederkeerig. Ik zal hier geen melding maken van al de gelegenheden, welke ons bij elkander brachten, maar ik zou niet gaarne zwijgen van onzen schoonsten dag in Apeldoorn, namelijk den gedenkdag van onze 50-jarige huwelijksvereeniging. Die dag (5 April 1916) werd ons door onze kinderen tot een éénigen feestdag gemaakt. We waren toen nog allen bijeen; de dood had tot dien tijd in onzen kring nog geen enkel slachtoffer gemaakt. Het was een groote groep, welke zich op den morgen van dien dag in de meestfeestehjke stemming in onze woning rondom ons verzamelde. De kinderen hadden voor zich een geheel pension in het bosch afgehuurd en boden ons daar een schitterend feest aan. Het werd begunstigd door schoon lenteweer, en het was een feest in het feest, des middags de Grootmoeder in het bosch te zien zitten in de heide, omringd van hare kleinkinderen, die Grootmoeder nog eens wenschten te hooren vertellen, wat zij zoo meesterlijk kon. Des avonds mochten we onze kinderen, eenige verwanten en een klein getal vrienden geschaard zien rondom een gezelligen f eestdisch, om met ons die éenig schoone gebeurtenis te vieren. Dankbaar waren onze harten gestemd voor den onschatbaren zegen, dat we zóó lang voor en met elkander waren gespaard en elkander nog mochten bezitten. — Er vallen nog meer feesten in 1916 te vermelden, namelijk te Groningen, waar onze kinderen in October hun koperen huwehjksfeest, en in Utrecht, waar onze kinderen Schröder ongeveer op denzelfden tijd hun zilveren huwelijksfeest vierden.



135
Met ons gouden feest viel samen, dat ik het leven en de werken van Dominee de Liefde heb mogen schetsen. Reeds lang had ik met anderen uitgezien naar een levensbeschrijving van dien merkwaardigen man, en meermalen had ik een zijner vrienden opgewekt, dat werk ter hand te nemen. Mijne pogingen hadden echter niet mogen slagen. Toen ik nu in het voorjaar van 1916 opnieuw daartoe een vergeefsche poging had beproefd, werd mij de vraag gedaan: „Waarom doet gij het niet zelf?" Ja, daaraan had ik nimmer gedacht. Ik zou er trouwens voorheen ook onmogelijk den tijd voor hebben kunnen vinden. Toen nu die vraag mij eenmaal gedaan was, het zij mij niet weer los. Na lange aarzeling besloot ik te beproeven, of ik het werk zou kunnen volbrengen. Het was voorwaar geen lichte taak, welke ik daarmede op mij genomen had. Dominee de Liefde toch was een buitengewoon man, toegerust met een zeldzame mate van geestesgaven; hij had veel gewerkt en veel geschreven, en zijn leven was rijk aan belangrijke gebeurtenissen. Bezwaren genoeg, maar ik besloot mij daardoor niet te laten terughouden. Ik begon met het verzamelen van zijne geschriften, welke ik nog niet in mijn bezit had. Daartoe bezocht ik alle openbare bibliotheken bier te lande, maar nergens vond ik iets van beteekenis, behalve in de bibliotheek der Doopsgezinden te Amsterdam. Bij familie en vrienden, zoo ook bij leden der familie De Liefde, vond ik echter veel, en zoodoende kwamen op een paar na al de geschriften van De Liefde onder mijn bereik. Nu kon ik de stof gaan ordenen en aan mijn beschrijving beginnen. Om kort te gaan: het boek kwam tot stand en verscheen in 1917 in de Chr. Bibliotheek van den Uitgever Callenbach. Het was blijkbaar velen welkom: binnen enkele weken toch was het uitverkocht. Het zou te uitgebreid zijn geworden, als we er veel uit De Liefde's geschriften in hadden opgenomen, en daarom besloot de Uitgever, liever een bloemlezing daaruit te laten volgen. De bedoeling was: succes-



136
sievelijk een reeks van deelen in die Bibliotheek op te nemen, maar het is bij twee deelen gebleven; de kopij van nog twee deelen ligt te Nijkerk voor de pers gereed. Mijn taak is in dit opzicht nu afgeloopen.
Het schrijven van de pasgenoemde boeken was mij aangenaam ook nog om een andere dan de opgegeven reden, namelijk deze: in de jaren 1876 tot en met 1908 heb ik schier ontelbare malen gesproken in allerlei vergaderingen. Uit den aard der zaak was mijn onderwerp dan altijd: de Zending, en daardoor had ik weinig gelegenheid iets te doen tot stichting mijner medechristenen. En nu hoop ik, dat genoemde stichtelijke lectuur iets moge bijdragen tot dekking van mijn tekort in dat opzicht.
Ook voor de lieve jeugd wilde ik gaarne iets doen. Aangezien mijn vrouw en ik zooveel hielden van de „Zangstukjes" van Dominee de Liefde, vatte ik het voornemen op, daarvan een nieuwe editie te doen verschijnen, maar met toevoeging van enkele schoone liederen van denzelfden auteur, welke bijna in het vergeetboek waren geraakt, en tevens, voorzien van begeleiding voor piano of orgel. Den tekst nam ik voor mijn rekening en voor de muziek zorgde mijn zwager, de bekende Musicus R. Gerretson. Deze nieuwe editie kwam gereed in 1920, en verscheen bij den Uitgever H. ten Brink te Arnhem. De Heer ten Brink is eigenaar van eenige schoolboekjes van De Liefde, waarin eenige van dezelfde liederen voorkomen, zoodat het aangewezen scheen, ons boekje bij denzelfden Uitgever te doen verschijnen. Misschien was de tijd niet goed gekozen; hoe dat zij, de Uitgever had moeite met drukken en het het boekje lithographeeren. Zoodoende kregen we wel een heel fraaie en duidelijke uitgave, maar kon mijn wensch niet worden vervuld in één opzicht: ik had gewenscht, dat deze nieuwe druk zóó goedkoop zou zijn, dat het aanschaffen ook voor menschen van kleine middelen geen bezwaar zou opleveren, maar dat is nu niet



137
bepaald bet geval, ofschoon het boekje zijn prijs alleszins waard is.
Maar ik moet nog een stap terug doen, en wel een zwaren stap. In den tijd, toen ik aan de biographie van Dominee de Liefde werkte, stak de vroegere ziekte van mijn geliefde vrouw, welke wij overwonnen waanden, het hoofd weer op. Het werd nu een lang en smartelijk hjden, allengs in hevigheid toenemende. In de eerste helft van 1916 genoot zij een vrij goede gezondheid. Op den nden Augustus schreef zij aan een van hare dochters; „Ik ben bijzonder wel voor mijn doen, met uitzondering van enkele minder goede dagen, als ik mij zoo in-vermoeid en zwak gevoel". Juist in die dagen betrokken wij een nieuwe woning (waarover later). Ofschoon zwak, gevoelde zij zich nog krachtig genoeg uitstapjes te maken. Zoo gingen we in Augustus naar Dedemsvaart, in September naar Utrecht, in October naar Groningen en Coevorden, en in November naar Oosterbeek en Arnhem. Te Groningen stond toen pas onze oudste zoon als predikant, en te Coevorden stond toen onze jongste zoon. Al die uitstapjes liepen zonder nadeel voor mijn vrouw's gezondheid af. Daarna genoot zij van het nieuwe huis, dat geheel naar haar zin gebouwd was. Maar juist nu we zoo aangenaam woonden en we nog op rustige jaren schenen te mogen hopen, kwam er ongedacht een ernstige stoornis. In December begon zij aan koorts te lijden, waartegen de dokter niets vermocht, en daarop vertoonden zich allerlei zorgwekkende verschijnselen. In Februari voelde zij zich weer vrij wel, en schreef zij aan een der kinderen: „Ik kan van mijzelf, wat mijn gezondheid aangaat, werkelijk betere berichten zenden". Met de Paaschdagen voelde de zieke zich krachtig genoeg om haar gewone plaats in den kiemen huiselijken kring in te nemen. Er was familiebezoek; we hadden aangename gesprekken; er werd op 't orgel gespeeld en er werd gezongen. Onze zieke was in die dagen



138
zeer opgewekt. In Mei echter venninderde haar toestand weer zoodanig, dat zij 't bed niet kon verlaten. Zij had weer erge verhooging en kon geen voedsel gebruiken. We hadden zoo gehoopt op de warme dagen, maar toen deze gekomen waren, vervloog onze hoop in rook. In Juli ging zij sterk achteruit, en eens zeide zij tegen een kennis uit Rotterdam, die haar kwam bezoeken: „Ik ben gereed voor de groote reis, maar ter wille van mijn man en kinderen wil ik nog wel een poosje blijven". Haar toestand verontrustte haar ziel dus niet.
De geneesheer deed zijn uiterste best om de ziekte te beteugelen, maar in weerwil van alle aangewende pogingen ging zij voort het lichaam te sloopen. Om haar zoo mogelijk eenige verlichting en afleiding te verschaffen, werden we in Augustus te rade, haar des morgens over te brengen naar mijn zitkamer, tegenover de slaapkamer. Daar zij die paar passen niet meer loopen kon, kwam een der Diaconessen, onze hulpvaardige buurvrouwen, haar des morgens en des avonds overdragen. Hoe dankbaar was de zieke voor dezen liefdedienst! De lichaamszwakte nam nog steeds toe, maar haar geest bleef helder, en zij was doorgaans opgewekt. Ook behield zij haar leeslust, en het liefst liet zij zich nu een der geschriften van Dominee de Liefde aangeven, met wiens pennevruchten zij van ouds vertrouwd was. Kwam er een van de kinderen over, dan leefde onze zieke weer op. Toen eens onze oudste zoon bij haar bed zat, kwam het gesprek op de Psalmen. Hij zeide, er vele van te kennen en veel van de Psalmen te houden. Zij antwoordde: „O, ik ken er wel honderdvqftig!" In die dagen las ik haar eens den berijmden 42sten Psalm voor. Daarin spreekt de dichter ook, zooals men weet, over zijne vijanden. Toen ik den Psalm uitgelezen had, zeide zij: „Die woorden over de vijanden zijn niet voor mij, want vijanden heb ik niet". — In September was onze jongste zoon met zijn gezin te Apeldoorn en pension. Onze zieke had veel aan hunne bezoe-



139
ken, en de kinderen waren ook heel lief tegen Oma, vooral onze jeugdige kleinzoon, die haar zoo lief kon aankijken en steeds iets aardigs tegen haar wist te zeggen, b.v. dat Oma 't wel goed zou hebben bij den heven Heer. Eens op een avond, toen onze kinderen haar goedennacht zeiden, heeft onze zieke nog een gedeelte van Huët's lied „De laagste plaats" voor hen gezongen, en ook in de volgende dagen hief zij nu en dan een lied aan; wel een bewijs, dat, werd al de uitwendige mensch verdorven, de inwendige mensen onaangetast bleef. '
Toen we de tweede helft van September waren ingegaan, zagen we het einde snel naderen. De zieke had het dikwijls zeer benauwd: mond en keel zaten dikbeslagen met spruw; zij kon niets meer gebruiken dan een enkel slokje water. Met degenen, die haar kwamen bezoeken, sprak zij nu weinig meer, maar zij stelde het op hoogen prijs, als men met haar bad. In de dingen van dit leven stelde zij nu weinig belang meer: zij had slechts één groot verlangen, namelijk om bij den Heer te zijn, maar zij was nimmer ongeduldig. In den nacht van 25 op 26 September had de zieke het aanhoudend vreeselijk benauwd, maar zij geraakte geen enkele maal uit hare heve, geduldige stemming. In oogenblikken van verlichting hoorde ik haar gedurig het gezangvers opzeggen:
Ik geloof de schuldvergeving,
Enkel om des Middlaar's bloed; In mijn eigen werk en waarde
Is geen troost voor mijn gemoed. Alles, alles is genade!.
Hoe strafschuldig ik dan zij: Ja, mijn Vader, ik geloove,
Al mijn schuld vergeeft Gij mij.
Teen de huisgencoten dien avond ter ruste waren ge-



140
gaan, nam ik plaats voor het ledikant onzer lieve zieke, ïk hield de lamp brandende, want zij had het ontzettend benauwd en ik moest haar gedurig met een of ander te hulp komen. Zij ijlde dien nacht veel en sliep geen oogenblik. In haar ijlen sprak zij heel snel, veel sneller dan in hare gezonde dagen. Verhaal volgde op verhaal, in bonte mengeling. En dien geheelen nacht lag zij mij, al pratende, met groote oogen aan te staren. Gedurig verzocht ik haar, de oogen te sluiten, en te trachten in slaap te komen. Dat deed zij dan terstond, maar na een momentje gingen de oogen weer open en ving zij opnieuw aan, tegen mij te praten. Onder 't ijlen door, riep zij gedurig: „Ach, wat heb ik het benauwd!" Dan probeerde ik een troostwoord te spreken, of wij baden kort samen, of ik trachtte haar wat te verfrisschen. Hoe ik met mijn dierbare zieke leed in dien nacht, zou ik niet onder woorden kunnen brengen. Eens, toen zij het schrikkelijk benauwd had, zeide ik: „Wat moet je nu nog een nauwen weg gaan, hé?" en onmiddelhjk daarop gaf zij mij met een heldere stem dit antwoord, dat mij als een juichtoon in de ooren klonk: „Ja, maar straks kom ik in de ruimte! De schulden zijn uitgewischt; ze zijn u i t g edelgd; ze zijn weggespoeld!" En daarop citeerde zij het volgende versje uit ons dagboekje:
De schulden zijn vergeven; De kwijtbrief is geschreven; Wij wachten 't eeuwig leven. Wat doet mij nu nog beven?
Aan 't Godsrecht is voldaan, Want Jezus heeft geleden, Den zwaren strijd volstreden. Den slangenkop vertreden, En is van hierbeneden
Ten hemel ingegaan.



I4i
Gedurende hare lange ziekte en in weerwil van hare vele benauwdheden, heb ik niet het geringste spoor van vrees voor den dood, noch van onzekerheid ten aanzien van haar toekomst bij mijn kranke kunnen bespeuren. Integendeel: zij sprak daarover steeds met volle verzekerdheid en in bhjde hoop: een waardige dochter van haar vader, die, gelijk ik boven verhaald heb, in de dagen zijner ernstige krankheid tegen zijn dokter zeide: „Een Christen mag niet met de nachtschuit heengaan".
In den vroegen morgen van den 27sten September riep ik de kinderen, die bij ons logeerden, te zamen met onze huisgenoote, naar de slaapkamer. Onze lieve kranke was vreeselijk benauwd op de borst, maar het hoofd was helder. Zuster Bertha, de Diacones, kwam nog eens naar haar zien, of zij soms van dienst kon zijn, en raadde aan, nog eens om den dokter te sturen, hopende dat hij iets tegen die benauwdheid kon geven. De dokter kwam, maar zag terstond, dat zijn kunst hier niets meer vermocht. Kort na zijn heengaan onderkenden we duidelijk de voorteekenen van het sterven, en hoorden we onze dierbare kranke herhaaldelijk fluisteren: „Ik verlang zoozeer! Ik verlang zoozeer!" Ik vroeg haar: „Ga je ons nu verlaten, lieve Moe?" Met een heldere stem, waarin een toon van overwinning klonk, antwoordde zij: „Ja! Nu dag, allemaal!" Daarop gaf zij allen één voor één de hand, en zij vergat ook niet, van onze dienstbode afscheid te nemen. Weldra vingen we nu haren laatsten snik op. Zóó ging onze gehefde Vrouw en Moeder in helder bewustzijn en met vollen vrede van ons heen. Mijn einde zij gelijk het hare! — Op den isten October werd haar stoffelijk overschot naar het Oude Kerkhof alhier gedragen en onder groote deelneming ter ruste gelegd. De zon goot haar schitterend licht over de stille rustplaats der dooden uit, maar in mijn huis en in onze harten was diepe smart. Op den grafsteen onzer beminde doode heb ik déze woorden doen beitelen: Gode zij dank, die ons de overwinning geeft, door onzen Heere Jezus Christus.



142
Zoo bleef ik dus eenzaam achter. Hoeveel beter dan vroeger kon ik nu de woorden verstaan, welke de GouverneurGeneraal Mr. P. Mijer tot mij sprak, even na het overlijden zijner gade: „Wat zal het mij zijn, als ik eens hereenigd mag worden met het wezen, dat ik hier zoo onuitsprekelijk heb liefgehad!" Over die hereeniging heb ik, vooral in de eerste dagen en nachten, veel gepeinsd, gelezen en gevraagd. Ik kon echter geen bevredigend antwoord op mijne vragen verkrijgen. Toen ontving ik den raad van een predikant der Gereformeerde Kerk, eens te lezen het boekje van Dr. A. Kuyper: „In Jezus ontslapen". Ik heb dien raad opgevolgd en al die twee-en-vijftig meditatiën gelezen, maar ik vond ook daar niet in wat ik zocht. En zoo bleef ik peinzen, en aan de H. Schrift om opheldering vragen, tot mij. in een slapeloozen nacht het licht opging. Toen kwam mij namelijk voor den geest het 15de vers van Paulus' brief aan Filémon, waar hij schrijft over Onésimus: „Veellicht is hij daarom voor een kleinen tijd van u gescheiden geweest,, opdat gij hem eeuwig zoudt wederhebben". De gevolgtrekking ligt voor de hand: als die verzekering geldt van een geloovigen heer en zijn geloovigen slaaf, hoeveel te meer mag zij dan gelden van geloovige echtgenooten, die door zulk een sterken band met elkander verbonden zijn. Wij zullen elkander eeuwig wederhebben. Hoe? Dat behoort tot. de verrassingen, welke de Heer voor Zijne kinderen bereid houdt, gelijk geschreven is: „Hetgeen het oog niet heeft gezien, en het oor niet heeft gehoord, en in het hart des. menschen niet is opgeklommen, heeft God bereid voor degenen, die Hem liefhebben". Zoo dan, vertroost elkander met deze woorden.
Nagenoeg 2 jaren na het overlijden mijner vrouw trof mij en de mijnen opnieuw, en wel zeer onverwachts, een smartelijk verlies. Mijn geliefde jongste zoon stond als Hervormd predikant te Coevorden, waarheen hij van Schoon-



143
oord beroepen was. Hij was met ijver en zegen in die Gemeente werkzaam. Daarenboven was hij een zorgzaam man en vader voor zijn gezin. Reeds eenige maanden was hij onder geneeskundige behandeling, maar er bestond geen reden tot bezorgdheid. Op den i3den Juli 1919 preekte hij nog voor zijn Gemeente over den „verloren zoon", en hij teekende aan, dat hij in zijn volgende beurt wilde spreken over den oudsten zoon uit die bekende gelijkenis van Lucas 15. Nog terwijl hij dien Zondag op den kansel stond, voelde hij zich onwel worden, en thuis gekomen moest hij dadehjk met koorts naar bed. De koorts hield aan, maar na eenige dagen veroorloofde zijn dokter hem, eens op te komen. Dat deed hij dan ook, maar het bekwam hem niet goed: de koorts keerde terug, en nu klom de temperatuur dermate, dat de dokter den raad gaf, hem over te brengen naar het nabijgelegen Ziekenhuis. Dat geschiedde dan ook, maar zonder dat iemand zich nog bezorgd maakte over den afloop. Daar de berichten, welke ik over zijn toestand ontving, tegenstrijdig luidden, en ikzelf ook ongesteld was en den dokter wachtte, draalde ik met de verre reis naar Coevorden te ondernemen, maar mij ongerust makende ging ik er toch op den gden Augustus heen. Zoodra ik daar uit den trein stapte, kwamen een paar vrienden van mijn zoon op mij af en brachten mij de ontroerende boodschap, dat hij zoo pas overleden was. Hij liet een Weduwe achter met vijf jeugdige kinderen; het jongste kind was pas 3 maanden oud. Wegens ongesteldheid en zwakte van de moeder was de doop van dat jongste kindje uitgesteld, maar nu. hadden de ouders bepaald (zoo weinig waren zij bedacht, op hetgeen hen wachtte), dat de doop zou voltrokken worden op den i7den Augustus, en wel door mijn oudsten zoon, den Groningschen predikant. Dit is dan ook inderdaad geschied, en zoo werd toch aan het verlangen van den vader voldaan. Bij die gelegenheid behandelde mijn zoon het. onderwerp, waarover zijn overleden broeder had willen



144
preeken. Het was een aangrijpende plechtigheid, en, de Gemeente was zichtbaar ontroerd. Merkwaardig is wel, dat mijn zoon kort voor zijn overlijden, toen hij zich nog in 't geheel niet ongesteld gevoelde, mij verzocht, hier te Apeldoorn op de nieuwe begraafplaats een graf op zijn naam te koopen. Dat deed ik op staanden voet, en in dat graf is zijn stoffelijk overschot ter ruste gelegd, in tegenwoordigheid van een groote schare diepbewogen betrekkingen en vrienden. Onder de laatstgenoemden waren vele leden der Gemeente Coevorden, en deze hebben een schoon gedenkteeken op zijn graf geplaatst, waarop zij déze woorden uit den laatsten tekst van mijn zoon hebben laten beitelen: Hij ging tot zijnen Vader". Dat is een krachtig troostwoord voor mij, die hem zoozeer mis, want hij was voor mij zulk een liefdevol zoon. Maar niet minder is het een troostwoord voor zijne Weduwe. Deze werd na het overlijden van haren echtgenoot ernstig en langdurig krank, maar, Gode zij dank, Hij heeft haar opgericht, en Hij schonk haar nieuwe kracht en goeden moed, zoodat zij lichamelijk. en geestelijk gesterkt werd tot hare niet lichte taak, nu alleen Ie zorg te dragen voor haar vijftal kinderen. Het doet ma grooteliiks leed, dat ik te oud en te zwak ben om haar ter zijde te staan, maar zij heeft gelukkig hare Ouders nog, en bovenal: zij steunt op de zorg en hulpe van den Vader, die in de hemelen is.
En nu nog iets over mijn laatste werk, dat mij veel inspanning gekost heeft, maar weinig genoegen heeft opge-
k^Boven heb ik reeds verteld, dat men mij hier de eer had aangedaan, mij op te nemen in het college van Ouderlingen der Herv. Gemeente van Apeldoorn en Het Loo. In die hoedanigheid kreeg ik natuurlijk mijn aandeel van de werkzaamheden der ouderlingen. Daartoe behoorde o.a., dat ik benoemd werd in de commissie tot het nazien der Doop-,



145
Trouw- en Lidmatenboeken. Terwijl ik met dat werk bezig was, bemerkte ik, dat die boeken in het geheel niet in orde waren. Ik vond b.v. veel onnauwkeurigheid in de namen, en begreep, dat deze licht aanleiding kon geven tot verwarring. De oorzaak was deze, dat het bijhouden van die boeken opgedragen was aan iemand van onvoldoende ontwikkeling, en dat het nazien niet met de noodige zorg en het vereischte geduld was geschied. Nu had ik bij mijne zonen te Groningen en te Coevorden kermis gemaakt met het zoogenaamde kaartsysteem, een vinding van den jongsten tijd, waarvan bij toeneming gebruik wordt gemaakt, o.a. op de bureaux van den Burgerlijken Stand. Het kwam mij voor, dat invoering daarvan ook voor onze groote Gemeente een verbetering zou kunnen wezen, mits na de invoering de kaarten werden bijgehouden door iemand van voldoende geschiktheid. Ik bracht deze aangelegenheid eens ter sprake in de vergadering van den Kerkeraad, en deze bleek gunstig gestemd voor de invoering van het kaartsysteem. In opdracht van den Kerkeraad ontwierp ik nu een kaart, na inlichting te hebben gevraagd en ontvangen o.a. van den Koster der Groote kerk te Haarlem en van het Bureau van den Burgerlijken Stand hier ter plaatse. Toen ik de zaak zoo voldoende voorbereid had, gaf de Kerkeraad machtiging tot de uitvoering, waarop ik onder ,mijn mede-ouderlingen omzag naar iemand van jonger leeftijd, en bereid, het werk in het belang der Gemeente op zich te nemen. Ik slaagde daarin echter niet, en overtuigd van het nut der zaak, besloot ik toen, het werk dan zelf maar ter hand te nemen. Een lichte bezigheid was het niet: dat hadden anderen misschien beter ingezien dan ik, die niet had bedacht, dat ze te veel van mijn door ouderdom verzwakte kracht zou eischen. De kaarten moesten namelijk aan de ééne zijde ten Gemeentehuize worden ingevuld uit de Registers van den Burgerlijken Stand, waartoe Burgemeester en Wethouders hun toestemming gaven, terwijl
Terugblik levensweg. 10



14°
daarna aan de keerzijde de namen van de gezmshoofden en de leden van hun gezin moesten worden ingevuld mt de kerkelijke boeken. Ras bemerkte ik dat ik te veel op mij genomen had, maar Me . C. J. de Bruyn Kops alhier kwam mij te hulp, door zich te belasten met het invullen der kaarten ten Gemeentehuize. Vele maanden lang was zij daarmede dagelijks onverdroten bezig, en met naarstigheid en nauwkeurigheid vulde zij de kaarten stuk voor stuk in. De kaarten, welke zij gereed had, kwamen bi] mij en dan vulde ik de keerzijde in, waartoe ik de namen moest opzoeken in den stapel kerkehjke boeken, welke in_mime handen waren gesteld. Welk een gezoek engepluis! Er was haast geen doorkomen aan. We vingen het werk aan in September 1919 en werkten tien maanden aan één_ stuk doï>r. Op den laatsten Juni van het jaar 1920 verbet de kaartenkast mijn huis met (zoo ik goed geteld heb) 8239 beschreven kaarten, vermoedelijk met minder dan 30,000 namen bevattende. Bovendien had ik met hulp van een kerkelijk beambte aan de hand der ingevulde kaarten een hjst van de stemgerechtigde leden der Gemeente opgemaakt, aangezienlulk een hjst hier nog met bestond, tot groot ongerief bij elke sternming. Die hjst bevatte _emde Jmh van genoemd jaar 2810 namen van stemgerechtigden.
Edoch, toen op gezegden datum de kaartenkast injjn huis verlaten had, moest ik gaan liggen, en ik ben, terwijl STdit neerschrijf, nog niet hersteld. Wat toch. w*. het geval? Het werk, dat ik op mij genomen had, kon ik met anders dan zittende verrichten. Nu, zitten had ik wel geleerd bn mrjn vele schrijven voor de pers en andere werkzaamhedem De3 gedachte kwam daarom niet bij m op, ^atikhetniet mee? zooals vroeger zou kunnen mthouden. Dal. kwarn echter anders uitïin het begin van 1920 kreeg ik een aderontsSkiïrS mijn rechter^onderbeen. In den beginne sloeg ïda^wW acht, en ik werkte gewoon door. Daarbij



147
komt, dat men op mijn leeftijd Vader Izak nazegt: „Ik weet den dag mijns doods niet", en daaruit de gevolgtrekking afleidt, dat men aan den gang moet blijven, zal hetgeen men onderhanden heeft gereed komen. Als ik was blijven steken, zou men ook moeilijk iemand hebben kunnen vinden, in staat mijn werk voort te zetten. Zoo werkte ik dan maar door, van 's morgens 9 tot 's avonds 9, op een korte rust na in het middaguur. Mijn been werd pijnlijker, maar ik gaf het werken niet op. Ik kwam dan ook vrij spoedig gereed, maar tot nadeel voor mijn lichaam. Had ik het kalmer aangelegd, ik zou mij misschien veel smart bespaard hebben. Nu evenwel geraakte ik in een langdurig en zeer smartelijk hjden, waartegen mijn dokter met al zijne middelen en al zijn zorg weinig of niets vermocht. In haar verloop bepaalde de ziekte zich niet tot mijn been, maar zij deed mijn geheele lichaam aan. Zelfs mijn zenuwgestel geraakte geheel van streek, en mijn hoofd werd zóó zwak, dat denken mij moeilijk viel. Ik verloor voor een goed deel mijn geheugen en kende nauwlijks mijn huisgenooten en omgeving meer. Daarbij nam mijn gehoor sterk af en mijn gezichtsvermogen verminderde. Ten slotte kwamen er inzinkingen, en ik nam zóó af, dat de mijnen de hoop op mijn behoud begonnen te verhezen. Zóó lag ik maanden lang in groote zwakte en onder bestendige pijnen néér.
Tegen de algemeene verwachting in ben ik echter weer bijgekomen. Het zoo pijnlijke been ving aan te herstellen; de kracht keerde langzaam aan eenigszins terug; ik kon allengs weer denken, zij het dan ook niet over inspannende onderwerpen; ook mijn geheugen kreeg ik ten deele terug, waardoor het mij mogelijk is geworden dit boekske te schrijven. Alleen het gaan blijft mij moeilijk vallen, en mijn gezicht en gehoor blijven zwak. Tot mijn innig leedwezen kan ik de godsdienstoefeningen der Gemeente niet meer bijwonen; niet alleen toch ben ik daartoe te zwak geworden, maar ook belet de doofheid mij, den spreker te hooren.



