KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
	0799 9391



	



	



	OP LAST VAN HEEREN ZEVENTIEN



	



	OP LAST VAN HEEREN ZEVENTIEN
	N.V. DE ARBEIDERSPERS – AMSTERDAM l 946
	Willem van lependaal



	



	Twee.... Vier Vijf ”, hijgde de kreupele rietsnijder, terwijl hij de bossen uit het slijk van de gors sleepte, en stak negenmaal de verminkte duim van de rechterhand op: „Vijf en veertig bunsels!” Hij knikte voldaan, rekte het forse bovenlijf, wiste met de mouw van z’n wambuis het zweet uit de korte, gespierde nek en liet de knuisten rusten op het boord van de wijde wollen broek. Slippend stapte hij terug in de zuigende modder, waggelde naar dein een praam gestouwde last, legde een steviger slag ineen weer* barstige strop, waarbij hij het afglijden van de riet* bossen voorkwam met de schaft van z’n waterlaars: „Houdaar!.... Alree smoddig genoeg!”
	Een sperwer scheerde pijlsnel over de rivier, vervolgde fel z’n prooi, sloeg in stootvaart neer achter de bedijking, waar het stof bij vlagen wervelde op het trekpad. De invalide keek verrast op, tuurde inde klaarte naar het jagen van de roofvogel en lachte wijs: „Alles aast op buit: mens, dier en duivel!” Hij liet zich neer op de vracht riet, keek gemelijk over de Lek naar de vissers in het Sticht, die het zeil van hun vaartuig streken en in het rijshout schuil gingen om klein gewin. De kreupele trok diepe peinsvoren, overdacht de kan* sen van de witvissers: Dordrecht betaalde amper en Culemborg had haar eigen vissers, was wel tolerant, maar stond koppig op haar privileges. Naar Delft of Leiden waste ver weg voor lonende handel en Rotter* dam te zeer gesteld op zeevis. Met de vangst doorvaren naar Utrecht, was bijkans niet te doen. Het was een gedurig steken en tobben stroomopwaarts tot aan de Kromme Rijn. Binnendoor naar Dordt was wel doen*
	HOOFDSTUK I



	lijk, maarde oude Merwestad had haar beste dagen lang achter zich: ze was niet scheutig voor witvissers. Door het verleggen van de handelswegen was zij danig in verval geraakt. De voorsprong, die zij eens bezat, was omgeslagen ineen achterstand. Het stonk er inde verstreken veertien, vijftien jaren meer naar Praedesti* natie en Scherpe Resoluties dan naar teer, harpuis, kiek hout en koopwaren. Dordt had de doodsteek weg door toedoen van Amsterdam, de zeestad aller steden, waar de Oostindische Compagnie sinds dertig jaren realen en dubloenen raapte. Aan het IJ hadden ze minder tijd en flauwer lust het gemoed te bestrijden en de waarheid op de mond te kloppen. „Tenminste....” Nee, ook in Amsterdamwas het verre van pluis met de starre heren inde hoge banken. Ook daar moest een eerlijkmanskind, als het niet tot de ware religie behoor* de, bidden met gedempte stem. Het kon er minder openlijk uitkomen voor z’n overtuiging, niet zo vrij de mond leegpraten als in Culemborg, waar zelfs de Jezuïten weer voet aan de grond kregen en een deel van de burgers bijwijlen het hoofd ontblootten voor gewezen, stokoude broeders van het Heilig Graf! Bêe* boeken en bidsnoeren waren er nog altijd verkrijgbaar, maar helemaal vrijuit doen en laten naar leer of inzicht konden Paap noch afdoler. „Nee, dat zeker niet....” Maar Dordt had de doodsmuts op, terwijl in Amster* dam schip noch schepeling lang aan kabel of wal kon rusten. Vracht* en koopvaarders reden een gat in het water, voeren uit met zwangere kartouwen om zich in ’s lands belang vroom te kwijten van hun taak. Varend vechten en vechtende varen en de Spekken of Duin* kerker kapers danig de broek op hesselen. „Kedaar!”kwam de invalide los, greep met een dreigend: „Pak je weg!” naar de muts op z’n grijzend, kortgeknipt haar en liet de waterlaarzen woest plonzen inde



	stroom aan z’n voeten: „Wat drijft gedijt tot zegen!” Met een goedaardig spottende gelatenheid streek de man over het verminkte linkerbeen, betastte de grove littekens in kin en wang om grinzend, plots vinniger te vervolgen: „Dat heb ik waarantjes niet overgehouden aan het opzeggen van de ware katechismus! Driemaal de Kaap gerond en toen.... verguisd als een sapitauw! Niet als een zachtzinnig dopertje op de houten vloer m’n dans gedanst op het pijpen van....”
	Hij verzweeg, spuwde voor zich uit, kneep de zware wenkbrauwen samen en mompelde, de rimpels in het water nastarend: „Driemaal Cabo Bona Esperance en nou verzeild op de gorzen langs de Lek! Öp het vuile als een onbesuisde jonker! Voormaals met Jacob van Neck omtrent de wereld rond. Onder Piet Hein scheeps; tucht geleerd en zilver gevangen voor de Westindische Compagnie. Met ere genoemd door Heren Bewind; hebbers en kort daarop geweerd van bidstond en Avondmaal. Nou een berispelijke hompelaar: Allert de slikgeus. De Scheve, maar nog wel te pas om voor de korfvlechters en stoelenmatters van Culemborg en Everdingen hout, riet of biezen te snijden inde kwel; ders en waterlopen van het Liesdel tot Lexmond....”
	„Allert!!.... Hei!.... Westhuysenü”, schalde een jon* gensstem achter de wilgen op de glooi van de dijk. „Het is nog niet heel en al met me gedaan!”, antwoord; de Allert oplevend. „Wat doet er op?!” „Allert!!” „Jij?!.... Ik dacht ook a1!.... Dat treft best!” „Denk je?”
	„En wis! Ik wou net m’n praam afduwen”, beweerde de Scheve, die door breed wenken blijk gaf van z’n ver* heugd zijn: „Vaar je mee, jonge borst?” „Graag!... . Zacht dan!”, verzocht deze, kwam van de dijk hollen en wees op z’n schoenen met de blanke gespen: „Ik kan zo niet te water gaan. Er zou wat knallen thuis!”



	„Je grootvader zou streng recht doen. Maar jij kan het ontgaan. Ik leg wel een paar bossen riet voor je uit en help je droog aan boord.” De jongen verwierp met een vastberaden trek om de stevige mond: „Doe geen moeite Westhuysen!” Hij rukte haastig schoenen en kousen uit, kwam naar de praam, friemelde het koordje van z’n smalle liggende kraag tussen het donkerfluwelen buis, vermeed het havenen van z’n ruime pofbroek, schuifelde behoed* zaam langs de tronken en wortelresten inde rivier. „In je schoenen ben je stukken groter!” vond Allert, keek glunder naar de lenige gestalte van z’n wel* geschapen passagier en duidde: „Over deze kant! Aan jou alleen heb ik al een cargasoentje! De schuit schept water!.... Ik zie het al: de bakermoerenkonden jou niet dood krijgen. Ze doen anders genoeg hun best!” „Toch?!” „Half het graafschap sterft weg aan het rijgen en strak* binden. De minnen en de huiswijven zijn geen haar wijzer. Ze binden van de drie kinderen, die geboren worden, er twee binnen het half jaar adem en leven af. Maar jij hebt het doorstaan. Het blijft een wonder!” „’k Weet zo net niet. Moeder heeft mij niet uit handen gegeven ”
	„Dat belooft wat! Zij was voorlijk genoeg; en jij wil niet geholpen wezen. In orde! Het water dreint je buis uit en je broek staat bol van slijk en vloed. „Ik word wel weer dr00g....” „Dat is mannentaal! 8100 ben je zeker niet; en lijfelijk aan de maat voor je jaren. Je gaat alhaast zestien wors den, als ik het wel heb.” „Alhaast, ja....” „Ik zag het aan je rechte neus. Die wil al voetzoeken op een vlossig kneveltje Een knevel Ja dat komt ook nog wel. Het zou je geeneens misstaan, Jan Jongeheer mag ’k wel zeggen en meteen de admiraalsvlag hijsen.”



	„Het saluutschot komt me ook nog toe!”
	„Tot je gerief, mijnheer! Een bijkans adelijke vaars genoot. Admiraal Anthoniuszoon van Riebeeck! Ik heb minder aan boord gehad.... We gaan!.... Los van de wa1!.... Hieuw op je anker!.... Alle branie aan de steng en een gouden baander met drie zilveren ringen inde grote steng!”
	„Dat weet je goed, schipper!”, prees de admiraal, vers zocht nogmaals de trompet te steken. Hij klom over doften en gereedschap naar de boeg, teneinde de dreg in te halen, sprak over dauwtrappen en slootjespeilen, beschreef z’n wandeling naar de kapel en de prachtige olmen omtrent Ever dingen en besloot: „Maar van baans ders en blazoenen heb jij meer verstand, Westhuysen.” „Meer verstand?.... Meer kijk en weten?”, bromde die, duwde het vaartuig met een riem af, terwijl hij herhaalde: „Weten.... Mijn grootvader noemde zich nog schildboortig. Ik 'heb m’n Latijn goed gekend, Jan! Ja, ’k heb meer geleerd dan triktrakken en trocens ten, maar had het te hoog in m’n wapen vroeger.... Vroeger, voor ’k verliep met de oorlogsboeven. Blazoes nen en hoofdse manieren: ik weet er van mee te praten. Helaas, praten na de zonden baat zo weinig hè? Ik sprak m’n Frans en Duits zo vlot als een procureurs kleinzoon.”
	„Slaat dat op mij?”, vroeg Jan gul lachend en wuifde weg: „Werp het maar van je hals. De kleinzoon van
	Inde klare ogen van den jongeheer tintelde jolijt. Hij duwde z’n krachtige kin op de rand van de boot, trok zich op aan de rietlast om spontaan te melden: „Hier de admiraal!... . Waar blijft de trompetter, kapitein?!” „Dat zal je gebeuren, mijnheer!”, kwam Allert in z’n rol en maakte van z’n handen een toeter. Hij gaf ronds bazuinend te verstaan: „Tra!.... Tra!.... Tra! De Vlootvoogd!!! Alle vlaggen en wimpels onbeknibbeld laten zwieren!.... Schipper, bootsman en matrozen!.... Zet bij!!”



	mijn grootvader is een geleerde borst, maar nog niet zo bar scheepswijs. Vertel me wat van Piet Hein, de Tur* ken, Batavia, de Houtman en de Kaap. De aanslag op Allerheiligenbaai heb je ook al meegemaakt, is ’t niet?” „Ik zeg ja! Dat kan ’k me veroorloven!”, antwoordde Westhuysen niet zonder trots, hees het zeil om dan gezaghebbend te regelen: Geef scherp aan de wind!” „Dat zal je gebeuren, mijnheer!”, grapte de jonge Van Riebeeck nazeggend, gooide het roer om en verhevigde: „Pal op den vijand aanhouden, zeeschrik?” „Zonder mankeren! Pal op het admiraalsschip!” „De volle laag?!” „De laag en een brander!”, commandeerde Allert, wam kelde naar voren en gaf te kennen: „Weer over stag! We hebben een aflandse wind en de zon in het nadeel; Mannen, wat liggen we lastig! Nog een laag! Zor? gen, dat ze geen slag aan bak krijgen!.... Hoera!!.... De Don begint te krengen!!” Westhuysen zette een liedje in, bevestigde de mast met een stevige wig, scheerde een lijn over de werkende rietbossen en kwam aan het roer. Hurkend tegen het kantige zaadhout van de praam hervatte hij: „Hoe het met me bevoer, wou je weten?”
	„Daar is het wachten op.” „Ik heb m’n verhaal al zo dikwijls gedaan, maar jij kan er blijkbaar nooit genoeg van krijgen. Je wil me telkens opnieuw uithoren. Het is te verstaan, Van de wal af en door jonge ogen is het allemaal zo wonderbaar en vol beloften op de zee en in verre, vreemde landen.... Ja ja, er blijft altijd nog wel wat te vertellen over. Ik moest m’n reizen en avonturen ook maar is te boek stellen. Jan Huygen van Linschoten ligt gedrukt te koop onder alle luifels. Plancius en Lodewijksz worden als profeten geraadpleegd, stukgelezen en geëerd. Ijsbrand Bontekoe van Hoorn kon z’n lief en leed al evenmin verzwijgen. Die maakt het wel heel sierlijk met z’n hemelreis.” Allert stak beide armen op, citeerde,



	komisch meeslierend met de losse schoot van de fok: „Daar vaar ik henen!” Hij schokkerde van de pret, hompelde na z’n hemelvaart als een gevallen engel weg en weer om plots ernstig te vermanen: „Denk niet, dat het op zee louter spelevaren is! Mijn boek, als dat nog eens geschreven wordt Het grimmelt buiten* duins van de plagen en rampen. Scheurbuik klip* pen kartouwkloten pieken. ... schuiftangen branders en enterbijlen. Wijders honger, dorst, rots koortsen, rood melesoen, tempeest of windgebrek. En anders de pest of het kromzwaard van de Saracenen en de slavernij onder de groene vlag van den profeet Mohammed. Er valt op het grote water gedurig te pluk* haren voor een rauwbauwige kwant.” „Ja, dat zal wel Komen we nog toe aan de Turken vandaag? Ik bedoel Sultan Emi.... Hoe heet hij ook weer? Z’n naam loopt langs m’n mond.” „O, die?”, verstond Westhuysen, negeerde de felle belangstelling inde Saracenen om onderrichtend te berispen: „Dat zal wel, zei je? Je bent abuis, Jan! Het móét wel mag het heten! Buitengaats geldt maar een wet: raak je mij, zo raak ik jou! Mekaar krenken aan lijf en goed is regel. Wie plaag en dood vreest kan beter ketelboeter worden of met een reigerpluim op z n hoed een ordentelijk huiswijf trouwen en vroege Mei maken. De pluimstinkers sterven niet aan het lood of een zere keel.” „Jan Pieterszoon Coen en Van Diemen doen het toch fraai met pluimen, strikken en rozetten. Die weten van goud passement, maar ook van kordaat optreden”, weersprak Van Riebeeck. De invalide ging verzitten, staarde voor zich uit en knoopte weer aan: „Die twee , dat is nog wat anders. Je kan alle man niet over ene kam scheren. Coen bracht er braaf het rapier bij te pas. En Van Diemen.... ’k Weet zo net niet. Die vaart dicht op pronk en duiten... . Enfin, we zullen maar niet nabreeu*



	„Dat zeg jij, die ’t ook maar gissen mag. Vader is nooit thuis. M’n zuster en ik, we zagen liever, dat hij ons meenam.”
	„Een prachtland, Brazilië! En land om te hebben en te bewaren”, verkondigde Allert, stak een rietpluim op de helmstok en hekelde: „’t Is jonge moed die wonderen doet, maar het haalt niks uit, als de bewindhebbers ouder zijn dan de stoel waarop ze zetelen. Het is geen kwaadspraak als ik zeg, dat de raadzaal prijsgeeft, wat de degen wint. Brazilië is de kosten waard, maar het volk vaart niet voor de Staat: het is in dienst van de kramer Dat is de fout, die ons later berouwen zal, Jan. Ik was zestien, toen ’k voor het eerst de onrust zag waaien inde vaantjes op Goeree. Daar hielp geen bidden, ban of beul aan. Zee en horizon, daar is geen vechten tegen! Wie het bepekte en het beteerde kan grijpen is rijp voor de houten vloer, ’k Heb een danige dans gedanst en meer scheuren in m’n huid dan Spaanse matten in m’n buidel. Daar niet van.... Coen wou van Indië een tweede moederland maken, maar het loopt al uit op morserij. En in Brazilië? Zwijg er van! Dat schone land wordt verslingerd aan gedebau* cheerde kwanten. M’n gekraakte poot en gekorven kop kunnen getuigen, hoe ’k, ver buiten land en zand, de baan tot Brazilië veegde, maar....” Westhuys trok een brede glimlach, temperde ont* wijkend: „Geen murmuraties. Wat was ik meer dan een broek vol wind toen ter tijd? Ik had nog te leren, dat een godvruchtig leven een kloekmoedig kompaan maakt. Ik dreef waarlijk niet op een blak zeetje naar Sint Lucifer, ’k Heb verdiend aan de ra te prijken. Het rinkelen van kroezen en kannen of het dobbelen en de vrouwen.... Vat je?”
	wen. Met je vader liep het ook niet kwaad. Hij kreeg de wind inde zeilen, houdt bevel op eigen schip en vaart de geldkist bij je grootvader smoorvol met de rijkdommen uit Brazilië.”



	De vaargenoot begreep heel wel. „Toen m’n duimen!” De verminkte stak de platgemar* telde duimen op, streelde ze met z’n ruige wollen muts: „De schroeven Later de splijtspijkers van de Bey van Tunis. Een sleepbeen door de overmoed van de Duinkerker kapers. Op Jacatra en voor La Rochelle nog een houw en een douw in m’n schoer en langs m’n neus en kin. Maar voor de rest in Gods protectie jongeheer.” „Spot je, Westhuysen?”, twijfelde Van Riebeeck. „Wis niet! Je mag kwaad van me denken en op een vermaanwoord zinnen, maar Scheve Allert heeft z n ziel niet naar de nikkers geholpen en zich evenmin laten afschrikken door de rodomontados van Spekken of Portugezen. Wat dat betreft, kan ook ik m’n schild aan de deurstijl van iedere herberg hangen, evenals je groot* vaders, de Riebeecks en de Gaasbeeks, gedaan hebben.” Jan bevestigde zuinig, maakte attent op een bekenden beurtschipper, welke geregeld goederen en bootsvolk vervoerde naar Rotterdam of Vlaardingen, waar de ronselaars van de Oostindische Compagnie zorgden voor de matrozen en uitreding naar alle windstreken. „Loef!”, onderkende Westhuysen opkrabbelend. „Loef Waardenburg met z’n verknoeide jacht. Wat een bouwsel! Er zijn fraaier schepen uit de bijl gevallen. De schipper heeft denkelijk nieuws uit Holland. Er is meestal wat gaande in Den Haag of op zee.” „Allicht!”, beaamde de vaargenoot, toonde z’n belang* stelling door aan te houden op delaverendebeurtschuit. Allert stak z’n handen wenkend op, riep over het water: „Hoi! Heidaarü”
	„Wat rel je?!”, gaf de beurtschipper, roepend door de handen, terug, liet het zeil schieten en liep naar het roer om langszij te blijven.
	„Ik vraag hoe je vaart en wat er gaande is in Hol* land?!”, antwoordde Westhuysen, dit niet werd ver* staan en krachtiger schreeuwde: „Draait de rosmolen nog, Loef?!”



	„Nee!!”
	„En toch!”
	„Ben je wis?!”
	„Mooi Heintje heeft er weinig oren naar.” „Hoezo?”, wilde de jonge Riebeeck weten. „Dat is toch klaar!”, vond Allert, keek schier bestraf# fend naar den blaag en beleed: „Als het aan mij lag, dan liever een bazuingebed! Het Bestand bracht niet veel anders dan blauwe uitvluchten en verse speer# ruiters!”
	„We zouden bakzeil moeten halen in Brazilië. Dat is de voorwaarde, die ze stelt.... Isabella!”, verduidelijkte Waardenburg, die de zwabber greep om alle gepraat over vrede met de Spekken weg te wissen.
	„Ruimen? Wij?! Voor den Spanjaard de vaan oprollen?!”, schamperde Allert, het schandelijk voorstel verwerkend: „Verlaten wat we wonnen?” Hij verwierp heftiger of het pas veroverde gebied in Zuid#Amerika zijn werk was: „Geen denken aan! Dat snift weer naar de raadkamer! Smadelijk van de vlag lopen?! Nooit! Afstand doen! Zolang het kanon op de rolpaarden staat, geen laffe vrede met de Spek!” De verminkte rommelde graaiend inde gereedschapsbak onder de bank, vatte een bijl om er mee inde lucht te hakken. „Zo, kappen tros en beuzelpraat! Niet te lang sleep houden! Frederik Hendrik keurt naar mijn smaak. Brazilië prijsgeven?.... Wat let me?! Ons land is nog vol jonge borsten, die hunkeren om op hun beurt een plek van de wereld te winnen en te bewaren. Wat jou, Van Riebeeck?”
	De jongen kon evenmin accoord gaan met de ver# nederende condities, maar bezon zich en haperde: „Vrede Als we er baat bij zouden hebben en de pais niet te duur verkregen kon worden....”
	„Uit jou spreekt een koopman!”, hekelde de roerige
	„Dat raai je slecht!”, weersprak deze, fors gebarend: „De Spanjaard vraagt vrede!”



	Westhuysen, die deed of hij de admiraalsvlag neerhaab de: „Vrede uit baatzucht! Jij bent niet geschikt voor vlootvoogd, Jan! Het spijt me, maar je vlag gaat neer! Wij hijsen voor jou den opperkoopman. Die past je beter. Jij hebt de snof van de buidel in je neus.” De beurtschipper begreep niet, vroeg: „Wat zeg je? Wat doet er op?” Hij wachtte vergeefs op weerwoord, wees naar het voorruim van z’n schuit: „Ik heb zwaar de vracht in! Plavuizen voor de Sint Barbara en wijn voor de Gulden Leeuw! Grauw lijnwaad voor het Elisabeth Weeshuis en een heidense afgod voor Floris van Pallant. Ik moest het geweigerd hebben. Ik vaar de pure heresie voor onze graaf, die het met de verkeerde schijnt te houden. Hij heeft God op de lippen en Baal in het hart! Papen en Egyptenaren steken de laatste tijd driest de kop op in Culemborg.”
	„Ga je nog hoger door?”, ontweek Westhuysen. „Nee, wat denk je wel? Morgen is het Zondag! Ik wou graag de ware dienst bijwonen. Josua de la Cave spreekt. Dat zegt genoeg. Of niet soms?” „De ware leer, begin jij daar over?”, misprees Allert, kwakte de bijl onder de doft, knikte z’n roerganger veelzeggend toe, maar betrok hem niet inde grieven tegen de Calvinisten.
	„Ja, daar over!”, tartte Waardenburg stekelig, gaf roer en trof: „Jij hoort liever het IJsvogeltje uit Gouda!”
	Van Riebeeck lachte, graaide in verlegenheid naar z’n kousen. Hij keek tersluiks naar den mompelenden Westh.uysen, die de schoot aanhaalde en de helmstok greep om van koers te veranderen. Met een stugge armbeweging nam hij afscheid van schuit en schipper: „Ik wil je groeten! De la Cave of het IJsvogeltje.... Een ieder z’n meug.”
	„Zo is het maar net!”, pareerde Waardenburg, groette niet minder bot, terwijl hij bedacht: „Je zal mijn spraak wel loof zijn, gis ik?!”



	„Wijselijk loof!”, bevestigde Westhuysen, zocht steun aan de rietlast, staarde mijmerend naar de wal, waar het rijshout neeg onder de macht van de wind. Licht en geweld lagen op biezen, riet en rijzen, over boom* toppen en hooioppers in het Sticht. Allert zag het niet, liet het aan den jongen borst over te genieten van het zomerse landschap, de brede, laverende vaart langs Golberdingen naar het Spoel, de monding van de Kleine Lek, waarachter torenspitsen en kantelen opstaken uit een gordel van muren en wallen
	In vaste gelijkmatigheid ging het over en weer met de praam tegen wind en tij, dat kolkend uitweg zocht in groter water. Krijsende meeuwen scheerden voorbij, beroerden flitsend het jagen van de stroom, koersten naar het Westen, waar vaag en ver de stapelwolken in gloed geraakten. Scholvers zaten duikensmoe op paal* koppen en schoeiingstenen, schikten hun pluizen, staken donkerend af tegen het gewassen oeverzand, waar nietiger aasvogels hun snavel schuurden of statig stap* pend het slierend bruisen van vloed en schuim naoog* den....
	In het Sticht rumoerde het gebolder vaneen lege hooi* wagen overeen bruggedek, dat zich liet vermoeden achter het bonkig uitsteken vaneen dijkbocht. Daar* onder deunde het pijpen vaneen reizend muzikant, wiens liedje meewiegde met het schommelen van de praam. Aan weerszijden van de rivier sprankelde de nagloed van de moede dag op de golfkoppen, die aan boord klommen om brand te stichten. Vonken spatter* den voor de boeg, bezetten het roerblad, bleven tinte* lend hangen aan rietpluimen en teertouw. Het flapperen van de zeilen joeg een koe in draf: ze holden geschrok* ken voort over het trekpad, verdween in het opgeslofte stof
	Allert staarde roerloos voor zich uit. Hij scheen inde ban vaneen land, dat hij niet bezeilen kon en zweeg lang. Dubbend hervond hij z’n spraak, zette zich kregel



	„Zo is het Ze was op bezoek bij La Queillerie, een Hugenoot en vriend van m’n grootvader.” „Ben je sinds nog aan het graf geweest?” „Verleden jaar, toen ik met m’n vader een reis aan boord meemaakte naar Frankrijk”, zei Van Riebeeck, ging weer over stag, liet z’n hand in het water hangen, tuurde zoekend: „Ik zie alweer geen veerpont! Er gaat weinig volk over de laatste tijd.”
	„Het zal in Holland gedaan raken met 'het nazitten en uitwijken”, meende Westhuysen, die vertelde, hoe er inde dagen van de beroertes zestig soldaten op de veerpond waren omgebracht dooreen Spaans vendel. De krijgsgevangenen waren moedernaakt uitgekleed, ruggelings aan elkaar gebonden en van de pont inde Lek geworpen. Dat was inde benauwende jaren van de bloedraad en de plakkaten. Er was gruwelijk gemoord, gespietst, geblakerd en geradbraakt. Maar t0ch...., nee Culemborg had zich nimmer erg druk gemaakt bij het dempen van de ketterijen. Zeker, er was ook daar onthalsd en gevierendeeld en, volgens zeggen, een uib zinnige dweper verbrand voor de pui van het stadhuis.
	om te verzuchten: „Vroeger zaten we onder het kruis en nou onder de Dordtse pitsnuiters. Zij bepalen en zeggen je voor Maar een mens is geen ekster ineen korf aan de zoldering. Wat haal ik aan?.... Het is geen praat voor jou. Isabella wil ons land en goed genaken met verholen riemslag. Dan krijgen we weer terug wat we nauwlijks te boven zijn. Daarom is het beter geen vree te aanvaarden, want met de vree komt de slof er in. Dat hebben we gedurende het Twaalfjarig Bestand rijkelijk ervaren. Beter staag op, tegen storm en tij, dan windstilte en een vleugelamme vaart. Zonder overgang vroeg de misnoegde: „Met de schuit van Loef Waardenburg ging je moeder in der tijd naar Schiedam, niet? Ik herinner het me nog als de dag van gisteren. Ze ging, maar keerde niet.... Werd ze in Schiedam begraven?”



	Maarde tortuur was inde meeste gevallen matig geweest en zonder veel ambitie uitgevoerd. Natuurlijk werden de verboden geschriften er aanvankelijk niet geduld. Maarten Luther, Wycliff,Ecolampadius,Zwingli en Melanchton mochten er gelezen noch genoemd won den. Wie de Postilles van Johan Spangenberg of een Testamentum Lutheri bezat, waagde z’n kop. Op de Christelijke Sermoenen van Calvijn stond eveneens de doodstraf. Luthers Geestelijke Psalmen en Bekentenis* sen voerden naar mutsaard of worgpaal. Wie gegrepen werd kon zeker gaan van z’n spoedig overlijden. Maar graaf Floris van Culemborg, vrijheer van Pallant, was gehuwd met een Lutherse gravin. Hij ontveinsde zich niet, dat het liederlijk gedrag van de kanunniken der Sint Barbara tot twijfel, ketterij en afvalligheid aan* leiding gaf. De priesters haatten elkander, vochten zelfs op de gewijde plaatsen. Ze slempten, zopen en pleegden met de verhitte basten allerlei ontuchtige dartelheden. Ze hielden meer van de wulpsheid dan van God, toon* den ook uiterlijk geen greintje godsvrucht. Ze bedreven veel vuil kwaad, met of zonder bijzitten. De graaf kon niet geloven, dat mensen, die zo goddeloos leefden, de waarheid bezaten en leerden. Na een vergadering van de verbonden edelen te Sint Truyen verklaarde Floris zich openlijk voor de Hervorming. Ondanks requesten en bedreigingen stond hij toe, de nieuwe leer te doen prediken inde Gasthuiskerk....
	„Dat was op de negenentwintigste Juli van het jaar vijftienhonderd zesenzestig, Jan!”, betoogde Allert. „Niet vergeten! En evenmin vergeten, dat de Calvinis* tische Waardenburg van heden den zoon van Floris den Flinke voor heretik scheldt, omdat die zoon in ver; draagzaamheid niet onderdoet voor den vader. Den Briël en Alkmaar worden bezongen, maar Culemborg ging voor op een andere wijze!”, ijverde Westhuysen, wijzend naar het stadje met de zes poorten en vier schutstorens: „Daar!.... Ik ben tegen paapse proces*



	sies, maar als de Hervorming ooit behoefte mocht krijgen aan een beevaart, dan naar Culemborg, waar de nieuwe leer het eerste onderdak vond en menig ver* volgde zich geborgen wist. Wij waren, zo te zeggen, de hageprekers een slag voor. De handel en wandel van de vrijplaats Culomborg mag genoemd wezen en Floris van Pallant niet vergeten worden. Hij zomin als de deugdzame Gerard, die inde Gasthuiskerk de eerste preek van het herstelde Woord uitsprak. Hier, noch ergens inde Zeven Provinciën, hebben we vandaag meer schuil te gaan in heggen of veenriet. De tover* kracht van heksen en bullen is uitgebannen tot over de grenzen. We groeien in kracht, inzicht en rijkdom, zullen het dra te druk hebben in eigen en Indische gewesten om de haarkloverijen op kansels en hoge ban* ken bij te houden. Naar de Oost!”, onderrichtte West* huysen, strekte weer de arm en wees: „Langs Afrika, de Kaap om!”
	„De Kaap!”, nam Van Riebeeck over, volgde de rich* ting, die Allert aangaf en keek, rijzend van de achter* doft, inde verte of er méér dan een vage bomenreeks en hoger dan een ijle vogelvlucht stak inde klaarte van de zomer en het perkloze achter de horizon....



	Uit de waterige herfstschemer trad de brede voor# naamheid van het grote huis inde Golberdingse# straat, waar de zware, met sierlijke hengen beslagen onderluiken werden gesloten. Inde glas#in# lood ruitjes flakkerde de weerschijn vaneen haardvuur en de koperen luchters aan de hoge zoldering. Inde togen boven de kruisramen getuigden de zandstenen hoofden der drie geschonden heiligen van de beelden# storm en het ongure klimaat. Ze staarden bedropen naar het schimmeren van de eerste sterren, schenen de hemel in overgave te zoeken. Een hardstenen bordes wachtte op het licht van de dofkoperen olielantaren, door Govert van Gaasbeek als laatste wonder gekocht te Leiden, toen hij en z’n kleinzoon een bezoek hadden gebracht aan de universiteit. De reis had niet tot het gewenste doel geleid. De hogeschool inde Sleutelstad behoorde stellig tot de vermaardste in Europa: ze bood ruimschoots gelegenheid aan heldere koppen, zich te bekwamen inde medicijnen of andere vakken. Ze kon het opnemen tegen de universiteiten van Parijs, Mont# pellier, Caen, Bordeaux, Praag of Padua. Ze beschikte over befaamde professoren, gevlucht uit Frankrijk of Vlaanderen, en bezat een ongehoorde schat aan leer# middelen. De Leidse hogeschool genoot bovendien de gunsten van prinsen en handelsvorsten. „Maar ”, verzuchtte Govert van Gaasbeek, de jonge, nog stoere zestiger, die inde 'holle kamer vragend stond te schouwen naar het bijbeltafereel in het wandtapijt of hij antwoord verwachtte van den vluchtenden Adam, welke, beladen met de paradijsvloek, slechts oog had voor het vlammende zwaard van den verbolgen engel...
	HOOFDSTUK II



	Naar Leiden kon kleinzoon Jan gaan en daar studeren, als zo veel jongelieden van goede familie, De knaap beschikte over fortuin, had de toestemming van z’n vader en een aangeboren zucht naar kennis. Grootvader Govert blikte naar de globe op de gebeeld* houwde paperassenkast, betastte woestijnen en oceanen, liet z’n handen glijden van pool tot pool, betipte met een vingertop het doorgroefde voorhoofd, streek het dikke, verkleurde hoofdhaar naar nek en oren.... Van Gaasbeek had zorgen: Z’n dochter was jong gestorven en z’n schoonzoon zwalkte ergens op de wereldbol, onbereikbaar ver. Met den vader van Jan kon geen overleg gepleegd worden. Langer wachten en weeral uitstellen had geen zin. De moeder had haar taak volbracht en de vader ineen kort schrijven uit Pernambuco gemeld, dat de thuisvaart nog wel tien, twaalf maanden kon duren. Grootvader moest maar naar beste weten handelen. Er moest door hem een besluit worden genomen omtrent den jongen een beslissing voor het leven.... Inde gangen van het achterhuis slofte de sleur van alle dagen. Entje rommelde met het vaatgerei en Meintje* moei was doende op de kamers boven. Van Gaasbeek zette de globe weer op de kast, tranteb de van de deur naar de schouw, van de schouw naar het zijkabinet. Hij verschikte met de turftang de iepen blok* ken op het rooster van de open haard, bevoelde afwezig de knoopjes van z’n zwarte tabbaard en staarde inde gloed. Voren groefden boven de rechte, wat te breed uitstaande neus: De jongen, hoe moest hij er mee aan? Jan maar op avontuur in zee laten steken? Westhuysen had geen ja gezegd. Bij een gildemeester inde leer doen? Misschien tóch naar de hogeschool? Het laatste was, om meer dan wondmeester of penneknecht te worden, welhaast noodzakelijk. Maar had de rector magnificus van de Leidse universiteit niet, op verzoek van burgemeester en vroedschap, laten bekend maken,



	dat het de studenten ten strengste verboden was, ’s avonds na acht uur op de straat te komen, tenzij ongewapend en voorzien vaneen brandende lantaren! Het viel dus niet te ontkennen, dat de studerende jon* gelieden een ongedisciplineerde bende vormden! Ze hadden meer van struikrovers dan van welopgevoede mensen. Het was daar in Leiden een verderfelijke fuif* schuit, een ontkrachtend gesjouw met allerlei verdachte deernen. Dat hadden het bezoek aan de universiteit en de informaties bij vrienden en kennissen wel uitgewezen. Met de karaktervorming was het afschrikkend mis. Met het studeren en de eerlijkheid stak het ook niet uit. Van Gaasbeek had vernomen, hoe candidaten inde rechten en de theologie poogden hun leraren om te kopen. Zij meenden hun tekort aan ijver en kenis te kunnen aanvullen door steekpenningen, dongen naar de doctorsbul met dukaten! Eender professoren had, in een vertrouwelijk onderhoud, een boekje open gedaan over de corrupte geweldenaars en Jan het bezoeken aan de universiteit ontraden. De geleerde had zich mins achtend uitgelaten over het gehalte van de studenten. De meesten waren, volgens hem, onbevattelijke stames laars, dom, kinderlijk, lui en zonder inspiratie, behalve bij hun uitspattingen. Daar waren zij niet zo verlegen, minder koud en woordloos en gans niet zonder lust. De resultaten van het genoten onderwijs waren vaak beschamend. Eender candidaten inde rechten vers dedigde z’n thesis zo onbenullig, dat de professor met een gesnauwd: „Pure nonsens!” te verstaan gaf, wat hij van den stumper dacht. Toch behaalde de candidaat z’n graad! Een andere bolleboos verdedigde z’n stellins gen erbarmelijk, slaagde niettemin, maar kreeg het aan de stok met den vermaarden Vossius, die hem bondig vertelde, dat de graad onverdiend was en de man een onwaardig gebruik maakte van z’n virtuositeit in kletss praat. Geen wonder dus, dat Vossius een pamflet schreef om te verklaren, waarom zo weinig studenten



	konden bogen op werkelijk grondige kennis. Deze en andere openbaringen hadden Jans grootvader uit het evenwicht gebracht, hem gedwongen beslissingen te verschuiven of te herzien. De studie aan de hogeschool zou jaren in beslag nemen, bracht grote gevaren mee en misschien meer narigheid dan kennis. Jan was zorg* vuldig opgevoed en behoorlijk geschoold. Een stipte regelmaat was in huis gehandhaafd naast orde en tucht bij kerkgang en schoolbezoek. Inde vrije uren was ruimte gelaten voor sport en andere genoegens. De bedding was hard en de maaltijd sober doch voed* zaam geweest. Dat alles had gegeven wat verwacht mocht worden. Jan was goed gebouwd, gezond, ferm en levenslustig. Hij had karakter, doorzettingsvermogen, inzicht, vlug verstand en hoofdse manieren bij een afkeer van verwijfdheden. Hij taalde, Godlof, niet naar lebbige opschik, uitheemse mode en bonte pluimen. Hij had z’n vrienden onder de eenvoudigen, wist een grap te waarderen en kon een duwtje velen. Menigmaal moest hij inde keuken uitdruipen na het dauwtrappen of spelevaren. Veel van z’n practische kennis had hij opgedaan bij Allert Westhuysen, die, naar gebleken was, in Jan meer dan een abelen zeeman zag, maar het slagen als koopvaarder had betwijfeld. Hij had den jon* gen om de vele goede eigenschappen warm geprezen, hem een kerel genoemd en vertrouwen in diens kennen en kunnen geuit. Het was een borst, die het tuinen, varen en krullentrekken zo goed verstond als het lezen van de sterren en het goochelen met de cijfers. In Jan stak een strever, een haantje de voorste, misschien een ontdekker of een bewindhebber maar niet op een schip....
	„Niet op een schip!” Westhuysen had het niet zo precies onder woorden weten te brengen, met een rauwe rondborstigheid gezegd: „Je kleinzoon wordt geen tempeestenrijder, geen fijnbaard en geen oorsmeker. Dat moet je genoeg zijn, Van Gaasbeek!”



	die op zijn ruige wijze toch meer diepte had gepeild en meer wijsheid had gegeven dan de man vermoedde. Ja, met Jan kwam het wel in orde, hoe dan ook. Het ging
	er maar om keus te doen, den jongen op dreef te helpen. Hij zou verder z’n weg wel vinden, indien hij
	bleef wat hij was.... „Indien ”, stelde Van Gaasbeek. De verlokkingen
	inde universiteitstad waren groot. De omgeving was vaak doorslaggevend. Slechte invloed kon den sterkste aantasten en bederven. De omstandigheden speelden een voorname rol, bepaalden vaak toekomst en geluk, Het bleef de vraag of Jan ineen omgeving van bande* loosheid, zingenot en pronkzucht z’n standvastigheid zou weten te bewaren en niet, na een verlies aan tijd en geld, als een opgeblazen niksnut zou wederkeren, arm aan kennis en rijk aan ontmergelende ervaringen. Er was tenslotte nog een andere mogelijkheid om snel en zonder veel kans op mislukking kennis op te doen en achting te winnen. Die mogelijkheid bracht wel geen dreunende titels en eendoor stamelen verkregen bul,
	maar zij voerde toch tot het gewenste doel. Van Gaasbeek nam een kandelaar van de schouwman* tel, zoch naar tondel en zwavelstok, begaf zich met de brandende kaars naar de paperassenkast om de vakken te belichten. Hij wilde nog eens doornemen wat de overman van het Amsterdamse Barbiers* en Chirur*
	gijnsgilde hem had geschreven in antwoord op z’n ver* zoek om plaatsing van den kleinzoon. Denkelijk was het toch beter voor den jongen om z’n vier jaren uit te dienen bij een wondmeester. Bij de gilden was de tucht over het algemeen heel wat strenger dan aan de hogeschool en het examen geen smijten met de muts. De jongen zou, mits onder leiding vaneen degelijken meester, voortdurend met gezag te maken hebben en onderworpen blijven aan de gestelde voorschriften. Dat
	„Geen oorsmeker”, mompelde de grootvader, kreeg houvast aan het beweren van den invaliden stadgenoot,



	beloofde in ieder geval meer dan het struikrovertje spelen in Leiden. En bovendien: Jan zou dan z’n intrek nemen in het huis van den overman, was dus na werks tijd nog gebonden door de regels van het gezin. Datkon deugd doen! Hendrik Hudeman was befaamd om z’n kundigheden naast strenge opvattingen omtrent eer en plicht. Bij zulk een leermeester was er griffe kans op slagen! Het vak eiste een nauwkeurige, methodische wijze van arbeiden, die kon leiden tot het aanwennen van scherpe observatie, stipte plichtsbetrachting en een vaste houding voor de rest van het leven. Er waren ook onder de gildebroeders zwakken en beunhazen, maar bij Hudeman met z’n goede naam en noeste ijver „Welja!”
	Jan zou ongetwijfeld economie leren en voorzichtigheid moeten beoefenen als een vak. Na verloop van tijd mocht hij praktijk voor z’n meester waarnemen en de armen helpen om Godswil. Dat zou hem barmhartigs heid bijbrengen en tot nauwer aanraking nopen met het lijden van de nooddruftigen. Het zou hem tot groots moedigheid aanzetten en tot zuinig zijn manen. Eens maal opgenomen in het gilde, kon hij zijn beroep uits oefenen tot ver over de grenzen of in Holland tonen, wat een heelmeester met grondige scholing en zorgs vuldige opvoeding waardwas. Dat waarborgde een ruim bestaan en een glansrijke reputatie, meende Govert van Gaasbeek, herlas de voorwaarden inde brief van den overman gesteld en constateerde met een tevreden hoofdknikken, dat inde regel slechts zonen of familieleden van de oudere gildemeesters werden toegelaten tot het ambt.
	Dat was geen bezwaar! Integendeel! Het bewees, hoe* zeer het vak, inspijt het falen en de onkunde van soms mige bijlopers, nog in tel* was! Het mocht worden beschouwd als een moedgevende aanbeveling. De jon* gen moest het er maar op wagen. De bemoeilijkende bepalingen en het voortrekken van eigen zonen of



	familieleden deerden niet. Hij, Govert, had invloedrijke relaties in Amsterdam en elders. Als Jan accoord kon gaan met het wijzigen van de plannen, was de baan vrij en alle bekommering voorlopig weggenomen. Met Hendrik Hudeman was wel een overeenkomst te tref* fen. In zijn winkel was kans op vorderen en succes. In* plaats vaneen doctersbul te halen, ging Jan naar Am* sterdam om, na vier jaren studie, en geslaagd examen, zelf te beslissen welke koers hij wilde inslaan. „Koers.... Ja, dat is het ware woord”, vond de groot* vader, streek de brief glad en ging zitten aan de eiken tafel met de zware, gedraaide poten en uitgesleten kruislatten. Naar Amsterdam, dat was de oplossing! Llad een student van de Leidse universiteit eenmaal z’n bul op zak, dan was hij immers nog niet bevoegd de genees* kunde inde eerstvolgende jaren uitte oefenen. Het examen, afgelegd voor de overlieden van 'het gilde gaf die bevoegdheid wel. Het liet een voorsprong en een merkelijk voordeel. Maarde eisen die de wondmeester Hudeman stelde waren niet mak.
	Onderstrepend met de vinger las Van Gaasbeek: „Krachtig en gezond gestel Recht van lijf en leden Verwant aan ter goeder naam en faam be* kendstaande familie.... Moet Latijn kennen, onvoor* waardelijk gehoorzamen en eerbied tonen aan den meester. De leerling mag niet jonger dan zestien en niet ouder dan achttien jaren zijn. Hij moet de geloof* belijdenis van den meester delen en een proeftijd van twaalf maanden doormaken. Bij gebleken bekwaam* heid wordt de leerling plechtig opgenomen in het gilde der Barbiers en Wondmeesters. Het leergeld en de storting inde gildekas....” Het oplezen werd onderbroken door het sluiten van de bovenluiken. Lengte, breedte en hoogte van de holle kamer schenen te krimpen. De huislijkheid nam plotse* ling toe! Het vlammen en knetteren inde haard werd



	„Nog niet.
	”Ik meende muziek te horen Eens praten, zei ik. Of liever: weinig praten en een fiks besluit nemen.” Zonder verdere omwegen zette Van Gaasbeek z’n bezwaren tegen de universiteit uiteen, gaf onverbloemd weer wat hij wist, dacht en zag. Hij sprak over de zwakke zijde van het chirurgijnsgilde, verheelde niet dat de leerjaren wel zouden aanvangen met baardschrappen. Dat was het ergste niet, want professoren van naam hadden in de barbierswinkel hun loopbaan geopend en in hun ge* schriften zonder schroom van het baard* en kiezentrek* ken gerept. Maar er was meer! Hendrik Hudeman ver* ving dikwijls den Amsterdamse stadschirurgijn. Het was dus niet uitgesloten dat Jan hulp zou moeten ver* enen aan de gevangenen, die tortuur hadden ondergaan. Hat betekende: breuken zetten en wonden zalven. Het was denkbaar dat Jan bij het woeden van de pest zou
	vrolijken. De luchter en de kandelaars verloren hun stille statigheid: de kaarsen begonnen te fluisteren. Lichtvegen en vonken dartelden langs de machtige zol* derbalken, speurden naar geheimenissen inde mees* terlijk uitgesneden sokkels. Het tikken van de hangklok werd verrassend hoorbaar „Chirurgijn dan ” verwoordde Govert van Gaas* beek, verliet het vertrek om even later terug te komen met den kleinzoon, die staan bleef tot grootvader plaats had genomen inde eiken huifstoel. „Het duurt wel even!”, opende Van Gaasbeek, noodde met kort handgebaar. „Schuif bij, jongen.... Ik geloof dat ik weet waar het heen moet met je.” Jan droeg een stoel met versleten trijp naar de tafel, keek vragend, verplaatste de tinnen inktkoker met de beduimelde ganzeveer en liet z’n handen rusten op het tafelblad: „Ja, grootvader?” „Ik heb je geroepen.... We moeten eens praten. We hebben de keus tussen Amsterdam en Leiden. ... Was je doende met de cither?”



	worden uitgezonden om de lijders bij te staan in allerlei inrichtingen. Dat had al vaak tot verzet geleid bij mees* ters en leerlingen. Maar herstel, besmetting, dood of leven, dat alles lag immers in Gods raadsbesluit. Het ambt van wondmeester was weliswaar geen hoge staat; teminder daar er valse meesters waren, zelfs onder de beroemdheden, die meer kennis van de inwendige kroes dan van den inwendigen mens bezaten. Derge* lijke kwakkelaars behandelden alle kwalen met dezelfde zalf of bombastische toverrijm. Dan waren er nog de beunhazen ,die met hun bedriegersbrutaliteit het urinaal naar het licht hieven, de kwaal een Latijnse naam gaven en, na betaling, afwachtten of de patiënt genezen was of sterven ging. Die stierven werden begraven; en er werden er meer begraven dan genezen! De bedriegers hadden niet de minste notie van heelkundige ingrepen, sneden er lustig op ‘los en genoten desondanks een vrij groot vertrouwen bij de goedgelovige slachtoffers. De kwakken schuimden stad en land af, konden veelal bogen op een ruimer vergoeding dan de gebreveteerde wondmeesters. Er viel derhalve voor de ernstige chirur* gijnen veel zwendel, stompzinnigheid en onkunde te bestrijden Van Gaasbeek sprak opzettelijk langzaam en met veel adempauzen. Hij wilde Jan tot reageren prikkelen, maar deze zweeg geruime tijd, gaf wenkend te kennen, dat hij verstond, trok, bij de ergste misdragingen van kwak* ken en puistsnijders, de halskraag wat op en verraste, eensklaps onderbrekend: „Reden temeer om er goed werk van te maken. Wat mij aangaat: ik kies Amster* dam!”
	„Waarlijk?!” „Ja, grootvader.... Admiraals komen van voor de mast. Ik ben het met Allert Westhuysen eens. Ik ben blij, dat u het te Leiden niet zo bijster geschikt vindt. Als u het goedkeurt, ga ik bij een wondmeester. Eerst chirurgijn worden en dan.... ”



	„En dan? Ja, zeg het maar, jongen?” „Dan zijn we vier jaar verder ” „Dat is wel juist, maar geen afdoende antwoord. Het verbergt meer dan het zegt”, besefte Van Gaasbeek aandringend: „Spreek uit! Ik zei wat er te zeggen viel en jouw weerwoord mag navenant zijn Kijk om je heen, Jan. Allemaal vertrouwde dingen. De portretten het meest en de deurklink incluis. We houden immers geen diplomatenvergadering.”
	„Nee, grootvader, maar u verstaat niet.”
	„Toch! Ik ben oud, wijs en horend genoeg om te ver* staan wat niet gezegd wordt. Wat schort er aan? Bedoel je te zeggen, dat chirurgijn je niet genoeg is, dat je later meer, anders, wijder wil?” „Ja, ik zou verder van honk willen, later Vader zet voet aan wal in alle werelddelen. Allert kan meepraten, een boek schrijven over Brazilië, Spitsbergen, Japan, China, Batavia en de Kaap Bona Esperance! Van Diemen komt ook uit Culemborg en bracht het al tot opper; koopman! Indië moet een prachtland zijn. Daar zou ik later heen willen a15....” Jan bleef steken, voelde zich betrapt en vroeg: „Wat lacht u, grootvader?” „Godlof!”, dankte Van Gaasbeek, werd weer ernstig en liet in het midden, waarom hij God lachend loven kon. Het voorzeggen van Allert Westhuysen kreeg waarlijk inhoud en gestalte! De jonge borst had pit en eerzucht! Hij liet zich het chirurgijnsvak niet als een gehoorzaam doetje opleggen, aanvaardde met overtuiging, maar niet zonder voorbehoud. Hij achtte het verzamelen van ken; nis, het opdoen van ervaring en het omgaan met hoog en laag het ganse rijpen en op dreef komen klaar en zakelijk, bijkans te nuchter voor zijn jaren. Hij had een ongedachte goede kijk op het nut van de vier leer; jaren en kwam er rond voor uit, dat ze dienstig waren als een aanloop, een springplank naar hoger en beter. De jongen zei wat hij, Govert, had overdacht. De klein; zoon ging grif accoord, maar kon noch wilde verzwijgen,



	„Wat lacht u toch telkens?”, vroeg de kleinzoon ver* wonderd en drong weer aan: „Waar hebt u schik om?” „Heb ik waarlijk schik?”, ontweek de grootvader, snuf* felend inde boekenkast, toonde een in zwijnsleer gebon* den werkje en las monkelend: „Regelen tot Behoude* nisse van Gesontheid der Scola Salernitana. Een ge* schrift uit de elfde eeuw. Een herdruk. Uiterst zeld* zaam. Het was bestemt om je present te doen bij het behalen van de doctorsbul. Maar jij bent al behouden, althans bewaard voor het stranden te Leiden. Wat je van adetlaten, het hoogtepunt van de kunst der chirur* gijnen, weten moet, vindt je inde Scola Salernitana. Luister maar!” Gullachend streek Van Gaasbeek de fronsen uit z’n tabbaard om voor te dragen:
	HET ADERLATEN
	’t Verlicht de oogen, als het tijdig wordt gedaan, Tot zuivering van ’t verstand en harsens zal’t ook baten. Voor ’t merg en Uw gebeent, voor ingewand en maag Is’t goed; en voor de slaap, ’t Ontneemt U moeilijkheden, ’t Verbetert het gehoor en stem en maakt U graag. En zijt gij slap en zwak, ’t brengt krachten inde leden!
	;,Volgt er nog meer, grootvader?” „Nee, tot zo ver! De rest moeten ze je in Amsterdam maar bijbrengen!!”
	wat drong en bruiste in hart en bloed: het bloed van den eeuwigen zwerver Ant'honiusz van Riebeeck. Maar daarnaast het doen en drijven van den gevestigden grootvader, den bedachtzamen koopman, magistraat en grondlegger van handelsposten en fortuinen. Ja, Allert had gelijk: Jan was onder de maat voor admiraal en al evenmin geboren voor de povere glorie vaneen verdachte doctorsbul. Westhuysen had ontken* nend bevestigd: geen tempeestenrijder, geen fijnbaard en geen oorsmeker. Zeker, dat was genoeg, meer dan genoeg!



	Het boekje werd overhandigd aan Jan, die gretig aan* vaardde, uit z’n hoofd op zijn beurt citeerde uit het niet minder beroemde Scaepharders Kalengier: „Die lang wil leven ende zijn gezond, Die laat aderen ’s jaars vierwerf, doe ik U weten Omtrent Martini, Philipi in Mei of rond Blasi ende Bartholmei, niet te vergeten.” „Dat staat er niet zo! , wist Van Gaasbeek, een boek van de plank grijpend. Maarde kleinzoon voorkwam: „Ik geloof u toch wel! U hebt de laatste jaren meer van een geleerde dan vaneen koopman. U zou een sieraad zijn in Parijs, Bologna of Leiden.” „Ja, jongen.... Sinds het overlijden van je grootmoeder en kort daarop van je moeder, heb ik de lust inde negosie verloren Die boeken.... Ze zijn voor jou en je zuster straks. De vrijster taalt denkelijk meer naar de inhoud van de linnenkast, naar laken en brocaat. Voor Geertruida maken we dus een andere bepaling. Je draagt de beste boeken vast mee naar Amsterdam. Waar je ook te pal mag komen inde wereld, de uren met boeken doorgebracht, zullen je blijven heugen. Lezen berouwt nooit. Wat al heb je niet verwerkt! Van sterren en stromen, van zaaien en oogsten, van Grieken en Romeinen, van lasten en baten ,van voor* en wederspoed, van geloven en niet versagen. Je gaat niet zonder hoofd m’n huis uit en straks niet zonder diepgang storm en ontij tegemoet, jongen. Wis, ook storm, klippen en tegenstroom! Geen mens vaart de duur van z’n leven op stil water en gepeilde gronden. Het wemelt van klippen en banken. Straffe peilers lopen grote vaart, Jan.” Zwijgend legde Van Gaasbeek een map met anatomi* sche platen naast het geschonken boek en vergoelijkte: „Nog een extra geschenk voor het geduldig aanhoren van m’n betrachtingen. Ik wilde niet zo gedurig het woord hebben, maar we moesten toch een wijle praten, è- Ik geloof, dat ik verder niks meer weet en Entje



	binnen zal roepen met wijn en kelken. Overeen gast* maal spreken we morgen.”
	„Mag ik noden?!” „Dat spreekt! Allert Westhuysen en de ijkmeester uit de Achterstraat verzoek je ook. We gaan samen naar de Papenhoek, een hoensbout kopen.... Entje!!” De dienstmaagd meldde zich, stak haar zwarte hoofd* kapje door de har inde deur, kwam binnen, stond met opgebonden rokken en stemmig keurs met korte mou* wen afwachtend te turen naar de bruinlederen bijbel* band neven de gruwelijk zondige prenten inde map. Belialsprenten! Mensen met opengesneden buiken en afhangende darmen! De ontucht, bloot en goddeloos, naast het Woord!!
	Entje kneep misprijzend de dunne lippen, zocht heul en houvast bij de geprepareerde vissen aan de zijwand van de schoorsteen, liet haar blikken rusten op de kuise luister van het tinnen gerei in het wandrek. Ze ontving haar opdracht en ontweek in vlucht.
	„Het vrouwvolk!”, vrolijk lachte Van Gaasbeek, ver* zocht den kleinzoon bij te schuiven naast het vuur. Wijzend op de bijbel begon de grootvader de bedoeling van z’n verzoek en de historische betekenis van de Schrift uiteen te zetten. Wat hij zeggen ging, betrof geen bijbelles maar een levenshouding. In het Calvinist me bereikte de protestantse hervorming de grootste evolutie van z’n religieus*politieke leerstellingen. Niet het bestormen van forten en vesten, of het nemen van de Zilvervloot had geleid tot het worden van de Repu* bliek, het uitharden in sneeuw en ijs en het stichten van Batavia. Zonder het bezielende vuur van het Calvinis* me zou het nooit tot een Verenigde Zeven Provinciën gekomen zijn. Het Calvinisme was eender krachten, die het wonder wrochtten, de gang van zaken bepaalden en de wereld van paus Alexander VI veranderden. Het maakte de gelovigen tot een bewust en willig werktuig inde hand van God, tot een godsdienstigen strijder,



	die wist waarom hij geloofde en niet aarzelde, zijn over* tuiging te stellen tegenover inquisiteurs, wereldver* delers en gekroonde monniken, welke hij de gehoor* zaamheid opzegde. Het was het Calvinisme, dat Arma* da’s versloeg. Het was het onwrikbaar vertrouwen in God, dat ketens verbrak, waarin Rome en de Jezuïeten West*Europa probeerden te kluisteren. God had het handje volk inde lage landen uitverkoren.... en niet alleen de inquisitie had er rekening mee te houden. Ook Jan, Jan Anthoniszoon van Riebeeck, had in han* del en wandel te tonen, dat zijn doop geen morsen was geweest! Zijn trouw aan God en Kerk moest blijken in het doorstaan van beproevingen. Nee, grootvader was geen starre boetgezant. Hij stond niet op de hoeken van de straten, tafelde met Mennisten, Papen en Lutheranen. Govert van Gaasbeek glimlachte fijntjes, keek weer naar den vluchtenden Adam in het wandtapijt: „De gemene zaak triomfeerde, omdat in die duistere dagen het vlammende zwaard ons, Calvinisten, tot een fakkel werd.... Begrepen, Jan?” „Ja, grootvader ” „Wij hebben geleerd te bidden zonder hals* of zijd* geweer af te leggen, de simpele, de vroeden, de rijken en de slechten. Blijf wel te roer staan en houd de beproefde koers, ter ere Gods en om eigen welslagen in heden en toekomst. Van Gaasbeek rees, ging met z’n rug naar de haard staan om overredend aan te vullen: „Nog even! Het is haast gezegd! Ik bende zestig gepasseerd. Mijn web* betje zal dra afgeweven zijn. Ik schuwde brede statie in het dagelijks leven, dat ik op schrift stelde om jou na te laten. Sla het op inde uren van twijfel en benau* wenis. Lees wat ik inde droefste stonden aan troost en zekerheid vond. Lees.... en het zal je klaar worden, waarom de geloofsbelijdenis, waarin ik je voorging, ketens kan verbreken, koningen durfde afzweren en Armada’s tegemoet zeilden ineen haringbuis....”
	2



	Een maand na het beslissende onderhoud vertrok Jan als leerling van meester Hendrik Hudeman naar de zeestad aller steden. De reis werd deels gemaakt inde praam van Allert Westhuysen, die de kleerkist en het valies met boeken onder de doft stouwde en niet uitgepraat raakte over z n zoontje Harmen, een nakomertje dat krachteloos ter wereld kwam, maar zich toch de dood niet insliep op moeders armen. Het was, tot ieders verbazing, behoorlijk uit de kluiten gewassen en een wakkere praatvaar geworden: een knaap die kelder en spinde pluisterde en alleen afkeer toonde voor temende meesters en trieste school* lokalen. Hij vond rekenen en braafzitten een gruwel, maar het struinen inde boomgaarden of zwervend schierlokeren de pijnen waard. Hij moest met geweld naar school worden gebracht, bleef het spellen en cijferen beschouwen als een kwade poets. Het jong was een rechte woelwater, die inde morgen zingend de Landsmeerpoort uittrok om met de boeren achter het kouter mee te lopen of z’n vertier zocht inde koren* molens op de wallen. Harmen had, vertelde de vader met sappige gretigheid, uit de moppen van het verval* len kasteel een fort gebouwd aan de Lekoever en er met tenen en rietstengels een rijstveld aangelegd. Wat er uit zo’n jong groeien moest? Allert wist het niet, verwachtte zichtbaar een strelend weerwoord van z n passagier, die het doen en laten van den knaap beden* kelijk vond en, wijzend op de dommelende poelen achter de lage bedijking, te verstaan gaf, dat het inde lente weer zou wemelen van de woelwaters. Allert kwam uit de kreuk, liet het fokzeiltje schieten,
	HOOFDSTUK 111



	terwijl hij weer naar het roer schoof om te beweren: „Ja juist.... krioelen van de woelwaters, lijk onze Harmen. De polderkikkers springen verder dan hun lijf lang is. Jij gaat Culemborg ook al verlaten. En ons Harmen Zet een kikker op een boomtak en hij eindigt op een klompenmakers afdak. Dat beseffen ze niet, de heren van de officiële kansel en hoge banken. Het mag toch gezegd zijn?”
	Van Riebeeck vond van wel. Er was bij z’n grootvader thuis ook vrijelijk gesproken over afwijkende leerstel* lingen. Grootvader was Calvinist, maarde vele binnen* en buitenlandse vrienden die hem bezochten voor zaken behoefden hun mening noch godsdienst te ver* heimelijken. Zij hadden zich veelal kunnen uiten in het bijzijn van Jan, die meer luisterde naar de verschillende talen dan naar de wisselende inhoud van de gesprek* ken. Het aanhoren, leren en overdenken hadden hem zwijgzaam gemaakt. Ved van wat anderen vreemd of laakbaar noemden, was hem duidelijk geworden. Hij kon luisteren zonder ergernis en mocht het doorslaan van Allert wel. Hij had menig reis inde praam van z’n vriend gemaakt en er veel bij opgestoken. De wor* ding van Hollands grootheid kende Westhuysen uit het hoofd. Hij wist tamelijk wel de weg inde warwinkel van koopvaart en sterrenhemel. De geschiedenis der laatste halve eeuw werd springlevend bij het verhalen van den invalide, die al z’n herhalingen een heller kleur en scherper lijn wist te geven. Allert zag kans bij veld* en zeeslagen inkeer en boetvaardigheid te pas te bren* gen met een beheerste jubel.
	„De strijd op de kansel, jawel.... Maar op het grote water varen we allen ene koers!”, beweerde Van Riebeeck aanmoedigend. „De omstandigheden zijn veranderd. En met de om* standigh,eden de koers en de diepgang”, meende West? huysen, die al meteen in vuur raakte. „De vloot van Holland overtreft alle anderen. De Engelsman Walter



	Raleigh moest wel toegeven, dat er maar zestig schepen van hun schepen naar Oostland gingen tegen duizend van ons. In Amsterdam vliegen de paleizen uit de bodem. Het kriewelt er van de schilders, dichters, uit* vinders en geldschieters. Gans Holland is doende met varen, vechten, leegmalen, landwinnen, negotieeren en duitenpotten. Huig de Groot! Vondel! Simon Stevin! Coen! Jan Evertsen! Louis de Geer!” „Die Hollandse Zweed uit Vlaanderen bedoel je?” „Ja, wat dan?” lachte Allert, knipoogde geheimzinnig: „De Geer is zo veel als een eenmanscompagnie op eigen houtje. Ze zeggen, dat hij een lorrendraaier is en op den vijand handelt. Mag zijn.... Hij en Trip schud* den de Zweed het koper uit de bodem en de rente uit de buidel.” De verminkte kreeg schik in het breed aan* pakken door de koopvorsten, verzekerde, dat de reders zowel als de dichters en durvers het vaderland rijk en machtig maakten dooreen aarzelloos aanvatten, wroch* ten of overpeinzen. Moed, kunst, kennis en wijsheid, daar werd Holland om geroemd en om z n welvaart beneden. De masten van fluiten en galjotten brachten de wereld in confusie. Ook het kleine Culemborg bleef niet achter op de oceaan en in Indië. Van Diemen moch genoemd zijn en Zweder, de historieschrijver, nog altijd geraadpleegt worden. Waren de Watergeuzen in de benarde dagen niet gedoopt in het huis dat graaf Floris te Amsterdam bezat? Had Jans vader geen eigen schip omde vlag te tonen in Amerika en Indië? En was hij, Allert, niet present geweest bij het stichten van Batavia? Nou ja, goed, er was nog stekeligheid jegens de Remonstranten, Mennisten en aanhangers van h,et IJsvogeltje, dat op schaatsen wist te ontkomen, schout en rakkers een behoorlijke slag voor was. Maar ook het vervolgen van andersdenkenden begon te luwen. Zeker, de zeventien heren van de Oostindische Com* pagnie schiftten streng, vooral als het den schipper, den koopman of hoger betrof. Er bleef in Holland niettemin



	een schat van vrijheid, een weelde en waarde, die men in andere landen nauwlijks of in het geheel niet kende. „Van het worden en gedijen der Compagnie kan ik je weinig nieuws opdissen”, begreep Allert. „Je groot* vader weet er meer van dan ik. Hij zal je wel danig hitwijs van honk gestuurd hebben. En je schoolmees* ters sloegen je ook niet over.’
	„Nee.... Dat is te zeggen”, nam de jonge Van Rie* beeck terug, glimlachte ondeugend: „Ik weet er wel het nodige van, maar ik vrees dat ik veel mis als ik de les bij jouw niet waarneem, ’k Ga er vast van, dat jij ver* telt wat de anderen oversloegen. Ik had nog nooit ge* hoord van de zestig naakte soldaten op de veerpont. Zo zal er wel meer zijn dat naakt was en toch verbor* gen bleef. Verleden reis verhaalde je van de kop inde Slotpoort. Ik wist waarlijk niet, dat er een edele Heer van Buren om z’n verraad aan brokken werd gesneden door de vrouwen van de voormalige visbank. Zijn hoofd werd uit steen gehouwen en ingemetseld ter eeuwige waarschuwing, niet?”
	„Zo luidt de geschiedenis. ...” „Je merkt dat ’k m’n les geleerd heb.... En nou, kom is los over de Oostindische Compagnie. Het kort de vaart en klaart het inzicht. Toe dan!”, drong Jan, leun* de op de helmstok en verzocht weeral: „Ik weet waarlijk niet te veel van de vaderlandse glorie, maak straks bij het examen meer kans op een zwart gezicht dan op een goed rapport.” „Je zal te vaak gehoepeld en gezwommen hebben. Of was het door het schuilevinken achter de looikuipen? Ik wou zeggen bikkelen en bonketten, maar dan wordt je nijdig op me”, grapte Westhuysen. „Balspel en speek reizen zijn oorzaak van je slechte cijfers voor geschie* denis. Ja, Jan, ’t was dwaas, maar je moei zal je met troostreden wel weer terecht helpen” besloot Allert z’n plagerij, liet zich niet langer bidden. Hij vertelde, hoe de Oostindische Compagnie, het machtigste lichaam



	varende volkeren had deel aan de rijkdom en de wijdte van de nieuwe wereld. Zo wilde 'het de paus; en zo be* aamden de begunstigden. Ook keizer Karei V, ofschoon Heerder Nederlanden, beperkte de transporthandel van Holland tot de omslachtige landroutes en het varen naar de Franse, Engelse en Baltische havens. Bepalingen wer* den gemaakt teneinde het bouwen van zeeschepen inde lage landen zo veel mogelijk tegen te gaan. Verbetering gen aan schepen en takelages werden door allerlei chicanes verhinderd, zodat de koopvaarders uit de Nederlanden zich niet met de Spaanse en Portugese konden meten. De rechten der begunstigde landen moes* ten gehandhaafd blijven, omdat, volgens den paus, hun zonen de ontdekkers en pioniers der nieuwe wereld waren, zowel in Afrika als in Indië. Zij hadden de weg naar Indië gevonden en het kruis geplant in Amerika. „Zo werd gezegd en stond beschreven!”, mekkerde Westhuysen, rees, wanhoopgebarend, van de achterdoft, schudde krachtig de gekorven kop, legde de wijsvinger op z’n neus of hij eensklaps uitkomst ontwaarde: „Bij* IoH Het respect voor Spaanse koningen en Roomse pausen was hier danig aan het tanen en nam niet toe bij de komst van den hertog van Alva. De bloedraad en in* quisitie maakten gehaat wat aanbidding eiste. Maar koning Philips nam nog een foutief besluit, waar we God voor danken mogen. Dat was in vijftienhonderdtachtig. Tot dat jaar ruilde Lissabon vlot de door de Portugezen aangevoerde Indische producten tegen de door de Nederlanders aangeboden waren uit de Oostzee. Uit het Oostland van de Oosterlingen heette het vroeger”, meende Westhuysen, met z’n grote bevarenheid en juis* ter kijk, een tikje spottend te moeten aanvullen, gaf
	van de ganse wereld, uit nood en narigheid voortkwam. Paus Alexander VI had, bij het tractaat van Tordesillas, het recht tot handeldijven op de pas ontdekte gebieden inde Zuidelijke en Westelijke Atlantico verzekerd aan de Spanjaarden en Portugezen. Geen der andere zee*



	orderover stag te gaan en vervolgde z’n relaas over het stichten van de Edele Compagnie, welke de wetten stel» de aan koningen en keizers. De Hollanders, zette Allert uiteen, bouwden inde dagen dat de handel op Lissabon nog floreerde, geen schepen die bestand waren tegen de stormen inde At* lantische en Indische Oceaan. Kapitalen, benodigd voor de langdurige en zeer onzekere tocht, waren niet be* schikbaar en men schoot inde lage landen tekort in geografische en nautische kennis. Er werden wel plan* nen beraamd en tenslotte gezocht naar een Noord*Oost* passage, die veel geld en tijd vroeg en leidde tot grote vermaardheid en een uiterst voordelige handel op de Noord* en Oostzeehavens. Ook de zich staag uitbrei* dende haringvissersvloot bracht fortuinen op. „Dank zij het nekkend besluit van Philips den Tweede, den Opperden!”, verhevigde Allert, die weer voortging met het opsommen van nuchtere feiten. Portugal werd in 1580 bij Spanje ingelijfd en Philips verbood de ketter* se Nederlanders de handel op Lissabon. Dat leek een klap, maar werd tot zegen! Want uit het verbod bleek de noodzaak voor de Hollanders om zelf specerijen te gaan halen uit de landen van herkomst. Denken en doen richtte zich spoedig op de Oost. Met ongekende belang* stelling werd geluisterd naar de verhalen, hoe Francis Drake op z’n reis rond de wereld door de Molukken was gevaren en de roep van de onaantastbaarheid der Spanjaarden en Portugezen inde Archipel teniet deed. De drang naar het Oosten werd voel* en zichtbaar in alle havenplaatsen van Holland, dat weeral bofte door de val van Antwerpen. Weldra stroomden de Vlaamse koop* lieden met hun geld, relaties, kennis en ondernemings* geest naar Holland en Zeeland. De beroemde geograaf Peter Plancius nam eveneens de wijk en vestigde zich te Amsterdam, gaf daar lessen inde wetenschappen die hij beheerste. En nogmaals was het geluk met de benar* de Noordnederlanders: in 1588 werd de Spaanse Arma*



	da, de Onoverwinnelijke Vloot, vernietigd en mét de vloot het ontzag voor de grote galjoenen van den vijand. Holland kreeg vertrouwen in eigen schepen, schippers en bootgasten. Wereldomzeilers brachten bemoedigende berichten thuis. Jan Huygen van Linschoten kwam, na een zesjarig verblijf in Indië, met een schat aan kennis en ervaring, opgedaan in Portugese dienst, in het vaders land terug. Kort daarop wist Peter Plancius een groot aantal Portugese zeekaarten te bemachtigen en een bes trouwbare atlas te ontwerpen. De drang naar de Oost werd onweerstaanbaar! Holland maakte zich gereed de grote sprong te wagen. Cornelis de Houtman ging, in opdracht van enige Amsterdamse kooplieden, naar Lis* sabon om daar poolshoogte te nemen en de knepen van de Indische handel nog nader te leren kennen. Na een jaar kwam hij terug en leverde de gewenste gegevens bij zijn meesters in. Negen Amsterdamse kooplieden besloten de vaart op Indië te ondernemen. Vijftien jaar na het verjagen van de Hollanders uit Lissabon stak de Houtman met drie schepen en een jacht in zee.
	„Vijftien jaren van onderzoek en voorbereiding! Het duurde lang voor de vlam uitsloeg, Jan. Maar het zou geen stroovuur blijken!”, bewonderde Allert, haalde demonstratief z’n broek op en was alweer met de Hout* man op Madagascar. De eerste waarlijke schipvaart duurde, uit en thuis, acht en twintig maanden. Van de 294 opvarenden kwamen 89 levend terug in het lieve vaderland, dat zich scheen te schamen of het inde dut betrapt werd. Reeds het volgende jaar zeilden vloot op vloot het gat uit om de steven te wenden naar de stres ken, waar de dure en gewilde peper, muskaatnoot en nagelen voor het plukken aan de struiken hing.
	„Wat zoek je de negge af?”, stoorde Westhuysen het afdrijven van den jonge borst.
	„Ik weet niet, Allert „Ik wel!” plaatste deze, kwam weer op dreef, verhaalde, dat het wonderlijk toeging inde volgende vijf jaren. De



	Hollanders en Zeeuwen begrepen dat er wat groots te bereiken viel. Ze brachten de dissels in beweging, de wereld in verbazing en de koopvaart inde war. De Maatschappijen van Verre rezen uit de grond op. In Amsterdam, Delft, Rotterdam, Middelburg, Enkhuizen en Hoorn werden oceaanvaarders op stapel gezet en handelsmaatschappijen gesticht. De enkele schepen wer* den tot ganse vloten, de vermaardheid nam toe met de onderlinge concurrentie en kwaadstichtende orde* loosheid. Ze zeilden elkaar de planken onder de voeten weg en het geld uit de buidel! ledere koopman stond klaar met z’n geld en de matroos was bereid z’n leven te wagen om gewin. Schippers, stuurlieden en bootsvolk stroomden naar de haven om te monsteren voor de verre, avontuurlijke reis. Duizenden stierven aan scheur* buik, oorlogsgeweld, honger, dorst, koorts of kei* deren, maar anderen en steeds weer anderen meldden zich.
	Olivier van Noort maakte als eerste Nederlander de reis om de wereld. Hij deed er drie jaar over. Vloot na vloot liep uit en viel na maanden en jaren inde thuis* haven binnen met rijke lading of lekkende duigen en ge* havend tuig. Velen brachten weinig winst en volop doodsberichten mee. Het maakte niet uit: met taaie vol* harding werd doorgezet en in 1602 aan het wilde, onbe* heerste varen, kopen, kwanselen en vrijbuiten perk ge* steld door het stichten vaneen machtig lichaam: de Generale Verenigde Oostindische Compagnie! Vaste voet was verkregen inde Molukken, Crissee, Bantam en Atjeh. Bovendien aan de kust van Cochin China, Suratte en in Petani. De weg naar China en Japan was gevonden! In vijf jaar tijds was het de Nederlanders ge* lukt zich, ondanks verbitterde tegenstand van Span jaar* den en Portugezen, meester te maken van de handel en scheepvaart inde Oost!
	„Societas India Orientalis apud Belgas!”, luchtte West* huysen z’n Latijn, zag, hoe de praam feilloos de nauwe



	Jan smonselde dankbaar, vroeg nog enige bijzonder* heden omtrent het ontstaan van de Westindische Com* pagnie, begreep, dat het koersverschil inde benaming ook de gebieden aangaf, waarin de beide handelslicha* men ieder hun eigen monopolie hadden, en betreurde: „Jammer dat de reis inde praam ten einde is! Waar ik het minst van weet had ik graag het meest van ver* nomen.”
	„De bestorming van San Salvador?!”
	„Nee, ’t lijkt er niet op. Van kneuzen en breken heb ’k zat mogen aanhoren, maar van helen en herstel een schimmetje....”
	„Meen je dat?!”, vroeg Westhuysen, die van verbazing de mond liet openvallen en gegriefd de zware wenk* brauwen optrok: „Meen je dat waarlijk?! Jij bent geen admiraal, dat wist ik al. Maar ziekentroost, nee.... Nee toch?!” Allert schudde het geteisterde hoofd: „Onder* weg naar de kwakken?! Wondmeester misschien? Ik meende, dat je, evenals je vader, voet ging zetten op warmer gewesten.”
	De jonge Van Riebeeck weersprak niet, bracht de praam keurig voor de kant en overrompelde: „Dacht jij dan, dat ik naar Amsterdam ga om een schip uitte rusten? Dan nam ik jou mee.... Grootvader ziet me graag chirurgijn worden.
	„Wat rel je, borst? Chirurgijn?.... Wondlapper?!” „Bedenk, Allert, dat de onrust nog altijd waait uit de vaantjes op Goeree.... Eerst chirurgijn en dan met een schip mee naar Indië. Wat dunkt je, Westhuysen?” „Admiraals komen van voor de mast, jongeheer.... Wel ja, heelmeester. Er zijn meer littekens dan schepen op de wereld. Misschien kom je nog is uit marmer ge* peld te prijk te liggen. Eerst je tijd maar uitdienen en dan ”
	„En dan, Allert?”
	ingang naar de sluis nam en was scheutig met z’n lof* spraak voor z’n stuurman.



	„Dan op een morgen is geen kijken, hoe de wimpels waaien op IJ of Maas!”, zag West'huysen, droeg valies en kleerkist naar de beurtschuit en kwam, na het af» scheid nogmaals terug inde roef: „Je weet er dus alles van, Jan! De polderkikkers springen verder dan hun lijf lang i5.... Vaarwel!.... M’n saluut aan de zeestad!”



	EIOOFDSTUK IV
	Het springen van de polderkikkers was den jongen Van Riebeeck telkens weer als een deuntje inde gedachten gekomen, maar werd onder de wallen van Amsterdam verdrongen door de overweldigende indruk, die de omvang van de stad op hem maakte. Hij had Amsterdam het voorgaande jaar nog bezocht, was met z'n grootvader uit de postkoets gestapt, ergens op een plein. Beduusd had hij toen staan kijken naar het woelen en haasten van mannen en vrouwen met het gerommel van de koets nog in z’n oren. Maar nu, zit* tend op de roefkap van de beurtschuit, stilaan voorts glijdend door de landelijke rust de stad tegemoet, ervoer hij het naderkomen anders, ontroerender. Het was of hij de machtige veste wilde overrompelen, doch zij hem een slag voor was en overmeesterde. Het maakte hem klein, onwennig en eenzaam. Het duwde hem bij het opstaan weer terug op de roef! Streng, onverbiddellijk streng rezen torens en poorten, voetend in het spiegelende water van de omsingeling. Koepels welfden heerszuchtig uit boven over nokken en tuiten, waarachter de Westerzon verkleurde tot weemoed. Een klokkenspel zong vroom een voorslag. Anderen vielen bij. Uit de galmgaten, daar en dan weer daar, dreunde het donkerend rijpen van de dag. Inde grachten schoven hoogbeladen vaartuigen voorbij. Ze droegen lasten in kisten, balen, matten, kitten en korven. Veel turf en kool werd aangevoerd. Het wemelde van de rode, gele, groene en grauwe deklasten. Ze riekten naar traan, specerijen, hout, vruchten, teer, huiden en kazen. Kreten, bevélen en scheldwoorden relden weg en weer over het troebele water. Tegen een kade lag pronkerig,



	met glanzende boeg en kruldrukke spiegel, een jacht uitte rusten van het spelevaren. Van onder de ronde bruggen dreven log en langzaam de lage zolderschuiten naar ruimer water, waar de koopvaarders de zeilen opdoekten en met een bont gewapper en gewimpel het vallen van de avond weerspraken. Overal tierde het bedrijf, jachtten de klerken schoven de kruiwagens en sjouwden de schuitenvoerders, vrachtslepers, binnen* schippers en het ambachtsvolk. Dravende mannen en vrouwen werden aangezet tot groter spoed door statige heren, die groetend voor elkaar de hoeden lichtten en de fronsen in hun mantels schikten. De Engelse koop* lieden waren te onderkennen aan hun stijve hoofddek* seis, de Fransen aan de donkere puntbaardjes, zwier en snit der kanten stroken. De heren uit de Rijnstreek droegen hoge Keulse hoeden en plomp schoeisel. Mees* ters en klerken liepen de factorijen in en uit, lieten zich registers nadragen en aan boord helpen door ruige kwanten, die met een spottend: „Couragie Messieurs!”, handen en touwen reikten. De meesters wapperden met de laadbrieven, gebaarden bevelend, gaven blijk van instemming of misnoegen, namen de opgestapelde waren aan boord of op de wal in ogenschouw. Honden scharrelden snuffelend rond, roken buit, ontrenden jan* kend de steniging. Een betrapte balensteker werd opge bracht, stoorde een wijle het nijver laden en lossen, dat stokte om na een korte verstilling weer om te slaan in een rollen, jakkeren en smijten in loopgangen en pak* huizen, waar de gevelstenen de aard der negotie of de herkomst van de stapelwaren verkondigden. Op de grachten strekten de bomen hun naakte takken uit naar de brede overhangende gevels.
	De jonge Culemborger raakte op streek, las de jaar* tallen onder de gootlijsten en vertaalde de Latijnse zin* spreuken op de wapenschilden, die boven de deuren prijkten en veel verguldsel droegen. Inde straten wer* den de huizen smaller, miskleuriger en negeerden



	de rooilijn. Ze sprongen soms pardoes naar voren, dwongen den overbuur te deinzen. Deze onregeL matigheid kwam alleen voor bij de oudere huizen, die veelal nog houten gevels hadden, hun oorspronkelijke bestemming in Gotische letters verklapten en geen onderscheid maakten tussen de cijfers 5 en 7. Ook in de stegen droegen enkele huizen een wapenschild, maar hun luister was verdoft en de edele zin van het onder* schrift deerlijk gehavend of dooreen verflaag gecensu* reerd. De mensen inde vale wambuizen en stemmige schorteldoeken deden er grauwer aan dan het negos* tiëren op de grachten. Ze schenen zich te voegen naar het hemelverknijpend overhellen van de gevels. Straat in straat uit doolde Van Riebeeck. Hij belandde op de Burgwallen, had geen haast zich te melden bij meester Hudeman. Het was nog niet duister en het wandelen langs weg en water schonk genot. Hier en daar werden de huizenreeksen onderbroken door hoge tuinmuren, omwingerd van klimop. Ontwrichte poor* tjes en muurvlakken gingen schuil achter een beplan* ting van hulst of blauwe den. Inde vlierstruiken kraak* te het verwaaien van dorre blaren: een geluid dat ver* trouwelijker aandeed dan het geroezemoes inde vreemde, drukke handelsstad, waar de torens anders, onwezenlijker zongen dan in Culeffiborg. Op de burg* wallen met de tuinhuisjes, bastions en het luidloos ver* glijden van ontelbare schuitjes scheen alles bekender, zo eigen als thuis....
	Bij het toenemend duister werden pleinen, bruggen, poorten en sluizen milder, ingetogener. De hoeken van de huizen verloren aan kantigheid en de straten hun al te bewuste houding jegens den vreemdeling. Amster* dam werd kleinsteedser, gemoedelijker, en kwam tot rust. Lichten werden ontstoken in winkels, pothuizen en zolderverdiepingen. Luiken werden gesloten en kin? deren binnengeroepen.
	Bij het doorkruisen van de stad bepaalde Jan de rich*



	Daar, in die drie aaneengevoegde gebouwen hielden de geduchte Heeren Zeventien kantoor. In dat vrij simpele gebouw klopte het hart van de grootste onderneming ter wereld. Daar werden aan prinsen en vorsten wetten voorgeschreven. Van dat gebouw uit liepen draden naar alle delen van de Archipel!
	Inde kleine zijstraat waren de sjouwers nog bezig met het ontruimen van de zolders. Balen en matten werden aan een takelhaak omneer gelaten en overgebracht op de lichters. De wijk geurde naar nagelen, muskaatnoot, kaneel en andere specerijen. Verderop werden kazen, vaten wijn, erwten, bonen, spek, boter en wat al niet op de wal gelost, verdeeld en overgepakt als voedsel voor het scheepsvolk, dat, volgens zeggen, op gezette tijd naar het binnenplein trok om aangenomen of ge* monsterd te worden. Nee, Allert had niet overdreven! Er moest werkelijk een grote stroom volk uitvaren op de vloten van de ompagnie! De opgestapelde leeftocht bewees het. Het moest wel waar zijn, dat er jaarlijks meer dan tweeduizend ossen werden ingekuipt om de opvarenden hun rantsoen te verzekeren. En nog altijd breidde de Compagnie handelsfactorijen en bezittingen uit. Nog altijd werden schepen bijgebouwd, meer volk aangenomen, kooplieden uitgezonden, commandeurs benoemd en gouverneurs.... Een kales ratelde voorbij, onderbrak het beschouwen van Jan, die voortliep langs de gracht, waar de brug* leunen verwaasden tot geschonden vlerken en zwevend verdwenen inde nevel boven het water. De omwaasde bomen schimmerden geraamtelijk, bedropen kil nek en handen. Loosbuizen gorgelden, snokkerden na als een
	ting uit het opsteken van de masten der zeeschepen op het IJ. Hij kuierde overeen brug naar de Kloveniers* burgwal, stond voor het Oostindische Huis met de vijf* ingangen, waar gewapende bewakers de fraaie, hard* stenen hoofdpoort afsloten om zich dooreen kleine deur naar het wachthuis te begeven....



	gesmoorde kreet: Amsterdam werd spookachtig! De doler kreeg haast, vond dra de Warmoesstraat, meldde zich inde winkel van zijn leermeester, die hem met een gul: „Borst wat ben jij laat!”, ontving en op z’n gemak stelde dooreen gemoedelijk: „Laat maar. ... Jan van Riebeeck.... Dat klopt! Kist en valies zijn reeds gearriveerd.” Hudeman trok een zuinig gezicht, zei dat er in het zolderkamertje naast de bagage nog net ruimte overbleef om broek en buis uitte trekken. De vrouwlui hadden de bedding verschoond en om= gelegd. Dat was in orde, maar er waren meer leerlingen inwonend en het bedrijf van wondmeester eiste veel opslagruimte. Alle verloren hoeken moesten benut wor= den. Er was echter één troost, wel schraal maar niet zonder nimbus: een chirurgijnswoning was in elk geval geen bakkerslogement of ronselhcrbcrg. Het hokje dat den nieuwen leerling gelaten kon worden was nog een vorstelijke slaapzaal vergeleken bij het onderkomen van zeeman en bakkersgezel. De slaapgelegenheid voor mensen in die bedrijven was waarlijk een schande. Ze sliepen met vier, zes man ineen bed of een handje stro in kelders die vaak meer water dan lucht bevatten. Meester Hudeman kon een boekje open doen over laak= bare toestanden en de plagen die er uit voortvloeiden. Maarde nieuwe leerling zou wel razende honger heb= ben na de lange reis en liever kennismaken met de keuken, de vrouw, de knechten en de andere huisgenoten. Dat kon! Van Riebeeck moest maar even ronds kijken inde winkel, want de intocht eiste voorbereiding. Hij, Hudeman, hield vaneen pretje. Een chirurgijn kon het niet heel en al zonder ceremonie en symbolen stellen. Het laatste had Jan al gezien en begrepen bij het aan* schouwen van de krokodil aan de zoldering en het struisvogelei aan de ring onder de pitlamp, die een spaarse lichtkring wierp op twee scheerstoelen, het rek met snijgereedschap, een plank met zalfpotten en het



	doodshoofd op de kast met trektangen, beenzagen en spalkijzers. Hudeman beklom de trap naar de opkamer, kwam terug, verdween weer door de deur inde gang met een aanmoedigend: „Alles bezien met klare blik en mee* dogend gemoed, jonge man!”
	De jonge man nam de raad ter harte, las: „Theatra anatomica”, onder een prent vaneen opengesneden lijk zonder hoofd en benen. De nieuweling wendde zich om, naar de kunstig ingelijste spiegel aan de tegenover* gestelde wand, luisterde naar het zwakke tingelen van het koperen scheerbekken het teken van ’s meesters waardigheid ! buiten aan de pui. Het rook inde winkel niet onaangenaam naar kruizemunt en terpen* tijn. Boven de scheertafel hing een paneel, beschilderd met spierbundels, aderen, gewrichten en hoofden zon* der schedeldak. Ze flankeerden een leerdicht in sier* lijke krulletjes:
	Den eenen sult ghij van kruyden leeren suypen Den anderen doen baden in kuypen. Den derden suldij doen laten op den enckel, Aen de arm of aen den schenckel,
	Aen de voeten en aen de handt. So suldij alomme worden bekant
	Ende voor een meester worden gehouden Beyde van jonge ende van ouden.
	Naast de trap naar de opkamer gaf een gekreukte ster* renkaart het zwerven der kometen en de schijngestalten der maan aan. Een spotprent op een piskijker was er aan bevestigd. Van Riebeeck vroeg zich af, of het ernst was met de belachelijke sterrenkaart. Zou de vermaar* de meester Hudeman waarde hechten aan het warbeeld, het onzinnige geheimschrift des hemels?! Had groot* vader zich dan tóch vergist en zou het ganse onderricht uitlopen op baardschrappen, haar poederen, knevels op*



	draaien, pleisters smeren en het spekken van de gilde* kas?! Hudeman was een meester met drukke practijk, had tal van leerlingen en slechts twee scheerstoelen. Dat viel mee.... En de plaat van het Theatra anato* mica zei ook wat. Volgens informaties was de wond* meester een eenvoudige kerel uit het volk, die zich bewust was van de hoge eisen die z’n beroep stelde. Hij had, in weerwil van schier onoverkomelijke bezwaren, weten te volharden in zijn poging het wetenschappelijk peil van z’n kunstbroeders omhoog te brengen. Het was hem gelukt zich de taal der geleerden eigen te maken. Z’n practische kennis moest ver uitgaan boven de speculatieve kennis en povere wijze waarop de doe* toren op hun werk werden voorbereid. Zo luidden de inichtingen....
	Ze waren misschien niet onjuist, maar Jan had zich de winkel van den groten chirurgijn anders voorgesteld. Het struisei, de krokodil, 'het doodshoofd en de twee schildpadden boven de gangdeur Nee, het was niet anders dan te Culemborg, Utrecht, Schiedam en Leiden. In Culemborg hing een zaagvis voor de ramen van den heelmeester en stond een pot met bloed in het vensterkozijn. Ook daar prijkten afbeeldsels van ge* spleten hoofden, puistgewassen, misgroeiingen en bloedspuitende aderen, die het plattelandsvolk in vers bazing brachten en deden huiveren van respect voor den wondmeester. Ook in Culemborg, Utrecht en Schiedam werd Wildeboerenzalf gemaakt en gesleten. En toch.... Het luttel aantal scheerstoelen, het ont* breken van kammen, poederdozen en een pers voor keeldoeken liet hoop. De grote collectie instrumenten inde kasten aan de wanden gaf kans op gedegen onderwijs.
	Hudeman stond inde deurpost, noodde met breed ge* baar en donkere stem: „De eerste les neemt een aan* vang.... Voeten vegen en je ziel draperen!” Hij klopt Van Riebeeck op de schouders: „Sta pal! We beginnen



	inde keuken en eindigen inde pronkkamer. Dat is zo de gang van elke nieuwe proeveling hier. Wat staar je? Oh, die krokodil? Ja, die doet het fraai, maar ik geloof er niet in. Die stich.t alleen kwaad onder de kwakken en beunhazen. Hij heeft al menig botmuil en beurzensnijder opgevreten, vandaar z’n pens.”



	In het derde jaar van de leertijd wist Van Riebeeck wat hij weten moest omtrent gezondheidsmaatrege* len, het steen* en breukensnijden en de gunstige of ongunstige dagen voor het aderlaten. Hij kon een trepaan op een doodshoofd stellen, koppen behandelen, gezwellen uitsnijden of ineters zalven. Hij had zich een persoonlijke wijze van werken eigen gemaakt, bezat de nodige technische vaardigheid, verzuimde niet de ge* schriften van binnen* en buitenlandse geneesmeesters te lezen en had de krokodil aan de zoldering benevens het struisei aan de lamp en de astrologische prent naast de trap leren waarderen als middel tot het doel: de kwakken en beunhazen de wind uit de zeilen te nemen. Het volk kon het, in z’n hang naar mystiek, nu eenmaal niet stellen zonder gedrochten, buitenissigheden en gruweldieren! Het wilde zich inde winkel van den chirurgijn vergapen aan het vreemde, afzichtelijke en huiverend opkijken naar vervaarlijke scheurtanden, korstige kruipbeesten of onberekenbare staartsterren. Het liep bij ziekte of kwetsuren nog te vaak naar de beul, om in zijn lijden aangeraakt te worden door het griezelig geheimzinnige, dat meer aantrok dan het nuchter constateren en behandelen van kwalen of let* seis. Het h,ad geen zin de leken het exotische te ont* houden, met hen te praten over mediana, hepatica, sal* vatella of basilica. Zij eisten het afschrikwekkende, dat vertrouwen schonk. Het verlangen naar het drakige dwong den meester tot aankopen en uitstallen van slan* gen, hagedissen, vleermuizen, bavianenschedels en de poot vaneen casuaris
	In het bijzijn van de klanten beaamde Van Riebeeck
	HOOFDSTUK V



	de geneeskundige waarde van paddenspeeksel, maar deed wat hem goeddacht en lachte met den meester in de huiskamer om de aftandse nonsens. Hij arbeidde reeds maanden zelfstandig, stelde z n bevindingen op schrift, bemoeide zich niet met de kwestie of een chirurgijn beschouwd moest worden als een stedelijk ambtenaar, die, evenals inde vorige eeuw, op kosten van het gemeen gekleed behoorde te gaan in paltrock en rode uitmonstering. Ook Hudeman had tijd noch lust zich in te laten met dergelijke bijkomstigheden. Met een robuste uitval had hij op de vergadering der over* lieden van zijn gilde te kennen gegeven, dat het geleuter over dos en beurs een dagelijks onderwerp was van de kwakzalvers op het marktveld. De chirurgijn had zich te bepalen tot kwetsuren, kwalen, kruidenmengen, zalf bereiden en het bestrijden van de hete ziekte. Vooral in het te keer gaan van onzinnige wondbehan* delingen en de pest lag zijn taak. Paltrocken waren uit de tijd, evenals zo vele voorschriften, welke dringend herziening behoefden. Als het Barbiers* en Chirurgijns* gilde van Amsterdam een goede naam had inden lande, was dat niet te danken aan de ligging tussen IJ en Amste'l, maar aan het gestadig toenemen van het aantal behoorlijk onderlegde leerlingen, die het lezen, schrij* ven en rekenen onder de knie hadden, soms het Latijn meester waren en dus niet buiten verstand raakten bij het aanschouwen vaneen opgezette zeeëgel of een zalf* pot met ingebakken taalfouten.
	Ér was vooruitgang, maar er viel nog veel te klagen en te verwijten. De leerjongens hadden het bij tal van meesters nog te volhandig met het baardschrappen en knevelspunten. Zij konden als proevelingen bij het examen voor de overlieden alleen een versleten scheer* mes en hun gezwollen duimen tonen. Ze werden dan ook wegens een bedroevend tekort aan kennen en kunnen afgewezen, gaven de brui aan ernstig studeren en gingen als brekebenen, piskijkers of ledenzetters den



	boer op, om zieken dood en gezonden ziek te maken! Ze brachten het ambacht in diskrediet, knoeiden met trektangen, brandijzers, of vitriool en hanteerden het mes of het geen levend vlees maar een dode rob betrof. Het stikte buiten de poorten van beunhazen, die ramp en dood veroorzaakten. De lakse meesters hadden het meeste schuld aan het grissen en gruwelen. Velen van hen namen leerlingen aan om er louter baardsmukkers of hoogstens kiezentrekkers van te maken. De meesters waren vaak zelf absent bij de anatomische lessen, gin* gen in hun practijk langs een afgrond van hekserijen en boerenbedriegende toverformules. Geen wonder, dat Hendrik Hudeman recht van spreken had en niet naliet op het feilen te wijzen. Hij kende z’n vak door en door, onderrichtte z’n intelligentste leerlingen met volle ambitie en zond de onbekwame na korte proeftijd terug. Rijk had hij het niet en juist, om de ernst waar* mee hij te werk ging, vaak moeilijk. Bij gebrek aan pijn* stillende of verdovende middelen eiste iedere ingreep een grote mate van moed, zelfvertrouwen en onver* saagdheid: kwaliteiten waaraan het den meester niet ontbrak. Maar hij was zich te zeer bewust van zijn betrekkelijke kennis en de gevaren aan de operaties verbonden. Toch kon de stroeve, bedachtzame Hendrik uitbundig zijn inde huiselijke kring en de bezwaren van vrouw en knechten dreunend weglachen. Vooral als het weer ebbe was inde schatkist en louter heulzoekenden om Godswil de winkel betraden. Zulke bezoekers brachten geen braspenning inde buidel van knecht of meester, die zich tenslotte genoodzaakt zag meer aan* dacht te gaan wijden aan de bestrijding van de scheeps* ziekten en de behandeling van gekwetste schepelingen. Het was regel, dat de laatsten, indien mogelijk, werden opgenomen in het soldatengasthuis, waar ze door de aan die inrichting verbonden doctoren en heelmeesters werden verpleegd. Alle soldaten en matrozen van koop*, kaap* en oorlogsvaarders konden zich aan de waardige



	noopte een beroep te doen op de chirurgijns, die, in opdracht der admiraliteit, patiënten aan huis behandel* den of onderdak verschaften. De bezoldiging was niet slecht en in het huis van Hendrik Hudeman kon nog wel een hoekje worden vrijgemaakt. Hij had voor drie gewonde matrozen de opkamer ingeruimd en veel succes gehad bij het cureren van hun letsels. Dat had z’n faam onder het zeevolk merkelijk verhoogd, de toeloop naar z’n winkel vergroot. Schepelingen van rang wilden door hem behandeld worden, verzochten om opname in zijn huis, dat dra meer op een hospitaal dan op een woonst leek. Het kon zo niet langer: er moest wat anders op ge* vonden worden ,een oplossing, die meester en patiënten ten goede kwam. Het ontbrak immers niet aan kennis en geschoolde krachten, zomin als aan ambitie zieken en gewonden bij te staan. Hudeman kwam op de ge* dachte, zelf een gasthuis te openen, kreeg een goed* gunstig antwoord op z’n verzoek aan de vroedschap en was er met Riebeeck op uitgetrokken om ergens inde stad een geschikte ruimte te vinden. De zolder van de Sint Margrietenkerk inde Nes was sedert 1578 als snij* kamer door het gilde gebezigd en eerst kortgeleden ontruimd, omdat een gepaster gelegenheid voor de anatomische lessen gevonden was. Inde Amsterdamse Saterdaegsche Courant was bekend gemaakt, dat de zolder voor andere doeleinden te'huur was. Door flink aanpakken en een liefelijke eendracht kon veel worden bereikt. Er was misschien wel plaats voor tien, twaalf zieke soldaten, oorlogsmatrozen of particuliere rovers. Opname in het hospitaal voorkwam het knoeien van broddelaars of het zich om hulp overgeven aan den meester van het scherpe zwaard. Gaandeweg kon er een stichting van betekenis ontstaan, meende Hude*
	instelling melden en hulp verwachten. Daar de scheep* vaart zich echter bleef uitbreiden en het oorlogsgeweld niet afnam, bleek het oude gasthuis te klein om alle zieken onder te brengen. Gebrek aan plaatsruimte



	man, die verzekerde dat de onderneming zou slagen, omdat de admiraliteit niet te karig was en zelf ook streng afwijzend stond tegenover het gekwakkel van de beunhazen, smeersters, puistsnijders en dievenpijni* gers. De stichting kon wijd vermaard worden als het geluk meezat en een strakke tucht werd ingevoerd. Veel water en zeep, geen spuwen op de grond of smijten met bordeelse woorden. Alleen Van Riebeeck en de beste proevelingen met neiging tot wetenschap konden er zelfstandig optreden, later amputaties verrichten en de gezwellen kras aantasten.' Er zou in het eigen gast* huis veel krijgsvolk komen, dat dwars door het lijf ge* schoten was. Dat gaf een schone gelegenheid om de ervaring inde heelkunde te verrijken en de routine te verfijnen. Er was over het algemeen nog weinig lust getoond zich speciaal te bekwamen inde scheepsgenees* kunde. Uit het verplegen van het zeevolk kon meer groeien dan het gestumper van den ziekentroost. Het zou aan de schepen knapper chirurgen leveren. De leerlingen uit het eigen gasthuis zouden ten overstaan van de gildehoofden, ja zelfs van Heeren Zeventien, de zeeproef met glans doorstaan en uit hoofde van hun grotere ontwikkeling aanspraak kunnen maken op een plaats aan de kajuitstafel. Dus voorzag Hudeman, die ook de onderchirurgijn tot man van staat wilde verhef* fen. Hij besprak met Van Riebeeck de inhoud van enkele Aanmercklijke Voyagiën en besloot z’n betoog met een geestigheid op Willem met de Ijzeren Duim, den Jisper ledenzetter, die z’n patiënten op een ladder bond en hen met z’n metalen greep bewerkte tot hun van pijn en benauwdheid het zweet langs de kaken stroomde. Het Kennemerlandse Wonder kon zelfs ge* breken genezen om een huwelijk te bevorderen en had zo veel toeloop, dat het nodig bleek, te Jisp een hospi* taal te bouwen om de lijders, die van heinde en verre kwamen, onder dak te brengen.
	Nee, een Amsterdams Wonder wilde Hendrik niet won



	den! Hij zou zich al gelukkig prijzen wanneer hij de zolder van de Sint Margrietenkerk kon inrichten om daar de hulpbehoevenden van dienst te zijn. Hij zou dan als koermeester bedanken, het aan z’n concurren* ten overlaten bij moord de doodsoorzaak vast te stellen en bij het verhoor tijd te verliezen aan het beantwoor* den van eindeloze vragen en slepend plechtige beëdi* gingen
	De zolder van de kerk werd niet ter beschikking gesteld. Tegenwerking van ijverzuchtigen bleek de oor* zaak te zijn. De voortvarende Hudeman gaf z’n plannen niet op, slaagde er in, een leegstaand huis inde om* geving van de Sint Anthoniuspoort te huren en opende z’n gasthuis met behulp van Jan van Riebeeck, wiens grootvader door zijn overkomst bijzondere belangstel* ling toonde en geld verschafte, teneinde de nodige zaken aan te kopen. Govert van Gaasbeek had meer geld gegeven dan gevraagd was en zich bemoedigend uitgelaten over de grootse opzet. Er viel roem en dank te behalen, had hij herhaaldelijk en met nadruk te ver* staan gegeven, zijdelings gekeken naar z’n eerzuchtigen kleinzoon. Grif, welhaast té grif voor een ervaren koop* man, was grootvader Govert geweest met z’n lof en duiten. Zonder voorbehoud had hij alles omtrent het gasthuis goedgekeurd en er Jan telkens op attent ge* maakt, dat er veel roem en ruim brood viel te verwer* ven in het gekozen vak. Er zat toekomst inde onder* neming en de kleinzoon moest zo langzamerhand eens gaan denken aan een.... geschikte huisvrouw. Hij kon nog wel niet trouwen, maar was bijkans twintig en mocht met deugd vaneen vrijster dromen. Of er reeds sprake was vaneen jonge dochter en de minnerij? had Van Gaasbeek gepolst, maar nee noch ja terug gekre* gen. Inde postkoets, weer op weg naar Culemborg, had de oude Govert als een kwajongen zitten gniffelen om een weten dat deugd deed. Jan sprak, Godlof, niet meer over wegtrekken, had met geen woord gerept over



	de tochten van Westhuysen naar Indië, Brazilië, Japan, China en Cabo de Bona Esperance. Er viel in het eigen gasthuis eer te behalen, faam te verwerven en.... er was een vrijster in ’t spel! De herhaalde reizen vaneen kleinzoon naar Leiden en de bezoeken aan de dochter van La Queillerie waren tot Culemborg overgebriefd door handelsvrienden. Het liep alles danig wel van stapel! Danig wel!



	HOOFDSTUK VI
	In het gasthuis van Henrik Hudeman had men niet te klagen over gebrek aan belangstelling en het uitblij* ven van patiënten. Uit alle rangen van de vloot kwa* men verzoeken binnen om behandeld of opgenomen te worden. Ook de jonge, reeds befaamde Douwe Aukes had zich gemeld, om verlost te worden vaneen schou* der=euvel, dat ineen robber met de Duinkerker kapers werd veroorzaakt en de loopbaan van den geduchten vechtjas bedreigde. Hij werd grootdeels behandeld door Van Riebeeck, had vriendschap met den Culemborger gesloten en was volkomen genezen teruggekeerd naar z’n schip, waar hij alles voor een spoedig uitvaren in ge* reedheid liet brengen. Uit dank voor de bewezen dien* sten noodde hij z’n vriend voor een rondvaart op het IJ. Er lag een vloot op vertrekken; en het kon nuttig zijn voor een leerling*chirurgijn eens door bevoegden te won den ingelicht omtrent het leven en sterven aan boord van de Compagnieschepen. Het was niet alles zo fraai als het zich aan de buitenkant voordeed. Vlaggen en wimpels logen ook wel een beetje. Van Riebeeck had gedaan wat hij kon om de gehavende schoer te cureren. Hij, Douwe, zou op zijn beurt z’n best doen Jan te ge* nezen van z’n bewondering voor verre tochten en het dwepen met hoge masten en vol tuig. Op een zonnige Meidag kwam de bonkige Aukes z’n vriend halen voor de beloofde tocht langs de Oostindië* vaarders: veertien stoere, statige schepen met vergulde schegbeelden, kranig snijwerk en overdadig versierde spiegels. Veertien schepen onder een uitbundige praal van vlaggen en wimpels! Zelfs het dreigen van de ge* schutspoorten was verfraaid met lofwerk, Douwe gaf



	onder het spelevaren order aan zijn mannen: „Riemen op!”, liet de sloep drijven en openbaarde, onder een droom van dundoek, aan Jan, dat er achter het schone, indrukwekkende vertoon veel jam* mer, ongerief en rouw schuil ging. De uiteenlopende, met elkander strijdige eisen van koopvaarder, oorlogs* schip en transportvaartuig voor soldaten, passagiers en ambtenaren der Edele Compagnie, waaraan deze sche* pen moesten voldoen, hadden tot een oplossing geleid, die in geen enkel opzicht bevredigend was. De zware bewapening, welke tegen die vaneen oorlogsschip moest opwegen, benevens de grote laadruimte, die noodzake* lijk was om de vaart lonend te maken en inde behoef* ten van de talrijke bemanning te voorzien, beperkte het beschikbare volkslogies tot het alleruiterste en gaf aan* leiding tot onreinheid en wantoestanden, welke inde buitensporige ziekte* en sterftecijfers tot uiting kwamen. „Afgezien van de ambtenaren der Compagnie”, ver* volgde Aukes, „de scheepsofficieren en enkdle gegradu* weerden, die over kajuiten of afgesloten slaapplaatsen kunnen beschikken, is de bemanning aangewezen op het tussendek, een ruimte, die zich, met uitzondering vaneen voor de konstabels en busschieters gereserveerd verblijf, op het achterschip, over de hele lengte en breedte van het vaartuig uitstrekt. Deze woon* en slaap* ruimte voor ongeveer driehonderd man, heeft ampertjes een lengte van dertig meter, bij een breedte van zeven meter en hoogte van zuinig twee.”
	„En het geschut?!”
	„Ja, net!! Behalve voor kooien en hangmatten moet plaats worden gevonden voor de dubbele rij rolpaarden. Dan nog de kisten met scheepsinventaris en die der manschappen, terwijl in het voorste gedeelte de kom* buis is ondergebracht. Bij gunstig weer is een redelijke luchtverversing mogelijk door het midscheeps gelegen voorluik, het achterluik en de geschutspoorten. Het mooie weer houdt meestal niet over en heel vaak moes



	ten de geschutspoorten worden dichtgebreeuwd om het binnenslaan van water te voorkomen. Bij over* slaande zeeën worden ook de luiken afgedekt en blijft alleen verbinding met de buitenlucht mogelijk dooreen kleine opening in het achterluik, de enige toegang tot het tussendek. Van Riebeeck knikte bevestigend, gaf te verstaan, dat hij de grote bezwaren tegen de Oostindiëvaarders had gelezen inde klaagliederen, gezongen door het zeevolk. Vooral de plaats van de kombuis, op het tussendek, gaf aanleiding tot benauwdheid en kritiek. „Geen wonder! Maar een oplossing is niet zo makkelijk te vinden”, zette Douwe uiteen, duidde wenkend, dat de roeiers weer moesten roeien, hervatte, weg en weer schommelend, z’n opsommen van grieven en zwarig* heden: „Een verplaatsen van de kombuis naar het op* perdek stuit op grote moeilijkheden. Om brandgevaar te keren is een stenen vloer noodzakelijk, een construc* tie, die op het opperdek bijkans ondoenlijk is en boven* dien de stabiliteit van het schip te zeer belaagt. Dat kan de leek niet heel en al begrijpen. Probeer je eens in te denken, wat het betekent, als de roosters van de luiken naar het dek bij zwaar weer worden afgesloten. Dan heerst er in het volkslogie een atmosfeer, samengesteld uit etenslucht van kombuis, de uitwaseming van natte kleren, de stank van h,et ruimwater en de mensenlucht van de vervuilde bewoners. Want bij aanhoudend slecht weer komt er niets van de natte plunje voor droge te verwisselen. De uitrustingen der manschappen zijn trou* wens zelden op dergelijke buitensporigheden berekend.” „Ik weet!”, meende Van Riebeeck weer te moeten be* korten, liet zich op de knieën neer naast Douwe op de achterbank, waar het gesprek werd voortgezet. Ja, de uitrusting der schepelingen werd meestal door de ronse* laars geleverd als voorschot op het soldij. Ze bestond gewoonlijk uiteen paar blauwe hemden, een topper* hoed, een pyerok, twee paar schoenen en kousen, een



	slaapmuts, twee camisolen en linnen broeken. Verder een schriel hoofdkussen en een paardedeken, soms wat tabak en veelal een danige scheut brandewijn. „Een groot deel van de door de Compagnie geworven soldaten bestaat uit vreemdelingen”, gispte Aukes. „Volk, dat nooit tevoren voet aan boord heeft gezet en belachelijk onwennig rondscharrelt op de schepen, die eerst grote verbazing en dan angst en berouw wekken. Het zijn haast allegaar berooide gasten, die niets bezit* ten als de kleren aan het lijf, zodat het wisselen van onder* en bovengoed wel bevolen maar niet uitgevoerd kan worden. Velen bezitten geen strootje bedding, heb* ben al evenmin een hangmat en behelpen zich met een scheepskist of de vloer als rustplaats. Vaak halen zelfs de meer bevaren schepelingen zich dezelfde narigheid op de hals, door bij het begin van de reis, of inde havens die worden aangedaan, hun kleren en kooigoed in drank om te zetten. Een andere bron van vervuiling en ellende vormen de lijders aan een begin van scheurbuik en de malingers, de lijntrekkers en kromhoutsgasten: meestal oudere, slome of invalide manschappen, die, bij onvol* doende toezicht der officieren, zich in hoeken en gaten opschieten en de moeite besparen naar het galjoen te gaan. Het gehalte van de bemanning is bovendien niet van die aard, dat op een behoorlijk gedrag, zindelijkheid en plichtsbesef mag worden gerekend. Althans als regel niet. De lichamelijke toestand is dikwijls miserabel, té broos om de ontberingen en gevaren van het zeemans* leven te kunnen doorstaan.”
	Fijntjes lachend waarschuwde Van Riebeeck: „Al is je palet nog zo donker, het maakt me niet rouwig of van de kook. Ik proef waar het opaan gaat, maar ben op m’n hoede!” . .
	„Ben je?!” gaf de zeeschrik leutig terug, vergoelijkte: ”,Het avontuur lokt en het gewin zalft de pijnen!” Hij liet de roeiers langs de versgeteerde „Vogel Phoenix” varen, wees op het scheepsvolk, dat op de campagne de



	„Die daar Het puikie van onze zee*adel!”, prees Douwe, schold terug en verheerlijkte sappiger: „Daar kan je meer mee beginnen dan vegen troosten! Kom* paan had ze niet beter! Maarde rest, de soldaten.... De kraaien d’r lijf en de nikkers hun ziel. Ik had, de vorige reis voor de Compagnie, louter moerskinderen aan boord. Waren ze maar zalig verzopen! Volk uit de loge* menten. Een belediging voor Neptuin!” Het open, ver* weerde gelaat van den jongen Fries betrok, de toegekne* pen mond kreeg scherpe hoeken. Douwe bleek iets grie* vends te verwerken, smaalde op de bepluimde signeu* ren, die de wederspoed ronselde voor een paar schamele daalders en meenden, dat varen en vechten zo simpel was als het lezen vaneen kapittel uit de Schrift. De Heren Bewindhebbers stuurden allerlei uitvaagsel en ontstelde bloeds aan boord. Sommigen waren moeders vroomste schaap en anderen doortrapte deugnieten of uitgeplunderde doolgasten, huilerig en rampzalig, stuk voor stuk geschapen om d’r eigen lijkmis te lezen. Het was nog een wonder dat zulk volk niet morsdood en in witte falie werd afgeleverd om voor den vijand te tromferen! Ze wisten nog niet eens, waar slot en gren* del van de musket zat en dachten dat ze geronseld waren om met geelleren handschoenen tabouretjes te verzetten ineen taveerne. Zulke niksnutten waren nog erger dan Turken, papen of ongodisten! Ze begrepen niets van de perikelen in het zoute element en werden hem, Douwe, bij elke nieuwe reis op de nek geschoven door de Hoogwijze dispositie van Heeren Zeventien. Die letten bij het uitvaren alleen op een bezeilde wind! Het mocht gerust gezegd zijn, dat het potsierlijk was een fluitschip in zee te sturen met vroedwijven om den
	bezem hanteerde, midscheeps kisten en bedden ver* sleepte of over de verschansing kwam hangen om de rondvarende banjers voor kroplappen te schelden en in een verbasterd Oosters taaltje bespottend na te wauwe* len.



	afgunstigen Brit de flodderbroek uitte schudden. „Wat hamer!! Waarom zenden ze me telkens weer een vracht luie ezels of beruchte schavotspijkers, om over te brengen naar Oost of West?!”, sakkerde Aukes, zonder achtte slaan op het bijzijn van de grinnikende roeiers: „Het fnuikt het zelfrespect van m’n inheems, bruik* baar schipvolk, dat op den duur moe wordt van het getormenteer en het dichter bij de haardplaat en de blauwe tegels gaat zoeken. En dan: ik ben toch geen pestmeesterü”, liet de bonkige Fries zich feller gaan: „Het logementsvolk brengt door z’n vervuiling en zwakke weerstand de koortsen en haastige ziekte aan boord!”
	Douwe maakte waar, dat de Oostindische Compagnie door het toenemen van haar bezittingen over zee steeds meer soldaten moest werven en voor een deel genoegen had te nemen met het uitschot, dat zich vangen liet of aanbood. Inde laatste tijd hadden vooral de kroeg* bazen en logementhouders inde havensteden het ron* selen van matrozen en soldaten op zich genomen. Tegen de dag, dat de bemanning der uitgaande vloot werd gemonsterd, zorgden de zielenverkopers voor een behoorlijke partij in* en uitheemse zwervers, die zij kost en inwonen verschaften en in hun macht hielden met behulp van poflei of kerf lat. Van het zo nodige toezicht op de logementen was vrijwel geen sprake. In 'vele gevallen werden de berooide kostgangers van de straat geraapt en meteen ingesloten of het vee betrof. Niemand bekommerde zich om de reiniging, slaap* gelegenheid en overige verzorging van de gestrande mensen, die ineen verstikkende stank samenhokten, karig gevoed en streng bewaakt werden. Alleen sterke drank werd rijkelijk getapt. Zonder kans zich te ver* schonen, te wassen of zelfs maarte vertreden, wachtte deze verwaarloosde, ondervoede massa op de dag der monstering, vormde een weerloze prooi voor allerlei besmettelijke ziekten. Ze was een gevaar voor de gezon*



	de bemanning, waaronder ze werd opgenomen. De kost* huizen waren berucht om de kwade koortsen en de som der doden was vaak zo groot, dat men het ware aantal trachtte te verheimelijken door twee lijken in één kist te leggen! „Die feiten zijn wel bekend, maarde zielverkopers zorgen voor een geregeld aanvullen van de vendels der Loffelijke Compagnie!”, plaatste Aukes grimmig, gaf den roerganger een sein om te wenden en voer weer voort: „Der Loffelijke Compagnie, die eeuwig om krijgsvolk verlegen zit en de opruiming onder zwalkers, baliekluivers, rabauwen en schavotspijkers niet om gaarne aanziet. De keuring der aangemonsterde mins deren is een schijnvertoning. De slechte staat van ges zondheid van de geronselden is oorzaak, dat het ges halte van het ingeboren scheepsvolk gestadig terugs loopt. Herhaaldelijk openbaart zich, al spoedig pa het uitvaren, de gevreesde rotkoorts. Jij weet bestens wat dat zeggen wil, Van Riebeeck!” „Ik mag nou meepraten”, beaamde de leerlingschirur* gijn, verzocht nog een wijle rond te varen, begon onders tussen het betoog van Douwe aan te vullen: „Het hoge sterftecijfer op de uits en thuisreizen is zekerlijk niet te wijten aan scheurbuik, muskettenlood, blankewapens of vallend want. Dat leerde mij de ervaring in het gasts huis. De kanonkogels en splinters rapen niet zo heel veel volk weg. De onderlinge vechtpartijen en de scherpe justitie dunnen al evenmin de bemanningen merkbaar uit. Het is waar: de scheurbuik kan bij wijlen ontzettend huishouden en een dolmakende wanhoop veroorzaken. Zover ben ’k wel onderricht. Maarde bestrijding van scorbuut is mogelijk door het nuttigen van fruit en verse groenten. De bewindhebbers willen er nog niet gretig aan, maar een tijdig verversen van water en sappige groenten zou wonderen doen. Ach, Douwe, als ik maar eens gezag en gezeggenis kreeg om aan ’t mirakelen te gaan!”
	3



	„Zacht aan! De Edele Heren zijn niet zo wijs als mach* tig Het is trouwens overbodig, een chirurgijn, die welhaast examen gaat doen, in te lichten omtrent het ontstaan van het euvel en het aanwenden van de mid* delen, die de helse aandoening bestrijden. Die middelen zijn immers vrij algemeen bekend. Reeds Olivier van Noort heeft bij het omzeilen van de aarde zijn reis onderbroken om in Sint Clare, op de kust van Brazilië, z’n volk met behulp van moes en gras van scheurbuik te verlossen.”
	„En Jacob van Heemskerck nam in vijftien acht en negentig een nog verstandiger maatregel. Hij liet op Mauritius een tuin afpalen en daarin gerst, tarwe, radijs, bonen en salade zaaien. Hij plantte citroenen en limoe* nen, liet zeven kippen en een haan los, opdat de later komende zieken de verversing voor het plukken en de genezing voor het slikken zouden hebben.”
	Vriend Aukes luisterde met toenemende belangstel* ling, meende in het voordeel van de goede zaak meer historische feiten te moeten geven. Ook commandeurs van andere vloten hadden gepoogd, verversingstuinen aan te leggen; ondermeer op Sint Helena en aan de Kaap de Goede Hoop. Op Sint Helena, dat nog altijd de voornaamste scheepsherberg op de grote route naar de Oost moest heten, hadden de Engelsen zodanig gestruind en gestroopt, dat er nauwelijks een dier in leven was gebleven of een blaadje groen te vinden was. Door de vernieling op het eiland waren enkele Hol* landse schippers bereids genoodzaakt geweest, de veel gevaarlijker Kaap aan te doen en het risico van stran* den inde baai te nemen.
	„Er is uitmuntend drinkwater op het Afrikaanse schier* eiland en er groeit een voortreffelijke zuring, die”, ver* zekerde Aukes geestdriftig, „reeds genezing brengt bij het louter aanschouwen! Ik heb er, op m’n laatste reis van de reede van Batavia naar Patria, in barre nood solaas gezocht en er zo veel zuring geladen, dat de



	Hottentotten verbaasd gaapten naar den blanken groenteboer!
	De Kaap, daar is een herstelstation te maken en veel voor ’t lieve vaderland te nemen en te bewaren. Ach, als Heren Bewindhebbers er wat schepen en volk aan durfden wagen! ’t Mag niet gezegd zijn, maar als Heren Meesters zelf is een keer kennismaakten met de scheur* buik, die zieltergende bezoeking! Als al degenen, die zo breed spreken en schrijven eens ooggetuigen wilden zijn van de ellende, die ons waanzinnig maakt en uit* dunt als vlas op de hekel. Als ze het woeden van pijn en dood eens een keer aanschouwden, dan zouden ze weten, wat ziek zijn is en leren beseffen, dat een hand* vol grassprieten meer vermogen heeft de scheurbuik te cureren, dan alle zotte middelen en ingebeelde wijs* heden. Een handvol grassprieten, Van Riebeeck! Een simpele korf met wilde zuring, die aan de Kaap zo wakker tiert en van de rotsen om niet te plukken is. Als Heren Zeventien maar wat minder aan baten en scheepsongevallen dachten en de doctoren wat meer zeeservaring hadden, zou er aan de Punt van Afrika gezaaid en geoogst kunnen worden om iederen man te redden en alle pijn te stillen. Er is vaak over gepraat....”
	„Al te vaak, Douwe.
	„Maar er wordt geen slag uitgevoerd, noch door de Bewindhebbers, noch door de geneesmeesters!!” Van Riebeeck lachte goedmoedig, sprak evenwel niet tegen en liet vaag gissen: „Er is kijk op verbetering. Hudeman, onder anderen, heeft er wel oog voor. We hebben zat lijders aan scheurbuik in het gasthuis bes handeld.” Ja, Jan had het afzichtelijk zwellen en zwart worden van het tandvlees aanschouwd. Hij kende het verloop van de ziekte: het purperen van de vlekken op benen en hoger, de verlammende bevingen, de benauwdheden, hoest, hik, hoofdpijn, hartkloppingen of het spannen van de buik en bet trekken van de ledematen. Hij wist,



	Duizenden in dienst van de Oostindische Compagnie waren, inde verstreken veertig jaren, met rottend tand* vlees en starre leden naar het dek gesleept om, met de laatste krachten waarover de vaargenoten nog beschik* ten, op de verschansing te worden getild en, na gebed van den predikant, den schipper of den ziekentroost, inde golven te verdwijnen.
	„En toch, nee ”, overdacht Van Riebeeck, lettend op de vaantjes van de schepen rondom, „toch is men niet zo weerloos tegen de ziekten en rampen, die je schik dert, Aukes. Je hebt het trouwens zelf ook ontkent. Je bent misschien wat te bondig, maar je hebt gelijk! Als den heelmeester aan boord maar wat meer gezag werd toegekend. Daar zit de grootste fout. Wanneer Heren Zeventien wat meer schot gaven en bereid zouden zijn, scheepsherbergen te stichten en te doen onderhouden, was het kwaad van de scheurbuik zeker te stuiten en denkelijk voorgoed te overwinnen. Niemand kan blind blijven voor de ervaringen met groenten en vruchten van velerlei aard. Een hand gras doet wonderen. Er steekt leefkracht in sap en blad. Zoveel heb ik wel ge* hoord, gelezen en inde practijk ervaren. Het lijden van de schepelingen kan met succes bestreden worden en hun leed verzacht, maar....”
	„De doctoren en de heelmeesters, die in het vaderland ruim bestaan hebben, steken niet van wal om de
	dat zijn vriend niet overdreef. In vrijwel alle scheeps* journalen werd gewag gemaakt van de miserie en de last door de verschrikkelijke aandoening veroorzaakt. Er werd vaak beschreven, hoe een groot deel der opvaren* den hulpeloos te kooi lag. De ziekte kon geduchte vor* men aannemen, de veiligheid van schip en schepelingen in gevaar brengen. Het kwam dikwijls voor, dat de lijders geen vin konden verroeren en dooreen paar man uit de kooi werden gelicht om eindelijk aan land te worden gebracht en daar.... te laat te komen en te sterven.