148
Maar zijn ook de sporen van de ernstige en langdurige krankheid niet geheel verdwenen, ik mag mij toch weer redelijk wel bevinden, en spreek dankbaar Dominee de Liefde na:
Ja, Heer! dat mag een wonder heeten, Een wonder Uwer sterkte en macht:
Ik ben er nog, zoo teêr van maaksel, Zoo zwak van moed, zoo klein van kracht!
Gevallen is zoo meen'ge ceder,
Geknakt zoo meen'ge eikenstam; En ik — ik mag nog ademhalen,
Daar God mij in Zijn hoede nam.
Waartoe ben ik gespaard en opgericht? Op die vraag zou alleen de Heer bij machte zijn het juiste antwoord te geven. Zou het soms zijn, zoo heb ik gedacht, om mij in staat te stellen dezen „Terugblik op mijn levensweg" te schrijven? Zeker is, dat de opgewektheid én de kracht daartoe pas onlangs mij zijn geschonken, toen ik tot het besef kwam, dat ik voldoende hersteld was, om mijne herinneringen op te teekenen.
En nu veronderstel ik, dat er onder mijne vrienden en bekenden zullen zijn, die, als zij mijn „Terugblik" gelezen hebben, en wetende, dat ik sedert het overlijden mijner gehefde vrouw alléén ben, aangezien mijne kinderen elders wonen, wel eens gaarne willen vernemen, hoe ik het maak in mijn eenzaamheid, en hoe ik het stelde gedurende den langen tijd mijner ziekte. Voor hen in de eerste plaats zijn de volgende aanvullende mededeelingen bestemd.
Dankbaar mag ik getuigen van Gods wonderbare leiding, van Zijn liefdevolle Vaderzorg te mijnen opzichte. Kort na onze vestiging te dezer plaatse kwamen we in kermis met den Heer S. W. Dona en diens oudste dochter. Zij waren















TERUGBLIK OP MIJN LEVENSWEG












TERUGBLIK
OP MIJN LEVENSWEG
2V8<fi$ (1840—1924)
S. COOLSMA
Oud-Zendeling
1924
J. M. BREDÉE'S BOEKH. EN UITGEVERS-Mu. — ROTTERDAM






VOORWOORD.
Straks, op den 5den Mei 1924, zal het zestig jaar geleden zijn, dat ik tot den dienst der Zending werd ingezegend. Dat lange tijdvak in mijne vele stille uren overdenkende en als het ware nog eenmaal doorlevende, kwam het mij niet ondoelmatig voor, allerlei wat mij nog in de herinnering ligt en mij toeschijnt niet van belang ontbloot te zijn, neer te schrijven voor mijne kinderen en kleinkinderen, zoomede voor mijne verdere betrekkingen en voor mijne vrienden. Misschien mag ik dat zelfs wel „plichtmatig" achten, in zooverre ik gevoel verplicht te zijn, aan degenen die met mij medewerkten in de Vereeniging, welke ik diende, vóór mijn heengaan nog eens een blik te doen slaan in mijn lange leven, opdat zij den weg weten, dien God mij met hunne hulp heeft doen gaan. Moge de Heer mij kracht geven ook tot dit mijn laatste eenvoudige werk, en mogen velen in hetgeen ik voor hen ga neerschrijven aanleiding vinden, Hem eer en dank te brengen voor hetgeen Hij in Zijne genade aan en door mij heeft geheven te doen.
Laat mij mijn verhaal mogen beginnen met iets te zeggen over mijn jeugd.






JEUGD.
Ik zal mij wel niet aan overdrijving schuldig maken als ik aanvang met te zeggen, dat de liefde tot de Zending mij aangeboren is. Nog zie ik mijzelven als kleine knaap met mijn kerkboekje in de hand in mijn eentje stappen naar de Galileër-kerk in mijn geboorteplaats Leeuwarden. In die kerk werden destijds de maandelijksche bidstonden gehouden vanwege het Nederlandsche Zendelinggenootschap. In die samenkomsten werd dan het „Maandbericht" voorgelezen door een der predikanten. Ik woonde ze geregeld bij. In die samenkomsten heb ik ook de zendelingen Teffer en Smeding gehoord, vóór hun vertrek naar Indië. Beiden waren stadgenooten en bekenden, en, wat wel eigenaardig is, maar pas later te mijner kennis kwam, ook beiden te Rotterdam huisvrienden van hen, die ik eens mijne schoonouders zou noemen. Beiden zijn later onze vrienden geworden, en zij zijn dat gebleven zoolang zij leefden.
Het bijwonen van gezegde bidstonden door mij duurde echter betrekkelijk kort. Het was bij ons thuis in die jaren een recht droevige toestand. Mijn beste Vader had in de zaak, waarin hij werkzaam was, een zware koude gevat, welke een ernstige longaandoening ten gevolge had, die hem jarenlang geteisterd heeft. Hij kreeg bloedspuwing op bloedspuwing. Naar de gewoonte van die dagen werden deze bestreden door aderlatingen, welke men mijn armen Vader bij tientallen heeft doen ondergaan. Tegenwoordig noemen wij een zoodanige behandeling van een patiënt dom, maar in die dagen gold zij voor medische wijsheid. Dikwijls lag



8
mijn Vader wekenlang, zelfs wel eens maandenlang ziek. Dan stonden de verdiensten stil. De zorg voor den zieke en de jonge kinderen rustte dan geheel op Moeder. Vermogen was er geen cent, en mijne ouders hadden te veel eergevoel om zich te wenden tot Diaconie of Armbestuur. Moeder spande zich daarom jarenlang in, om het zwakke schip drijvende te houden, en dat is haar onder Gods zegen ook gelukt. We waren met ons drieën kinderen: de oudste was mijn zuster, die in hare jonge jaren dikwijls ziek was en aanhoudende zorg behoefde. Op haar volgde mijn broer, en de jongste was ik.
Nu meene men evenwel niet, dat de stemming in de ouderlijke woning immer gedrukt was. Geenszins. Moeke had een opgeruimden aard, maar de aanhoudende zorgen konden haar wel eens bezwaard maken. Daarbij kende zij toen het middel daartegen nog niet, door Petrus aangeprezen in zijn bekende woord: „Werp al uwe bekommernissen op Hem, want Hij zorgt voor u". Vader was een godvreezend man, grondig thuis in de H. Schrift, gaarne zich stichtende met degelijke Christelijke boeken, en gansch niet zonder blijdschap in God. We hebben het bijgewoond, dat hij, bij zijne reeds genoemde ziekte, een erge verzwering in de keel had. De dokter zag den toestand ernstig in, en sprak de verwachting uit, dat het nu wel met den patiënt zou afloopen. Toen bij den volgenden morgen weer bij ons aan huis kwam, dacht hij de luiken wel gesloten te vinden, maar neen, ze waren nog open, en binnentredende hoorde hij den patiënt een psalm zingen in zijn bed: het gezwel was doorgebroken. Er wordt wel eens gedacht en ook gezegd, dat die bekende regel uit Gez. 58: „Juichen midden in de pijn", buiten de praktijk van het leven valt, maar ik heb toen in de ziekenkamer gehoord, dat het kan.
Die huiselijke toestand, hoe droevig ook, berokkende ons kinderen dus geenszins een vreugdelooze jeugd! O neen! Er werd in huis heel wat afgespeeld, maar nog meer buitens-



9
huis, met de kinderen uit de buurt. Daarbij was ik een vlijtig hengelaar. In den vroegen morgen en in mijn vrijen tijd was ik dikwijls te vinden aan de Dokkumer Ee, waaraan wij woonden. Al visschende geraakte ik dan ook wel eens te water, maar ik werd gelukkig steeds gered. Erger was het bijna met mij afgeloopen, toen ik mij eens door een paar kameraden had laten medetroonen om te gaan zwemmen in een pasuitgediepte vaart. Wegens den gladden wal zonk ik weg in de diepte, maar gelukkig behield ik mijn tegenwoordigheid van geest: al slaande met de armen kreeg ik den wal weer te pakken en nu was ik spoedig op het droge. Na die ervaring het ik het zwemmen voortaan maar aan de visschen over.
De huiselijke nood was oorzaak, dat mijn broer en ik reeds vroeg een ambacht moesten kiezen. Zoo verliet ik de school reeds op mijn elfde jaar, en ik koos toen als vak het kuipen. Een ongelukkige keuze! Ik kwam in dienst bij een kuiper, die zwaar doof en weinig menschlievend was. Ik had het bij hem zeer zwaar. In den zomer moest ik soms reeds om 5 uur op 't werk zijn en vóór 7 uur 's avonds was ik nooit klaar. De Zaterdagmiddag was extra zwaar voor mij, want dan moest ik steeds een of twee botervaatjes naar boerenplaatsen brengen. Had ik er één, dan droeg ik het omgekeerd op mijn hoofd; had ik er twee, dan droeg ik ze aan een band over den schouder. De af te leggen afstand was doorgaans ongeveer een halfuur. De weg liep door weilanden, over smalle paadjes, soms doorweekt van den regen, of ook wel onder water staande, zoodat ik mij van mijn schoeisel moest ontdoen. Somwijlen werd de weg nog versperd door koeien, die dat vreemde ding, een jongen met een vat op 't hoofd, niet ongemoeid wilden laten. Ook had ik 't wel eens met een stier te kwaad. En bij 't passeeren van boerenplaatsen kwamen niet zelden de honden op mij af; ééns heeft er mij zelfs een in den hiel gebeten. Als ik die moeilijke taak volbracht had, dan mocht ik naar huis gaan



met mijn uiterst karig weekloon; een krachtige steun in het schamel huishouden I Het verheugt mij zeer, dat de jongens van het tegenwoordig geslacht het zooveel beter hebben. Zij mogen er dankbaar voor zijn!
Wat ik hierboven noemde was echter niet het ergste van mijn toenmalig lot. Ik, kleine zwakke jongen, werd door de ouderen en sterkeren vaak erg geplaagd. Onder het personeel was een jonge man, van wien ik vooral veel te lijden had. Eenige jaren later is hij, Gode zij dank, krachtdadig bekeerd. Toen ik in 1864 een afscheidsbezoek bracht aan den heer Van 't Lindenhout, die destijds met zijn eerste 16 weesjongens woonde in de Brouwerstraat te Nijmegen, trof ik daar mijn vroegeren plaaggeest geheel veranderd aan. Hij vertelde mij, eerst een poos bij Ds. Witteveen te Ermelo te zijn geweest en nu bij Van 't Lindenhout te wonen als diens assistent. Wat was het toen armoedig daar in de Brouwerstraat! En allen zagen er even mager uit. Bedoelde jonge man vertelde mij o.a., dat hij het gekleede pak, hetwelk hij droeg, reeds maanden geleden had laten maken, maar tot dusver het noodige miste om den kleermaker te betalen. Hij bezat absoluut niets. Later heeft hij als vrije evangelist langen tijd gearbeid op een van onze dorpen. Hij werd toen geldelijk gesteund door Christelijke vrienden, waaronder ook eenige Rotterdammers. Hoe geheel anders vond ik het bij Van 't Lindenhout, toen ik na mijn eerste verblijf op Java Nijmegen wederzag! 't Was mij toen een genot, den grooten vooruitgang op te merken in het werk van den heer Van 't Lindenhout. Ik deed toen te Nijmegen mededeelingen in een zendingssamenkomst, en had het genoegen, ook den weezenvader onder mijn gehoor te hebben. Wat zag hij er nu welgedaan uit! Mijn tekst was: „De zegenende ziel zal vet gemaakt worden", en ter toelichting van mijn tekst wees ik op den heer Van 't Lindenhout. Dat was van mij een beetje ondeugend, maar hij lachte en nam mij dus het gezegde niet kwalijk; integen-
10



II
deel, aan het einde der samenkomst sprak hij mij recht hartelijk toe.
Doch we moeten nog even terug naar den kuiperswinkel. In een der hoeken van de werkplaats was een soort schouw met een verhooging. Midden daarop stond een haardje, waaromheen de botervaten werden gewarmd, vóór de hoepels er om werden geslagen. Het stoken behoorde tot mijn werk, en ik had mijn zitplaats op die verhooging, met mijn rug naar dat haardje. Nu gebeurde het eens, dat ik een nieuw werkpak je aan had, dat aan de buitenzijde nog al wollig was. En zie! plotseling kreeg de vlam daar vat op en in een ommezien stond ik in lichterlaaie. Ik vloog de deur uit, willende mij in de nabtjzijnde gracht werpen, maar tot mijn behoud snelde een der knechten mij na en doofde een-twee-drie de vlammen. Ik kwam vrij met den schrik, een kaalgebrand buisje en verzengde haren.
Die kuiperswinkel is mijn „Egypte", mijn „ijzeroven" geweest. De vrouw van den baas alleen was goed en vriendelijk voor mij. Gedurig wist zij een gelegenheid te vinden om mij iets toe te stoppen, hetzij een boterham met heerlijke ham, hetzij een bordje rijst met krenten of iets anders. Ik had dus „een wit voetje" bij haar. Eens heb ik (zij hield geen dienstbode en had geen kinderen) gedurende eenige dagen, toen zij ziek te bed lag, haar huishouden gedaan. Ik mocht alles doen, zelfs koken op 't fornuis. Omdat zij zoo goed voor mij was, heb ik haar voor mijn vertrek naar Indië een afscheidsbezoek gebracht. Zij was toen weduwe. Voor den baas voelde ik niets. Hij was een hardvochtig man. Eens heeft hij mij zelfs met zijn hamer een boventand uit den mond geslagen. Dat deed hij nu wel niet opzettelijk, maar hij had het best kunnen vermijden. Hiermede stap ik van den kuiperswinkel af.
Nu had ik een Oom, die werkzaam was op de „Leeuwarder Courantdrukkerij". Deze was van gevoelen, dat letterzetten



12
voor mij een geschikter werk zou zijn dan kuipen, en toen nu op die drukkerij een jongen noodig was, wist hij te bewerken, dat ik er geplaatst werd. Dat was een groote verbetering: een nette werkplaats, een net personeel, net werk en een nette behandeling. Het geheel stond onder leiding van een uitstekenden meesterknecht, die wist te geven en te nemen. Niets werd daar gedrukt dan de Leeuwarder Courant. De Woensdag was een gemakkelijke dag: waren 's middags de advertenties gezet, dan vormde het niet zeer groote personeel een kring en las de meesterknecht ons mooie gedichten voor. Hij was zóó thuis in onze dichters, dat hij nooit uitgeput raakte. Nu nog bezit ik een paar gedichten, welke hij mij toestond thuis af te schrijven.
Licht was het werk daar niet bepaald. De courant kwam tweemaal in de week uit, en bevatte bijna uitsluitend advertenties. Dinsdagsmorgens verscheen een kleine en Vrijdagsmorgens een groote editie. De Dinsdagsche courant werd des Maandags gezet en in den volgenden nacht afgedrukt. Men had in die dagen nog niet anders dan handpersen, zoogenaamde Engelsche persen. De Vrijdagsche courant werd op Woensdag en Donderdag gezet en in den volgenden nacht afgedrukt. Het personeel moest dus zes dagen en twee nachten in de week werken. Ook de jongens. Liet de gelegenheid het toe, dan mochten de jongens in die beide nachten een uurtje slapen in desnippers, ineen hok, maar waren er genoeg bladen afgedrukt, dan moesten zij aan het vouwen.
Wanneer des Dinsdags en des Vrijdags 's morgens de dag aan den hemel kwam, dan moesten de jongens pakken couranten naar de trekschuiten brengen, want die moesten ze met de eerste schuit meenemen naar plaatsen buiten de stad. Waren de jongens van dien tocht terug, dan wachtte hun het rondbrengen der couranten langs de huizen. Ongeveer te 10 uur in den morgen waren zij daarmede gereed. Inmiddels waren dan de vormen van de persen genomen



*3
en gewasschen, en moesten zij die gaan distribueeren tot het tijd was voor het middagmaal, 's Avonds ging men dan (behalve op Maandag en Donderdag natuurlijk) niet al te laat naar huis. Maar dan was ik ook vaak zóó moede, dat ik niet meer kon. Vooral des Vrijdagsavonds kon ik schrikkelijk moe zijn. Ik was nog zoo jong, dat ik mijn avondgebed opzeide bij Moeder, maar soms kon ik het niet ten einde brengen van vermoeidheid. Ik herinner mij nog, dat ik eens tot driemaal toe begon mijn gebed op te zeggen, maar telkens bleef steken. Toen zei Moeke: ,,'t Is goed zoo, mijn jongen, ga nu maar slapen!" Jeremia heeft gezegd: „Het is goed voor een man, dat hij het juk in zijne jeugd draagt". Ik ben het daarmede eens.
Had men het dus niet bepaald licht op die drukkerij, ik als jongste had er nog apart een werkje bij. Leeuwarden was in die dagen nog niet door het spoor met Holland enz. verbonden: de post werd met een karretje aangebracht, via Heerenveen. Het postkarretje kwam in den winter, vooral als er sneeuw lag, dikwijls heel laat aan. En nu behoorde het tot mijn taak, om des avonds eens per uur, tot 10 uur of later, naar het postkantoor te gaan, om te vragen of er ook poststukken waren aangekomen. Ontving ik iets, dan moest ik de tasch brengen bij den corrector, die in een geheel ander stadsgedeelte woonde dan wij. Dat was een koude geschiedenis. En daarbij kwam dan nog, dat men ten postkantore vaak zeer onheusch bejegend werd. Men weet, dat zoo iets op de postkantoren meer voorkomt. Ongemanierdheid schijnt wel een eigenaardigheid van het personeel der posterij te zijn; ik heb het ook in Indië aangetroffen en er mij meermalen over geërgerd, zooals die heden soms de Inlanders behandelen. Men schijnt vaak op een postkantoor te meenen, dat het een gunst is, het publiek te bedienen.
In weerwil van die genoemde paar minder aangename dingen vond ik het op de Leeuwarder Courantdrukkerij



14
niet onprettig. Ik zou ook nog niet aan heengaan gedacht hebben, als mijn Oom niet van oordeel was geweest, dat ik nu, na daar een paar jaar geweest te zijn, het zoogenaamde „platzetten" voldoende machtig was, en nu ook voor mijn verdere vorming het „smoutzetten" diende te leeren. Juist verscheen er in onze courant een advertentie uit Dokkum, waarin een drukker een jongmaatje (wat ik toen was) vroeg. Op raad van mijn Oom meldde ik mij aan, voorzien van een keurige aanbeveling van onzen corrector, wiens gewone voorlezer ik was. Ik werd aangenomen, en verhuisde nu weldra naar genoemd stadje, dat men van Leeuwarden in ongeveer 3 uren per trekschuit bereikte.
Bij mijn komst aldaar was ik ongeveer 16 jaar oud. Al sterkte mij de gedachte, dat ik nu mijne ouders niet verder behoefde te bezwaren, het heengaan uit het ouderlijk huis viel mij toch zeer moeilijk, en dat gevoel keerde telkens terug als ik weer eens thuis was geweest. Dan lag ik in mijn kosthuis de eerste nachten in den regel wakker, en viel ik pas na geruimen tijd stil geschreid te hebben in slaap. Ik had het overigens in dat plaatsje wel goed: een geregeld leven en een goede behandeling. Kennissen had ik er in 't eerst met, maar ik kreeg er spoedig. Dat waren er echter niet van de beste soort, doch dat zag ik niet direct in. Ze poogden mij te verleiden tot drinken. Het ouderlijk toezicht ontbrak en ik was nog te zwak om te weerstaan. Malan zong zoo terecht:
Als de zonden ons belagen, Redt alleen de vreeze Gods.
De „vreeze Gods" was echter destijds bij mij, ofschoon niet geheel afwezig, nog lang niet krachtig genoeg. Doch God kwam mij, hoewel ik het toen niet inzag, heerlijk te hulp. Ten eerste deden de eerbied en liefde, welke ik voor



15
mijne ouders gevoelde, die een. hartgrondigen afkeer van spiritualiën hadden, zich krachtig gelden. Ten tweede maakte God, dat ik in 't geheel geen drank kon verdragen: zelfs de kleinste hoeveelheid maakte mij onpasselijk. En ten derde boezemde Hij mij allengs zulk een tegenzin in dat afschuwelijk vocht in, dat ik er niets meer mee van doen wilde hebben. Van dien tijd aan was ik onthouder, en. ik bleef dat mijn geheele leven, zonder ooit geteekend te hebben.
Het duurde niet lang, of ik kwam in aanraking met menschen, die mij beter pasten, en daaronder ook jongelieden van mijn leeftijd. Dat waren heilzoekenden, menschen die lust hadden in de vreeze Gods. Zij vormden een groep van ernstige heden. In de Herv. Kerk van hun woonplaats konden zij het niet best vinden, omdat de prediking hun daar in den regel te licht was. Zij wilden de Kerk echter niet verlaten, en nu maakten zij des Zondags een pelgrimstocht naar een of ander dorp in den omtrek, waar een rechtzinnig predikant stond of optrad. Ik ging die tochten meemaken. Doorgaans begaven we ons om ongeveer 6 uur 's morgens op weg, en dan trachtten we ons na een marsch van een paar uren van een plaats in het kerkgebouw te verzekeren. Niet zelden moesten we ons met een staanplaats vergenoegen, want bij zulke rechtzinnige predikanten hep de kerk in den regel reeds vroeg vol. Na den voormiddagdienst gingen we ergens een kop koffie gebruiken bij de meegebrachte boterham, en daarop begaven we ons naar de middagkerk. Na afloop daarvan keerden we huiswaarts, meestal onder gesprek over het gehoorde, waarbij wij jonge menschen, zooals vanzelf spreekt, meer toeluisterden dan medepraatten. Die gesprekken ontaardden wel eens in een vleien en benijden van elkander. Zoo hoorde ik eens iemand tot een tochtgenoot zeggen: „Ik wou, dat ik maar in jouw schoenen stond!" Waarop de aangesprokene antwoordde: „En ik wou, dat ik maar in jouw schoenen stond!" Zulk vleien en benijden viel



niet in mijn smaak, en mijn indruk van sommigen werd er niet beter op, toen eens in een week, volgende op zulk een Zondag, er een zeer slecht gerucht de rondte deed in het stadje over een van de deelnemers aan den pelgrimstocht, zoodat ik geen behoefte gevoelde aan nauwer aansluiting, al hield ik mij overtuigd van veler ernstige en oprechte gezindheid.
Op genoemde wijze intusschen maakte ik vele tochten mede. Heel dikwijls gingen we naar Ee, waar destijds Ds. Ten Bokkel Huinink stond, „een tijger op den preekstoel, maar een lam er onder", zoo als men zeide. Ik hoorde daar ook eens den toen zoo vermaarden Ds. Du Cloux, die zich met zijn steek links en rechts slaande een pad door de dichte menigte moest banen. Daar hoorde ik ook voor 't eerst Ds. Buijtendijk, die destijds de zijde der strengrechtzinnigen hield. Maar ook andere dorpen heten we niet onbezocht. Toen b. v. de jonge predikant Lamers (de latere hoogleeraar) zijn intrede hield te Engwierum, was ik met vele andere Dokkumers onder zijn gehoor. De kerk van Rinsumageest werd ook nog al eens door ons bezocht. Zoo herinner ik me, dat ik daar eens, staande in het portaal (er was namelijk geen zitplaats onbezet), alleen met nog een of een paar anderen met den voorzanger het gezangvers zong, dat de predikant naar de orde van die dagen had moeten opgeven, maar dat de gemeente blijkbaar niet verkoos aan te heffen.
Niet altijd echter ging ik des Zondags mee naar buiten. Dikwijls bezocht ik ook de Herv. Kerk, vooral wanneer de bejaarde Ds. Hugenholtz preekte, maar ook sloeg ik den Evangelisch©» predikant Hamerster, bij wien ik op catechisatie ging, niet over. De wenschte echter niet iedereen te hooren, die er optrad. Dokkum had namelijk reeds destijds nog al sterke vrijzinnige sympathieën, en ik was het niet eens met mijn kostvrouw, die geen onderscheid
x6



17
maakte en zeide: „Ze kunnen mij altijd méér zeggen dan ik doen kan. Men vond in Dokkum toen ook reeds een Afgescheiden Kerk. Die bezocht ik ook wel eens, maar haar Predikant hield er een voor mij zóó onverdraaglijken preektoon op na, dat ik het er niet kon uithouden
In weerwil van eenige minder prettige dingen zou de gedachte nog met brj mij opgekomen zijn, het aardige stadie, waar het mij over 't geheel goed beviel, te verlaten, zoo met iets heel onaangenaams mij daartoe gedrongen had. De Dokkumer Ee namelijk werd geslat en de enorme massa bagger werd aan weerskanten van de vaart opgeworpen. De dampen, welke uit de leeggemalen vaart en de uitgebaggerde modder opstegen, verspreidden zich en veroorzaaktenallerwegen langs de vaart een hevige koortsepidemie. Ik behoorde met bijna allen in mijn omgeving tot de aangetasten en moest van den dokter den eenen kinadrank na de anderen slikken, maar zonder baat. De kinine was destijds in het stadje nog onbekend. Geregeld kreeg ik om den anderen dag de koorts. Dat verzwakte mij op ÏV?? * ^ ^ *™»te had op de been te blijven Eindelijk gaf ik den strijd tegen de koorts op en keerde naar het ouderlijk huis terug.
Wel keerde ik in zwakken toestand weder naar de mijnen maar licht werk kon ik toch wel verrichten, en mrjn meergenoemde Oom zorgde, dat ik het kreeg. Een hem bekend drukker was overleden, en diens weduwe wenschte de drukkerszaak voort te zetten, maar had iemand noodig om die te besturen, en daartoe werd ik aangesteld. Aan de drukkerij was een handel in schrijfbehoeften verbonden Ik was voldoende geoefend om hetgeen in drukkerij en winkel te doen was te verrichten, en deed dat ook, maar niet met genoegen. De weduwe woonde samen met twee zusters van haar overleden man. Alle drie waren ze streng Roomsen. ais ik m de huiskamer kwam om de meesteres te spreken
Terugblik levensweg
2



i8
dan vond ik doorgaans een paar van de dames geknield in een hoek van het vertrek hare formulier-gebeden opzeggende. Dat behoefde mij nu niet te hinderen, en de drie dames waren ook heel vriendelijk voor mij, maar het was een kleine zaak en het soort werk, dat daar voorkwam, Roomsche bidprentjes, zakken en dergelijke artikelen, viel niet in mijn smaak. Het was te voorzien, dat ik daar niet lang zou blijven, en ik wel spoedig mijn baasschap zou neerleggen. Maar voor ik daarover spreek, moet ik eerst belangrijker dingen verhalen. . ,
Terwijl ik nog in Dokkum was ontstond er m ons ouderEjk huis een gezegende verandering. Het is reeds gebleken, dat ons gezin tot de Hervormde Kerk behoorde. Voor het uitwendige was onze Kerk te Leeuwarden in goeden staat: keurige kerkgebouwen, bekwame predikanten, een ordelijke inrichting en wat verder op dit gebied geêischt kon^worden. Tot de predikanten behoorden destijds: Gunning, de vader van den lateren, algemeen gehefden hoogleeraar. Hij stond bij mijn Vader in zoo hooge achting, dat hij zelfs een groot gedicht op hem heeft gemaakt. Dan de bekwame Proes, een der steunpilaren van het Nederlandsen Zendelinggenootschap. Verder Van Harencarspel, Van Velzen, Van Staveren en anderen. Van Staveren was eigenlijk „onze dominee". Mijn broer en ik gingen bij hem op catechisatie en mijn zuster was bij hem aangenomen. Bij deze gelegenheid bracht de dominee, naar de gewoonte van die dagen, bij ons thuis een bezoek, en overeenkomstig het toenmahg gebruik werd hij ontvangen met een nieuwe Goudscne pijp, welke hij stoppen mocht uit een kistje beste Portoneotabak. Ds. van Staveren was te Leeuwarden zóó geëerd, dat toen hij eens een beroep naar Amsterdam had ontvangen, men een verzoekschrift aan hem richtte om te blijven. Dat zal meer gebeuren, maar dit verzoekschrift had iets eigenaardigs, dat mij bijgebleven is. De aannei



19
luidde namelijk aldus: „Aan den Weleerwaarden, Zeergeleerden, Hooggeachten, Weidenkenden, Weisprekenden Kanselredenaar Doctor Magthildus van Staveren". Voor het uitwendige stond het goed met de Kerk. De Gemeente kwam ook goed op: kerken vol volk. Edoch, er ging blijkbaar van de prediking, die over 't geheel den bekenden evangelischen, vrijzinnigen geest ademde, weinig kracht uit. Men hoorde reeds de eerste tonen van het modernisme. Het gevolg was, dat de hoorders dezelfde bleven die zij waren, en dat de heilbegeerigen geen redding vonden uit den nood hunner zielen en die gingen zoeken buiten de Kerk.
Maar nu was er iets buitengewoons gebeurd: Ds. J. de Liefde was te Leeuwarden gekomen en had gepredikt in een lokaal in het Zaailand, voor een groote schare. Onder deze bevond zich door Goddelijke leiding ook mijne Moeder, die reeds jarenlang een „zoekende ziel" was geweest, maar den Heiland niet had kunnen vinden. Wanneer ik ais kind op een stoof bij haar zat, kon ik haar geen grooter genoegen doen dan door haar den berijmden zesden Psalm voor te lezen:
„O Heer! Gij zijt weldadig; Straf mij niet ongenadig, In Uwen toornegloed. Ai! matig Uw kastijden, Sla mij met medelijden. Gelijk een Vader doet."
Ziedaar de stemming, waarin zij jarenlang verkeerde. Maar nu: de prediking van Ds. de Liefde had op haar gemoed een wonderbare uitwerking. Had zij zoo langen tijd gestaan voor de groote vraag: Hoe word ik rechtvaardig voor God? nu was de weg der zaligheid haar in eens duidelijk geworden. Zij had den Heiland gevonden, wist zich gered, en van



20
stonden aan genoot zij de blijdschap en den vrede des geloofs. Die groote verandering bij Moeder oefende op Vader een heilzamen invloed uit: te voren meer voor zichzelven levend, begon hij nu met meer kracht van den Heiland te getuigen.
Eenigen tijd na het optreden van Ds. de Liefde kwam een van zijne leerlingen, de bekwame en welbespraakte Holleman zich te Leeuwarden vestigen. Eiken Zondag trad deze nu op voor een belangstellend gehoor in een zaal Van het koffiehuis „De Wijnberg". Er vormde zich allengs een flinke kring van levende volgelingen, onder welke zich een merkwaardig groot aantal jongeheden bevond. Deze stichtten een Jongehngs- en een Jongedochtersvereeniging; er werden Zondagsscholen geopend en ook andere Christelijke werkzaamheden ter hand genomen. Het lokaal waarin men samenkwam werd weldra te klein, en zoo ontstond de behoefte aan een eigen plaats voor vergaderingen. Er werd dus besloten een eenvoudig kerkje te bouwen en in verband daarmede over te gaan tot stichting van een Vrije Evangelische Gemeente, en die beide besluiten werden ook uitgevoerd.
In dien tijd was het,dat ik te Leeuwarden terug kwam. Ik hoorde van al die nieuwe dingen en kreeg er ook reeds terstond een en ander van te zien. Mijn zuster en broer namelijk waren beiden tot het geloof in den Heiland gekomen en getuigden met blijde aangezichten van hun geluk. Reeds den eersten avond trof het mij, dat ik allen thuis voor hun stoel zag nederknielen tot het gebed, vóór zij zich te slapen legden. In den beginne vond ik dat wel een beetje vreemd, maar spoedig zag ik in, dat die houding eerbiedig en betamelijk was. Ik woonde nu ook de prediking van den heer Holleman bij en ondervond den invloed daarvan. De weg des geloofs was mij nog duister, maar hij wist mij dien aan de hand der Schrift duidelijk te maken, voornamelijk door mij te bepalen bij Joh. 3 : 16: „Alzoo hef heeft God



21
de wereld gehad, dat Hij Zijn eengeboren Zoon gegeven heeft, opdat een iegehjk die in Hem gelooft niet verderve, maar het eeuwige leven hebbe". Nu geleerd hebbende in den Heiland te gelooven, werd die tekst om zoo te zeggen mijn levensspreuk; ik hoop ook op dat getuigenis steunende straks uit dit leven heen te gaan, en dan zal die tekst op mijn grafsteen gebeiteld worden.
Toen het kerkje gereed was, werd de Vrije Evangelische Gemeente opgericht, met Holleman tot voorganger. Voor die oprichting kwam Ds. de Liefde zelf over. Ik was onder degenen, die tot haar toetraden. De koorts, die mij nog niet had verlaten, had mij zoodanig verzwakt, dat ik, toen wij een oogenblik moesten staan voor de beantwoording der vragen, bewusteloos neerviel en moest worden weggedragen. Ds. de Liefde had groot medelijden met mij en bezocht mij aan huis. Hij maakte mij bij die gelegenheid bekend met de kinine, raadde mij aan, een zekere hoeveelheid bij een drogist aan te schaffen, en zeide mij, hoe ik het middel moest innemen. Zijn raad heb ik nauwkeurig opgevolgd: ik raakte de koorts kwijt en begon nu weldra weer sterker te worden.
Het was mij een waar genot, tot dien nieuwen kring te behooren. De band der hefde verbond allen onderling. Hoe leerzaam waren de prediking en de Bijbellezingen, en hoe stichtelijk de Avondmaalsvieringen! De omgang, vooral ook van de jongeheden onderling, was alleraangenaamst en opbouwend. .Allerlei Christelijke arbeid werd, zooals ik zeide, ter hand genomen. Ook aan de Zending werd gedacht. Het vond bij alle leden der Gemeente instemming, toen Ds. Witteveen van Ermelo werd uitgenoodigd te komen spreken over de Zending. Hij kwam, en hield een rede over Japan, in welk land hij zulk een levendig belang stelde, dat hij vurig verlangde zijn neef Frans Malga als zendeling naar Japan te zenden. De Vrije Gemeenten wilden dat voornemen bevorderen, doch — om dat er maar dadelijk



22
bij te voegen — er is niets van gekomen, omdat Japan bleek nog voor de Zending gesloten te zijn. Daardoor heeft Malga niet in de uitwendige, maar in de inwendige Zending gearbeid, vooral in Groningen. Ds. Witteveen wekte bij die besproken gelegenheid krachtig op tot deelneming aan de Zending, en spoorde de aanwezige jongelingen aan, zich aan dat werk te geven. Aanstonds kwam nu mijn liefde tot de Zending als van onder de asch te voorschijn, en nog op denzelfden avond stelde ik mij ter beschikking van Ds. Witteveen, die mij voorloopig aannam en beloofde, mij zoo spoedig mogelijk naar Ermelo te willen laten komen.