	„Er zijn maar heel enkele uitzonderingen”, onderbrak Aukes stroef, wees naar de stad .terwijl hij kritiseerde: „Een bestaan als banjers prijsgeven?! Ze peinzen er niet over! Een tweede Jacob Bontius heeft zich nog niet gemeld om de stap te ondernemen en door eigen aan* schouwen aan de weet te komen, wat er mankeert aan het verplegen van de kranken op zee. Er kan zo’n boel uit de medicijnkoffer worden gemist, Riebeeck!” „Bontius, zeg je?!”
	„Die! Hij was een man van erkende bekwaamheid en in goede doen. Niettemin ging hij met Coen mee en werd later lijfarts van den Gouverneur.” Douwe stak z’n hand op inde zoele wind, die als een luie liefkozing over de vaartuigen streek en stelde vast: „Braaf! De wind wordt het ook al zat, de pluimen en plooien van de signeurs te stroelen. Ik verwacht tegen de avond een gunstige draai.” „Je sprak over de miserie op de lange reis en over Bontius!”
	„Ja, goed, ik sla het stranden, de tempeesten en het kelderen maar over. Die gevallen horen bij de zee. De koortsen en ander kwaad niet. Ik zwijg over verdorsten bij lange droogte en felle hitte, als er gebeden of gevochten wordt om een mutske water. Ik schonk je al genoeg droesem.... Toch vrees ik, dat het jou niet weerhouden zal, de reis naar palm* en peperland te maken. Jij bent niet te cureren!”, lachte Auke, trok verslagen z’n brede schouders op om te verzuchten: „Ik deed m’n best om je de oversteek naar de Oost tegen te maken, maar jij zal in het gasthuis van Henrik Hudeman niet zo heel lang meer kerven en pleisteren.” „We hadden het over Bontius!”, ontweek Van Riebeeck berispend: „Jij gooit telkens je roer om! Rechttoe, rechtan, schipper!”
	gevaren en wisselvalligheden van het zeevolk te delen. Ze voelen er geen zier voor, in dienst van de Compag* nie te treden.”



	„Je kult me niet, schoolmeester zonder plak!”, pareerde de andere gul, dwong met een hoekig gebaar z’n bande* lier strak en ging wijdbeens inde sloep staan om geamuseerd te kijken naar het wilde verzet vaneen houtkopersknol op de oever. Turend onder de beschut* ting van z’n harde handen, verkondigde hij: „Verande* ring inde negge! Straks een fikse jaap in het windgat. Morgen om deze tijd liggen we, afvallend met de ganse vloot, het lieve vaderland gedag te knikken.”
	„Je glundert, Douwe!” „Ik? Man!. ...”, poogde de zeeschrik protesterend
	te weerleggen, deed een onbeholpen beroep op de geleden narigheid: „Glunderen.... Hoe verzin je ’t?J Twee jaar her zat ik op Spitsbergen, of daaromtrent, met bevroren voeten ineen balie met warm pekelwater. Dat was venijnig!! Gans ellementenü Je meent toch niet ,dat ik het liefst op een schuit hobbel?! Dat is geen waar! Niet heel en al waar. ... Maar, ja, ik ben nou
	eenmaal geen wondlapper. Mijn leven verloopt in groter
	deining,” „Bontius!!”, commandeerde Van Riebeeck, trok z’n vriend naast zich op de doft en bestrafte: „Jij draait net als de wind, maar niet zo gunstig!.... Nou niet
	langer laveren!” „Wat moet, dat moet Voor geweld ben ’k te bloo gecreëerd... . Bontius liet een gevestigd bestaan en een vlot gewin inde steek om in dienst van de Compagnie het lot te delen met Jan Pieterszoon Coen. Of het ook de dokter te grauw werd onder de lage luchten blijft een gis. Hoe vaak hij in Indië aan cureren heeft gedaan, weet ik evenmin. Hij was een pionier en begerig kennis te maken met de wonderen der overzeese wereld. Die
	zijn er meer geweest en er zullen nog zat opvolgers zijn
	te vinden, niet?”
	„Ongetwijfeld!” „Dat dacht ik ook”, smonselde Douwe, keek kwansuis naar het druipen van de riemen: „Ze konden dien



	dokter in Batavia best gebruiken. In het gasthuis, was de rekening. Maar het kwam anders uit. Hij werd bestierder, mag Raad van Indië geworden zijn.” „Raad van Indië?!” „Wat wispel je?! Ja, Raad van Indië. In warme landen wast alles snel. Ook de eer en de promoties. Inde Oost is ruim slag voor kwanten, die wat mans zijn. Van Diemen bracht het intussen van opperkoopman tot Gouverneur, weet je!” „Die komt uit Culemborg!”, reageerde Jan spontaan, wilde in z’n enthousiasme eigen hopen en verlangen uiten. Douwe voorkwam meesmuilend: „Zozo Ook uit Culemborg? Wie daar geboren wordt, heeft de sier* degen maar voor h.et oprapen Ben ’k abuis?” „Een op de duizend brengt het tot hoge staat”, manoeuvreerde Van Riebeeck bedachtzaam. „Tochgaat het wel grif inde Oost, niet?” „Je bent er geen mijl neffen”, liet de andere in het midden, wendde zich kwasie spanningloos tot z’n vriend, knikte aanmoedigend: „Zeg maar.... Eer* zoeken is geen halsdaad.” „We1....”, weifelde Jan, „als jongen ben ’k door de ver* halen van Allert Westhuysen gaan peinzen over Indië of Brazilië, waar m’n vader particulier negotiert. Over zee ligt de kans om naam te maken en staat te voeren. Aan het roer van Alerts praam heb ik me eerst een geduchte admiraal gewaand en bij het landen, in riet en biezen, een Columbus geweten. Ik gaf de pas ont* dekte gebieden een klinkende naam, nam ze voor de Staten in bezit en kneep m’n ogen stijf dicht voor de werklijkheid: het vee langs de Lekdijk. Je lacht niet?!” „Geeneens, Jan!” „Ik heb gretig geluisterd naar de verslagen, die vreemde en inheemse kooplui aan m’n grootvader uitbrachten over handel en scheepvaart, over kansen en moeilijk* heden inde veroverde gewesten. Schatten en functies



	werden verworven en verdeeld. Stil ineen hoek bij de schouw heb ik gezeten met m’n handen tussen m’n knieën en een hart vol bewondering voor gevierde man* nen, de helden en coloniestichters, met lof en eerbied genoemd en na hun dood als vorsten te praal gelegd in marmer of arduin.” „Zo is het maar net! De ridder komt in onze jongens* dromen altijd thuis met rijke buit en deelt die met een schone, kuise jonkvrouw. Zij bemint hem teer. Het kan ook anders, maar dat is een onschuldige vergissing, welke in alle parten van de wereld voorkomt. De werk* lijkheid pakt vaak grauwer uit, welle vriend. Het aan* horen van zeldzame avonturen vol victorie, schittering, koenheid en staties, daar heeft menig moer traantjes om gelaten. leder van ons had z’n uur van hoge koorts, weet je!” „Gewis! School* en speelmakkers hebben gefantaseerd, gesmacht, genoten en zich driest laten gaan. Ze zijn in de loop van de jaren weggetrokken, het water op en de wereld in. Ze zijn alle zo zoetjes aan op zilt en zoor van honk gedreven naar de grote deining, waar jij van sprak. Voor hen ging de eindeloosheid van de zee al varende open en over inde eindeloosheid van hemel en horizon, van nieuwe kansen en groter successen, slagen en weeral slagen, evenals Van Diemen, die het met kennis van zaken en veel wind uit de goede hoek tot hoogste waardigheid heeft gebracht.” „Kom!”, nodigde schipper Aukes, „we gaan aan boord van m’n Rode Haas om een roemer te heffen op de gemiste kansen, ’t Is fraai laat geworden en zee en zalf* pot lonken rezenabel.” Ach, ja, het gasthuis van Henrik Hudeman wachtte, overdacht Van Riebeeck, afwezig het dek van de Rode Haas betredend. Het stichten van de inrichting was een daad geweest, een bekroning vaneen eerste streven. Het gasthuis mocht genoemd worden, had inde korte tijd van z’n bestaan al heel wat nood gelenigd en smar*



	was: het hospitaal van meester Hudeman. Met eigen middelen en grootvaders hulp kon een tweede gasthuis, een Jan van Riebeeck hospitaal, gesticht worden. Dat kon en zou slagen. En toch.... Het zou altijd liggen tussen de wallen en poorten vaneen eeuwenoude veste, ineen grauwte van lage luchten en een uitzichtloze eenderheid vaneen verworven, onbekommerd bestaan. Er zouden breuken geheeld, scheurwonden gehecht en aderen geopend worden. Het zou een sleurbestaan zijn, een dagelijks heffen van het urinaal. Er bleef niet anders dan een op hoge toon vasthouden aan dein de gildebrieven verzekerde privilegiën en het jaar in jaar uit ontvangen van de door de overlieden uitgegeven Almanacken. Zich ergens, na het examen, als wonds meester vestigen, betekende gebonden zijn aan een en dezelfde omgeving, de klanten nalopen en zich ’s avonds verpozen met triktakken of onledig houden in „De Schat Der Armen” en het „Cruidboek”. Het beloofde geen onbeperkte gebieden en steeds hoger waardigheid. Het liet de vale kans op ongeletterde leerlingen, mis; troostige patiënten en het jaarlijkse gildemaal, op kos; ten van de berooide proevelingen en op poene vaneen bedorven maag bij een geschokt evenwicht.” ..Heelmeester, ons wacht een roemer uit het koelste vat!”, kwam Aukes, terug uit de kajuit, waarschuwen, liep naar het achterschip om aanwijzingen te geven aan het bootsvolk. „Heelmeester. ... Zo noemt de scherprechter zich ook!”, meesmuilde Van Riebeeck, zonk weer terug in z’n bespiegelen: „Chirurgijn betekende eveneens de gepijnigde booswichten na de tortuur de knoken zetten en de striemen zalven. De mensen liepen in hun lijden nog altijd naar den beul. Ze misachtten de medicijn; winkel voor het aanraken van den griezeligen wonder;
	ten verzacht. Het was groots, ongeëvenaard, maar bereikt. Het kleine gebouw kon door uitbreiding op den duur een ganse straat beslaan, maar het bleef wat het



	doener van het schavot. Ze verlaagden onbewust de waardigheid van doctor en chirurgijn. Wonden zalven en gezwellen uitsnijden, voor die roeping in Holland blijven? De droom aan de haard bij grootvader had schoner beelden en rijker beloften gegeven. Een gast; huis op eigen naam inrichten en zelf beheren was het hoogste, het toppunt van carrière v00r.... een man als Hudeman met z’n diepe bezieling voor het vak. Niet allen voelden zich geroepen om voor het leven ineen achterstraat ten anker te gaan. En dan bleef nog de vraag of Maria la Queillerie genoegen zou nemen met een wondmeester, met een man zonder bul, wel gevierd, maar niet van hoge staat. Zij stamde uiteen adelijke familie uit Frankrijk, mocht eisen stellen; temeer daar haar grootvader als predikant een voornaam ambt bekleedde en zich voor z’n kleindochter misschien een bruigom met bef en toga had gedroomd. Het was niet onmogelijk, dat de oude edelman een regeling voor de tot wees geworden Maria had getroffen. Hij was nog geen vier jaar dood, had allicht invloed uitgeoefend en bepalingen gemaakt voor zijn beide kleinkinderen, Abraham en Maria. De adelijke Hugenoot was, na z’n ontsnappen aan de Bartholomeus;moorden, naar Lon; den gevlucht en vandaar overgestoken naar de Neder; landen om veldprediker te worden in het leger van Prins Willem. In het leger waren de vooroordelen heel wat groter dan bij de vloot, waar hoge geboorte niet scheepswijs maakte. Maria had van vooroordelen weliswaar niets laten blijken. Ze was hartelijk geweest bij het begroeten, evenals haar broer. Ze waren naar de voordeur gekomen, hadden zonder veel omslag hoed en mantel overgenomen met een familiaar: „Jan! Haast een jaar, sinds we je zagen bij ons bezoek aan Amster; dam! Jij weer eens in Leiden?! Je komst doet deugd aan de oude vriendschap en huidige middag!” Zij noch Abraham hadden gevraagd naar het doel van de reis. Maria had zelf het antwoord gegeven door te veron;



	derstellen, dat hij, Riebeeek, naar Leiden toog op z’n doorreis naar Schiedam om het graf van z’n moeder te bezoeken. De vrijster had met deernis gesproken over het vroege verscheiden van de begaafde, schijnbaar zo krachtige vrouw. Ze had de treurige geschiedenis, waarvan zij in Schiedam getuige was geweest, sober weergegeven en fijntjes, teder als een vederstreel, gerept van de laatste stonden en fluisterende bede van de moeder, zorglijk tot aan het uiterste. Hij, Jan, had in het kozijn gezeten, tersluiks gekeken naar de olijke vrijster en kwasie schoonheid gezien inde schaduwing van de espen inde achtertuin en het strepen van de luifels aan de overzijde van de gracht, waar het spoel* water van de plechten droop. Van Maria was het voor* stel uitgegaan, een wandeling te maken buiten de stad. Ze waren inde richting van Noordwijk gekuierd en dorstig geworden inde hete zomerwind. Op een boer* derij hadden ze inde geur van de egelantieren gezeten onder de schaduwspatten vaneen hoge, welk*overhan* gende zonnebloem. Er was voetvolk van Frederik Hen* drik voorbij getrokken op weg naar Den Haag. Mars* kramers hadden stof opgejaagd van de mulle zandweg. Boeren waren met hun koperen zuivelgerief uit schouw* tjes en wagens geklommen. Hij had het amper gezien, alleen oog gehad voor de rustige manieren, het zachte karakter, de bruine kijkers en de leutige trek om de mond van de vrijster, die met opgekrulde lippen van de melk had genipt, naproevend met de glorie van de zomerdag op haar tanden. Die tanden! Wit als de melk inde kroes en zo keurig in het gelid als het vendel van den prins! ! Op de terugtocht had hij, Jan, dichter, bijkans onbe* scheiden pal, naast haar gelopen en een fel begeren, een ongekend verlangen moeten bekampen om haar niet aan z n borst te trekken, in z’n armen te sluiten, als een wildeman te kussen en dwaze woorden te zeggen. Hij had gepoogd ineen haastig en verward vertellen



	herstellen dooreen beschrijving van het stadhuis met de stenen omgang, doorluchtige spits, slag*klok* en uur* werk. Het was niet verder gekomen dan een opsommen van de Rams*, Schutters* en Callemanstoren en nog wat geleuter over de Jeruzalemsteeg, de Slotstraat en de Varkensmarkt. Ook Allert was genoemd en een toe* speling gemaakt op het springen van de polderkikkers. De geduldige Maria had knikkend aangehoord, ten* slotte verzocht wat meer te geven aangaande het stich* ten van het gasthuis te Amsterdam, de ervaringen bij het krankenverzorgen en het aanstaande chirurgijns* examen. Ze had almaar vragen gesteld omtrent het bedrijf en de schoonheid van de vermaarde koopstad, die zij meermalen had bezocht en bekeken. Ze bleek goed op de hoogte te zijn van de nooit verslappende spanning inde zeestad aller steden. Ze kon meespreken over de praal en pronk aan de gevels der handels* paleizen en het te snel rijkworden van de koopvorsten. Ze kende de gestrengheid van de plompe muurtorens en de zwierige nijging van Malle Jaap zowel als de pralle tegenstelling boven het Zuiderkerkhofpoortje in de Sint Anthoniusbreestraat. Maria had gedwaald in het Doolhof en was er zoek geraakt. Met een guitige trek op bet blozende gezicht had ze, ineen radde overgang, gelachen om het brommig vaderlijke van de grote luiklok inde pas voltooide Westerkerk. Van Riebeeck sch,rok op uit z’n gemijmer dooreen zwaaiend rondhout, dat rakelings over hem heen scheerde. Hij maakte zich klein tegen de verschansing, zag hoe de roeiboot rukkend schommelde aan het geteerde lijntje. Het fluitschip lag bijkans ree voor de uitreis. Inde kuil werd echter nog danig gezwoegd met vaten ingezouten vlees, manden verse groenten,
	aan zichzelf te ontsnappen, maar was inde nonsens blijven steken. Hij had een zonderling verhaal verteld over Jasperijntje, de moei van den ijkmeester inde Achterstraat te Culemborg. Die blunder had hij willen



	balen scheepsbeschuit en fusten wijn en bier. Boter, erwten, bonen en kazen werden overgenomen en vers sleept met de kisten van de bemanning, waarvan een groot deel eerst bij het eiland Wieringen aan boord zou worden gebracht. Dat waren de gasten uit de loges menten, begreep Jan, die inde toenemende herrie z’n vrijster niet liet overstemmen. Hij hoorde haar weer babbelen over handel en factorijen.... Maar op z’n gepraat over Indisch,e plannen was zij niet ingegaan. Ze had een half goedkeurend, half betwijfeld: „Waarlijk?” teruggegeven en ’s avonds aan het maal haar broer inges licht met een klaar klinkend: „Weet je ’t al, Abraham? Jan denkt het spoor van Van Diemen te volgen!” De bootsman liep weg en weer te draven, stuurde het volk van voor naar achteren, schorde z’n bevelen in het geroezemoes van schelden, kwinkslagen, smijten, laars zengebonker en de gillerige smart van de stroeve takels blokken. De timmerman klauterde van stuurs naar baks boord, sloeg wiggen, beukte met een houten hamer vervaarlijk zeker en sprong, koddig stram, over de plassen en zwabbers op de luiken. De stuurman kwam van de kampanje, groette den schipper en diens gast in het voorbijgaan, verdween achter een stapel kisten en bedden. Spillen werden ingevet en hijsch,blokken nages zien. Hier en daar kwispelde een lijntje of kronkelden zware touwen, die werden opgetrokken door zangerig uithalende matrozen in blauwe, wijdopenstaande hems den. Ze waren nat van het zweten, dat van de borsten droop. Blote voeten kletsten, schenen zich bij het ruks ken en sjorren vast te zuigen aan het vochtige dek. De bezige mannen keken kritisch naar den verslonden landkrab, tjitsten speeksel uit over de verschansing. Douwe Aukes hielp bij het aantrekken van de bezaans schoot, kwam weer naar z’n vriend en glunderde, purs per van inspanning: „Een puike kiel!.... Een beetje nuffig op klein water, maar op zee als een begijntje zo grijs en als een zwaan zo statig! Geen kwakkelen of



	kwalen! Een struise juffer, door en door! Alleen van achter zwaar gehavend geweest door het slaagsraken met de Franse malcontenten.”
	„’k Heb er van gehoord. Het was schennig!” laakte Van Riebeeck. „Kaapvaart in volle vree door h,et slijm van de Franse adel. Je bent er maar magertjes aan ont* komen, Douwe!”
	„Gans sakker lijsjesü” vloekte deze, schold op het verraderlijk gedrag van bekrente, wildweiige schavuit ten, opende met breed gebaar de deur van zijn verblijf en noodde: „Stap binnen! We gaan het is proberen met de kroes! ’k Raak lieverlede aan ’t versmachten! ’k Heb me mee in ’t zweet gedaverd.... Schud de landrot uit de plooien van je kleed en vaar dicht op Douwe en z’ri eeuwige vriendschap!.... Ga voor, man!” Lachend betrad Van Riebeeck de kajuit, waar de roe= mer geheven werd op een behouden vaart, op eeuwige trouw en het beklonken afscheid.... misschien voor altijd, dacht Auke, die wist, dat, bij het wederkeren van de gereedliggende vloot, Jan niet meer toeven zou in Amsterdam of binnen de grenzen van de Zeven Provinciën....



	Blootshoofds en aanvankelijk toch nog wat bedrem* meld had Van Riebeeck tegenover de strenge over? lieden gestaan inde stemmige gildekamer, waar het smoespelen vaneen bromvlieg schennend aandeed. Maar niet alleen de scherpe, schier stekelige blikken van de proef meesters in feestdos had indruk gemaakt: ook de stijlvolle betimmering, de vele kasten, rijkelijk ge* stoffeerd met naturalie en instrumenten, hadden, naast de meubilering, de geschilderde portretten en de afbeel* ding vaneen heksenweegschaal, hun uitwerking niet ge* mist. Veel tijd om de fraaie kamer en starre meesters op te nemen was echter niet gelaten. De inzet van het examen was plotseling en overrompelend geweest. Direct bij het binnentreden had de proeveling op z’n vingers de verschillende soorten van verwondingen moeten noemen. Fracturen en accidenten had hij zonder pauze moeten omschrijven. De overlieden hadden hem aan de tand gevoeld overeen verband voor grangaea en een extirpatie onder de knie. Ze hadden eenparig blijk gegeven van hun tevredenheid door knikken of een andere wijze van woordloze instemming en volgden met grote belangstelling het trepaneren. Ze hadden zowaar luidop lof gesproken bij het keurig slagen van de kunst* bewerking! Ook de latingen waren goed gelukt, of* schoon de ader op de voet op een haar na gemist werd. Het rijzen en weer plaatsnemen van de examinatoren was met veel plecht en ceremonieel geschied, evenals het keuren van de lancetten en het aankondigen van uur en datum, waarop de proeveling, die zich eerlijk en met lof gekweten had van de opgelegde examentaak, tot Meester Chirurgijn zou worden verklaard en zonder
	HOOFDSTUK VII



	voorbehoud het koperen bekken, de blijk van z’n waar» digheid, aan gevel of pui mocht uithangen. Nog andere, minder plechtig eervaringen, hadden Van Riebeeck het hoge gewicht en de diepere zin van de onvergetelijke dag bijgebracht. De ceremonie inde gildekamer had veel van de zenuwen gevergd en danig energie gekost, omdat de proeveling alles staande had moeten ondergaan. Dat was evenwel het ergste niet geweest! Wat na het examen was gekomen had de knauw gegeven: het feest» maal van de gildebroeders, dat op vorstelijke wijze was aangekleed geworden op kosten van den nieuwbevor» derde! De overlieden hadden de uitgezochtste spijzen en duurste wijnen laten aanrukken, geslempt en geslobs berd, gedanst en gezwierd en tegen de morgen dén schout veel last bezorgd. De geslaagde proeveling had zuinig gekeken bij het verlaten van de weelderige fuif, was balsturig de trap naar de straat afgedaald. Boven hadden ze het examineren met kelk en zoopie opgevoerd tot een hoogtepunt van het gildebestaan. De groet aan den nieuwen broeder zou, had men gezegd, morgen of overmorgen worden overgebracht en dan meteen de rekening van het gastmaal worden achtergelaten. Het brassen op kosten van den leerling had Van Riebeeck kribbig gemaakt. Hij had zich afgevraagd, hoe de onbe* middelde proevelingen ooit de schulden, door het festijn ontstaan, konden dekken? Die misstand had hij fel ge» hekeld. Het maakte hem na dagen nog wars van alle feestvertoon en de arbeid in het gasthuis van Hudeman, waar hij om een haverklap wegliep om heul te zoeken bij de vaantjes op het IJ.
	Weer was Jan ineen taveerne verzeild geraakt, had er lang op een zuinige kroes gezeten en liep door de Blauws lakensteeg naar de Oudezijds Voorburgwal, waar een fors houten beeld van den een of anderen zeeheld boven een winkel manhaft naar voren trad uiteen overdaad van verguld scheepss en oorlogstuig.



	„Deez’ admiraal heeft nooit de vlag Voor lood of ramp gestreken!”
	las de dolende Chirurgijn, putte er les en moed uit, be? dacht lachend, dat ook de dappere admiraal z’n examen achter de rug had en er al evenmin zonder kleerscheu? ren doorheen gekomen was. Die had krasser ervaringen! Het was waarlijk landrottig benepen nog langer te sak? keren over kosten van het gildemaal.
	„Deez’ admiraal heeft nooit de vlag Voor lood of ramp gestreken!”
	herhaalde Van Riebeeck inprentend, vond het onder? schrift mannelijk stoer en maakte uit, dat het weeral verschuiven van de reis naar Leiden een flauwhartig strijken van de vlag betekende. Maria had nog geen duidelijke blijk van haar ja of neen gegeven. Dat was voor een vrijster trouwens ook niet voegzaam. Een man kon zich melden en ronduit zeggen: „Ik ben meerder? jarig en peins er overeen vrouw te nemen, een huwelijk te sluiten.”
	Ja, zo kon het verklapt worden, overwoog Van Rie? beeck. Eerst een beetje luchtig en kwansuis langs het doel heen, om later, bij het prentenkijken cf ruikerschik? ken, wat meer los te laten. Meer direkt en als een vraag. „Als een vraag...verwerkte de verliefde Culembor? ger, verstond onder het voortlopen pas goed, dat het winnen vaneen bruid minder kennis doch heel wat meer vaardigheid vereiste dan het chirurgijnsexamen. Zelfs de manhafte admiraal had denkelijk meer spul gehad bij het verwerven vaneen huiswijf dan bij het bevechten van Spek en kaper. Het trepaneren was een slag en het wondbehandelen een weet, maar een vrouw, een vrijster als Maria la Queillerie ten huwelijk vragen, terwijl er geen zekerheid bestond omtrent haar hart, zomin als ten aanzien van de eisen die zij stelde aan de staat van



	den bruidegom. Nee het was waarantjes niet zo simpel: het bleef een bravourstuk, haast zo rauwelijk pardoes als het aangrijpen vaneen zeerover of een schansbestors mer. Plots en klaar zag de kleinzoon van Govert van Gaasbeek, waarom grootvader op de vooravond van het vertrek naar Amsterdam zo verzekerd had gesproken over het onbekommerd tegemoetvaren vaneen Armada ineen haringbuis! Een onwrikbaar vertrouwen hield de helmstok en was de ruggestrang vaneen onverschrok* ken doen, vaneen recht vooruit sturen zonder omzien. Natuurlijk, Gods raadsbesluit liet geen omkijken toe! Met een: „Recht vooruit!!”, maakte Jan zich los van den houten admiraal, genoot in het voorbijgaan nog even van het sierlijke poortje der Agnietenkapel, maar besef* te, dat hij met een dwalend bewonderen van grachten en pleinen zijn doel niet zou bereiken. Het was allemaal wel heel fraai, de bruggen, de poortjes, de inkijken en de torens, de ganse lust en weelde die de welvarende koopstad te kijk stelde. Het was schoon, soms heerlijk van picturale diepzinnigheid, maar het kon toch niet halen bij haar ,bij Maria la Queillerie.... Inde wagen op Leiden was Van Riebeeck nog bezig met het formuleren van bekorende volzinnen, die hij plaatsen zou zodra de gelegenheid schoon was. Hij had bij een boekverkoper op de Dam tersluiks een geschrift over huwelijken en huwelijksaanzoeken ingekeken, maar het boekje weer uit de hand gelegd met een gevoel van eigenwaarde, van flinkheid, die geen voorzeggers be* hoefde. Hij kon toch alevel z’n woord wel doen, meldde zich aan de woning van Abraham la Queillerie en ver* zocht deze, in het bijzijn van Maria, om een onderhoud. Inde studeerkamer onthulde Van Riebeeck het doel van z’n komst in Leiden. Hij begreep wel, dat de broeder niet te beslissen had ineen aangelegenheid die in hoofd* zaak de zuster aanging. Maar hij wilde eerst en op de man af vragen of Maria reeds aan een ander haar woord had gegeven. Hij zette uiteen, dat het z’n bedoelen was



	Uit het lange gesprek bleek, dat er op voorspraak en aanmoediging van Abraham viel te rekenen. Deze was overtuigd te handelen inde geest van zijn grootvader, die jarenlang bevriend was geweest met Govert van Gaasbeek en in diens huis een onderdak had gevonden na het ontsnappen aan de Bartholomeusmoorden. De adelijke predikant zou een huwelijk tussen zijn klein* dochter en den kleinzoon van z’n vriend zeker niet on* gaarne hebben gezien. Alles hing echter nog inde lucht, waarschuwde Abraham, hoewel hij er hoopgevend aan toevoegde: „Maria staat sinds je bezoeken meer voor de spiegel en achter de ramen.” Hij lachte zonnig, weer* hield Jan, die meende genoeg te weten en naar de huis* kamer wilde gaan. Er moest eerst nog wat gebabbeld worden over de plannen inde Oost. Dat er op Van Diemen te rekenen viel wilde Abraham niet betwisten. En dat er in Indië meer kans van slagen was dan elders beaamde hij grif. Het streven van den chirurgijn naar een waardiger, meer belovend ambt was alleszins begrijpelijk. Het wondmeesterschap, hoe loffelijk dan ook, kon maar een schrale winstpost zijn voor een Van Riebeeck.
	„Het is een dragelijke eerste bladzijde in het blanco grootboek”, zei de jonge koopman, voegde er met een zuinige trek om de volle lippen aan toe, dat grootvader z’n dochter vroeg verloren had en z’n schoonzoon zei* den thuis zag. Het mocht wel gezegd zijn, dat de oude
	om, na het verkregen jawoord, in dienst van de Oost* indische Compagnie te treden en zich in Batavia in vers binding te stellen met gouverneur Van Diemen, aan wien hij reeds had geschreven. De verloving kon direct of later aan grootvader Govert worden bekend gemaakt. Moch het feest een feit worden, dan was het het aller* beste grootvader én met de bruid én met de overzeese plannen tegelijk te overrompelen. Het nieuws van de vrijagie zou den ouden man bijster verheugen: hij zou er de kwade kansen van zee en tropen om vergeten.



	man z’n kleinzoon liever aan de wal hield en niet zonder
	bedoeling geld had gestoken in het gasthuis van Henrik Hudeman.
	Riebeeck bevestigde. Hij was bereids tot de over*
	tuiging gekomen, dat het scheutige geldverschaffen van den grootvader niet uitsluitend het belang van de zieke bootsgezellen had gegolden. Het was een proef, een poging tot binden geweest Maar er was bij die ge* legenheid ook gezinspeeld op verkering, op het zoeken vaneen geschikte huisvrouw. Er was geen naam ge* noemd en toch.... Grootvader kende Maria heel goed. Hij had haar meermalen een voorbeeldige vrijster ge* prezen. Wie was er door karakter, gestalte, afkomst en wees zijn meer geschikt voor het huwelijk dan zij?! Jan monkelde op zijn beurt. Het bevreemdde hem niet lan*
	ger, dat La Queillerie, al bij het begin van het onder* houd, zonder een zweem van verrast zijn een stoel bijschoof of het een beklonken zaak betrof. Jaja, die had ook z’n dragelijke bladzijde in het grootboek, de lachende Abraham, die leuk, gemoedelijk het opbiechten had aangehoord. Met de gevouwen handen op het fulpen ondervest had hij gezeten en fijntjes te kennen gegeven, dat de samenzwering een einde had. „En zo weten we dan nog niet, wat we allereerst weten moeten”, besloot La Queillerie, maakte attent op een geschilderd paneeltje aan de wand en onderwees: „Uit
	Frankrijk.... Monniken in koorbanken.... Geen
	onderwerp voor jou, hè? Jij gaat een beetje uit wandelen en ik neem een boek, ga me verdiepen in Het Genot Der Eenzaamheid.”
	Van Riebeeck verstond de wenk, slipte zonder antwoord uit de studeerkamer, om zich na een lange wandeling met Maria weer aan te dienen als de aanstaande, nog vrij ver toekomstige echtgenoot van de zuster, die met hoogrode kleur inde deurpost stond en lacherig uit* bracht: „Jan schrijft sierlijk, maar hij praat nog beter!”



	Op dezelfde ree waar Allert Westhuysen de onrust had zien waaien inde vaantjes, werd de onderchirurgijn Jan van Riebeeck naar z’n be* stemming geroeid en opgenomen aan boord van Het Hof van Holland, een stevig gebouwd, welbewapend fluitschip, dat in volle tooi en zwaar belast lag te rijden op de gronderige golven voor Helevoetsluis, vanwaar de schepen naar Oostdndië vertrokken voor rekening van de Kamer van Delft. De grollen van de roeiers en het tieren van het scheepsvolk maakte weinig indruk op den overklimmenden wondmeester. De grollen waren te zeer versleten en het schreeuwen of smijten met de luiken waren bekende klanken. Het was op De Rode Haas en nog een aantal koopvaardijschepen, die hij in dienst van meester Hudeman bezocht en bezien had, niet anders geweest. Volk, masten en tuig van Het Hof van Holland hadden niets verrassends. Zelfs de opvarenden inde kuil of op het achterdek en de stuur* man op de kampanje leken goede bekenden. Het ver* slepen van kisten, bedden, manden en balen, het was alles als in Amsterdam in der tijd op het schip van Douwe Aukes. Alles eender.... behoudens het zwieren van de wimpels en het slaan van de vlaggen. Ook de vlaggen van De Rode Haas op het IJ hadden gejubeld, maar het dundoek was dundoek gebleven. De wimpels op de schuit van vriend Douwe hadden zich wuivend laten gaan, de volle lengte uit. Maarde vaantjes en wim* pels van Het Hof van Holland kenden geen grenzen! De banen van de vlaggen versmolten tot een laaie uitbundigheid. Ze kregen een ziel die verrlde inde einder....
	HOOFDSTUK VIII



	De onder*chirurchijn liet zich als een sta*in*de*weg door de matrozen een plaats wijzen. Hij moest maar ergens in een hoek kruipen en zorgen dat hij geen voetstoot werd. Er was geen tijd zich nader te bemoeien met den nieu* wen wondlapper, die, met z’n rare kist en onmogelijk valies, wel een banjer leek en onder het volk al meteen een Groene Kaas heette! Het zou wel een broddelaar zijn, een beunhaas, die door de Compagnie op de be* manning werd losgelaten om naar hartelus te kerven en met allerlei gallige slikmiddelen zieken en gezonden naar de haaien te helpen.... De bootsman kwam van de bak, ontwaarde den stadsen snuiter achter de trap naar de campagne en wilde er meer van weten. Hij begaf zich naar den groen, die zich in z’n korte, wijde schoudermantel geborgen waande, wonderwel thuisvoelde op het vreemde schip en ver* slonden naar tuig en wimpels oogde. „Van Riebeeck, als ik het wel heb! De nieuwe wond* lapper!” Het klonk niet erg waarderend en werd aan* gevuld met een minachtend: „Zeeproef, is ’t niet?” „Nee, huisproef!” antwoordde de aangesprokene niet zonder nadruk, achtte het raadzaam er aan toe te voe* gen: „Leerling van Henrik Hudeman uit Amsterdam.” Het stroeve gezich van den bootsman klaarde op. Lachend kwam hij uit de plooi: „Dan kan jij denkelijk meer dan voorbidden en zieken troosten We tref* fen het met je! Een puntgave heelmeester! Een onder* chirurgijn met huisproef! Zo gingen we nooit eerder ter zeevaart in!”
	„Niet?!”
	„Steevast brekebenen.. Halzen, die van toeten noch blazen wisten en waar wede pret wel mee op konden.” „Maar eens afwachten”, temperde Van Riebeeck de hoge verwachting van z'n kunnen, vond goed, dat de bootsman het valies naar onder liet brengen en kon zich wel indenken, dat de bemanning plots vriendelijker, ge* dienstiger werd bij het vernemen van de goede tijding,



	die als een lopend vuurtje ging, beneden* en bovendeks. De snelle ommekeer liet zich verklaren. De huisproef gaf een heel wat hoger dunk omtrent den onder*chirur* gijn, die een volledig gilde*examen achter de rug had en niet aan boord van Het Hof van Holland was gekomen met de lorrige, ineen snap en een snok behaalde zee* proef. De man droeg geen borst vol branie onder z’n steedse mantel. Hij kwam niet om geneesmeester te spelen op de huid van anderen. Hij kende de moeilijk* heden en de ernst bij ziekten en kwetsuren. Op de hele vloot viel amper een bruikbare wondlapper aan te wij* zen. Het cureren werd bijna zonder enige kennis of ervaring uitgeoefend door allerlei avonturiers, verdach* te kwanten of mislukte proevelingen. De ergste staaltjes van onkunde waren inde verstreken jaren vertoond en de gruwelijkste geruchten in omloop. Er werd openlijk beweerd, dat vagebonden en verlopen piskijkers op de zieken waren losgelaten, het operatiemes grif hanteer* den en alleen maar stroef en hortend bleken te zijn als ze een brief moesten schrijven. Van steken op het proef* leer hadden die nog nooit gehoord en de ligging van aderen en pezen was hun zomin bekend als de barm* hartigheid. Ze meesterden er onbeschroomd op los bij angina, koorts, graveel, hartvang en podagra. Zij pijnig* den het scheepsvolk op z’n beuls en grepen maar op goed fortuin inde medicijnkist. Ze lieten slikken wat zij zelf niet kenden en.... God moest hen helpen, die de kuur ondergingen. De kwakken en schelmen waren zo moorddadig als de hete ziekte en andere plagen, doch minder regelmatig. Toen De Zwarte Leeuw, een schip van de Kamer van Enkhuizen, voor Jacatra lag, had de chirurgijn aan een aantal opvarenden, dat aan slapeloosheid leed, een medicijn toegediend; een drank, die met recht een slaapdrank mocht heten, want de patiënten sliepen nog en zouden wel blijven slapen tot de jongste dag....
	Neen, Heeren Zeventien hadden waarlijk niet zoveel



	omslag behoeven te maken alvorens hem, Van Rie= beeck, in dienst te nemen. De Bewindhebbers waren niet te vermurwen geweest, zich te zeer bewust van hun macht. Ze gaven geen vijf en veertig gulden als het werk vaneen opperschirurchijn voor twee en twintig gulden verricht kon worden dooreen pasgeslaagden proeveling. „Twee en twintig gulden....” Het was een fooi! Het gasthuis van meester Hudeman beloofde het dries, viervoudige. Een scheepsschirurgijn met het loon vaneen.... kok!! Maarde kapitein bracht het ook niet veel verder dan tachtig gulden en de zie* kentroost tot drie en dertig. .. . Van Riebeeck schikte z’n mantel, zette de kraag op en hervatte het stellen van de feiten waarmee hij te maken had. Buiten de Oostindische Compagnie om was er geen schijn van kans naar Batavia te geraken. Bij Hees ren Zeventien berustte alle macht, zij vertegenwoordigs den de Kamers van Amsterdam, Delft, Enkhuizen, Hoorn, Rotterdam, Zeeland en zo meer. De Edele Coms pagnie had het monopolie, waarbuiten geen handel of functie inde Oost bestaanbaar was. De Verenigde Kas mers waren welhaast zo machtig als een souvereine staat. Zij konden verdragen sluiten met de onafhankes lijke vorsten inde Oost. De Compagnie kon belastingen heffen, oorlog verklaren, kaperbrieven uitgeven enmuns ten slaan. Zij legde straffen op en liet verbannen, wie haar niet aanstonden. Zij nam vreemdelingen in haar dienst en bepaalde de prijzen op de markten der wereld. Zij maakte verordeningen voor de gebieden die onder haar invloed stonden, bemoeide zich met het benoemen van gezanten, legeraanvoerders, professoren en prédis kanten. Zij gaf aan haar employé’s militaire en naus tische rang. De Oostindische Compagnie was de Staat, ofschoon alles wat zij deed heette te geschieden in naam van de Republiek en ondergeschiktheid liet veronders stellen. Maar inde practijk handelden Heeren Zeventien



	uit de kraag van z’n mantel dook om te kijken naar het volk, dat op het achterdek samendrong en namen* noemend antwoordde op het geschreeuw van den boots* man, welke een monsterrol tussen de band van z’n broek stak en een vel papier aan de grote mast beves* tigde. „De Artikelenbrief!” onderkende de onder=chirurchïn nam er verder geen nota van, tuurde naar een houten hamer, die versmeten tegen de verschansing lag: de koperen band over de kop van de steel glinsterde inde lentezon.... Uit de kombuis kwam warm en rokerig de spijslucht overwaaien. De matrozen en soldaten keerden terug naar het achterdek, togen weer aan de arbeid of slenter* den rond. Sommigen geheel onlustig. Een sloep werd opgehaald en het laatste vat pekelvlees naar beneden ge* geven. De timmerman verscheen met de handspaken. Hij schold de lanterfanterende soldaten voor honden en duivelskinderen, legde de spaken bij het ankerspil gereed. De matrozen draaiden de tros gtrak, lieten het anker onberoerd haken inde bodem van Goeree. De bootsman gaf wenkend te verstaan, dat hij den onderchirurgijn had genoteerd en die voorlopig kon blijven zitten waar hij zat. De huisproef deed won* deren! Trossen werden uitgebracht om het schip te zwaaien: Hellevoetsluis ging ergens anders liggen. Het Hof van Holland wiegde niet meer zo breed en gladjes op de deining. Van Riebeeck schommelde meeophetontmeer* de schip, dreef in gedachten naar de wal, naar Amster* dam en het voormalige Bushuis op de hoek van de Hoogstraat, waar hij ruim een maand tevoren eender vijf poorten was ingegaan om zich, na een goedgunstig
	zonder overleg met het gestelde Regiment. Zij namen be* sluiten buiten de Staat om en gingen er zelf toe over voor de Oost eigen munt te slaan. Er viel met de straffe Bewindhebbers niet te spotten, wist Van Riebeeck, die



	antwoord op z’n verzoekschrift te presenteren bij de Kamer van Delft. Hij had zich een smalle kraag om< gelegd, want de brede, fraai geschulpte paste niet bij het nederig verzoek om plaatsing bij de vloot. Zwier was goed om een vrijster te winnen, maar zou door de strenge Bewindhebbers gewaardeerd zijn als een ver* dacht zondige neiging. Uitbundige schoengespen en een bloemfluwelen hoedrand zouden ongetwijfeld kwaad hebben gesticht. Het had zin, zich sober en inde pun* tjes te melden, want de Compagnie had niet alleen vaste voet op Java. Haar factorijen lagen verdeeld over de verschillende delen van de Oost. En stond niet op elke post een opperkoopman of een gouverneur! Op een van die posten lag de toekomst! Van Diemen was al een kleine drie jaar Gouverneur*Generaal en zou nog eenmaal met de brede, drijvende wimpel een vloot commanderen en als land* en zeevoogd thuisvaren.... Het thuisvaren van hem, Jan, had voorlopig geen haast. Maria had zich bereid verklaard naar Indië te komen zodra de omstandigheden het toelieten. De kansen stonden niet kwaad. Heren XVII waren de laatste jaren al aardig over stag gegaan. Ze beschouwden de posten niet langer als handelscentrum zonder meer. Coen had hun gelukkig anders bijgebracht: de stich* ting van Batavia bewees het! Het ging inde Oost niet langer om een haast*je*rep*je ruilen en bijeen grab* beien om een schip vol te krijgen met specerijen. Men dreef niet zo uitsluitend meer naar het in het wilde weg rijkw'orden door kwanselen, plunderen of twiststoken. Er was sinds Coen sprake vaneen Dominium! De onder* chirurgijn kende z’n Latijn en de betekenis van het woord, dat hij met nadruk uitsprak. Het eiland Banda was herschapen ineen reusachtige plantage en had in vijf jaren tijds meer dan drie millioen ponden muskaat* noot opgeleverd en nog een millioen pond nagelen verscheept. Die opbrengsten waren vijftigmaal hoger dan het kapitaal, dat inde onderneming gestoken was.



	„Vijftigmaal hoger!”
	Geen wonder, dat de Loffelijke Compagnie een goed loon kon bieden en aan beambten van rang en gezag strenge eisen stelde. Er bleken voor 'de betere functies liefhebbers genoeg te zijn. Mannen van kennis en bekwaamheid kwamen zich in overvloed aanbieden. Hij, Riebeeck, had het tot z’n schade ervaren. Het eer* lijk en met lof behaalde wondmeesterschap had niet zo heel veel indruk gemaakt op Heren Bewindhebbers. De receptie was tegengevallen. Het chirurgijnsdiploma had hen niet toeschietelijker gemaakt. Ze waren bijlange niet soepel en happig geweest! Het mocht dan waar zijn, dat er bij het werven van soldaten en matrozen weinig acht werd geslagen op kennis, ervaring, afkomst, gedrag en staat van gezondheid, met het kiezen en aam stellen van meer gezaghebbende ambtenaren stond het anders. Een chirurgijn was weliswaar ook niet van hoge staat, maar Heren Zeventien hadden getoetst, geïnfor* meerd, nog eens gevraagd en weeral in overweging genomen, maar het verzoek om plaatsing als opper* chirurgijn van de hand gewezen. Ze hadden het voor* stel schier bijtend verwerkt en gekeken of het een benoeming tot schatbewaarder betrof. De heren waren sluw geweest, hadden begrepen, dat een jonge borst, die hoe dan ook naar Indië wilde, graag met een min* dere rang genoegen zou nemen en toch braaf z’n plicht zou doen. De Bewindhebbers hadden meer belangstel* ling getoond voor de godsdienstige overtuiging van den sollicitant dan voor z’n kundigheid als chirurgijn. Het onderzoek naar de ware geloofsbelijding was pijnlijk verregaand geweest en niet zonder overleg van bewijs* stukken afgedaan. Of het de beroeping vaneen domi* nee gold, zo hadden de Heren gepolst en sterk aange* drongen op het behartigen van Gods woord en de belangen van de Compagnie. De onderchirurgijn had zich bij het voorbidden stipt te houden aan het gebed zoals het door de Edele Compagnie werd samengesteld



	de medicijnkist. Vermanend was aan de instructie toe* gevoegd. „Hou de Schrift voor oogen inleven en vers gaan!” Een koortsachtig gewemel ontplooide zich over het dek van Het Hof van Holland. Van beide boordzijden beklom men het want. Touwen werden doorgehaald en ra’s bij de wind gebrast. Van voor* en achterschip werd: „Oploeven!” geschreeuwd. „Hieuwen!”, kwam van den bootsman, die naar de ankerspil draafde en weer een nieuw bevel doorgaf: „Opborsten! Hij dook weg onder het voetlijk van de uitstaande fok. Uit de bak kwam een reus met armen als dijen en een gladgeschoren gelaat, waarop de vrolijkheid van de klare Aprilmorgen spiegelde. De Goliath greep de fokkeschoot, sjorde met krakend geweld, ontdekte den onderchirurgijn en animeerde: „Kom uit de kreuk en zwaai je moer gedag!” i t i « 1» .
	Van Riebeeck sprong op, merkte, dat het schip vrij* kwam en ging over de verschansing hangen. De kust* lijn week, begon te deinen Verspreid over het smalle strand donkerde het aan* zwellen van belangstellenden, de vrienden en vreem* den, wier zwaaien en opspringen popperig aandeed en wier geroep als een geschonden echo overkwam, ver* loren raakte in het slaan van de zeilen en het fluiten van de wind
	Aan boord van Het Hof van Holland werd gewuifd met de mutsen of afgelegde kledingstukken, luid geroepen en getoeterd. Dan verstilde het schreeuwen, zakten de armen, volgde plots een verstarren en scheen alles zich een wijle te bezinnen, mens, schip, vlaggen en tuig.... Onder de toeschouwers op het strand waren maar enkele verwanten van de opvarenden, die voor een jaar
	en uitgereikt. Hij mocht er, op straffe van ontslag en verbeuren van het maandgeld, met woord noch klems toon van afwijken. Hij had te beseffen, dat van het dagelijks gebed meer uitging dan van de middelen in



	of langer van huis gingen, misschien nimmer keren zou-- den. Toch was het vrouwvolk thuisgebleven inde ste= den en dorpen, te ver van de plek waar Het Hof van Holland de zeilen hees en de monden van de kanonnen zwijgend liet spreken van durf en ongenaakbaarheid. De reis naar Hellevoetsluis was voor de vrouwen, vrijsters en vrienden veel te duur of te omslachtig en het af* scheid zo kort. leder aan boord had geroepen, sommigen ineen zelfs voor Jan onverstaanbare taal. Enkelen had* den zich aangesteld als bezetenen, almaar gezwaaid naar de wuivers aan de wal en zich schor geschreeuwd: ieder zag in het wegglijdend gegroet een afscheid van de zijnen. De bootsman kwam storen. Hij liet de kist van den onder*chirurgijn wegslepen, gaf met enige verwondering te verstaan: „Je schaft aan de kajuitstafel!” Knipogend openbaarde hij: „Er wordt een slaapgaatje voor je vrij* gemaakt bij den busschieter of den konstabel.” Van Riebeeck toonde z’n dankbaarheid, kreeg op z’n vragen te horen, dat hij de eerste uren niet veel anders te doen had dan inde weg te lopen. Hij ging weer over de verschansing hangen, tuurde naar het wegduiken van de Brielse toren, die plomp uitstak boven het lijnen van de duinenreeks. Een zoete suizing voer door het want. De brede mantel begon te knijpen, werd van de schou* ders geschoven.... Een matroos snoot de neus met verwoed genot. Het water langs de boorden begon te kruiven. Lang* zaam vervloeide de scheiding tussen de zee en het ge* boorteland. Dieper zonk de vaag vlekkende toren van de Sint Elisabethkerk. ... Geboorteland.... Ergens achter het wolkengedaante liet het zich nog vermoeden, het huis van grootvader, de praam van Allert en het snuisteren van riet en bie* zen, waar de koeien stof opsloften op het trekpad langs de Lek. Geboorteland, waar de hofsteden hurkten onder de



	hoge, eeuwenoude olmen omtrent Everdingen. De Sint Barbara, waar alle uren een voorslag uit de toren zong, klaar als zilver en diep als de weemoed, die de klokken als hoorbaar maakten en galmen liet over duin en zee naar het afvarende schip, waar vergeten melodiën ble* ven hangen ineen doolhof van lijnen en tuien Wat daar flauwdeinend verzonk was het vaderland, waar de speel* en leerjaren achterbleven met het vele dat plot* seling dieper inhoud en scherper gestalte kreeg. Het sterke van grootvader Het beschouwelijk behagen van Henrik Hudeman.... De vitaliteit, verve en logica van Westhuysen Het sprankelende in Maria, die ja gezegd had en haar woord zou houden Het grootzeil gaf mopperend antwoord op de overpein* zingen van den onder*chirurgijn, kreeg steun van de krakende blokken. Er sloeg buiswater over. Meeuwen namen scherend afscheid, doken naar de schuimballen in het kielzog, verwaaiden met een spat van de morgen op de vlerken. Er kwam meer werking in het schip, dat stug rees en terugviel met gesmoorde plof. Een hoge toon floot door het want. Van Riebeeck dacht aan de vrijster, kwam met zichzelf in gesprek:
	„Schrijven ” , Brieven, daar waren maanden mee gemoeid. Z<e konden maar zelden gewisseld worden, hadden te wachten op het uit* of thuisvaren van de vloten. Wanneer zou haar brief hem bereiken?
	Een frisse, kalmerende ademtoog liep mee met kiel en wimpels van Het Hof van Holland. Donkerend moppers de het grootzeil. Geheimzinniger prevelden allerlei schoten, blokken en doeken. Gierend werd de onder* toon, wegvliedend door de tuien.... De bootsman stapte als een Zondagswandelaar rond, bewoog zich wiegend inde heupen van bakboord naar stuurboord. Hij werd ineen vreemde taal aangesproken en antwoordde met een schouderophalen, terwijl hij



	„Dat valt zeker mee!”
	„Ons allemaal.... Nog een enkel vissermannetje en dan, dan hebben we Holland gehad. Een beste inzet voor een eerste reis....”
	„Eerste reis voor de Compagnie”, verbeterde Van Rie* beeck, meetrantelend met den praatgragen vaargenoot. „Ik heb al een reis per schip naar Frankrijk gemaakt.” „Dat is dan te tweede blijmaar!” vond de bootsman, liet z'n slimme blik rusten op de verzorgde handen van den onder*chirurgijn en beleed: „Ik versta het toch nog niet te best.... De zeeziekte sla je denkelijk over. Een moederschaap ben je ook niet. En voor de rest.... Een ieder moet z’n eigen avontuur maar lopen op zee of in de Oost en daar aangrijpen, voorziens of onvoorziens.” „Wijs gesproken, bootsman!” „Het zal wel niet om de zieken en gekwetsten aan boord begonnen zijn....” „loch wel! Gedurende de reis ben ik chirurgijn met een bestendig opzet te helpen waar te helpen valt. Eenmaal in Indië, wil ik proberen....” „Braaf! Ik begrijp.... Je zal straks wel bij den schipper geroepen worden Man, spot er niet mee!”, lachte de bootsman, stond koddig de gebronsde kop te schud* den en verzekerde: „Je mag knap zijn, meester, maar hem krijg je niet dood! Alle sabels, kanonnen, kort* jannen en musketten aan boord zijn niet in staat hem te deren. Hij heeft een renosterhuid en indertijd bij Robert de Menist z’n lessen geleerd over de grote schip* vaart. Hij komt van de oorlogsvloot en heeft uit het Starreliedt en ’t Schippersdansliedeken de stuurmans* kunst gepuurd. Het is z’n eerste reis naar de Oost. Ik ben benieuwd.... Misschien varen we nog met de vlag in sjouw. ... Afwachten... . Afwachten.”
	naar het stagzeil wees en dan naar Jan kwam: „Je treft het niet slecht op je eerste reis, heelmeester! Een bij* kans nieuw schip en maar tweehonderdveertig man aan boord.”