TE AMSTERDAM EN TE ERMELO.
Van toen af was mijn aangezicht gekeerd naar Ermelo en wachtte ik van daar de beloofde oproeping. Die bleef echter uit. Er verhepen weken, ja maanden, maar ik hoorde uit Ermelo niets. Inmiddels moest ik loten, en — ik trok een laag nummer. Op het genoemde drukkerijtje wenschte ik, om de opgegeven reden, niet te blijven. Toen gaven evangelisten van Ds. de Liefde mij den raad naar Amsterdam te gaan. Zij wilden dan beproeven, een plaats voor mij te krijgen op de vermaarde drukkerij van C. A. Spin & Zoon aldaar, welks chef een der ouderlingen van de Vrije Evang. Gemeente was. Ik volgde dien raad op, en was zoo gelukkig geplaatst te worden. Dit was voor mij een buitenkansje. Welk een drukkerij! Vele verdiepingen hoog, met tal van lokalen, en een personeel, dat zeker niet ver beneden de honderd man bleef. Onder deze vond ik zeer vele besliste Christenen, meerendeels leden van de Vrije Gemeente. Welk een aangenamen, ja stichtehjken omgang had ik met hen! Vlak naast den chef, een hoogstaand en zeer vriendelijk man, kreeg ik mijn plaats. Er werden bij Spin boeken gedrukt in allerlei talen. Ik vond er, behalve de Europeesche, ook Grieksche, Hebreeuwsche, Arabische, Maleische, Javaansche, Bataksche.Makassaarsche en andere letterschriften. Het zetten en drukken van den Bijbel in allerlei Indische talen vanwege het Nederlandsche Bijbelgenootschap was toen in vollen gang. Wat viel daar veel voor mij te leeren!



24
Ik heb er in later jaren ook zeer van geprofiteerd, en nooit vergeet ik die zeldzaam belangrijke drukkerij en de aangename maanden, daar door mij doorgebracht. Toen ik er eenigen tijd geweest was, moest het ontwerp der doorgraving van „Holland op zijn smalst" er gedrukt worden. Ik behoorde tot hen, aan wie het zetten van dat lijvig ontwerp werd opgedragen. We moesten er in één stuk aan doorwerken, mochten de zetterij niet verlaten vóór het ontwerp afgezet was, en stonden onder gebod van geheimhouding. We deden er 36 uren over zonder onderbreking. Hoe kwam mij toen het nachtwerken op de „Leeuwarder Courantdrukkerij te stade!
Te Amsterdam was ik met groot genoegen. De stad zelve vond ik bewonderenswaardig. Het aanhooren der prediking van Ds. de Liefde en zijne evangelisten was mij een bestendige verheuging des harten. Het verkeer met de leden der Gemeente beviel mij uitermate. Ook vond ik er voor mij zeiven eenigen geestelijken arbeid in het houden van een Zondagsschool, het voorgaan in de Kinderkerk en het leiden eener eenvoudige Bijbellezing. Ik kreeg er tal van kostelijke vrienden, aan wie ik nog met dankbaarheid denk. Misschien zou het niet in mij opgekomen zijn Amsterdam weer te verlaten, als het niet om de Zending was geweest.
De oproeping van Ds. Witteveen bleef maar steeds uit. Schrijven van mij zeiven en van den Kerkeraad der Gemeente vermocht niets. Maar eindelijk dan toch (we waren reeds in het voorjaar!) kwam zij, en dus moest ik afscheid nemen, wat mij niet gemakkelijk viel. Op 6 Maart 1860 kwam ik te Ermelo aan. Van Amsterdam naar Ermelo — welk een overgang! En dan in den winter! 't Was daar onuitsprekelijk stil, en bitter, bitter koud. In de pastorie, die ook tot Zendingshuis diende, was het uiterst ongezellig. Ds. Witteveen was weduwnaar, had zijn huis op de eenvoudigste wijze gemeubileerd en hield geen huishoudster; de



25
éénige dienstbode moest al het werk doen. Het was zóó koud in huis, dat ik, die een kamertje kreeg op de deel, 's morgens met mijn haar vastgevroren lag aan mijn kussen. Later kreeg ik een bedstede in onze leerkamer, maar in die bedstede was ruimte voor twee, en dat kon somwijlen minder aangenaam zijn: ik kreeg er eens een volbloed Neger tot slaapkameraad. Men noemde hem Adam, en hij rook erg naar traan. In vergelijking van het Zendingshuis te Ermelo, waar alles even sober was, mag men het Zendingshuis te Oegstgeest wel een „Zendingspaleis" noemen, en de kweekelingen te Oegstgeest zouden waarschijnhjk wat huisvesting enz. aangaat, niet gaarne willen ruilen met die te Ermelo. Maar — Ds. Witteveen zette de tering naar de nering, en wij klaagden niet.
Met mij kwamen er nog andere jongelui; ik weet niet meer precies hoeveel, maar zeker waren we wel met ons achten, behalve twee meisjes. Onder de nieuw-aangekomenen waren ook de latere zendeling Van Dalen en zijne vrouw. Deze kwamen per diligence uit Middelburg, waar zij hun pasaangeschaft huisboeltje ten voordeele der Ermelosche Zending te gelde hadden gemaakt. Hun bed brachten ze mede; ik heb het helpen afladen van de diligence. Mejuffrouw van Dalen werd na aankomst dadelijk belast met het beheer van het huishouden, wat voor ons allen een geluk was en haarzelve tot oefening kon strekken, want zij moest putten uit een kas met weinig inhoud, en dat zal haar later onder de Bataks wel goed te pas zijn gekomen. Het was zeker een kunst, met de geringe middelen, welke haar verstrekt werden, rond te komen en de grage magen van al die jonge menschen te vullen. Bij een enkele mocht dat haar niet gelukken, maar dat was een zwaargebouwde jonge man, die veel noodig had. Hij kon het niet uithouden, en keerde naar Den Haag, zijn geboorteplaats, terug.
De leerschool was te Ermelo eigenaardig ingericht. Aan den wand hingen de huisregels, van welke de eerste regel



26
luidde: „Niemand ooit dan door de voordeur binnen". Regel 2 gelastte, een deur óf geheel open te zetten, of geheel dicht te doen; het was niet geoorloofd, een deur op een kier te zetten. In de leerkamer hing de rooster van werkzaamheden. Ik heb die eens spelenderwijs op rijm gebracht, en Dominee vond dien berijmden rooster nog al aardig. De dagverdeeling was in 't algemeen de volgende: na het opstaan mocht men doen wat men wilde, maar Dominee had liefst, dat men dan in den Bijbel las of een hoofdstuk van buiten leerde. Het ontbijt was zoo eenvoudig mogelijk: brood, dunnetjes gesmeerd met boter. Na het ontbijt kwam Dominee een hoofdstuk lezen en kortehjk toelichten, waartoe hij steeds naast onzen Hollandschen Bijbel het Hebreeuwsche Oude of het Grieksche Nieuwe Testament in de hand had. Alle huisgenooten waren steeds bij die huiselijke godsdienstoefening, die zoowel stichtelijk als leerzaam was, tegenwoordig. Het verdere gedeelte van den voormiddag was bestemd voor de lessen, doch van deze kwam weinig terecht: slechts een paar maal in mijn tijd dicteerde Dominee een stukje dogmatiek; voor het overige hielden we ons bezig met het leeren en nateekenen van de Grieksche en Hebreeuwsche letters. Les in die of in andere talen werd in mijn tijd niet gegeven; ook in het Nederlandsen niet. Dominee had blijkbaar veel andere werkzaamheden, en een onderwijzer buiten hem was er niet. De huiskamer was tevens de leerkamer. Allen zaten aan één vierkante tafel. In de koude maanden was het daar niet gezellig; er stond wel een groote kolomkachel, maar deze rookte geweldig. Na het middagmaal volgde een bidure in de kerk, onder voorgang van Dominee. Zij duurde vaak langer dan een uur, en het viel aan sommigen niet gemakkelijk, zóó lang op den planken vloer op de knieën te liggen. In het gebed werd aan allerlei personen en belangen nabij en verre gedacht. Op die bidure volgde, zoodra het weder wat zachter werd, een uurtje landarbeid. Achter de pastorie en het kerkje lag een groot



stuk bouwland, waarop tarwe verbouwd werd. Dat veld werd door Dominee en de kweekelingen bearbeid. Na de bidure kon men hen zich derwaarts zien begeven: Dominee voorop, gekleed in zwarten rok met den steek op en een spade over den schouder. Op hem volgden de kweekelingen, één voor één, als ganzen achter elkaar loopende, elk met een spade over den schouder. Dat was bepaald een vermakelijk gezicht. Op dat veld aangekomen, ging men over tot spitten: Dominee weer voorop en de kweekelingen hem na, in gezegde volgorde. Ik heb aan dat een en ander ook meegedaan, maar — heb de tarwe niet zien groeien; waarom niet, dat zal straks blijken. Behalve dien landarbeid waren er ook nog andere werkzaamheden voor de kweekelingen, b.v. het aanvegen van het kerkje. Om beurten hadden we de week. Ik heb ook mijn week gehad en dapper geveegd en gestoft. Zoo zou ik Paulus haast kunnen nazeggen: „In alles ben ik onderwezen".
De Zondag werd in de Ermelosche Gemeente streng gevierd. Vóór de godsdienstoefening kwamen de kerkeraadsleden met Dominee samen in een kamer, welke toegang geeft tot de kerk, en dan voegden de kweekelingen zich bij hen. Dominee sprak daar steeds een gebed uit en stapte daarop de kerk in, gevolgd door de leden van den kerkeraad en de kweekelingen; een lange rij. De dienst — ik behoef dat wel niet met bewijzen te staven — was altijd stichtelijk. De Jongelingsvereeniging, gezeten op de gaanderij, zong de opgegeven liederen op stemmen. En dat op de Veluwel — De middag-bidstond werd op Zondag gehouden op dezelfde wijze als in de week. Graag zag Dominee, dat de kweekelingen na afloop der godsdienstoefeningen huisbezoek deden bij armen en zieken, ten einde eenig „werk van barmhartigheid" te verrichten. Gemakkelijk was dat laatste voor hen niet, als het noodig was bij het woord een geldstukje te voegen, want zij waren



28
allen in den regel slecht bij kas en kregen niets mede. Eigenlijk moet ik zeggen: ze hadden in 't geheel geen kas. Gedurende de maanden, door mij in de pastorie doorgebracht, heb ik zeker nog geen drie dubbeltjes van Dominee ontvangen, 't Was dikwijls moeilijk genoeg, een postzegel te betalen.
Mijn verblijf te Ermelo duurde slechts kort; het liep geheel anders dan ik mij had voorgesteld. Maar ik was er toch bij de inwijding van de kerk, en ook op Hemelvaartsdag. Die dag werd door de bewoners der pastorie op een eigenaardige wijze gevierd. Hij was namelijk, behalve aan 'sHeeren hemelvaart, gewijd aan de herdenking der slavernij. Het middagmaal bestond dien dag uit een dusgenaamd „slavenmaal", waaronder men te verstaan heeft rijst in water gekookt en zonder iets anders erbij dan zout; van die specerij mocht ieder nemen zooveel hij beliefde. Op dien niet bepaald voedzamen maaltijd, maar waarbij men zich in den toestand der slaven had te verplaatsen, volgde het gewone biduur. Daarna waren wij kweekelingen vrij. Wij spraken af, samen eens een flinke wandeling te maken. Ik stelde voor, dwars over de heide naar de Zuiderzee te wandelen, en dat voorstel vond bijval. We deden dat dus, en besloten over Harderwijk terug te keeren. Onder het wandelen kregen we echter, de een zoowel als de ander, een geweldigen honger. Wat nu te doen? We doorzochten eens onze zakken, maar veel kwam daaruit niet te voorschijn. Gelukkig was een van ons, namelijk Van Dalen, nog al redelijk bij kas. Er kwam zooveel bijeen, dat we ons redden konden. Toen verdeelden we ons in twee groepen; de eene groep zou brood en de andere kaas koopen. Beide groepen begaven zich daartoe naar Harderwijk en na een korte poos vonden we elkaar buiten het stadje terug op den straatweg naar Ermelo. Daar werd het meegebrachte eerlijk verdeeld en met smaak genoten. Zoo kwamen wij na een uurtje zonder flauwvallen in de



ag
pastorie terug, 's Avonds werd daar op den gewonen tijd brood met boter gereed gezet, maar er werd niet veel van gebruikt, waarover Dominee aich wel eenigszins verwonderd zal hebben.



IN DIENST DES KONINGS.
Na een kort verblijf te Ermelo naderde voor mij reeds het uur van scheiden, daar ik werd opgeroepen voor den militairen dienst. Dat zou toch gebeurd zijn, ook al had Ds. Witteveen mij terstond na onze eerste ontmoeting kunnen opnemen. Ter voldoening aan die oproeping had ik mij eerst te begeven naar Leeuwarden, ten einde mij daar te voegen bij mijne lotgenooten. En toen begon het: eerst een voetreis naar Harlingen, en daarop een bootreis naar Amsterdam, waar we ondergebracht werden in de Oranje-kazerne. Ik kreeg verlof, mijne vrienden op den Overtoom te bezoeken, mits ik beloofde, den volgenden morgen op tijd present te zijn. Maar, o wee! ik mocht bij mijne vrienden op een donzen bed mijne vermoeide leden uitstrekken, en ik sliep daarop zóó heerlijk, dat ik den volgenden morgen te laat wakker werd. Ik holde naar de kazerne, maar kwam den troep reeds tegen. Natuurlijk kreeg ik wegens mijn te-laat-komen reeds terstond een slechte aanteekening, maar 't liep nog al goed met mij af. Van Amsterdam ging het per spoor naar Rotterdam. Daar werd ik ingekwartierd in een kroegje op de Visschersdijk, maar ik wist weg te komen en bracht een bezoek aan den heer A. Meijer, hoofd der Chr. School in den Oppert, dien ik eens te Ermelo ontmoet had. Door hem en zijn bejaarde moeder werd ik allervriendehjkst ontvangen. Hij stond niet toe, dat ik naar dat kroegje terugkeerde, maar hield



3i
mij bij zich. Te zijnen huize maakte ik bij die gelegenheid kennis met de eerste kweekelingen der pasopgerichte Nederlandsche Zendingsvereeniging, namelijk C. Albers en D. Licht, die bij hem inwoonden. Een derde kweekeling, D. van der Linden, bevond zich als milicien te Bergen op Zoom, en had het daar, naar ik vernam, nog al zuur. Ik was zoo gelukkig den heer Meijer voor hem opmerkzaam te maken op een geloovig vriend van mij, ook daar in dienst. De heer Meijer berichtte dat terstond aan Van der Linden, en beiden hebben hun overigen diensttijd veel steun aan elkander gehad. Aan den avond van den dag, dien ik bij den heer Meijer doorbracht, maakte ik kennis met eenige der oprichters van de Zendingsvereeniging, die een vergadering hielden in een der lokalen van Meijer's school. Dat was zeker geen toeval. — Onze tocht ging den volgenden dag eerst per stoomboot en vervolgens per spoortrein (en wel in een veewagen, zonder kap) naar Breda, waar we werden ondergebracht in een voormalige cavaleriestal.
Reeds spoedig na aankomst mocht ik den goeden invloed van Ds. Witteveen ondervinden. Dominee had mij namelijk schriftelijk aanbevolen aan mijn bataljonscommandant. Majoor Frackers, en deed dat later ook aan mijn compagniescommandant, Kapitein de Jong van Rodenburgh. Het bleek mij, dat de naam van Ds. Witteveen bij beide heeren een goeden klank had. Of dat kwam doordat Dominee oudmilitair was, is mij niet bekend, maar ik vermoed het. Hoe dat zij, op een der eerste dagen, waarop wij recrutén op het exercitieveld geoefend werden, kwam de Majoor daar, het mij bij zich komen, onderhield zich eenige oogenblikken met mij over Ds. Witteveen en Ermelo, en het mij toen naar het gelid terugkeeren met deze woorden: „Nu, doe maar goed je phcht, dan zal je wel ondervinden, dat de duivel niet zoo zwart is als hij wel eens wordt afgeschilderd". Met dat woord duivel doelde de Majoor natuurhjk op het militaire leven. Ik heb zijn verzekering niet geheel



33
onwaar bevonden. Mijn Kapitein bepaalde zich niet tot een verzekering, maar trad handelend te mijnen gunste op. Hij het mij bij zich komen op zijn kamer (hij was namelijk ongehuwd), onderhield zich met mij over de Zending, en zeide toen: „Ik zal zorgen, dat ge met onderscheiding behandeld wordt". Ik verzocht den Kapitein, geen onderscheid te maken, aangezien ik voor de gevolgen beducht was, maar hij stond op zijn stuk. Even nadat ik in de kazerne teruggekeerd was, kwam de Kapitein daar ook en het mijn kribbe overbrengen naar de fourierskamer, waar een plaats open was. Om daar te komen, moest ik door de sergeantenkamer gaan. Deze keken lang niet vriendelijk, toen zij zagen wat er aan de hand was, maar de beide fouriers waren welwillend. Ik had het op hun kamer rustig en niet ongezellig. De stemming der sergeanten mocht ik allengs door bescheidenheid en gedienstigheid van mijn rijde zich te mijnen gunste zien wijzigen.
De Kapitein het het niet bij dat ééne blijk van toegenegenheid. Gedurig ontbood hij mij en onderhield zich dan eenigen tijd met mij, waarbij hij mij meermalen raad gaf, hoe ik mij in dienst had te gedragen. Hij had veel gereisd; o.a. was hij meermalen in Italië geweest, waar hij met den bekenden Garibaldi een ontmoeting had gehad. Ook was hij in Palestina geweest. Eens vertelde hij mij van die reis, en het hij mij zijn Bijbel zien, in welken hij vele aanteekeningen op den kant had geschreven. Soms vroeg hij mij, wat ik den volgenden dag te doen had, en als ik dan antwoordde: schijfschieten, of: een mihtaire wandeling, dan droeg hij mij op, tegen den sergeant-majoor te zeggen, dat ik daarvan was vrijgesteld. Deze het mij dan in den regel eenig hcht schrijfwerk verrichten. Nadat we eenigen tijd in dienst waren, moesten we loten, wie met 6 maanden naar huis mochten gaan of 14 maanden *in dienst moesten blijven. Na afloop ontbood de Kapitein mij en informeerde naar den uitslag. Toen ik dien hem had medegedeeld, vroeg



33
bij: „Wat nu?" Ik antwoordde: „Veertien maanden dienen, Kapitein! want mijne ouders hebben het noodige niet voor een nummerverwisselaar." Na even nagedacht te hebben, sprak de Kapitein: „Weet je wat? Ik heb een vermogenden zwager zonder kinderen. Dien zal ik vragen, jou vrij te maken. Hoeveel is er noodig?" Ik antwoordde, dat er iemand was, die voor /120.— wilde ruilen. Eenige dagen later ontving ik uit de handen van den Kapitein de benoodigde som, en hij voegde er van zichzelf reisgeld bij, om mij in staat te stellen zijn zwager, die toen op den Reeberg bij Arnhem gelogeerd was, te gaan bedanken. Te Arnhem gekomen, werd ik door dien zwager, dat was de heer P. de Haan uit Leiden, hoogst minzaam ontvangen. Nadat ik mijn dank had uitgesproken, het hij voor mij een maaltijd gereed maken, en na dezen gebruikt te hebben nam ik afscheid. Het was toen Zaterdag. Ik had nog tijd en geld over, om den Zondag in Amsterdam te gaan doorbrengen. Toen ik daar dien Zondag uit de kerk kwam, had ik twee ontmoetingen, welke mij zijn bijgebleven. Eerst kwam ik een korporaal van de schutterij tegen. Ik salueerde hem niet, meenende dat ik daartoe niet verplicht was. Hij daarentegen was van andere zienswijze en goot met kracht zijn toorn over mij uit. Een weinig verder ontmoette ik een hoofdofficier der Infanterie, dien ik natuurlijk wel salueerde. Deze zag, dat ik een brandende sigaar in de hand had. Hij hield mij staande, en vroeg heel minzaam, of ik niet wist, dat ik in een stad met garnizoen op straat niet rooken mocht. Neen, dat was mij nog onbekend, maar nu beloofde ik, mijn sigaar dadelijk te zullen laten uitgaan en in Amsterdam op straat met meer te zullen rooken. Daarmede was dit mcident afgeloopen. Deze dubbele ontmoeting teekent, mijns inziens, de verhouding in het militaire leven. De officieren behandelen over 't algemeen de minderen humaan, maar korporaals en onderofficieren (vooral de sergeants) doen dat geenszins. Zoo was het althans in mijne
Terugblik levensweg. 3



34
dagen: misschien is het nu, na de invoering van den persoonlijken dienstplicht, beter. Dat is te hopen. In mijn soldatentijd konden sommige sergeants en korporaals de mindere militairen dikwijls ruw, ja hondsch bejegenen. Wat konden ze tegen hen razen, schelden en vloeken! Ik *öde eens iets zeggen tegen een sergeant, nog wel een stadgenoot, en had de onvoorzichtigheid, om zijn attentie te trekken even met de hand aan zijn schouder te komen Terstond viel bij tegen mij uit op déze wijze: „Leehjke boerenpummel! denk je, dat je nog bij je moers pappot zit? wil je wel eens gauw de positie aannemen?" Zooals vanzelf spreekt bracht flt terstond „de pink op den naad van de broek . Zulke hoogheden maken, het toch reeds niet prettig leven van de minderen onaangenaam en brengen het militaire leven in een kwaden reuk. De officieren daarentegen maken het hen in den regel niet moeilijk; voor mij althans waren zy heel goed. Een van de luitenants het mij zelfs voor hem meermalen naar het zoogenaamd „rapport gaan, om de dienstorder op te schrijven, en de andere ^tenant drong er bij mij zeer op aan, in dienst te blijven; dan beloofde hy te zullen zorgen, dat ik binnen vier jaren officier was. Ofschoon geen anti-mihtair, kon ik toch m dat voorste met treden. Toen deze officier ons na volbrachten diensttijd naar Leeuwarden terug geleidde, herhaalde hij nogmaals dat voorstel, maar ik meende er voor te moeten be-
d He? was voorheen de gewoonte, dat de mmtairen in garnizoensplaatsen des Zondagsmorgens onder geleide naar de kerk gingen van de Gemeente, tot welke ze behoorden. Op die wijze was ik in den beginne een paar maal mee geweest naar de Herv. kerk, doch daar de prediking er rmj te licht was, deelde ik mede, met Hervormd, maar VnjEvaïgehsch te zijn, en verzocht ik, vrijgesteld te worden van dien kerkgang. Dat werd toegestaan, mits ik dan eklers ging kerken. Van toen af kerkte ik te Ginneken of te Pnn-



35
senhage; ook hield ik bij schoon weder wel eens alléén kerk met mijn Bijbel in een der bosschen aldaar. In den eersten tijd was ik te Breda voor mijn stichting heelemaal op mijzelven aangewezen. Ofschoon ik ijverig naar „fijnen" zocht, kon ik er maar geen vinden, tot ik verwezen werd naar een mandenmaker, die alzoo betiteld werd. Ik bezocht dezen, en vernam al spoedig, dat hij behalve mandenmaker ook oefenaar was. Toen ik vervolgens mijn schako afzette, rolde mijn kerkboekje eruit. Hij greep het, en zag, dat de Gezangen er in stonden. Nu had ik het dadehjk bij hem verkorven. In ons gesprek kwamen we weldra op het onderWerp: verkiezing. Hij beweerde tegen mij, dat hij een uitverkorene was, en zijn dochter eveneens, maar zijn vrouw was een verworpene. „Niet waar, moeder?" zei hij tegen zijn bejaarde huisvrouw, en op kalmen toon antwoordde deze: „Ja". Ik héb mijn bezoek bij dien oefenaar maar niet herhaald. Later ben ik te Breda in kennis gekomen met verscheidene menschen, met wie ik van harte sympathiseerde.
Alles bij elkander genomen had ik het te Breda niet kwaad. Toen het najaar kwam, ging ons regiment (het zesde) te Zeist kampeeren, wat aanleiding gaf, dat de mihciens, die met 6 maanden naar huis mochten gaan, een maand vroeger mochten vertrekken. Ook ik mocht dus met vijf maanden naar huis gaan. Op den terugweg vond ik te Amsterdam gelegenheid mijne vrienden te bezoeken, maar bij hen werd mijn blijdschap verkeerd in bekommering. Zij vertelden mij namelijk, dat Frans Malga pas bij hen was geweest, en hun verteld had, dat ik met enkele andere kweekelingen volgens besluit van den „Zendingsraad" niet te Ermelo terug werd verwacht. Ik kon mijne ooren niet gelooven. Ds. Witteveen scheen mij toch zoo goed gezind te zijn. Hij had mij zoo dringend bij de officieren aanbevolen; had mij herhaaldelijk en echt hartelijk geschreven; deed mij zelfs in zijne brieven vertrouwehjke mededeelingen en kruide zijne brieven met citaten in het Grieksch — en nu



36
zou hij mij ontslagen hebben? Ik kon het niet gdoovem De mededeeling van Malga werd mij echter weldra bevestigd, en met een bezwaard gemoed vervolgde ik de reis naar mijn vaderstad. _ ,
Daar wachtte mij een tweede ontnuchtering. Toen ik de ouderlijke woning binnentrad, vond ik daar een groote verandering. Mijn eenige broeder was helper-evangelist leworden bij dei heerE. Gerdes. toen te Stadskanaal geveTtigd- mijn eenige zuster was naar het Loo vertrokken, wïar zij als hoofd van een Christelijke Naaischool zou optreden; Moeder was met haar daarheen gereisd, om haar te helpen bij de inrichting harer woning, en daar het zien het aanzien/dat zij nieïïaar Leeuwarden zou terugkeeren had Vader besloten, ook derwaarts te gaan, en * yond hem bezig, toebereidselen te maken tot vertrek. In de ouderliike woning was dus geen plaats meer voor mij, en de vraag was: waarheen nu? filn vriendelijk familielid te Amsterdam bood mij gelukkig logies aan, en weldra bevond *: mij onder Sn gastvrij dak. Ik ving daar een correspondentie aan met Ds Witteveen, want ik wilde weten, of ik mderdaad niet te Ermelo terug verwacht werd, en zoo ja wat daarvan dan de reden wal Die correspondentie bracht mi] echter geen resultaat. Het wachten moede, vroeg ik Ds. Witteveen mij een onderhoud toe te staan, en dat werd mij vergund. Ik reisde daarop naar Ermelo, maar eerst na twee dagen kon ik Dominee te spreken krijgen. Hij nam mij toen mede mL het kamertje in de kerk, en nadat^e^tegenover elkander hadden plaats genomen, zeide hij. De Heer heelt mij getoond, dat u tot een groot werk mZqnko^njk zal geroepen worden, maar ik mag u daartoe met behulpzaam3' Die woorden klonken mij als. orakeltaal rn de oSen,^ ze losten voor mij het raadsel n et op. Want «en raadsel was het. De Dominee had mi nooit gezegd «lat hrj bezwaren tegen mij had; hij was steeds vifendehjk tegen n5j geweesten had ook/toen ik in Breda was - zooals ik



37
reeds zeide — op vriendelijken, ja zelfs vertrouwelijken toon met mij gecorrespondeerd; hij was daarenboven békend met de poging van mijn Kapitein, om mij van den dienst vrij te maken, opdat ik te spoediger naar Ermelo zou kunnen terugkeeren, en hij wist, dat ik nu geen heenkomen had: toch maakte hij een einde aan mijn opleiding, en wel zonder opgave van redenen. Verder vragen zou mij niets gegeven hebben, zoo ver kende ik Ds. Witteveen wel; dus antwoordde ik alleen: „Als de Heer u dat getoond heeft, dan heb ik niets meer te zeggen." Daarop nam ik terstond afscheid. We bleven op goeden voet met elkander, en ik heb nog meermalen een brief van hem gehad; gezien heb ik hem echter niet meer.
Na het afscheid ving ik dadehjk te voet de wandeling aan naar het Loo, dat ik na ongeveer 7 uren bereikte. Bij mijn aankomst vond ik school en woning voor mijn zuster zoo goed als gereed, en mijn ouders met haar daarin gevestigd. Voor mij werd er spoedig een plaatsje bereid. Ik was dus niet dakloos, maar wel werkeloos, en dat was een leehjk ding in mijne omstandigheden. De liefdedaad van den heer De Haan, zoo goed bedoeld, was op ongedachte wijze mislukt, maar hij zocht de oorzaak daarvan niet in mij, en heeft mij dat later getoond, door mij een prachtige bezending studieboeken te vereeren. Zoo werd mijn band met de Ermelosche Zending, eens op bhjde en hoopvolle wijze gelegd, verbroken. Allerlei verklaringen daarover kwamen mij successievelijk ter oore. Ik zal die hier niet neerschrijven, want dat zou geen nut hebben. Mijzelven heeft Ds. Witteveen geen andere verklaring gegeven dan de bovenvermelde.