	„Robert de Menist? Robert de Fries, bedoel je! De man, die evengoed zeekaarten als verzen kon maken.” „Dat klopt! En dat jij eer te veel weet dan te weinig klopt niet minder”, prees de bootsman, noodde hoekig: „Nou eerst naar de grote mast om de Artikelen te lezen. Dat is voorschrift. En het prompt behartigen de ver* wachting.”
	Willig volgde Van Riebeeck, ofschoon hij de inhoud van de Artikelenbrief kende, wist, dat het geen poeëm was. De eindeloze herhalingen van bepaalde uitdrukkin* gen naast het wijzen op plicht en dreigen met zware straffen maakte de lectuur welhaast onverteerbaar. Er was de absolute eis, dat de onder*chirurgijn moest be* horen tot de Gereformeerde religie. Het was uitgeslö* ten dat een Menist, een Lutheraan, een paap of een Collegiant, dompeldoper of aanhanger van Arminius een gekneusde vinger of een rijpe steenpuist met succes zou kunnen behandelen. Er volgde een wijdlopige om* schrijving van de taak van den wondmeester, de geval* len, waarin hij hulp mocht verlenen en de middelen uit de medicijnkist kon bezigen. Hij moest, zo nodig, assis* teren op onverschillig welk schip van de Compagnie en mocht voor de extra*diensten geen loon buiten het maandgeld vergen. Het was hem verboden geld uitte lenen aan de bemanning. Wie geld behoefde kon een voorschot krijgen op het loon. Gelduitzetten werd be* schouwd als zakendoen; en zakendoen buiten de Com* pagnie om was ten strengste verboden. De onder* chirurgijn had z’n contract stipt na te leven: hij had zich voor de tijd van vijf jaren verbonden, mocht noch direct noch zijdelings in verbinding treden met andere ondernemingen. De dienst verlaten om ergens anders een functie te aanvaarden werd beschouwd als over* loperij en gevoelig gestraft. Het zwaarste woog echter het handeldrijven voor eigen rekening, waardoor de Compagnie benadeeld werd en de overtreder zich schub dig maakte aan een onvergeeflijk vergrijp en Godver*



	zoekende meineed! De chirurgijn moest bovendien de medicijnkist in goede orde afleveren na het beëindigen van de reis en verantwoording doen van de verbruikte middelen. Er was, volgens beweren van den bootsman, heel wat geharrewar geweest over het ontbreken of zoekraken van geneesmiddelen en door Heren Zeven* tien overwogen de geneesmiddelen in handen van den schipper te stellen.
	„Dat wordt kwakkelen! Ik ben geen nachtmuts!” pro* testeerde Van Riebeeck. Hij verzweeg niet, dat hij onder die voorwaarden het ambt van heelmeester aan boord niet zou hebben aanvaard. Hij kon zich indenken, dat de sleutel van de brandewijnvoorraad bij den schipper berustte. Het was waar, dat sommige heelmeesters wel een beetje al te scheutig met het opwekkende vuur* water omsprongen. Zij beschouwden het meer als een sociaal dan als een medicinaal middel. Door het over* vloedig verstrekken van brandewijn had de Compagnie reeds enkele schepen verspeeld en was veel kostbare lading verloren gegaan. Gevallen van rebellie waren voorgekomen uit het misbruiken van sterke drank, die bovendien zeer brandbaar was. Dat er dus op die rant* soenen gelet en geknepen werd had z’n gronden. Dat Heren Bewindhebbers er ernstig over dachten het ge* bruik van brandewijn op hun schepen te verbieden, was in elk geval niet zo dwaas als een schipper met het uit* sluitend gezag over de medicijnkist. De bootsman kon in beide gevallen niets aannemelijks bespeuren. Als de brandewijn ontzegd zou worden, ging de bemanning over op de niet minder brandbare arak en nam niet de veiligheid maar wel het aantal dolle* mannen toe. Dat hadden Heeren XVII te beseffen. Ze deden wijzer door de oude voorschriften ongewijzigd te laten en iedere man, ziek of gezond, twee maal per week een pimperling te verstrekken. Het in voorraad hebben van sterke drank, dun bier en wijn, was geen gunst maar een noodzaak.
	4



	De zee was intussen ruwer geworden, maarde onder* chirurgijn had er weinig hinder van. Hij liet zich, de bonen met vers vlees goed smaken, besteedde een deel van de dag aan het in orde brengen van z’n verblijf en het inspecteren van de ziekenboeg. Hij maakte kennis met de officieren, den kok, den bottelier en andere opvarenden, begaf zich weer naar het dek, waar de kon* stabel, een Waal, in gele, afgedragen ruiterlaarzen rondstapte, ineen kneuterig Hollands te verstaan gaf: „Daar bruien we heen, wondmeester! Het schip al bekeken?.... Ach, het is hier alles net als in het rasp* huis: als je er eenmaal zit moet je er zitten blijven. En lang!” Van Riebeeck beaamde lachend. Hij moest toegeven dat er nergens een boomblad, dak of toren meer te bekennen viel en hij de kaatsbaan erg miste. „Alkmaar!” werd er door den uitkijk geroepen en be= antwoord door de mannen in het want, waar zeil werd geminderd. Even later kwamen zes schepen inzicht. Het bleken Hollandse koopvaarders te zijn: zes kloeke zeebouwers. Het begon al duister te worden; ver en flauw brandde lichtjes, die meer en meer omh,oog kropen lijk huislam* pen ineen heuvelland. De maan ving aan te toveren over het roerige water, dat de roep van de bemannin* gen der passerende schepen overdroeg, de oudvader* landse groet liet overgolven: „Vaart wel! Vaart allen wel!” Uit de bak kwam het rumoeren van onenigheid. Een lichtstreep flitste: silhouetten schoven weg over het
	„Dat zal je nog blijken!”, voorspelde de bootsman, die z’n zesde reis naar Indië maakte en lang niet gerust was op de kwaliteit van het drinkwater en de schriele wijze waarop voorzien was inde behoefte aan bier en wijn. Als het strakjes niet vlotten zou met de vaart door verkeerde wind, averij of tegenstroom, werd het een tobben zonder end ,een miserie zonder weerga.



	natte dek. Er werden bevelen doorgegeven. Antwoord kwam terug in alle toonaarden. Een plat gezicht dook op naast den onder*chirurgijn, verdween en liet bor* deelse woorden achter. Matrozen klommen omhoog in het doolhof van touwen. Op de kampanje stond den schipper wijdbeens te kijken naar de mannen in het want. Hij gaf door gebaren te kennen, dat er meer volk naar boven zou komen. Halverwege de kampanje stond Van Riebeeck en begaf zich naar den roerganger, een Egmonder, die op een walvisjager h,ad gevaren en met den onder*chirurgijn reeds op goede voet was geraakt. De Egmonder had verteld van z’n Groenlandse reizen en de traanbran* derijen op Jan Mayen Eiland. De leergierige wond* meester had almaar vragen gesteld, veel vernomen om* trent de walvistechniek van Smerenburg op Spitsber* gen. Hij had de grote bedragen uit de opbrengst van traan en baleinen horen noemen, bedragen die door den Egmonder met eerbied waren uitgesproken. Ook in dienst van Louis de Geer had de man gevaren en be* weerd, dat de vier en twintig kanons aan boord van Het Hof van Holland afkomstig waren uit de Zweedse geschutgieterij van De Geer. Die had half Scandinavië m pacht! Op de Keizersgracht had de koopvorst zich een paleis laten bouwen en de gevel versiert met aller* hande reikhalzende snoeshanen. De Geer maakte van alles, liet zijn waren meestal vervoeren op eigen sche* pen, waarvoor hij vier eigen werven en lijnbanen bezat. Op de schepen had hij vaste gezagvoerders en beman* ningen. Voor de waren die hij fabriceerde liet hij blik* slagers en vertinners uit Duitsland komen. Smeden werden in het Walenland aangeworven. De geelkoper* bewerkers kwamen uit Aken. Dan waren er nog de staalsmeden en kolenbranders uit Luik. Bij alle ijzer* groeven en smelterijen had De Geer niet alleen eigen winkels maar hij voorzag die winkels ook uitsluitend met eigen producten. Kleding, schoeisel, eetwaren en



	keukengerei moesten de arbeiders van het Opperhoofd betrekken. Graanmolens, papierfabrieken, spinnerijen en looiputten waren in het bezit vaneen en denzelfden man, die het met zestien aanzitters minder kon doen dan de Edele Compagnie! In alle streken kon men de vertegenwoordigers van Louis de Geer ontmoeten. Ze leurden met koperen pannen, ketels of vaten en trokken in sommige landen tolvrij over de grens. Nog krasser was, dat het machtige Opperhoofd de laatste tijd half en half doende was met het scheppen vaneen eigen oorlogsvloot. Hij ronselde reeds soldaten en matrozen voor z’n particuliere krijg! Voor zo’n onderneming had de Egmonder zich, te oud en te goed Christen geweten. Hij was overgegaan op de schepen van de Compagnie. Eerst op Het Slot Honingen en vervolgens op Het Hof van Holland, dat z’n tweede reis maakte. Gewis, ook Het Hof van Holland had kanons aan boord. Niet te zuinig en grof van terugsnauwen. Maarde Edele Com= pagnie zocht de oorlog niet. Het kon hoogstens komen tot een onguur slaags raken met de kapers. Ongewild in het gevecht raken was geen schande voor God, had de Egmonder beweerd om zonder een zweem van onrust of opwinding te aanvaarden: „Ik zoek de strijd niet, maar als het wezen moet gaan we ten dans, hè? Hij had den onderschirurgijn nader ingelicht over zee= slagen en kwetsuren en vragend aangemoedigd met een: „Jij bent een borst die het rijende omzien wel leren zal. Het leven neemt ons allegaar om beurten wel is te rauwelijk door. We zijn nog niet aan ’t einde van de grote reis. Je verstaat me toch, hè? Je komt zo dikwijls als je wat van me weten wil.” Van Riebeeck liet er geen gras over groeien, zag de Egmonder juist aan het roer staan en nam de kans waar. Hij wipte over naar z’n vriend en groette, zich vastgrijpend aan roer en roerganger: „Ik zoek het maar weer bij jou, Reyert!”
	Deze trok de schouders op of het gieren en duikelen de



	dagelijkse dingen en hun weerstand betrof: „Doorgaans dezelfde bruiloft, hé? We vorderen nog. ’t Enemale onvast Het begint pas, wondmeester! Zeilminderen en straks bijliggen en tijdverspelen.” „Is er zo’n haast bij de reis?!” „Haast, nee.... Als ’t maar geen zwalken wordt.” „Hoe lang kan de voagie duren als we zouden afdrij* ven en uit de koers raakten?” „Duren is een oude stad”, ontweek Reyert, lette op het kompas en legde de handen boven de dikke, saamges gegroeide wenkbrauwen, terwijl hij het zwerk las: „Het valt nog niet te bekijken. Eerst Landsend en dan het Spaanse sop, hé? Ik verwacht ontij uit alle hoeken.” „Nee toch!” wilde Jan verwerpen maar werd dooreen fikse schuiver opzij gesmeten. Hij vond zich terug in de knuisten van Reyert, die spottend vermaande: „Niet zo onmannelijk platvallen, heelmeester! Ik ben niet aangesteld om mensen zonder benen te verplegen... . Ik heb ontij uit alle hoeken meegemaakt. Zuigingen uit zes gaten binnen de vier dagen. Dat was onder Moyen Lambert, Heemskerck en Joris van Spilberg. Storm uit alle gaten tegelijk, mag ik zeggen. Niette* min van de Taag naar San Lucar en van Cadis naar Gibraltar. Daar hebben we inde baai de Spekken aam getroffen en al d’r kielen inde as gelegd, hé?!” „En verder?!” „Dat is gauwer verteld dan vergeten Van Heems* kerck viel dooreen kanonskogel. Ik ben heelhuids teruggekomen en getrouwd. Tot verleden jaar heb ik Heelt je mogen behouden.... Ook al een vrijster op het oog, als ik vragen mag, wondmeester?” Deze wilde bevestigend antwoord geven maar werd weggeslingerd, kreeg zich weer in bedwang en knikte. Hij volgde het blikken van den roerganger, die bezorgd het gemartel inde grote mast volgde. Het kritiseren van den hoofdschuddenden Reyert sloeg weg in het klapperen van de zeilen



	Beneden verschenen meer matrozen. Ze verspreidden zich dravend over het dek. De schipper kwam heftig gesticulerend naar het achterschip, riep waarschuwend en wees naar het losgeslagen zeil inde voormast. Vragend keek Van Riebeeck naar Reyert, die weer met de schouders sprak en er aan toevoegde: „Je zal er nog aan te pas komen, meester!” „Ik?! Aan de zeilen?” „Nee, wat droes!” beet de Egmonder, plots grimmig, wrong het roer wat om, terwijl hij verduidelijkte: „Er vallen beter ruiters van makker paarden. Niet alleman past de topper hoed!” Hij zweeg, scheen uitgepraat, her* vatte na een lange pauze: „De raa’s draaien en van bras tot bras gejaagd worden Alle wachten natte kleren.... Dat is amper te doen voor kerels met greep in d’r handen De spieren, hé? De spieren!.... Ik heb het meegemaakt: handen als scheurtangen en toch.... toch loslaten op de duur. Loslaten of ze het lam kregen.” De wind nam in hevigheid toe. Hoge golven kwamen aanrollen, braken over de boeg. Reyert had alleen nog aandacht voor z’n taak. Hij gaf wenkend te verstaan, dat het dra een toer zou zijn het achterluik te bereiken. De onder*chirurgijn nam de raad ter harte, botste in wankele draf op tegen den timmerman, die het verzeke* ren van de luiken naliep, slingerend zwaaide met een slegge, wegrollend grabbelde naar bouten of keggen. De schipper stond in druipend wambuis bevelen te geven aan den bootsman: „Sjorren!”
	„Sjorren!” „Reserve rondhouten!” „Reserve rondhouten!”.... Slingerend van houvast tot houvast kwam Van Rie* beeck beneden, tuimelde het hokje van den busschieter binnen om z’n taak te beginnen met het aanleggen van het verplichte journaal.



	Ondanks wilde zee en klein zeil liep Het Hof van Holland na het passeren van Calais een bes vredigende gang tot aan de Scillyseilanden, waar het roer onklaar raakte en een felle tegenwind het stuurloze schip ineen gierend ravotten terug dreef naar de Engelse kust. Toen het gevaar voor stranden begon te dreigen, nam de wind zijn draai en ging alles weer voorspoedig tot voorbij Teneriffe, dat, tot Riebeeck’s verbazing, nog op zeer grote afstand zichtbaar bleef. Tonijnen zwommen rond het schip, waar Reyert ges legenheid kreeg te tonen wat hij als harpoenier waard was. De klaarte en het ruimer zicht maakte de gedachs ten van alle mannen breder en verhelderde hun lachen. Wel kromp de wind inde buurt van het eiland Comera, maar niemand ging mopperend te kooi. Ook de onders chirurgijn viel niet ongewiegd in slaap. Het rantsoen vers vlees was intussen vervangen door zout spek uit de vaten, maarde vliegende vissen, die op het dek vielen, zorgden voor afwisseling inde kost. De kok stoofde de vissen als karper. Een hereneten! Haaien begonnen zich te melden, terwijl de onafscheidelijke loodsmans netjes de pan inde kombuis weer voor dagen vulden. Er volgde een week met veel hitte, weinig wind en bijkans kruipend vorderen. Alleen de haaien bleven fel, hielden de soldaten en het scheepss volk bezig en verlokten den braven Egmonder tot lies gen Hij wees op een bijzonder groot monster, beweers de, dat de onderschirurgijn geweldig bofte, omdat de overgrootmoeder aller haaien zich hoogst zelden – maar eens inde vijftig jaar inde buurt vaneen schip liet zien. Het beest had dan een schoftige honger en
	HOOFDSTUK IX



	bleef in het kielzog zo lang tot de schipper order gaf den heelmeester als voors en den ziekentroost als nas spijs te offeren. Gebeurde dat niet, dan werd de overs grootmoeder kregelig en ging heel de schuit naar de kleinkinderen. Geen schipper die het daar opaan liet komen....
	Na het jagen op roofvissen kwam het drillen van de soldaten weer in zwang. De commandeur liet hen mars cheren als schutters. Hij leidde de gevechten op de pies ken en bracht het onervaren krijgsvolk de behandeling van de musketten bij. In weerwil van zwakke wind bleef Het Hof van Holland ontaard slingeren en stampen, smeet menig soldaat te kooi. Het water inde grote fusten vastgesjord en voorzien van los den zegels bleek, na de wisselvallige hobbelreis van acht weken, alhaast ondrinkbaar. Het was als tames lijk zuiver rivierwater aan boord gekomen, maar, na meer dan vijftig dagen van staag dansen en traag vors deren, stinkend zerp en zo vergoord als de lucht bes nedendeks. Men liet zeilen uitspannen teneinde het regenwater, dat zich meermalen aankondigde, op te vangen. Een mager buitje werd geprezen als een Godss geschenkt! Van de plassen inde zeilen werd gulzig ges slurpt en de rest zuinig geborgen in alles wat water hous den kon. Daarna kwamen weer enkele dagen met gunss tige wind. De verse groenten waren reeds lang verslons den. Inde hokken voor het pluimvee korden klagelijk de drie nog overgebleven, stervensmagere kippen. Het langst gespaarde varken was om z’n vlees en spek vers troeteld, maar om z’n zuipzucht vervloekt. Eerst op Sint Helena zou er gelegenheid zijn het drinkwater te verversen. Een aantal zieken had zich inde vierde week na de uitreis bij den onderschirurgijn gemeld. Ze klaags den over hoofdpijn, maagkramp, ademnood en pijnlijke ledematen. Lichte verwondingen kwamen schier dages lijks voor. Van Riebeeck zalfde, masseerde en pleisterde naarstig. Verschijnselen van scheurbuik onder de loges



	mentsgasten lieten zich niet langer gissen.
	Aan de Kaap groeide zuring, had Jan vernomen bij z’n bezoek aan boord van De Rode Haas. Douwe Aukes had ze zelf geplukt en als een probaat middel tegen scheurbuik geprezen. Ze bracht al genezing bij het lom ter aanschouwen! Maar het woordje zuring was niet opgenomen inde Artikelenbrief, die nog steeds aan de voormast hing. Daarin werd wel zeer uitdrukkelijk ge* sproken over het bewaren van de gezondheid der be* manning, maar men deed geen afdoende middelen aan de hand. Van Riebeeck moest dokteren met de medi* cijnen die Heren XVII voorschreven. Tweederde part olie, een derde part honing, benevens wat fijngemalen mosterdzaad. Het medicament moest vooral met zorg gemengd en op het brood genuttigd worden. Over wis* seling of veranderen van het menu besliste de kok! De onder*chirurgijn wendde zich vergeefs tot den schipper om een doelmatiger voeding voor het volk te bepleiten. De kennis, opgedaan inde leerschool van Henrik Hude* man, kwam, inspijt protesteren, niet in aanmerking, bleek alleen van pas om althans de gezondheid van Van Riebeeck te bewaren. De jonge Culemborger had recht op een plaats aan de kajuitstafel. Hij kon een bepaald portie bonen, kaas, havermout, vlees, rijst en erwten eisen, terwijl hij bovendien genoteerd stond voor een klein kwantum citroen* of limoensap. Met de voeding van de matrozen en soldaten was het heel wat slechter gesteld. De gevolgen bleven niet uit! De officieren bankten ruim schotel: zij hadden allerlei levensmidde* len ingeslagen , terwijl ze nog worst, gedroogd fruit, ham, tafelzuur en zo meer kregen uit de aparte voor* raadkist. Geen van de officieren had inde verstreken zestig dagen een beroep gedaan op de kundigheid van den onder*chirurgijn of de inhoud van de geneesmidde* lenkoffer. Het ontging Van Riebeeck niet, hoe ruimere en met verstand gekozen voeding de afweer tegen ziek* ten verhoogde, de goede stemming bevorderde en de



	waakzaamheid spitste. Men had hem zomin als het gewone volk toegestaan enig voedsel voor eigen reke* ning aan boord te brengen. Ook hij mocht niet meer dan één kist van bepaalde afmeting bergen. Het valies was oogluikend toegelaten door den bootsman. De inhoud van de kist was door de Bewindhebbers vastgesteld. Die mocht bevatten: een paar schoenen, een tweede onderhemd, een jas, een das plus een onder* en boven* broek. De met lof geslaagde wondmeester kon zich ge* durende de reis slechts zelden verschonen, kreeg geen spat zoet water om zich te reinigen. Hij moest zich met zeewater behelpen, bezigde z’n portie olie op de huid van het gelaat, borst en nek, teneinde zonnebrand te voorkomen.
	Dagen verstreken. Op de luchtverversing werd herhaal* delijk het knijpen en afsluitend breeuwen in practijk gebracht. Bonken water beliepen het schip. Stormen rukten aan de geminderde zeilen. De stank van de nat* te kleren, zwetende matrozen, koortslijders en zeezieke soldaten maakte het verblijven onderdeks tot een mar* teling. Vriend Douwe was niet volledig geweest bij z’n beschrijving van de toestanden aan boord en de reis naar de Oost! Auke had de scherpe, adembenemende geur van de lading nog vergeten te hekelen, ervoer de onder*chirurgijn, die het zelfs in het afgesloten hokje van den busschieter niet langer harden kon en naar dek vluchtte om solaas te zoeken.
	Het Hof van Holland helde sterk, poogde schokkend het lillende schuim af te schudden, gaf krakend ant* woord op de klacht van de trossen inde kluis* gaten. In het stakelen van de belaagde maan was de zee als een onmetelijke beroering, die wegzonk en weer op* kwam met matte flonkering en brullende woede. De brandende achterlantaarn wierp grillig gele spookge* daanten op de golven: kronkelende boze zielen, die stuipten in tortuur en spattend vergingen. .. . Het licht bevreemdde Riebeeck; de spiegellantaam brand*



	Tegen de morgen brak een loeiende storm los. De hon* dewacht ging het want in. Twee mannen vielen van de ra, werden binnengedragen inde ziekenboeg van het hevig werkende vaartuig, dat bonkend en krakend het kermen van den zwaarstgewonde overstemde. De minder zwaar gekwetste was buiten kennis. Hij had een gapende hoofdwond, liet zich roerloos behandelen door Van Riebeeck, die werd bijgestaan door den zieken* troost. De schipper liet zich wachten, bleef aan dek, waar de toestand zijn aanwezigheid dringend vergde. De ziekentroost sloeg de bijbel open, zocht het voorge* schreven gebed, vond de aanstrepingen, gemaakt door den predikant, die ziek in z’n hut lag. De onder*chirur* gijn verzorgde de hoofdwond, draaide zich om naar den kok, wien het niet mogelijk was heet water uiteen ketel ineen balie over te gieten. Hij trok vragend de wenk* brauwen op, wees naar het slingeren van de lamp.
	Van Riebeeck lichtte bemoedigend een hand, verzeker* de: „Veel bloed, maar geen direct gevaar!” Hij wankel* de naar den zwaargewonde, die brullend wartaal uit* sloeg, terwijl hij wanhopige pogingen deed de polsen vrij te maken uit het touw, dat boven zijn hoofd aan een ring inde zoldering was bevestigd. Inde opengesneden broekspijp lag de uitbloedende brei vaneen verbrijzeld, afgebonden dijbeen, waaruit de splinters opstaken. De wondmeester diepte een zaag, lancetten en klemmen op uiteen notenhouten kistje, dat zijn naam droeg. Hij verzocht den kok nogmaals te trachten heet water te bezorgen en gaf den ziekentroost te verstaan het bidden bij den lichtergewonde uitte stellen.
	De kok struikelde, steunzoekend tegen boord van het hevig slingerende schip, uit de ziekenboeg, maar werd weerhouden door Van Riebeeck: „Ik kan niets be* ginnen!.... Eerst moet de schipper geweest zijn. Als
	de zelden, lokte de kapers aan. Het spokende licht werd eensklaps gedoofd door den stuurman, die over dol* fijnen sprak, doch verder geen uitleg gaf.



	die toestemming geeft, dan heet water. Hoewel.... De kok verstond. Hij kende de voorschriften zo goed als den heelmeester, wiens „Hoewel” een uiterste aan onmacht had verraden. Amputaties mochten niet ver* richt worden; tenzij de gezagvoerder het nodig achtte en met de maatregelen instemde. Want een operatie be* tekende gevaar voor leven of ledematen en.... bij ver* lies van leven of lichaamsdelen moest de Compagnie een vergoeding uitkeren aan den invalide of diens nabe* staanden. De chirurgijn had er tevens voor te zorgen, dat zij, die in doodsnood verkeerden, de bijstand van den predikant of ziekentroost kregen. Liep het schip een vreemde haven binnen, dan verloor de scheepsheel* meester alle gezag. Gewonden en zieken aan boord moesten worden toevertrouwd aan een geneesheer in de havenstad, meestal een arme slokker, die ook wat verdienen wilde, taal noch vak beheerste en kans zag de herstellenden weer van streek te helpen of dood te dokteren.... „ , .
	Het Hof van Holland maakte een ontstellende schuiver. Van Riebeeck smakte tegen het beschot van de hokke* rige ziekenboeg. De bewusteloze matroos werd met een tweede snoer aan de bedding bevestigd. Het slingerend hoofd werd beveiligd door kussens en opgerolde paar* dedekens. , ■ _
	Weer maakte het schip een ontzettende duikeling. De patiënt met het verbrijzelde dijbeen begon dierlijk te brullen, droeg schuim op de mond, keek met wilde, ver* dwaasde puilogen naar den onder*chirurgijn, welke zich nauwelijks staande wist te houden. De ziekentroost lag op de knieën te bidden. De schipper liet nog steeds op zich wachten.
	Van Riebeeck probeerde het dek te bereiken, kwam hoofdschuddend terug, tuimelde neer op een kist ineen hoek. Hij bleef, zich schrapzettend, zitten: er viel mets, niets meer te verrichten.... , De lijder verstilde door uitputting, z’n zoekende blik



	tastte de wanden af, bleef rusten op den verslagen heek meester, die, in besef van machteloosheid, meebad met den ziekentroost: „Oh, barmhartig, goedertierend God ende hemelse Vader. ...”
	Het schip kraakte, zakte schrikwekkend weg of het nimmer meer rijzen zou. De ziekentroost rolde weg en weer over de vloer, kroop terug naar den verminkte, die reutelend schuim opblies.
	„Zo bidden wij U derhalve, oh aldergenadigste Vader, dat Gij ons met Uw Vaderlijke wijsheid bijstaat!”, smeekte de ziekentroost.
	„Wij bidden U inde naam van Uw lieve Zoon, oAze Heilige Zaligmaker Jesus Christi, die ons heeft leren bidden!”, ondersteunde Van Riebeeck, bracht het gebed ten einde om dan verslonden te worden door de moei* lijkheden en bekommeringen van z’n functie. Hij had het ambt van scheepschirurgijn niet gezocht als roeping, maar eenmaal aan boord en getuige van rampspoed en lijden, had hij gedaan wat hij kon om wonden te helen en smarten te verzachten. Hij had zich meermalen vers zet tegen de gevaarlijke sleur en betweterij, z’n bevin* dingen nauwkeurig te boek gesteld en zich voorgenot men Heren Zeventien in te lichten over de ware oor* zaak der verschillende scheepsziekten, waarvan de mid* delen om ze te voorkomen of te bestrijden hem deels bekend waren. Hij.had aan dek of in het hokje van den busschieter dagelijks gewerkt om de bekende wijze van zoetwaterbereiding uit zeewater dooreen eenvoudiger methode te vervangen en mogelijk te maken op de schepen van de Compagnie. Na veel peinzen was hij tot de overtuiging gekomen, dat graveel te maken had met te eenzijdige voeding en scheurbuik eveneens een ge* brekziekte was, welke ontstond uiteen tekort aan leef* sappen. Nee, hij had z’n vrije tijd niet verbeuzeld of ver* daan, niet alleen gedacht aan Maria la Queillerie en een hoge waar digheid inde Oost. Hij was niet zo heel dikwijls in z’n gemijmer met haar uit varen gegaan als bruid en



	bruigom ineen statiesloep. Met oprechte ijver had hij gearbeid aan z’n geschriften over de zegen van goed drinkwater en de gunstige invloed van gedroogd fruit op de gezondheid van de bemanningen. In z’n kleerkist lag een opstel over de verpeste lucht onderdeks, waar de koortsen ontstegen aan vuil en vocht. Hij had niet verzaakt, weinig gedacht aan eigen bestemming, gespro* ken waar spreken geboden was. God kon niet verbol* gen op hem zijn.... en sloeg hem toch in tempeest de instrumenten uit handen! De Heer gedoogde de operatie niet! Hij, die wind en water te bevelen had en tot bedaren kon brengen, schudde want en kiel! God sprak uit het zalen van de mast en het wijken van de duigen.... Afgronden ontmoetten elkander inde kleine ruimte, waar de ziekentroost door het wassende water kroop, zichzelf vergat, God aanriep om het zieleheil van den stervenden matroos. Van Riebeeck kroop naar den anderen gewonde, die bijkwam, kreeg houvast aan de kooi en bad uit het diepst van z’n hart, vurig en buiten het reglement om. De storm hield in minderende hevigheid aan, ging ten* slotte liggen met een zucht van uitputting.... Het Hof van Holland had averij. Een deel van de ver* schansing vroeg direct herstel en werd met noodmidde* len gedicht of met behulp van dissel en slegge weer in vorm gedwongen. Luiken waren stukgeslagen, kregen nieuwe delen en ribben of ijzeren hoeken, waaruit de blankgebeukte nagelkoppen flauwtjes glinsterden in het worden van de nieuwe dag. Reserve rondhouten werden opgebracht. Gescheurde zeilen sloegen weerbarstig in de voor* en achtermast. Ze werden vervangen door nieuw of opgelapt doek, op het voordek bijeen gebracht met de gerafelde touwen en vernielde blokken. De schipper beloofde een extra schootaan, wenkte den bootsman, die doende was een vierkant te snijden uit een gehavend zeil. Hij rees, volgde de aanduiding van den schipper, gaf door knikken te verstaan, dat hij be*



	De bootsman verdween, kwam na een poos naar de grote mast om te rapporteren, dat veertig man tussen? deks ziek lagen, te onbekwaam om gehoor te geven aan het bevel. De predikant vroeg nadere inlichtingen aan den onder?chirurgijn, verwerkte, trantelend langs de verschansing van de kuil: „Veertig! Veertig man!” Hij begaf zich naar den schipper: „Veertig mag nog een wonder heten!” „Meer dan zestig dagen in zee en onophoudelijk tegen? slag!”, antwoordde de schipper stroef, keek naar de slaphangende zeilen: „Koorts.... Storm.... Ongeluk? ken! En nou weer een gelabber, dat me geen vaart ver? gunt. We hadden alhaast de Kaap moeten ronden, maar liggen omtrent de grote woestijn. Ik kan m’n bestek niet anders maken. Nog bijkans de ganse 'kust van Afrika....”
	„Er is reden om God te danken! Er mag blijdschap zijn inde harten, schipper!”, onderbrak de dominee ver? manend, schreed voort om zich te richten tot de aan? getreden mannen, die de mutsen afnamen. Matrozen, soldaten, schipper, schieman, stuurlieden, bottelier, bootsman en onder?chirurgijn schoven nauwer op inde kring. De predikant schouwde zwijgend naarz’n gehoor, wees naar de haastig herstelde raas, zeilen en verschan? sing, waarna hij het gebed opende.
	De lijven verstarden. De hoofden zonken op de borst.. God had drie dagen en nachten gesproken, vermanend Zijn hand gelegd op kiel en tuig. Hij had te verstaan gegeven, hoe broos het hechtste schip wel was en hoe wankel het leven van den mens, die zich vaak veilig waande en meer dacht aan eigenbaat dan aan ziels? behoud. De Heer had inde dreigende uren van nood
	grepen had. De predikant was reeds aan dek: er zou dus eerst een bidstond gehouden worden om God te danken voor het behoud van mens en schip. Het ver? snijden van het zeil moest wachten, alle man onderwijl verzameld worden om de dienst bij te wonen.



	en dood aangeklopt om de harten te openen en alle gebreken, passiën en onzuiverheden uitte bannen. Hij had dooreen machtige wind en groot watergeweld de hovaardij uitgedreven. De grootmachtige God kende grenzen noch hinderpalen! Hij had het murmureren om de tegenspoed overstemd en teniet gedaan in één ademteug. Hij had soldaten, matrozen, officieren, kok en heelmeester op de knieën geworpen, opdat zij in deemoed en overgave de hemel zouden aanroepen in hun benauwenis. Want zonder God zou zelfs admiraal noch potentaat iets vermogen. Maarde Heer, die de bidstonde bijwoonde en presideerde, had de ondergang van Het Hof van Holland niet gewild. Hij had de opvarenden gespaard, opdat zij in dienst van God én de Edele Compagnie de ware Gereformeerde Christe; lijke leer zouden onderhouden, voortplanten en verbrei; den het lof en eer van den Vader en tot welstand van de zeventien principalen. De storm was een waarschu; wing geweest en de wederspoed een beproeving, opge; legd teneinde de harten te keuren en de knieën gedwee te maken. Binnen een uur zouden de mannen weer aan dek geroepen worden om den eersten dode te bezorgen. Na dankzegging voor eigen behoud zouden ze den ver; ongelukte uit de ziekenboeg dragen en op een zeil strekken. Dan zou een iegelijk dergenen, die bewaard waren gebleven nog beter beseffen, hoe trefbaar hij was en hoe wonderbaarlijk hij behouden was gebleven, inspijt klagen en weifelmoed. De vele slagen op de reis moesten met ontzag aanvaard en gedragen worden, zonder achtte geven op het nijpend gebrek aan drink; water en de hinder door koorts en kwalen. De Heer zou door storm en nood de zijnen behoeden en alle gebrek wegnemen.
	Na het „Amen!” door de bemanning werd het dek weer wat leger. Inde kuil en voorop groepten de boots; gezellen napratend samen inde schaduw van de fut; loze zeilen. Het Hof van Holland danste lusteloos, dein;



	zend voor de hitte uit de woestijn, op de afgelegde baan. Het tuig hing slack. Windstilte benam weeral alle macht om afdrijven te voorkomen.
	Ook Reyert en Van Riebeeck waren na de preek boven gebleven. De Egmonder gromde wat over gegist bestek, ergerde zich aan de eeuwige glimlach van den kon* stabel, den Waal met de afgezakte ruiterlaarzen, die op een schip vloekend werelds aandeden. In zulk opzichtig geel schoeisel had de vreemde parrelaar zich naar de bidstond begeven en onder het woord van ernst en vers maan z’n vervelende, uittartende glimlach niet afgelegd. Dat mishaagde Reyert, die meer dan duizend bidstom den had bijgewoond en niet zo heel veel keren minder tegenwoordig was geweest bij het verzorgen en over* boord zetten van doden. Er viel waarlijk niet te lachen: varen was ernst en het dragen van helle ruiterlaarzen bij ramp en rouw een uitdagend vragen om meer ellende! Veel kwaads was reeds over het schip ges komen, maar het zou Reyert niet verwonderen als erger kwaad en groter ramp te wachten stonden. De Almacht liet niet met zich spotten, maakte van kwalijk gedirkte uitdagers nietige wurmen. Bij een vetlijering op lager wal zou de Waal z’n trekken thuis krijgen, tevergeefs om erbarmen kermen. Dat had de Egmonder jaren her ook zo beleefd op de rampreis van De Leeuwerik, een gloednieuw vaartuig van de Westindische Compagnie. Toen was er op de uitreis ook veel vertoon van malle pronk en gevaarlijk ongeloof geweest. De narrige kwam ten hadden aan boord rondgelopen als grandes van Spanje. Maar het geheven hoofd was dra een gedoken hals geworden. Het schip raakte door slordige navigatie wijd uit de koers, werd onklaar en viel in handen van de Barbarijse zeerovers. Een deel van de opvarenden sneuvelde bij het teweerstellen, de rest raakte met de hals 'in de tronk en werd drie maanden later op de galeien geworpen.
	Nee, Reyert had het niet op de gele laarzen van den



	loshoofdigen Waal begrepen. De vent was amper schips* wijs en zat vol ijle schuitpraatjes. Door z’n zondig gedoe zou er denkelijk nog veel spul te beleven vallen. Er zat kwalijk gang meer in Het Hof van Holland, terwijl tussendeks de zieken zich ophoopten. Gebrek aan drinkwater bij karige schatting zou menig man naar de haaien helpen ineen brok zeildoek. Wie was er, na twee maanden van heen en weer drijven nog gezond en bekwaam aan handen en voeten? De gestorven matroos was neergesmakt en niet meer te redden geweest. Zo kon het allen vergaan, schip en volk. De reiswas nog niet afgelopen, de miserie nog niet te overzien. De misnoegde Egmonder ging naar den bootsman, hielp bij het vouwen en inslaan van het stuk zeildoek. Hij legde zwijgend naald en zeilgaren gereed, gaf te ver* staan, dat de dode naar boven kon worden gebracht. De bootsman knikte bevestigend, sleepte het zeil meer naar het achterluik en gaf order den predikant te waars schuwen. Toen die verscheen, lag het lijk op het zeil: de verminking afgedekt, de rechterhand nog vrij om er het geldstuk, dat de schipper doorgaf, in te leggen. Reyert bezigde naarstig de paknaald, legde haastig steken. De bootsman spuwde de stanksmaak over de verschansing, keek op naar den dominee, die een wijle prevelend schouwde naar den overledene en dooreen wenk te kennen gaf, dat het gelaat van den dode bedekt kon worden. Bij de grote mast verzamelde zich het volk, dat op een afstand zwijgend toekeek, wachtte op een sein van den stuurman. Vier matrozen traden blootshoofds naar voren. Ze staarden roerloos naar de arbeid van Reyert en den bootsman, die de verstarde arm van den verongelukte tussen het doek schoof. Inde hand op de borst glinsterde het geldstuk. De wachtende mannen wisten, dat het mogelijk werd gedaan om den ontziel* den makker een christelijke begrafenis te verzekeren. Het lijk werd niet bezwaard met stenen of ijzeren staven: het moest blijven drijven en zou waarschijnlijk



	„Zo effen als een kaatsbaan!!”, zette Reyert door, wees rondom en verkondigde: „Dat beloofd geen schrale buit inde komende dagen, Riebeeck! Geen schrale buit voor den heelmeester, hè?! En wat er nog op volgt! Af drijven of verzeilen.... De rest zal de klok wel luien. Het wordt al hittig aangezegd over het water. We zitten dichter bij de woestijn dan inde ware koers. De kleur van het water begint te verschieten.... Morgen weer dolfijnen en met een stijf briesje inde hondenwacht. Let is op mijn zeggen.”
	Het briesje kwam en hield aan. Er zat weer schot in Het Hof van Holland en.... het rapen door den dood. Vier man waren inde verstreken halve week naar boven gebracht om in zeildoek gewikkeld een christe* lijke begrafenis tegemoet te drijven. De wind bleef tamelijk gunstig, maarde afgelegde mijlen eisten zware tol, die voldaan werd met de bezwekenen, de tien, twaalf logementsgasten, waar koorts en scheurbuik kwaadaardig onder begon te ruimen. Gebeden werden opgezegd en geldstukken meegegeven, maar het rant* soen bleef ongewijzigd, behoudens het afnemen van de
	ergens aanspoelen, gevonden worden en een eerlijke begrafenis krijgen van het geld inde rechterhand. De dode werd op de verschansing getild. De overleven* den stonden met het hoofd op de borst en de handen gevouwen. De Waal droeg de gele ruiterlaarzen en ter* gende glimlach. Van Riebeeck keek door z’n wimpers heen naar Reyert, die naast den schieman star voor zich uit staarde naar het trillen van de warmte rond hout en teertouw. Na een kort gebed en een mompelend beamen door de bemanning werd het lijk overboord gezet en dreef langzaam, schier onmerkbaar af, nage* staard door den onder*chirurgijn. Naast hem stond de Egmonder met de broek laag op de heupen. Hij sprak overeen straffen tuchtmeester en van meer mensen dan schepen. Van Riebeeck begreep niet, blikte langs Reyert heen naar de marrende bootsgezellen.



	hoeveelheid en het toenemen van het zoutgehalte. De walgelijke stank van het laatste spatje drinkwater kon niet langer worden getemperd dooreen scheut wijn, bier of brandewijn.
	Regen kondigde zich aan, maar dreef over. De met veel hopen en bidden uitgespannen zeilen werden in vers slagenheid opgeborgen
	Nog altijd liep Het Hof van Holland een redelijke vaart, maarde dood had geen moeite het schip bij te houden; en de onderschirurgijn had macht noch mid= delen om scheurbuik en rotkoorts te keren. Hij greep niet langer naar papier en ganzeveer. Hij verbleef dagen tussen de zieltogenden, beantwoordde hun smachten en reutelend soebatten om water door hun de koele operatiednstrumenten op de lippen te leggen. Uren bracht hij hurkende door bij hen, die sterven gingen, in hun ijlen God aanriepen, geliefden noemden of miss daden bekenden. Biddend zat hij in het halfduister naast den predikant of den ziekentroost of luisterde naar het kraken van de rondhouten en de moede stemmen van de bevelenden boven. Afgematte matrozen sleepten zich naar hun kooien: het geluid van de glazen beheerss te hun doen en laten. Ze staarden, na het wisselen van de wacht wezenloos voor zich uit, zagen zieken noch ziekentroost of chirurgijn, die al evenmin water kon verschaffen en niet in staat was de koorts te temmen. Reyert sprak alleen nog over den onverzoenlijken God, had alle lust verloren den konstabel te hekelen en diens gele laarzen te vernietigen....
	Het Hof van Holland slingerde plotseling bij een harde vlaag. De Egmonder stond naast z’n maats met de fokkebras in z’n knuisten te wachten op het wijder bevel van den stuurman, die den zieken bootsman verving.
	Een trilling voer door het schip, dat even steunde als een koortslijder. Reyert liet z’n werk los, hield oog op het zoekend zwerven van de wimpels. Hij liep naar



	voren, stond breed tussen de ankerklauwen en schouw* de naar zee en hemel. Hij had het orakel gelezen, kwam terug en deed bewuster.
	Op de kampanje liep de stuurman onrustig te ijsberen. Hij raadpleegde de sterren, die hier en daar doorbraken inde nog lege hemel. De Egmonder liet onderzoekend de hand gaan over de deklijst van de verschansing, schud* de het hoofd bij het stroeven van het stoffijn zand tus* sen vinger en duim. De stuurman wenkte. Reyert gehoor* zaamde, meldde zich en deed verslag van z’n bevinden. Hij verliet gebarend het achterdek. De bemanning volg* de beweegloos het doen van den Egmonder. Sommigen poogden onbezorgd te schijnen anderen wierpen een onwillige blik op den ongeluksprofeet, wenden het hoofd af. Een vreemd, toenemend gefluister van het kruivende water langs de kiel verhoogde de spanning.. Het zicht werd plots slechter: een dorre, zanderige nevel begon te waren. De schipper werd gepord. Hij kwam haastig naar den stuurman, gesticuleerde heftig ontkennend, turend naar het Oosten.
	Het schip begon ineen Noord*Westelijke deining te komen en kraken'd te werken. De nevel trok weg: de sterren kregen een harde glans, die blauw weerspiegelde op de koppen van het roerig wordende water. Met ge* reefde zeilen voer Het Hof van Holland, wierp zich dof bonkend op de weerstand van de golven en begon ster* ker te hellen. Het hechte schip zette koppig door, schudde schuim en buiswater af en werd om het taaie verzet geprezen door de bemanning, die manoeuvreerde met de rondhouten, terwijl ze het ontmoedigende hoofdschudden van den Egmonder misprees. Stukken water sloegen over de luiken, smakten spattend tegen de bakdeuren.
	„leder op z’n werk!”, werd er geroepen. „Klaar! Wenden!”, kwam terug van den vervangen* den stuurman, die zich staande hield achter de grote mast, met de wacht mee opkroop naar boven, maar



	Mannen kwamen en gingen, losten elkander af, druis pend en verstijfd. Op de achtersteven stonden de schip* per en de stuurman, die turend de blik op het Oosten ge* richt hield en dooreen handgebaar z’n twijfel uitte. Hij stapte terug om aan loefzij houvast te zoeken, bekom* merde zich om elke beweging van het geteisterde schip, dat onderdompelde en hoog de achtersteven opstak. Reyert ging de roerganger aflossen, passeerde den onder*chriurgijn en wenkte veelzeggend. Hij wees breed, schudde de verweerde kop, sloeg met de vlakke hand op het zitvlak van z’n flodderbroek. De Egmonder had geen greintje vertrouwen meer inde navigatiekunst van den gezagvoerder. Het ging mis met Het Hof van Hol* land, het kloeke vaartuig, waar Reyert van hield en bij iedere gelegenheid had geprezen om de goede eigen* schappen. Tegenover Van Riebeeck had hij de bodem de Roem der Schipvaart genoemd. Het was uit het beste hout door de knapste handen gewrocht. Het was een loffelijker schipper en de liefde van den abelen zeeman waard. Maar het was niet berekend op een misse kaar* tering en Indiëvaart door de woestijn! Aan liefde voor Het Hof van Holland ontbrak het, in het algemeen, niet; maar het volk was uitgeput en de schipper vol winderige concepten. Reyert had aan den onder*chirurgijn verklapt, dat het schip te pal onder de kust van Afrika belandde en bij de ongunstige wind geen ruimte tot inkeer zou krijgen. Er was grote kans, dat Het Hof van Holland op de klippen z’n laatste dans
	platgedrukt tegen de weeflijnen bleef steken..., Ineen beschermend hoekje hurkte Van Riebeeck, kijkend naar de ongenadige zee. Hij had op advies van Reyert het dek gezocht en de zieken aangezegd de kle* ren niet uitte trekken en nader order af te wachten. Hij had verzwegen wat de Egmonder in vertrouwen open* baarde, toefde doornat aan dek om de gebeurtenissen te volgen en tijdig te kunnen waarschuwen als het mis mocht gaan.



	ging dansen. Reyert had de nabijheid van de kust tuss sen vinger en duim geproefd en er den stuur van verwits tigd. Deze had niet tegengesproken, maarde schipper bleef halsstarrig. Hij wilde niet aannemen dat een voors malig walvisvaarder verstand had van de grote schips vaart en dito woestijnen.
	De wind kwam meer en meer uit de verkeerde hoek met valse vlagen opzetten. Het Hof van Holland begon woest te stampen, slingerde wars en onberekenbaar heen en weer, kreunde of het geslagen werd. Gebroken einden sloegen beukend met de losse blokken tegen de mast. In allerijl werd nogmaals gepoogd te wenden. Voorop werd schot gegeven en achter alles vastgezet. Vaten, kisten, hokken en gereedschappen sloegen over* boord. Een gillende vlaag kwam neer als een mokers slag. Een lijkkleurige schijf maan stak even op uit de duistere verwarring van slaande touwen en jagende waterwolken. Een heviger vlaag kwam verkillend door het want, dat, schier ontdaan van de zeilen, de naakte radeloosheid opstak in het tumult. Ontzaggelijke zware slagen deden het sch.ip trillen, afgesard wegzinken ons der het gewicht van de zeeën, die over de ganse lengte oversloegen. Het Hof van Holland verloor zijn stuur, smakte krakend terug in het razend lawaai van wind, golven en brekend hout, ging moegevochten op een zij liggen
	Het hart van den onderschirurgijn stond stil van schrik. Hij wilde de beschutting verlaten om de nabijheid te zoeken van Reyert, wiens gelaat droop en wiens ijzeren greep het roer omkneld hield. Een verlammende huives ring beliep Van Riebeeck, belette het ontkruipen.
	Wederom klonken bevelen. Met alle kracht waarover de mannen nog beschikten, worstelden zij zich inde woede van wind en water omhoog naar de te flarden zeilen....
	Weer, even, dook de maan op uit de rafels vaneen wolk, die in razende vaart overdreef. De duisternis huilde,



	verborg weer de vertrokken gezichten en de naar adem snakkende lippen, waarop het zilte schuim spotte met dorst en afmatting. De seconden van stilte joegen meer vrees aan dan het lawaai. Het Hof van Holland werd van alle zijden besprongen, stootte met een harde klap, werd opgenomen en kwam weer vlot.
	Reyert schreeuwde z’n adviezen naar Van Riebeeck, die niet verstond, maar wel begreep wat de roerganger met het wilde armzwaaien bedoelde: het schip had een klip geraakt en ging z’n ondergang tegemoet!
	Van Riebeeck poogde het achterluik te bereiken, maar werd teruggeworpen. Hij hoorde God aanroepen en be* velen doorgeven. Het gebrul van den schipper sloeg weg in het loeien van de storm. Een tweede ploeg matrozen kreeg opdracht naar boven te gaan, maar werd weer* houden door den stuurman: de masten konden ieder ogenblik over boord slaan.
	Het was gedaan met Het Hof van Holland, dat met krabbende ankers naar een andere klip op drift ging. Het roer was afgebroken en het water stroomde bin* nen. De sloep was spaanhout, kon trouwens toch niet uitgebracht worden. Er bleef alleen nog een drijven op het gebed.
	De mannen, die geen wacht hadden, maar bij het eerste stoten van het schip aan dek waren gekomen, holden naar voren. De rest van het volk bleef op het achter* schip. De storm scheen uitgeput, nam een wijle in hevigheid af. De onder*chirurgijn draafde mee over het zwemmende dek, zag in het licht van de baklantaarn de ontstelde gezichten: de wilde ogen, de kramperige ge* baren de ganse beproeving op de ongeluksreis, die ging eindigen in stranden en vergaan....
	Tussendeks relden kreten en geroep om hulp. Met vers nieuwde kracht raasde de storm over het schip. Een vreselijke stortzee brak donderend over de boeg. De mannen inde bak rolden over elkaar heen. Ze vloekten van schrik of pijn, riepen de hemel aan om behoud. Be*



	neden jammerden in doodsnood zieken en gezonden.. Het gelukte Van Riebeeck het tussendek te bereiken. Hij tuimelde over vallende en kruipende mensen, die zich in hun radeloosheid aan elkander vasthielden en de kleren van het lijf rukten. Sommigen zaten neergesmakt tegen de kisten, zagen, woeststarend de nabije onder* gang. Anderen, zwaar ziek, lagen met belopen ogen, ijlden kreunend en rolden mee met het wankelen van Het Hof van Holland. De ziekentroost deed z’n plicht naast den predikant. Zij zegden gebeden op, trachtten telkens weer de mannen, die hun gebed ondersteunden, te verzamelen. Ze kropen te hoop, zochten stut voor handen en voeten, hervatte hun bede om lijf* of ziels* behoud.
	Weer stootte het schip en bleef zitten. De buitenhuid werd ingedrukt, scheurde spaanderend. Mokerende zeeën sloegen spanten en luiken weg. Boorden werden ingebeukt. Planken verdwenen splinterend in het gehuil van de storm, die plots, als op bevel, weer ging liggen.. „Barmhartige God!”, bleef de predikant steken, plonsde door het water, droeg met behulp van den ziekentroost en den onder=chirurgijn de zieken naar boven....



	Anderhalf jaar na het verlaten van Goeree schreef Van Riebeeck uit Batavia z’n eerste overzeese brief aan Maria la Queillerie en deed ampel verslag van het stranden van Het Hof van Hols land op de kust van Siërra Leone, op de Westkust van Afrika. Na een beschrijving van de schipbreuk, waarbij de bemanning als dooreen wonder gespaard bleef, vers volgde hij:
	Wadend en klimmend werd de rotsige kust bereikt om er lang, martelend lang te toeven. De strook, waar wij aan wal kropen en het ganse barbaarse land mag met recht het graf der blanken worden genoemd om z’n stormwinden, wolkbreuken en fijn Saharazand, dat menigwerf door ons vervloekt werd. Het is een afschus welijk oord, ten Noorden van de Peperkust, en berucht om de koortsen die er woeden. De geredden waren aam vankelijk innig dankbaar voor het ontsnappen aan de waterdood, maar toch geen van allen van zins iets goeds te zeggen van het verdoemde land, waar we ons bij eers ste aanschouwing geborgen waanden, maar niets dan narigheid en melancholie vonden. Ik durf geen oprechte schildering te geven, uit vrees, dat een ieder, die er van hoort, zal schreien als een kind. De honger, dorst, koorts sen, kwalen, zandstormen en verveling, die we doors maakten, kan in geen honderd klaagzangen worden uits gezegd. De tocht van de kinderen Israëls door de woess tijn, was een verkwikkende wandeling, vergeleken bij het kwaad en de tortuur door ons geleden op de Pepers kust. En toch bleek, dat zelfs op de meest ongenaakbare, koortsrijke plek der aarde niet alle mande baatzucht kwijt kon raken! Een deel van de kostbare lading werd
	HOOFDSTUK X



	aan wal gebracht, maar verdween op onnaspeurlijke wijze. Ze werd zo goed geborgen, dat er, bij de eind* rekening in Batavia, twaalfduizend gulden aan contan* ten aan mankeerden! De baatzucht sterft nergens uit. Het verlangen naar goud schijnt ingeboren, want kort na het opbouwen van de hut, uit het wrakhout van Het Hof van Holland, kwam het gesprek voortdurend weer op de nabijheid van Goudland. ledere man wist er het zijne van te verhalen. Nog in koorts werd ijlend gezien, waar koning Salomon z’n schatten groef! Allerlei gis* singen werden gemaakt en vaak met de vuist het ver* schil van mening opgelost. Reyert, een Egmonder, die ’k wel mag, heeft Afrika ruw in kaart gebracht, maar ver* schoof de goudklompen, die de bottelier meer in het Oosten vermoedde, naar het uiterste Zuiden. De tweede stuur was het in hoofdpunten eens met Reyert, maar verwierp de opvatting, dat het metaal groeit en uit de aardkorst opbarst. De konstabel, een Waal, die nog lachen zal op de oordeelsdag, sprak overeen gaaiachtige vogel, rose*bruin met helblauwe vleugels. Die vogel zou indertijd het geheim van de goudader ontdekt hebben en over de Rode Zee zijn gevlogen om koning Salomo de vindplaats in te fluisteren. Na de boodschap is de vogel teruggekeerd en toeft nog altijd inde nabijheid van het goud. De Waal heeft het verhaal vernomen van de Portugezen, die beweren, dat er in het hart van Afri* ka kegelvormige torens werden gevonden, sterk als fors ten en sluw van opzet. Een nauwe spleet geeft toegang tot de versterking en laat gelegenheid om indringers een voor een af te maken. Vreemde volken, misschien de Egyptenaren, zouden de torens gebouwd hebben. Daar ergens moet het goud steken, want de rose*bruine vogel met de helblauwe vlerken is er meermalen gezien. Het dier vliegt krijsend van toren tot toren, bespot alle goudzoekers, die steeds op de verkeerde plaats graven en, doodmoe van het delven, worden overrompeld door gedrochtelijke wezens, welke voor een deel op



	mensen lijken. Ze hebben echter geen hoofd, maar een boosaardig loeroog, dat zich ineen spleet op de borst bevindt. leder, die door het oog wordt bekeken, vers stijft op slag. De monsterachtige wezens zijn klein van stuk, gitzwart, snelvoetig en gewapend met giftige pijlen, dienimmer falen. Olaf, de Deense musketier scom; mandant, heeft er een afbeelding van gezien ineen reis* beschrijving, die te Lubeck werd uitgestald. Wat de Waal vertelde van de eenogige halfmensen, is bekend en indruk verschenen. Ook Hollanders hebben hem ontmoet, wordt beweerd. Ik heb evenwel nooit gehoord van de kegelvormige torens en de gaaiachtige vogel. Niemand weet er meer van, behoudens de predikant, die meent, dat de dienstknechten van de koningin van Sheba de torens hebben gebouwd. Het verhaal van de vreemde vogels vind ik nog zo verwerpelijk niet. Het kan best zijn, dat een zeker soort vogels zich ophoudt in de buurt van het goud. De strandlopers in het lieve vaderland worden immers ook niet op de hei gezien! En de boomkruipers doen de stad niet aan. ledere vogel heeft z’n eigen zucht en inzicht. Die zucht heeft een oor* zaak.... Waarom zoeken duizenden en duizenden trek; vogels op gezette tijd almaar de Oceaan af? Mij dunkt, dat het gevogelte de geheimenissen van voor de zond; vloed niet kwijt kan raken en er aan sterft in het zilt, dat eermaals land geweest kan zijn. Als jongen hield ik oog op de scholvers inde Lek, omdat ze de plaats aan; gaven waar de vis zich ophield. Hoe het ook zijn mag, het Goudland van Salomo moet ergens in Afrika liggen. Waarschijnlijk is Reyert niet ver abuis en liggen de zwaarste klompen op de punt van Cabo Bona Espe; rance. Het is onbegrijpelijk, dat de Oostindische Com; pagnie nog geen moeite heeft gedaan de mijnen op te sporen en de Kaap te bezetten. Het zou twee vliegen in één klap geven: goud voor de schatkist en zuring voor de schepelingen! Er kan een scheepsherberg gevestigd worden en onderwijl ontginning plaats vinden. Het land



	behoort aan niemand, want de Brit heeft er jaren her alleen z’n vlag geplant en de Hottentotten zijn blank noch Christen. Ze worden als slaven bijeen gebracht in het kantoor te Sint George da Mina, om vandaar vers scheept te worden naar Pernambuco, in Brazilië, waar Nassau het beve'l voert. Op Brazilië viel ook onverdeeld de keus van schipper en bemanning. Webeslotenommet een aantal matrozen en soldaten naar het kantoor van te Sint Georg te geraken en kond te doen van onze rampspoed. Eenmaal op het slavenstation konden we met een schip van de Westindische Compagnie naar Pernambuco verkassen en wijder hulp verzoeken aan den Hogen Bewindhebber. Hulp uit het vaderland liet almaar op zich wachten en de koorts minderde niet, maakte slap en dol. De reis naar Brazilië slaagde, maar bijstand kon niet worden verleend; het was onmogelijk twee fluitschepen af te staan teneinde volk en lading over te brengen naar het vaderland. Intussen hadden ze te Delft ook gehoord van de ramp. De Kamer van Amsterdam besliste dat de Sutphen, Amboina en de Ackersloot, ree voor de reis naar de Oost, bemanning en vracht zouden afhalen en meenemen naar Batavia. Zo geschiedde, ook al weer niet zonder misfortuin. Het schip Amboina liep door de achteloosheid van de offb eieren aan de grond en ging bijkans verloren. Het moest gelost worden en kwam, na heel wat moeite, met behulp van de twee andere schepen vlot. Door het oponthoud te Siërra Leone is de vloot van drie schepen met de waardevolle lading die ons verloste, tegen het einde van Juli in Batavia aangekomen. Wat mij achteraf het meest spijt, is, dat ik de Kaap de Goede Hoop niet te zien kreeg, ’k bieb gestadig getuurd en gereikhalsd, maar m’n wens is niet in vervulling gegaan. Wat Batavia aanbe* langt: het is een klein, kersvers stadje vaneen kilometer lang en zuinig vierhonderd meter breed. Het is gebouwd op de puinen van Jacatra en had tien jaar na de stichs ting al een knauw te pakken dooreen aanval van de Mas



	Robijn en aan de zeezijde Parel en Saphier. Er zijn rech* te grachten met bomen in het gelid: De Steenhouwers* gracht, de Groenegracht en de Leeuwengracht. Het lijkt alles waarlijk veel op een Hollands stadje! De vulkaan Salak is een lastige sinjeur, die herhaaldelijk plagen en ontij brengt. Ook de rivier Tjiliwoeng is bar humeurig, lang niet zo mak als de stromen in het lieve vaderland met z’n kwelders en dijkbreuken. De Indische rivier heeft schandelijker nukken. Hij stapt pardoes over de velden naar de stad, ondergraaft de funderingen van huizen en bolwerken. Toch stond Batavia wel inde houding op de dag dat ik er eindelijk arriveerde, een jaar overtijd. Het eerste wat me inde Oost te doen stond was m’n armen over elkaar leggen. Het is me verboden het beroep van chirurgijn aan de wal uitte oefenen. Ik mag de practiserende geneesheren hier geen scha berokkenen en vraag me af, wat te beginnen?! Gouverneur Van Diemen heeft niet thuis gegeven, on* danks het schrijven van grootvader Gaasbeek en andere goede burgers te Culemborg. Van Diemen heeft het stranden van Het Hof van Holland een zeer schandelijk stuk genoemd en het volk verweten, dat het te weinig moeite heeft gedaan om het ongeluk te voorkomen. De Gouverneur is hevig verbolgen en wil geen van de opvarenden te woord staan. Het volk heeft, volgens hem, eerder de strop dan gehoor verdiend. Hij meent, dat het goed voor ons is te weten, dat de straten van Batavia van de wallen af onder vuur genomen kunnen worden. Ik bood mij schriftelijk aan om diensten te verrichten als assistent tot de penne, schreef m’n sierlijkste letter, maar het schone schip Amboina is in groot gevaar
	tarammers. Dat is geleden leed, maar op het kasteel en de wallen blijft men waaks! Het plan voor de stad is in* dertijd ontworpen door Simon Stevin en zo vinnig als een duindistel. Prins Maurits heeft het kasteel van Gulik als voorbeeld gesteld. Coen heeft er het eerste fort ge* bouwd met aan de landzijde de punten Diamant en



	geweest en bovendien zijn en blijven de twaalfduizend gulden zoek. De Ehrenfeste HoogachtbarcHeer Gouvers neur blijft doof en ongenaakbaar voor alle beden. Er zit dus voor mij niet anders op dan weer als onder*chirur= gijn te gaan varen voor de Compagnie en een reis naar Timor en Malakka te maken. Daarna zal de lamentabele geschiedenis met het gestrande schip en de verloren duiten wel vergeten zijn. Het beste is de zaak voorlopig te laten betijen en straks een verzoekschrift te richten tot de Raad van Indië. De goede uitslag staat welhaast vast, maar ik mag niet verhelen, dat veel van het toeval afhangt. Reyert heeft zwarigheid en komt me halen.



	Ondanks tegenslagen en grievende ervaringen was Van Riebeeck dan toch inde Oost, in het land van z’n dromen, waar het blauw van de morgen* hemel, vol betovering en zonneschijn, plotseling over* ging in donderbuien en waterweelde om daarna weer plaatste maken voor de zwoele klaarte van de snel vallende avond, die het amper wiegen van de palm* kruinen overrompelde. De bomen in Indië waren min* der spraakzaam, maar hoger dan de hoogste olmen en peppels omtrent Everdingen, waar riet en ongroei vers trouwelijk snuisterden inde kwelders en waterlopen langs de Lek. In het wijdse Javaanse landschap stond alles schier roerloos van geheimenis, dat verbijsterend boeide.
	Het waarnemen van de natuur had Van Riebeeck zich bij z’n zwerftochten inde polders rond Culembobrg eigen gemaakt. Inde dagen, die hem in Batavia al wachtende gelaten werden, doorkruiste hij de omtrek, opwaarts inde ochtendschemering onder de frisse adem van de palmen. In het kleine stukje van de grote Oost maakte hij kennis met de inlanders, ontdekte veel interessante bijzonderheden inde bossen, waar de strijd om licht en ruimte werd uitgevochten tussen de woudreuzen en woekergewassen, welke met behulp van machtige zuigwortels of klimhaken toppen en kruinen verknepen in dodende omstrengeling. Het leerzaam voorbeeld gaf te denken, liet zien hoe de top bereikt kon worden, inspijt de vlijme stekels, die tot voorzich* tigheid maanden. Alles inde Indische natuur dwong tot schroom benaderen, verbaasd aanschouwen en les* nemen. Vaak steil uit over het slingerend blader tapijt
	HOOFDSTUK XII



	ging de tocht van den speurenden onder*chirurgijn naar een wijder wordend verschiet, waar meer, al meer groen en bloesempraal zich ontvouwde. Uit nauwe kloven wrongen zich stil en vochtig de uitlopers van het oer* woud. Stromen daalden aanzwellend neer in snelle, geruisloze vaart, blikkerden verwaasd inde rook uit de hutten van de inlanders. Inde lichtere bergbossen riepen de uilen: „Oe! Oe!”, evenals in het vaderland en streken neer in bomen, die veel van dennen of sparren hadden. Tegen de avond verspreidde een soort arons* kelk een afschuwelijke lijkenlucht, welke deed denken aan de stank inde ronsellogementen en de doden tus* sendeks aan boord van Het Hof van Holland Van Riebeeck doolde echter ook door wolken van fijne odeur, afkomstig van de duizenden nietige bloempjes, die uit de kruinen van de bomen neerdwarrelden. Ja, Indië was een toverland vol wisselende verrassingen. Apen slingerden zich met hun lange armen van tak tot tak, verdwenen snel inde laatste boom aan de oever van een riviertje om dan over te wippen naar de andere wal. Jonge apen, die verheugd de nieuwe dag begroet* ten, terwijl ze in het water sprongen om zwemschooltje te spelen inde spattende heerlijkheid van het kristal* heldere stroompje. Ze hadden veel van de troep school* jongens in het zakwater langs de Diefdijk of de stroom* loze bocht voorbij het kasteel te Culemborg. Ook die apen hielden zich aan elkander vast en maakten een heidens kabaal! Er waren griezeliger ontmoetingen: de Indische natuur wemelde van vreesaanjagende dieren, ofschoon de meest geduchten, de slangen, erg schuw bleken te zijn en zich niet dikwijls vertoonden. Het was den onder* chirurgijn bekend, dat het merendeel der reptielen niet gevaarlijk was en de giftigen lang niet altijd aanvielen. Slangen en tijgers, krokodillen en panters speelden een groter rol inde verhalen van ambtenaren en schepelin* gen dan in het beeld van de tropische natuur. Er stier*
	5



	ven meer mannen door de angel van de muskiet dan door de tanden van het verscheurend gedierte. De Oost werd het ergste geteisterd door de mieren: grote en kleine, witte, bruine en zwarte in soorten. De dikke zwarte waren verzot op zoetigheid, ze onderzochten koffer en valies, sleepten weg wat van hun gading was. De witte mieren namen alles voor lief: ze vernielden wat op hun weg kwam, kleren, boeken, schoeisel of wat kist en koffer ook bevatten mochten. Uren kon Van Riebeeck zoekbrengen bij het doen en laten der insec* ten. Hij verwonderde zich telkens weer over de reini* gingsdienst van de mieren, die de spijsresten, welke ’s avonds op de vloer van z’n verblijf waren achterge* bleven, keurig ruimden. Ze deden echter ook wreder arbeid, beulswerk. Vliegen, muggen, krekels en kleine vlinders werden weggedragen naar het mieren* nest, dat zich inde buurt van de slaapzaal be* vond. Groter dieren werden in gemeenschappelijke aanval als op commando aangetast, zodat er van ont* komen geen sprake meer kon zijn. Er kroop fluks een aantal mieren op de prooi, teneinde de vleugels bij de wervel af te knagen. Daarna werden de sprieten aan* gevreten, zodat het belaagde dier ook het gevoel voor richting had verloren, en dan kwam de kop aan de beurt! Als geslaagde proevelingen bij de anatomische les ontleedden de rovers het kadaver en voerden de brokken weg. Ook over de wonderlijke larongvluchten noteerde Van Riebeeck zijn indrukken en bevindingen, schreef aan Maria, hoe aan de berm van de wegen grote krekels, die tjankriks heetten, zaten te knerpen, meer lawaai maakten dan de knarspot uit de jongensjaren. De wijze waarop de inlander zich kleedde en gedroeg ontging den leergierigen wondmeester al evenmin, maar hij meende toch, dat een man van staat ineen lakense jas behoorde rond te lopen en niet zoals sommige van het mindere krijgsvolk in bonte, uitbundige dos kon verschijnen. Het plechtige zwarte gewaad was wel



	lende vruchtbomen, waardoor men, op een afstand, wel moest menen een bos te zien. Een ander verschil met Holland was het slapen zonder dekens en de afweer tegen de muskieten. Wijders droegen de stoelen, waar Van Riebeeck mee te maken kreeg, geen bekleding: bijna alle zetels waren van gevlochten rottan. De inlan* ders zaten op matjes; maar dat was ondoenlijk voor ambtenaren in dienst van Heren Meesters! De stadsherberg waste Batavia nog niet heel en al onder de kap, maar zij, die onderdak zochten, werden geborgen ineen bijgebouw van het kasteel. De kok had er direct werk gevonden. Ook de Waal had kans gezien nuttig te schijnen en z’n gele ruiterlaarzen voor muil* tjes verwisseld. Met Reyert wilde het niet vlotten. Hij maakte bezwaar tegen het uitvaren onder den vorigen schipper, die als klippenruiter alle vertrouwen bij z’n volk verspeeld had. De Egmonder wachtte, na z’n open* lijk protest, op de beslissing van Heren Bewindhebbers en was met den busschieter en den schieman een ritje gaan maken ineen kar, die dooreen koe getrokken werd. Maarde pret mocht niet van lange duur zijn, want het volk moest op bepaalde tijd binnen wezen in het bijgebouw van het kasteel, waar de geestelijke verzorging niet werd verwaarloosd. De godsdienstoefening gen werden er door de overheid verzorgd en gehand* haafd. Wie de preek verzuimde, werd gestraft door het ïnhouden van het maandgeld, dat ook gedurende de wachttijd prompt werd uitbetaald. Zelfs de maanden, verknoeid op de kust van Siërra Leone, waren niet in mindering gebracht. Wondmeester Riebeeck zat niet krap in z’n geld, kocht allerlei vreemde voorwerpen om de rariteitenkamer van
	warm, maar moest gehandhaafd blijven terwille van het gezag en tot sieraad van de Edele Compagnie. Met waardering werd gewag gemaakt van de woningen der inlanders. De simpele huizen waren steeds op ruime erven gebouwd en werden overschaduwd door verschil*



	grootvader aan te vullen. Aankopen van Chinese of Hindoese oorsprong werden met de retourvloot naar Holland gesmokkeld. Dat mocht niet, maar alleman deed het en het was geen negotie, welke de Com* pagnie benadeelde, ’t Was geen wisse handel, waar de onder*chirurgijn meer en meer oog voor kreeg. Hij deed geen moeite meer, het paradijs verder te door* kruisen of nader kennis te maken met de bevolking. Geen blanke dacht er aan! Jan had lust inde schoon* heid van de rijstvelden, maar hij was naar Indië gekomen om een man van staat te worden in dienst van de Compagnie, die steeds meer handelsvoordelen wist te bedingen en knap kans zag, haar politieke macht te vergroten. Daar lag het geheim van slagen, ook voor de minderen. Zeker, de gamelanmuziek dwong tot stil* staan en luisteren. Het zeldzame wajangspel en de vurige verzonkenheid van den inlander bij het opzeg* gen van de gebeden noopten tot schouwen en overden* ken. Dat we1.... Maar op het matje zitten en zich verder om niets of niemand bekommeren, dat was geen houding om tot grootheid te geraken. Alleen van het rustig plechtstatige van de Javanen viel wat over te nemen. Hun gemakkelijke wellevendheid stak zeer af bij het hoekige, linkse doen van de Europeanen. De Oosterling had iets verfijnds, dat navolging verdiende en nog te pas kon komen...., later. De geschiedenis van Raden Demar Boelan, waar de Waal zo sappig van vertelde, was ook het onthouden waard. Die Boelan, Heer Maanlicht, was als grassnijder z’n loopbaan begonnen, bracht het tot bruigom vaneen adelijke maagd en tot koning vaneen groot rijk!
	Het verschil tussen baardsnijden en grassnijden was niet zo heel groot en Maria la Queillerie was ook een adelijke maagd!
	Er zat waarlijk klank inde geschiedenis van Heer Maanlicht! Het beste was, zonder verder murmureren de reis naar Timor en Malakka te aanvaarden om daar*



	na Anthonie van Diemen weer aan te klampen door een verzoekschrift en de aanbevelingen uit Culemborg. Eerst weer gaan varen en lof verwerven: dat was de oplossing! Noordwaarts de Javazee en zuidwaarts de Indische Oceaan. De tropische regens konden onderwijl de slechte stemming in Batavia wegspoelen Manmoedig werd de reis naar Timor aangevangen. Het leven aan boord was hard en slopend. Hopen en vers langen dreven weg op de stroom der dagen. Van Riebeeck begon zwaarmoedig te worden. Het sierlijk schrijven op blank papier, het werken met wissels en koopmansgoederen, het leek alles zo ver en zo onwaar* schijnlijk na de ongeluksvaart met Het Hof van Hol* land. De mislukte voyagie had 'berekeningen en vertrouwen te niet gedaan. Indië was wel een broeikas, maar er zat geen duim schot inde kansen op een hoger staat. Wanneer inde middag de tropische zon hoog stond, het pek uit de naden droop, het bijkans niet meer te harden was inde smoorhitte, besloop het verlangen naar het frisse polderland met z’n drassige weiden en zingende leeuwerikken den matten onder* chirurgijn.... Maria had gulden verwachtingen, schreef, dat ze het thuis met haar broer en diens vrouw niet al te best meer vinden kon. Ze wilde liefst zo spoedig mogelijk naar de Oost komen! Zo spoedig mogelijk! En geen duim schot bij de Heren Bewindhebbers te Batavia! Na de eerste reis naar Timor weeral een brief naar de Raad van Indië. Antwoordwas uitgebleven en de tweede reis somber aanvaard. Een tweede, wie wist, een derde bezoek aan de factorijen op Timor en Malakka. Gedurig zwalken op de Javazee. Ber* gen omzeilen en rokende, rommelende vulkanen passeren, terwijl op het kasteel te Batavia profijtelijk werk viel te verrichten.... Het was ontmoedigend. O, ja, wis: er spartelden beken van de rotsen, ze zwol*



	Reusachtige steengevaarten en loodrechte bergwanden: het was alles vreemd en vol verrassingen. Duizelings wekkend was het blikken inde diepten. Ongenaakbaar waren vaak de kusten en rizoforenbossen, die land en zee gescheiden hielden. Telkens weer boden land en water wat anders,.... maar uit Batavia kwam geen weerwoord!
	Door het maanlicht werden de grilligste schaduwen in de ravijnen gevormd. Het heen en weer varen had, bij alle tegenslag en benauwenis, z’n bekoring. Het was één en al avontuur, dat tenslotte toch altijd weer eindigde in het oplappen van zieken en gewonden. Oplappen! Kwakkelen! Op Malakka viel meer en beter te doen!! De Portugezen waren er verdreven. Door de Compagnie werd wel loffelijk aangepakt, maar het kon profijtelijker! Er viel heel wat meer te halen onder kloek beheer! Het wachten was op een lasthebber met aandrift en inzicht. Als ze daar in Batavia oor voor hadden! Na aankomst naar het kasteel snellen? Vers slag doen van kijk en bevindingen en dan nogmaals verzoeken geplaatst te worden als assistent tot de penne? Ah, tonen wat een stout man waardwas en dan aan Heren Bewindhebbers oordeel en beschikken laten. Neen, niet uit verveling of bravour waren de steile rotswanden beklommen! Niet om niet, maar op zoek naar nieuwe gebieden en rendabele mogelijkheden. Gewassen en mineralen lagen welgeborgen inde kleers kist.... Kruiden en gesteente, die schipper noch oppers koopman op Timor vermoedden! Hoe verbaasd zouden die kijken, straks als Van Diemen toegang verleende en het naarstig speuren met een bevordering beloonde. A15.... En toch!! Een man, die door handigheid en kennis van zaken waardevolle inlichtingen binnenbrach,t, mocht
	len inde natte moesson tot krachtige stromen.... Maar Maria hoopte het huis van haar broer zo spoedig mogelijk te kunnen verlaten.



	zeker niet als een scheepschirurgijn z’n vijf jaren slijten. Waren de twee reizen naar Timor niet vol* doende geweest om de Oosterse talen na te wauwelen?! \\ ie was het meest bekwaam voor een hoger functie bij de Compagnie, die de leidraad voor al haar handelin* gen zocht in het grootboek?! Was een ondergeschikte met scholing, ijver en doorzicht niet beter te gebruiken dan als kneuszalver op een koopvaarder? Was er voor hem geen plaats, ergens.... voorlopig op een rottan* zitje te Batavia?! Had het opperhoofd op Malakka niet beloofd een aanbevelend schrijven te zenden naar den Gouverneur?! De Raad van Indië bestond toch niet uit mannen, die, evenals de inlanders, de feiten luk lauw langs zich lieten heengaan zonder belang te stellen in het hoe en waarom der dingen?! Neen, Heren Gezag* hebbers waren waarlijk fiks genoeg! Ze hadden meer* malen blijk gegeven van durf, bekwaamheid en juiste keuze. De Raad van Indië had menig schepeling met aanleg voor de handel bevorderd tot onder* of opper* koopman. Dat gaf nieuwe moed, schier zekerheid om* trent het spoedig verkassen van de bruid. Na het beëindigen van de tweede Timorreis meldde Van Riebeeck zich aan de hoofdpoort van het kasteel te Batavia. De Gouverneur had naar hem gevraagd, te kennen gevend, dat hij oor wilde verlenen. De verheug* de onder*chirurgijn verving het bruine wambuis met de korte mouwen en de smalle kraag voor ordentelijker kleding. Hij wisselde de verschoten blauwe zeemans* broek voor een deftige donkere, wachtte inde hal van het kasteel op de beschikking van den Óppersten Bewindhebber, verdiepte zich onderwijl in allerlei gis* singen. Hij zag zich in z’n verbeelding reeds letters trekken en dan scheep gaan als onder*koopman. Z’n gemijmer werd onderbroken door het verschijnen van vier Javanen, die een draagstoel van wonderlijk maaksel voor de poort van het gebouw plaatsten. Op twee rietstokken rustte een tent, welke in uiterlijke



	pracht niet onderdeed voor de zeldzame statiekoetsen in het vaderland. Vier andere Javanen volgden, stonden gereed, de taak van de dragers over te nemen. Vrouwen sloten zich aan bij de stoet. Het waren danseressen, hoewel beweerd was, dat de Gouverneur een dienstreis ging maken naar Japan! „Daar komen toch geen danseressen aan te pas!”, oor* deelde de trantelende sollicitant, afleiding zoekend. Hij wilde de dragers aanspreken, maar eerbied voor het vreemde schouwspel sloot hem de mond. Het was glan* zend voornaam zon draagstoel met gevolg, maar.... Maar Reyert had dan toch gelijk, laakte niet zonder grond het wereldse in Van Diemen. Die loszinnige, weelderige draagstoel, omringd van prachtig uitgedoste inlanders en danseressen, dat was waarlijk te bont van toon en te dartel van doen. Gele gordijntjes fronselden inde bestikte strikken! De glinsterende stoelhemel was overdadig af gezet met rosetten en slierkoorden! Van Diemen was wel een gewichtig personaadje, maar zo n heidense volgstoet tartte de simpele eerbaarheid van Gods ware kinderen! Het mankeerde er nog maar aan, dat de Gouverneur als een Soesoehoenan op een witte olifant uit rijden ging en zich door zingende, spelende en tuitende onderzaten liet begeleiden op z n inspectie* reizen! Van Diemen was mooitjes gezegend met pomp en statie! Geen wonder, dat de Egmonder het niet ver* kroppen kon, z’n gezeggenis deed, spottend sprak van het lebbig teren op Satans buidel en inden Gouverneur niet veel anders zag dan een broek vol wind. Voor het lieve vaderland stierf menig man om te leven door z'n kwetsuren, maar Van Diemen zou inde historie hoog* stens te boek staan als een trompettersweduwe, meende Reyert, die het ontiegelijk vond, dat zo’n Bewindhebber werd toegelaten aan ’s Heren tafel. Het oordeel van Reyert waste bar, maar het doen van Van Diemen toch meer dan welletjes! Als de klink van de deur even bewoog, brachten de Oosterlingen hun salaam, stonden



	roerloos af te wachten tot het den Groten Heer behaag* dein te stappen. ... Van Riebeeck poogde z’n spanning te ontlopen, dacht aan Allert Westhuysen, die onder Coen Jacatra had bestormd, honger had geleden en tempeesten had genuft om de welvaart van de jonge Republiek te ver* zekeren. Allert had de zeeën afgereden om den vijand de broek op te nesselen, was nimmer schuil gegaan achter gele gordijntjes en een zijden hemel met roset* ten. Hij had bezerend te maken gekregen met kogels, kortjannen, handspaken en enterbijlen. Westhuys had kordaat stormen gedriest, terwijl inde Oost de man* moedigheid te schommelen hing aan twee vergulde riet* stokken! Een Aziatische potentaat had Reyert den Gouverneur genoemd en voorspeld, dat de heidense weelde van Van Diemen tenslotte inde hel zou varen, tot schande van de Christenheid en tot schade van de Edele Compagnie. Er zou geen vrome heugenis blijven van den verbasterden satraap, niets gedijen op z’n ver* geten graf. zelfs geen pisangstruik! Een Opperhoofd dat lof zocht in kwalijke zaken en verwijfde pronk, zou ervaren, welk een gladde strop het trouweloos geluk hem had geweven. Zo had de Egmonder gesproken, kort voor z’n vertrek met de retourvloot, maarde for* tuin scheen de hoge moed van Van Diemen voort* durend te begunstigen. Hij bekleedde al vijf jaren de rang van Gouverneur*Generaal, maakte zich door ziin stoute en roemrijke ondernemingen zeer verdienstelijk jegens Heren Meesters en de Republiek. Dat viel niet te ontkennen. Z’n loszinnigheid en genotzucht waren laakbaar. Z’n naam werd evenwel door Tasmans ont* dekkingen met respect uitgesproken en zou door latere geslachten.... „Van Riebeeck!”, riep een bepluimde officier, wen* kende, ging voor en rapporteerde inde deur: „De onder* chirurgijn van het schip Zierikzee!”
	De aangediende stond inde holle kamer tegenover den



	De officier rukte in, sloot de deur.
	Het uiterlijk van den Gouverneur klopte niet met de beschrijving door Reyert gegeven. Alles aan en om Van Diemen scheen ernstig. Zijn kleding was eenvoudig. Zijn gelaat werd overschaduwd dooreen brede rand vaneen lage hoed met witte pluim, welke sterk afstak bij het zwarte gewaad. Onder de fluwelen mantel flik* kerde de zilveren degengreep....
	Van Diemen rees, schoof zijn zetel terzijde. Kracht en vaardigheid spraken uit het forse lichaam en de gespier* de wijze van doen. Met vaste, gelijkmatige schreden ging hij na de korte begroeting door de zaal als iemand, die een bedegen besluit wilde nemen. Hij plaatste zich naast de schouw, zocht steun aan de overstekende lijst. De wachtende onder*chirurgijn staarde zwijgend naar de blauwe tegels aan weerszijden van de haardplaat. Het licht uit de hoge vensters bestraalde de geschiede* nis van Nabal en de schone Abigail. Onder de afbeel* ding stond in Gotische letters: „Hij hiet Nabal en zijn wijf hiet Abigail en was een wijf van goede verstande en schoon van aangesichte: de man daarentegen was hart en boosachtigh in zijnen doen en was van Galeb.” „Ik ken je verzoek”, opende de Gouverneur eindelijk. Hij voorkwam weerwoord dooreen afsnijdend gebaar, wees op de talloze kwarto’s en folianten op de planken tegen de muur: „Dat om te beginnen!.... Assistent tot de penne. Je handschrift is sierlijk, maar je speuren op Malakka van meer nut.” Van Diemen lachte stroef, toonde de aanbevelingsbrieven uit Culemborg en Malakka. „Je hebt lang moeten wachten. Ze schreven niet minder fraai, je grootvader, de predikant en anderen. Ik geef de voorkeur aan het schrijven van den opperkoopman te Malakka. Je komt dus ook uit Culemborg? Staat de Lekpoort nog?”
	machtigen stadgenoot, die opkeek van het brieven* schiften, lang schouwde en dooreen hoofdknik te ver* staan gaf, dat de bezoeker verwacht werd.



	Van Riebeeck bevestigde gretig. „Je meende ras gehoor te zullen vinden op je verzoek, omdat wij beiden in dezelfde stad geboren werden?” „Nee, niet daarom....” „Bestig! Aanbevelingen van goede burgers en bezorgde verwanten zeggen mij niets. Nee!”, verwierp Van Diemen hoofdschuddend. „Hier inde Oost moet een borst zelf tonen wat hij waard is. Het scheelde een haverstroo en je had je vijf jaren als scheepschirurgijn uitgediend. De woorden inde brieven uit Culemborg liepen me te hoog. Toen het geval met Het Hof van Holland. Maar daar nou niet van.... Ik zag in jou geen passende assistent en sloeg je over. Je optreden in Timor en het zamelen op Malakka, benevens de gum stige meldingen van je laatsten schipper, deden je kansen keren. Vaardig, te vaardig voor onder*chirur* gijn, heet het inde rapporten die ik ontving. Vaar» dig.... We willen het hopen en aannemen, dat je even* eens te mans zal blijken voor de pen en het secretarie.” De Gouverneur legde z’n hoed op de tafel. Hij schouw* de weer een wijle zwijgend naar den jongen stad* genoot, vervolgde aanmoedigend: „Ik mocht je gaarne meermalen op deze plaats zien om je naar verdiensten te bevorderen, Van Riebeeck!” „Ik zal m’n best d0en....” „Dat is me genoeg! Ik heb je grootvader niet geant* woord op zijn schrijven, hoewel ik hem acht en dank verschuldigd ben. Zorg jij er voor, dat ik Govert van Gaasbeek een klinkend antwoord kan zenden. Het mankeert je niet aan kennis en capaciteiten. Ik reken er op, dat ik je grootvader gelegenertijd melden kan, hoe zn kleinzoon....” Van Diemen verzweeg wat hij hoopte te kunnen melden en gaf te verstaan: „Gans de oost! Overal kans van slagen ... Malakka... Timor Japan... Atjeh en China... Of misschien hier in Batavia. Overal mogelijkheden de vlag te planten en het bewind te voeren op last van Heren Zeventien!”



	Meer dan vijftig factorijen, verspreid over de In* dische Archipel, had Van Diemen met een breed handbewegen aangewezen op de kaart in het kasteel, het stroeve in toon en houding laten varen om den jongen stadgenoot te verzekeren, dat ook de noordelijke factorijen en kantoren in China en Japan onder leiding van Batavia en het gezag der Compagnie stonden. Keuvelend had de Gouverneur, in het gezellig samenzijn dat volgde op het streng zakelijk onderhoud, te kennen gegeven, hoe menig penneknecht het door vlijt en inzicht had weten te brengen tot opperkoopman. De kunst van slagen moest worden afgekeken van de diplomaten, want niet alleen het voordelig inkopen en het met winst van de hand doen der goederen werd door Heren XVII op prijs gesteld. Van meer belangwas het bij het handeldrijven op goede voet te blijven met de inheemse vorsten. Het had zin pootjes te geven waar het pootjesgeven succes beloofde en voordeel bracht. Men moest daarentegen de tanden tonen zodra geweld meer indruk maakte dan pluimstrijkerij en dure ge= schenken. Een ruzie tussen de inlandse vorsten was vaak meer waard dan een overbeladen retourvloot. Wie dat niet inzag was ongeschikt zaken te doen voor de Compagnie. Van Diemen had den nieuwen assistent tot de penne aangeraden zich vooral te verdiepen inde ge? schiedenis van de Indische gewesten. De jonge klerk volgde de raad, raakte vrij goed op de hoogte van de echte of vermeende afstamming der vorsten en de verhouding der staatjes onderling voor de komst der blanken. Inde kluis met bescheiden, tot zijn gerief opengesteld, leerde hij, dat het: „Verdeel en
	HOOFDSTUK XIII



	heers!” veilig kon worden toegepast op Java met de vele, machteloze potentaatjes, maar dat het zaakwas met de weerbare naburen het sterke eensgezindere Sumatra goede vrienden te blijven. Daar had men zich te ont* houden van twiststoken of dreigend vlootvertoon. In h.et Noordelijk deel van Sumatra lag Atjeh Marco Polo s Pansoer! —, een heuvelland met vruchtbare val* leien, bewoond dooreen onstuimig, aanmatigend ras, dat respect wist af te dwingen door moed, sluwheid en het vaardig hanteren van de wapenen. Onder Iskan* der Moeda den Karei den Groten van zijn volk was het machtigste koninkrijk van ge* heel zuidelijk Azië. Lang voor de troonsbestijging van Iskander Moeda hadden de zendelingen van de Islam de boodschap van den Profeet op Sumatra verkondigd en de krijgshaftige Atjehers bekeerd tot de fanatiekste aanhangers van Mohammed. Toen de Portugezen in Indië verschenen was een botsing met de Atjehers niet lang uitgebleven. Daarna verschenen de Hollanders de gebroeders Cornelis en Frederik de Houtman —. Zij dreven aanvankelijk inde beste verstandhouding handel met den Sultan, maarde monarch veranderde van poli* tiek en hield Frederik de Houtman ruim twee jaar ge* vangen! Met liet hem pas vrij nadat een Nederlands ge* zantschap met een brief van Prins Maurits aan den Sul* tan was overhandigd. Door Iskander Moeda werden kort daarop betrekkingen aangeknoopt met de naburige en verre volkeren. Hij zond vertegenwoordigers van zijn machtig rijk naar de hoven van Europa. De geleerde Abdoel Samet bezocht koningin Elisabeth van Engeland, meldde zich aan de hoven van Frankrijk, Spanje en Rome en overleed te Middelburg, waar hij door de Republiek statig werd begraven inde Sint Peterkerk! Dat alles moest geleerd worden en gekend zijn om zen* dingen van betekenis naar wens te volbrengen. Met z’n onderwijs in hofschandalen was het maar povertjes ge* steld, wist Van Riebeeck, die naarstig snuffelde inde



	Atjeh! Daaromtrent alles te weten kon te pas komen, want Iskander Tsani was inmiddels overleden en bij de troonsbestijging van zijn weduwe waren de treurdagen nog niet verstreken. De naam van de verheven weduwe vergde bijkans spraakles.... Tadoe ’l alam Tsafiattoe.. Nee, dat liet zich zonder vooroefening niet zeggen, maar er werd te Batavia met bewondering gesproken over de pracht van de lijkstoet van den overleden Sultan. En Van Diemen had, in het vertrouwen, gezinspeeld op het zenden vaneen gezantschap. Hij had geen namen ge* noemd, kon evenwel niet zonder bedoeling het voor* nemen verklapt hebben.
	Mee naar Atjeh!
	’t Zou me wonderwel passen! had Van Riebeeck in z’n gereedliggende brief aan de bruid in Leiden geschreven. Vele edelen en klagende vrouwen, rhinocerossenenPer* zische paarden onder kostbare dekkleden waren achter het lijk van Iskander gegaan. Tweehonderd en zestig olifanten, bedekt met zijden en goudlakense kleden hadden inde stoet gelopen, huisjes, tenten of bevlagde kiosken op de rug gedragen! In dat land namens de
	baaierd van onderlingen ruzies en historische feiten van formaat. Het geharrewar van ontaarde bastaardprinsen en heerszuchtige inlandse vorstenweeuwen kon met een wit lachje worden afgedaan, maar met de vraagstukken van belang, met Atjeh, stond het anders. Het was nog altijd de voornaamste en geduchtste natie inde Archipel. Het land werd geregeerd door den vromen Iskander Tsani, die de Hollanders goed gezind was. Onder zijn bewind hadden zij het uitsluitend recht tot handelen langs Sumatra’s Westkust verkregen. Die handel omvat* te peper, goud, zwavel, salpeter en koehuiden. De Com* pagnie had er afzetgebied voor gouddraad, porcelein, noten, nagelen, foelie, zijden weefsels, maar vooral ge* slepen diamant. Van de loge in Atjeh was Jacob Com* postel het opperhoofd, terwijl er acht helpers en een ge* strande onder*chirurgijn verbleven.



	Edele Compagnie aan wal te mogen stappen was al een merkelijke vordering naar hoger staat! Een ooggetuige, die op het kasteel te Batavia verslag kwam doen, had nog gerept van fonkelende juwelen, statiegewaden en kostbare reukwerken. Hij had den voormaligen onder* chirurgijn doen popelen van verlangen naar het fabel* land, waar Indische, Arabische en Chinese kooplieden, aangelokt door de matige rechten, hun waar sleten. Daar, in het rijk van Prinses Tadoe ’1 alam Tsafiattoe, of hoe zij dan ook heten mocht, moest geld te winnen en eer te behalen zijn! Peper, goud, zwavel, salpeter en wat al niet, in ruil voor nagelen, foelie, zijdewerken, diamanten en.... kleppermansspul! Het was om bij te wippen van ongeduld!! Tweehonderd=zoveel olifanten, kwistig bekleed met goudlaken en rijk bewimpeld met kostbare vlaggen en vaantjes!! Perzische rossen en renostersü Alles behangen met een hagelbui van juwe* len en andere kostbaarheden! In zo’n land van glans en weelde viel te kopen, te ruilen en te winnen! Daar lag de kans een goede beurt te maken, lof te oogsten en de gunst te verwerven van Heren Meesters! Naar Atjeh! Niet langer folianten vullen ineen muffe torenkamer. Van onder*chirurgijn tot klerk Het was een bevor* dering, maarte magertjes. Op Atjeh droegen de dieren goudlaken, vergulde horens, snoeren van edelsteen en kiosken op de rug! Het wemelde er van vorstelijke graf* steden en paleizen in prachtige tuinen, die, evenals in het bijbelse Babel, met fonteinen en andere waterwer* ken waren verfraaid. Daar heen te mogen om zaken te doen en carrière te maken. „Tsa!” bereed de eerzuchtige penneknecht z’n rottan* zitje in het kasteel te Batavia. De treurdagen in Atjeh waren dra om. De regering van de vorstin had in feite een aanvang genomen. Wat treuzelde Van Diemen dan nog?! Bij de troonsbestijging van Tadoe ’l enzovoort mocht de Compagnie niet achterblijven met een plech* tige gelukwens. Dat stond vast! En de Gouverneur had



	Plots verstilde het kraken van de rottanstoel, waarop de hunkerende assistent tot de penne verstarde van vreugd en verwachting. Het gezantschap was zoeven benoemd! Commissaris Pieter Soury zou de machtige Compagnie vertegenwoordigen en kon het natuurlijk niet stellen zonder secretaris met hoofdse manieren, siers lijk handschrift, vlot begrip en kennis van het Maleis! Het spande danig op het secretarie. Namen werden bes kendgemaakt:Pieter Willemsz ging mee als opperkoop* man. Onderskooplieden waren Jan Lucas Leevendigh en Jan Jacob Pars. Tot secretaris was benoemd Jan van Riebeeck, die het op slag benauwd kreeg onder de zware zolderbalken en welhaast van z’n penneplicht wilde vluchten om ’t grote, lang verbeide nieuws in z’n schrijs ven aan Maria uitte jubelen....
	Een maand later kwam De Otter, begeleid door de Anna, beneden het huidige Kotta Radjah voor anker. Per prauw kreeg Soury bericht, dat er vrij veel schepen inde stad lagen: Moorse en Bengaalse vaartuigen naast schepen uit Pegu, Maselipatnam, Suratte en andere plaats sen. Ook was er een Engels schip binnengelopen. Deans dere dag vorderde men door lastige wind en tegenstroom slechts langzaam: eerst tegen de avond kwam de liefste capado een eunuch der koningin, den commissaris begroeten. De sabandaar, de havenmeester, was mees gekomen en reikte de paspoorten uit. Een ieder aan boord mocht zich aan wal begeven, zich vrij bewegen in de stad die aan weerszijde van de rivier gebouwd was. Van Riebeeck maakte gretig gebruik van de ges legenheid nader kennis te maken met het gaan, staan en doen op de vreemde bodem. Wel was de reis weeral via Malakka gegaan en had het nazien van de boeken aldaar de nieuwe loopbaan nuttig en leerzaam geopend, maar
	z’n mannen, die het gezantschap moesten vormen, al uitverkoren. Dat stond ook vast! Het gelukwensen zou wel op zakendoen uitlopen. En zakendoen was de ops trap naar hoger staat.



	Atjeh had meer te bieden, was befaamd om haar veel* soortige handel en mengelmoes van negotiërenden. De kennismaking met de stad viel tegen. De meeste huizen waren van bamboe en heel simpeltjes. Slechts enkelen waren uit steen opgetrokken, een manshoogte van de grond, wegens de watervloeden, welke het land bij stortregens overstroomden. De ommuurde stad had schansen noch bolwerken, behoudens een vervallen sterkte met op de Portugezen veroverde kanonnen, die in het zand naast de affuiten lagen. Het was met stad en wering niet veel zaaks, maarde twee marktplaatsen waren druk bezocht door Arabische, Indische en Chb nese kooplieden. Van de gebouwen vielen vooral de Moorse tempels en verspreide pagoden op, evenals de koninklijke paleizen en grafsteden van de over* leden vorsten. De verhalen daaromtrent bleken dus waar te zijn, constateerde de speurende secretaris opge* lucht. Het Atjeh dat hij betrad was niet de stad uit z’n dromen: het was geen zeestad aller steden, maar na de aanvankelijke teleurstelling toch een koopstad van mer* kelijke betekenis gebleken. De zending van Soury was zeker van groot gewicht en de functie van secretaris navenant.
	Weer aan boord van De Otter, vernam Van Riebeeck, dat Hare Majesteit zeer ongerust was geweest over het lange uitblijven van haar gezanten, die zich eveneens te Batavia hadden ingescheept. Het was niet gelukt haar uit het hoofd te praten dat de Edele Compagnie haar nadeel wilde berokkenen. De vorstin was beangst door de machtsuitbreiding van de Compagnie na de verover ring van Malakka, maar zeven en twintig stukken am* mozijn uit Omnuz hadden wonderen gedaan. De liefste capado kreeg er zes ten geschenke, de sabandaar drie en nog acht voor het uitreiken van paspoorten. De bevattelijke secretaris kreeg steeds meer kijk op het openen van vorstenharten en negotie, doorzag het waars om en daarom, begroette met de voorgeschreven sas



	Na veel zwijgend befooien en dreunend gesalueer ging Soury met de scheepsboot aan land, waar een grote menigte hem en zijn secretaris stonden aan te staren. In de Compagniesloge werden de boeken nagezien, de im ventaris opgenomen en dan lang en breed gesproken over het wantro.uwen van de vorstin jegens de Hollans ders. Het was het eerste, strikt vertrouwelijke gesprek van gezaghebbers onderling dat Van Riebeeck mees maakte. Hij luisterde naar het voor en tegen dat de mans nen omtrent de te nemen maatregelen overwogen, ants woordde weldoordacht de vragen die hem gesteld wers den, viel op door z’n juiste conclusies en werd door Soury meer en meer in het beraadslagen betrokken.
	„Het wantrouwen van de vorstin kan gevaarlijk wors den”, meende de commissaris, kreeg een bevestigend hoofdknikken van den opperkoopman en vervolgde. „Gevaarlijk, omdat de Engelsen plannen hebben Atjeh tot hun hoofdkantoor te maken.”
	„Om vandaar uit handel te drijven op Pegu en Ben* galen”, begreep den secretaris, die nog wist mede te delen, dat de bemanning van het Britse jacht inde haven een kist met glazen vogeltjes had geschonken aan Hare Majesteit.
	laams het vaartuig met vruchten, door Hare Majesteit gezonden, en begreep heel wel, dat zo’n attentie beants woord diende te worden met een nieuwe serie zwarts zijden stukken van royale breedte en lengte. Zelfs de strandwachter ontving z’n deel! Van Riebeeck amuseers de zich om het donderend scheepsgeschut, dat van de wal beantwoord werd. Ook die taal verstond de Coms pagnie, als zijde niet aansprak. Het was hem nu klaar waarom twee schepen gebezigd werden om die ambass sadeurs en een secretaris over te brengen van Batavia naar Atjeh. Een goed opgetuigde koopvaarder telde voor duizend olifanten en het gedagzeggen door de kars touwen maakte meer indruk dan het ritselen van de zijde uit Omnuz....



	„Geblazen glas.... Vogeltjes, bomen en kruipend ge» dierte van fraaie kleur en sierlijke vorm”, bevestigde de opperkoopman spijtig. „Meesterlijk van kop, staart en schubben. Waarlijk geen kleppermansspulü En ’t was de Engelsen nog niet genoeg! Ze hebben er een kostbaar kistje van alamber aan toegevoegd om ons de negotie te verzuren.” „En erger!”, vond Soury, trok peinsvoren en vroeg, meer inde ruimte: „Hoe maken wede onloutere bijbedoelin» gen van de Britten weer ongedaan?” „Door het kistje te vullen met juwelen”, stelde van Rie» beeck voor, maar kreeg een zuinig gezicht van den com» missaris, die het dure plan dubbend verwierp en zich troostte met de wetenschap, dat de Engelsen inde haven nieuwelingen waren. „Mag zijn.... Maar het blijft een kwaad, dat ze Portu» gees spreken!”, bestreed de opperkoopman, wiens posi» tie bedreigd werd en wiens sympathie uitging naar den jongen secretaris met z’n brede kijk op kosten en baat. Onder het gesprek kwam de liefste capado vergezeld vaneen tolk weer vruchten brengen namens de konin» gin. Hij vroeg verlof de gouden beteldoos, bestemd voor Hare Majesteit, te mogen bezichtigen. Aan het verzoek werd gretig voldaan. Ook de ringen, door de vorstin bij de Compagnie besteld, werden uitgestald. Toen de af» gevaardigden kwamen om de beteldoos te halen, ging Compostel, de opperkoopman, mee naar het hof en bracht Hare Majesteit en de rijksgroten de groeten over van Soury, die met Van Riebeeck de verdere stappen om hof en adel te winnen, overwoog. Uit het rapport van Compostel bleek, dat de vorstin zeer ingenomen was met het geschenk en Soury had bedacht met een paard, een koe en een buffel. De brengers van het tegen» geschenk werden op hun beurt weer rijkelijk met ammo» zijn beloond. Enkele edelen kwamen inde loge hun op» wachting maken, onderhielden zich met den secretaris, prezen hem om z’n kennis van de taal, vlug begrip en



	vrijgevigheid. Ook de opperbisschop had zich gemeld, teneinde het in ontvangstnemen van de missive van den Gouverneur te regelen. De datum van de grote dag werd bepaald. Aan boord haalde men de gewaden, rapieren, pluimen en bandelieren uit de kisten.... Inde paar dagen van wederzijds mooipraten, nijgen en beschenken, had Van Riebeeck de knepen van het koop* vak bekeken en meegemaakt. Hij zag z’n weg tot slagen open, ondanks alle kronkelingen. De Compagnie was gewoon de inlandse vorsten en vorstinnen ten volle de eer te geven waar zij aanspraak op konden maken. Maar de jonge secretaris ervoer ook, dat Heren Meesters respect voor zichzelf wisten af te dwingen, die onont* heerlijk was voor hun aanzien en succes. Een brief van den Gouverneur*Generaal moest als iets groots, van hoge waarde en schier verheven zeldzaamheid worden beschouwd. Een schrijven, een teken van vriendschap van het machtige lichaam, dat welwillend kon nego* tieren, maar ook gevoelig wist te straffen waar het nodig geoordeeld werd, moest met eerbiedige ernst worden overgebracht. Elechtig en met veel ceremonieel moest het overbrengen van de missive plaats hebben. Plechtig en met groot ceremonieel geschiedde het over* brengen van de boodschap. De sabandaar noteerde de meegebrachte geschenken, rangschikte de juwelen, die de Compagnie aan Hare Majesteit wilde leveren. Daarna verschenen de grootwaardigheidsbekleders met een gou* den schotel, waarin de brief van den Gouverneur gelegd werd. „Op een zeer grootbeestige olifant”, schreef Van Rie* beeck later aan de bruid, „werd het document naar het hof gebracht. Vijf en vijftig Moorse koelies, verspreid en op grote afstand van elkander lopend om de stoet meer aanzien te geven, volgden het versierde dier. Daar* na kwamen in statige tred, wij, zes Hollanders. Pieter Soury met Jacob ompostel. Pieter Willemsz neven mij en Lucas Leevendigh naast Jacob Pars. We vormden



	een ernstige groep en trokken de gezichten strak onder de indruk van de hoge plechtigheid, want we wisten, dat het minste verzuim of gebrek aan decorum zou worden opgemerkt door de Atjehers, de Moren, Engelsen en anderen, die de Edele Compagnie geen goed hart toe* dragen en haar alle eer en succes misgunnen. Het aantal toes..houwers was zeer groot! Ik schatte het op vier* duizend zielen en heb dat getal in het journaal opge* tekend. Op enkele punten van de lange weg begroetten de bemanningen der Hodandse schepen de stoet met saluutschoten uit musketten en donderbussen. Schuife* lend in het wisselen van zon en schaduw naderden we, star en statig, het paleis, waar ons, afgezanten, werd vers zocht te wachten en intussen de schoenen uitte trekken. Want het behaagde Hare Majesteit de ambassade bui* ten alreeds te begroeten: een bijzonder eer, nooit te voren aan enig volk bewezen!
	Van Riebeeck trok z’n conclusies en dan, op voorbeeld van Soury, z n schoenen uit. Hij volgde nauwgezet het plechtige doen van den commissaris, die, bij de eerste poort van het paleis, de brief van den Gouverneur met de geschenken had overhandigd aan den liefsten capado. Nadat aan de vorstin de gebruikelijke reveren* tie was gedaan, namen Soury en zijn mannen plaats op een bank van bamboe te midden van de Atjehse adel, voorname Moorse kooplieden en begunstigde schippers. Terstond werd namens de vorstin een inheems kleed met drie gouden ringen aan het halsboord, om de schouders van de ambassade gelegd.
	„Drie gouden ringen op een rood veld!” kon Van Rie* beeck niet nalaten voor zich heen te fluisteren. Drie gouden ringen! Dat was toch wel kasueel! Daar zat hij nu, ver van stamhuis en vaderland, op een baleh*baleh in Atjeh met zijn familiewapen op borst en halsünzo’n toevallig decorum moest wel een gunstig voorteken steken! Zo’n frapperende erebedekking bij het begin van z’n loopbaan moest wel een diepere zin hebben!



	Maar die drie ringen Het gaf te denken. Bij de eerste plechtige deelname aan een statie van hoog ges wicht al meteen vereerd en versierd te worden met het wapen dat vader in z n vlag voer en door Allert kwans suis was gehesen bij de tocht inde praam op de Lek. In het hart van het machtigste rijk van Indië te zitten onder eigen schild en in het bijzijn vaneen vorstin.... Het voortduren van ceremonie op ceremonie en de beantwoording door stipte tegenbeleefdheden liet geen tijd voor lang overpeinzen; teminder waar de onwens nige secretaris alles moet afkijken van den gewieksten Soury, die, als toppunt van gunst, de gouden beteldoos moch,t bezigen! Hem werd toegestaan uit het kostbare geschenk een sirihpruim te nemen. De andere heren mochten dit doen uit de zilveren, bij Hare Majesteit in gebruik.
	Pruimend moest hij de belangen van Heeren Meesters behartigen, besefte Van Riebeeck, kauwde naarstig sirih tot genoegen van Tadoe ’1 alam Tsafiattoe en Soury, die heimelijk tot soppiger ijver aanzette.
	Intussen waren een menigte olifanten terzijde van het paleis opgesteld. Ze werden voorgebracht om met hun wilde soortgenoten te vechten. Het woedend trompets ten van de logge gladiatoren noch het vervaarlijke
	„Drie ringen op een rood veld ” Het was geen louter toeval! Het was een aanzeggen van de grootse dingen die komen gingen. In Indië lag de toekomst! Misschien in Atjeh; misschien elders. Het was een aanwijzing, het was de inzet van het grootse, inde jeugd gedroomd aan de schouw inde Colberdings schestraat. De droom, onbewust bevestigd door de koningin van Atjeh! Zij kon h,et niet weten En toch: Indië was vol mysterie en geheimen. Mogelijk, dat zij met opzet Nee, dat was een zondig vermoe= den, een heidens overnijgen naar mirakelen, alleen in zwang bij papen en ongodisten. Grootvader had er tegen gewaarschuwd.



	stampen van de zware poten mochten de onaandoen* lijkheid van de ambassade schokken.
	Eerst bij de gevechten tussen stieren, buffels en bokken kwamen de gezichten van de afgezanten uit de plooi, terwijl de koningin zich, terugtrok in haar paleis. Alle aanwezigen stonden op, maakten eerbiedig hun sambah. De leden van de legatie werden onthaald op lekkernij, opgediend in gouden schalen. Twee olifanten stonden gereed om de Hollanders een ritje aan te bieden. Soury maakte tactvol gebruik van het paard door de vorstin geschonken. Z’n secretaris beklom een olifant, wag* gelde schokkerend door het heuvelland van Atjeh, waande zich weer op Het Hof van Holland, dat stram dend de wal beklom en, zwaar door warse krachten belopen, een deel van Indië bevoer! Na de rit verzocht Hare Majesteit de afgezanten naar haar speelhof te komen. Het buitenverblijf bleek prachtig gelegen te zijn tegen het gebergt, waar water, uit de spelonken stro* mend, een grote vijver vormde. Duizenden karpers zwommen er in rond, lieten de brede ruggen zien en smakten happig met de wreede kaken. De secretaris wilde nader studie maken van de vis* zwerm, maar er moest weer gegeten worden! Van de zeven schotels die werden rondgediend mocht niets onaangeroerd blijven. Van Riebeeck aanvaardde zwe* tend wat hem werd voorgezet, ijverde kauwend voor de Edele Compagnie, slikte lofzeggend de gepeperde kost, toonde zich dankbaar en vereerd als volmaakt diplo* maat. De speelluiden openden met een lofzang op Iskander Moedam, den vader van de koningin. De Atjehse toehoorders luisterden aangedaan, begonnen tranen te storten. Ook Soury schreide, terwijl Van Riebeeck het voorbeeld volgde en begreep, dat hij het verdriet niet uit de ogen mocht wrijven. Na het grote leed gingen alle gasten met de Atjehse edellieden baden ineen afgeperkt gedeelte van de grote vijver. Javaanse, Siamese en Moorse muzikanten vermaakten het rond*



	plonsend gezelschap. Soury deelde te water en te land presentjes uit en z’n secretaris bracht de onkosten over in het journaal. Het bezoek namens de Compagnie in aanvang verlies geven, maar zaken moesten er tenslotte toch ook gedaan worden. De prachtlievende Sultans plach,ten bij de Compagnie juwelen te bestellen. De orders werden gretig uitgevoerd om de grote winsten die er op te maken vielen. De lopende order van Sultan Iskander Tsani was nog niet geheel uitgevoerd toen deze overleed. Soury had opdracht de juwelen ter waarde van acht en twintig duizend gulden aan Hare Majesteit te slijten. Er viel zestig procent winst te maken: geen wonder dat Soury de tranen over de kaken hadden gelopen bij de treurzang van de speek luiden!
	Van Riebeeck bezocht de rijksraden om hen gunstig te stemmen en de koningin die van de bestelling af wilde, tot aankoop te bewegen. Hij doorzag, dat zijn promotie mede afhing van het slagen der transactie. Vele bezoeken werden afgelegd en menig geschenk door den ijverigen secretaris bij de hoge adel thuisbe* zorgd. Na veel praten, loven en bieden kwam een over eenkomst tot stand, terwijl tevens de handelsrechten van de Compagnie schriftelijk werden bevestigd. Soury was met z’n zending geslaagd, kon zich te Batavia gluns derend bij zijn meerderen aandienen en melden, dat Hare Majesteit Tadjoe ’l alam Tsafiattoe goed gezond en de Edele Compagnie welgezind was....



	De assistent tot de penne stond inde grote zaal van het kasteel te Batavia weer tegenover van Diemen, die, het statig trantelen hervattend, te verstaan gaf, dat h,ij het prettig vond z'n stadgenoot te kunnen bevorderen:, „Maar”, waarschuwde de Gouvers neur, „de sneke promotie mag niet hoovaardig maken! Een paar dagen practijk in Atjeh zijn onvoldoende om vaneen borst zonder lange ervaring een geslaagden koopman te maken. Capaciteit en goede natuur tellen mee. Ze zijn meestens een garantie Het treft, dat de Edele Jan van Elseracq als opperhoofd van de Com= pagnie naar Japan gaat. Het is er een zeer voordelig maar tergend lastig kantoor, daar op Decima. Francois Caron, een Brusselaar die als koksmaatje in dienst van Heren Meesters is gekomen, heeft gedurende z’n twim tigjarig verblijf in Japan het kantoor tot grote bloei ges bracht, niettegenstaande het hitsen van de Portugezen, die trachtten de Hollanders zwart te maken en de handel aan zich te trekken.” „Dat is oud zeer”, gaf Van Riebeeck, na een aanmoedis gend hoordknikken van den hogen bewindhebber, als zijn mening en blijk van historiekennis. „De Jezuïeten hebben, kort na het stichten van hun orde, in Japan een ruim zendingsveld gezien en slaags den er inde paperij te verbreiden”, onderwees van Diemen, voegde er met gniffelend leedvermaak aan toe: „De Japanse regering maakte spoedig een einde aan het Babels gedoe. De Jezuïeten werden hevig vervolgd en alle sporen van Rome zijn er welhaast uitgewist. Het gebeente van bekeerders en bekeerden werd verbrand en in zee geworpen. Den Portugezen werd het verblijf in
	HOOFDSTUK XIV



	Japan ontzegd, behalve op het schiereiland Decima, waar ze het nog een tijdje wisten uitte houden. De Hoge Regering van Indië was zo verheugd over het uitwijzen van de concurrenten, dat zij een dankdag liet uitschrijven om God voor Zijn genadige beschikking met lofzangen te prijzen. Dat was braaf en heeft deugd gedaan!” De Gouverneur knikte bevestigend. Hij zweeg een wijle, liet de mededelingen op Van Riebeeck inwerken om dan, plots stroever te waarschuwen:, „Jij gaat mee naar Japan. Maar je moet je niet inbeelden dat het na het vertrek van de Portugezen voor ons Hollanders een honingsoppen is! Je zal er dikwijls voor moeilijke keuzen komen te staan en grievende beledi* gingen hebben te verduren in het belang van de Com« pagnie. Caron heeft de kunst verstaan gladjes te buigen en te winnen. Zijn voorbeeld verdient navolging. Alle kwellingen en tarten, hoe onverdraaglijk dan ook, moes ten onder* en opperkoopman weten te dulden, om tot een stadige aanwas van handel en winst te geraken. Het is zaak zich bij den keizer en het volk van het heidense rijk aangenaam voor te doen, met gelatenheid het uiter* ste te verdragen en het doelwit niet uit het oog te ver* liezen. Meen je te kunnen volbrengen wat er van je gevergd wordt?”
	Na kort beraad aanvaardde Van Riebeeck: „’k Zou graag mee uitvaren als onderkoopman....”
	„Daaromtrent geen twijfel.... Weet, dat de valshartige Portugezen niet hebben nagelaten er op te wijzen, dat ook wij Hollanders Christenen zijn en de Edele com* pagnie de zeeroof beoefent. Jij hebt er mede voor te zorgen, dat de Japanners het lachen en grappen niet ver* leren. Het beste is over de godsdienst gans te zwijgen en bij grievende bejegeningen in stilte te b’idden, opdat niet, als te Firando, de schone kansen en volle pak* huizen in één slag verloren gaan. Je taak is moeilijk, onderkoopman!” voorspelde Van Diemen, om met een schouderklop aan te moedigen: „Decima vergt veel,



	maar het belooft niet minder. Het is een uitnemende leerschool.... Adieu!” Met de Lillo, een oorlogsjacht bemand met dertig kop* pen ging de reis over Tonkin naar Japan. Schipper Bastiaan Bardoel, befaamd om zijn bevarenheid inde Japanse wateren, had den Edelen Jan van Elseracq met verschuldigde eerbied aan boord ontvangen en aan een ondergeschikte opgedragen den onderkoopman Jan van Riebeeck een officiershut te wijzen. Op de storm* achtige overvaart ontmoette de Lillo oorlogs jachten van de Compagnie, die den koning van Tonkin in diens strijd tegen Quinam bijstond. Bij het ankeren voor de kust van Tonkin werd aan Van Riebeeck toegestaan deel te nemen aan een tocht naar de wal, teneinde ver* versingen in te slaan. De onderneming liep op niets uit: de gewapende inwoners toonden zich vijandig, lieten bet zeevolk noch den koopman door. Er viel inde dorpen niets te halen. Het was er onveilig en alles in oproer door het geharrewar van de inlandse prinsen en vorsten onderling. De pas aangestelde onderkoopman leerde z’n zoveelste les: niet alle geruzie van inheemse potentaten leidde tot macht en voordeel! De handel in Tonkin lag plat door oorlog en rebellie. Voedsel noch zijde kon worden ingeslagen, wijl de dorpen onbereik* baar bleken te zijn. De Lillo verliet het Paarleneiland, kreeg weeral te kam* pen met een zware storm, bereikte met voortdurend pomnen het kasteel Zeelandia op Formosa. Het groot* ste deel van de lading werd gelost, het geteisterde schip hersteld. Andere goederen werden ingenomen en ver* volgens koers gezet naar Nagasaki, waar het schip na vijf dagen reis aankwam en Van Riebeeck gelegenheid kreeg te leren wat onder een lastig kantoor verstaan werd.... Enige Japanners kwamen aan boord om Van Elseracq te begroeten en geluk te wensen met de behouden aan* komst. Ze toonden zich verheugd met den nieuwen



	De onderdanige dankbaarheid van Elseracq en den schipper was, in spijt alle voorlichtingen, toch nog een verrassing voor Van Riebeeck, die zich geërgerd afvroeg, of een schip, dat de vlaggen van Staat en Compagnie voerde, waarlijk afstand ging doen van z’n weerbaarheid?! Bleef de schipper dan eindeloos buigen voor de zinloze gunst: het behoud van de waardeloos geworden kanonnen?! Ging de vernedering op Decima zó ver?! Moest zelfs dat geduld worden terwille van handelen profijt?! Nee, dat zou Allert Westhuysen niet hebben aanvaard. En Douwe Aukes.... Die nog mins der! Hij zou schip en wal geveegd hebben met hands spaken en kartouwen. Zeker: Van Diemen had aans gedrongen op soepelheid en Van Elseracq had geduren* de de reis verteld, dat de Japanners met grote gescbens ken te vriend gehouden moesten worden en hoge eisen stelden. Geschenken en beleefdheden.... Goed! Dat was het gewone doen en in Atjeh ook toegepast. Maar de weerbaarheid vaneen schip uitleveren en straks nog een zware som betalen voor de vernederende gunst. „Nee!”, verwierp Van Riebeeck, schouwde met weerzin naar het gedrag van den Edelen Van Elseracq, die zich gedwee liet visiteren en nog glimlachte bij de smaad hem aangedaan. Het was ergerlijk.... Maar wat de meester toeliet mocht de ondergeschikte dat weigeren te ondergaan? Op het kasteel te Batavia was stipte gehoorzaamheid gevergd en beloofd. Promotie en toes komst hingen af vaneen goed rapport, terwijl Maria te Leiden popelde om scheep te gaan. Terwille van de negotie moest veel verdragen worden had Caron ge* zegd; en ’t was door Van Diemen nagesproken. Beledi* gingen verdragen en ondanks alles volharden, of als mislukkeling en onnut teruggezonden worden met de retourvloot!
	onderkoopman, waren soepel jegens den schipper en stonden toe, dat het geschut aan boord bleef, mits het kruit aan land werd gebracht!