HET VORIG WERK HERVAT.
Terwijl ik op het Loo logeerde, schreef ik naar hnks en rechts om wérk, maar het duurde eenigen tijd voor ik slaagde. Toen kreeg ik op voorspraak van bevnende zijde een plaats op de drukkerij van den heer B te graven hage en alzoo verhuisde ik naar de residentie. Een vriendelijk tehuis vond ik bij een Oom en Tante, en op die drukkerij werkte ik met matig genoegen. Des Zondags kerkte r? meSal bij Ds. Kogel? die destijds Dmtsch présant in Den Haag was. Had ik te Amsterdam in de dagen van mijn tegenspoed wel eens gezegd: „Het staat bij mijals een paal bovenwater, dat ik toch zendeling zal worden nu ik weer aan de letterkast stond, begon ik in dat jertrouwen te wankelen, en ik vroeg mijzelyen af, of ik, wenschende in het koninkrijk Gods te arbeiden, rmsschien met goed zou doen, van de Uitwendige Zending af te zien en mij tot de Inwendige Zending te keeren. Ik was toch aldoor bezig met traktaatverspreidmg en ander werk tot de in wendige Zending behoorende. Om dienaangaande zekerheid te verkrijgen, volgde ik een mij gegeven raad op en begal Sj ?aar3gden belenden Oud-Resident I. Esser ui mens nabiiheid ik woonde. Deze verwees mij naar Dr A. capadS £ beter in staat mij in te hchten Dr. Capadog onderhield zich eenigen tijd met mij legde toen zijn vlakke hand tegen mijn boïst, en sprak: „Je hebt een te platte borst, j?zult niet oud worden". Daarmee was het onderhoud



39
afgeloopen. Ik kon dus geen evangelist worden. Het was de eerste voorzegging mij gedaan van een vroegtijdigen dood. We schreven toen 1860. Er zijn nog meer dergelijke uitspraken over mij gevolgd. Het is zeker dwaas, aan zulke uitingen veel waarde te hechten. Intusschen: ik zag nu maar voor mij zeiven van de Inwendige Zending af en werkte rustig voort op mijn drukkerij.
En toen kwam onverwachts uitzicht, dat mijn wensch toch vervuld zou worden. Op zekeren dag ontving ik een brief van bovengenoemden heer A. Meijer, secretaris van de Nederlandsche Zendingsvereeniging te Rotterdam. Hij deelde mij in dien brief mede, dat de Vereeniging opnieuw een paar jongelui tot kweekeling verlangde aan te nemen, en noodigde mij uit, mij aan te melden. Ik antwoordde, dat ik maar niet aan zijn uitnoodiging zou voldoen, want dat ik de „vereischten" had gelezen en daaraan niet zou kunnen beantwoorden. Hij schreef terug, dat ik mij door die „vereischten" niet moest laten afschrikken, en daarop meldde ik mij aan. Kort daarna werd ik uitgenoodigd, op Donderdag 21 Februari ter kennismaking met de bestuurders te Rotterdam te komen. Op dien bepaalden dag vervoegde ik mij bij den heer Meijer in den Oppert, en trof te zijnen huize nog een paar jongeheden aan, die met hetzelfde doel als ik gekomen waren, en tevens eenige der bestuurders, o.a. Lagerweij, Voorhoeve en anderen. Er werd een schriftelijk en mondeling onderzoek gehouden, waarvan de uitslag was, dat A. Geerdink en ik tot den proeftijd werden toegelaten. In Den Haag teruggekomen, deelde ik aan den patroon mede, dat ik door de Zendingsvereeniging was aangenomen en op een nader te bepalen tijd te Rotterdam werd verwacht, waarop hij antwoordde: „Nu, als je toch van plan bent heen te gaan, ga dan maar dadelijk!" Protesteeren tegen die onheusche bejegening zou niet gebaat hebben, en dus ging ik heen. Zoo was ik dan om den wille der Zending voor de tweede maal broodeloos geworden.



40
Deze nieuwe ongelegenheid berichtte ik aan mijn broer, die destijds als evangelist arbeidde te Gorinchem. Hij schreef dadelijk terug: „Kom maar gauw hier! De heer Van Hoeve heeft wel een plaats voor je op zijn drukkerij". De heer J. van Hoeve Jr. was daar namelijk drukker en uitgever, en tevens voorzitter der evangelisatie, die hare vergaderingen hield in haar lokaal op het Melkpad. Niet lang wachtte ik met Den Haag tegen Gorkum te verwisselen. De heer Van Hoeve gaf mij inderdaad een plaats op zijn drukkerij, maar hij deed meer: hij gaf mij ook een plaats in zijn hart en in zijn huis. Wat had ik het daar goed en hoe gevoelde ik er mij thuis! Thans was ik niet in „Egypte", maar veeleer in „Kanaan". Ik was veel in den heven familiekring, genoot de meest mogelijke vrijheid, werd meer behandeld als vriend dan als knecht, en kon ook nog iets doen op 't gebied van evangelisatie. In den tijd, dien ik te Gorkum doorbracht, viel de overstroorning van de Bommelerwaard voor. Zoodra de gelegenheid het toeliet, ging mijn broer een evangelisatietocht maken door het overstroomde gebied, en ik vergezelde hem met goedvinden van den patroon, die ons ruim voorzag van lectuur ter verspreiding, o. a. van het zoo schoone traktaatje van Ds. de Liefde: „Het hoog vertrek", voor deze gelegenheid geschreven. Wij doorkruisten het geheele overstroomde gebied, stonden stil bij de vreesehjke doorbraken, bezochten de dorpen en keten, en trachtten aan allen die ons voorkwamen een woord van opbeuring en vertroosting te brengen. Geld ter uitdeeling bezaten we met, maar dat kwam ook wel van andere zijde; wij voor ons gaven wat we hadden. Over het algemeen werden we welwillend ontvangen en aangehoord, maar het was ook wel eens anders. Zoo voegde een boer te Zuilichem, zittende bij den haard met den hoogen hoed achter op het hoofd, mijn broer in antwoord op diens toespraak toe: „De duivel zal jou bij je lange haar eens naar de hel sleepen". (Naar gewoonte van die dagen droegen



41
we namelijk ons hoofdhaar een beetje lang.) Wel een bewijs, dat er in de Bommelerwaard onder de bevolking harde elementen gevonden werden, maar zooals men weet is dat, helaas, niet daar alleen het geval.
Mijn verblijf te Gorkum duurde langer dan ik mij had voorgesteld. De reden daarvan was deze: in het Bestuur der Ned. Zendingsvereeniging waren ongedacht ernstige moeilijkheden gerezen: de heer Meijer achtte zich door eenige leden der Vereeniging verongelijkt en verliet haar. De kweekelingen konden nu niet langer te zijnen huize blijven en werden tijdelijk naar huis gezonden, terwijl de opneming van ons nieuw-aangenomenen werd uitgesteld. Die ongelegenheid gaf het Bestuur aanleiding, een huis te koopen en tot Zendingshuis in te richten. Dat huis was gelegen op het Kwakernaat te Rotterdam. De heer B. J. Gerretson, een der medeoprichters van de Vereeniging, en zijn echtgenoote, werden uitgenoodigd zich aan het hoofd van het Zendingshuis te laten plaatsen, en zij verklaarden zich daartoe bereid. Er verliep natuurlijk geruimen tijd, eer de noodzakelijke voorbereiding was afgeloopen. Het lange uitstel wekte misschien bij den heer Van Hoeve het vermoeden, dat er van mijn gaan naar Rotterdam wel eens niets zou kunnen komen. Hoe dat zij, hij zou niet ongaarne gezien hebben, dat ik maar voor goed in Gorkum bleef. Op zekeren dag hield hij mij zijn gouden horloge voor, en beloofde het mij, als ik bij hem bleef. En hij verbond daaraan nog een andere, meer verleidelijke belofte, namelijk deze dat, als ik bleef, zijn zaak mettertijd voor mij zou zijn. Hij deed mij dat voorstel niet omdat hij tegen de Zending was. Integendeel, hij was een warm zendingsvriend. Maar, gelijk ik zeide, hij zal gedacht hebben, dat er van mijn gaan naar Rotterdam wel niets zou komen, en dan kwam er nog iets bij: hij koesterde den stillen wensch, zijne zaak aan kant te doen en zich geheel aan evangelisatiearbeid te wijden. Hij was niet alleen drukker en uitgever, maar



42
ook boekhandelaar. Dat laatste echter niet van harte. Hij kon het namelijk met zijn geweten niet overeenbrengen, geschriften in zijn winkel voorhanden te hebben of op verzoek van klanten te bestellen, waarvan hij den inhoud schadelijk achtte. Dat bracht hem gedurig in moeilijkheid, en die moeilijkheden gingen hem verdrieten. Ik moest ter wille van de Zending voor zijn vriendelijk en royaal aanbod bedanken. Eenige jaren later heeft hij zijn zaak overgedaan aan zijn meesterknecht C. Schook, die haar jarenlang heeft voortgezet. Na zich van zijn zaak te hebben ontdaan, verhuisde de heer Van Hoeve naar Hoorn, waar hij de stichter geworden is van de daar nog heden bestaande bloeiende evangelisatie. Hij werd daar echter aanhoudend door koorts geteisterd en nam daartegen bestendig kinine in, maar deze kon hij op den duur niet verdragen, en hij zag zich genoodzaakt zijn gezegend werk aldaar op te geven. Hij keerde toen terug naar zijn geboorteplaats Middelburg, waar ik hem na onzen terugkeer van Java in 1876 nog heb bezocht. We zijn beste vrienden gebleven tot zijn levensveinde.



LAATSTE GEDEELTE MIJNER VOORBEREIDING.
Zou niet alles wat ik tot dusver doorleefd en ondervonden had, in de hand des Heeren gediend hebben tot middelen, om mij te vormen voor mijn eigenlijke loopbaan? Ik twijfel er niet aan, of het is alles voorbereiding geweest, al doorzag ik de leidingen Gods zeer dikwijls niet. Nu echter wachtte mij nog het laatste gedeelte mijner voorbereiding, de meer directe vorming voor het zendingswerk. Na lang wachten ontving ik van het Bestuur te Rotterdam bericht, dat ik komen kon. Ik begaf mij derwaarts in de eerste dagen van Juli 1861. Wij waren toen met ons zevenen kweekelingen, verdeeld, om zoo te zeggen, in drie klassen, van welke mijn jaargenoot Geerdink en ik de jongste klasse vormden. Nadat we de eerste weken in een klein logement hadden vertoefd, was het Zendingshuis ter bewoning gereed en kon het betrokken worden. Dat geschiedde op den 2isten September 1861, waarna het huis op den 3den October aan zijn bestemming werd gewijd, over welke plechtigheid het Bestuur een „feestnummer" van het Orgaan der Vereeniging uitgaf, waarin de gehouden toespraken, en het hed, door de kweekelingen bij die gelegenheid op stemmen gezongen, zijn opgenomen. Hoe blijde waren de bestuurders en ook de verdere vrienden der Vereeniging met dit eigen Zendingshuis! Misschien ben ik wel de éénig overgeblevene van allen, die de inwijding van dit eigen Zendingshuis bijwoonden. Het kan mij nog heden innig verheugen bij die



44
schoone plechtigheid tegenwoordig te zijn geweest, en het is mij volstrekt onbegrijpelijk, hoe het huidige Bestuur er toe komen kon, het zooveel mooier en doelmatiger Zendingshuis „Schooneberg" van de hand te doen. Doch daarover later.
. Rotterdam was voor mij heel wat anders dan Ermelo. De kring, in welken ik hier kwam te verkeeren, beviel mij uitnemend, en het leven in het Zendingshuis niet minder. Hoe gezellig was de omgang en hoe geregeld ging alles l De lessen werden getrouw gegeven en er werd hard gewerkt. Bovenal echter beviel mij de Vereeniging zelve. Artikel i van hare „Bepalingen" was zoo echt naar mijn hart: „De Vereeniging bestaat uit leden, die erkennen, dat de Heere Jezus Christus hun volkomen Zaligmaker is; die dit in hun wandel toonen, en verklaren niet te mogen samenwerken met degenen, die Zijn waarachtige en eeuwige Godheid loochenen". Dat standpunt der Vereeniging vond nog al veel bestrijding. Het Bestuur schreef daarover o.a. het volgende: „Dat wij in onzen zendingsarbeid alle samenwerking weigeren met hen, die de eeuwige en waarachtige Godheid van Christus loochenen, heeft men bekrompen en hefdeloos genoemd. Maar ons optreden was juist een protest tegen die onheilige vereeniging van geloovigen en ongeloovigen. Ook is het naar onze overtuiging onmogelijk waarachtigen zegen aan de Heidenwereld te brengen door de prediking van een Evangelie, waarvan elk zijn vrije opvatting mag hebben, ofschoon die opvatting rechtstreeks in strijd zij met de stelligste uitspraken der H. Schrift. Het is met ons als met de uit Babel wedergekeerde Joden, die alle samenwerking met de Samaritanen weigerden. Onze sterkte ligt niet in het getal, maar in het geloof. Door het geloof, niet door meeningen, zijn de muren van Jericho gevallen. Door het geloof zal ook onze zendingsarbeid dén Heiden ten zegen en Gode tot eere zijn. Wij hebben kleine krachten, maar er is een God voor ons, die



45
Zijn kracht in zwakheid wil verheerlijken. Van Hem is onze verwachting."
Verder schreef het Bestuur in die dagen: „Had men het Nederlandsche Zendelinggenootschap verlaten, of geen vrijheid gevonden er aan mede te werken, dewijl men in deze zaak de samenwerking met ongeloovigen ongeoorloofd achtte, dan moest men zich nu als geloovigen vereenigen. Hieraan heeft het eerste artikel onzer Bepalingen zijn ontstaan, zijn redactie te danken. Het is een artikel, waarmede onze Vereeniging staat of valt, en welks onveranderlijkheid dus ook van den aanvang af is vastgesteld."
Had men niet kunnen samenwerken met de andere nieuwe Vereenigingen, die tegenover het Ned. Zendelinggenootschap waren opgericht? De Gereformeerde Zendingsvereeniging weigerde samenwerking; zij wenschte haar eigen weg te gaan. En wat de Utrechtsche Zendingsvereeniging betrof, schreef het Bestuur: „Ons is in den laatsten tijd meermalen gevraagd: waarom vereenigt gij u niet met de Utr. Zendingsvereeniging? Maar ons standpunt maakt ons de samensmelting met haar onmogelijk, omdat zij haar geloofsgetuigenis, waarmede wij van harte instemmen, niet verplichtend maakt voor hare leden. Deze hebben daarom ook geen stem in het kiezen van het Bestuur." Wat dit laatste aangaat, in Artikel 2 der Bepalingen van de Ned. Zendingsvereeniging werd gezegd: „Wanneer zich op eene plaats zeven of meer leden bevinden, vormen deze een af deeling. De afgevaardigden der af deelingen kiezen (bedoeld werd op de Algemeene Vergadering) bij algemeene stemmen een Bestuur, bestaande minstens uit zes en hoogstens uit negen leden."
Bovenstaande aanhalingen deed ik met een drieledig doel. Ten eerste wenschte ik, zeer in 't kort, aan hen die er onbekend mee zijn, te doen kennen den aard der Vereeniging, zooals zij was en naar de bedoeling der oprichters onveranderd blijven moest. Ten tweede wilde ik er mee motiveeren mijn innige liefde voor de Vereeniging: zóó en niet anders



46
wenschte ik voor mij een Zendingsvereeniging. Ten derde wilde ik reeds nu de hoofdzaken noemen, waarin de tegenwoordige leiders der Vereeniging, naar mijn inzien, zich tegen haar en de oprichters hebben misdragen.
Voor ik nu verder over de opleiding spreek, wensch ik nog eerst iets over de oprichters van de Vereeniging te zeggen. De kern der oprichters bestond uit „Hammianen", waaronder men te verstaan heeft: discipelen van Ds. van den Ham, met wie hij na hun aanneming jarenlang een lidmaten-catechisatie had gehouden. Wat waren die mannen thuis in de Schrift! En wel vooral in de Brieven, met name in die aan de Romeinen, de Galatiërs en de Hebreën. Zij bezaten van de behandelde Schriftgedeelten een uitgebreide schets en kenden die van buiten. Een van hen, een schilder, schreef de schets van den brief aan de Romeinen op en liet ze drukken. Het was een flink stuk drukwerk: de brief verdeeld in bijzonderheden. Er zullen nog wel exemplaren van in Rotterdam omzwerven. Maar die mannen waren ook met de opwekking van die dagen in aanraking gekomen; het waren gewijde persoonlijkheden geworden. Johannes had ook tot hen kunnen zeggen: „Gij hebt de zalving van den Heilige". Wat konden sommige van hen bidden! En wat konden sommige van hen spreken! Bekend is het volgende voorval. De heer Lagerweij, voorzitter der Vereeniging, voerde het woord op een Zendingsfeest. Een buitenman vroeg aan een Rotterdammer: „Wie is de predikant, die daar spreekt?" Antwoord: „Dat is geen predikant, dat is een koekebakker." De buitenman hernam: „Gave God, dat die koekebakker onze dominee was en onze dominee koekebakker."
Naast dien kring van godvruchtige mannen vond men in Rotterdam een kring van godvruchtige vrouwen, meest discipelinnen van den gewijden Ds. Theesing, die ook het pad van Ds. van den Ham bewandelde. Uit dezen kring is voortgekomen de Vrouwenvereeniging, die met de groot-



47
ste trouw zorgde voor de uitrusting van de zendelingen der Vereeniging. Uitnemende vrouwen! Ik heb vele van haar gekend. De penningmeesteres was een zuster van Lagerweij. Kort voor het sterven van haar man stond ik aan zijn leger, en ik was er getuige van, hoe ten volle bereid hij was om heen te gaan. Zijn laatste gedachte wasaan de behoeften der Zending. „Vrouw", zeide hij, „zie eens wat er in ons busje is en geef dat Coolsma mee." Eenige jaren later overleed zijn weduwe. Een dag voor haar dood stond ik voor haar ledikant. Zij had de oogen gesloten en scheen onbewust van hetgeen rondom haar voorviel. Iemand die bij haar inwoonde vroeg mij: „Hoelang zou het nog duren?" Zonder mijn antwoord af te wachten sprak de stervende met gesloten oogen: „Morgen om 4 uur." Juist op dat uur ontsliep zij. (Lees 2 Petrus 1 :14.)
Die kring van geloovige mannen en vrouwen werd versterkt door leerlingen van Ds. van Oosterzee, Ds. Doedes en anderen. En uit dien grooten kring is de Vereeniging voortgekomen. Neen, dat waren geen menschen, die zich konden vinden in het Ned. Zendelinggenootschap, dat zoo trouw met den tijdstroom mededreef. In de dagen, toen de^ Groninger Theologie ons land had overstroomd, was het Evangelisch; en toen het Modernisme den troon had bestegen, werd het Vrijzinnig, en het is dat zóólang gebleven, tot eenige jonge Ethische predikanten zich samen verbonden,, om het uit de handen der Vrijzinnigen te bevrijden. Met dat Genootschap konden de mannen en vrouwen over welke ik spreek niet samenwerken. Zij wilden dus ook de vrijzinnige zendelingen, die uitgingen, niet ondersteunen. Toch hadden ze de Zending hef en voelden ze zich verplicht aan haar mede te werken, maar zij konden dat alleen doen op den grondslag van het persoonhjk geloof. En zoo sloegen zij de handen aan het werk, in gehoorzaamheid aan het bevel des Heeren, maar in diepe afhankelijkheid. Er werd veel en trouw gebeden in de binnenkamer en ook in het



48
openbaar. Eens in de maand hield men een openbaren bidstond, en het was merkwaardig, hoe groot dan de opkomst was. Voorganger was gewoonlijk een eenvoudig gemeentelid, want behalve dat Rotterdam destijds in de macht der Vrijzinnigen was, kon men daarvoor geen predikant krijgen: de predikanten waren namelijk wat achterdochtig; ze verdachten de jonge vereeniging van onkerkelijkheid. De mannen van de Vereeniging van hun zijde dachten op grond hunner ervaring niet bijzonder gunstig over de predikanten. Langzamerhand kwam er echter een betere verstandhouding: men zag in, dat de Kerk niets van de Vereeniging te duchten had.
Was die kring blijven voortbestaan, men zou de Vereeniging niet van haar grondslag hebben kunnen dringen, gelijk, helaas, nu gebeurd is. In de eerste jaren breidde zij zich gestadig uit: velen, die het met hare Bepalingen eens waren, sloten zich bij haar aan. Er werden op tal van plaatsen afdeelingen opgericht, en zoo werd de Ned. Zendingsvereeniging allengs een krachtige corporatie. Maar de dragers van het door haar aangenomen en vroeger zoo manmoedig verdedigde beginsel zijn op weinigen na tot hooger leven opgeroepen; deze meer slappe, meer oppervlakkige tijd was aan haar instandhouding niet bevorderlijk, en er was nu alleen nog maar een leider noodig, die den moed had haar uit haar vastigheid te stooten en tot ontbinding te voeren.
Maar ik moet thans iets zeggen over de opleiding. Deze duurde destijds slechts 3 jaren, want het Bestuur was van gevoelen, dat de voorbereiding met te lang moest duren, en men mocht volstaan met de kweekelingen alleen het wezenlijk noodige mee te geven. De opleiding omvatte het volgende: uitgebreid lager onderwijs; zang en orgel; Rjbelsch onderwijs; dogmatiek en kerkgeschiedenis; Maleisch, Javaansch en Islam; en tevens de beginselen der geneeskunde. Had iemand tijd en lust voor nog een ander vak, b.v. een



49
der moderne talen, dan stond het hem vrij daarin les te nemen. Verder hadden de kweekelingen hunne Zondagsscholen, Bijbellezingen, enz. Het Bestuur stond er op, dat zij eiken middag gingen wandelen, en zoo nu en dan kwam een der bestuurders kijken, of ze wel waarlijk uit waren. Zij ontvingen hunne lessen en hadden zich voor te bereiden op een en dezelfde leerkamer (later werden ze over twee kamers verdeeld). Het gebeurde wel eens, dat we op de leerkamer hoog bezoek ontvingen. Zoo kwam eens Ds. de Liefde ons bezoeken.' Na eenigen tijd met den onderwijzer en ons gesproken te hebben, ging hij heen met déze woorden: „Nu, ge moet uw leermeester maar beschouwen als een spons en hem terdege uitknijpen". De onderwijzer voelde zich weinig gestreeld, dat hij met een spons vergeleken werd. Een anderen keer kregen we bezoek van Ds. Chantepie de la Saussaye (de vader, destijds predikant te Rotterdam). Het gesprek kwam op zijne preeken, en de opmerking werd gemaakt, dat velen ze wel graag wat eenvoudiger wilden hebben, waarop de dominee antwoordde: „Wij moeten niet tot de Gemeente afdalen, maar trachten de Gemeente tot ons op te trekken"; en naar aanleiding van de opmerking, dat zelfs geloovigen wel eens moeite hadden hem te verstaan, gaf hij dit antwoord: „De geloovigen willen niet leeren en de geleerden willen niet gelooven". Later gebeurde het eens, dat onze leerkamer vereerd werd met een bezoek van Dr. A. J. Th. Jonker. (Ik was toen reeds lang geen kweekeling meer, maar huisvader.) We zouden dien avond examen hebben in een kamer beneden, en daar de tijd naderde, vroeg ik aan een kweekeling, of hij het schoolbord, dat daar op een ezel stond, even naar beneden wilde brengen: „Och, zou je den ezel even naar beneden willen brengen?" Met een guitig lachje vroeg Dr. Jonker: „Bedoelt u mij?"
De eerste drie kweekelingen der Vereeniging werden ingezegend en uitgezonden in 1862; het tweede paar volgde
Terugblik levensweg. 4



50
in 1863- en nu kwam de beurt aan Geerdink en mij. In den winter van 1863 op '64 was ik zoo gelukkig mij te mogen verloven met de dochter van Vader en Moeder Gerretson. En daarop naderden we met rassche schreden den voor mij zoo gedenkwaardigen 5den Mei 1864. We werden dien dag het was Hemelvaartsdag, ingezegend en afgevaardigd in de Groote Kerk te Rotterdam. Als naar gewoonte werd er een zendingsrede gehouden, ditmaal door Ds. F.W. Smits, destijds predikant van de Herv. Gemeente te Baarn. Zijn tekst was Lucas 19 vers 12 en 13. Een voortreffelijke rede, vol goede raadgevingen, waarschuwingen en bemoedigingen aan het adres van de jonge zendelingen. Onlangs heb ik ze nog eens herlezen, om mij te beter dien dag te kunnen voorstellen en er mijn werkzaamheid als zendeling aan te toetsen. Na mijn terugkeer uit Indië heb ik Ds. Smits dikwijls ontmoet, en voor een paar jaren zag ik hem nog eens hier in Apeldoorn. Hij was toen een oud en afgeleeid man zwaar doof en zeer hulpbehoevend; door zijn verpleegster werd hij rondgereden in een wagentje. Voor onze deur het hij stilhouden en informeerde naar ons. Ik neb even met hem gesproken, maar voor mijn vrouw kwam zijn bezoek te laat: zij was reeds overleden. Zij had den Zondag, waarop haar schip in zee ging, met haar vader bij hern gekerkt te Hellevoetsluis, en dat was hij met vergeten. Kort na dat bezoek overleed hij hier ter plaatse. Maar om nog even op de plechtigheid in de Groote Kerk terug te komen: onze ordening werd geleid door Ds. J. P. Nonhebei, predikant te Middelburg, en het woord van afvaardiging werd gesproken door den voorzitter Lagerweij. _ .
Naar het schijnt zag ik er in die dagen met al te florissant uit- althans iemand zei tegen mijn aanstaanden schoonvader: „Hoe is het mogelijk, dat ge uw éénige dochter geelt aan dien jongen man! Ziet ge dan niet, dat hij de tering onder de leden heeft?" Vader Gerretson gaf een waardig antwoord, en toen die woorden aan mijn verloofde werden



51
overgebracht, sprak het dappere meisje: „Welnu, als ik hem dan maar één jaar houden mag". Laat me hier dadelijk mogen bijvoegen, dat we met elkaar ruim 51 jaar verbonden zijn geweest: in 1916 mochten we hier onze gouden bruiloft vieren, omringd van onze kinderen en kleinkinderen, een gansch groote schare. Hoe dwaas is het toch, zich aan menschelijke oordeelvellingen te storen!
Op onze inzegening volgde een rondreis door geheel ons land, gelijk toen het gebruik was, ten einde ons aan de zendingsvrienden en Gemeenten te vertoonen en wat geld bijeen te brengen voor onze uitzending. Geerdink en ik gingen mi eens samen, en dan weer ieder afzonderlijk. Bijna eiken dag voor een gemeente, vergadering, krans of kring optreden; soms tweemaal, ja wel eens driemaal op een dag. Weinig gelegenheid tot voorbereiding. Bijna overal werden we vriendelijk ontvangen en belangstellend aangehoord. En we genoten op enkele plaatsen nog al eere ook. Te Wassenaar b.v. werden we in de volle kerk ingeleid door Ds. van Rhijn, en hadden we onder ons gehoor: Prins Frederik, den Heer en Mevrouw Groen van Prinsterer en de bekende schrijfster Elize van Calcar. Te Amsterdam werden we ingeleid door Ds. Hasebroek, en in 's-Gravenhage door Ds. Gunning, den lateren hoogleeraar. Maar al dat reizen en spreken was uiterst vermoeiend; ik kwam dan ook afgewerkt thuis. En toen volgde er nog iets zeer verdrietigs. Te Rotterdam waren namelijk een paar heden, die mij niet recht vertrouwden, meenende dat ik niet zuiver in de leer was. Een van deze had overal in den lande bekenden, en bij die had hij, zooals later bleek, zijne netten uitgezet, om mogelijke verkeerde uitlatingen uit mijn mond op te vangen en die aan het Hoofdbestuur te berichten. Sommige van die bekenden deden mij met dat valsche oogmerk allerlei vragen, en ik hep er wel eens in. Toen ik nu, vermoeid van reizen en spreken, en meenende mijn best te hebben gedaan en een prijsje te hebben verdiend, te Rotterdam



52
terugkwam, lagen daar op de bestuurstafel eenige brieven op mij te wachten, behelzende allerlei bezwaren tegen uitlatingen, door mij gedaan, waarover ik mij had te verantwoorden. „Zijt dan voorzichtig gelijk de slangen, en oprecht gelijk de duiven": die vermaning van den Heiland had ik vergeten. Den dag na die vergadering lag ik ziek te bed en het duurde lang, eer ik mijn hjst van spreekbeurten kon afwerken.
In December van datzelfde jaar volgde de afreis naar Indië. Met een zeilschip, natuurlijk. Mijn verloofde zou mn over een jaar volgen. Ik zou eerst trachten land en volk te leeren kennen en een woning voor ons te bereiden, en zij, die nog jong was, zou nog een jaartje bij Vader en Moeder blijven en nog eenige kennis trachten op te doen. Wij vonden het scheiden eerst heelemaal niet aangenaam, maar schikten ons in het wijs besluit harer ouders. Want dat het een wijs besluit was, zagen wij later in, en daarom ben ik ook als hoofd van het Zendingshuis er een voorstander van geweest, de jongelui niet te gelijk uit te zenden. De zendeling moet zich maar eerst op zijn arbeidsveld orienteeren, en de jonge vrouw moet er voor bewaard worden, reeds 'terstond na aankomst of zelfs nog vroeger in zorg te geraken. Mijn aanstaande Schoonvader deed mij uitgeleide tot Nieuwesluis. Toen we daar, terwijl het schip in de sluis lag, even met ons beiden op den wal heen en weer wandelden, drukte hij mij een Nieuwtestamentje in de hand, waarin de lieve man een vouwtje had gelegd brj 2 Tim. 2: „Gij dan, mijn zoon, word gesterkt in de genade, die in Christus Jezus is". — De reis ving aan van Rotterdam op 13 Dec. 1864, en we zetten voet aan wal te Batavia op 21 April 1865. Ik heb over die reis iets verteld in de WeezenAlmanak van 1922, en zal het daar geschrevene hier met herhalen.