	Er bleef geen keus. Er zouden nog wel meer vernede? ringen volgen en veel ergernis verduwd moeten wor? den. Ach, hoe ver lag Decima van de Lek, waar scheve Allert, te fier om de vlag te strijken voor baatzucht en aanmatiging, inde modder voorthompelde, maar z’n brood zonder bijsmaak at. Hij leefde voort op de oude Geuse maat. De walg zou hem steken bij het kruiperige gedrag van de Hollanders op Decima. Het was bescha? mend het makke, preutelende buigen, het treusneuzig beamen en knikken. „Het kruit uitleveren! Vaneen oorlogsschip een zuigen ling maken! Als een bekrenkte schavuit behandeld worden dooreen luttele groep inlandse rondassiers! Gans honden!!”, vloekte de onderkoopman, liet zich visiteren, zag hoe de schipper alle bijbels, gezangboeken en andere Christelijke geschriften ineen ton liet spijker ren en aan een Japans soldaat afstond. „Na het kruit het Woord!!” Ontdiefd, vond Van Riebeeck het inwilligen van de heidense eisen. Maar er was geen verzet bij de meerde? ren en de bruid wachtte!! Hij mocht nu eenmaal niet bullebaks wezen tegen de afgezanten van den kei? zer, den vriend van de Compagnie en bespotter van de Christenheid.... Een schriftelijke verklaring werd opgemaakt, dat zich aan boord van de Lillo geen bijbel of kerkboek meer bevond. Elseracq en Bardoel tekenden. Nog andere zaken en wapenen werden verwijderd en dan het lan? den toegestaan. Op het omheinde eilandje, dooreen kanaal gescheiden van de stad Nagasaki, toefden koopman en bootsgast sis ineen gevangenis. Twee tamelijke brede straten verdeelde het waaiervormige eilandje in vier kwartie? ren. Slechts twee pakhuizen, een kombuis, een botte? larij en een tolkenhuisje mocht de Compagnie er bezitten. De andere opslagplaatsen waren eigendom van de kooplieden te Nagasaki, die eveneens begrip



	Ja, Decima was waarlijk een tergend lastig kantoor, een oord waar zelfs de verveling bespionneerd werd en aan allerlei Japanse ambtenaren nog overdreven eer moest worden bewezen. Bij alle gelegenheden werd ingegre* pen, ervoer Van Riebeeck, die verbolgen terugkeerde vaneen mislukte begrafenis. Het lijk vaneen der op* varenden was in beslag genomen door de Japanners, die vreesden dat de stille Christenen in hun land het ge* beente zouden opgraven om het te vereren! Vijf mijl uit de kust werd de dode zonder enig ceremonieel in zee gesmeten als een gekrepeerde hond! Het was dus waar, wat dominee Valentin in zijn verontwaardiging over Decima had geschreven! Hij verweet de Compagnie, dat Gods woord er verzaakt en verloochend werd met medeweten van de Overheid. De godsdienst werd er verwaarloosd om geen aanstoot te geven aan de heide* nen, die prenten, bijbels en bêeboeken inkuipten, de schepen kruit en roer ontnamen en tegen grof geld de geisha’s op het eiland binnensmokkelden, teneinde de verveling om te zetten in ontucht!!
	Was dat dan niet de rechtvaardige toorn Gods op zich laden?, vroeg de vertwijfelde onderkoopman zich af. God, wiens dienst men om geen reden inde wereld mocht verzaken of verloochenen, was in het vermaan* woord door Heeren Principalen te Amsterdam gezegd.
	van zakendoen hadden en ruim achtduizend gulden per jaar incasseerden voor het afstaan van bergruimten. De Compagnie betaalde prompt de tienduizend gulden, welke voor allerlei belachelijke gunsten werden gever* derd, terwijl haar dienaren leefden onder legio beper* kingen. Tegen de avond werden de land* en zeepoorten gesloten. Gewapende ambtenaren in barken bewaakten voortdurend het eiland, zagen zelfs in het zwemmen van de blanken een gevaar voor hun keizer en zijn onderdanen, die niet in dienst van vreemden mochten treden. Brieven aan Japanners werden geopend en de adressen genoteerd.



	Met nadruk had men gewezen op de plicht de ware religie te onderhouden en uitte breiden onder het scheepsvolk en de heidenen. Streng was het onderzoek geweest naar de geloofsovertuiging van hem, den voor* maligen scheepschirurgijn, die als onderkoopman moest dansen op het pijpen van de heretiks, ten pleziere van hun keizer en ten bate van Heren XVII. Welke dans* passen moesten nog geleerd worden alvorens als goed koopman te worden aangemerkt? Het volmaakte koopmanschap van de Japanners las Van Riebeeck uit de boeken, die hij bijhield en waarin een post van vierduizend gulden aan geschenken voor* kwam, in ruil voor de grote gunst, dekruitloze kanon* nen aan boord van de Lillo in eigen beheer te mogen hebben. Dat was zakendoen! Zo kreeg men kijk op de knepen van het vak, de soepele Van Elseracq en de wijs glimlachende schipper Bardoel, die oog hield op het lossen van de lading en een prachtige geelkoperen kaarslantaren, een geschenk van de Compagnie aan den keizer, op het achterdek liet uitstallen voor de bewon* derende Japanse edellieden. Ze kwamen ineen lange stoet over de stenen brug van de stad naar het eiland, moedigden snaterend de verklarende gebaren van den Hollandsen geelgieter aan. Na de plechtigheid van hun gezamenlijke aftocht en het drupsgewijs wederkomen van de kooplieden, begon de handelsdrukte: het werken en werven met en door geschenken, het vergaderen, loven en bieden over de verkoopprijs van de zijde met de vertegenwoordigers van de vijf rijkssteden Yeddo, Osaka, Miako, Sankay en Nagasaki. Er werd aan weers* kanten met hand* en hoofdgebaren gehandeld, want een tolk ontbrak. Wonderen deed Van Riebeeck! Hij wist zich door kod* dige buitelingen verstaanbaar te maken, al spoedig een paar Japanse woorden te plaatsen en Van Elseracq te verbazen. De zijde, het belangrijke artikel, dat Japan zelf niet produceerde, werd tegen goede prijs gesleten.



	De pakhuizen van de Compagnie werden ontzegeld en de voorraad, bestemd voor de vijf rijkssteden, afges leverd. Daarna ving het uitstallen en aanprijzen van de overige handelswaren aan. De onderkoopman mocht opnieuw beproeven de gretigheid der kopers te wekken en op te voeren om een fortuin aan winst te boeken voor de Edele Compagnie, welke het maandgeld van den voormaligen assistent tot de penne had verhoogd tot vijftig gulden.
	De jonge onderkoopman boekte, boekte cijfers met meer dan drie nullen. Hij berekende, telde op en zag, achter de grote sommen, de paleizen op de Keizerss gracht te Amsterdam en het dreigen met gevoelige straffen, eindeloos herhaald inde Artikelenbrief, om de beambten van het handeldrijven voor eigen rekening af te houden.
	En toch De verlokking was groot, nog groter dan de kennis van den handigen onderkoopman, die de waarde van de goederen vergeleek met de schitterende winsten door zijn toedoen verkregen. Hij schiep fors tuinen en moest genoegen nemen met een schamel tractement, dat nauwelijks de fooi aan de inheemse poorts en strandwachters overtrof. Een klinkende winst was er gemaakt. Winst! Niet alleen in geld, maar ook aan Christenzielen, die behouden bleven. Want uit Yeddo was bericht ontvangen, dat er zich tien Hollans ders inde gevangenis bevonden. Ze hadden met de Breskens Japan aangedaan zonder vergunning van de regering. Het schip was van Batavia uitgezonden om te zoeken naar een goudrijk land op de kust van Tartas rijen. De bemanning, die zich aan land had begeven
	niet wetende, dat zij zich in Japan bevond! was gegrepen en opgebracht. Ze werden er van verdacht, Roomse priesters te hebben willen binnensmokkelen. Er verstreken heel wat bange dagen eerde landgenoten op Decima maatregelen konden treffen. Het leven van de schepelingen was in groot gevaar geweest, want de



	Japanse regering trad zeer streng op tegen de Roomse zendelingen voor het merendeel fanatieke Portu= gezen —, wier godsdienstijver de lust van de Japanners, hen te verdelgen, overtrof en nóg groter was dan de Christusverloochenende baatzucht van de Edele Oost* indische Compagnie. Dat had een viertal Jezuïeten ervaren, toen het zich, kort voor de komst van Van Riebeeck op Decima, inde buurt van Nagasaki aan land had gewaagd. Ze waren gevangen genomen en terechtgesteld door opknoping aan de voeten: het hoofd hangend boven een kuiltje inde grond. Pas na dagen van helse marteling was de dood ingetreden. De lijken waren, om de heimelijke Christenen af te schrikken, rondgesleept en tenslotte verbrand. Pieter Overtwater, de aftredende opperkoopman, was in Yeddo getuige geweest van de tortuur en had, bij z’n terugkomst op Decima, z’n ondergeschikten met klem gewaarschuwd, geen bijbels of andere geschriften achter te houden, noch in het verborgene kerkdiensten te organiseren of de grensstreep op de brug naar Nagasaki te over schrijden. Van Elseracq had geen moeite gespaard om de gevarn gen Hollanders te redden. Hij was naar Yeddo getroks ken, had het aan z’n onderkooplieden overgelaten, de zaken op het eiland te regelen. Die taak op het lastige kantoor was moeilijk gebleken voor Van Riebeeck, wiens neerbuigzaamheid nog te wensen overliet en wiens kennis van het Japans soms groter was dan z’n geduld. Hij kon de eindeloze vernedering niet altijd verwerken, gaf op ongelegen momenten blijk van z’n weerzin bij het voldoen aan de gestelde eisen, die steeds aanmatigender werden. De ongelukkige afloop van de hulpexpeditie tegen Quinam bewees weer eens, dat niet alle oneenigheden tussen de inlandse vorsten voordeel brachten aan de Compagnie en het gezag van haar ambtenaren vergrootten. De oorlogsjachten, die de Compagnie had uitgezonden, waren zwaar gehavend op
	6



	Elke dag bracht nieuwe ergernissen voor Van Riebeeck, die zich amper binnen de perken van het aangewezen gebied vrij bewegen kon en geen ander vertier had dan de optelsommen in het grootboek. Maar het leed moest gedragen worden en de negotie van de Compagnie geen nadeel ondervinden. De grootste handelsdrukte op Decima was trouwens voorbij en de beproeving web haast achter de rug. In Tonkin was meer werk aan de winkel, vooral door de hevige brand, die Nagasaki had geteisterd. De gevolgen van de ramp moesten worden uitgebuit, want door de brand verloren de Chinezen de concurrenten van de Compagnie tweehonderd* duizend tayl aan zijden stoffen. Zo’n buitenkansje mocht niet verwaarloosd worden, hoewel Lectoua Touang, de koning van Tonkin, slecht te spreken was over de waardeloze hulp van de oorlogsjachten inde strijd tegen Quinam. Aan Van Brouckhorst, den opper* koopman in Tonkin, die zich tijdelijk op Decima bevond, werd opgedragen, den verbolgen vorst met veel woor* den en weinig zilver tot rede en zakendoen te brengen. Tonkin, een vazalstaat van China, had aan de Compag* nie grote winsten gebracht. De Japanners was het handeldrijven in het buitenland door den keizer ver* boden: het verzorgen van de tussenhandel werd aan de
	de vlucht gedreven. Het admiraalsschip was inde lucht gevlogen, terwijl twee schepen smadelijk op de klippen werden gejaagd. De lamentabele uitslag van de strijd had bij de gnuivende Japanners het geloof inde onover* winnelijkheid van de schepen der Compagnie teniet gedaan. Branders hadden de oorlogsjachten aangetast, enkelen ervan vernietigd voor ze iets hadden kunnen uitrichten. Zulke berichten deden de Compagnie geen goed in Japan en maakte het leven van haar ambtena* ren schier ondraaglijk. De simpelste eisen van de blan* ken werden met verachting beantwoord door de gele bewakers, die de Hollanders op Decima als gijzelaars beschouwden.



	Hollanders en Chinezen overgelaten. Met het fluitschip De Jonge Zayer vertrok Van Brouckhorst weer naar z’n standplaats, vergezeld van Jan van Riebeeck, wiens talenkennis en gladjes profijtboeken ook de aandacht hadden getrokken van den opperkoopman, die geduren* de de overtocht z’n ondergeschikte inwijdde, hitwijs maakte omtrent de negotie in het Chinezenland. „Liegen en bedriegen heten inde kerk anders dan in de handel”, onderrichtte Van Brouckhorst, die met hom derd kisten zilver uit Japan was vertrokken en lachend toegaf: „Schipper Bardoel is in het versteken een groot* meester Jammer, maar het is voor jou geen gun* stige tijd, Van Riebeeck, om in Tonkin handel te drijven en eer te behalen.” „Ach, het is bij het negotiëren atlijd en overal knijpen en wringen”, meende de onderkoopman te moeten temperen.” „Deze reis wordt het een schipperen zonder weerga! Wenemende zijde in Tonkin over in ruil voor schuitjes zilver, die we zo goed mogelijk verborgen houden voor de snuffelaars van Lectoua Touang, die van plan is, met de aanstaande Noordmoesson de oorlog tegen Quinam te hervatten en weeral rekent op de hulp van de Compagnie. Om zeker te zijn van die hulp heeft de koning een aantal Hollanders als gijzelaars in zijn macht. Bovendien eist Zijne Majesteit nog vijftig kisten zilver. Het zal spannen in Tonkin, waar men op geld en hulp rekent.... ”
	„Maar die hulp zal niet verleend worden ” „Goed gezien!”, prees Van Brouckhorst, z’n vergoe* lijken van de woordbreuk kleurend met bewijsplaatsen uit de Schrift: „De ontstemming van den verneurden koning mag geen beletsel zijn tot zakendoen. Van de vijftig kisten, die al direct bij aankomst geëist zullen worden, moeten er meer dan de helft onvindbaar blijken. Begrepen?” Van Riebeeck begreep



	„De hulp door de oorlogsjachten zal niet verleend wor* den We zetten door tot wede buit binnen hebben of de bliksem in het want slaat. We zijn aangewezen op avontuurwerk en vertrouwen op het geluk. Je zal het straks nader ervaren”, voorzegde de robuste Brouck* horst, wiens oubolligheid aantrok, maar wiens taal de vurige vaart van Van Eelseracq miste. Zijn stem was troebel door heesheid, klonk meestal ruw, maarde grote woorden werden vervangen door eenvoudige wem dingen uit het dagelijkse leven. Bij hem werden de zim nen tot vinnige sprongen naar de daad:„Eenkoopman”, onderwees hij, „heeft altijd te maken met vijanden of wantrouwende begunstigers, die men van zijn goede bedoelingen en edele motieven heeft te overtuigen In louter mooipraten steekt geen carrière, Van Riebeeck! Veel praten is herhaaldelijk hetzelfde zeggen en mees* tens een bewijs van onmacht. Niet door babbelen kan het zilver voor de Compagnie behouden blijven. Het moet onvindbaar zijn voor de spionnen van de koppige Lectoua Touang. Het is zaak, de woorden en wegen van den tegenstander te gebruiken. De kunst is, ze, zo nodig, ineen verdacht licht te stellen, van hun kracht te beroven of uitte pellen. Het woord op schrift moet als het ware de wilskracht hebben om tot de daad over te gaan. Grote letters schrijft men sneller dan kleine: in ™t forse ligt meer bekoring dan in het nietige, dat zich bij de minste aanleiding van de voorgrond laat dringen. Op de voorgrond komen en blijven. Geen ontijdige moeheid tonen is het wachtwoord in Tonkin en overal inde Oost. Ook jij zal straks in het land van de gebelgde Touang je onmisbaarheid voor de Compag* nie moeten bewijzen.” „Ik zal!” „Bestig! Juist inde moeilijke omstandigheden, die te wachten staan, vallen lauweren te plukken door de pak* huizen van de loge te Catsiou tot aan de nokken vol te stouwen met zijde en andere waren. De koning mag



	razen en blazen en in z’n verontwaardiging hoge eisen stellen, het zal opper* noch onderkoopman beletten, zaken te doen en straks uitte zeilen met een volle last en wapperende wimpel.”
	De handel in Tonkin werd een succes, bracht de Com* pagnie tienduizend gulden in het laadje, dank zij het handig manoeuvreren van haar opperkoopman en schipper Bardoel, die van de vijftig kisten zilver, door Lectoua Touang geëist, er maar twaalf en een half wist te vinden. Ook Van Riebeeck bewees zijn onmisbaar* heid, werd te Batavia met lof genoemd door de Bewind* hebbers, die goedgunstig beschikten op z’n verzoek, het contract met de Edele Compagnie te mogen verlengen en beslisten, dat de requestant voorlopig weer naar Japan zou gaan om zich verder te bekwamen in het onderkennen en sorteren van zijde, 'het artikel dat zo rendabel was gebleken.



	Droef nieuws was binnengekomen in het kasteel te Batavia, waar men nog rouwde om het plotse* ling overlijden van Anthonie van Diemen. Inde dood van den Gouverneur*Generaal konden de Bewind* hebbers berusten, maar het verlies dat Van Brouckhorst meldde, wekte verzet, had voorkomen moeten worden. De berispelijke opperkoopman was niet aan het hoofd van de factorij in Tonkin geplaatst om zilver te verspe* len, maar om goud te winnen! Hem was, teneinde pro* fijtelijk te kunnen negotiëren, nog een fameus onder* koopman per Swarte Beer nagezonden bij de aanvang van het nieuwe zijde*seizoen. Een strenge, gispende brief werd gericht aan Van Brouckhorst, die het ant* woord niet schuldig wilde blijven, inde loge danig van leer trok tegen het onverdiend laken van zijn handelin* gen. Hij zat tegenover Van Riebeeck in het af geschoten pakhuiskantoortje z’n weerwoord aan Heren Bewind* hebbers te schrijven, versneed z’n pen en gromde, z’n fameuze onderkoopman in z’n grieven betrekkend: „Een hele schuit op zinken van het zilver is nog maar een zachte prijs voor een vredige verhouding met Lee* Touang! Zelfs een Chinese Majesteit laat zich niet van jaar tot jaar inde luren leggen door de Compagnie! Het verlies van vijf en twintig kisten zilver had voorkomen moeten worden.... Jawel! De krijgszuchtige ambi* ties van Lectoua jegens z’n naburen zijn wel aangemoe* digd door de Heren in Batavia, maarde vorst heeft er weinig plezier van beleefd: De Compagnie heeft zich eerder verdacht dan geducht gemaakt. De koning was bar uit z’n humeur, eiste z’n zilver en bleef doof voor alle beloften en mooipraterij. Ik moest wel betalen ”
	HOOFDSTUK XV



	Lachend beaamde Van Riebeeck. Noch het wilskrach* tige woord en de grote letters, noch de eenvoudige wen* dingen uit het dagelijks leven en de andere toepassin* gen van Van Brouckhorst nieuwe redekunst waren in staat gebleken den koning van de zucht naar zilver te genezen. Eerst toen de bedongen schat zich in het bezit van Zijne Majesteit bevond was handel weer mogelijk geweest.
	„De vree heeft geld gekost, maar ze brengt heel wat meer op dan ze vraagt”, hervatte de opperkoopman, tuurde naar buiten, waar het houtgewas welig twijgde over de lage bedakking van de opslagplaatsen. We red* den het wel, als ”
	„Ja, net!”, onderbrak Van Riebeeck. „A15.... De vree is al verstoord. Ik vrees, dat de twee matrozen, die met de Tonkinners slaags raakten meer onkosten gaan veroor* zaken dan de kisten zilver. Ze zijn zelfs de wachten van Zijne Majesteit te lijf gegaan. Een van de vechtjassen is deerlijk gehavend binnengebracht. Die haalt de nacht niet. De koning heeft het zakendoen van de Compagnie afgekeken. Hij schuimt van woede. Dat gaat zilver kos* ten!”
	„Schadevergoeding, bedoel je?” „Dat spreekt! Lectoua zal de toestemming tot het bom wen vaneen nieuwe loge intrekken en de duurverwor* ven vrijpas ongeldig verklaren.”
	„Misschien neemt hij genoegen met het hoofd van den tweeden vechtjas”, veronderstelde Van Brouckhorst, schoof de brief voor Batavia kregel terzijde: „Nieuwe onkosten brengt strenger berispingen. De vriendschap met den koning moet gehandhaafd blijven. Misschien kan het hoofd van den booswicht, die de koning bele* digde, milder stemmen....”
	„Dat is een goddeloos afdoen!”, protesteerde Van Rie* beeck, die bovendien betwijfelde of het onchristelijk voorstel oor zou vinden bij den heidensen vorst en aandrong op een bezoek aan het hof. Het Tonkinse



	Nieuwjaar eiste attentie van de Compagnie, liet de gelegenheid den vorst te vermurwen. Hem kon verzocht worden genade voor recht te laten gelden en 'het negotiëren niet te verhinderen.
	Lectoua Touang bleek genadig, schonk den booswicht vergiffenis en hernieuwde z’n vriendschap met de Com< pagnie en haar ondergeschikten. Hij beloofde medewer* king bij het inkopen van de zijde en hield z’n woord. Maar hij werd ziek, bracht daardoor zijn land in grote beroering. De handel lag spoedig geheel plat, omdat de Inlandse kooplieden, de burgeroorlog vrezend, naar hun dorpen vluchtten en de Compagnie met geld en com tracten lieten zitten. De onzekerheid nam gedurig toe: de kroonprins werd van de troonopvolging uitgesloten, raakte in oorlog met z’n bevoorrechten broeder. Beide partijen vonden hun aanhang en brachten een leger op de been. Inde omgeving van Catsiou werd de families twist uitgevochten door vijftigduizend soldaten, die ernst van hun beroep maakten, binnen een paar uur vierduizend man minder telden. De slag bleef onbeslist, terwijl de koning herstelde, de prinsen liet onthoofden en hun gezinnen uitmoorden.
	Het leven van de Hollanders en de eigendommen van de Compagnie waren in groot gevaar geweest gedurende de troebelen, maarde bonkige Van Brouckhorst had z’n mannen bijgebracht, dat het om aller leven ging en het zaakwas geen vrees te tonen. Om de manmoedigheid van z’n ondergeschikten te stalen had hij het terugtreks ken op de schepen verboden en was inde loge gebleven om, zo nodig, met de wapens inde vuist respect af te dwingen. Ook dat werd door hem vermeld in z’n verweerschrift aan Heren Bewindhebbers, die het kloeke gedrag prezen, maar er dik onderstreept aan toevoegden, dat Zijne Majesteit Lectoua Touang nog een en zestig pakken zijde achter was en Zijn gezondheid te wensen overliet! Vooral inde zwakke gezondheid van denkoning stak kans op verlies en maande tot voorzichtigheid.



	De leerzame correspondentie werd grootdeels behan* deld door Van Riebeeck, die, door het verscheiden van Van Diemen, vriend en voorspraak had verloren en er, bewuster dan ooit, naar streefde zijn onmisbaarheid in Tonkin te bewijzen. Er moest meer schot komen in z’n plannen om als man van staat en fortuin de bruid bij haar komst inde Oost tegemoet te varen en haar een eigen thuis te bieden. Een eigen honk en een toekomst voor Maria, die alhaast vijf jaren wachtte. Het maand* geld liet het stichten en onderhouden vaneen gezin nog niet toe. Maar er waren assistenten, die twaalf gulden verdienden en toch kans zagen met vrouw, kinderen en slavinnen een rijkmans leven te leiden. Zij lieten geen spijker of vat ongemoeid: ze verkaaidraaden spek, touw* werk, hout en andere goederen van de Compagnie aan de Chinezen of vrijheden om het magere maandgeld aan te vullen en te leven als mannen in goede doen. Alle ambtenaren, van hoog tot laag, zochten bijverdiensten, dreven particuliere handel, negotieerden in strijd met de voorschriften. Op het eiland Onrust de werf in Indië gingen grote hoeveelheden scheepsbenodigdheden voor de Compagnie verloren. Vele huizen van de vrij* burgers hadden kozijnen, ramen, deuren, kappen, vloe* ren en kabinetten gemaakt uit het hout, dat verduisterd werd door de arbeiders op de werf. Ambtenaren, belast met het beheer van voedsel en scheepsonderdelen, eigenden zich kisten, vaten en ankers toe om ze tegen verhoogde prijs te leveren aan de.... Compagnie!! leder wist het, maar niemand noemde het diefstal of zag er kwaad in. Ook Brouckhorst deed aan particuliere han* del, sloeg voor eigen rekening in en verscheepte pakken zijde naar Japan met behulp van Bardoel. Het was een inbreuk op het monopolie van de Compagnie en tegen de ambtseed. Maar het werd onderling niet als oneerlijk opgevat en.... Maria hunkerde naar goede berichten en afvaart naar de Oost. Zakendoen voor eigen reke* ning was een slag, een gauwigheid, alleen gegispt door



	geld. Ook hij, Riebeeck, was naar de Oost gekomen om fortuin te maken en staat te voeren. Geld verdienen was geen zonde of misdrijf. Voor een burgermansbe* staan ging men waarlijk niet naar de tropen! Het hospi* taal van meeester Hudeman had zo’n makke kans ge* boden. Er was eer te behalen geweest, maarde loffelijk* ste wondmeester waste nederig van staat voor een adelijke bruid van Franse afkomst. Geld verdienen en tot voornamer hoogte geraken! Geld.... Handelen voor eigen belangwas smokkelen, het veld van de Compag* nie een beetje afstropen. Stelen was het niet, zomin als meineed. Het langs een omweg tot aanzien geraken was geoorloofd, want Heren Zeventien streken immers toch nog millioenen op en.... de kat kwam ook een graatje toe! Zeker: ’t kon te bar toegaan. De schepen naar Japan waren vaak te uitdagend beladen met particuliere goederen. Dat mocht niet weersproken zijn. De provi* andbergplaats, zeilkooi en het kabelgat stonden dik* wijls stampvol, evenals het halfdek, waar man noch muis zich meer wist te roeren. Zelfs de kooien waren dichtgestouwd en aan dek werd het zwaaien van de roerstok bijna belemmerd door de opeenhoping van verboden handel. Menig opperste of machtig heer koopmanschapte al te stout, verwachtte medewerking van z’n ondergeschik* ten en kreeg gedaan wat hij verlangde. Neen, de parti* culiere negotie kon niet laakbaar zijn en tot oneer strek* ken! De zieleherders deden immers al even braaf mee! Ze preekten Zondags over hel en verdoemenis, maar besteedden de rest van de week met zaken doen en droegen rokken met gouden knopen! Als het nering* doen om eigen baat waarlijk onteerde, dan was heel de
	Heren Zeventien, die er bijwijlen geducht over te keer gingen. Dat mocht wel waar zijn, maar hun gesputter en dreigen met krasse maatregelen hielp weinig: de par* ticuliere negotie werd door de ambtenaren beschouwd als een hun toekomende aanvulling op het karige maand*



	Oost besmet en ging niemand meer vrijuit! Ook hij, Van Riebeeck, niet! Hij had Elseracq en Van Brouckhorst herhaaldelijk geholpen bij het heimelijk verschepen van goederen onttrokken aan de handel van de Compagnie. Ook hij had, in strijd met de instructies, eigen handel gedreven in Japan. Op Timor, Malakka, Atjeh en Deci» ma, overal tierde de sluikhandel en nergens was kans op een lofwoord of een goed rapport van de meerderen, tenzij men vriendendiensten bewees en part inde winst aanvaardde. Streng toezicht noch het aanstellen van fiscaals vermochten de bijzondere handel te stuiten. Contrarie! De nieuwbenoemde controleurs waren even* zeer afhankelijk van goede rapporten en welgezinde meerderen, die de sluikhandel gaande hielden en de fis* caals omkochten! Ook zij waren, als het smokkelen een kwaad mocht heten, meinedige baatzoekers Maar zij maakten op hun beurt carrière en fortuin in zijde, nagelen, noten, juwelen of timmerhout! Zij verborgen, in het sluikse volleerd, de smokkelwaar inde watervaten, gonjeverpakking van de meubelen, kluiten boter, opge» schoten trossen of matrozenkisten. Ze sloegen zich er vlotjes door, lieten hun bruid of vrouw na korte tijd overkomen en rijkelijk delen inde weelde. „Dat is de Oost! Daar moet het op aan!”, verwoordde de bespiegelende onderkoopman, die, op het voorplein» tje van de factorij, z’n trantelen een wijle staakte, het varen van de wolken naoogde om zich dan weer te ver» diepen in het voor en tegen van de particuliere negotie. Snel vorderen, daar moest het op aan! Op bijkans alle loges waren vrouwen, terwijl Maria nog steeds te Leiden hunkerde naar de hereniging. Temidden van oproer en onzekerheid in het Chinezenland schoon resultaat boe» ken voor de Compagnie en lof verwerven bij Heren Be» windhebbers, dat móést toch tot het gewenste doel lei» den. Hij stond immers reeds als fameus in aanmerking, maar er zat niet genoeg schot in wisselen van functie en Van Diemen had de geest gegeven. Het assisteren



	van Van Brouckhorst bij diens handel voor eigen reke* ning was geen ondeugd; teminder waar de cijfers inde boeken van de Compagnie ijver en succes uitwezen. Nee, inde sluikhandel lagen niet de grote kansen en ges droomde vooruitzichten. De moeilijkheden in Tonkin boden gelegenheid zich verdienstelijk te maken. Niet in het profijt van vandaag en morgen lag het gedroomde ereambt, het hoogst mogelijke inde toekomst. Daarop moest het streven gericht blijven, pal en gedurig. Zo had ook Van Diemen bereikt wat hij bereiken wilde. Het was ondoenlijk in het Chinese Rijk met z’n oorlogen en verwarring de wind inde zeilen te krijgen. De wispels turigeLectouaTouangliet het niet ontbreken aan teleurs stellingen, bezwaren en schadeposten. De verdrietige geschiedenis met z’n kinderen had z’n hang naar zilver niet getemperd en z’n blik niet verduisterd. Hij had onts dekt, hoe De Gulden Gans na veel getob de rivier op kwam en had een dozijn kisten zilver geëist nog voor het vaartuig goed en wel gemeerd lag. Inde loge had men zich weliswaar niet van streek laten brengen door de dreigementen en het verdachte oprukken van de Ins landse soldaten. Van Brouckhorst had zich bij Zijne Majesteit laten aandienen en de eisen fors afgewezen. Hij had te verstaan gegeven, dat De Gulden Gans was binnengelopen om de ingekochte zijde te vervoeren naar Japan. De negotie van de Compagnie op Tonkin had weinig om het lijf en Zijne Majesteit reeds meer zilver vergoed gekregen dan de handel bedroeg. Niettemin waren er enkele fraaie geschenken aan boord van het schip, een vriendelijke attentie van de Edele Compagnie, die altijd meer gaf dan zij ontving! Van het gesprek met den vorst was hij, Van Riebeeck, getuige geweest. Met bewondering had hij het gewaagde, afwerend betoog van Van Brouckhorst gevolgd en er uit geleerd, hoe te weigeren zonder neen te zeggen. De koning had z’n eis laten vallen, genoegen genomen met de geschenken en het laden van proviand en koopwaar toegestaan. Zo



	werd de situatie weer eens gered, maar al dat gehakke* tak kon niet gerapporteerd worden. Het maakte trom wens weinig indruk op Heren Meesters, die alleen vat* baar waren voor avonturen, welke zich lieten uittellen in klinkende munt. Tonkin bood alhaast geen stijg meer om in hoger zadel te wippen
	„Hier is ’t alhaast verkeken!”, dubde de Culemborger, wilde het pakhuis binnengaan, maar bedacht zich. Hij liep de wrakke gebouwen rond, mat met grote passen lengte en breedte van het bebouwde terrein. Fortuna was hem toch niet heel en al ongunstig! Hij kon zich, bij de heersende slapte, toch nog een nieuwe vaardigheid eigen maken. De oude loge was op drassige grond ge* bouwd en in verval geraakt. Het optrekken van nieuwe bergruimten vergde, daar het metselen en timmeren niet door geschoolde arbeiders geschieden kon, toezicht en leiding. Van Brouckhorst beschikte over bestek en tekeningen en was tamelijk wel onderlegd inde bouw* kunde. Het ontbrak hem evenwel aan tijd en ambitie zich in te laten met het leggen van funderingen en het metselen van muren en schoeiing. Hij zou spoedig naar het vaderland vertrekken en had, om wel in z’n knopen terug te keren in z’n geboortestad, nog wat gauwigheden op z’n programma....
	Van Riebeek lachte geamuseerd, kon het genoten onder* richt in het bouwen van pakhuizen, forten en water* keringen, dank zij de particuliere negotie van den op* perste, in practijk brengen. Die kunst kon te pas komen en diende verstaan te worden.... Voor later misschien. De vaardigheid in het aanleggen van factorijen, ver* schansingen en bastions en de bekwaamheid tot het han* teren van troffel, waterpas en schietlood zouden, wie weet, zo nuttig blijken te zijn als het bedegen koopman* schap. De kennis van het baggeren en bouwen had veel bijgedragen tot de snelle promotie van Van Brouckhorst. De bouw vaneen nieuwe loge gaf gelegenheid zich te bekwamen in het stichten van blijvende werken en



	„Zes grote vensters!”, zag Van Riebeeck in z’n verheel* den geplaatst tussen de muurvlakken, berekende het aantal stenen voor de rollaag en noteerde de bomen, die gerooid dienden te worden. Zes grote vensters, waar* van het hout uit Tayouan was aangevoerd, moesten voorkomen, dat de opgeslagen zijde door gebrek aan licht en lucht ging broeien. Het gebouw zou worden opgetrokken aan de oever van de rivier. Het kalven van de losse grond kon bestreden worden dooreen dubbele damwand van palen, die door de inboorlingen reeds werden aangesleept. Ook met het rooien van de bomen wasvolk doende en het eerste spoor van de fundering hier en daar uitgegraven. De fameuze onderkoopman kreeg bij het vorderen van de nieuwe loge, meer en meer liefhebberij in het onge* wone werk. Z’n kunde als opzichterkoopman nam dagelijks toe. Hij kreeg kijk op het onderlinge verband tussen muren, balken en steunberen, ontwaarde de functie van ankers en togen en berekende onderwijl de weerstand van spanten en klossen. Hij begreep het waar* om en daarom van de stervormige aanleg van het kasteel te Batavia en het taps verlopen van de toren* rondingen bij sommige burchten in het vaderland. Hij schetste forten ,speurde naar verhoogde weerbaarheid, besteedde z’n vrije uren met het bestuderen van de boeken en platen, welke de aanmoedigende Van Brouck* horst hem afstond. Bij het ontwerpen van forten en versterkingen moest Van Riebeeck vaak denken aan z’n oude plan: het stichten vaneen scheepsherberg aan de Kaap de Goede Hoop. Gedurende het woeden van koortsen en scheurbuik aan boord van Het Hof van
	nederzettingen, vaneen strook Holland ergens inde wildernis. Het stenen huis, door Brouckhorst ontworm pen, zou aan de zijkanten Vlaamse gevels krijgen en tachtig voet lang worden. Vijftien voet boven de begane grond begon het dak, dat van de muurplaten spits toe* liep naar de nok.



	Holland had hij getracht oor voor z'n plannen te vinden, teneinde het lijden der aangetaste schepelingen te ver» zachten en uitte bannen. Hij had, peinzend, de zuring zien groeien tegen de rotsen aan de Kaap en een tuin aangelegd inde ronding van de baai. Z n ervaren en overwegen had hij op schrift gesteld, zich voorgenomen Heeren Zeventien nader in te lichten over het nut en de noodzaak vaneen verversingsstation op de weg naar Indië. Douwe Aukes had door z’n beschrijving van het schiereiland en de wonderlijke genezingen van zijn mannen de stoot gegeven, aangezet tot nader studie en rijkelijk advies bij z’n gegevens verstrekt. Na het stran» den van Het Hof van Holland had hij, Van Riebeeck, gehoopt op de een of andere wijze naar de Kaap te geraken om er een hospitaal te bouwen, een groenten» tuin aan te leggen en goud te delven voor de Com» pagnie, die, als de winsten eenmaal toevloeiden, niet karig zou zijn met lofwoorden, bezettingstroepen en hoge ambten. Ze zou, als de onderneming aan de Kaap goed op dreef was, haar grondlegger belonen met een eerbiedwekkende rang op Java, om daar als opperhoofd zitting te nemen inde Raad van Indië! Want de Kaap mocht goud opbrengen, alleen inde Oost bleef de mogelijkheid, te worden wat Van Diemen werd. Bij het benoemen vaneen gouverneur, voorlopig ineen der gewesten, zouden Heren Zeventien zich de goede dien» sten aan de Kaap herinneren....
	Het was anders gegaan! Er vielen een paar verloren jaren te betreuren. Van onderchirurgijn tot assistent koopman was wel een sprong inde gedroomde richs ting, maar Van Diemen was vervangen en een andere onderkoopman aangewezen als opvolger van den repa* triërenden Van Brouckhorst. De Afrikaanse plannen waren op niets uitgelopen. Er werden geen groenten ge* kweekt noch hospitaal gebouwd. Het was er nog een wildemansland, door nikkers bezet als inde dagen toen Douwe Aukes in nood de baai binnenliep om zijn volk te redden uit tortuur en dood.



	„De Kaap!”
	Nee ,die droom was nog niet heel en al uitgedroomd, ervoer de voormalige leerling van meester Hendrik Hudeman. Het slechte klimaat in Tonkin veroorzaakte veel ziekten onder de Hollanders inde oude loge. Een geneesheer was niet aanwezig en de medicijnkist uit* geput. Herhaaldelijk had Van Brouckhorst de hulp van zijn onderskoopman moeten inroepen voor de zieken. De koorts woedde niet minder hevig in het omrasterd stukje China dan voormaals aan boord van Het Hof van Holland en later op de Peperkust. Inde loge lag het volk verstard te reutelen, krampte saam als de rampzalige logementsgasten gedurende de ongeluksreis. De dood waarde rond inde pakhuizen en op de schepen. Twintig man hadden reeds het leven gelaten, terwijl van de overige ambtenaren en schepelingen sommige zo ziek waren, dat zij de handen niet meer naar de mond konden brengen. Ze staarden met vers glaasde ogen naar het komen en gaan van den onders koopman, wiens middelen te kort schoten en wiens troostwoorden niet meer doordrongen tot de stervens den. Tweemaal daags werd de ronde gedaan met de aangelengde olie en honing en met ontmoedigende zes kerheid vastgesteld, dat schier allen door rotkoorts waren aangetast en het niet lang meer maken zouden. Ook Abraham Weyers, de aangewezen opvolger van Van Brouckhorst, was deerlijk van koorts belopen. Hij lag opgekromd in z’n bed, sprak wartaal over honderd caddi zijde, over gouden knopen en z’n vrouw in Amsterdam. Weyers was dodelijk ziek, stellig niet meer in staat het gezag over te nemen van Van Brouckhorst, die verlangde naar een rustige levensavond in het vaderland en spoedig plaats zou maken voor „Ja, voor wien?!”, vroeg Van Riebeeck zich af, deed wat hij kon voor den zieltogenden Weyers en begaf zich weer naar het bouwterrein om de kapspanten van de nieuwe loge te stellen....



	HOOFDSTUK XVI
	Waarnemend opperhoofd! Gezaghebber over ieder en alles inde loge! De toch nog onverwachte bevordering door Van Brouckhorst geregeld bij zijn vertrek naar Decima, deed de borst van Van Riebeeck zwellen van hoop en verlangen. Het waars nemen zou temet wel op een aanstelling als opperskoops
	man uitlopen en dan.... dan kon, na goedgunstige beschikking van Heren Bewindhebbers, Maria eindelijk scheep gaan! Eerst naar Java en wijders.... Naar Tonkin, waar het schimmerde van dood en ongemak? De dood! Maar die had inde verstreken jaren al zo vaak en onbedaarlijk om zich heen gegrepen Waarnemend opperhoofd! Het contract met de Coms pagnie was vlot verlengd en Maria immers reeds vers wittigd van grote mogelijkheden ineen niet te verre toekomst. Er mocht een gunstige beschikking uit Batavia verwacht worden en dan.... opperkoopman! Een gezaghebber, die koortsen en kwalen zonder nadeel had doorstaan, zich in het Chinezenland welhaast onmisbaar had weten te maken én door de handel, én door de bouw van de nieuwe loge én als heelmeester! Het aanvankelijk zo luttel geachte kantoor te Tonkin ging grote en groter winsten brengen! Door geduld en onversaagd aanpakken kon de loge in China weer gans op streek raken. De aangevangen nieuwbouw naderde z’n voltooiing. Van Brouckhorst kon rapporteren, dat iemand, die meer verstond dan louter inkopen, zieken oplappen en maandgelden opstrijken het gezag gelaten was. Alleen een halve tovenaar kon de zaken in Tonkin gaande houden en behoorlijk leiden. Het Tonkinse kan* toor zou eender belangrijkste worden en het dan zeker



	Het Tonkinse kantoor werd belangrijk: zo belangrijk, dat zelfs Heren Zeventien te Amsterdam het grif beaamden, toen zij de winstcijfers der verschillende kantoren vergeleken. Van het ganse Noorderkwartier China, Japan en de naburige landen beloofde Tonkin, ondanks slechte omstandigheden en critieke tijd, het allermeest. Wat de voormalige onderjchirurgijn in China presteerde, viel te prijzen en verdiende een loffelijke aantekening. Die ambtenaar was zeker wat mans: Van Brouckhorst had z’n keus niet beter kunnen bepalen, mocht in zijn rapport met recht spreken van een kranigen kwant, een halven tovenaar, oordeelden Heren Meesters, die wel op de hoogte waren van de aanhoudende troebelen in China, waar de eeuwenoude Mingsdynastie op een einde liep. Mantsjoe Tartaren bedreigden het onmetelijke rijk, terwijl de keizer, toen hij zijn hoofdstad in gevaar zag, zich van het leven beroofde. Er viel veel droevigs voor en een gedurige narigheid te overwinnen, hadden Heren Bewindhebbers ineen schrijven aan Van Riebeeck toegegeven en meewarig gerept van de verdrietelijke ondergang van het oude keizergeslacht. Ineen vredig China zou een wijs vorst een zo zondige dood niet hebben gezocht. De handel zou er ongeschokt opbloeien en nog groter winsten afwerpen. De dood van den monarch en de worsteling om de macht, het was alles triest nieuws, betreurden Heren Meesters en adviseerden, met voorzichtige beleefdheden en zachtmoedige kloekheid op te treden. Bij de schaarse gelegenheid om tot zaken te komen was
	niet kunnen stellen zonder gouverneur! Dat had Van Brouckhorst ook reeds te kennen gegeven. Vol vertrou* wen was die aan boord van De Gulden Gans gestapt, om na het: „Vaart wel! Vaart allen wel!”, nogmaals te herhalen, dat Tonkin, zijn trots en glorie, de pronk moest worden van het lieve vaderland en een hoorn van overvloed voor de Edele Compagnie....



	het noodzakelijk zonder de minste offencie of irritatie te handelen en van tijd tot tijd goede instructie te zen; den aan de ondergeschikte lasthebbers, die van zacht humeur en vol wijs begrip moesten zijn, teneinde te profiteren van de onverwachtste kansen. Met alle denk; bare middelen moest de negotie vermeerderd en onder; houden worden hetgeen voornamelijk afhing van het goede beleid en vrome voorbeeld van het waarnemend opperhoofd. Sommige, minder bekwame inkopers, hadden door onverstand inde handel of dooreen ontijdige moeheid de beste kansen verbroddeld. Het cijfer inde boeken wekte echter het vertrouwen, dat de Tonkinse cargasoencn voor Japan in gestadige aan; voer zouden toenemen.
	„Niet versagen!”, werd heel uit Amsterdam aangemoe; digd en overgebracht naar Van Riebeeck, die zich een klaar begrip van z’n taak had gevormd en geen blijk gaf van ontijdige moeheid. Moeiten noch omwegen wer; den geschuwd om de negotie te bevorderen, Tonkins schrijven en spreken aangeleerd om met voorzichtige beleefdheden en zachtmoedige kloekheid de voornaam; ste hovelingen van Lectoua Touang vriendelijk te sterns men, om te kopen en tot zaken doen te bewegen. De resultaten bleven niet uit dooreen optreden zonder de minste offencie of irritatie teneinde op goede voet te blijven met den vorst, wiens zilverdorst en beulse neigingen wel sluimerden, maar ieder ogenblik weer waaks konden worden. Per jacht Breskens waren 6900 catti ruwe zijde naar Japan verzonden. Bovendien was er een lading kaneel verscheept naar de zeestad aller steden, waar Heren Zeventien nog werden verblijd met de boodschap, dat rust en veiligheid in Tonkin toenamen, de handel floreerde en de koning eerbied toonde voor de Edele Compagnie. Weer was Van Riebeeck ten hove ontboden en zat op een matje tegenover de troon van Zijne Majesteit, die, beu van z’n familiebesognes, den jongen koopman on;



	dervroeg omtrent het worden en winnen van en te Ras tavia, Amsterdam, Rayouan, Timor, Malakka en Atjeh. De verhevenheid van Lectoua Touang werd onder het verhalen nog wat opgeschroefd en dan vaag iets uitges laten over de schatten van Salomo. Van Riebeeck liet echter niet los waar de gaaiachtige vogels met de bonte vlerken zich ophielden. Hij gaf de ligging van goudland niet prijs, want de koning van Tonkin was heimelijk bevriend met den zeeschuimer*mandarijn Iquan, wiens goudhonger de zilver dorst van Zijne Majesteit verre overtrof en wiens geduchte zeemacht gedurfde tochten ondernam. De zeeschuimer kon de belangen van de Compagnie in Afrika schaden; en dat moest voor* komen worden! Het was wijs de koning verhalen te doen en mild te stemmen, maar inde loge lag nog altijd de losse notering, gemaakt aan boord van Het Hof van Holland en aan de Peperkust nader uitgewerkt naar de gegevens van den Waal, Reyert en den twee* den stuurman. Op Siërra Leone had de verveling vaak tot berekenen aangezet, maar in Tonkin was waarlijk geen overvloed van vrije tijd. Toch dook de gedachte aan de mogelijkheden te Cabo de Bona Esperance tel* kens weer op, zelfs bij het plichtplegen voor de troon van Lectoua. Moestuinen, hospitalen, gaaiachtige vo* gels, goudklompen en forten schoven door de troonzaal, overschaduwden de glans van Zijne Majesteit en z’n verheven zetel....
	„Goudland!”
	Nee, de Chinese vorst mocht niet weten, dat het ges degen goud in Afrika uit de aardkorst opbarstte, bes sliste Van Riebeeck, die een overdreven voorstelling gaf van de macht der Compagnie en de weerbaarheid van haar Vloten, waarvan een luttel smaldeel inde strijd tegen Quinam weliswaar niet zo bijster had vols daan en dooreen ongelukkige samenloop van omstans digheden verliezen had geleden. Maar mislukkingen kwamen in iedere oorlog voor, waren vaak onvermijs



	delijk. Kleine verliezen bepaalden de uitslag niet. Zijne Majesteit was ook met verliezen teruggetrokken, maar niemand betwijfelde z’n talent als veldheer en recht op de overwinning. De veldtocht was een geslaagde tac* tische manoeuvre, die vriend en vijand met bewonde* ring vervulde....
	Spontaan bood de gestreelde vorst een feestmaal aan en liet ter opluistering een aantal mooie vrouwen aam rukken om te zingen, te dansen en te bedienen. Eisen stelde Zijne Majesteit niet: van kisten zilver of andere geschenken werd door hem niet gerept Het stond waarantjes niet slecht met de handel te Tom kin, maar er dreigde gevaar door het kuipen van de rijksgroten, de capado’s, die lust kregen inde voor* delige zijdehandel op Japan en er reeds toe overgingen daar hun kantoren te openen. Dat gaf een streep door de rekening en al een enkele magere bladzijde in het inkoopboek.
	„Pestbuilen!” heette Van Riebeeck de concurrerende kantoren, ofschoon hij wel begreep dat bordeelse woor* den noch stille verwensingen de gang van zaken keren kon. Er moest kras, nog slinkser worden aangepakt om het bij Heren Zeventien niet te verbruien. De capado’s wilden de zijdehandel monopoliseren, trokken de goe* deren uit de dorpen en de openbare bazars aan zich. Hun opzet diende doorkruist te worden anders had de Compagnie zich dra naar de door hen gevergde prijzen te schikken en was de room van de ketel. Ze zou ook minderwaardige zijde tegen de volle prijs moeten accept teren. De wevers begonnen reeds weg te blijven van de loge, leverden ook bij het inkopen inde dorpen trager af. Nog waren de winsten groot. Ze mochten onder de benarde omstandigheden zelfs schitterend heten, maar een achteruitgang in het aantal caddi zijde viel niet te verheimelijken. Het teruglopen van de handel woog zwaar in Batavia en Amsterdam, terwijl het wegblijven van de wevers de tegenslag nog op een andere wijze



	Wat hielp verzuchten en het slapeloos doorbrengen van de nachten bij de kaarslantaren? Gebed noch list stuitten de neergang, die beangstigde, omdat ze de pro* motie bedreigde en Maria ging beletten voet aan boord te krijgen. Het wroeten van de rijksgroten baarde kom; mer.... en naar het hof gaan om de afgunstigen in hun doen te belemmeren had geen nut. Lectoua Touang durfde tegen zijn vazallen niet op te treden. Dat was al gebleken. Dienaren van de Compagnie waren neer; geslagen door Chinese kooplieden en voor dood blijven liggen, zo kwalijk gehavend als geslachte ossen! Inde flarden van z’n hemd en ineen gans ontstelde broek was een matroos, een blootloper gelijk inde loge ge; komen. Ook die was zo kwaad geraakt dat hem het bloed uit neus en oren droop. De zaak had gediend voor de opperrechter, die na lang peinzen en met oneindige glimlach verzocht had de daders aan te wijzen! Een be; roep was gedaan op Lectoua Touang’s rechtvaardigheid en verheven inzicht. De koning had met roerloze aan; dacht naar het aanklagen geluisterd en na veel fronsen en hemelwaarts blikken te verstaan gegeven, dat de boeven die de laakbare overval hadden gepleegd onder; danen waren van den machtigen Iquan, die nimmer z’n woord brak jegens bondgenoten en wiens schepen nog nimmer ineen oorlog verslagen waren. Ook de koning had geglimlacht, lang en fijntjes.... Nee, van Lectoua Touang viel niet veel goeds meer te verwachten; teminder waar hij, rechtsprekend met ver; heven inzicht, had laten doorschemeren, dat de Edele Compagnie niet uit Christelijke lief dadigheidsoverwegin; gen naar Tonkin was gekomen en meer diepe buigingen dan kisten zilver naar de troonzaal liet dragen. Het laatste was zonder fronsen en opwaarts blikken gezegd:
	vergrootte. Het zou niet meer mogelijk zijn aan te geven welk bloempatroon zich het beste leende voor de markt in Japan. Dat bracht nieuwe verliezen mee.... „Nieuwe verliezen!”



	te pardoes voor een Chinezenkoning. Naar hem gaan om zich weeral te beklagen en hulp te vragen was zo dom als gevaarlijk. Want de scherpzinnige vorst wist nog niet eens het ergste. Hij meende, dat hij meer kis* ten zilver als tribuut van de Compagnie had ontvangen dan haar omzet groot was. Naar het hof gaan om anderen op hun oneerlijke handelwijze te laken, was hoog spel spelen. Er was op last van Heren Zeventien op grote schaal bedrog gepleegd. Zijne Majesteit was minstens voor een scheepslading zilver bij de neus genomen door de Edele Compagnie, die de handige streken van haar ambtenaren met loffelijke brieven en uitzicht op promotie beloonde, maarde enorme win* sten, uit het bedrog getrokken, onder zich hield en de karig bezoldigde dienaren met de zwaarste straffen aanpakte om het negotiëren voor eigen rekening. Elet was Van Brouckhorst en zijn opvolger in Tonkin gelukt, de handel schijnbaar onbetekenend te houden en den koning door allerlei slinkse omwegen te misleiden omtrent de ware omvang van inkoop en verscheping. Duizenden caddi zijde, tersluiks ingeslagen, en tonnen gouds aan winst waren verheimelijkt voor Lectoua Touang, die geregeld een voorzichtig gestelde aan* maning had gekregen z’n achterstand aan verschuldigde zijde in te halen.... Naarden koning gaan om zich te beklagen over de hebzucht van de capado s, die schadelijke pestbuilen, was spelen met vuur! De geslepen rijksgroten zouden geen middel schuwen om Compagnie en personeel uit de loge te verdrijven. Eieren Meesters zouden de ramp wijten aan de stompzinnige handelingen van den last* hebbenden ambtenaar, wiens diensten niet langer begeerd zouden worden. De staat van aanzien, die ein* deïijk inzicht kwam, zou eindigen met een smadelijke aftocht aan boord vaneen retourschip. Er bleef niet anders over dan nog harder te ploeteren inde strijd tegen de capado’s. E)e vooruitzichten in Tonkin waren



	nog niet moedbenemend. De wevers konden langs omwegen en sluikpaadjes zijde afstaan aan de Com» pagnie tegen verlokkende prijzen voor bijzondere patronen.
	Zelfs inde nacht trok Van Riebeeck er met z’n ver» trouwden op uit: het ging om de toekomst, om slagen of verslagen worden en als mislukkeling terugkeren naar vrijster en grootvader. Met een rusteloze activiteit op verholen paden werden kleine partijtjes zijde bin» nengebrac'ht. Strijdvoeren zonder offencie was een lastige opgaaf. Zich houden aan de instructies van Heren Majores te Amsterdam viel zwaar, maarde apostel Paulus had geleerd, hoe de vrede te bewaren en de ziel in lijdzaamheid te bezitten. De gevoelige tenen van de rijksgroten mijden en toch winst boeken uit de partijtjes zijde, die in nacht en ontij werden ontfutseld aan de onverbiddelijke concurrenten, was een prestatie van belang, verdiende aandacht en beloning. Uiterlijk was het een stille tijd en smalle negotie, maar in De Swarte Beer lag de gehamsterde zijde schoon, droog en zuiver opgeslagen. Beetje bij beetje waren de goederen ingezameld en weggedragen door velden en wouden om een scheepslading te vormen voor de markt in Japan. Kruimeltje bij kruimeltje was de winst geboekt en in het verstreken seizoen opgelopen t0t.... ander» half miljoen gulden! De buit was niet zonder gauwig» heden en levensgevaar verworven en het maandgeid van den waarnemend opperkoopman met vijf gulden verhoogd Het was uiterlijk een stille tijd voor de Compagnie toen de luiken van De Swarte Beer werden gesloten overeen lading van zeshonderd pikol zijde, die een waarde van bijkans vierhonderdduizend gulden vertegenwoordigde. Meer dan veertien tonnen gouds waren gewonnen voor de Compagnie en de schriele maandgelden wat aan» gevuld met de verboden, bijzondere handel. Ook hij, Van Riebeeck, had zich ingelaten met de particuliere



	handel om een huwelijk zonder krimp veilig te stellen. Die overtreding strookte niet met de belangen van de hoge lastgevers in Amsterdam, maar inde tropen vers ander dealles: ambtseed, mensen, dingen en opvattin* gen. leder was op zijn wijze een banjer. Inde Oost droegen zelfs de penneknechten en de ziekentroost lakense rokken en gouden knopen. Alle man was op stand en voordeel uit. Men wilde bij de enorme winsten van de Compagnie ook graag rijk worden om toonbaar en onafhankelijk terug te keren naar het geboorteland of als een hoge bewindhebber achterblijven, teneinde prinsen en koopvorsten om de duim te draaien. In Indië trantelde men op een andere maat dan in Holland, waar jonker van Kalisdijk zich behielp met afgelegde groot* heid, zich tooide met verlepte pluimen. Geen waardig man kon inde Oost rondkomen van het karige maand* geld, dat een schamel leven en verschijnen gebood. Niemand dacht er aan, eigen fortuin in te brokken om stand op te houden. Handeldrijven voor eigen rekening was niet schendig voor naam en eer. Natuurlijk deed ook hij, Van Riebeeck, verboden zaken! Hij had meer dan van hem gevergd mocht worden ge* daan om de Compagnie te bevoordelen. Zeker: Heren Zeventien hadden meermalen in hun missiven met har* de woorden te kennen gegeven, dat krasse maatregelen tegen de sluikhandel te wachten stonden, maar tot een schrikwekkend aanpakken en voorbeelden stellen was het de laatste jaren niet gekomen. Er gingen weliswaar geruchten over het grimmig ontdaan zijn van de In* dische regering, die op haar beurt weer verdacht werd besmet te zijn met het smuiken en smokkelen, dat door Heren Majores verfoeilijk werd genoemd, ’t Viel niet te ontkennen, dat de verboden handel wel een retour* vloot kon vullen, maarde Hoge Regering te Batavia kon moeilijk optreden tegen een euvel, waar zij zelf aan schuldig stond. Zo luidden de geruchten en gingen de gedachten van



	geven. Het waste riskant de loge, welvoorzien van be= taalmiddelen, toe te vertrouwen aan een handje volk, dat niet bij machte zou blijken te zijnde bezittingen van de Compagnie te verdedigen tegen losgebroken schub mers en andere booswichten. Een bezetting van de factorij met geoefend krijgsvolk kostte veel geld en gaf al evenmin zekerheid ineen land vol oproer onder een vorst met kuren. Mogelijk was de loge nog te redden door Lectoua Touang wat gemunt zilver te be oven en kon het bij die toezegging blijven of de schuld later met een klein presentje worden afgedaan. Maken wat er van te maken valt! luidde de instructies voor Van Riebeeck, die op het voordek van De Swarte Beer spijtig tuurde naar het langzaam verdwijnen van de nieuwe loge, waar de Vlaamse gevels kartelden inde kruinen van de bomen. Over de ganse lengte van het forse pakhuisddak donkerden riet* en panbedekking uit boven de nederigheid van kombuis en bijgebouwen. Achter de bamboe kleurde het rood van de bakstenen muren, bloosde de schaamte om de onmannelijke af* tocht en plotselinge verlatenheid. Heuveltoppen beten inde horizon, vormden een achtergrond voor een vage, verwarrende volte van bomen, schoeiingpalen, rietvlek* ken en herinneringen.... Naarstig was er gewerkt en gewrocht op het stukje eigen bodem aan de rivier, die het wegvaren van den gegriefden waarnemend oppersten poogde te beletten door zware stroom en banken. Uit bezuiniging werd aan vernieling en roofzucht prijsgegeven wat met zoveel moeite en zorgwas opgebouwd: het levenswerk van Van Brouckhorst, dat voltooid werd door diens waarnemer, die zwijgend de grote teleurstelling onder* ging, terugdacht aan de afvaart bij Goeree. Toen waren
	Van Riebeeck, terwijl aan boord van De Swarte Beer alles in gereedheid werd gebracht voor de overtocht naar Nagasaki en Decima, waarheen de waarnemend opperkoopman zich met z'n ondergeschikte had te be=



	de vlaggen en wimpels breder uitgewaaid inde zilte bries. In het klapperen van de zeilen was een vrolijker ondertoon vernomen. Klokkenspel had klaar gezongen in het doolhof van touwen, schoten en andere lijnen, die zwierend en zwaaiend mee scheerden langs de boor* den van Het Hof van Holland. Het zilvergrijze zeezand had stuivende glansstrepen getrokken in het prilst van de lentezon.
	Die afvaart was een festijn geweest. Het duiken van de plompe Brielse toren achter duinen en boomtop* pen had de hartslag wel versneld, maar er was geen weedom geweest in het knijpen van de wimpers en het kloppen inde keel. Het afvaren toen, het wegdrijven naar het ongewisse, had blijdschap inde zeilen en be* lofte inde brede zwier van schip en wimpels. Er was geen zekerheid geweest omtrent de toekomst, er was nog geen rang behaald, die welhaast voeren moest naar de begeerde titels en waardigheden. Van onder*chirur* gijn tot opvolger van den opperkoopman Brouckhorst, was een vorderen van betekenis. Er was heel wat be* leefd en bereikt inde verstreken jaren, waarvan er nog een met onnut wachten besteed was op de Peperkust. Opperkoopman binnen zes jaar.... En op Decima lag misschien een benoeming tot hoger staat gereed. Van Japan doorreizen naar een voornamer post in Indië. Ja, de droom aan de haard van grootvader begon werkelijkheid te worden. De mogelijkheden, door Douwe Aukes aan boord van De Rode Haas gissenderwijs geuit, kre* gen lijn en inhoud. Bontius, de lijfarts van Coen, was opgeklommen tot Raad van Indië; en Van Diemen had het tot Gouverneur Generaal gebracht! Ook hun be* vorderingen hadden eens ver en onbereikbaar geschenen. Aan boord van De Rode Haas had de bonkige, ruw lachende Douwe, die evenals Allert in het varend vech* ten en vechtend varen genoeg avontuur zag, het ere* ambt inde Oost gul spottend verworpen en de nasmaak weggespoeld met een slok uit de roemer. Maarde



	namen Bontius en Van Diemen hadden dan toch warm en aanmoedigend geklonken bij de heildronk op het IJ! De wimpels en vlaggen van Het Hof van Holland had; den de faam van veel grote mannen aan de hemel ge; schreven en de weg gewezen die deze gingen om te sla; gen. De wimpels hadden niet gelogen: de Oost bood kansen naast grieven en teleurstellingen, die wel een wijle konden ontstemmen, maar lucht noch houding konden benemen, ervoer Van Riebeeck, die zich naar z’n hut begaf om de wichtlijsten en rekeningen bij te werken voor de controle te Nagasaki.