ONS EERSTE VERBLIJF OP JAVA.
Te Batavia aangekomen, genoot ik het onschatbaar voorrecht, te mogen logeeren bij den Heer en Mevrouw van Charante, op Menteng. Beter had ik het niet kunnen treffen: gastheer en gastvrouw, beiden besliste Christenen, waren allervriendelijkst voor mij. Zij hadden zelfs toen reeds de goedheid, mijn meisje na haar aankomst te logeeren te vragen, en dan wenschten zij, dat we uit hun huis zouden trouwen. Zij wilden ons dan een bruiloft bereiden, waarbij alle lichten in huis zouden ontstoken worden. Dat is een jaar later inderdaad gebeurd. De snoeren waren mij hier dus wel in lieflijke plaatsen gevallen.
Na de voorgeschreven formaliteiten te hebben vervuld, gingen we onder leiding van zendeling Albers op weg naar het binnenland. Dat ging in dien tijd per reiswagen. De bagage moest worden gedragen door koeli's. Den eersten dag kwamen we tot Buitenzorg; den tweeden zetten we de reis voort over den hoogen Megamëndoeng. Wonderschoone natuurtooneelen kregen we dien dag te aanschouwen. Tegen den avond bereikten we onze bestemming, het stadje Tjiandjoer. Daar namen we voorloopig onzen intrek bij de familie Albers. Tjiandjoer is een aardige, zuiver Soendaneesche stad, met eenige tienduizenden inwoners. Zij ligt als verscholen onder altijd groen geboomte, is op eenigen afstand omgeven van bergen, is doorsneden van ruime wegen, en heeft een overvloed van stroomend water.



54
In het midden der stad ligt een vierkant grasplein, omzoomd van hooge boomen en aloen-aloen geheeten. Aan dat plein
woonde zendeling Albers. • .
In den eersten tijd bestond ons werk m het aanleeren der Soendaneesche taal. Leermiddelen hadden we daarbij niet te onzer beschikking, zoodat we zelf den weg moesten zoeken. Met Gods hulp mocht ons dat redelijk vlug gelukken. Tegenwoordig schijnen de leiders van het werk op WestTava van meening te zijn, dat het aanleeren van het Soendaneesch ongeveer even gemakkelijk is als het aanleeren van het zoogenaamd brabbel-Maleisch, dat men volgens zeker leerboekje zich wel in één maand eigen kan maken. Het mocht wat! Wij hebben het wel anders ondervonden: het Soendaneesch heeft ons, vooral in het begin, groote inspanning, menig zweetdruppel, veel verlegenheid en beschaamdheid des aangezichts gekost, en ik had gelegenheid te over om mij te herinneren een gezegde van onzen leermeester Pastor Schwarz: „Predikanten en zendelingen moeten evengoed als de andere menschen in het zweet huns aangezichts hun brood eten". De sterke inspanningJjij de studie, vaak tot in den nacht, haalde mij na eenigen tijd de koorts op den hals: ik had te veel van mijn kracht gevergd en moest rmi dus matigen. Omdat de Soendaneesche taal zoo bij uitstek moeilijk is, heb ik later als leider vangnet onderwas er mij op toegelegd de jongelui, die voor West-Java bestemd waren, grondig onderwijs in het Soendaneesch te geven opdat zij na aankomst op het arbeidsveld met zooveel tijd aan taalstudie behoefden te geven, maar spoedig m de praktijk konden gaan. Tegenwoordig wordt bij de opleiding weinig werk van de taal gemaakt, en het kan met anders, of de zendeling moet daarvan het nadeel ondervinden
Gelukkig voor mij kreeg ik er spoedig practisch werk bn. Te Tiiandioer was namelijk een cholera-epiderme uitgebroken, en aangezien er voor de Inlanders geen geneeskundige hulp te krijgen was, kwamen zij, ik weet met waar-



55
door, maar het zal wel zijn geweest uit nood, bij ons hulp zoeken voor een cholerahjder. Nu hadden wij in het Zendingshuis degelijk medisch onderwijs ontvangen van Dr. J. C. Burkens, en we waren uitgerust met een flinke medicijnkist en eenige eenvoudige instrumenten. Ik was bereid, ja verlangend, de verkregen kennis in praktijk te brengen, en begaf mij tot den lijder. De man was, helaas, reeds te ver heen, zoodat ik hem niet meer helpen kon; alleen poogde ik zijn lijden een weinig te verzachten. Dat geval bezorgde mij intusschen heel wat patiënten, en van toen aan behoorde ziekenbezoek tot mijne dagelijksche bezigheden. Toen ik kort daarop een eigen woning had kunnen huren in de nabijheid van een dichtbevolkte kampoeng, Njalindoeng geheeten, nam dat bezoek een nog grooter afmeting aan.
De aankomst van mijn verloofde zou nu echter niet lang meer op zich laten wachten, en daarom begaf ik mij met mijn taalman naar Batavia, waar ik evengoed mijn studie van het Soendaneesch met hulp van geschriften kon voortzetten. Inderdaad het de „Stad Delft" weldra op de reede het anker vallen, en bracht Kapitein van der Waal mijn meisje aan land. Dat gaf een groot feest, zoowel aan boord van het schip als ten huize van den Heer en Mevrouw van Charante. Spoedig waren we bruid en bruidegom, maar hoe weinig schenen we voor het oog bij elkaar te passen! De schoone bruid straalde van gezondheid en levenslust; de bruidegom daarentegen zag er taankleurig uit en was geheel vermagerd; ik woog in die dagen nog geen 90 pond. De bruid nam den schralen bruidegom echter voor hef, en was enkel vroohjkheid. Op den 5den April 1866 reden we in een keurig rijtuig van den Heer van Charante, getrokken door een span prachtige Isabella-paarden, naar het stadhuis te Batavia, waar ons huwelijk werd gesloten. Kapitein van der Waal en de Heer van Charante waren onze getuigen. Het huwelijk werd ingezegend door zendeling Albers. 's Avonds was er een schitterend feest



56
ten huize van onzen gastheer en onze gastvrouw; „alle lichten op". Den volgenden dag reisden we met de jonge vrouw naar onzen post Tjiandjoer, waar we na twee dagen arriveerden, en ik haar binnenleide in de gehuurde woning, een groot, hol huis, met bijna geen meubels. Maar ook dat nam zij voor hef; er was trouwens niets anders te krijgen geweest.
Toen we nu onze ongezellige woning zoo goed en zoo kwaad als het ging eenigszins bewoonbaar hadden gemaakt, hervatte ik mijn ziekenpraktijk. Eiken morgen na het ontbijt ging ik er op uit, meedragende een tasch met diverse medicijnen en verbandmiddelen. Een groot aantal zieken riep dagelijks mijn hulp in, zoodat ik per dag wel vijftig patiënten of meer te behandelen had. Waren de middelen niet toereikend, dan zond ik iemand met een briefje naar mijn vrouw om het ontbrekende te halen; zij was mij in dat werk een trouwe en ijverige hulpe. De middag was in dien tijd bestemd voor taalstudie. Soms moest ik in den vooravond er nog eens op uit naar zieken. Woonden de patiënten te ver, dan het ik mij een paard brengen en reed er heen, soms dwars door een rivier of langs een schier onbegaanbaar pad. Vond ik op mijne tochten daartoe een geschikte gelegenheid, dan zaaide ik bij mijn hulp het goede zaad. De ontvangst bij de menschen was immer hartelijk. Velen toonden zich dankbaar, en brachten een klein geschenk (veel bezaten ze niet), b.v. een bos pisang of een kippetje. Ja, dat was een aangenaam en loonend werk, maar op den duur vermoeiend in de tropische warmte. In die dichtbevolkte kampoeng hebben wij vervolgens een eenvoudig lokaal gebouwd van bamboe, en nadat het gereed was gingen Albers en ik daar tweemaal per week om de beurt prediken. En nu is het wel merkwaardig, dat juist uit die kampoeng, maar buiten verband met onze evangelisatie, de eerstelingen uit de Soendaneezen zich bekeerden; doch daarover straks.
Op het Kerstfeest van 1866 ontvingen we te onzen huize



57
op uitnoodiging een groote schare Tjiandjoereezen van allerlei stand. Deze kregen van ons de heerlijke_ Kerstgeschiedenis te hooren, en werden daarbij door mijn vrouw onthaald op versnaperingen. Niet lang daarna gingen we over in een kleiner huis, voor ons beiden meer passend, maar gelegen in een ander gedeelte der stad. Op het erf der nieuwe woning stond een ruim wagenhuis, waaraan ik geen behoefte had. Met geringe kosten richtte ik dat in tot schoollokaal, en daarop ging ik voor de kinderen uit de buurt schoolhouden. Zendeling Albers had bij zijne woning een school geopend voor jongens; ik bestemde de mijne voornamelijk voor meisjes. Dat dagelijks rondloopen door het zoo uitgestrekte Tjiandjoer tot het bezoeken van zieken kon ik namelijk niet volhouden, om welke reden ik dat werk ging inkrimpen en de menschen meer bij mij aan huis het komen. Wat heb ik van die meisjesschool, de eerste op West-Java, een genoegen beleefd! Er waren onder de leerlingen zulke echt lieve kinderen, en ze waren daarbij zeer leergierig. De voormiddaguren bracht ik nu onder de scholieren door; in de middaguren kregen ze bij ons in huis van mijn vrouw onderwijs in vrouwelijke handwerken. De middagen dienden mij nu tot taalstudie en tot het bezoeken van zieken.
In dat kleine huis werd ons eerste kind, de heve Maaike, geboren. Op haar volgde in 1868 onze Constantia. Deze mochten we slechts ruim een maand houden; toen nam de Heer haar terug. We hebben haar stoffelijk overschot ter ruste gelegd op de begraafplaats voor Europeanen te Tjiandjoer. Zij was onze eerste doode. Ik zal in dit geschrift nog meer dooden te vermelden hebben, want mocht iemand meenen, dat wij onder de Soendaneezen op rozen gewandeld hebben, die zou zich zeer vergissen: op de drie plaatsen, waar wij gewoond hebben, is ook een graf van ons te vinden.
In de buurt waar we nu woonden, Waroedjadjar geheeten, werkten we tot onze overplaatsing met veel genoegen. De



58
omwonende Soendaneezen waren ons welgezind, vertrouwden ons gaarne hunne kinderen en hunne zieken toe, en toonden ons dikwijls hunne dankbaarheid. De schoolmeisjes hechtten zich zeer aan ons, en als we in later jaren nog eens te Tjiandjoer terugkwamen, verzuimden sommige van haar niet ons te komen zien en ons een geschenkje te brengen. Ik zal die heve, leergierige en aanhankelijke kinderen nooit vergeten.
Te Tjiandjoer is men voldoende veilig tegen het wild gedierte des lands, maar buiten de stad kan men wel eens in gevaar geraken. Op zekeren morgen kwam een bevriend stadgenoot mij vragen, hem en zijn broer te vergezellen naar een naburigen heuvel, dien zij wilden onderzoeken, om te weten of de grond daar geschikt zou zijn voor theecultuur. Ik ging mede. We reden te paard naar dien heuvel, heten onze dieren in de nabijheid en gingen te voet den heuvel op, ons een weg banende door het lange gras. Den top bereikt hebbende, stonden we eensklaps met ons drieën in een open ruimte met platgelegen gras. Aan den eenen kant van die plek zagen we de afgekloven kop van een stuk vee liggen, en aan dè andere zijde een vervaarlijk groote hoop versche en kwahjkriekende drek. Mijn vriend, een kenner van het land, zag onmiddellijk, dat we ons in een tijgernest bevonden, maar hij zeide ons dat niet, keerde zich haastig om en zette het op een loopen, ons toeroepende: „Laten we gauw naar huis gaan, het begint te regenen!" We holden hem na, den heuvel af. Nooit heb ik zóó gerend als toen. Beneden gekomen bemerkte ik, dat ik op dien korten afstand mijne hielen doorgeloopen had. Bij onze paarden teruggekeerd vroeg mijn vriend aan een man, of er bijgeval een tijger in de buurt was. „Ja zeker," zoo luidde het antwoord, „hij heeft hier gisternacht nog een stuk vee geroofd". Tot ons behoud was het monster afwezig, toen wij zijn nest betraden; het zou er anders niet goed voor ons uitgezien hebben, want we hadden niets bij ons, waarmee



59
we ons tegen een aanval zouden hebben kunnen verdedigen.
In denzelfden tijd vergezelde ik eens den controleur op diens uitnoodiging op een inspectiereis naar Wijnkoopersbaai. Ik beschouwde dat als een verkennrngstocht in het belang der Zending. Ons eerste station was Soekaboemi; het tweede was zeker punt ongeveer halfweg tusschen daar en de baai. Op dat tweede punt stond een pasanggrahan of rusthuis, vlak bij een brug, naast welke in de laagte een stuk grasland lag, waarop eenige buffels graasden. Op onze vraag, of er ook tijgers in de buurt waren, ontvingen we een bevestigend antwoord: ze hadden nog pas van dat lapje grasland een buffel geroofd. Op mijn voorstel bleven we daar des avonds maar niet lang buiten zitten: ik vond het er nog al gevaarlijk, en meende gedurig de vurige oogen van een tijger te zien. Den volgenden morgen zetten we onzen tocht te paard voort. Men het de dieren zoowat den geheelen weg over galoppeeren, waarover ik mij verwonderde. Na aankomst werd mij dat opgehelderd: tusschen genoemde pasanggrahan en Wijnkoopersbaai knoeit het van tijgers, die een veilige schuilplaats hebben m het hooge gras ter weerszijden van den weg. Toen ik er op de terugreis op lette, zag ik een menigte sluippaadjes van den weg het gras in. Deze dieren waren daar zóó brutaal, dat zij, zooals mij verhaald werd, soms uit een groep menschen, dien weg gaande, er een uitlichtten en meevoerden. Eens ging de cormnissaris van politie (djaksa) met groot gevolg een dienstreis maken van Tjiandjoer naar Wijnkoopersbaai. Eensklaps zag men een groöten tijger zijn sprong nemen over de hoofden der ruiters heen. Hij greep m zijn sprong de dienstpet van den commissaris en snelde er de wildernis mee in. Wijnkoopersbaai vond ik wel een aardig plaatsje, hef gelegen, maar het was er zeer onveilig vanwege de tijgers en het heerleger van krokodillen in de baai en in de daarin uitloopende rivier (Tji-Mandiri). 't Is een griezelig gezicht, die monsters in grooten getale daar m de rivier



6c
te zien liggen met den kop boven water en met opgesperden muil, om op te happen wat van hun gading is.
Doch thans ga ik van het lagere tot het hoogere over. In de tweede helft van 1868 gaf de Heer ons tot onze groote vreugde op zeer verrassende wijze de verwonderlijke, zaligende kracht van Zijn Evangelie te aanschouwen in de bekeering van het Soendaneesche echtpaar Ismaïl en Moerti. Gaarne zou ik die Godverheerlijkende gebeurtenis hier uitvoerig verhalen, maar ik heb ze voor eenigé jaren beschreven en in druk gegeven, en daar het boekje nog verkrijgbaar is (in den boekhandel van J. M. Bredée te Rotterdam), zal ik het thans bij de vermelding laten. Alleen vertel ik hier over, wat mij na onzen terugkeer uit Indië uit vertrouwbare bron is verhaald: er was te Rotterdam onder de leden der Ned. Zendingsvereeniging een verslapping in het bijwonen der bidstonden ontstaan, en men bracht daarmede in verband het uitbhjven van bekeeringen op het arbeidsveld. Toen sprak een eenvoudige vrouw tot hare medeleden: „Wij moeten meer en vuriger bidden, zal ons werk vruchten dragen". Hare woorden vonden bij velen ingang en er kwam verlevendiging van gebedsijver. Kort daarop kwam er bericht van de bekeering van genoemd echtpaar. Het is niet te zeggen van hoe grooten invloed de treffende bekeering en het godzalig leven van dat echtpaar op ons zendelingen en onze zenders in het Vaderland geweest is. Terecht voorzeker zeiden we tegen elkander, dat we er nooit meer aan zouden mogen twijfelen, of de Heer heeft ook te Tjiandjoer schapen, welke Hij tot Zijn kudde wil verzamelen. Dat is sinds dien tijd dan ook wel gebleken.
Zendeling Bliek, woonachtig te Soekaboemi, die tegenwoordig de gemeente te Tjiandjoer onder zijn opzicht heeft, oordeelt niet gunstig over haar. Hij schreef in het Orgaan van 1922, bladz. 55 het volgende: „Deze kleine gemeente leidt nog steeds een kwijnend bestaan. Tjiandjoer is steeds gebleken een zeer moeilijk arbeidsveld te zijn. De Inland-



6i
sche bevolking hield en houdt zich nog steeds verre". Zonder nu zend. Bliek bepaald tegen te spreken, wil ik het toch voor mijn door hem verongelijkt Tjiandjoer opnemen. De bekeering van Ismail en Moerti verwekte te Tjiandjoer een machtige beweging, en daarvan was ik de ziel: ik, die Tjiandjoer door en door kende, die overal kwam en overal bekend was. Nu waren Ismail en zijn vrouw gedoopt, en dat verwekte, gelijk ik zeide, ter plaatse een groote beweging. En wat geschiedde nu? Ongeveer denzelfden dag als waarop zij gedoopt werden ontving ik van het Bestuur der Ned. Zendingsvereeniging telegraphisch mijn overplaatsing naar Buitenzorg, en eenige dagen later verliet ik Tjiandjoer. De tijd van overplaatsing was aUerongelukkigst gekozen, maar ik had te gehoorzamen. Eenige maanden vroeger had het Bestuur mij overgeplaatst naar Batavia, en toen had ik geweigerd, omdat ik in die overwegend Maleische stad aan het met veel inspanning aangeleerd Soendaneesch zoo goed als niets hebben zou. Thans mocht ik niet opnieuw weigeren, want Buitenzorg is een Soendaneesche stad, en, al waren zij niet in die mate in de beschreven beweging betrokken als ik, die Ismail en Moerti had onderwezen en gedoopt, er bleven toch ter plaatse nog twee zendelingen achter. Mijn overplaatsing, zoo vlak na den doop onzer eerstelingen, maakte op de bevolking den indruk, dat die doop aan het Gouvernement mishaagde en ik om die reden naar elders gezonden was. Daar zaten de vijanden van het Evangelie achter, en dat waren vooral de Mohammedaansche geestelijken. Van een Zendingsvereeniging, en dat zendelingen geen ambtenaren zijn — daarvan hadden de Inlanders geen begrip. Na mijn vertrek is er voor de kleine gemeente, die in weerwil van de tegenwerking toch in zielental toenam, wel trouw gepredikt, maar het evangelisatiewerk heeft doorgaans stilgestaan. En zonder dat gaat het niet. En dan komt daar nog iets van belang bij. Nadat zend. van Eendenburg Pangharëpan



62
gesticht had, ten behoeve van Inlandsche Christenen, die bemoeilijkt werden in het zoeken van hun levensonderhoud, wilde hij graag op die nieuwe vestiging, waar hij zich op de theecultuur wenschte toe te leggen, veel Christenen bijeen zien. Om die reden drong hij er ook hij de behoeftige Christenen te Tjiandjoer, dat destijds onder zijn leiding stond, op aan, naar die nieuwe vestiging te verhuizen, en velen gaven aan zijne noodiging gehoor. Hetzelfde kwam later nog eens voor. Zend. Alkema had van het Gouvernement de beschikking gekregen over uitgestrekte gronden in de Tjiheavlakte. Nu wilde hij die gronden natuurlijk ook graag bevolkt zien, en om die reden kwam hij er toe, de Tjiandjoereesche Christenen, die hij nu op zijn beurt onder zijn opzicht had, te noodigen naar Palalangon, zooals deze vestiging genaamd werd, en vele van hen brachten nu hun domicilie daarheen over. Zoodoende had de Tjiandjoersche gemeente, die nog geenszins krachtig was, tot tweemaal toe een verzwakkende aftapping ondergaan. Maar hoe kan een gemeente dan op die wijze tot bloei komen?
Verder moet men in aanmerking nemen, dat er te Tjiandjoer sedert 1885, toen Zend. Albers naar Buitenzorg vertrok, zeer ongeregeld gewerkt is. Herhaalde malen was er weer een zendeling geplaatst, maar dan werd deze na korten tijd ziek, of zijn vrouw werd ziek, en er volgde dan overplaatsing of terugkeer naar Nederland. Dan was de gemeente weer voor korter of langer tijd vacant, deed een helper er dienst, meestal op gebrekkige wijze, en kwam de zendeling van een naburigen post nu en dan over. Gaat men de geschiedenis na, dan wordt men droevig gestemd. Neen, Tjiandjoer is door Bliek in zijn verslag werkelijk verongelijkt. In 1901 schreef ik in mijn boek „De Zendingseeuw" over haar aldus: „De gemeente zal wel niet meer tot bloei geraken, tenzij hier weer een ijverig en bekwaam zendeling
staat en een aantal jaren Wtfft." Zoo is het. Zal het
er weer beter worden, dan moet er een vast zendeling staan,



63
die niet alleen de gewone godsdienstoefeningen leidt, maar er ook ijverig evangeliseert en colporteert, en met toewijding schoolhoudt. Die aanhoudende verandering van leiding is voor het werk allernadeeligst. Mijn vrouw en ik hadden steeds innige deernis met het door ons zoo gehefde Tjiandjoer. Toen wij het Zendingshuis zouden verlaten en rustig zouden gaan leven, stelde ik mijn vrouw voor, naar Tjiandjoer terug te keeren en er ons vroeger werk te hervatten. Mijn vrouw had wel lust dat te doen, maar zij durfde het niet aan, en zoodoende hebben wij van onzen kant, tot ons groot leedwezen, niets kunnen doen wat het werk aldaar ten goede had kunnen komen.
Boven sprak ik reeds met een enkel woord over mijn overplaatsing naar Buitenzorg. Waarom ben ik, en dat wel op zulk een ongelegen tijd, van Tjiandjoer overgeplaatst? Ik wensch daarover thans iets te zeggen. De GouverneurGeneraal, Mr. P. Mij er, wenschte zendeling Albers te Buitenzorg te hebben. Daarvoor had Zijn Excellentie een dubbele reden, welke ik hier wel mag verhalen, nu alle door mij te noemen personen overleden zijn. De eerste reden was deze: de familie Mij er bewoonde tijdelijk het landhuis te Tjipanas, op korten afstand van Tjiandjoer. Daar werd een gehefde dochter ernstig krank, en nu het de Gouv. Gen. zendeling Albers verzoeken, naar Tjipanas te komen en met de zieke te spreken, Dat geschiedde. Hij sprak met de kranke en bad voor haar, en zie, zij herstelde. Dat gaf, zooals ieder begrijpt, een band met den zendeling. — En nu de tweede reden: te Tjiandjoer bevond zich in die dagen ter voldoening aan een opdracht van het Gouvernement, Jhr. Mr. Graafland, hd van het Hooggerechtshof en een warm vriend der Zending, een beslist geloovig man. Deze had in vroeger dagen te Batavia vriendschappelijk omgegaan met den Heer Mij er, maar er was tusschen hen aan de zijde van den Heer Graafland „een wortel der bitterheid" opgeschoten: hij meende namelijk door den Heer



64
Mijer, die zijn chef was, in zijn bevordering te zijn tegengewerkt. Zoo ontstond er een wrok in het gemoed van den Heer Graafland en er kwam verwijdering tusschen de vroegere vrienden, en die duurde nog altijd voort. In de dagen, toen hij zich te Tjiandjoer bevond, kwam ik hem eens tegen op den weg. Hij zag er bezwaard uit, en op mijn vraag wat hij had, antwoordde hij: „Het is zoo zwaar, een Christen te zijn". Ik moest dat toestemmen, vooral voor een man van zijn positie, en dan in Indië, maar daar wij ons op straat bevonden vroeg ik niet verder. Voor zend. Albers opende hij echter op een bezoek zijn hart. Toen het nu aan Albers duidelijk was, dat de Heer Graafland zijn ongelijk inzag en er onder gebukt ging, dat hij met den Heer Mijer op een verkeerden voet was geraakt, bracht Albers hem aan het verstand, dat hij zijn gemoedsrust niet terug zou krijgen tenzij hij schuld beleed, en zich met den Heer Mijer verzoende. De Heer Graafland verklaarde zich bereid, dien voor hem zwaren weg te gaan, maar hoe zou hij nu toegang tot den Heer Mijer krijgen? Zend. Albers wist raad. Hij schreef naar Tjipanas, en toen hij zekerheid had, dat de Heer Mijer zijn vroegeren vriend gaarne zou ontvangen, reed hij met hem naar Tjipanas. Zoodra het rijtuig bij het landhuis stilhield, daalde de Gouverneur-Generaal fluks den hoogen trap af, schudde den ouden vriend hartelijk de hand en geleidde hem naar binnen. De verzoening kwam daar tot stand en de Heer Graafland herstelde wan zijn zwaarmoedigheid. „Onder de oprechten is goedwilligheid" (Spreuken 14 :9).
Mag ik nu even een paar jaren overslaan? Dan verbind ik aan het voorafgaande een dergelijk verhaal, betreffende een anderen vroegeren vriend van den Heer Mijer. Ik bedoel den Heer Mr. L. W. C. Keuchenius. Deze was, toen wij te Batavia aankwamen, hd van den Raad van Indië, maar daarna was hij met verlof naar Nederland gegaan. Ook deze was eertijds bevriend met den Heer Mijer, maar



65
er was scheiding tusschen hen gekomen, naar ik meen ten gevolge van verschil van inzicht in de politiek, welk verschil zelfs zóó hoog liep, dat toen Mr. Mijer eerst Minister van Koloniën en daarop Gouverneur-Generaal werd, Mr. Keuchenius als zijn besliste tegenstander optrad. Eenigen tijd nadat de Heer Mijer het bewind had aanvaard, kwam Mr. Keuchenius te Batavia terug als redacteur van een dagblad. Hij bleek nu weldra ten opzichte van den Gouverneur-Generaal „een man van bitteren gemoede" te zijn. Schier dagelijks bestookte hij hem met zijn scherpe pen. Zijne artikelen waren dikwijls zóó vinnig, dat het pubhek ze vrij algemeen afkeurde als te persoonlijke aanvallen. De Heer Mijer gevoelde er zich ten zeerste door gegriefd. Toen ik in die dagen eens een onderhoud met Z. E. had in zijn kabinet, waarin hij mij wel eens ontving, sprak hij onder tranen tegen mij onbewimpeld zijn smart uit over dat optreden van zijn vroegeren vriend. Ik verstoutte mij toen te vragen: „Maar, Excellentie! waarom maakt u er geen einde aan? U heeft er toch de macht toe". Toen gaf Z. E. mij dit echt Christelijk antwoord: „Mijn vrouw heeft mij herinnerd aan hetgeen David ondervond van Simeï. Zij zeide: Gij staat op dit oogenblik op de hoogste plaats, welke iemand onder den Koning bereiken kan, en nu heeft God u ook een Simeï gezonden om u te hoonen, ten einde u voor hoogmoed te bewaren." Ik geloof, — zoo vervolgde Z. E. — dat mijn vrouw de zaak juist inziet, en ik wensen mij te gedragen zooals David deed onder die behandeling van Simei, en zeg als hij: de Heer heeft het hem geboden. Ik zal tegen den Heer Keuchenius niets ondernemen, maar zeg, hoezeer zijn handelwijs mij ook grieft: laat hem begaan; misschien zal de Heer zijn hoon voor mij in een zegen veranderen." Laat ik dit verhaal mogen besluiten met de opmerking, dat het bestuur van Mr. P. Mijer een gelukkig, een gezegend bestuur is geweest. Dat ontging zelfs aan Chineezen en Inlanders niet. Een Heiden-Chinees te Buitenzorg zei eens
Terugblik levensweg. j



66
tegen mij: „Het is niet te verwonderen, dat het tegenwoordig in Indië zoo goed gaat: we hebben nu een GouverneurGeneraal die bidt!" Inderdaad: er heerschte vrede in geheel Indië. Onder den opvolger van den Heer Mijer kregen we al spoedig den Atjeh-oorlog.
Maar ik vat den draad van mijn verhaal weer op. Het voorafgaande gelezen hebbende, zal men het niet vreemd vinden, dat de Gouverneur-Generaal, na eerst den vrijzinnigen en onbeduidenden predikant van Buitenzorg verplaatst te hebben, wenschte dat zend. Albers zich aldaar zou komen vestigen. Het Bestuur der Vereeniging was evenwel van gevoelen, dat Albers te Tjiandjoer niet gemist kon worden, en zond mij daarheen in zijn plaats. Hoe ongelegen die overplaatsing mij op dat tijdstip om des werks wille was, heb ik boven reeds aangetoond.
Wij kwamen te Buitenzorg aan in de eerste dagen van 1869. Daar was op 't moment voor ons geen woning te krijgen en daarom namen we voorloopig onzen intrek in een hotel, tot we na eenige weken een huis betrekken konden in dé kampoeng Paledang. Ik meldde mij niet ten palerze; immers, ik was niet de begeerde man. Na eenigen tijd ontving ik echter een wenk om mijn opwachting te komen maken bij den Gouverneur-Generaal, en toen wachtte ik niet met op audiëntie te gaan. Ik werd eerst door Z. E. en daarna door Mevrouw Mijer allervriendehjkst ontvangen, en ten slotte maakte ik bij dezelfde gelegenheid kennis met de beide gezusters Mitze, die in dienst van Mevr. Miierstonden en ook bleken met ons één te zijn in het geloof. Op die eerste kennismaking volgden vele gezegende ontmoetingen. Ik genoot de eer, zoo nu en dan door den Heer Mijer ontvangen te worden, zooals boven reeds bleek, en we hadden dan steeds een belangrijk, opbouwend gesprek. Mevr. Mrjer bezocht ons van tijd tot tijd bij ons aan huis, wat vooral voor mijn vrouw een groot genoegen was. Zij was ook aller-



67
liefst voor ons kleine meisje, dat heel veel van „Njonja Bësar" hield. Met de beide Dames Mitze hadden we menig gezellig samenzijn, mi eens in haar vertrek ten paleize, en dan weer in onze woning.
Bijzonder aangenaam was ook voor ons, reeds kort na onze vestiging te Buitenzorg, de kennismaking met Ds. en Mevrouw Schuurman, zoo pas uit Den Haag aangekomen te Batavia, waar Ds. Schuurman tot predikant was benoemd. Ik had het voorrecht, Ds. Schuurman te Buitenzorg te hooren prediken. Zijn onderwerp was: de opwekking van den jongeling te Naïn. Sinds mijn vertrek uit het vaderland had ik geen geloovig predikant gehoord en deze prediking van Ds. Schuurman ontroerde mij tot in de ziel. Den volgenden morgen ontmoette ik hem op weg, toen hij met zijn dochter en zoon een wandeling maakte. „Kijk, — zoo zeide hij tot hen — jelui hebt in Den Haag reeds veel van zendelingen gehoord; hier zie je nu een heuschelijken zendeling." Op deze eerste kennismaking volgde allengs een warme vriendschap, die onverzwakt in stand bleef tot hun overlijden. Twee kostelijke menschen, die een groote plaats innamen in onze harten.
Mevrouw Mijer bewees mij reeds spoedig een heerlijke hulp voor mijn werk. In de achterkamer onzer woning hield ik school voor een flink getal jongens. Eens ons bezoekende, kwam Mevrouw ook een kijkje nemen in dat vertrek. Zij vond die opene lokaliteit al heel weinig geschikt voor school, en nam terstond het kloeke besluit, mij aan een beter te helpen. Zij zette daartoe een verloting op touw, en deze bracht niet minder dan / 2846.— op. Het gelukte mij tegenover onze woning een stuk grond in bezit te krijgen en daarop vingen we aan te bouwen. Het duurde door een en ander geruim en tijd voor we daarmede gereed waren, zoodat de school pas op 1 Juni 1871 kon worden geopend. Toen was Mevr. Mijer, helaas, niet meer: een ernstige ziekte had de oogenschijnhjk zoo gezonde en sterke vrouw in betrekke-



68
lijk korten tijd weggenomen. De inwijding der school vond plaats in tegenwoordigheid van den Gouverneur-Generaal met de Dames Mijer, de Adjudanten van Z. E. en het Plaatselijk Bestuur; alle autoriteiten in officieele kleeding. De inwijdingsrede werd gehouden door Ds. J. A. Schuurman Johz., terwijl ook ikzelf een toespraak hield. Die beide toespraken het Z. E. op zijde drukken, in lijst zetten en vervolgens in de school ophangen. Later werd daaraan door hem een groot portret van Mevr. Mijer toegevoegd. In dat ruim en frisch lokaal heb ik zoolang ik te Buitenzorg stond, met veel genoegen voor 70—80 leerlingen schoolgehouden, en op Zon- en Feestdagen diende het lokaal ons voor kerk, zoodat ik daarvoor nu niet meer, gelijk tot hiertoe, van de Protestantsche kerk gebruik behoefde te maken. In die schoolkerk heb ik ook de eerstelingen van mijn arbeid te Buitenzorg mogen doopen.
Maar ik moet nog even een stapje terug doen. Toen het Kerstfeest van 1869 in 't zicht kwam, gaf Mevr. Mijer den wensch te kennen, dat er in het paleis een kerstboom zou worden opgericht en ik een feestviering zou organiseeren voor de leerlingen mijner school, mijne Europeesche catechisanten en de Europeesche leerlingen van Mevrouws Zondagsschool. Ik nam de opdracht daartoe met vreugde op mij, en ruim voorzien van het noodige toog ik naar Batavia om'kerstgeschenken te koopen. De zeer welwillende Directeur van 's Lands Plantentuin, Dr. Scheffer, bezorgde ons een fraaien boom en met hulp van het paleis-personeel plaatste en kleedde ik dien aan in een lokaliteit nabij Mevrouws slaapvertrek, want haar krankheid belette haar het feest bij te wonen, maar zij kon dan ten minste het zingen hooren. De boom was schitterend, en de feestviering gelukte zóó goed, dat ik het volgende jaar opnieuw werd uitgenoodigd een kerstfeestviering te organiseeren, maar thans in de zoogenaamde „Mahoniehouten zaal". Mevrouw Mijer was toen niet meer: zij was op 8 April 1870 in vast geloof



69
ontslapen. Wij misten haar zeer, maar richtten het feest in geheel in haren geest. Het werd ditmaal bijgewoond door vele hooge autoriteiten van Batavia en Buitenzorg, die met den Gouverneur-Generaal aan onze feestviering deelnamen. Het was geen gemakkelijke taak, welke ik dien avond te verrichten had, maar ook nu slaagde ons feest naar wensch.
Nadat ik mij te Buitenzorg gevestigd had, kwam de Kerkeraad der Protest. Gemeente, die op 't oogenblik zonder predikant was, mij verzoeken, mij te willen belasten met de catechisaties. Voor zulk onverplicht werk werd men in dien tijd niet beloond, maar men dacht daaraan niet, en ik verklaarde mij natuurlijk terstond bereid. Een aangenaam werk was dat nu juist niet: de kinderen waren in godsdienstige zaken hoogstonwetend, en daarbij werden de schooljongens door het hoofd der school tegen mij opgezet. Hij gaf hun namelijk wekelijks strikvragen mee, om het mij lastig te maken en hem gelegenheid te geven zich te amuseeren, maar toen ik eenmaal begrepen had uit welke bron die strikvragen voortkwamen, heb ik dat hoofd, die notabene nog wel ouderling was, eens duchtig de waarheid gezegd. Dat hielp. Maar afgezien daarvan waren de jongens uitermate lastig. Met een van hen vooral, den belhamel, had ik voortdurend moeite. Toen mijn geduld ten einde Was, zei ik tegen hem: „Als je niet ophoudt het mij lastig te maken, dan neem ik je op en gooi je vierkant het raam uit." Sedert die bedreiging was het ventje mak. — De meisjes waren handelbaarder, maar al even onwetend ten aanzien der hoogere dingen als de jongens. We hadden het er eens over, dat de Heere Jezus ons vergelijkt bij boomen, dié goede vruchten moeten dragen. Ik meende eens te moeten vragen, wat met die vruchten wordt bedoeld. Uit de meeste meisjes kon ik geen antwoord krijgen, maar eindelijk antwoordde een kind van 15 jaar: „Ónze kindertjes". Met de grootere meisjes, die voor haar belijdenis leerden, behan-



70
delde ik den Bijbel zeiven. We waren nog in het begin, en stonden even stil bij de mtdralddng: „De aarde was door hen vervuld met wrevel". Ik vroeg, wat dat woord „wrevel" beteekende. De meeste meisjes zwegen, maar ten laatste zei een meisje van 17 jaar: „Ongedierte". Je onkunde was destijds algemeen in Indië. En hoe kon het anders? Op enkelen na ging men niet naar de kerk; de predikanten waren over 't geheel vrijzinnig, en de Bijbel werd m huis niet gelezen, 't Is te hopen, dat het er nu beter is
Nu er, zooals ik reeds zeide, geen predikant te Buitenzorg stond, werden er af en toe anderen mtgenoodigd in de |ods(henstoefening voor te gaan, hetzij een dommee van Batavia (z. a. DsTSchuurman of Ds. de Gaay Fortman), hetzij een hulpprediker (b.v. Beukhof, van Depok), hetzij een zendeling (b.v. Albers). Bij zulk een gelegenheid was de f amilie Mijer steeds in de kerk. Ikzelf trad er meermalen op Het was voor ons, eenvoudige zendelingen, geen gemakkeujke taak. De voorganger wachtte in de kerkekamer tot de familie van het paleis gezeten was en de klok van net paleis 10 uur had geslagen. Albers, die toch een geroutineerd spreker was, zei eens bij zulk een gelegenheid. „Elke klokslag is een donderslag in mijn ziel", en ikzelf was steeds blijde dat de preekstoel mijne knikkende knieën voor de gemeente verborg. Overigens was het wel een honende dienst Trad er een vrijzinnig predikant op, dan waren er op zijn best slechts enkele hoorders. De lijst van collecten wees uit, dat in één dienst, door mij geleid, evenveel was gecollecteerd als er onder den vnjzmmgen predikant, die Ir gestaan had. in een geheel jaar gecollecteerd was, namelijk negentig gulden. Tegen den tijd dat de Heer Mijer aftrad, ïwam er weer een vrijzinnig predikant. Op verkngen van den Gouverneur-Generaal noodigde deze mij uit, den volgenden dag, Zondag 17 Dec. 1871 (het was de Zondag vttr Z E 's tenigkeer naar Nederland) m zijn plaats op te treden. De opkomst was groot, terwijl de dommee zelden meer



7i
dan 10 hoorders had. Het was een goede ure, maar de predikant was ontstemd: hij kon niet inzien, dat de oorzaak van de slechte opkomst als hij optrad aan hemzelven lag, en dat de gemeente, als zij kerkwaarts ging, daar het Evangelie, en geen vrijzinnige, dikwijls afbrekende voordracht wenschte te hooren. Hij was, ofschoon van nature een bezadigd, vriendelijk en behulpzaam man, zeer tegen de orthodoxie en de orthodoxen ingenomen, en voegde mij eens toe: „Alle orthodoxen zijn huichelaars, maar u laat ik er buiten", voorwaar een twijfelachtige eer.
Aan het einde van 1871 keerde de Heer Mijer dus met zijne dochters, een paar kleinkinderen en de Dames Mitze naar Nederland terug. Enkele dagen vóór zijn vertrek van Buitenzorg verscheen zijn equipage voor mijn school, en daarop nam Z. E. met een vriendelijk woord afscheid van mijne leerlingen en van mijzelven. Vervolgens begaf Z. E. zich naar onze daartegenoverhggende woning en nam op roerende wijze afscheid van mijn vrouw. Daarbij reikte hij haar eigenhandig den grooten, zwaren Bijbel, dien Mevrouw Mijer steeds op haar Zondagsschool gebruikt had over, omdat mijn vrouw nu die Zondagsschool voortzette, en hij voegde er zijn portret bij. Beide, Bijbel en portret bezit ik nog, en ik houd ze in hooge waarde, als een herinnering aan twee uitnemende menschen, die ons hart dikwijls hebben verheugd.
Het heengaan van de familie Mijer was een verarming van ons leven. Het jaar 1871 was buitendien reeds een zwaar jaar voor ons geweest. We zijn namelijk in dat jaar herhaaldelijk in rouw gedompeld. Op den 8sten Februari overleed onze heve vierjarige Maaike. Een schat van een kind. Enkele uren voor haar heengaan zat ik voor haar bedje, en toen zei ze tegen mij: „Ik heb gedroomd, dat ik in den hemel was. O, wat was dat een mooie tuin! Daar was Njonja Bësar (Mevr. Mijer) ook. Maar u mag mijn droom niet aan Moesje vertellen." Het heve kind: zij voelde dat, als haar



72
moeder dien droom hoorde, zij bedroefd zou worden, want zij zou hem opvatten als een aanduiding van haar ophanden overlijden. — Op den 22sten Maart volgde haar mijn eenige zuster, die als oprichteres en hoofd van de Loosche Naaischool zooveel gedaan heeft voor de meisjes van het Loo enz., en op haar Zondagsschool eiken Zondag een schare van kinderen in de kennis des Heeren onderwees. Een korte ziekte sloopte snel haar zwakke kracht. Terwijl Vader en Moeder met enkele anderen op haar verlangen uit Psalm 42 het vers aanhieven: „Maar de Heer zal uitkomst geven", ontvlood haar ziel naar het Vaderhuis hierboven. — Op den X4den Mei volgde onze kleine Bartholomeus, slechts 10 dagen oud. Mijn vrouw lag toen zwaar ziek en kon met mij de zorg voor ons heve zieke ventje niet deelen. Wij leden in die dagen en nachten haast boven onze krachten, maar de Heer hielp er ons door. — Op den ioden November overleed vervolgens mijn beste, godvruchtige Vader. Zijn vroegere kwaal, over welke ik boven gesproken heb, kwelde hem in zijne laatste levensjaren niet meer, maar daarvoor was een andere kwelling in de plaats getreden, namelijk pijnlijke gezwellen, die nü hier, dan daar optraden. Toen eens een geneesheer uit Deventer in consult bij hem was ontboden en hem onderzocht had, zeide deze: „Men heeft; (dat was in Leeuwarden) den patiënt al zijn goede bloed afgenomen en hem het slechte laten houden". Moeke verpleegde hem met groote zorg. Toen zij op den avond voor zijn sterven daarmede bezig was, wilde zij het been, dat verbonden moest worden, onderstutten, en zij nam daarvoor den huisbijbel, maar Vader zei: „Niet den Bijbel". Na verbonden te zijn legde hij zich ter ruste en sprak: „Nu, Moeke, dank voor alles!" Dat was zijn laatste woord, maar Moeke vermoedde dat niet. Zij wilde bij Vader waken, maar hij stond dat niet toe. Toen zij den volgenden morgen in de vroegte naar Vader ging zien, was hij ontslapen. Beste man!



73
Zoo was 1871 voor ons een jaar van veel lijden en groot verdriet, maar ik heb nog niet alles gezegd. Na de geboorte van ons zoontje werd mijn vrouw ernstig ziek en haar krankheid nam zóó toe, dat er volgens den Buitenzorgschen dokter geen uitzicht op herstel was, om welke reden hij den raad gaf, voor haar scheepsgelegenheid te zoeken naar Nederland. Tot dat doel bracht ik haar per reiswagen naar Batavia, waar zij liefdevol ontvangen werd door Ds. en Mevr. Schuurman. Deze waren van gevoelen, dat we eerst een geneeskundige te Batavia moesten raadplegen, alvorens tot dat uiterste middel, de reis naar Nederland, te besluiten. Zij ontboden daartoe een bejaard geneesheer, namelijk dokter Löbell, zoo'n echte ouderwetsche dokter, iemand van Duitsche afkomst. Met zijn groote horloge in de hand, naar de wijze der vroegere geneeskundigen, onderzocht hij de zieke zeer nauwkeurig, en sprak daarop zeer beslist: „Neen, u behoeft niet naar Holland te gaan. Over 10 dagen vertrek ik naar Europa, en dan zal u, maar ik vertrouw, reeds zoo ver hersteld zijn, dat ik u aan een anderen geneesheer ter verdere behandeling kan overgeven". En zoo is geschied. Het duurde wel geruimen tijd eer mijn vrouw hersteld was, maar zij genas volkomen en mocht in goeden welstand naar Buitenzorg terugkeeren.
Terwijl mijn vrouw zich te Batavia bevond, had ik het eenzaam op mijn post. Eerst had ik ons hef, gezellig dochtertje, dat ons in 1869 geschonken was, bij mij, maar toen de moeder het niet langer zonder haar kon uithouden, bracht ik ook haar naar Batavia, en nu was ik geheel alleen. Dat gaf mij aanleiding, een werk ter hand te nemen, waartoe ik van onderscheidene zijden was opgewekt, maar waarvoor ik in het gewone leven geen tijd had: in mijne lange en zoo stille avonden zette ik mij (tamba panganggoeran, zeggen de Soendaneezen, d.w.z. als middel tegen verveling) aan de bestudeering en beschrijving der Soendaneesche taalregels, en uit die studie is voortgekomen de eerste Soen-



79
was. We hadden aan hen zeer goede buren. Er woonde te Soemëdang ook een zendeling der Ned. Zendingsvereeniging, namelijk S. A. Schilstra. Deze had eerst moeite belangstelling te wekken in het Evangelie, maar later ging dat beter, en onder zijn opvolger, A. de Haan, heb ik er een heve, aantrekkelijke Gemeente gevonden, en meermalen met haar vergaderd. Op i Juli 1873 verhuisden we naar dat stadje, en na er eerst eenigen tijd in het kleine hotel gelogeerd te hebben, betrokken we onze gehuurde woning. Helaas, ons trof daar reeds spoedig een smartelijk verhes: mijn heve, blonde naamgenootje, op 9 Sept. 1872 te Buitenzorg geboren, ontviel ons op den isden Sept. 1873. Zoo kregen we dan ook op deze nieuwe woonplaats reeds spoedig een graf, en opnieuw ons hart vol leed.
Over de vertaling van het Nieuwe Testament in het Soendaneesch zal ik hier niet vele bijzonderheden, neerschrijven. Waar zou ik ook beginnen en waar eindigen! Daarbij wil ik den schijn niet op mij laden, alsof ik in dit eenvoudig geschrift een cursus in het Soendaneesch zou willen geven. Dit wil ik wel zeggen, dat het vertalen van het Nieuwe Testament geen gemakkehjk werk was. De Nieuwtestamentische boeken zijn evenwel niet alle even moeilijk, althans naar mijn oordeel. Ik houd Lucas, Mattheus, Johannes en de Handelingen voor de gemakkelijkste. Daarop zou ik laten volgen de Openbaring en de Hebreën. De Openbaring schijnt velen het moeilijkste boek, maar men moet onderscheid maken tusschen vertalen en verklaren. Marcus houd ik voor het moeilijkste van de historische boeken, vanwege zijn gedrongen stijl. Van de brieven acht ik die van Johannes het gemakkelijkst te vertalen; de brieven van Petrus en Paulus daarentegen baren den vertaler veel zorg en groote inspanning. De brieven van Paulus vooral zijn rijk aan bezwaren, en dan met name de brief aan de Romeinen. Deze heeft mij ook zeer lang opgehouden: het was mij dikwijls niet mogelijk, meer dan één of anderhalf



8o
vers per dag te vertalen, en toen ik zoo ongeveer midden in den brief was, kon ik mijn hoofd niet meer gebruiken: ik werd ziek en heb geruimen tijd moeten rusten bij de vrienden Geerdink te Bandoeng. Het werk spande me ook na mijn herstel buitengemeen in. Een bevriend plaatsgenoot, die dat opmerkte, kwam eens bij mij zitten m mijn kamertje, en vermaande mij met tranen in de oogen, mijzelven toch meer te ontzien en aan vrouw en kind te denken. Hij drong er op aan, dat ik met hem een uitstapje zou maken naar Tasikmalaja en Manondjaja, om er eens uit te zijn. Dat heb ik toen ook met den vriendelijken man m zijn reiswagen gedaan We bezochten genoemde plaatsen en namen een kökie op een hem toebehoorend tabaksland en bij een vanieljeaanplant, zoodat ik gelegenheid had mijn kennis te verrijken. Een anderen keer nam mijn buurman mij m zijn reiswagen mede naar Batavia. Zoo waakten goede menschen voor mijn
eeoTbeTnu van het ingespannen werken kwam dan wel een andere oorzaak had, ik zou het niet kunnen zeggen, maar tegen het einde van mijn werk kreeg ik last van krampen in de linkerzijde. Onder zulk een aanval van kramp deed ik best mij doodstil te houden, dan week hij. De te hulp geroepen dokter zag het geval zwaar m, en gaf in stilte aan mijn vrouw den raad, steeds wijn gereed te houden en mij daarvan bij eiken aanval terstond een goed glas te geven. Volgens hem zou ik die krampen ook wel m de rechterstee kriigen en dan zou het wel spoedig met mij gedaan zijn. De dokter heeft zich echter vergist. Mijn werk kwam op tiid gereed- mijn vrouw maakte met haar keurige hand een afschrift van de vertaling, dat afzonderlijk naar Amsterdam werd gezonden, en in Augustus 1876 nam het stoomschip de „Prins van Oranje" ons te Chenbon aan boord en bracht ons voor het drukken der vertaling naar het Vaderland terug. Op den laatsten September van dat jaar mochten wij behouden te Rotterdam aankomen en — ik was



84
zijn Comitee. De vertaling zou dan moeten geschieden voor rekening der Vereeniging; het Britsche Genootschap zou het drukken bekostigen, en de vertaler zou na volbrachte taak van dat Genootschap een „douceur" ontvangen. Dat voorstel behaagde noch aan het Hoofdbestuur der Vereeniging, noch aan mijzelven, en wij wezen het dus van de hand.
Werk was er intusschen genoeg voor mij in den verloftijd. Reeds spoedig werd ik aangezocht om voor te gaan in bidstonden, lezingen te houden, enz. Aantrekkelijk vond ik dat werk wel niet, maar het was in het belang der zaak, en dus stelde ik mij beschikbaar. Om meer kennis te verspreiden ten aanzien van ons arbeidsveld, hield ik voor onze afdeeling te Rotterdam een twaalftal lezingen, maar met matig genoegen, omdat de onderwerpen aan slechts weinigen belang inboezemden. Land en volk waren de meesten te vreemd. Eens na het einde van een mijner lezingen stond de voorzitter op en sprak: „We zullen wel geen van allen kunnen navertellen wat we vanavond gehoord hebben . Dat woord was waarschijnhjk bedoeld als lof, maar er lag ook nog iets anders in. Dat twaalftal voorlezingen heb ik in 1879 in druk gegeven. e^Lll Overeenkomstig den wensch van mijn gehefde bcnoonmoeder besloten mijn vrouw en ik, met goedvinden van het Bestuur, onzen terugkeer naar Indië eenigen tijd uit te stellen ten einde eerst onze koperen bruiloft, welke we zouden kunnen houden op 6 Oct. 1878, in het Zendingshuis te vieren. Daarna zouden we vertrekken, en zou ik mijn zendelingswerk hervatten. Doch Gods wil was anders: op o Mei 1878 trof mijn beste Schoonmoeder een beroerte. Vader Gerretson was pas naar zijn kantoor gegaan en mijn vrouw bevond zich bij mijn Moeder op het Loo. Door een der kweekelingen direct gehaald, vond ik haar nog bij bewustzijn en kon ik van haarzelve vernemen, wat haar overkomen was. Ik zond terstond om mijn Schoonvader, maar toen hij thuis kwam, was haar bewustzijn reeds geweken.