	Een retourvloot lag gereed om onder commandeur Geleijnse naar het vaderland te vertrekken. Aan boord van de Walvis woei de admiraalsvlag. De andere schepen, de Tijger, Vrede, Sutphen en De Coninck van Polen, reden aan de ankers en draaiden op het tij mee met de loskomende Walvis. De schepen hadden samen voor meer dan twee miljoen gulden lading in. Geleijnses instructies luidden: aan de Cabo de Bona Esperance zo haastig mogelijk de goederen van het verongelukte schip Haerlem bergen en het aldaar verblijvende scheepsvolk naar eis en gelegenheid over de vloot verdelen.
	Eén schipbreukeling was reeds in Indië aan boord ges komen van de Coninck van Polen en werkte, wars van het schouwen naar de kust van Java, in z’n hut aan een betoog, dat hij Heeren Zeventien wilde aanbieden bij zijn terugkomst in Amsterdam. Hij had het zakens doen niet vreemd begrepen en menig geroutineerd koopman naar de kroon gestoken. Hij wist de negotie tot zich te trekken en met bekwame spoed af te wiks kelen. Had hij zich niet wonderlijk gemakkelijk bewos gen op mar’kte en bazar, de Compagnie dienend zonder aanstoot te geven?! Was Van Brouckhorst niet bepluimd om het presenteren van zo een bekwamen vervanger, die uitblonk door zijn veelzijdige kennis, begaafdheid inde handel en hoofdse manieren naast het sierlijk voeren van de pen?! Had zijn optreden in Japan, na z’n terugkeer uit Tonkin, niet de bewondes ring gewekt om het vaardig omspringen met klanten en edelen? Begrip en geduld had hij getoond en z’n woors den weten te schikken bij krenkende bejegeningen.
	HOOFDSTUK XVII



	Gladjes had hij de naijver van de concurrenten getem* perd door hulpvaardigheid of milde boert. Hij was horende doof geweest voor de achterklap inde moeder* taal en had de hatelijkheden in het Japans behandeld als beminnelijke vergissingen. Wie had als hij de kunst verstaan nóg omslachtig*diepzinniger te zijn dan de capado’s en mandarijnen om als de grote onbegrepene aan hun uniforme declamaties te ontsnappen?! Maar in de confusie van het handelen en uitstallen op de open* bare bazar was het hem ontgaan, dat er bericht uit Batavia moest zijn. Vroeg inde morgen was een Com* pagniejacht de haven binnengelopen met missiven. Het opperhoofd te Japan, Willem Verstegen, had hem inge* licht en verzocht aanwezig te zijn bij het in ontvangst* nemen van de instructies, benoemingen en zo meer. De Hoge regering stelde het op prijs dat zendbrieven met veel ceremonie en ten overstaan van het volk werden afgehaald. Hij had, in zijn ijver voor Heeren Meesters, gewezen op z’n besognes, die geen uitstel konden lijden en Verstegen gezegd, geen tijd te hebben voor schuit* praatjes en het inde nopjes brengen van z’n kleren. Maar Verstegen h,ad gesproken van promotie engezegd, dat zo’n gewichtige blijmaar door den bevoorrechte zelf in ontvangst moest worden genomen. Zich kwansuis onlustig tonen bij de beschikkingen van Heren Bewind* hebbers kwam niet te pas.
	„Kwansuis onlustig ”, mompelde Jan van Riebeeck, die Heren Meesters in Amsterdam wilde duidelijk maken dat hij als waarnemend opperste in Tonkin hun belangen zeer naarstig had behartigd en om het luttel negotiëren voor eigen rekening geen ontslag, smaad noch straf verdiende. Hij was lang genoeg inde Oost geweest om te weten dat een opperste, tot spiegel van anderen, wijs en deftig moest optreden. Men had te Batavia, waarheen hij was ontboden, maarte hooi en te gras om zich heen gegrepen naar slachtoffers, ten* einde zelf schoon te staan en enige betrapten te kunnen



	aanwijzen en terug te zenden naar h.et vaderland. Zeker: het afschuiven geschiedde met behoud van rang en maandgeld gedurende de overtocht, maar hij, de ont* slagen opperste,, had een toonbare staat van dienst, die, onberoemd gesproken, veel profijt voor Heeren Zeven* tien had afgeworpen. Het was waar, hij had lichtelijk aan particuliere handel gedaan, maar zulk een algemene overtreding hoefde toch niet te leiden tot verbreken van het contract en een onnutte terugvaart, terwijl in Ton* kin een importante, profijtgevende negotie zijn tegen* woordigheid in het koninkrijk dringend vereiste Het betoog zou een uitvoerig relaas vormen en in Amsterdam denkelijk genoeg indruk maken om het vonnis van de Hoge regering te Batavia te herroepen, meende Van Riebeeck, z’n aantekeningen onder een steen sch,ikkend om de schommelingen van het schip. Zijn vaardigheid met de pen en z’n betoonde ijver kon* den hun uitwerking niet missen. Het vertoog zou be* scheidenheid aan handelsgeest paren, genade vinden bij Heeren Meesters, wier zucht naar winst doof zou maken voor overdreven aanklachten.
	„Baat! Profijt!” Dat moest voor alles spreken uit het ampele opstel. Het plan kón niet falen. Het móest slagen! Hij, uitgevaren als onder*chirurgijn, had zich reeds een hoge functio* naris gewaand inde Oost, de Oost, die daar reeds week, deinend vervaagde.... Een man van staat had hij zich gedroomd en was uitgewezen. De slag was raak aange* komen en had alle plannen omver geworpen. Wat hem te Batavia overkwam was erger geweest dan het stran* den op de Peperkust. Daar had h,ij, inspijt alle ellende, de heenreis naar het land van belofte met goede moed afgewacht, nog niet geschreven over trouwen en een ruim bestaan.
	„Maria Haar deel aan opgang en geluk?”
	Dat was voorbij. Althans voorlopig. Weer zou een ver* loren jaar verstrijken. Maria zou de staf niet over



	hem breken. Handelen voor eigen rekening was in strijd met eed en voorschriften* maar het raakte de eer niet. Inde ogen van de superieuren in het Noorder* kwartier was hij er niet minder om geweest. Dat had hij ondervonden: niemand had dooreen afkeurend woord of schampere toespeling blijk van afkeuring gegeven. Ze hadden de Hoge regering gelaakt, wel be* grepen dat ze op het kasteel zelf inde knoei zaten. Er was over het geval verder weinig gesproken: men had met de zelfde vriendschapelijkheid verzocht de beraad* slagingen bij te wonen en het negotiëren op de bazar gaande te houden. Ook op Java was hij, na het uit* spreken en bekend worden van het vonnis, met het respect, aan zijn rang verschuldigd, behandeld. Aan boord van de Coninck van Polen werd hij op geen enkele wijze gekrenkt of achteruit gezet. De tijd zou leren in hoeverre de rechters vrijuit gingen in het parti* culier negotiëren. De Hoge regering kon in gemoede geen zwaar vonnis vellen overeen verdienstelijk ambte* naar en had het dan ook, ondanks streng vermaan en stroeve gebaren, mooitjes gemaakt. Twee maanden loon waren geconfiskeerd. Dat h,ad geen leed en amper schade berokkend. Maar het ontslag, het werkloos thuisvaren en als een mislukking terugkomen bij groot* vader en Maria la Queillerie, dat knauwde en bezeerde fel. De gedachte aan de tocht naar Culemborg en Schie* dam, waar de vrijster sinds een jaar toefde, vergrootte de straf tot een marteling. Hij had getoond met vorsten en groten te kunnen omspringen en daarbij niet ver* geten de belangen van zijn lastgevers scherp in het oog te houden. Onder zijn gezag was het volk, zelfs de rauwbauwigste kwant, handelbaar en ijverig geweest. Het had nut te herinneren aan de dag toen de loge in Tonkin in brand geraakte en bijkans verloren ging. Toen was wel gebleken hoe iedere man z’n plicht wist te doen, door het vuur draafde om verwoesting te be* letten en de koopmansboeken en andere bescheiden te



	redden voor Heren Major es, die, uit vrees voor gekU verlies achteloos lieten verwaarlozen wat hun dienaren hadden weten te bewaren en waarderen. Sommige bleken bij het bluswerk deerlijk gehavend te zijn. Ze waren overdekt met brandwonden en hadden weken van smart doorstaan, doordat zij zich, uit plichtsbesef of uit liefde voor hetgeen zij onder de benarde omstam digheden hadden opgebouwd, wierpen inde vuurpoel. Enkele waren voor het leven geschonden, maar ze had* den manmoedig stand gehouden bij brand en ontij of de vuige lagen van de concurrenten. De verminkten waren aan boord van De Swarte Beer getuigen geweest van het klakkeloos prijsgeven van de pakhuizen, bijge* bouwen en nauwlijks voltooide woningen, waarin zij de komst van hun bruiden, vrouwen en kinderen hadden voorzien en waarvoor zij hun huid en leven hadden gewaagd....
	Het was hard dat alles als een uitgewezene te moeten herdenken, ook al werd hem op de reis naar huisde rang van koopman gelaten. En nog altijd bleef het be* roep op Heeren Zeventien, die voldoende onderricht waren omtrent de jalouzie en hindernissen inde handel op China. Zij zouden aan de weet komen met welke vuile en kwade gangen een opperste in Tonkin te kam* pen had en dra besluiten het onrechtvaardig vonnis van de Bewindhebbers te Batavia te corrigeren. Het vertoog moest slagen, ook al was er in Amsterdam een boze stemming door het stranden van de Haerlem, anderhalve mijl uit de ree van Tafelbaai. „Tafelbaai! De Kaap!” verwelkte Van Riebeeck, staakte z’n mijmerend noteren en keek zoekend naar de wanden van z’n h,ut. Hij dipte werktuigelijk de ganze* veder inde loden inktkoker, maar het wilde met het schrijven niet meer vlotten. De pen bleef steken en werd neergelegd. De welgekozen woorden en formida? bele cijfers vernevelden. De zeshonderd pikol zijde, zuiver en droog, rolden uit als glanzende golven over
	7



	„Het verversingsstation!” zag Van Riebeeck in z’n vers beelden en liet de kin inde handen zakken. Het was vreemd: de Cabo de Bona Esperance stond hem telkens weer voor de geest. De Kaap had in klank nog kleur ingeboet sinds h,ij voor het eerst genoemd en beschres ven werd door Allert Westhuysen. Ook toen, inde praam, had het Afrikaanse schiereiland alle andere vragen en beelden verdrongen. De afgeplatte berg en het onbekende, dat de baai en rotsen omringde, bleven trekken als een magneet. De Kaap meldde zich zelfs bij de schoonste momenten en wonderlijkste belevenissen te Atjeh. Baai en berg waren opgedoken uit de bossen en rijstvelden van Java. Zij waren mee ten hove gegaan en hadden op het matje gezeten voor de troon van Lectoua Touang. Te land, te water, inde ravijnen en op de zee of inde troonzaal overal en telkens weer de Kaap!!
	Maar het vertoog aan het adres van Heren Zeventien was van groter belang, diende voor te gaan bij de oude dromen en nieuwe plannen. Inde Oost lag het herstel van onrecht en het opklimmen tot hoogste waardigs heid. In Afrika viel goed werk te doen en misschien veel eer te behalen. In Indië nochtans hadden Bontius en Van Diemen hun sporen verdiend. In Batavia, Timor, Malakka, Tonkin of Atjeh verwachtte Maria la Queillerie haar thuis en geluk. Weer aangesteld worden en dan terug, desnoods naar de oude post op het vers waarloosde Tonkin, was de rekening. Binnen een jaar terug naar de Oost.
	het dek van De Zwarte Beer, spoelden langs de schoeiingpalen van de nieuwe loge in Tonkin, vloeiden weg om groen en ziltig te knorren op de rotsen van het Afrikaanse schiereiland. Radijs, peulvruchten, groenten, fruit en zuring gedijden rond de baai. Het goud lag er voor het oprapen. Zieke schepelingen werden er aan wal gedragen, in het hospitaal opgenomen of weer gezond en wel met de scheepsboot afgehaald.



	„De Oost!” Maarde Kaap liet zich niet verdringen. De rotsen, de zuring, de moestuinen, het verse drinkwater, de her* stelde zieken en de verbaasde Hottentotten die hun tanden bloot lachten om de blanken groenteboer Douwe Aukes, ze lieten niet af en belemmerden h;et bouwen aan het verweerschrift. . ..
	Gedurende de reis werd aan boord van de Coninck van Polen veel gesproken over de Tafelbaai. Het uit* horen door Van Riebeeck bracht de bemanning er tel* kens weer toe te verhalen van hun wederwaardigheden bij het verversen aan de Kaap. Verteld werd over het ten anker gaan inde gevaarlijke bocht, waar de zieken wel herstelden maarde schepen grote kans liepen ver* loren te gaan.
	„De valwinden!”, onderwees stuurman Korbijn, terwijl hij met Van Riebeeck het luwtje zocht. „De valwinden en het onverhoeds opsteken van de stormen, maken de Kaap berucht en de baai gevaarlijk. Het onheil onder water is niet in kaart gebrach,t en de stroom uit de Zoutrivier, als ik ’m zo noemen mag, wringt en dwingt schip en roerganger uit de koers. Eenmaal voor anker en aan de wal, is het land een vertroosting voor zieke mensen....”
	„En de Strandlopers?!” „Dat zwarte goedje? ’t Zijn heidense wilden, wel lastig, maar niet té ongezeggelijk. Ze vertuisen koeien voor een draadje koper! Het mag er wemelen van robben, nik* kers en renosters. Wijders heb ik horen verluiden, dat er diep landwaarts in, goud gevonden wordt, t Moet voor het oprapen zijn, als het zeggen gaat.” Een bedaagde konstabel mengde zich in het gesprek, wist te vertellen, dat Anthonie de Saldanha in 1503 de eerste was die de baai binnenliep: „Hij doopte de platte berg Meza de Cabo Ik wauwel m’n mondje rodo* mentados als een geboren Portugees. De baai is nader* hand nog herhaaldelijk bezocht door Franse, Hollandse



	en Engelse schepen. De Hollanders hebben de bergen, inhammen, eilanden en stromen op hun beurt weer een naam gegeven.”
	„Tafelbaai.... Visbaai.... Robbeneiland.... Dassen* eiland.... Vieesbaai.... Mosselbaai!”, luchtte de stuur* man z’n kennis en vervolgde, het aanvullend opsommen van den konstabel afsnijdend: „De Engelse Oost* indische Compagnie zond vrij geregeld schepen met be* nodigdheden naar de Tafelbaai om de retourschepen van allerhande behoeften te voorzien.” De stuurman zag het grote belang van de Tafelbaai klaar in en vond in den ouden konstabel een spontaan beamer. De bejaarde zeeman was altijd van mening geweest, dat de Kaap de Goede Hoop een geschikte plaatswas voor de uitgaan* de schepen. Ze konden het schiereiland aandoen om ver* versingen in te slaan en in nood heul zoeken voor de zieke bemanningen. Er kon volk worden achtergelaten om de grond te bebouwen en vee te fokken. Er was dan ruim gelegenheid de baai te peilen en in het binnenland te speuren naar goud en elphenbeen. Heren Meesters in Amsterdam waren trouwens niet helemaal blind voor het belang vaneen geschikte schipsherberg, waar het volk zich kon verkwikken en denkelijk nog kostbare lading kon worden ingenomen.
	„Er is al eens sprake geweest van samenwerking tussen de Engelse en onze Compagnie”, wist Van Riebeeck. „Er is indertijd een jacht ter verkenning uitgezonden. Van Saldanhabaai tot de Tafelbaai werd de kust onder* zocht. De keus van de Hollanders viel op het land bij de Zoete Rivier.”
	„Mag zijn, maar er is niets van gekomen!”, betreurde de konstabel. „Britse kapiteins hebben op eigen gezag de spinnewebvlag gehesen op de Leeuwenberg en het land bij de Tafelbaai in bezit genomen voor koning Jacobus. Die toer ging niet door. Het gebied werd weer aan de Hottentotten gelaten. Het plan een fort te bouwen en een scheepsherberg aan te leggen is en blijft van de



	baan. De baai wordt alleen bij hoge nood aangedaan om wilde zuring te plukken of vee te ruilen bij de inboors lingen.”
	„Die er niet altijd grif mee zijn”, onderbrak stuurman Korbijn, prees het windje, dat braaf gehoorzaamde aan koers en wensen. Met wegwerpend gebaar hekelde de stuurman de laksheid van Heren Zeventien om dan van leer te trekken tegen de Engelsen: „Die hebben een Hottentot mee naar Londen genomen en hem een metalen wapenrusting gegeven! In die dos hebben ze de wildeman teruggestuurd naar z’n land! Voordien is het mogelijk geweest een stukje koper of een dagge te rui* len voor een 05...
	„Jawel! Maar kopen was in Afrika nog niet bezitten”, onderbrak de konstabel geamuseerd. „De Hottentots verstaan het bedotten als geen. Ze verkopen het vee en lokken het dan weer terug naar de kudde. Het is wel schandelijk en het rooft tijd, maar er blijft nog wel vee over voor de slacht aan boord.” „Door de malle streek van de Engelse staarten zijnde inboorlingen nog sluwer en gemener geworden!”, vers hevigde de stuurman. „Ze zijn niet langer bereid voor een streep koper of een blinkend knijf vee af te staan. En nou wordt door de schepelingen soms met geweld genomen wat op een andere wijze niet te krijgen is. De zwartjes vergeten de dieverij van de blanken niet en trekken zLh bij het zien van naderende schepen inde wildernis terug.”
	„Heeft een van jullie goud in het bezit van de zwartjes gezien?” polste Van Riebeeck, turend naar vage strepen inde horizon.
	„Goud? Nee!”, antwoordde de konstabel. „Wat maalt een krank mens om goud?! De Tafelberg Is van God gegeven als verversingsoord. De baai kan dienen als vers zamelplaats van uiteengeslagen vloten. Het blijft te bes jammeren dat Heren Zeventien hun kans niet waarnes men voor het te laat is, Nog is de Kaap niet in



	Veel van wat konstabel en stuurman mededeelde was Van Riebeeck reeds bekend en door anderen ook zo bekeken en beschreven. De berichten klopten vrijwel met de ver; halen van Allert en Douwe Aukes, die het treuzelen van Heren Majores niet minder had gehekeld. Douwe had gewezen op de afnemende waarde van Sint Helena als verversingsplaats en gezegd, dat een herstelstation aan de Kaap een uitkomst zou zijn. Ook hij vreesde, dat andere naties zich van het schiereiland zouden meester maken. Die aanwijzing kon dienen bij het opstellen van het betoog. Misschien zouden Heren Zeventien over* gaan tot herstel inzake Tonkin, wanneer bleek, dat door tijdig waarschuwen onherroepelijke schade aan de Kaap voorkomen werd. De vlag van de Compagnie kon waaien overeen nieuwe, goudbelovende nederzetting. Reeds anderen hadden weliswaar aan de Kaap vertoefd en rapporten geschreven. Maar die waren blijkbaar in het vergeetboek geraakt. Die remonstranties waren nog wel ergens te vinden en konden gebezigd worden bij het betoog, dat een hernieuwd contract moest opleve* ren. Het gaf een pijl meer op de boog! De schipbreuk van de Haerlem kwam wel te pas! Het ongeval dwong Geleijnse de Kaap aan te doen en bood een schone ge* legenheid om poolshoogte te nemen
	Half Maart kwam de retourvloot inde baai voor anker. Van Riebeek liet zich inde scheepsboot neer om als een
	handen van de Britten, die allicht vijanden kun* nen worden”, voorzag de oude zeerot. „Er is al een komen en gaan inde baai, dat op den duur op bezetten en versterkingen bouwen moet uitlopen. Admiralen laten onder de stenen aan het strand brieven achter, geven zo instructies aan de na* komers De Hollanders krassen Soeckt Brief op de rots of laten het schrijven achter ineen oude zeelaars. En het zal bij brievenwisselen niet blijven. Vandaag of morgen worden er kanonnen opgesteld en schoten gewisseld. Laat ons hopen, dat het Hollands geschut zal zijn.”



	van de eersten voet aan wal te zetten. Van zee uit had hij gezien, hoe de donkere rotsen werden aangevallen door de geweldige branding der oceanen. Hij had het grote verschil opgemerkt tussen de Oost* en Westkust, die hetzelfde woestijnachtige karakter droeg als de kust te Siërra Leone. Langs de scherp gekroonde rotsen en de glooiende hellingen van de oostelijke uitlopers glitste het daveren van de zon omneer op de zware, overstor* tende golven. Ver over de witte lijnen, die de branding langs de kust tekende, strekte de diepe baai zich uit: de Tafelbaai, inde droom vaak gezien en bij waarlijk aan* schouwen verbijsterend door de hoge bergen en het zich wijder ontrollende panorama. Steil rees de Tafelberg uit zee op, kartelde fors als een ontzaggelijke reuzen* groep, stak dreigend af tegen het rossige blauw van de wordende dag. Gierende windvlagen braken plots los uit de zware wolkenmassa, die, inde strijd tegen de opstekende noordoosterstorm en de door zonnehitte opstijgende luchtstroom, neerstortten en weer opgewor* pen werden. Het was een onvergefelijk schouwspel! Na een kletterende regenbui ging de wind weer liggen De fel benieuwde Van Riebeeck plonsde door het hel* dere water, waar zeesterren, krabben, zeeanemonen en schelpdieren inde verrassendste kleuren tussen de bruin*, groen* en roodwieren prijkten inde poelen en plassen rond de rotsen. Het strandwas bezaaid met meterlange suikerwieren, die weg* en weerdreven inde eeuwige deinig. Enorme brandinggolven botsten tegen de vooruitstekende rotsvoeten. Vlak aan het strand groeide mimosa, aaronskelken, orchideetjes en irissen inde vochtige, weelderige weibodem. De Tafelberg wierp een schaduwkegel over het water van de baai, waar fantastische wolkenstapels grotten vormden, bre* der en weer nauwer wordende diepten, waaruit een zil* verval van licht zich over de bevlagde vloot uitstortte.. Twaalf schepen waren inde baai verzameld: een trots schouwspel, dat tot omzien noopte en het hart van den



	eerzuchtigen Culemborger sneller deed jagen dan het bergbeklimmen. De Walvis, de Oranje, de Tijger, de Vrede, Henriette Louise, Delft, Rotterdam, West* Frieslant, Enkhuysen, Coninck van Polen, de Noort* munster en de Sutphen het schip, waarmee hij de reis van Siërra Leone naar Indië had gemaakt!! Op die reis had hij tevergeefs uitgezien naar de vermaarde Kaap en zich tevreden moeten stellen met de verklaring van den schipper, die het een verraderlijk vluchtoord had genoemd. Het magere gezicht met de diepe rimpels en vastgesloten mond was scherp uit de plooi gekomen bij het verwensen van het onbetrouwbare vaarwater, waar valse winden loerden en verholen rotspunten on* herstelbare gaten inde kielen boorden. Het was een bar, van God vervloekt land, waar het hagelde van heidenen en sprinkhanen. De schipper was er zelf nooit geweest, hoopte met behulp van den Heer het verschrik* kelijk oord te mogen omzeilen. Hij had met zijn dorre, krassende stem ineen opeenvolging van korte uitroe* pen te verstaan gegeven, dat gans Afrika was gescha* pen voor de verscheurende beesten en niemand, tenzij een Daniël, kon het er harden. Het was nergens op aarde zo dragelijk als in Hodand, dat door de goddelijke ge* nade een bewoonbaar land voor een uitverkoren volk mocht heten.
	Bij het bestijgen van de Tafelberg ontwaarde Van Rie* beeck inde diepte de beboste raveinen met de schitte* rende ondergroei van varens en aaronskeAen. Waar de wilde groei zo welig tierde, daar kon tarwe groeien en de wijnstok geplant worden! Over de Oceanen dreven de waterwolken en droegen regen aan! Overal een tie* ren en gedijen! En dat noemde de schipper van de Sub phen een verschrikkelijk oord, een aardplek, die omzeild moest worden met behulp van den Heer!! De speurende Culemborger blikte over de prachtige, diep ingesneden baai, die een veilige ligp.aats bood aan de twaalf schepen, waar men druk doende was met het



	strijken der zeilen. Boten werden uitgebracht om goederen van de wrakgeslagen Haerlem te bergen.
	Daar, meer oostelijk, moest de Mosselbaai liggen: een nog schoner en veiliger ankerplaats, waar de Portugese zeevaarder Don Pedro’d Ameida omstreeks 1500 aan land ging en een brief achterliet met de boodschap, dat zijn vloot inde storm enige schepen had verloren. De boom. waaraan de laars met het epistel bevestigd werd, stond er, volgens het zeggen van den konstabel, nog altijd. Die had ook gesproken overeen eiland voor de kust: Rob* beneiland, waar het moest grimmelen van de zeehonden en pinguins, maar er was niets te zien dan een wazig stukje duin, inde verte, dat een zandbank liet ver* moeden Overal waren de prachtige brandinggolven, die bruisend het zandige strand beliepen. Beneden zwoegde het volk van de verongelukte Haerlem. Het hielp de roeiers, die bezig waren met de voorbereiden* de maatregelen tot berging van de gespaard gebleven goederen. Ze ploeterden, vallend en rijzend, inde zwaar deinende sloepen, die als laadboten dienst deden tussen de vloot en de kust, waar zakken peper en ba* len kaneel onder zeildoek lagen opgeslagen. Het ber* gen kon talmen noch verpozen lijden: er werd op alle man, zonder onderscheid, gerekend. Het bevel gold niet voor den ontslagene, die het echter zaak en billijk vond zich ongevraagd verdienstelijk te maken, z’n dooltocht voorlopig opgaf om zich bij het scheepsvolk te melden.
	Onder het werken werd door de matrozen van de Haer* lem hortend verhaald wat ze na het stranden in Afrika hadden meegemaakt. De Tafelbaai mocht zich met recht een schipsval heten. Het blakke water deed zich niet altoos zo fraai en mak voor. De Haarlem was er bij mistig weer aan de grond geraakt, terwijl het nieuwe schip, Het Eiland Mauritius, er een paar jaar tevoren was vergaan. Het kon beestig spoken inde baai! De mannen van de Haerlem hadden geruime tijd op de kust



	doorgebracht, konden een woordje meepraten over de punt van Afrika. Ze hadden na de stranding kleren, hemden en schoenen moeten opvissen en naakt en koud rondgelopen als de heidenen. Van het wrakhout hadden de timmerlieden na dagen tobben een onderkomen ge* bouwd. Door de zware golfslag waren de scheepsboten vaak volgelopen. Er was bij het bergingswerk volk ver* dronken, terwijl daarop een gevecht moest worden ge* leverd met de Hottentotse Strandlopers, die waarlijk niet vriendelijk te keer gingen en menig man deerlijk hadden gekwest. Meubelen, porselein, lijnwaad, suiker, indigo en peper waren met veel moeite aan land ge* bracht. De natte peper begon te gisten, veroorzaakte een stank om bij flauw te vallen. Woestijnen en wereld* delen waren door de verpestende stank vervuld: ratten en muizen hadden er zich de dood aan geroken! Met de voeding was het ook om te huilen geweest. De Strand* lopers beloofden wel telkens vee, maar zij hadden meer kwetsuren dan vlees achtergelaten. Robben, pinguins en zeeduikers werden voorgeschoteld en men vulde de tanige maaltijden aan met de schaarse vissen uit de Zoute Rivier. Vreemde dingen hadden de mannen op het schiereiland beleefd: olifanten waren er slaags ge* raakt met renosters. Het brullen van de woeste dieren was bijwijlen niet van de lucht geweest. Het was gelukt een renoster te doden en het vlees naar de hut te slepen. Het bleek kostelijk voedsel te zijn, dat wel te pas kwam bij de goorsmakende eieren en taaie vogelgerechten. Een klein vaartuig werd tot visserboot ingericht en een tuintje aangelegd bij de Verserivier inde Tafelvallei. Een deel van de schipbreukelingen was opgenomen door twee Engelse schepen, op reis van Bantam naar Europa, om te Sint Helena over te stappen op de Hollandse vrachtvaarders van of naar Indië. Ook de baai was in* tussen door Hollandse schepen aangedaan. De Oliphant had een aantal zieken opgenomen. Zestig man van de Haerlem waren achtergebleven om een dubbele taak op



	van de erfzonde en waren de geringste gunst van God onwaardig. Bij honger, hagel of sprinkhanen moest meer gedacht worden aan eigen erbarmelijke staat en vredig gehoorzaamd worden. Maar het volk bleef smijten met vuile woorden en had zich tot eendrachtig verzet gecou* ragieerdü Het opperhoofd Leendert Janszen was er moedeloos onder geworden, daar hij bij de droeve stand van zaken meer kwaads dan goeds mocht verwachten van scherpe justitie. Een opperste was een statig man, die, tot spiegel van anderen, wijs en deftig moest op* treden, luidden de voorschriften. Het verschijnen inde beste kleren had zijn opvoedende waarde. Het mindere volk, gewoon schuddend te lachen om eigen onbehol* penheid, keek scherp toe met de opzet aanstoot te nemen aan een slonzige verwaarlozing van goede manie* ren, traditie en deftige taal door den opperste. Het voor* schrift had als een hoon gewerkt en het volk tot spot* ten en minachten verleid.
	Leendert Janszen had gedaan wat hij kon om het goede voorbeeld te geven en de goederen van de Compagnie schielijk te bergen. Hij was lankmoedig opgetreden tegen de belhamels en het gezamenlijke volk, dat duch* tig verlangde naar de komst van de retourvloot. Het was hem, inspijt het mokken en weerbarstig worden van z’n ondergeschikten, toch gelukt een kleine versterking aan te leggen, het fort Zendenburgh, bewapend met vier stukken uit het wrak van de Haerlem. Het overbrengen van het geschut had veel zweet en vloeken gekost, maar Heren Meesters in Amsterdam zouden tevreden zijn.
	halve voeding te volbrengen en hadden hevig gemurmus reerd! Ze hadden pardoes geweigerd zich op Pasen en de andere door God ingestelde rustdagen dood te wer* ken in het barbaarse land, waar de vlagen van hagel, honger en zielsangst elkander stadig afwisselden. De predikant had hen voorgehouden, dat de mens slechts een worm was, een miserabele zondaar, gedoemd eeuwig inde hel te branden. Alle man leefden onder de vloek



	Door de ijver van hun oppersten was ook in Afrika de waardigheid van de Compagnie hoog gehouden en haar eigendom gesalveerd. Het verzoek van de Strandlopers, om inde nabijheid van het fort te mogen vertoeven, was afgeslagen, uit vrees voor overrompeling, maar na ver* loop van vijf, zes maanden hadden de inboorlingen hun vijandige houding laten varen en kwamen dagelijks naar het fort om handel te drijven. Ze hadden zich zeer vriendschappelijk getoond en schapen aangevoerd. Door het hernieuwde contact met het scheepsvolk namen de zwartjes veel Hollandse woorden over en hadden menig man bij de naam genoemd.
	Dagelijks luisterde de mee*arbeidende Van Riebeeck naar het relaas van de schipbreukelingen en vertelde op zijn beurt van het zware weer, dat de retourvloot inde buurt van Mauritius te doorstaan had gekregen. Hij ge? waagde van de vier en dertig doden sedert het vertrek van Java en de zieken nog te kooi. De mannen beant* woorden het verslag met een berustend schouder* ophalen, zwoegden weer voort achter de karren, schoven de goederen van de Haerlem door het mulle zand naar de Zoute rivier. Het was martelwerk, dat, bij gebrek aan paarden of ossen, door blanke mensen moest wor* den verricht, want de Hottentotten 'hadden zich met hun vee teruggetrokken door toedoen van de onbe* heerste bemanning van de Tijger, die in hun zucht naar vers vlees vijftien koeien van de inboorlingen hadden doodgeschoten. Het was buiten weten van den admiraal geschied en wekte grote ontstemming onder het volk van de Haerlem, dat de laatste maanden geen overlast van de Hottentotten had ondervonden en dooreen vriendschappelijk ruilverkeer vorstelijk had getafeld. Door het uitblijven van vee en andere verversingen moest de zware sleeparbeid verricht worden op zout scheepsrantsoen, ondanks de weelderige vegetatie inde vallei....
	Ineen kladje voor het betoog aan Heren Zeventien



	noteerde Van Riebeeck, dat de scheepsherbergieraande Kaap niet afhankelijk mocht zijn van de niggers, maar door eigen volk moest worden voorzien van vee, water en groenten. Hij had het omringende land doorkruist en zich wel op de hoogte gesteld. Het kweken van groen* ten en het fokken van vee, schapen en koeien, konden geschieden door beambten van de Compagnie of door vrije burgers, die, naast eigen verzorging, ook de Com* pagnie konden bedienen en inde aanvang wat crediet plus kosteloze overtocht behoefden. De Kaap had z’n plagen en baten, maar bij fiks aanpakken en scheutig hulpverlenen kon de scheepsherberg gesticht worden tot zegen van de kranken en tot profijt en faam van Heren Majores....
	Na achttien dagen ploeteren vertrok de vloot naar Sint Helena, waar de Engelsen, juist op het eiland aange* komen, zich verbaasden over de menigte Hollandse schepen en in hun bewondering voor de negotianten* vloot zeer spontaan waren. Verversingen werden inge* slagen en na wat rust koers gezet naar het vaderland. De vloot vorderde traag, lag dagenlang vleugellam door windstilte. Aan dek van de Coninck van Polen schreef Van Riebeeck z’n „Vertoogh, raeckende ende betreffen* de ten principalen de jegenwoordige gelegentheit ende constitutie van des E. Compagnie’s importante proffijt gevende handel in het Coninckrijk van Tonoquin.” Hij onderstreepte of sloeg het geschrevene weer door, her* las de sommen in het geschrift genoemd en ging er zeker van, dat het zeer uitvoerige verweer, straks, sierlijk in het schoon, z’n uitwerking niet zou missen. Het schrij* ven zou vergezeld gaan vaneen tweede, waarin het stichten vaneen scheepsherberg en het bouwen vaneen geducht fort werden bepleit, teneinde de concurrenten en vijandige benijders van de Edele Compagnie een slag voor te zijn door met eigen volk een hersteloord te scheppen: een toevlucht bij ziekten en rampen, dat kostvrij kon onderhouden worden om uitte groeien



	tot een tussenstation voor de aanvulling van materiële en geestelijke behoeften, waar het vaak al te zeer aan ontbrak. Het stichten vaneen vaste, welverdiende plek Holland aan de Kaap was een haastbehoevende, mens* bevende zaak, alsmede de ontsluiting vaneen heime* lijke schatkamer ....
	Door aanhoudende tegenwind besloot de admiraal achterom ten westen van Groot*Brittanje en lereland koers te nemen om dan in het Vlie binnen te lopen. Nauwlijks was de lerse kust inzicht of een Hollandse vloot van zes oorlogsschepen en twee loodsboten doken op uit de negge. Ze kruisten op last van de Staten op Geleijnse’s retourvloot, die vijftienhonderd hunkerende, wildzwaaiende thuisvaarders droeg. Zelfs de vele zieken kropen naar het dek om uiting te geven aan hun blijdschap en getuigen te zijn van het trotse vlagvertoon en de jubelende wedergroet der hechte bodems van de glorierijke „Zevenlandse” zeemacht, onder bevél van Douwe Aukes, wiens bonkige gestalte zich liet herkennen op de kampanje van praaiende Eendracht....



	Govert van Gaasbeek verliet zijn woning inde Golberdingschestraat om zich door de Lek* poort naar de veerpont te begeven en in Utrecht de vaste koets te nemen naar Amsterdam, waar zijn ongedurige kleinzoon zich, na het slechte avontuur in de Oost, had gevestigd.
	„Voorlopig!” betreurde de grootvader, schudde het hoofd, beantwoordde met een afwezig handlichten de eerbiedige groet van de wezen, die met een kar grauwe lijnwaad uit de Ridderstraat kwamen. Ach, ja, hij was nu burgemeester en mocht geen groet ongezien laten. Maar hij ging deze reis niet naar Am* sterdam om getuige te zijn bij de doop van Anthony, z’n eerste achterkleinzoon. Die tocht had heel wat meer hoop gegeven dan de huidige. Het blijde, verrassende nieuws had indertijd tot spoed aangezet om prompt aanwezig te zijn inde Zuiderkerk. Het eerste kind had het helaas niet lang gemaakt, maarde tweede, Lamber* tus, hield het leven en was van zins een stoere borst te worden. Bij de tweede doopplechtigheid had de vader, ampertjes thuis uit Spitsbergen, al weer gesproken over vertrekken om fortuin en aanzien te verwerven.
	„Fortuin ”
	Jan was getrouwd en kon zich roeren. Ook Maria was niet onbemiddeld. Dat was wel gebleken bij het op? stellen van de huwelijksvoorwaarden door notaris Koudenhove te Schiedam. Vierduizend Carolusgulden bracht de bruid mee; en de bruidegom kon er ruim zes* duizend aan toevoegen. Die twee haden waarlijk geen krimp. Ze h,oefden om staat of stand niet te gaan zoe* ken inden vreemde, niet inde Oost en al evenmin aan
	HOOFDSTUK XVIII



	de boorden van de IJszee. Jan met z’n eerzucht kon niet als een kwalijke potverteerder of een heer van zes dagen blijven wachten tot hem een hoge betrekking werd aangeboden. Neen, dat niet.... Maar hij kon toch zonder bezwaar eigen heer en meester zijn en blijven door zich als chirurgijn te vestigen. Hij was een be* kwame wondmeester, bereisd zakenman, in staat een gasthuis te openen en tot bloei te brengen. De befaamde Hendrik Hudeman werd wijd en zijd met respect aan* vaard en zijn nuttige stichting door hoog en laag geroemd. De onderneming had zich snel uitgebreid en heel wat meer lof en profijt gebracht dan de veronge* lukte carrièrejacht inde Oost. Zeker: de tocht naar Jan Mayeneiland was wél een succes geworden. Met een fikse voorraad traan en baleinen was Jan uit Spits* bergen teruggekomen. Ook de reis naar West*lndië, waar hjj van de Caraïbische eilanden de tabak door eigen vinding voor bederf wist te behoeden, mocht ge* slaagd heten.
	Niet zonder trots dacht Van Gaasbeek aan het inkui* pen van de tabak, een vinding die geld en faam inbracht. Hij bleef staan onder de buitenpoort, schouwde naar de regenvlagen, waar de naderende veerpont in verdween. In; en opgezetenen van stad en graafschap trokken voorbij of zochten schuil onder het gewelf en wilden een gesprek aanknopen met den burgemeester, die stroef weerwoord gaf, hortende de overlast door vage* bonden en de treurige toestand van de buitenwegen beaamde. Hij was het zowel met de klagers als tegen* sprekers eens, kon z’n aandacht niet bij het rumoerend woordenwisselen bepalen. Andere zorgen kwelden: de vaste ijszoom van Spitsbergen bood geen thuis voor een jong gezin. Maar Jan wilde vaneen vestigen in Holland niet weten. Hij maalde niet meer om de heel* kunde, had het almaar over Smerenburg en walvistech* niek of de zuidpunt van Afrika! De ongedurigheid kwam niet uitgepraat over Groenlandse reizen, stapte



	van de ijsbergen ineen adem weer naar Barbados om koffie en tabak te laden of wilde zuring te rapen aan de Kaap de Goede Hoop!
	En toch Neen, niet het Westen maar het Oosten bleef Jan aantrekken. Het stond wel vast dat hij de eerste de beste kans zou aangrijpen om weer in dienst aan de Compagnie zijn zucht naar eer en positie uitte leven. Hij meende dat het geval van de particuliere negotie in Tonkin al lang vergeten was en scheen van plan in Afrika een wit voetje te halen. Jan was en bleef een koppige strever, beleed Van Gaasbeek, liep naar de veerpont, waar hij beschutting zocht achter de opstaande luiken.
	Jan was niet te weerhouden, ging misschien met vrouw en kind naar de Kaap. Dat was de rekening, maar het zou zo’n vaart niet lopen. Het vertoog betreffende de handel in h,et koninkrijk Tonkin had weinig uitgehaald bij Heren Zeventien. Ze hadden het opstel nuttig ge* noemd en om de stijl geprezen, maarde aanstelling als opperkoopman was uitgebleven. Het volk inde poort had gesproken van slechte wegen. Slechte wegen had een ieder die zich bewoog te bewandelen. Niettemin.... Jan kon alle risico vermijden dooreen bestaan te zoeken in z’n oude vak. Het gepraat over de zeeroute naar Indië en de voortreffelijke halte op de zuidpunt van het Afrikaanse schiereiland zou bij Heren Zeven* tien al evenmin gehoor vinden. Jan had bij de Compag* nie voorgoed afgedaan....
	„Gelukkig maar!”, vond grootvader Van Gaasbeek, bedankte den veerschipper voor zijn bemoeiingen met de bagage en betrad het Sticht om inde herberg Het Vergulde Anker een voertuig te bestellen. Hij zat, wachtend op het inspannen van de paarden, te turen naar kunstig gesneden galjoot boven h,et rek met de tinnen kroezen en schenkkannen, vroeg zich af, of hij niet beter per binnenschuit de reis naar Amsterdam had kunnen maken. Zo’n schuit ging langzaam maar



	zocht Jan z’n geluk op klippen, in woestijnen, ijsbers gen of Afrika?! Dat gedweep met schipsherbergen was haast niet om bij te houden. Kon dat niet aan de admis ralen worden overgëlaten? Wat maakte het voor een heelmeester in Holland uit of het drinkwater op Sint Helena zwavelachtig was?! Waarom moest er zo opges togen gesproken worden over Jan Huijgen van Lins schoten in antwoord op degelijke praat? Een wonder Gods had Van Linschpten Sint Helena genoemd, maar alles op aarde, de ijsbergen, woestijnen en de vulkanen incluis waren wonderen Gods.... Het vaderland het
	meest! Was het aan de Vecht geen lustoord? Deed het Gooi niet meé als paradijs? Waarom het daar dan niet
	gezocht met vrouw en kind? De Almogende gaf kruid en gewas in overvloed in ’t eigen land. Het kon in Indië of aan de Kaap niet schoner zijn. Het v/as inde Oost op scha en tijdverlies uitgelopen. Jan waande er zich al Gouverneur of Raad van Indië, maarde felste eer? zucht sloeg bot op het onwrikbaar raadsbesluit van Hem die leven en lot van ieder schepsel in handen had en voorbeschikte. Jan had te berusten! Het ontslag en de gedwongen afvaart uit Batavia waren een vingers wijzing, dat de eerzucht God mishaagde. Ook het vers
	toog was door Heren Zeventien opzij gelegd. Dat sprak boekdelen! Het had nogmaals duidelijk te verstaan gegeven, dat er door schrijven en wrijven niets ver* anderd kon worden aan Gods besluit. Philips de Tweede had het tot z’n scha en schande ondervonden Jan kende geschiedenis op z’n duimpje. Een teug van ’s Heren machtige adem had de Spaanse Armada ver* nietigd. Het gaf te denken, maar Jan liet met eigens zinnig doorzetten niet af. Hij sprak meer over Barthos lomeus Dias en Vasco da Gama dan over de oude
	profeten! Hij toonde meer belangstelling voor ossen,
	gladjes. Jaja, hij, Govert werd oud. Z’n benen De slof zat er in. En bij de gesprekken van z’n kleinkin* deren kon hij ook al niet zo vlot meekomen. Waarom



	koeien, bokken en schapen dan voor zieke mensen. De eens zo willige kleinzoon ging in z’n balsturige zucht naar avontuur z’n Gilbao tegemoet
	Inde schokkende huifkar was het schier ondoenlijk met den voerman een gesprek te onderhouden, tem einde afleiding te vinden voor de bekommeringen. Het schreeuwen vermoeide te zeer. Van Gaasbeek zette zich op z’n zetel van gestapelde balen, kneep de ogen toe en hoorde in het bonkeren van de wielbussen een versje meedeunen, een rijm door den kleinzoon gezom gen bij z’n terugkomst uit de Oost:
	De Commandeur Wollebrant Heeft gezaaijt en geplant Goede appelen en lemoenen, Ritiens ende veel pompoenen, Pompelmoesen en tuyncars! De Almoogenden geeft zijn gewas
	Het liedje was, volgens Jan, aan boord van de Walvis gedicht en met een brief begraven inde Kerkvallei op Sint Helena. Hij vond de rijm het zingen waard, had er zelfs regels van opgenomen in z’n ontwerp voor een verversingsplaats op de zuidpunt van Afrika en de Kaap al meteen voorzien vaneen fort en moestuin. Een pier in zee was uitgestippeld, een traankokerij beschre= ven en het kerstenen van de Hottentotse kinderen aam bevolen. ...
	Grootvader Govert ging weer verzitten, hulde zich schurend in z’n wijde mantel en knoopte de halsdoek over de opstaande kraag: De zwartjes de Hollandse spraak leren tot grootmaking van Gods alderheiligste naam en tot voortplanting van Zijn Heilig Evange* 1ie...., dat klonk alles wel fraai en braaf, maar het bijbellezen van de Hottentotten zou weinig baten. Leendert Janszen 'had er een boek over opengedaan en met z’n bevinding omtrent een vast scheepsrendez*



	vous aan de Cabo de Bona Esperance in handen van Heren Majores gesteld. Neen, naar Africa ging Jan in geen geval en in h,et hoge Noorden kon Maria niet leven. Die bleef met het kind in Amsterdam of kwam toch nog naar Culemborg om de plaats in te nemen van Geertruida, die het in haar huwelijk met Pieter van der Staek best vinden kon. Met haar was veel vreugd en deugd de deur uitgegaan. Pieter en Geertruida be* zorgden geen dubben en beslommeringen dooreen avontuurlijk wegtrekken. Zij bleven vroom bij honk, maar er viel nog niks te dopen of te delibereren „Nog niet!”, lachte Van Gaasbeek, maar kreeg het weer te kwaad met de ongedurigheid van z’n kleinzoon, die belast wenste te worden met het bouwen van verster* kingen, het aanleggen van boomgaarden, veestapels en golfbrekers ineen hete, barbaarse uithoek, waar de verscheurende dieren hongerig rondslopen en roofvis* sen, krokodillen en andere wangedrochten uit zee en rivier opdoken. In zo’n barre streek, wemelend van ontuig, wilde Jan zich vestigen en er Maria h,een bren* gen! En zij?.... Zij lachte zonnig bij het doordraven van haar man, moedigde hem nog aan zich bij de Com* pagnie te melden. Maria.... Een mooie vrouw van hoge stand, zacht karakter en gelijkmatig h,umeur. Een rustig en volhardende echtgenote: een ware moeder, niet veeleisend en meegaand door haar klaar verstand bij een beminnelijke inborst. Zo op het oog een*en*al stille overgave en gaar niet bestemd aan de zijde van een koloniestichter door het leven te gaan. Van Gaasbeek lachte fijntjes, bedacht: „Ze is inde vlucht geboren om zwervende groot te worden. Haar vader, haar grootvader en alle Hugenoten hebben indertijd ” De wagen reed met veel geraas de poort door en Utrecht binnen. Op het voorplein achter de Dom stapte Van Gaasbeek over inde vaste koets op Amster* dam, waar zijn komst niet werd verwacht. Het zou een



	verrassing zijn. Jan noch Maria konden weten dat grootvader op de hoogte was aangaande h,et indienen van het Kaapse Plan. Ja hij, Covert, werd wel oud, maar zijn oor lag nog aan alle deuren van de raadkamer in het voormalige Bushuis; waardoor Heren Zeventien het rapport vaneen zekeren Proot in behandeling was genomen. Het rapport van Proot evenals van Leendert Janszen was wel zonder bijval op de rol geplaatst, maarde Kamers van Amsterdam en Zeeland hadden het onlangs ter verdere bespreking aanbevolen. Dat zei nog niet veel, hoefde niet tot besluiten te leiden. Er stond wel meer op de rol dat eeuwig bleef draaien.... Smonselend blikte de oude koopman naar het spele* varen op de Vecht, waar een waterzonnetje schicht door riet en biezen schoot, weer wegdook inde donke* rende golfkoppen. Er stond heel wat wind: het wou niet meer vleugen met de nazomer. Het tweede beschot h,ooi lag eer te rotten dan te drogen. Het was overal mis en voorspelde een schrale oogst en duurte voor het komende jaar 1651 De ware guurte, dat had nog wel even de tijd, hoewel de maanden voorbij vlogen. Vorig jaar in Augustus was de kwestie omtrent de Kaap als punt 13 door Heren Majores in behandeling genomen. Schippers en andere bevoegden waren gehoord, hadden hun mening gezegd over het aanleggen vaneen verversingsstation aan de Kaap de Goede Hoop. Ze hadden niet afwijzend gestaan tegenover het plan. „Nee, dat niet”...., moest Van Gaasbeek erkennen. Heren Zeventien hadden zich wel niet laten overtuigen, maarde zaak dan toch in studie genomen en door* gegeven aan het Haagse Besognes, dat, uit hoofde van Staatsbelang, mee te beslissen had over het in bezit nemen en versterken van het Zuidafrikaanse schier* eiland.
	„Ach, er zijn al zo veel plannen gesmeed en weer ver* worpen”, oordeelde Van Gaasbeek, zich geruststellend,



	dat Leendert Janszen niet als opperhoofd van het Kaapse avontuur in aanmerking wenste te komen. En Proot?.. Neen, die stond te zuinig inde pas! Jan had het even? eens verkorven bij de Compagnie, maar hij lachte er om, had zich in het hoofd gezet de scheepsherberg te sticht ten en de vlag van Staat te hijsen op z’n fort in Zuid* Afrika! Hij had in z’n voorbarigheid al een reeks voor* nemens uitgewerkt en op schrift gesteld. Het klad gloeide van optimisme, ofschoon de schrijver nauwlijks inde gelegenheid was geweest de Kaap te bezichtigen. Wat wist 'hij van het klimaat en de mogelijkheden om de onderneming rendabel te maken? En toch: hij oreer? de of hij Afrika geschapen had en de weersgesteldheid in handen hield! Het kwam alles uit de pen of het de Schoordijk of het Spoel betrof. „Het fort zal aan de rivier te laag liggen. Daar de hel? ling van de Leeuwenberg het fort bestrijkt, moet het liever op die helling gebouwd worden, op een pistool afstand van de rivier.” Jaja, dat klonk wel erg bewust, maar wat er op volgde gaf toch blijk van twijfel en voorzichtigheid: „Eenmaal ter plaatse zou men beter kunnen kiezen.” „Dat dacht ik ook!”, kritiseerde Van Gaasbeek geamu? seerd. De handige kleinzoon, gesproten uiteen geslacht van handelaren en koopvaarders kende de knepen van het vak en verstond de kunst zich bij voorbaat te dek? ken. Zijn gladheid en welbespraaktheid deden toch deugd! Dat wél, ja.... Jan hield wijselijk een slag om de arm. Zijn weten was voor de Afrikaanse wildernis te tuimelend opgedaan, maar hij maakte een slim ge? bruik van andermans waarnemingen en ervaren. Hij deed zich voor als een expert.... en het begon er toch
	maar ontveinsde niet langer, dat de zaak rollende was en geen halt hield om een loos gebaar. Het was toch wel mogelijk, dat Jan naar Afrika verkaste. Praten en bedis? selen in raadkamer was nog geen doorzetten en aam pakken, maar Jan was handig en informaties wezen uit,



	naar uitte zien, dat de Edele Jan van Riebeeck door de Kamer van Amsterdam zou worden aangezocht. Hij zou dan als opperste naar de Kaap varen en gedurende de reisde commandeursvlag voeren. Het was kranig en zou den strever niet mishagen.
	„Maar het is nog zo ver niet!!”, streed grootvader tegen de gevreesde mogelijkheid, die zich niet liet overstem* men door het kraken en bolderen van de koets. Het was niet aan te nemen, dat Maria een zeereis haar eerste! zou aandurven met de zuigeling Lambertus. Het zou tartend onbehoorlijk van doen zijn; temeer daar Jan de inboorlingen niet vertrouwde en hen be* schreef als een brutale hoop, levend zonder conciëntie. Het eerste kind was zwak geweest en kort na de ge* boorte gestorven het tweede, steviger van bouw en inhoud, werd er aan gewaagd op de lange, ongewisse tocht of inde naakte wildernis onder de Hottentotten, die er niet voor deinsden zelfs gewapend scheepsvolk aan te randen. Waar moesten moeder en kind zich bergen gedurende de bouw van het fort? En waarom moest het fort zo sterk zijn en de kanonnen uiterst zwaar en vér schietend? Dat wees immers op narigheid die Jan voorzag! Hij verwachtte een slaagsraken met de Portugezen en wilde zich uit alle macht te weer stel* len om baas te blijven. Best! Grimmig terugbijten en pal te roer staan was mannelijk, niet meer dan plicht, maar je liet er vrouw en kind om thuis. Een opperhoofd met omzien naar vrouw en kind kon zo’n taak niet naar behoren vervullen. Dit had Maria te begrijpen, moest haar worden bijgebracht voor Heren Zeventien beslisten en Jan gingen aanstellen als gezagdrager aan de Kaap. De StormkaapÜ Maria wijzen op de gevaren van de overtocht, was dat het doel van de reis naar Amsterdam?!
	„Ja... . Neen. ...” De vrouw van Jan moest er in elk geval van weerhou* den worden zich met het kind in het avontuur te be*



	geven. Als ze weigerde zich bij haar man aan te sluiten: als ze maar bezwaren inbracht.... Het zou nog te be* zien staan! En Jan? Het bleef de vraag of zijn eerzucht groter was dan de liefde voor vrouw en kind.
	„Neen!”, weersprak Van Gaasbeek zich weer, „zo staat het niet!” Het was geen vraag wat het zwaarste woog bij Jan, maar of Maria hem niet al te zeer beminde om z’n streven te bekoelen dooreen afwijzen. Zij was ongetwijfeld dapper en ook niet heel en al vrij van hang naar het uitheemse. Ze had al meermalen in tegenspoed achter haar man gestaan en bij de terug* keer uit de Oost haar bruigom als een gevierde ridder ontvangen, het ontslag uit de dienst van de Compagnie een klein ongerief genoemd en zakelijk gesproken van wisselend koopgeluk. In weerwil van het slechte avon* tuur had zij geen ogenblik geaarzeld een huwelijk aan te gaan en de Groenlandse reis, zo kort na het trouwen, niet ontraden. Maria had haar echtgenoot evenmin weerhouden bij de afvaart naar West*lndië en hem de verdere vaarplannen niet tegen gemaakt. Honderden stierven op de lange reizen naar Oost* of West*lndië, maar op de vraag of zij niet vreesde haar man te zullen verliezen, had zij met rustige overtuiging geantwoord: „Ik bende dochter vaneen predikant en heb geleerd dat mens noch dier een haar gekrenkt wordt buiten de wil van God. De Heer beschikt ”
	Door zo te spreken had zij het waarachtige van haar belijdenis getoond, toen haar eerste kind werd uitge* dragen. Neen, het zou geen gemakkelijke taak zijn Maria wars te maken van de verhuizing naar Afrika. Maar het viel te proberen, vond Van Gaasbeek, die veel van z’n aanvankelijke zekerheid het avontuur te beletten, had verloren en met vertraagde pas de Dam overstak om door de Kalverstraat naar een oude zaken* relatie op de Botermarkt te lopen en vandaar naar de woning van z’n kleinzoon te gaan.
	De bezorgde grootvader had geen haast. Hij werd



	oud Het ging niet meer zo van harte als bij het spoeden naar bruiloft en doopfeest. Toen had hij nog verwachtingen gehad, meer haast getoond en stelliger koers bepaald, inde zekerheid, dat Jan voorgoed in Holland bleef. Het was anders uitgekomen: Jan was nog feller van aandrift z’n doel te bereiken en z’n vrouw te vast van karakter en te onbeknibbeld in haar opvat* tingen omtrent taak en plaats, om als remslof te dienen. Ze waren nog jong en het wegtrekken naar Oost en West nam de laatste tijd merkelijk toe in stad en land. De onrust waarde overal en.... 'hij, Govert van Gaas* beek, deed er aan mee door holderdebolder de koets naar Amsterdam te nemen en pas bedachtzaam te worden op het einde van de rit! Het voor en tegen van de reis had in Culemborg overwogen moeten zijn. De nabetrachtende burgemeester kreeg plots haast, gaf ruiterlijk toe, dat het verlangen naar de kleine Lamber* tus de doorslag had gegeven bij het besluit naar Amsterdam te gaan. Dat kereltje trok sterker dan een jaagpaard: het trok een oude, achtbare magistraat van z’n zetel pardoes inde koets en over de Lek naar de koopstad aller steden. Ja, de reis werd ondernomen om Lambertus. De rest was een kleinmoedig in* en uit* praten geweest. Het kind ging denkelijk mee naar de Kaap....
	„Angst voor gemis....” Dreef die tot een overijld wegrijden uit Culemborg? Vrouw en dochter waren inde fleur van het leven overleden, jaren her En uit Pernambuco was bericht gekomen, dat de koopvaarder Anthonie val Riebeeck aan de koorts was bezweken. Vrouw, dochter en schoonzoon waren ontvallen. Een wederzien van Jan was na acht jaren gevolgd: het komende afscheid zou het laatste zijn. Afrika was een post van lange duur en het webbetje van grootvader bijkans afgeweven. Het was niet ferm nog zo gedurig vast te houden aan broze wensen. Ook de Van Gaasbeeks hadden zich ver van



	jaren sleet de herinnering aan voorbij gezinsgeluk. Slijten?.... Gesmaakt geluk liet zich niet uitschuren: het diende zich telkens weer aan inde hoeken van de kamers, inde schaduw van de schouw, op het schutblad van de Statenbijbel of in het kraken van de deuren... Voor de ingang van het Burgerweeshuis bleef de oude Govert staan, schouwde naar de afbeelding inde gevel. Hij betrad het pleintje, las het vers onder de gevels steen: „In tal en last Wij groeien vast Ons tweede vaders klagen, Ay, ga niet voort Door deze poort Of help een luttel dragen....”
	Knikkend hervatte de burgemeester z’n wandeling naar de Botermarkt: „Een luttel dragen Een luttel dragen....”
	huis gewaagd, te water en te land, maarde dood had de laatste jaren te rakelings gemaaid. Hij, Govert, had z’n leed gedragen in het besef, dat de Almachtige wijse= lijk beschikte, gaf en nam. Het verlies van vrouw en dochter had tot inkeer geleid en berusten geleerd. Het had infioud gegeven aan de stilste uren en vrede ver= gund na elke nieuwe slag. Met het verstrijken van de