85
Zij overleed op n Mei. Dat was een zware slag en een groote smart voor Vader Gerretson en ons allen, maar tevens een verlies van beteekenis voor de Vereeniging. Het Zendingshuis was plotseling zonder verzorgster geraakt, en in dien nood wist het Bestuur geen beter redmiddel, dan mijn vrouw en mij te vragen, de plaats van Vader en Moeder Gerretson in te nemen. Ik voor mij was daartoe niet zoo dadelijk bereid. Er waren toen namelijk slechts een paar kweekelingen, en deze zouden mij niet genoeg werk opleveren. Het Bestuur wist daarop echter raad: het droeg mij op, te gelijk de Bijbelvertaling voort te zetten. Ik zou dus belast zijn met de werkzaamheden, verbonden aan het Zendingshuis en de opleiding, en mijn dan nog beschikbaren tijd besteden aan de vertaling van het Oude Testament. Tegen die regeling had ik geen bezwaar, en dus heten mijn vrouw en ik ons plaatsen aan het hoofd van het Zendingshuis, waarop Vader Gerretson onze huisgenoot werd, en dat is hij gebleven tot 28 Juni 1900, toen het hem vergund werd naar beter woning te verhuizen. Vóór wij onze nieuwe taak aanvaardden, heb ik niet verzuimd het Bestuur te verzoeken er op te rekenen, dat mijn vertaling van het Oude Testament hier te lande slechts een voorloopige zou kunnen zijn, en ik ze in geen geval zou laten drukken aleer ik ze grondig zou hebben herzien op West-Java. Daarin werd berust met het bekende: „Komt tijd, komt raad".
Ik ga nu verder in deze afdeeling iets zeggen over het belangrijkste deel van mijn taak: de vertaling. Gelijk ik vóór ik aan de vertaling van het Nieuwe Testament begon, mijne gedachten had laten gaan over het Grieksch, zoo richtten ze zich thans op het Hebreeuwsch. Daarover sprekende met een bekwaam Rotterdamsch predikant, vestigde deze mijn aandacht op een zijner collega's, Dr. D. H. H. Thijssen, dien hij een grondig kenner en beoefenaar der Oostersche talen noemde. Ik heb daarop de hulp van Dr. Thijssen ingeroepen en hem bereid gevonden mij les



86
te geven. En dat heeft hij ook gedaan, en wel op zeer practische wijze: hij het mij een eenvoudige handleiding gebruiken, welks titel mij nu ontgaan is, en liet mij de Hebreeuwsche Spraakkunst van Veth bestudeeren, terwijl hij mij aanbeval het „Hebr. u. Chald. Handwörterbuch über das alte Testament" van Dr. Julius Fürst. Met hulp van Dr. Thijssen en de genoemde boeken gelukte het mij zoo ver te komen, dat ik bij het vertalen den Hebreeuwschen tekst vóór mij zetten kon. Wie nu mijn Fürst eens doorbladerde, zou uit de menigte kantteekeningen kunnen zien, dat ik het met nauwgezetheid gebruikt heb.
Het Bestuur der Zendingsvereeniging bleef intusschen aankloppen bij het Ned. Bijbelgenootschap, en dit veranderde allengs zijn houding. In 1881 besloot het Hoofdbestuur, ook de vertaling en het drukken van het Oude Testament in het Soendaneesch voor rekening van het Genootschap te nemen. Het werk kon dus nu zonder geldelijk bezwaar van de Vereeniging worden voortgezet, terwijl mijn vrouw en ik tot onze vreugde tevens in staat waren, onze diensten in het Zendingshuis (tot 1891) zonder geldelijke vergoeding te bewijzen.
Aan aanmoediging ontbrak het mij bij den inspannenden arbeid niet. Het meest trof mij die van Ds. Schuurman op zijn krankbed (1881). Ik was op reis, en ontving toen van mijn vrouw bericht, dat mijn spoedige terugkomst noodig was, omdat Ds. Schuurman afscheid van mij wenschte te nemen. Ik haastte mij daarop naar Den Haag en werd terstond tot den ernstig kranke toegelaten. Hij vatte mijn hand, en sprak met afgebroken stem: „Zooals de Heer u geholpen heeft het Nieuwe Testament te vertalen, moge Hij u helpen, ook het Oude Testament te voltooien". Die bede, als met stervende lippen geuit, is met 's Heeren hulpe vervuld: in September 1886 kwam de voorloopige vertaling gereed.
Haast zou ik kunnen zeggen, dat mijn vertaalwerk hand



87
aan hand ging met voortgezette bestudeering van het Soendaneesch, en dat was zeer gelukkig. De beoefening van die taal werd mij ongewild vergemakkelijkt door den Uitgever Sijthoff te Leiden, die mijn Nieuwe Testament had gedrukt* Op zekeren dag kwam deze ondernemende Uitgever mij bezoeken, en deed mij de vraag: „Kan ik niet iets over het Soendaneesch voor u drukken?" Ik antwoordde: „Zeker wel! u kan mijn Soendaneesch-Hollandsch Woordenboek drukken, maar dan moet ik het eerst voor u afschrijven." De Heer Sijthoff verklaarde zich bereid, het boek voor rekening zijner Firma te drukken en uit te geven. Terstond toog ik aan den arbeid. Het boek verscheen in 1884. Het is in twee kolommen gedrukt en beslaat 422 bladzijden. Bij dezelfde Firma verscheen in 1913 van dat boek een tweede druk, voorafgegaan in 1910 door mijn HollandschSoendaneesch Woordenboek. In 1904 had de Firma Sijthoff reeds uitgegeven mijn Soendaneesche Spraakkunst (361 bladz.).
Na de voltooiing der voorloopige vertaling was het voor mij geen vraag, hoe nu verder te handelen. Van den beginne had ik mij voorgenomen, de vertaling op Java grondig te herzien, vóór ik haar hier ter perse het leggen. Het Soendaneesch is namelijk een veel te moeilijke taal, dan dat een Europeaan een geschrift van zóóveel gewicht als de Bijbel zonder hulp van Inlanders met vertrouwen in 't hcht zou kunnen geven. Ik had dan ook èn de Vereeniging èn het Bijbelgenootschap mijn inzicht dienaangaande medegedeeld, en stuitte bij geen van beide op bezwaren. Een groot bezwaar echter was gelegen in ons gezin. Ik dacht voor de herziening op Java 3 jaren noodig te zullen hebben, en kon niet besluiten, voor zulk een betrekkelijk korten tijd onze zes kinderen bloot te stellen aan zulk een geduchte klimaatsverandering, als medenemen naar Indië en terug noodzakelijk zou medebrengen. Want terugkeeren naar Nederland moest ik: ten eerste omdat het Hoofdbe-



88
stuur der Ned. Zendingsvereeniging mij wel verlof, maar geen ontslag wilde geven, en ten tweede wijl ik voor het drukken hier te lande noodig zou zijn. Mijn vrouw was het geheel met mijn beschouwing eens, en derhalve besloten wij tot een tijdelijke scheiding, ter wille van onze kinderen. Toen de tijd van scheiden daar was, viel zij ons wel onuitsprekelijk zwaar, maar wij ontvingen kracht van Boven. Zeer zwaar viel mij ook het scheiden van mijn gehefde Moeder, die reeds lang lijdende was. Een eenvoudige val had een beleediging van haar ééne voet veroorzaakt, en het euvel nam allengs zulk een uitbreiding aan, dat haar geheele been ernstig aangedaan werd en zij hevige pijn leed, vooral des nachts. Zij zocht echter in dat lijden haar hulp en troost daar, waar men die alleen met goed gevolg vinden kan. Toen haar lijden reeds eenige jaren geduurd had, zeide zij eens tegen mij op een mijner bezoeken, dat haar aandacht gevallen was op Openb. z vers 10: „Gij zult een verdrukking hebben van tien dagen". Zij paste nu dat woord op zichzelve toe in dezen zin: de duur van ons lijden is bepaald; er gaat niets af, maar er komt ook niets bij. Werd nu haar lijden weer met een of ander verzwaard, dan zeide zij bij zichzelve: Dat hoort er nog bij. „Maar" — zoo sprak zij bij gezegde gelegenheid verder tot mij — „op die woorden uit Openb. 2 volgt: „wees getrouw", en nu is mij niet duidelijk, waarin ik thans nog getrouw zou kunnen zijn." Nadat zij uitgesproken had vertelde ik haar van een preek, die ik eens van Zeiler te Mannedorf gehoord had over Luc. 23 vers 56: „Zij rustten naar het gebod". In den Duitschen Bijbel staat: „Sie waren stille nach dem Gesetz". Naar aanleiding daarvan sprak Zeiler over „het stil-zijn". Hij nam zijn voorafspraak uit Jes. 57 vers 20: „De goddeloozen zijn als een voortgedrevene zee, want die kan niet rusten" (Duitsch: niet stil-zijn). En daarna ontwikkelde Zeiler de volgende vier punten: I. de geloovige (daarentegen) moet stil zijn (zie 1 Thess. 4 vers 11: benaarstigt u stil te zijn);



89
II. kan stil zijn (zie i Joh. 3 vers 19 : wij zullen onze harten verzekeren voor Hem, d.i. stil maken); III. zal stil zijn (zie Exod. 14 vers 14: de Heer zal voor ulieden strijden en gij zult stil zijn), en IV. is stil (zie Psalm 62 vers 1: immers is mijne ziél stil tot God. In Moeke's geval kwam „getrouwzijn", zoo meende ik, neer op „stil-zijn", geduldig dragen. Zij kon zich daarmede wel vereenigen, en heeft geduldig haar lijden gedragen tot haar zalig einde. Bij ons afscheid zagen wij beiden wel in, dat we elkaar in dit leven niet zouden wederzien. Zij doorstond echter de scheiding met dezelfde dapperheid, welke haar vroeger eens had doen spreken: „Als ik zeven zonen had, én zij wilden allen in de Zending gaan, ik zou ze met blijdschap aan den Heer overgeven". Zoo werd rnij de moeilijke weg geëffend, en op 23 Oct. 1886 vertrok ik met het stoomschip „Gelderland" van Rotterdam naar Java. Precies twee jaren later, op denzelfden datum dus, overleed mijn geliefde Moeder. Toen de dood naderde ontving mijn vrouw daarvan telegraphisch bericht. Aangezien zij op 't oogenblik niet van huis kon, spoedde onze oudste dochter zich op 22 October naar het Loo. Zij kwam daar nog juist bij tijds aan, om er getuige van te zijn, dat Grootmoeder in vrede heenging. Zij was zich ten volle van haar naderend einde bewust, en zeide een paar dagen vóór haar heengaan, dat de tien dagen nu bijna om waren. Hoe verlangde zij bij den Heer te zijn!



MIJN TWEEDE VERBLIJF OP JAVA.
Op den 7den December 1886 zette ik te Tandjoengprijoek voet aan wal. Ik vond te Batavia in de 10 jaren, die sedert ons vertrek verloopen waren, veel veranderd. Lang bleef ik er ditmaal niet, want ik kreeg er een aanval van cholerine, waarschijnlijk een gevolg van het drinken van te veel ijswater vanwege de geweldige hitte, en' daarom vertrok ik reeds den ioden naar het koele Bandoeng; nu niet per reiswagen, noch ook per karretje, maar per spoor. Welk een verbetering! Na 8 uur sporens bereikte ik Bandoeng, waar ik voorloopig mijn intrek nam in een hotel. Het koelere klimaat deed mij goed. Na eenige dagen gelukte het mij, pension te krijgen bij Dr. Heijsé, die een groot huis bewoonde met zijn eenige dochter en twee nichten. Mij werd daar tegen een overeengekomen vergoeding een bijgebouw afgestaan met twee kamers, waarin ik rustig zou kunnen werken. Ik heb het daar bijzonder goed gehad, en was dankbaar voor Gods Vaderzorg.
Nadat ik orde op mijne zaken gesteld had, keerde ik even op mijne schreden terug. Den 24sten spoorde ik naar onze eerste woonplaats Tjiandjoer, bezocht daar onze kerk, het grafje van onze Constantia en eenige andere oude plekjes. Een zendeling was daar toen niet. Daarop ging ik met den trein naar Soekaboemi, waar ik de Kerstdagen doorbracht bij de familie Van Eendenburg. Vandaar spoorde ik naar Buitenzorg, waar ik het graf van onze Maaike en Bartholo-



95
colportagewerk te liggen, en met hulp van Titus en anderen was ik daarin zeer voorspoedig. In de „Zendingseeuw" heb ik daarover meer medegedeeld. Toen eenige jaren later zendeling Alkema te Bandoeng arbeidde, behartigde deze met grooten ijver ook het colportagewerk, en door hem is menig Bijbelboek geplaatst. Ik kom straks nog even op dit onderwerp terug.
Bovengenoemde helper Titus schreef een keurige hand en werd mij door zend. De Haan afgestaan voor het copieeren mijner vertaling. Was er weer een boek gereed, dan kwam Titus er een afschrift van maken, en dat werd dan vooruit aan het Ned. Bijbelgenootschap toegezonden. Het origineel hield ik onder mijn berusting.
Nadat het Oude Testament gereed was, bleef mij nog over, het Nieuwe daarmede, voor zoover noodig, in overeenstemming te brengen. Toen ook dat werk afgeloopen was, nam ik de terugreis naar het Vaderland aan, blijde en dankbaar voor den ondervonden zegen. Ik reisde per stoomschip naar Genua, en van daar over land naar Rotterdam. Te Brussel vond ik aan het station mijn bejaarden Schoonvader en diens jongsten zoon, en in hun gezelschap vervolgde ik nu de reis. Thuis komende mocht ik vrouw en kinderen in den besten welstand terugvinden. Was de smart der scheiding groot geweest, de blijdschap over onze hereeniging maakte nu alles goed. Mijn gehefde vrouw had gedurende onze lange scheiding wel een zware taak gehad, maar de Heer had Zijn ondersteuning niet onthouden.



VOOR VAST IN HET VADERLAND.
Toen op mijn terugreis van Bandoeng de trein te Buitenzorg stopte, liet ik mijn oog eens gaan over het perron. Daar zag ik op korten afstand een jeugdig, netgekleed Chinees staan. Zoodra deze mij in 't oog kreeg, kwam hij naar mrj toe en groette beleefd. Hij bleek eeni runner oud-leerlingen te zijn. Nadat we even gepraat hadden, zeide hij: „Ucn kom toch hier bij ons terug!" Er klonk in zijn woorden iets van het bekende: „Kom over en help ons!" Ik antwoordde dat ook ik onder de macht van anderen gesteld was, maar dat ik zijn verlangen zou overbrengen aan mijn Bestuur. Te Meestercornelis had ik gelegenheid, over die ontmoeting te spreken met zend. Albers. Deze gaf mq den raad niet terug te komen, maar in het Vaderland te blijven en van daar uit het werk op West-Java te steunen. Nadat ik in Rotterdam terug was, bracht ik >t jutgesproken verlangen voor het Bestuur. Dit wilde nnj echter met laten gaan, en dus bleef ik in het Vaderland en deed wat ik vermocht in het belang van ons werk op West-Java Toen, en meerrnalen daarna, heb ik het betreurd, slechts één lichaam
teHet Ned. Bijbelgenootschap wachtte ook nu niet lang met het drukkeVhet gaf het Oude'Testament.met^afzonderlijk uit, maar het den geheelen Bijbel bij de J^iw.Jtattjg drukken, en wel in het formaat van onzenf hmsbijbeL De Firma had de vriendelijkheid, mij een twaalftal exemplaren



97
te schenken in kwarto-formaat, met de platen van den zoogenaamden Donner-Bijbel; van dien Bijbel gaf ik een exemplaar aan iederen zendingspost, voor het spreekgestoelte. De Soendaneesche Bijbel kwam gereed in het jaar 1891. Dat trof aangenaam samen met ons zilveren huwelijksfeest. Eenigen tijd later vond het Bijbelgenootschap het geschikt, een exemplaar van mijn Bijbel aan te bieden aan H. M. de Koningin-Regentes, door middel van de Heeren Dr. van Toorenenbergen en Sillem, leden van het Hoofdbestuur, die naar aanleiding daarvan door H. M. werden gedecoreerd. De vertaler dacht een oogenblik aan het spreekwoord van de paarden en de haver, maar 15 jaren later werd ook hem die eer aangedaan.
Er zijn nu reeds meer dan 30 jaren voorbijgegaan sedert de Soendaneesche Bijbel in druk verscheen. Zoo mij de vraag werd gedaan: wordt hij door de zendelingen en de Gemeenten gewaardeerd, zou ik het antwoord tot mijn leedwezen moeten schuldig blijven; alleen mag ik dit zeggen: er zijn tot hiertoe, voor zoover mij bekend is, geen aanmerkingen op de vertaling gemaakt. Kan ik dus over het nut niet veel zeggen, ik wil hier wel mededeelen, welke de redenen waren, die mij een voorstander deden zijn van de vertaling van den geheelen Bijbel. Ze zijn de volgende: i°. de zendelingen hebben bij hun prediking en onderwijs den geheelen Bijbel noodig en kunnen niet telkens elk voor zich nü dit, dan dat gedeelte vertalen; 2°. de bekeerden hebben voor hun geestehjke ontwikkeling en stichting behoefte aan den geheelen Bijbel; 3°. bij de evangelisatie onder de Mohammedanen is het volstrekt noodig, dat de zendelingen en Inlandsche helpers kunnen beschikken over alle wapenen, welke Gods Woord aanbiedt. Ziedaar de motieven, welke mij een voorstander deden zijn van vertaling'van den geheelen Bijbel. Nu ik echter in de latere jaren, met name in mijn rusttijd, zoo weinig vernam aangaande het gebruik en het nut van den Soendaneeschen Bijbel, kwelde mij wel eens de vraag
Terugblik levensweg. 7



ICO
hadden, luidde hun oordeel: „Neen, dit huis is voor het doel niet geschikt. Maar weet je wat? Kom nu Schooneberg eens bekijken!" Den volgenden middag begaven we ons derwaarts: Vader Gerretson, mijn vrouw en ik. Onder geleide van den Heer en Mevr. Ittmann doorwandelden we het groote huis met ruim twintig kamers; namen een kijkje op de zolders en in de kelders en bezichtigden den fraaiaangelegden tuin. Wel een paar uren hadden we voor dat een en ander noodig. Toen we alles gezien hadden, gingen we met ons vijven een oogenblik uitrusten in de kerkzaak Daarop deed de Heer Ittmann mij de vraag: „Welnu, hoe vindt je Schooneberg? Wil je het hebben?" We waren alle drie perplex en ik kon geen bepaald antwoord geven, maar vroeg verlof, om er met het Bestuur over te spreken. Dat verlof werd gereedelijk toegestaan, en we keerden huiswaarts onder het overweldigend gevoel der grootheid van dat aanbod. In de eerste de beste bestuursvergadering gaven Vader Gerretson en ik kennis van het aanbod en onze mededeeling werd door alle leden van het Bestuur met verbazing, dankbaarheid en blijdschap vernomen. Aan den Penningmeester, den Heer Bicker Caarten, werd toen opgedragen, den Heer Ittmann te vragen, het geheele Bestuur ten zijnent te ontvangen ter nadere bespreking. Dat geschiedde op 6 Jan. 1890. In die bijeenkomst werd het aanbod door den Heer en Mevr. Ittmann herhaald, en met groote bhjdschap en dankbaarheid werd deze koninkhjke gift door het Bestuur aanvaard. De schenking werd vervolgens notarieel beschreven. De overschrijvingskosten werden door den Heer en Mevr. Ittmann gedragen en het huis werd, voor zoover noodig, voor hun rekening geverfd en nieuw behangen. Zóó ontving de Zendingsvereeniging een kostelijk huis, met een fraaien en grooten tuin, en dat wel zonder eenig bezwaar van de kas. Het was een wonder in ons aller oogen en we waren diep onder den indruk van de goedheid Gods. In het vroege voorjaar van 1890 werd Schooneberg door



101
ons betrokken. Welk een hoog gevoel hadden we in den eersten tijd, telkens als we het huis naderden! We hadden ons toen onmogelijk kunnen voorstellen, dat er een tijd zou komen, waarin we 't liever zouden mijden dan het betreden.
Een belangrijke vraag was: wat nu met de groote zaal, welke in gebruik was geweest bij de Chr. Gereformeerden! en waarin de katheder, de stoelen en het orgel nu ongebruikt stonden, zou worden gedaan? Een van de hoofdbestuurders, nl. Ds. G. J. Vos Flz., stelde voor, in die zaal nu te openen een evangelisatie voor de omgeving, ten bate van de Herv. Kerk. Dat voorstel vond algemeen bijval, en aan mij werd de uitvoering opgedragen. Ds. Vos leidde er de eerste godsdienstoefening, op i April 1890, en na hem volgden de sprekers (professoren en predikanten) elkander zonder tusschenpoozen op. Onze „Zendingskapel" kwam zeer in trek; altijd was het lokaal goed gevuld, ja soms was er reeds een halfuur vóór den aanvang der godsdienstoefening geen plaats meer onbezet. Er werd gecollecteerd voor de Zending, voor de kosten en voor de armen van Delfshayen, en de opbrengst van die collecten was steeds verblijdend. Wat hebben de kas der Vereeniging en de Diaconie daarvan geprofiteerd! En groot was de zegen, welke van de prediking in onze kapel uitging. — Dat is nu alles voorbij, want men heeft onlangs den euvelen moed gehad die kostbare schenking, waarin wij bij de aanvaarding een groote gave Gods zagen, zonder noodzaak te gelde te maken. Diepe droefheid, ja verontwaardiging daarover vervult mijn hart, Maar ik kom er in de volgende afdeeling op terug.
De werkzaamheden in het Zendingshuis gingen haar geregelden gang. Onze kinderen werden groot en verheten ons huis de een na den ander voor hun bestenrming. Kweekelingen kwamen en vertrokken na afloop der opleiding naar hun arbeidsveld. Er was geen stilstand, maar integen-



deel een levendig verkeer. De verhouding tusschen de Onderwijzers en Leeraren der kweekelingen en rrnj het m den regel niets te wenschen over, en de verhouding tusschen de bestuurders en mij was over 't geheel recht broederlijk. Conflicten deden zich tusschen hen en mij nimmer voor, tot oo Ds. A. H. Roose. Ja, ook tusschen hem en mij met, gedurende de eerste jaren van zijn bestuurderschap maar nadat Ds. Roose eenigen tijd voorzitter van het Hoofdbestuur was geweest, begonnen ze te komen. In de eerste jaren gingen we vriendschappelijk met elkander om; zelfs Taakten we in de wintermaanden menigen tocht te zamen naar naburige gemeenten, om deze tot medewerking ;aan de Zending op te wekken, en te trachten (zooals Ds. Roose Set noemde) daar iets blijvends tot stand te brengen Later werd de verhouding minder aangenaam. Waardoor? Dat ? mij nooit recht duidelijk geworden. Ds. Roose was een bijzonder man: een begaafd spreker, een vurig ^^voor dingen welke zijn hart hadden; een warm zendingsvriend iemand met een helder verstand en veel temperament. Hij koTzachTSjn als een vrouw, vooral in het gebed, bi;(Avondmaalsvieringen en aan ziekbedden; maar hij kon ook smjzijn in zijn spreken, inzonderheid als men met ïem verscMde3 van meemng. In de laatste jaren van zijn bestuurderschap heb ik van zijn maats gehad; zóó zelfs, dat het mij moeilijk werd op mnn^p aats te blijven. Maar ik was de eenige met, die daarvan te lijden had: het overkwam ieder, die om de een of andere reden zien niet met zijn inzicht vereenigen kon. Vanwaar <he^verandering bij zulk een hoogstaand man, zulk een beshst : en h? den grond vroom Christen? Ik heb mij dat verschijnsel pogen tf verklaren door de veronderstelling, dat Ds. Roose reeds lang de ziekte onder de leden bad welke hem ten Sotte teïgrave heeft gesleept, en hem verhmderde^enspreken en* tegenstand te verdragen gehjk een Chnsten toch moet kunnen. En van tegenstand en tegenspreken
102



103
kon ik mij niet altijd onthouden, en onwillekeurig prikkelde dat hem. In het vervolg zal ik dit onderwerp nog wel eens moeten aanroeren. Het is eigenlijk de eenige onaangenaamheid, welke ik te verduren had gedurende de vele jaren, waarin ik hoofd van het Zendingshuis was.
In ons Schooneberg hebben wij gedurende de 18 jaren, waarin wij het bewoonden, heel wat doorleefd. Uit dat huis zijn drie van onze kinderen getrouwd. We hebben er vele schoone feesten in gevierd, z. a. ons zilveren huwelijksfeest, mijn veertigjarig zendelingschap, bij welke gelegenheid ik o.a. vereerd werd door H. M. de Koningin met mijn benoeming tot ridder in de orde van Oranje-Nassau; ons veertigjarig huwelijksfeest, en de bruiloftsfeesten der genoemde kinderen. Het eerste feest, dat we er mochten vieren, was ons zilveren huwelijksfeest. Het werd ingeleid juist op onzen trouwdag, Zondag 5 April 1891, met een godsdiénstoefening in onze kapel, onder voorgang van onzen hooggeëerden Ds. Theesing, die tot tekst had 1 Petrus 1 vers 3—5. Onze feestvreugde werd toen verhoogd door de ontvangst van het eerste gereed gekomen exemplaar van den Soendaneeschen Bijbel. Kort op dit feest volgde het huwelijk (bij volmacht) van onze oudste dochter Saakje met Carl Schröder, destijds hulpprediker op het eiland Saparoea. Zij vertrok derwaarts op 27 Juni 1891. In 1896 kwamen zij met één jaar verlof naar Nederland, en namen hun intrek bij ons. Dat veroorzaakte een groote vreugde aan beide zijden. In Mei 1897 kwamen zij op zijn post (nu de hoofdplaats Ambon) terug, waar zij in December 1903 hun koperen bruiloft vierden.
Van de overige famihe-gebeurtenissen, welke er op Schooneberg voorvielen, deel ik hier slechts een enkele mede. In 1896 maakte ik met onzen oudsten zoon, toen gymnasiast, in de Paaschvacantie een uitstapje naar het Noorden van ons land. We bezochten o.a. het schoone Groningen, geen



104
flauw vermoeden hebbende, dat hij daar later een plaats zou innemen onder de predikanten. Van daar begaven we ons naar Dokkum, waar ik hem eenige mij nog bekende plekjes aanwees uit den tijd, toen ik in dat stadje woonde. Vervolgens gingen we met den spoortrein naar Leeuwarden, waar ik hem bracht naar de eenvoudige woning, waarin ik geboren en opgegroeid ben. Daar zou nog veel voor hem te zien zijn geweest, maar een telegram riep ons naar Rotterdam terug, daar Vader Gerretson ernstig krank was geworden. Op Goeden Vrijdag, 3 April, was Vader naar de kerk en aan 't Avondmaal geweest. Den volgenden dag voelde bij zich niet wel, waarschijnhjk ten gevolge van koudevatten, en weldra kreeg zijn ziekte een ernstig aanzien. Hij verzwakte zeer, en zijn geneesheer, Dr. de Bruyn, was van gevoelen, dat zijn einde naderde. Dat dacht de kranke ook zelf, en op een keer, dat de dokter hem den pols voelde, vroeg hij: „Hoeveel stappen nog, dokter?" De dokter antwoordde: „Ja, dat kan men niet zoo precies zeggen". De kalmte, waarmee de kranke over zijn heengaan sprak, Was verwonderlijk. Bij een later bezoek zei de dokter, dat bij eens andere druppels wilde geven, waarop Vader sprak: „Ik heb iets, dat beter is dan uw beste recept, dokter!" Dat betere recept luidde aldus:
'k Ben 't eigendom van 's Vaders Zoon, Door Wien ik 't eeuwig leven erve;
Dit is mijn troost, mijn roem, mijn kroon, Mijn leven als ik sterve!
„Ja, ja!" — zei de dokter — „de geest is nog helder!" waarop de zieke dit antwoord gaf: „Een Christen mag ook niet met de nachtschuit heengaan!" Op zekeren dag beschouwde de dokter het portret van Ds. van den Ham, dat in Vaders slaapvertrek hing. Dat ziende, zei Vader: „Dat is mijn leermeester, dokter! Die heeft mij geleerd



io8
van malaria en ook geen spoor van kanker. Op zijn verzoek vertelde ik hem van mijn levenswijze en werk in den laatsten tijd en toeri ik mijn verhaal geëindigd had, zei hij: „Ik geloof, dat ik er nu achter ben. U zal overwerkt zijn. Heeft men u wel eens een bedkuur aangeraden?" Ik antwoordde: „Neen. Wat bedoelt men daarmee?" — Hij zeide: „Wel, dan gaat men naar bed en bhjft er voorloopig in." — Ik bracht daartegen bezwaar in, maar nadat de dokter vertrokken was, sprak ik bij mijzelven: misschien zou dat wel een goed middel zijn, want ik ben thans toch eigenlijk tot niets in staat. Ik begaf mij daarop te bed, en zoo vond mij de dokter den volgenden dag, met de courant in de hand. Ik zeide: „Nu dokter, hier lig ik dan!" Hij antwoordde lachend: „Ja, maar zóó is het niet bedoeld. Die courant moet weg. Als er eens een onschuldig berichtje in staat van hoogstens 10 regels, dan mag men u dat voorlezen, maar zelf lezen mag u niet. Ook mag u niet veel spreken, als 't kan zelfs niet denken, en ook geen bezoek ontvangen. Hij regelde vervolgens mijn dieet: geen vaste spijs, 6 eieren per dag, plus eenige glazen melk. Ik onderwierp mij aan die voorschriften en geraakte mijn pijn kwijt. Eenmaal week ik van het voorgeschreven dieet af, maar dat bekwam mij slecht: de pijn keerde dadelijk terug. Door ervaring geleerd, hield ik mij nu voortaan aan de voorschriften. Wel werd ik nog zwakker, maar de pijn bleef weg. Zóó lag ik tot in de tweede helft van Augustus. Toen gaf ik den wensch te kennen, Prof. Talma eens bij mij te krijgen in consult. De dokter had niets daartegen en zoo kwam zijn leermeester op den 21 sten Augustus. Welk een aangenaam man! Hij onderzocht mij op het nauwkeurigst, en toen zijn onderzoek afgeloopen was, deelde hij mij als het resultaat daarvan mede, dat ik noch malaria, noch kanker had, en dat Dr. Hooreman mij over de oorzaak mijner ziekte juist had ingelicht: ik was overwerkt. Het voorname geneesmiddel voor mij was, zoo zeide Prof. Talma, rustig in bed blijven.



Op mijn vraag hoelang? antwoordde professor: „Zes weken na de laatste pijn." De professor bracht een kleine wijziging in het dieet: melk en eieren bleven hetzelfde; 's morgens mocht ik een kopje thee gebruiken met een dun sneedje tarwebrood en op den tijd van het middagmaal één theeschoteltje rijst, los van korrel.
Mij trouw houdende aan de ontvangen raadgevingen hield ik het bed. In den loop van September mocht ik ééns per dag even opkomen, daarna tweemaal; vervolgens mocht ik een poosje op een balcon zitten, en eenige dagen later hielp men mij de trap af en genoot ik eens van den tuin. Zoo kwam ik langzaam aan weer op streek. Half October ging ik op mijn verlangen voor korten tijd te Hilversum logeeren. In November achtte ik mij sterk genoeg om naar huis terug te keeren. Dr. Hooreman had wel bedenkingen, maar ik beloofde voorzichtig te zullen zijn, en toen het hij mij gaan. Op den terugweg ging ik aan bij Prof. Talma, die mij aan een nieuw onderzoek onderwierp, hetwelk bevredigend afliep. Hij stelde mij nog eens gerust ten opzichte van polder Cool enz. en raadde mij aan, nu in plaats van zoete melk gekookte karnemelk te drinken, terwijl hij mij toestond, bij mijn beetje rijst wat zoete appeltjes en een stukje wit vleesch te gebruiken. Ging het goed, dan mocht ik allengs tot den gewonen kost terugkeeren. En het ging goed, maar jarenlang bestond mijn middagmaal hoofdzakelijk uit rijst met zoete appelen.
Ik stond wat lang stil bij mijn ziekte, ter wille van zoovelen, die in dezen drukken tijd hetzelfde hjden doormaken en dikwijls verkeerd behandeld worden. Mijn Edesche doktei kende mijn hjden bij ervaring, en dat kwam mij ten goede Zóó hoop ik, dat ook mijn ervaringen anderen ten nuttt mogen strekken.
Onder Gods zegen mocht ik mijn werklust en werkkrachi allengs terugkrijgen, zoodat ik weldra weer in staat was mijn werk in zijn geheelen omvang op te vatten en voorl
109



110
te zetten. Een paar jaren na mijn herstel verscheen van mij in druk „De Zendingseeuw voor Ned. Oost-Indië." Aan Dr. Hooreman te Ede zond ik een exemplaar, en deze was hoogelijk verbaasd over dat boek, hetwelk een omvang heeft van 874 bladzijden in twee kolommen. Hij had niet gedacht, dat ik ooit weer tot zulk een werk in staat zou zijn, maar: ,,'t Is Isrels God, die krachten geeft". Het genoemde boek heb ik geschreven en uitgegeven: i°. ten dienste van zendelingen en hulppredikers (het is mijn eenigszins uitgewerkt dictaat voor mijne leerlingen); 2°. ten nutte van bestuurders der onderscheidene Zendingscorporaties, en 30. voor belangstellende zendingsvrienden. Of ik mijn doel heb bereikt: licht te laten vallen op de verschillende zendingsterreinen, te doen zien hoe men moet doen en metdoen, ik hoop het.
Het jaar 1901 was voor ons gezin belangrijk o.a. door het huwehjk van onze middelste dochter Anna met Dr. Johannes Riemens. Hun huwehjk werd voltrokken op den 28sten Februari, waarna het jonge paar zich vestigde te Hoogland bij Amersfoort. Onze schoonzoon vond daar als predikant een gezegenden werkkring. Het jaar daarop kwam onze oudste zoon Constant gereed met zijn studie voor predikant. Het aanhooren van zijn voorstel op 9 December, over den tekst: „Deze ontvangt de zondaars en eet met hen", was voor mijn vrouw en mij een waar genot. Na daarop eenige maanden als hulpprediker gearbeid te hebben te Hoboken bij Antwerpen, ontving hij het beroep naar Dubbeldam bij Dordrecht. Hij nam dat aan, trad in het huwehjk met Mej. Theodora van Sijn, en deed op 1 Mei 1904 zijn intrede te Dubbeldam. Dat was een schoone dag voor hen, voor ons en voor de Gemeente. De natuur werkte ook mede: het geheele eiland stond als in bloei.
De Zendingsvereeniging bleef, al zocht zij den vrede,



III
niet van bestrijding verschoond. Haar beginsel, uitgedrukt in het geciteerde Art. i harer Bepalingen, was velen een aanstoot, en er is meermalen gepoogd dat weg te werken. Reeds spoedig na de oprichting trachtte men de Vereeniging te doen samensmelten met de na haar opgerichte Utrechtsche Vereeniging, die op een ruimeren grondslag was gebouwd. De oprichters waren echter te zeer doordrongen van de noodzakelijkheid in den zendingsarbeid van het persoonlijk geloof, dan dat zij te bewegen zouden zijn geweest, hun beginsel prijs te geven. Men ging dus rustig voort, en de Vereeniging vond gunst in de oogen der geloovigen en ook wel in die van vele minder beslisten. Haar voorspoed wekte wel eens den naijver op van niet bij haar aangesloten zendingsmannen, maar al werd wel eens een onvriendelijk woord over haar gehoord, schaden deed haar dat niet. Gevaarlijker was een poging, eens door enkele intellectueelen uit haar eigen midden beproefd, om haar te bewegen hare grenzen uit te zetten, maar de oprichters waren mannen van sta-vast en wilden van geen grensverandering weten. Toen verheten die intellectueelen haar. Zoo werd destijds die gevaarlijke aanval op haar geloofs-standpunt afgewend. We zullen zien, dat zij een latere poging om haar daarvan af te dringen niet zoo gelukkig doorstond.
Met het oude Genootschap, tegen hetwelk de Nederl. Zendingsvereeniging evenals de andere nieuwopgerichte corporaties front had gemaakt, geraakte de Vereeniging niet in strijd. Er was nu eenmaal tusschen beide een principieel verschil. Anders werd de toestand na het optreden van eenige jonge Ethische predikanten. Had O. G. Heldring (de vader) verklaard: „Wij begeeren niet den dood van het Nederl. Zendelinggenootschap, maar dat het zich bekeere en leve" (een woord, dat men in den kring der geloovigen dikwijls met instenuning kon hooren herhalen), genoemde predikanten waren van andere zienswijze. Zij meenden, men moest het Genootschap niet aan de Vrijzinnigen over-



112
laten, maar trachten de zetels van de directie te veroveren. Hoe dat te doen? Dr. L. Heldring (de zoon), helderde mij dat eens op, in de dagen toen hij predikant te Rotterdam was. Hij zeide: „Wij zullen de Vrijzinnigen er uit dringen!" Die woorden zijn mij in de herinnering blijven kleven, omdat ze mij zoo onaangenaam aandeden. Ik had een open strijd gewenscht; dan had men' misschien het Genootschap van de dwaling zijns wegs tot bekeering kunnen brengen. Met zulk een bedekt handelen als dat „uitdringen" heb ik mij nooit kunnen vereenigen. De poging is, zooals men weet, gelukt: de Vrijzinnigen geraakten allengs in de minderheid en trokken zich ten slotte geheel terug; hunne plaatsen in de directie werden langzamerhand door Ethisêhen bezet. Over het laatste klaag ik natuurlijk niet: ik keur alleen af de wijze, waarop men daartoe geraakt is.
Het optreden van Ds. J. W. Gunning als directer van het oude Genootschap, bracht de verhouding tusschen Genootschap en Vereeniging in een minder rustig stadium. Gunning *) ontwikkelde, vooral in den eersten tijd, een grooten ijver, gepaard aan veel talent. Hij wist zich overal in te werken. Om een voorbeeld te geven: eens gingen we samen in den Haag denzelfden kant uit, en zooals het dan gaat, vertelden we elkander waar we heengingen. Ik vernam toen van hem, dat hij op weg was naar een vergadering van het Sangir- en Talaut-Comitee, waarin hij zitting gekregen had. Ik vernam dat niet zonder verbazing; immers, het Comitee had tot dien tijd geen vertegenwoordiger van het Genootschap in zijn midden willen toelaten. Ook gebeurde het in dien tijd, dat bij ons van Gunning het voorstel inkwam, de zittingen van ons Bestuur bij te wonen
i) Wat hier en in 't volgende over Dir. Gunning gezegd is, schreef ik in de dagen zijner ziekte, vóór men er aan dacht, dat die zijn dood ten gevolge zou hebben. Zijn overlijden is voor mij natuurlijk geen aanleiding, in het geschrevene verandering te brengen, ofschoon hij het nu niet lezen kan. Het geschrevene is, naar ik meen, conform de waarheid. Men kan er bij Vergelijken het artikel van Ds. Joh. Rauws in „De Nederlander" van «7 Nov. 1923.



"3
(natuurlijk als adviseerend lid). Dat was ons Bestuur echter te kras, en het ging er niet op in. Onze voorzitter, Ds. Roose, spoorde Gunning tot dat ijveren aan, in de meening, zooals hij zelf mij zeide, dat die ijver aan de Zending in het algemeen ten goede zou komen. Ik voor mij dacht daarover minder optimistisch. Al dacht ik het mijne, ik stond toch met Gunning op een goeden voet, en was gaarne bereid tot samenwerking, zoo ver het kon. Zoo riepen we b.v. samen met hulp der Directie van het Stedelijk Ziekenhuis een medischen cursus in het leven. Die cursus duurde 2 jaren en omvatte theorie en praktijk. Hij werkte uitstekend, maar de verplaatsing van het opleidings-instituut van het Genootschap maakte er ontijdig een einde aan.
Dat het Gunning's streven was, alles weer tot één te vergaderen en zijn Genootschap in de vroegere grootheid te herstellen, is voor mij niet twijfelachtig, en ik zou er niets tegen gehad hebben, als maar de wensch van Vader Heldring daarbij was betracht. Te komen tot „samensmelting der verschillende Zendingsvereenigingen", was in die dagen veler verlangen, vooral onder de predikanten. Men heeft zelfs gezocht naar een grondslag, waarop allen zich zouden kunnen vereenigen. Het was Ds. W. Lamers, Herv. predikant te Rotterdan, die een formule aan de hand deed, waarmee de voorstanders van samensmelting een tijdlang niet weinig ingenomen waren. Het was de zoogenaamde Petrinische belijdenis: „Gij zijt de Christus, de Zoon des levenden Gods". Men meende, dat zelfs de vurigste voorstanders van Art. i der Ned. Zèndingsvereeniging geen bezwaar zouden hebben, maar men werd wel een weinig ontnuchterd, toen er van vrijzinnige zijde verklaard werd, dat men ook van die zijde met die formule wel mee kon gaan: men zou er eenvoudig zijn eigen opvatting aan geven. De „samensmelting" geraakte zoodoende van de baan, maar nu kwam de gedachte op, de kweekelingen der verschillende corporaties in één inrichting bijeen te brengen, zoo het heette
Terugblik levensweg.



H4
als maatregel van bezuiniging. Onze voorzitter Ds. Roose was ook daarvan een warm voorstander. Men liet zijn gedachten gaan over diverse plaatsen, maar kwam niet gemakkelijk tot een besluit. Ds. Roose deed veel moeite om mij voor dat idee te winnen; zelfs beloofde bij mij, dat, indien het er toe kwam, behoorlijk voor mijn positie zou gezorgd worden, maar ik zag van onze zijde de noodzakelijkheid niet in, onze kweekelingen naar elders te doen gaan; immers, we hadden ruimte in overvloed. Gunning sprak mij in die dagen ook eens over het denkbeeld. Denkende, dat men het huis op de Rotte ongeschikt was gaan vinden, zeide ik: „Zend uwe kweekelingen bij ons. Wij hébben op Schooneberg plaats in overvloed". Mijn voorstel kwam echter niet eens in overweging; de wensch was: wij naar het Genootschap; niet het Genootschap naar ons. Een dergelijk antwoord heb ik in die dagen ook gegeven aan Ds. M. van Dijk, van Doetinchem. Men zal zich herinneren, dat deze eens een grootsch plan had ontworpen: hij wilde de Zending in Indië met kracht aanpakken en daartoe honderd zendelingen uitzenden, en wel 50 artsen en 50 gewone zendelingen. Mij eens bezoekende, vroeg hij, ingeval zijn plan doorging, hoeveel jongelieden wij zouden kunnen bergen. Ik noodigde Ds. van Dijk uit, Schooneberg eens met mij te bezichtigen. Wij doorwandelden samen het huis, en kwamen tot de slotsom, dat wij gemakkelijk 20 jongelieden bij eigen kweekelingen zouden kunnen bergen, „en" — zoo voegde ik er bij — „als het noodig mocht zijn, kunnen we bijbouwen; we hebben nog 3000 vierk. Meter onbebouwde grond". Ds. van Dijk verklaarde zich zeer voldaan, maar er is van zijn grootsche pain niets gekomen. Hij trachtte een voldoend kapitaal bijeen te brengen, maar is daarin niet geslaagd.
„Gemeenschappelijke opleiding" was van toen aan een wensch, door velen nagestreefd. Men begeerde een huis, groot genoeg voor alle kweekelingen van onze verschillende



"5
corporaties, staande op een onzijdig terrein. Het Bestuur der Ned. Zendingsvereeniging in zijn geheel ging daarmede niet accoord, en ik evenmin. Integendeel: ik wilde de Vereeniging laten blijven wat zij was, en wilde onze kweekelingen niet uit ons oog laten gaan. Die 'onverzettelijkheid heeft mij veel narigheid bezorgd: Ds. Heldring bijvoorbeeld, met wien ik jarenlang op goeden voet gestaan had, onttrok mij zijn vriendschap en kondigde mij aan, dat de Vereeniging de gevolgen er van in haar kas zou voelen. We konden in dien tijd niet rustig werken; integendeel, het ging ons als in de dagen van Nehemia: „de eene hand doende aan het werk, en in de andere het geweer".
Genoemd streven raakte maar niet van de baan. In 1903 kwam bij de Ned. Zen<hngsvereeniging een voorstel in van het Nederl. Zendelinggenootschap, „om den weg te banen tot gemeenschappelijke opleiding der zendelingkweekelingen". Het Hoofdbestuur der Vereeniging onderwierp dat voorstel aan het oordeel der Algemeene Vergadering, welke gehouden werd op den 7den October. Dat was de rumoerigste Algemeene Vergadering der Zendingsvereeniging, welke ik ooit heb bijgewoond. Er werd heftig voor en tegen dat voorstel gestreden. Onder de voorstanders stond natuurlijk Ds. Roose vooraan; onder de tegenstanders vond men, zooals vanzelf spreekt, mij, en aan mijn zijde streed o.a. zend. Alkema. Aangezien men het niet ééns kon worden, stelde de Rotterdamsche Af deeling een motie voor, geamendeerd door Ds. A. Loeff, voorzitter dier vergadering, waarin de wenschehjkheid werd uitgesproken, dat het Hoofdbestuur de onderhandeling over „gemeenschappelijke opleiding" zou afbreken: men achtte den tijd voor zulk een opleiding vooralsnog niet gekomen. Die invoeging „vooralsnog" was van Ds. Loeff. Dat woord heeft de eigen opleiding der Vereeniging (door Ds. Loeff als hd der Indische Commissie herhaaldehjk geprezen) voor de eerstvolgende jaren gered. Toen 10 jaren later het bestuur der Zendingsschool



n6
te Oegstgeest (ik was toen reeds afgetreden) het verzoek deed, onze kweekelingen daar te doen opleiden, werd dat verzoek gewezen van de hand. Na 1903 had ik weer gelegenheid rustig voort te arbeiden. Ds. Roose daarentegen verbet een jaar later het Hoofdbestuur, niet ter wille van de „gemeenschappelijke opleiding", maar ten gevolge van een meeningsverschil tusschen hem en den Penningmeester. Dat gaf hem aanleiding zijn ontslag in te zenden. Die afloop viel te betreuren: jarenlang toch hadden de Vereeniging, haar arbeidsveld en hare arbeiders een zeer groote plaats ingenomen in het hart van Ds. Roose. Ik schreef zijn groote prikkelbaarheid boven reeds toe aan zijn opkomende ziekte, en zijn omgang met Ds. J. W. Gunning kan er toe hebben bijgedragen, hem van gezindheid te doen veranderen. In plaats van Ds. Roose werd nu Ds. H. J. Rooseboom, predikant te Delft, tot voorzitter van het Hoofdbestuur gekozen.
Zooals ik reeds zeide: ik mocht nu nog eenige jaren rustig voortarbeiden, maar intusschen ontstond bij mijn vrouw en mij den wensch, in het Zendingshuis te worden vervangen. Voor mijn vrouw begon de taak, welke zij te vervullen had, allengs wat te zwaar te worden. Met mij stond de zaak anders: ik zag in, dat de kweekelingen liever iemand van jonger leeftijd tot leidsman moesten hebben. Daarbij kon ik niet meeloopen in den nieuwen koers, welke, aangegeven door het Genootschap, de Zending trachtte te voeren in een richting, welke de mijne niet was. Ik kon met den stroom niet meegaan, en kon hem ook niet keeren. Nu had ik misschien in een der bestuursvergaderingen mij wel eens een woord laten ontvallen over heengaan. Hoe dat zij, op onze Najaarsvergadering van 2 Oct. 1907, in de pauze, knoopte Ds. Rooseboom met mij over dat onderwerp een gesprek aan, en deed mij de vraag, wien ik eventueel als opvolger zou wenschen. Ik antwoordde, dat wij voor ons het helst onzen schoonzoon, Carl Schröder, en zijn vrouw, onze oudste dochter,



H7
ons zouden zien opvolgen, voor 't geval zij daartoe bereid waren. Ds. Rooseboom ging met dien wensch accoord: hij kende beiden van vroeger, en zij waren hem sympathiek. Schröder was in ons Zendingshuis opgeleid; hij kende de Vereeniging en was haar beginselen toegedaan; hij had vele jaren als hulpprediker en laatstelijk als directeur der Kweekschool tot opleiding van Inlandsche leeraars te Ambon met lof gearbeid, was daarbij van erkende bekwaamheid in het Ambonsch Maleisch en ook niet onbekend met het Soendaneesch. Voorwaar een aanbevelenswaardig man. Wat onze dochter aangaat, die was in ons Zendingshuis opgegroeid en mocht zeer geschikt geacht worden haar moeder op te volgen. Zij bevond zich juist in Nederland (te Utrecht) en haar man zou spoedig met verlof uit Indië komen. Ds. Rooseboom nam de uitgesproken gedachte van mij over, en nam op zich, deze aangelegenheid verder buiten mrj om te zullen behandelen, wat ook geschied is. In November d.a.v. werden tusschen het Hoofdbestuur en Schröder besprekingen gehouden, welke er toe leidden, dat inderdaad hij en zijn vrouw tot onze opvolgers werden benoemd. Hrj had echter den wensch uitgesproken, voor hij de nieuwe taak aanvaardde, eerst een studiereis naar Java te maken, om meer bekend te worden met de zendelingen en hunne posten, en het Soendaneesch, waarin hij als kweekeling onderwezen was, weer op te halen. Hem werd daartoe de tijd van zes maanden toegestaan. Die tijd heeft hij nuttig gebruikt, en in November keerde bij behouden terug. In zijn afwezigheid werd te Rotterdam een groote Bazaar gehouden, georganiseerd door onzen vriend F. A. van der Heijden A.Az., schoonzoon van Vader Lagerweij, ter gelegenheid van het vijftigste jaar van het bestaan der Ned. Zendingsvereeniging. Mijn vrouw nam aan dat groote werk, dat voor de kas een aanzienlijk voordeel afwierp, een ijverig cLcLïiclecl
't Viel mijn vrouw en mij, zooals men begrijpen kan,



geenszins gemakkelijk, Schooneberg te verlaten. Hoe waren we aan het ruime huis, den schoenen tuin en het werk in het Zendingshuis gehecht! Het heengaan was een opoffering, maar we mochten vertrouwen, dat we een en ander in goede handen overgaven en koesterden de beste verwachtingen. Op 23 Nov. 1908 verhuisden we naar een bovenwoning op den Heemraadssingel, dicht bij Schooneberg, om bij de hand te zijn voor het geval we in den eersten tijd daar in het een of ander hulp konden bewijzen.
zi8



DE NIEUWE KOERS.
't Ging in den eersten tijd op Schooneberg zeer naar wensch, en 't duurde niet lang, of onze opvolgen* wisten »ch verzekerd van de toegenegenheid der kweètelm^^artoe droeg ook zeker bij, dat Schröder zooveel zachter en toegeeflker van aard £as dan ik. Met slechts een paar bewijzen wü 3 dat staven, namelijk de „Bond van Z^dehngkweekeüngen" en het rooken. Die Bond bestond reeds eenige jaren Onze kweekelingen waren reeds meermalen uitgenoodigd zS aarf te sluiten, maar ik had nooit ^ willen geven. In de verslagen van dien Bond mij toege zonden8miste ik ernst en een «««"^^^iJ^ het af dat jongeheden, die nog mets zijn, voordrachten jfzSs „referaten» honden. Schröder echter gaf^poedig ziin toestemming. Nu, dat was verschil van inzicht, maar rkweekehngen waren bhj. - Wat het icto«|ng»t nadat we 1876 uit Indië teruggekeerd waren, viel het my op hoezeer het rooken in ons land toegenomen was, en toen ï «oog daarvoor gekregen had, begon 4tó«dj« ding te vinden, dat volwassenen, zelfs besliste Christenen nït zoo ™tuk tabak in den mond zitten en loepen. Ik vond dat onnut en verkwistend; kon toen natuurlijk ook zelf met fangerrooken, en deed er dus afstand van. Maar nu wdde ik dat gebruik ook niet langer in mijn hms dulden. Ten gevolge daarvan hadden we een reme atmosfeer in hm fn ik Ld op mijn les- en studeerkamer een onberookte bibho-



120
theek. Mijn opvolger stond het rooken toe. Dat was een kwestie van smaak.
Maar verschilpunten daargelaten: het was in vele opzichten ongetwijfeld winst voor de kweekelingen, dat mijn plaats door Schröder ingenomen was. Zijn geestelijke ontwikkeling, zijn positieve geloofsovertuiging, zijn kennis, zijn ernstige aard en gebedsgave kwamen hun ten goede, terwijl onze dochter van hare zijde aan hen hare liefdevolle zorgen wijdde, en hen van hare in Indië opgedane ervaring het profiteeren.
Hun voorspoed was echter, helaas! niet blijvend. Schröder geraakte overladen met werk. Hij moest dikwijls op reis ter vervulling van spreekbeurten; had daarbij heel wat lessen, en ook veel administratiewerk. Voor dit laatste werd hem in 1911 een helper ter zijde gesteld, maar in 1913 raakte hij dezen weer kwijt. Inmiddels was toen ter verlichting van Schröder en met diens instemming Ds. M. Lindenborn benoemd tot zijn mede-director. Met ingang van 1 Februari van dat jaar werden de bevoegdheden van beide directoren aldus geregeld: aan Schröder Weef opgedragen de opleiding der kweekelingen en alle werkzaamheden voorkomende in het Zendingshuis, terwijl aan Lindenborn werd opgedragen de vertegenwoordiging der Vereeniging. Zóó was Schröder dus van veel werk ontheven, maar desniettegenstaande kon hij het niet bolwerken. Ten gevolge van allerlei moeilijkheden geraakten zijne zenuwen van streek. En nauwelijks was hij te Laag-S oer en daarvan eenigszins bijgekomen, of hem trof een ernstig ongeluk: op 7 Juli 1916 te Rotterdam Uit een in vollen gang zijnde tram springende, kwam hij te vallen op zijn achterhoofd en werd bewusteloos opgenomen. Gelukkig kwam hij weldra weer bij, maar de gevolgen van dien val bleef hij gevoelen en die noodzaakten hem op 1 September van genoemd jaar zijn ambt neer te leggen. Een vooraanstaand hoofdbestuurder schreef mij, dat hij gedurende zijn directorschap zijn plaats waardig en uitnemend bekleed had.



121
Was het een eerste, zij het ook zwakke, schrede op den verkeerden weg, dat Schröder aan de kweekelingen toestond, zich te voegen bij den „Bond van zendelingkweekelingen?" Het komt mij zoo voor, maar men kan daarover van gevoelen verschillen. Dat kan men echter zeker niet doen over een besluit, door het Hoofdbestuur genomen in 1915, den arbeid der Vereeniging voortaan niet tot WestJava te bepalen, maar ook een ander terrein daarin op te nemen. Vroeger had men van buiten af ook reeds een verzoek in dien zin gedaan, namelijk toen 't werk onder de Soendaneezen nog niet vlotten wilde, maar destijds had het Bestuur geweigerd daarop in te gaan; thans evenwel, nu het werk er beter voor stond, ging het Bestuur op een dergelijk voorstel wèl in, en koos een gebied op Zuid-Celebes. Het valt wel niet te betwijfelen, of in dat besluit heeft men te zien den invloed van Ds. Lindenborn. Zóó begon men den weg der oprichters van de Vereeniging te verlaten. Deze toch hadden steeds vastgehouden aan hetgeen men van den beginne zich had voorgesteld en beschouwd had als een Goddelijke aanwijzing: te arbeiden onder de Soendaneezen op West-Java. Natuurlijk keur ik den arbeid onder de Heidenvolken van de Buitenbezittingen niet af. Verre van daar: het Evangelie is voor allen. Wat af te keuren is, het is, dat het werk op Zuid-Celebes of elders gaat ten koste van den arbeid op West-Java. Dat dit nu geschiedt, zal voor elk nadenkende duidelijk zijn.
De band met het verleden zou echter nog heel wat losser worden. Bij de Algemeene Vergadering van Juni 1916 diende het Hoofdbestuur in: „nieuwe Statuten en Huishoudelijk Reglement". Deze werden door die Vergadering aangenomen, ofschoon niet zonder tegenstand. En geen wonder: immers het eerste artikel der Bepalingen, waarvan de oprichters verklaard hadden: Het is een artikel, waarmede onze Vereeniging staat of valt, en welks onveranderlijkheid dus ook van den aanvang af is vastgesteld (namelijk in het slot-artikel),



149
afkomstig uit den Haag en woonden hier reeds eenige jaren. Wij troffen in hen echte geestverwanten aan en weldra ontstond er tusschen hen en ons een warme vriendschap. De Heer Dona herinnerde ons sterk aan Vader Gerretson, en Mej. C. Dona trok ons aan door hare aangename eigenschappen en hare liefdevolle zorg voor haren bejaarden en nagenoeg blinden Vader. Nu gebeurde het in het jaar 1915, dat onze goede, oude vriend krank werd en in den Heer ontsliep. Dat gaf zijn dochter aanleiding te besluiten, met Mei 1916 haar woning te verlaten en dan hier ergens te gaan inwonen, liefst bij menschen, bij wie zij niet werkeloos zou behoeven te zijn, maar een haar passende taak op zich zou kunnen nemen. Toen mijn vrouw dat van haar vernam, zeide zij: „Hé, kon u maar bij ons komen 1 Wat zou dat gezellig zijn." Mej. Dona antwoordde: „Heel graag! Heeft u plaats?" Nu, plaats hadden we wel, maar niet voldoende. Mej. Dona bleef dus zoeken, maar zij slaagde niet. Zoodoende kwam het onderwerp opnieuw bij ons ter sprake; en nu ontstond bij ons de gedachte, een andere woning te zoeken, welke voldoende ruimte aanbood. We gingen daarop met ons drieën er op uit, zagen heel wat huizen, maar vonden niets passends. Toen nu onze overbuurman, de Heer A. Rooseboom, van onzen wensch en onze vergeefsche pogingen hoorde, deed deze mij de vraag: „Wil ik soms een huis voor u bouwen?" We behoefden niet lang te wachten, met op die vraag een toestemmend antwoord te geven. Fluks werden een architect en een bouwer te hulp geroepen en een plan werd ontworpen. Mijn vrouw mocht zeggen, hoe zij het huis graag wilde hebben. Aan hare wenschen werd voldaan, en het huis werd gebouwd, en wel nabij de woning, welke we verlaten zouden. Toen we ons gouden huwehjksfeest vierden in April 1916, was het nieuwe huis juist onder dak. In die maand nam Mej. Dona haar intrek bij ons, en op 29 Juli gingen we samen over in onze nieuwe woning.



In die genoemde aangelegenheid is mijn vrouw op wonderlijke wijze geleid geworden. Zij heeft namelijk van ons nieuwe, keurig afgewerkte huis slechts kort genot gehad, daar hare krankheid reeds spoedig nadat wij het betrokken hadden verergerde, maar gedurende de laatste maanden van haar lijden is zij door onze huisgenoote als door een liefhebbende dochter verzorgd en verpleegd geworden, en in den dagelijkschen, gezelligen omgang is zij haar bestendig tot hulp en troost geweest. En dat niet alleen: van het oogenblik af, dat mijn vrouw het bestuur van haar huishouden moest opgeven, zette Mej. Dona dat op dezelfde wijze voort, en dat is zoo gebleven na het overlijden mijner vrouw, zoodat ik geen vreemde hulp behoefde in te roepen, en met „gewikkeld werd in de handelingen des leeftochts".
Doch in hetgeen ik hierboven neerschreef, heb ik nog slechts een klein deel genoemd van hetgeen ik aan mijn huisgenoote verschuldigd ben. Ik vertelde reeds van mime ernstige en langdurige krankheid. Wat zou ik in die moeilijke omstandigheid hebben moeten beginnen zonder hare hulp? In mijn zware ziekte en algeheele hulpbehoevendheid zou ik geen raad geweten hebben, maar nu werd ik kostelijk geholpen. Steeds voor mij denkende en voor mij bezig zijnde van den vroegen morgen tot den laten avond, verzorgde en verpleegde zij (voor wie ik te voren toch een vreemde was) mij met de grootste liefde en het meeste geduld, en dat niet alleen (om een woord van Paulus te gebruiken) zonder murmureeren en tegenspreken", maar zelfs met onverstoorbare blijmoedigheid en de stiptste nauwgezetheid- ja, met achterstelling van veel, dat zij anders gaarne zou hebben gedaan. Zoo heeft zij aan mij ten volle de Apostolische vermaning betracht: „Draagt elkanders lasten Wel hebben we in mijn langen ziekte-tijd een enkele maal hulp moeten vragen aan de Zusters Diaconessen alhier, of aan een Verpleegster, maar het werk der verpleging in zijn geheelen omvang bleef steeds op haar rusten. En het



151
heeft den Heere behaagd, op haar trouwe hulp Zijn zegen te schenken: zij mocht mij langzamerhand zien herstellen, en in weerwil van haar voortdurende en groote inspanning is zij in de jaren mijner ziekte geen dag, ja geen uur ongesteld geweest, zoodat zij haar zorg voor mij nimmer in andere handen behoefde over te geven. Mij past dus wel een danktoon als dezen: „Wat zal ik met Gods gunsten overlaan, dien trouwen Heer voor Zijn gena' vergelden?" Van Hem toch zijn alle dingen. Ook dit, dat Hij het aan mijn vrouw in het hart gaf, voor deze vriendin ons huis open te stellen. En ook dit, dat Hij aan mijne huisgenoote lust en kracht gaf, om de door haar zoo geheel vrijwillig op zich genomen taak in mijn huis op zoo lofwaardige wijze te vervullen.
Ziezoo, nu kunnen mijne vrienden en bekenden weten, hoe ik het gehad heb en het heden ten dage nog heb.
Ten besluite. Dit zal nu wel het laatste woord zijn, dat mij gegeven is in het openbaar te richten tot mijne verwanten, vrienden en bekenden. Zij mogen het met welwillendheid ontvangen, en dit geschrift beschouwen als een poging mijnerzijds, „dat zij na mijnen uitgang van deze dingen gedachtenis mogen hebben". En mogen allen daarbij met toegenegenheid aan mij blijven denken, en zich met mij vereenigen in de bede:
Vader! sla ons steeds in liefde gade; Zoon des Vaders! schenk ons Uw genade;
Uw gemeenschap, Geest van God!
Amen! zij ons eeuwig lot.
Apeldoorn, 26 Jan. 1924 (mijn 84ste verjaardag).
5. Coolsma.