	HOOFDSTUK XIX
	an de lange tafel met het breedovefhangende t-—\ Perzische kleed zaten de star=deftige vertegen* *- ) -V-woordigers van de zeventien Kamers tegenover d Edele Jan van Riebeeck, die door het opsommen van de mogelijkheden aan de Cabo de Bona Esperance Heren Majores noopte te luisteren of peinzend te turen naar de zoldering van de ruime zaal, waar klos* sen en karbelen zich moedroegen onder de zware balken. Een stemmig, violet licht schoof door de glas*in* lood ruitjes over globe en boekenkasten, temperde het glunderen van de geelkoperen kandelaren op de schouw en het te uitbundige kabinet. De vertegenwoordiger van de Amsterdamse Kamer maakte korte notities, legde de slanke handen op de leunen van z’n zetel en gaf met een aanmoedigend knikken te verstaan: „Wij accor* deren in hoofdzaak.... Uw mening omtrent aanval en afweer?” ..Tegen de vijandige Portugezen en de lust tot aanvallen bij andere naties moet aan de Kaap een sterk fort verrijzen”, bepleitte de ondervraagde, verkneep de rand van z n hoed, kwam, op verzoek vaneen der Heren, wat nader bij de tafel en hervatte, na vergunning: ..Hagen van doornbos kunnen, evenals op de Caraïbi* sche eilanden, dienen om veedieven en dergelijke kwaadgezinde toesluipers verre te houden. Een geheim sein tussen het fort en de schepen van de Compagnie is nodig en dient bedacht te worden. De kanonnen van de verongelukte Haerlem zijn verzand en ongeschikt, de wallen en poorten van de nieuwe sterkte te verdedigen.” „Het geschut moet formidabel zijn en vér dragen!”, onderschreef de Kamer van Delft, betikte met de vin*



	gertoppen de tinnen inktpot en vroeg: „Het klimaat?” „Het klimaat aan de zuidpunt van Afrika is, evenals in Japan en China, zeer gunstig voor het beoogde doel. Het kweken van fruit en groenten en het onderhouden vaneen veestapel is zeker doenlijk. Indien het God behaagt kunnen er kokospalmen gekweekt worden om arak en kokosolie te winnen. De spoeling belooft een overvloed aan varkensvoer. Door de Kaap aan te doen spaart de Compagnie gezouten vlees, spek en wijn, want door het water uit de rivier aan de baai in te nemen behoeft men de wijnvoorraad aan boord van de schepen niet boven het gewone rantsoen aan te spreken. Ook kan, zoals reeds elders geschiedt, profijt getrokken worden uit de verkoop van kleren en schoeisel, dat aan het volk op rekening kan worden verstrekt. Vele elan* den, steenbokken en ander gedierte zal, zo goed als die uit Siam, gretige afnemers vinden op de Japanse markt.” Sommige Heren trokken vragend de wenkbrauwen op, verzochten nadere toelichting.
	Van Riebeeck haastte zich te verduidelijken: „Op Decima heb ik gezien, hoe grif de huiden verhandeld werden, ’k Heb er m’n ogen en oren wel de kost gegeven. Wat ik er zag en vernam komt te pas bij het op dreef brengen van de onderneming van Heren Mees* ters aan de Kaap. Ook koehuiden en dassenvellen kun* nen worden uitgevoerd.”
	„En de traanbereiding?”, kwam van achter de tafel, waar het kraken van de ruime eiken stoelen de toe* nemende belangstelling van Heren Majores vertolkte. „Ik meen met kennis van zaken te mogen spreken”, nam Van Riebeeck z’n kans waar: „Door m’n reis naar Groenland kon ik mij op de hoogte stellen van de wal* vis jacht en op Smerenburg de kunst van het traan* koken afkijken, ’k Heb me, met het oog op de Kaapse plannen, de walvistechniek eigen gemaakt. Het verver* singsstation kan al spoedig zichzelf bedruipen en nog aanzienlijke winst opleveren,” Van Riebeeck zweeg



	afwachtend. Schier alles wat hij van de Kaap voorstel* lenderwijs verteld had was geput uit de remonstrantie van Leendert Janszen. Het was hem toegezonden en hij had handig gebruik gemaakt van het document om z’n tekort aan kennis omtrent de zuidpunt van Afrika aan te vullen en de sobere feiten door enthousiasme en fan* tasie meer gloed in te blazen, met goudglans te kleuren. Het effect bleef niet uit! Heren Zeventien zagen de Kaap zoals die behoorde te zijn, kwamen los uit de statige ploob De verwaarloosde Cabo de Bona Espe* rance had, na een half uur pleidooi, aan belangrijkheid zeer gewonnen. Het diende gezegd te worden, dat de voormalige Chirurgijn en koopman scherp notitie had genomen op z’n reizen naar ijs* en peperoorden. Hij verstond het, de baten en lasten tegen elkander af te wegen en vergat niet, dat alle gedijen afhankelijk was van Gods gunst en zegen. Er viel aan de Kaap iets goeds te doen en te bereiken, ook op het gebied van de religie. Het onderwijzen van de Nederlandse taal aan de inboorlingen was niet vergeten door den betoger, die met het in bezit nemen van de Kaap niet alleen het herstel van het zieke scheepsvolk beoogde, maar ook de verbreiding van het Christendom onder de zwarte heidenen wilde bevorderen. Een goed leraar zou er loffelijke arbeid kunnen verrichten, als de Compagnie zich de onkosten zou willen getroosten. „Ook de dienaren zouden door den predikant kunnen worden gesticht!”, meende Van Riebeeck te moeten aanvullen: „Het voorzien in geestelijke bijstand is zo nodig als het verstrekken van verse groenten. De ver* kondiging van het Woord is waarlijk geen overdaad onder de rauwbauwige kwanten van allerlei naties.” Nogmaals maakte de gewezen opper*koópman Heren Meesters attent op de voordelen door de robbenvangst, hoopte, dat God de Heerde Principalen voorzichtigheid en verstand mocht verlenen en hem, Van Riebeeck, in staat zou stellen, de Compagnie naar beste kunnen te



	Heren Zeventien waren overrompeld, zaten beduusd naar de wandtapijten te staren, waren overtuigd van eigen laksheid. Ze hadden al te lang gerekt en gedelibe= reerd en bijna de kans verspeeld, zich meester te maken van het schiereiland, de robben, walvistraan, de klapperolie, het goedkope slachtvee en alle andere kostelijke zaken, opgenoemd door d’ Edele Jan van Riebeeck! Ze hadden verzuimd een scheepsherberg te stichten, stonden welhaast schuldig aan veronachb zaming van de Christelijke religie en haar voortplam ting onder de barbaarse Hottentotten. De Kaapse kwestie kon geen uitstel meer lijden....
	Door de Kamer van Amsterdam werd Jan van Riebeeck benoemd tot koopman in Afrika en operhoofd over het volk, gaande met het schip de Drommedaris naar de Cabo de Bona Esperance voor de tijd van vijf jaren, tegen een maandgeld van vijf en zeventig gulden. Hij zou er blijven tot de bouw van het fort en de aanleg van moestuinen hun beslag hadden gekregen, de stand van zaken een oversteken van het opperhoofd naar Indië gedoogd.e Kwam hij ’twelcke God verhoede! te overlijden, dan zou d’ Edele Davidt de Coninck, schipper op de Drommedaris, de leiding hebben. Van Riebeeck zou de commandeursvlag mogen voeren, moest de scheepsraad bijeenroepen en was voorzitter van de Brede Raad.
	De commandeursvlag had dagenlang gewapperd in het lachen en vrijen van den nieuwen gezaghebber, die, onbewust van het grootse in z’n onderneming, het avontuur in Afrika zag als een aanloop naar hoger rang en breder faam inde Oost. Inde schemerige raadkamer ten overstaan van Heren Zeventien had zijn geestdrift
	dienen. Hij verwachtte in rang verhoogd te zullen wor= den en, na het volbrengen van zijn taak aan de Kaap, voor belangrijker opdracht in Indië in aanmerking te komen om aldaar proeven van kapitaler bekwaamheid te leveren.



	aanstekelijk gewerkt en z’n fantasie het rood wit en blauw zien waaien op de rotsen van de Tafelbaai. Maar naast de waardigheid van Heren Principalen en 'het wenken van de driekleur was er geen ander beeld geweest dan Indië en de hoogste zetel in het kasteel te Batavia. Voor het gezin van het pasbenoemde opperhoofd volg* den drukke dagen. Grootvader Govert was weer naar Culemborg vertrokken. Zijn zwak verzet en wankel ver* manen hadden de voortvarendheid van Jan niet geremd en Maria al evenmin overtuigd. Ze had de bezwaren tegen de zeereis en het bivakkeren inde wildernis niet onderschat en het ontradend betogen van Van Gaas* beek met gepaste ernst aangehoord. Het was waar: er bestond gevaar en er waren veel moeilijkheden te ver* wachten. Er werden heel wat bittere tranen gestort door de vrouwen en kinderen, die bij de Schreierstoren hun mannen, vader of zonen naar zee zagen gaan en hun dierbaren misschien niet terug zouden zien. Hol* land kon prat gaan op z’n macht en glorie, maar het worden en gedijen van de Republiek kostten veel bloed en zielen. Maria wist het: ze had meermalen de stoeten der geronselde matrozen of krijgsvolk door de straten van de koopstad zien trekken. Die trieste optochten der gedoemde, haveloze mannen had ook haar geschokt en met deernis vervuld. Ze besefte heel wel, wat de lange, ongewisse reis ineen schip, opgepropt met vuile mensen en stinkende lading, te betekenen had. Het was haar bekend, dat tientallen kloeke, bevaren mannen op de overtocht naar Oost of West het leven lieten. Ze was wel ingelicht nopens het woeden van de koortsen, de afzichtelijke gevolgen van scheurbuik, het dol* makend smachten bij gebrek aan drinkwater en het geweld der tempeesten. Over varen en vergaan waren ontzettende verhalen in omloop. Maar Maria le Queil* erie vreesde niet, noch voor zichzelf, haar man of het leven van Lambertus. Zij wist zich en de dierbaren



	geborgen inde schutse van Hem, die voor alle mensen tijd en plaats bepaalde en van elk schip de roerstok hield. God had bestek gemaakt en koers bepaald voor allen, die straks zouden afvaren met de Drommedaris. Maria kende geen vrees, behoudens de vrees voor ver* zaken! Jan 'had zich verbonden voor vijf jaren; en waar hij ging was haar taak. Een lange scheiding was erger dan gedeeld leed. Zij stond trouwens niet als vrouw alleen in het vreemde land: twee nichtjes van haar echt* genoot, Elizabeth en Sebastiana Ópdorp, jeugdige wezen, waarover haar man voogd was, zouden de reis meemaken. Govert van Gaasbeek had zich verdienste* lijk gemaakt bij het aankopen van dikke mantels en hoog schoeisel. Hij was van de kelder naar de vliering getrokken, behulpzaam geweest bij het inpakken van het noodzakelijkste. Lambertus was hem inde kamers en keuken nagekropen, had menig dragonderritje gemaakt tot grootvader vertrok met de belofte, bij het uitvaren aanwezig te zullen zijn.
	Van Riebeeck, schipper Davidt de Coninck, Claes Both, Reinier Eghbertsz en Jan Hooghsaet werden uit* genodigd, zich te presenteren bij Heren Zeventien om afscheid te nemen en bevel tot vertrekken te ontvan* gen. Het ging plechtig toe op de receptie. Van Riebeeck werd opgedragen de vlag en het commando te voeren van de afgaande schepen. Kaarsrecht stond de com* mandeur, de brede hoedrand inde knijpende vuist, het gelaat gericht naar de wandtapijten met de bijbelse taferelen en zeeslagen. Inde glimmend zwarte lijsten de konterfeitsels van overleden regenten, ongenaakbaar streng blikkend naar Heren Meesters, die zich over* bogen naar de tinnen inktkokers op het stemmige tafel* kleed. Naast Van Riebeeck de stoere schippers, met de verweerde koppen en heldere wanbuizen, klaar opkijkend naar de machtige Principalen.... Een paar dagen later ontmoette Van Riebeeck weeral z’n lastgevers om z’n alderlaetste afscheid te nemen



	Drommedaris volk en passagiers verwachtte. Inde huivering vaneen bleke zon stond Maria la Queillerie met den slapenden Lambertus onder haar mantel. Ze had afscheid genomen van haar broers, Abraham en No ach, wuif de, evenwicht zoeken op de plecht, naar den verstarden Govert van Gaasbeek.. Op de wal bij het Gravenhekje verdrongen zich de verwanten en vrienden van het scheepsvolk voor het handelskantoor van de Westindische Compagnie. Ook op de wal van de Binnenkant dromde de belangstelling voor de Kaapse luiden, waarvan de meesten zich op het achter* schip hadden saamgepakt. Van Riebeeck hief telkens weer de hand: hij kon niet loskomen van grootvader Govert, die, worstelend met z’n trots en verslagen* heid, geen woord uitbracht, dooreen grijpen van handen en mantelslip had gepoogd te vertolken, wat hem zo ontroerde, zo smartte en tot schreiens toe bewoog. Hij zou Jan niet weerzien, hem noch Maria of het kind. Het was hard! Maar achter de tranen van den ouden Govert had eveneens de commandeursvlag gewapperd. Een vaag besef, een vreemd, rustigmakend vermoeden zei hem, dat de taak, die de kleinzoon op zich ging nemen, verre, roemruchte strekking had.... „Vaarwel, Jan!.... Vaarwel!!”
	„Leef wel!”, anwtoordde Maria, toonde weer bezorgds heid voor haar kind. Ze stond met de beduusde nichtjes tussen kisten en valiezen, zocht steun aan de arm van haar man, die met een lachend gebaar nogmaals z’n hoed lichtte om grootvader te groeten....!
	De mensen op de kade bleven roepen. Vrouwen schreeuwden namen en wensen naar het afdrijvende schip ,dat op het IJ dooreen sloep van de Compagnie
	8
	van Heren Majores en zich daarna met vrouw, kind en nichtjes aan boord vaneen lichter te begeven.... Ineen ijzige Decemberregen schommelt de lichter op het roerige water van het IJ naar de Zuiderzee, waar, ter hoogte van het eiland Wieringen, het fluitschip de



	geënterd werd en dra schuil ging in het gutsen van de regen.
	De naargeestige tocht van Amsterdam naar de Balgh, de zeeëngte tussen de Noordhollandse kust en het eiland Wieringen, vergde vele uren. Het overgaan op de Drommedaris bleek niet zonder gevaar te zijn. Ook de soldaten en het andere volk kwamen over. Ze waren door de stad naar de Montalbaanstoren getrokken met trommels, fluiten en trompetten inde stoet en mee* warig aangestaard door de burgers, die de geronselden als verlorenen beschouwden....
	Kisten, bedden en vergissingen stapelden zich op aan dek en onder de luiken van het fluitschip. Het was een gedraaf en gesmijt zonder einde. Het schelden van de matrozen en het kraken van blokken en rondhouten hield aan tot diep inde nacht. Het rijen van het schip op de korte golfslag en het smakken en tieren van het scheepsvolk maakten de beide nichtjes gans onlustig.. Inde morgen werd de trommel met papieren aan boord gebracht en de monsterrol gelezen. Het volk bleek com* pleet. Een jongen had zich verstoken, noemde zich Harmen Westhuysen, maar mocht, ondanks de voor* spraak van Van Riebeeck, de reis niet meemaken. Een andere bekende, die wel verwacht werd om op het laatste nippertje nog afscheid te komen nemen, meldde zich niet. Douwe Aukes had een paar dagen in het gezin van vriend Jan doorgebracht, er op gevlast hem een waardig uitgeleide te bezorgen, maar een onvoor* ziene dans omtrent Duinkerken had het plan inde war gestuurd. Er was nog een mogelijkheid, dat Douwe, met de Eendracht inde Noordzee, op een ontmoeting zou kruisen. Groot was die kans niet. Windstilte en laag water beletten het uitvaren van de Drommedaris, die met de rest van de grote koopvaardijvloot bij Texel voor anker lag. De Reijger, de Hoop, de Walvis en de Oliphant draaiden en draaiden weeral op het tij. Ze wilden het lebbige weg* en weerkrabben ontglippen,



	poogden herhaaldelijk dieper vaarwater te vinden, het zuinige zuchtje inde zeilen opvangend. Eindelijk, op 24 December, kwam de loods aan boord van de Drommedaris, die, in compagnie van de Reijger en de Hoop en inde name des Heren, het anker lichtte en onder zeil ging om inde avond, een uur na zons* ondergang, met de ganse vloot buitengaats te zijn. De commandeur en zijn vrouw stonden aan dek, zagen de vaderlandse kust vernevelen in het grauwen van de Decemberavond. Het was haast Kerstmis.... Groot* vader zou de feestdagen vieren in eenzaamheid. Mis* schien kwam Geertruida om het holle huis inde Gol* berdingschestraat wat op te vrolijken met haar lachen en bedrijvigheid. Maria dacht aan de jeugdjaren, door* gebracht te Leiden en Schiedam. Jaren van hopen en wachten op bruigom en bruidsdagen Starend naar het grauw op grauw van het verdwijnende geboorteland doemde het vele dat achterbleef op inde losse sneeuw, die warrelend toedekte het lieve land en de zoetste herinneringen.... De schepen zetten koers naar de Hoofden, omzeilden het gevaar der Vlaamse Ranken en zochten ruimer water. De vloot begon uiteen te drijven. Boeiers en Rouaanvaarders hielden aan op de Franse kust. Straat* vaarders, op weg naar de Middellandse Zee, en Lissa* bonvaarders wachtten elkander op om kleine vloten te vormen en verdwenen uitzicht van de vier schepen, waarover Van Riebeeck het bevel voerde. Hij liet koers zetten naar het eiland Wight. Al spoedig bleek, dat de Drommedaris, door tekort aan lading, wat te rank lag. Davidt de Coninck durfde het niet aan, vol zeil te voeren. Hij stelde voor, de schippers van de andere schepen te seinen, dat zij met de sloepen moesten over* komen. Van Riebeeck gaf het bevel, beriep de Brede Raad, welke met een gebed, volgens voorgeschreven formulier, werd geopend: „O, Barmhartige Goedertieren God ende Hemelse



	ten dien eijnde met onsen bijhebbende raadt m uwen Heilige name vergadert sijn; omme met advijs van deselve sodanig besluiten te maecken waarmede den meesten dienst van de opgemelte Compagnie gevordert, de Justitie gehanthaefft ende onder dese wilde en brutale menschen mogelijck sijnde Uw ware Gerefor» meerde Christelijcke Lere metter tijt mochte voort» geplant ende verbreijt worden, tot Uwe H. Name loff ende Eere, ende welstand onser Heren Principalen, waertoe wij sonder dijne genadige hulp ’t alderminst vermogen. Soo bidden wij U derhalven, O aldergena» dighste Vader, dat Gij ons met Uwe vaderlijke wijs» heijt wilt bijwonen ende in dese onse vergaderinge presiderende onse harten sult verlichten, dat alle ver» keerde passiën, misverstanden, ende andere diergelijcke gebrecken van ons mogen geweerd blijven, ten eijnde onse herten van alle menschelijcke affecten reijn ende onse gemoederen soo gestelt sijnde wij in onse raadt» slagen niet anders voornemen noghte besluijten als t geen mag strecken tot grootmaecking ende loff van uwe alderheiligste name ende de meesten dienst van ons Heer en ende Meesters, sonder in eeniger mate op eijgen baet off particulier proffijt achtte slaen, het welcke, ende wes meer ons tot uitvoering onser bevolen dienst ende saligheyt nodig sij. Wij bidden ende begee» ren inde name uwes wel lieven Zoons en onsen Heijli» gende Zaligmaker Jesu Christij, die ons heeft leeren bidden Onse Vader, etc.” De Brede Raad besloot een Engelse haven binnen te lopen, teneinde ballast in te nemen; maarde wind draaide zodat geen haven te bezeilen was. Men zette koers naar het Zuiden met zoveel zeilen als de ranke Drommedaris velen kon. De kanonnen waren niet als
	Vader, nadien het uwe Goddelijke Majesteit gelieft heeft ons ’t bestieren der saacken van de Generale ven eenighde Nederlantse g’Octroyeerde Oostindische Compagnie aan de Cabo de Bona Esperance ende wij



	ballast te bezigen, want kort voor het vertrek uit Texel was aan Van Riebeeck een aanvulling op z'n instructies gegeven, waarin gewaarschuwd werd tegen vreemden, belust op buit. Het werd h.em duidelijk gemaakt dat alleen de Portugezen officiële vijanden waren. Wie zich in Zuid*Afrika wilde vestigen buiten het gebied dat de Compagnie voor zich dacht te reserveren, moest met vrede worden gelaten. De commandeur moest de gren* zen door bakens kenbaar maken en het gebied in kaart brengen. De Drommedaris kon, zo lang het nodig was, inde Tafelbaai blijven. De vaart ging wat aangenamer, hoewel de bekrompen ruimte de zeereis niet tot een pretje maakte. Onder de luiken was gebrek aan licht en frisse lucht. De zindelijk* heid liet veel te wensen over. Wel werden de dekken da* gelijks gezwabberd en het vaatgerei geschrobd maarde lijf lucht van de soldaten, die zich niet konden verscho* nen, hing in hutten en hokken. Het broeien van de lading benam de adem. Zoet water werd mondjesmaat ver* strekt, terwijl de garstige nasmaak van het zoute spek dorst en walging wekte. De vrouwen h,adden inde be* nauwende, haastig en ruw afgeschoten ruimten inde eerste dagen veel te verduren, maar Maria wist zich spoedig te schikken, verheugde zich in het welzijn van Larmbertus, die zich niet stoorde aan de duikelingen van de Drommedaris, zomin als aan het dringen en krioelen van de opvarenden of de weeë geuren van lijven en lading. Langzamerhand begonnen ook de nichtjes en de vrouw van den hovenier Boom te wennen aan het leven aan boord. De soldaten werden dagelijks geoefend in het omgaan met de wapens en hun onbeholpenheid gaf vaak aanleiding tot lachen en grollen. Ze hadden nimmer gediend en nooit tevoren een musket in h,anden gehad. Het waren van huis*uit boeren, verlopen studenten of
	handwerkslieden, die zich aan de wal niets lieten gezeg* gen, maar aan boord gedwee de oefeningen uitvoerden op wankele bodem. De matrozen hadden niet veel tijd



	bij stormweer riep de scheepsklok alle man aan dek om het schip zo nodig van richting te doen veranderen. Naar het glazenslaan en het gieren van de wind moest Maria telkens weer luisteren, denkend aan haar grootvader en de klokken inde Bartholomeusnacht. Ze had als kind ademloos toegehoord bij de verhalen over bloeddorstige dwepers en beulsknechten. Zij onder* kende in het tumult van de stortzeeën en het krakende hout de volle verschrikking van de Hugenoten, in haar jeugdig verbeelden beleefd. In het ongestadige weer was meer afwisseling dan inde voeding, welke, na het verlaten van het Kanaal bestond uit bonen, erwten, grutten, zout spek, vlees en harde beschuit. Bij hoge uitzondering werd een scheutje bran* dewijn verstrekt om het vergoorde drinkwater wat op te kwikken. Naarmate de Drommedaris vorderde en de hitte toenam werd de menage slechter. Van Rie* beeck deed moeite het drinkwater voor bederf te be* waren. Reeds op het Hof van Holland had hij middelen bedacht om zoet water te prepareren. Het was hem gelukt het drinkwater aan boord van de Drommedaris lang vers te houden, maar algen en andere onreinheden overwoekerden op de duur zijn kennis en moeite. Op de eerste reis had hij de waarde van goed drinkwater leren schatten. Toen was het al spoedig schaars en be* dorven geweest, waardoor ziekten niet waren uitge* bleven. Bloedspuwingen, verlammingen, krankzinnig* heid, koortsen en scheurbuik waren schering en inslag geweest op de ongeluksreis. Het gezoute spek moest toen in zeewater worden gekookt! Inde felle hitte
	zich te amuseren met 'het gestuntel van de landkrab* ben: ze deden het gewone werk en wat er door averij of slijtage aan blokken, zeil en schoten te doen viel. De tijd aan boord werd om het half uur aangegeven dooreen zandloper. Was de halve stonde verstreken dan sloeg de wachthebbende soldaat op de scheepsklok. De volle uren werden aangegeven door twee slagen.



	hadden de wanhopige schepelingen hun ganse maand* geld aangeboden voor een slok water. Ze hadden de zieken en stervenden de bekers uit de handen gerukt en zich, in weerwil van de zware straffen die hen bedreigden, op de fusten geworpen om de zegels te verbreken! Eindelijk, eindelijk was er regen ge* vallen! Water, dat van het bovendek droop en dik was door het vuil van het vee, was met uitzinnige graagte geslurpt. Hemden waren uitgespreid en de uit* geknepen druppels als een gave Gods geroemd en op* gelikt. Die ervaring was onvergetelijk, had Van Rie* beeck er toe gebracht middelen te bedenken om zoetwater te bereiden. Doch het ontbrak hem aan het benodigde brandhout. De vrouwen moesten zich tevre* den stellen met het spatje aangelengde wijn, dat als bijzonder gunst werd uitgereikt. De noodzaak dwong uiterst spaarzaam te zijn met drank en verse spijzen. Windstilte kon de reis dagen en weken verlengen. Het schip kon op de rotsen van Afrika verzeilen of ineen zeewierveld geraken. Dan werd de toestand vreselijk en zou de ellende niet te overzien zijn. Er dreigden bovendien nog andere gevaren: de kans op botsingen met kapers was niet denkbeeldig. De Turkse zeerovers joegen niet alleen op geld en goed: ze maak* ten.de overwonnen tot slaven en kenden geen onder* scheid tussen weerbare mannen, vrouwen noch kinde* ren. Kwam er zo'n rover inzicht dan hees hij de bloed* vlag, de rode vlag met de arm en het kromzwaard en bleef er niets anders over dan alle man te wapen te roepen, moedig te vechten tot het uiterste en bij over* macht de lont in het kruit te steken. De commandeur had z’n vrouw de mogelijkheid van dergelijke ontmoe* tingen niet verheimelijkt en zijn mannen bij voorbaat aangespoord zich als helden te weren: een christen mocht, slaags met de Turken, de dood zoeken: het opvliegen inde lucht was verkieslijker dan slavernij onder de Saracene Mocht het tot een treffen komen



	dan zouden bandelieren, musketten, pieken en bran* dend lont worden uitgereikt. Kanonnen, pekkransen en schuiftangen zouden in gereedheid worden ge* bracht....
	De maatregelen bleken overbodig tezijn: Vanßiebeecks vloot had een zeer voorspoedige reis. Slechts eenmaal werd een zeerover gesignaleerd, maar die waagde zich niet aan een gevecht met de Drommedaris, de Reijger, de Hoop en de Braziliëvaarders, welke zich nog altijd inde vloot bevonden. Bij de Kaap Verdische eilanden werd nogmaals scheepsraad gehouden en besloten de reis zonder opont* houd te vervolgen. Met het drinkwater was het welis* waa zorgelijk gesteld, maarde gezondheidstoestand van de vrouwen en het volk was goed en er mocht gerekend worden op hemelwater. De Heer h,ad tot zo ver een voorspoedige vaart vergund en het vertrouwen op Hem was groter dan de dorst. Er was van al het volk op de Drommedaris slechts één man overleden en alleen het kind van den scheepsdokter bleek ernstig ziek te zijn. Een gunstiger toestand was haast niet denkbaar: meestal moesten op de lange reizen veertig tot tachtig doden over de verschasing worden gezet! Einde Maart kwamen de schippers weer eens bijeen om bestekken te vergelijken. Bij die gelegenheid kon de commandeur, na het beëindigen van het voorgeschreven gebed, dankbaar wijzen op Gods goedertierenheid. Er was rijkelijk regen gevallen en geen gebrek aan drink* water meer te duchten. Zware stormen waren uitge* bleven en door de tegenwind had men maar matig vertraging ondervonden. De Kaap kon niet ver meer zijn, want vogels die daar thuisbéhoorden begonnen zich te melden. Ze scheerden voorbij de wimpels en o ver de boeg of ze de onderneming van den commandeur hadden voorzien en hem de weg wilden wijzen. Ze schreeuwden aanmoedigend, kwamen tenslotte in zwer* men overscheren en namen alle twijfel bij de opvaren*



	den van de vier schepen weg. Van Riebeeck onderkende de bij Zuid*Afrika veelvuldig voorkomende zeeplan* ten, maakte zijn vrouw en nichtjes attent op de trom* petvormige stengels van grote lengte. De Tafelberg kon elk ogenblik opdoemen uit de negge. Het doel was bijkans bereikt! Nog een dag, misschien twee en de vlaggen van Compagnie en Republiek zouden wapperen over het nieuwe gebied, op last van Heren Zeventien betreden en in bezit genomen....
	De volgende morgen jubelde de opperstuurman van de Drommedaris: „De Tafelberg!!”, deed verslag aan den commandeur en haastte zich de vlaggen te laten hip sen. Een kanonschot werd afgevuurd om de Keijger, de Walvis en de Hoopte waarschuwen. Op het achter* dek verscheen Van Riebeeck naast z n vrouw en den knipperenden Lambertus, die zich willig het koesteren door de Afrikaanse zon. „We zijn er, Maria.... Godlof!” De Kaap'!”, werd er geroepen door de verheugde matrozen en soldaten, die met de hand boven de ogen schouwden naar het opsteken van de bergenreeks, welke scherper uit de kwijnende nevel trad. ,De Kaap, vrouw!” De commandeur trok Maria naar zich toe, wees naar het worden van baai en strand.... De moeder lachte, keek naar het kind en den verstil* lenden echtgenoot, wiens plotseling overnemen en op* heffen van Lambertus een alleszeggend antwoord gat op haar aanvurend knikken en meeleven. De Kaap was bereikt en de arbeid kon een aanvang nemen. De opdracht een fort te bouwen en een scheeps* herberg te stichten zou volbracht worden De onder* neming zou veel gezwoeg, inzicht en geduld vergen. Teleurstellingen zouden niet uitblijven, maar Jan zou niet versagen. Hij zou zijn taak volbrengen en de tun* dering leggen waarop anderen konden voortbouwen m het zonnige werelddeel Een sloep ging op verkenning uit aan de voet van de



	maar het was bekend dat hij het zo nauw niet nam en weinig onderscheid maakte tussen de Nederlandse en de Engelse Republiek. Hij had zich bovendien in het bezit gesteld vaneen Portugese kaperbrief en zou lustig lachen bij het zorgeloos binnenvaren van de Hollandse bloeds. Maatregelen werden genomen om niet onvers hoeds in gevecht te raken. Noch de commandeur noch Davidt de Coninck wilde als een vroom schaap de wolf tegemoet drijven om onguur te pal te komen bij hele en halve vijanden. Er was geen schip inde baai te bespeuren. De Droms medaris en de Hoop kwamen voor de Verse rivier op de ree ten anker. De Reijger bleef nog buiten, terwijl de schipper van de Drommedaris naar de wal ging. Hij zocht onder de stenen naar post, vond de brieven achtergelaten door de retourvloot onder Jan van Teys lingen. De Hottentotten lieten zich niet zien en van hun kudden was geen spoor te bekennen: ze waren het uits dunnen van hun vee door de balsturige bemanning van de Tijger nog niet vergeten. Het was een tegenvaller. Aan boord van de schepen was gehunkerd naar vers vlees en men moest zich tevreden stellen met de vissen die de Coninck meebracht. De commandeur nam de gelegenheid waar zijn mannen nogmaals op het hart te drukken, dat men door geweld tegen de zwarten te gebruiken zichzelf het meest bezeerde. Alleen door vriendelijk optreden viel wat te bereiken. Het slagen van de onderneming hing voor een goed deel af van de houding der Hottentotten, een brutaal volk zonder eerbied of geweten. Maar men had ze nodig, vooral in de eerste tijd.
	Leeuwenberg om te onderzoeken of zich vijandige schepen inde baai bevonden. Er konden Portugese schepen liggen; en de Repub.iek was met Portugal in oorlog. Het was ook niet uitgesloten dat prins Robert van de Pais er een toevlucht met z’n vloot had gezocht. Hij streed voor het verdreven Engelse koningshuis,



	Ze moeten ontzien worden!” besloot Van Riebeeck z’n waarschuwend onderricht en las de Artikelenbrief voor, waarin hem het recht verleend werd scherpe iustitie te doen aan een iegelijk die zich met hield aan voorschriften en commando’s. Bij de bouw van het fort had een schip vol gereedschappen minder waarde dan de welwillendheid van de inboorlingen en het vlees van hun koeien en schapen. Het volk, aangetreden rond de grote mast, beloofde zich te zullen onthouden van euveldaden tegen de heidenen. Het toonde geest, drift bij het opsommen van de welige valleien, visrijke rivieren en het blijde klimaat van het land dat alle man spoedig zou betreden en waarheen hij Van Riebeeck zich ging begeven om in opdracht van Heren Zeventien een plek te kiezen en de grenzen te bepalen. Een sloep werd gestreken om den commandeur naar de wal te roeien, nagestaard door z’n vrouw, die m het late licht van Zondag 7 April 1652 het beeld van haar man tienvoudig vergroot zag oprijzen tegen de ïots. wanden van het schiereiland, de zuidpunt van
	Afrika.



	ol goede moed begon de commandeur z’n taak.
	VDe ondervindingen, opgedaan in langdurige Compagniedienst, en de reizen naar Groenland kwamen wel te pas bij h,et ontginnen en tot ontwikken ling brengen van alles wat voltooiing vroeg. Vele waren de moeilijkheden die overwonnen moesten worden, maar het ontbrak niet aan lust de onderneming tot bloei te brengen en het tekort aan kennis aan te vullen uit de boeken die meegevoerd waren uit het vaderland. Heren Majores en de Gouverneur Generaal te Batavia deden mee hun best om het werk aan de Kaap op dreef te helpen. Maarde mannen, paarden, planten en zaden uit Indië waren te voortijdig aan de Kaap gekomen en de hele expeditie op een fiasco uitgelopen. Het hout be* stemd voor woon* en pakhuizen was per abuis onder inde schepen geladen. Drie weken moesten Maria, het kind, de nichtjes en het gezin van den hovenier nog aan boord van de Drommedaris doorbrengen inde be= nauwende hutten en zerpe stank. De landing ge* schiedde niet zonder gevaar, maar het ongeduld van de vrouwenwas groter dan de kracht van de branding en de angst voor het omslaan van de dansende scheeps* boot. De tocht langs het strand deed deugd en het aanschouwen van de ruwe, in haast opgetrokken vers blijven scheen een verlossing. De aankomst van de vrouwen en kinderen droeg een feestelijk karakter, werd in hoge stemming tot een dankstonde, waarin men elkander vriendschap, toewijding en ijver beloofde. Maar al spoedig bleek, dat een deel van het volk zo lui en onbekwaam was dat het uit de dienst van de Com< pagnie ontslagen moest worden. De onnutten werden
	HOOFDSTUK XX



	naar Holland teruggezonden, terwijl het aangevangen werk schreeuwde om rappe handen en goede wil. De honderd,zestien koppen, waaruit de ganse mannelijke bevolking aanvankelijk bestond, waren bij taai door, zetten nauwlijks voldoende om de zware arbeid die te wachten stond te verrichten. Fortwallen werden opge, worpen en grachten gegraven m de khpharde bodem. De wallen werden met zoden bedekt om tegen storm en regen bestand te zijn. Het bouwen en weerbaar maken van het fort was een verdrietige Het werk vorderde traag en Van Riebeeck had zo n haast! Hij moest de Reijger en de Hoop zo spoedig mogelijk doorzenden naar Indië en rekende zelf ook na een kort oponthoud aan de Kaap naar de Oost te kunnen ver, trekken om daar ineen voornamer ambt werkzaam te zijn. Hij was gewend geweest vlot en handig om te springen met de sluwe rijksgroten m Tonkin en de gladde inkopers van Japan. Het was een eer en genoe, gen zulke lui om de vinger te winden. Wat stak er voor eer en vreugde inde omgang met de botte Hottentot, ten, deze „plompe ende luije stinkende natie , die wel eenderlijk zwart waren, doch in afstamming verschilden en malkander vermoordden of de vrouwen ontroofden t\ Aan zulk volk kon geen kostbare tijd gespendeerd worden en geen blank opperhoofd zijn kans op promo, tie inde Oost verknoeien. Zo dacht en schreef Van Riebeeck bij de aanvang van z’n taak aan de Tafelbaai en rekende stellig op een spoedig verkassen naar ion, kin, Timor of Batavia. Voor de inboorlingen van Zuid, Afrika had hij aanvankelijk weinig oog. Hij wist, dat ze ossen dresseerden om ze te bezigen als pak, en rij, dieren. De stieren werden gebruikt in gevechten tegen vijanden en roofdieren. De Hottentotten leefden van melk die zij door middel vaneen kwastje opslurpten, en van wild of tam vee. Uit honing maakten zij een kop, pig brouwsel en met een soort hennep, die zij dagga noemden, bedwelmden ze zich. Pijl en boog, assegaai



	en knopkirie waren hun wapens. Stammen die door gevechten hun vee verloren waren, leefden langs het strand van schelpdieren, robbenkadavers en vis. Met hen kreeg Van Riebeeck het eerste te maken. Het waren de Strandlopers, waarvan hij gehoord had aan boord van Het Hof van Holland en later op de Walvis. De Hottentotse Strandlopers boden den commandeur in hun armzaligheid wat schelpen en visvinnen. Het kwam, na veel heen en weer gebroddel, uit dat zij Coringhaikona’s waren en hun opperhoofd Autokoe* mao heette. Deze was met een Engels schip mee naar Java geweest en kon een paar woorden Engels spreken. Hij luisterde naar de naam van Harry, King Harry! Hij had ook wat Hollandse vloeken overgenomen van de schipbreukelingen van de Haerlem. King Harry noch zijn onderdanen waren in bezit van vee, maarde com* mandeur was vol goede moed: de zware klei deed een buitengewone vruchtbaarheid vermoeden, al leverde het uitgedroogde land niet veel eetbaars op. Geen vee en geen oogst: het was een tegenvaller, maar het baarde geen zorg. De regen zou spoedig de ver* zengde planten weer verkwikken, meende de comman* deur. De droge watervoren zouden dra weer zwellen tot kleine rivieren. De willige akkers gingen straks voedsel vóórtbrengen voor duizenden: voedsel, medi* cijnen en grondstoffen. Het zou niet mogelijk zijn ook maar een honderdste van de bodem te bewerken zonder aanvoer van meer volk. Aan de ijverige Chinezen, zo bekwaam inde tuinbouw, dacht Van Riebeeck. Er waren mogelijkheden in Afrika die ver uitgingen boven het aanvankelijke plan. Van Chinezen en vrije Ooster* lingen sprak de commandeur met Maria, die heel wel begreep, dat ook de Nederlanders een kans moest worden geboden zich aan de Kaap te vestigen om er te boeren en te tuinen. Het beste was, dat hun onder zekere voorwaarden land verstrekt werd, opdat zij zich, vrij van de Compagnie, een bestaan konden verwerven



	Einde Mei kwamen de zware regens: het was een lust het snelle opschieten van zuring, asperges en andere planten te aanschouwen. De lijders aan scheurbuik vonden dra heul en waanden zich in het paradijs. Maar het aanhoudende natte weer temperde de vreugde, ver, oorzaakte nieuwe narigheid. Rode loop en koortsen braken uit en bijkans niemand was vrij van ziekte. Het werk lag overal stil, terwijl Van Riebeeck aan het ziek, bed van vrouw en kind los kwam over het armehjk en ellendig leven op de uitpunt van Zuid,Afnka. De zaan en plantproeven, waartoe men zelfs bakken met Hok landse aarde had meegebracht, mislukten: de regen ver, nielde de gewassen en spoelde ze weg. Bij alle teleur, stellin* en verdriet schoot als troost wat wilde groente op maar vlees bleef ontbreken. Bokken en ander begeerd buit vertoonden zich vaak en tergend, maar zij waren te vlug voor de omslachtige musketten. Strikken werden uitgezet om de veel voorkomende herten te vangen. Ook die moeite leverde niets op. Alleen vis was er meer dan verlangd werd en diende tot voedsel, afge, wisseld door tranige meeuweneieren of duikers. Het volk begon beu en onhandelbaar te worden. Het wilde niet meer luisteren naar goede raad en nieuwe plannen, uitte morrend z’n ontevredenheid en wenste
	in het nieuwe vaderland. Wat haar man bedacht had haar volle instemming en steun. Zij toonde grote belangd stelling voor zijn ontwerpen en de voorstellen die hij deed aan Heren Zeventien en den Gouverneur Gene* raai Maarde Chinezen in Indië toonden zich afkerig, hadden geen lust zo ver weg te gaan, een onzekere toekomst tegemoet. Uit Batavia kwam de mededei ö dat geen Javanen beschikbaar waren. Niets ging naar wens, behoudens de bouw van het fort dat, op last van Heren Bewindhebbers, „De Goede Hoop genaamd werd. De bolwerken op de vier hoeken droegen de namen van de schepen die aan de expditie hadden dee ,



	heel de onderneming naar den duivel! Het gelukte Van Riebeeck de orde te handhaven door het uitvaardigen van strenge plakkaten en een herhaaldelijk voorlezen van de Artikelenbrief. Hij drong er weeral op aan de Hottentotten, ondanks hun diefachtigheid, vriendelijk te behandelen, teneinde een totaal stopzetten van de vleesaanvoer te voorkomen. De commandeur liet niet met zich spotten, maar inde vertrouwelijke gesprekken met z n vrouw, vergoelijkte hij het morren en in verzet komen van de ondergeschikten. Hun wars worden was verstaanbaar: het werk was zwaar en verschrikkelijk eentonig. De mannen werden slecht gevoed en kregen geen duit uitbetaald van het verdiende maandgeld, dat in Amsterdam op rekening werd gezet. Ze waren niet in staat iets te kopen van de schenen die de baai aam deden. „Verzet tegen het opperhoofd!” onderbrak Maria het relaas van haar man, sloeg moederlijk bezorgd haar armen om z’n hals. Ze wist: een viertal verbolgenen was gedeserteerd, maar na een reeks van avonturen weer in het fort teruggekeerd. Ze wachtten inde boeien op het doodvonnis, hadden gemeend in enkele dagen naar Mozambique te kunnen lopen en zich voorzien vaneen degen, een scheermes, twee pistolen en wat rattenkruid om zich tegen roofdieren en inboorlingen te kunnen verdedigen. Ineen journaal hadden ze hun wederwaar; digheden opgetekend, korte notities gemaakt van hun ontmoetingen met renosters, stekelvarkens en struis; vogels. Het wanhopige van hun onderneming was hun al spoedig duidelijk geworden en het berouw gevolgd. Ze hadden den Here Jezu Christi aangeroepen en daarna besloten weder naar het fort te trekken, op hoop van barmhartigheid en genade in Gods naam. Straf mocht echter niet achterwege blijven; de boos; doeners lagen inde tronk kromgesloten! Erger stond hen te wachten. De Artikelenbrief sprak van scherpe juistite: op het verraderlijk wegsluipen en ontvreem;



	den van wapens stond halsstraf. Er diende een ''•oor» beeld gesteld te worden dooreen cureren met strop of zwaard. Een geweldiger was aangesteld om bij voorval van zaken als scherprechter op te treden. Wat moest er van de vestiging terecht komen als dieven en uit» brekers vast konden gaan op zachte middelen? De commandeur sprak harde woorden, maar Maria kende haar man. Zij wist dat hij innerlijk een uitweg zocht om de vier mannen van strop of blok te redden. „Hoe?” vroeg Van Riebeeck zich af, ontkende hoofd» schuddend: „Het mag niet! Het moet, om meerder vrees onder het gemene volk te brengen. Het gezag.... Z’n vrouw lag aan z’n borst, deed een oplossing aan de hand. Er was een mogelijkheid mild te zijn zonder vat op het volk te verliezen. Nieuwjaar stond voor de deur. Het wisselen van het jaar zou feestelijk gevierd worden en bood een schone gelegenheid genade te schenken: „Lankmoedigheid is nog geen zwakte!” be» eindigde Maria haar pleidooi en kreeg een verzachting van het vonnis voor de verraderlijke overlopers toe» gezegd. Nieuwjaarsdag werden de schavuiten op vrije voeten gesteld, togen de morgen daarop aan het werk met een ijver, die den commandeur deugd deed. De begenadigden toonden zich de voorspraak van „juffrou Riebeeck” waardig, terwijl haar man weer ging geloven ineen kentering ten goede bij alles wat hij voornemens was. Zijn instructies schreven hem voor, zorg te dragen voor vermindering van onkosten: de nederzetting was niet bedoeld als een lastpost! In het vertoog te Amsterdamwas van winst gesproken, maar Heren XVII kon» den nog steeds geen profijt boeken. Contrarie! Van Riebeeck had op de vergadering grote verwachtingen gewekt, Heren Majores overtuigd dat de baten spoedig vloeien’ zouden. Hij had gewezen op het zamelen van haaienvellen aan de baai. De walvisvangst alleen zou reeds alle kosten dekken. De robbenvellen lagen voor het halen, was beweerd. Dat alles vertegenwoordigde



	beeck een traankokerij. Het jacht de Hoop werd uit* gezonden op een verkenningstocht naar Saldanhabaai, waar een kleine drieduizend robbenvellen werden ge* vonden, achtergelaten dooreen Frans schip. Het for* tuintje gaf wat nieuwe moed, wakkerde de geestdrift weer wat aan. Er werd ernst gemaakt met de walvis* vaart, maar het bedrijf bleek gevaarlijk te zijn en maakte amper de kosten goed, hoewel er van de menigte walvissen enkele strandden. Het buitenkansje werd jubelend begroet. De comman* deur trok met z’n vrouw, nichtjes en het gezin Van Boom naar het strand om een grootbeestig monster te bezichtigen. Hij toonde Maria, hoe de grote winsten, die hij had voorspeld, ook zonder harpoeneren aan land spoelden. Het was een gunstig teken, anders dan de staartster die zich had vertoond en waarvan alleen de Heer ~ t beduijtsel bekend was. Van Riebeeck be* klom met de schippers de speklaag, liet in z’n enthou* siasme een trompetter aanrukken om op de kop van de walvis lustig het Wilhelmus te blazen Het werd een feestelijke dag vol lachen, grappen en beloften voor de toekomst. Maar het ontbrak aan vaten om het spek te bergen zodat de Hottentotten met de buit gingen strijken. Zij schransden onbedaarlijk van het dode beest, wentelde hun naakte lijven vies en onstichtelijk in het stinkende spek, dat ze aan brokken sneden en in het zand begroeven.. Het aanspoelen van de walvissen bracht luttel voordeel en veel stank. Het geloof in gunstige voortekens begon te tanen bij den commandeur en de ondergeschikten. Gevaren doemde van alle kanten op. Het eigen volk was niet meer te vertrouwen: een van de soldaten liep met het plan rond Van Riebeeck te vermoorden! De toeleg mis* lukte, maar andere gevaren bleven dreigen. Alle ge*
	schatten, maar er werd in Amsterdam niets van ge* merkt en danig gereclameerd! Aan de mond van de Zoute rivier vestigde Van Rie*



	bouwen waren uit hout opgetrokken en met riet bedekt. Eén vonk kon de ganse vesting in vlam zetten, maar het verbod te roken of vuur te maken binnenshuis ver* wekte heftig verzet en nieuwe moeilijkheden. Buiten de wallen waren ontmoetingen met leeuwen, panters, bavianen en slangen te duchten. Jakhalzen en hyena s slopen rond, terwijl het geloei van de zeekoeien de nachtrust verstoorde. Hongersnood dreigde, telkens wanneer de levensimddelen opraakten en de retour* schepen met eetwaar de Kaap voorbij zeilden. Dan nog had de staartster z n vlammende waarschuwing aan de hemel geschreven en bleek wat het schijnsel te bedui* den had: De Republiek was in oorlog met Engeland!!. Niet alleen met een overval door de Portugezen had men dus in het fort te rekenen. Ook de Britten kon men verwachten en moest een heugelijke ontvangst be* reid worden. Met man en macht werd gewerkt om de weerbaarheid van het fort te verhogen. Fier rappor* teerde de commandeur, aan Heren Principalen, dat de vijanden de versterking „niet sullen bevinden een cat te wesen die sonder hantschoenen aan te tasten sij Hij liet weten, dat „met Godt de voorste aan de Kaap niets viel te vrezen van Brit noch Portugees beschreef ten overvloede de welgekozen ligging en ge ® v®r beteringen van wallen en wapens op het fort De Goede Hoop, af gestoken ineen recht vierkant van dertien roe, zeven voet en zeven duim en voorzien van vier bolwerken, ofte puntjes. Er was een bekwame opBang naar de wal en een droge gracht omheen, waarin men, in tijd van nood, de Verse rivier dacht te leiden Klip* scherven waren verzameld, teneinde de houten huizen door stenen te vervangen. Het huis van het opperhoofd was reeds gebouwd. Het had een plat dak, bevatte een raadzaal of eetkamer, kelder, een slaapkamer en een kindervertrekje, dat voorlopig als rijstpakhuis ë&ezig werd. Op een open plaats stonden de kombuis, de bot* telarij, een pakhuis en het assistentenkantoor. Verder



	een groter pakhuis en een matrozenverblijf. De voormalige kruitkelder deed dienst als gevang, terwijl onder de wal twee sanitaire inrichtingen waren gevestigd Alle buitenarbeid lag stil om de weerbaarheid van het fort op te voeren. De afsmeking van hulp van boven werd met vergeten. Van Riebeeck schreef bededagen uit. Het was op die dagen verboden winkels te openen, gelagen te zetten, enigerlei handwerk of andere „slaefes lijcke wercken te doen. Het was dienst zich op de ges beddagen te „ontledingen tot Christelijcke ©effeningen en gebeden om Godt den Heer vurichlijck te bidden en te smeecken tot afwendinge van sijne straffende hant ende gedreijchde plagen, ende continuatie van sijn milds rijc'ke Segen.” De commandeur had van grootvader Govert geleerd te bidden zonder het zijdgeweer af te leggen en wachtte grimmig besloten de dingen af die komen gingen inde oorlog. Hij ontving maar schaars bericht omtrent de strijd tegen Engeland, dat alleen reeds door z’n ligging de zeegaten van het vasteland kon blokkeren en de laatste jaren hard aan de versterking van zijn vloot had gewerkt. Van Riebeeck wist bij ervaring en door de klachten van Douwe Aukes, dat het met de eigen oors logsvloot povertjes gesteld was. Schrielheid, ijverzucht en nonchalance hadden de gevechtswaarde van volk en schepen danig geknauwd. Naast God bleef het vertrous wen op Maarten Tromp, die het lieve land moest vrijs waren voor plotselinge invallen inde Wielingen, de Maas of het Landsdiep, terwijl bovendien het beschers men en gaande houden van de scheepvaart verzekerd diende te worden. Van Tromps dubbele, schier onuits voerbare taak werd aan de Kaap weinig vernomen, maar wel werd begrepen, dat de held van Duins den vijand terstond op het lijf zou vallen om de schepen uit
	nog een woning voor den ziekentroost, een gemeen kombuis, de hoofdwacht, een barbierskamertje en de woning van den hovenier. Plannen waren gereed voor



	alle delen van de wereld in salvo te brengen. De admb raai had reeds op jeugdige leeftijd de vlag breedte ver* gund en nergens kamp gegeven. Hij had met een vloot ampertjes haringbuizen, de galjoenen van de Dons man, haftig aangetast en in kool gelegd. Hij zal het tegen den Brit ook wel klaren! verzekerde Van Riebeeck aan het volk enverzoeht de schippers den ziekentroost en den hovenier de avond bij hern door brengen. Men beraadslaagde m gezellig samenzijn over de maatregelen die genomen moesten ™rden sprak het venijnig schotschrift tegen Tromp, de bliksem van de zee, die leeds zo menigmaal z’n leven waagde in ’s lands belang en door zijn bemjders vuig belasterd werd. Den admiraal werd verweten, dat zijn vader een trompetter was geweest en zijn moeder voor g matrozenhemden had gewassen! De vuilschrijvers be* lasterden Tromp van lafheid voor den vijand,.mooipraterij bij de regering, van hebzucht bij het verdelen van de buitgelden en van omkoperij in zrjn geschillen met Witte de With. Maria ergerde zich aan de latte aantijgingen, die de weerbaarheid van vloot en land schaadde, stelde haar man, onder grote bhval van dc schippers,voor uit de mast van de gestrande Haerl< een beeltenis van Tromp te snijden en een ereplaat te geven op de open middenruimte in het fort, dat mtus, sen goed voorzien was van proviand. De dagen van vleesnood en hunkeren naar verse groen, ten waren voorbij: een flink slag Hottentotten, minder gedegenereerd dan de Strandlopers, was van de bah danhabaai gekomen en bood vee te koop aani m ru voor koper, tabak, wijn of pijpen. Een koe kostte twee plaatjes koper, een schaap een eind tabak dat zo zwaar moest zijn , „datter aff suijgend de Hottentotten haar o*en van traenden”. De moeilijke tijd scheen eindelijk achter de rug te liggen. Ineen kraal, gebouwd aan de buitenkant van het fort, wist de commandeur ai ruilend en kwanselend honderden runderen en een halfdozijn



	En toch: er was gespaard en mensenlevens werden en waren gered! De zeeherberg bewees z’n recht van bes staan. Honderden zieke schepelingen vonden er heul en genezing, konden hersteld en weer krachtig de reis naar de Oost of het vaderland voortzetten. Ze werden op baren aan land gebracht, lagen als egels in malcander gekropen, het sterven nabij. Het overgroots ste gedeelte kon gaan noch staan en was deerlijk van aanzien. Het ontbrak nog aan de middelen hen snel en zonder verdere harm uit de scheepsboten naar de wal te brengen om solaas te vinden. Sommigen konden hun beurt niet afwachten, kropen op handen en voeten over het landingshoofd, hakend en snakkend naar een blaadje groen, een scheutje melk of wat vruchtensap. Gezond en vrolijk gingen ze een paar weken later weer naar het strand en roeiden weg, nagestaard door den stichter van het herstellingsoord....
	De scheepsherberg aan de Kaap werd tot een rustpunt
	schapen te verzamelen. Ze werden van bellen voorzien, die inde nacht waarschuwend klingelden als het vers scheurend gedierte de rust verstoorde. Het begon fraai te lopen met de vestiging, waar men zich tegoed deed aan eigen verbouwde Kaapse producten: spinazie, erws ten, kervelmoes, asperges, radijs en kropsla. Melk van eigen vee werd aan de zieken verstrekt en versgekarnde boter kwam op de tafel!! Het liep wonder wel; en nog was er rede tot nieuwe blijdschap, door de komst van dominee Joannes Backerius, die het eerste kind dat binnen het fort geboren werd doopte! Het was het zoontje van den ziekentroost Willem Barentsz, dat nog net op tijd ter wereld kwam om het dorsen van de eerste Kaapse tarwe te beleven en in z’n kribbe van aangespoelde duigen te staren naar den zonnigen coms mandeur, die zich beijverde de zegeningen van het vers blijf aan de Tafelbaai te belichten, ofschoon de uits gaven van het laatst verstreken jaar bijna drieduizend gulden hoger waren dan de inkomsten.



	op de lange reis en de grondlegger meende te mogen rekenen op waardering van Heeren Zeventien en de dank van het varende volk. Zijn taak was volbracht: de nederzetting begon te floreren, kon dra aan een opvolger worden toevertrouwd. Inde baai dobberden de scheepsboten met de herstelde zieken; en op het schiereiland tierden, achter de schutse van de rotsen, groenten, fruit, koren en vee. Op de eilanden voor de kust lagen de robbenvellen te drogen en uit Traenem burg rolden reeds vaten walvistraan. De omtrek was verkend en de bakens waren uitgezet. De vangst en het transporteren van struisvogels had een aanvang genos men. Een onderzoek naar de vindplaatsen van goud had geen ongunstig verloop, terwijl de wijnwingerd begon aan te slaan. Nog boekte de vestiging geen winst, maar de grondslagen voor welvaart en toenemende voorspoed waren gelegd. Het pionierswerk was volbracht Jan van Riebeeck hunkerde naar de beloning; de afvaart naar de Oost om daar hoger waardigheid te bekleden. Hij had in Afrika de vlag van Heren Principalen met ere gevoerd en, in weerwil van storm en hagel, malse moes op de rotsen en wildernis veroverd. Het fort was, ondanks het murmureren van het volk, voltooid. De tuinen droegen beloften, terwijl het klingelen van de kudden meer zei dan voorzegd was! Hij had aangedrom gen op het zenden van vrije burgers, in staat de grond te bewerken en bereid zich voorgoed te vestigen in het nieuwe vaderland.
	Ja, hij had ZuidsAfrika een tweede vaderland genoemd, de ligging verheerlijkt en de bodem geroemd. Die bodemwas willig en het klimaat niet ongunstig. Er kon wat groots tot stand worden gebracht! Nog was alles wankel en onbestemd inde kleine nederzetting, waar onwil, wanbegrip en naijver meer schade deden dan de droogte, valwinden en verraderlijke handelwijze van sommige Hottentotse groepen, die het vee stalen en de herders doodsloegen. Zij brachten door hun slinkse



	streken de nederzetting telkens weer in gevaar, verlokten het volk tot tegengeweld. Het vergde veel beleid de ge* tergde soldaten in bedwang te houden. Om de vrede te bewaren en de dringende noodzaak van vriendschappen lijke verhoudingen te demonstreren, had hij, de com* mandeur, de Hottentotten bij de hand genomen om er zingend en springend mee rond te dansen. Het had weinig vee opgeleverd en veel ademnood veroorzaakt. Maar met dat al slurpten de zieke schepelingen hun spatje melk en vonden hun blaadje groen. Mettertijd kon een gezegende plaats aan de Kaap ontstaan! Er was ruimte voor vele duizenden huisgezinnen, die niet meer te vrezen zouden hebben voor honger of gebrek aan nakroost. Ook de ooievaar kwam de uitpunt van Zuid* Afrika meer en meer bezoeken en klepperde niet om loos gerucht te maken. Kort na de eerste bestelling was hij teruggekeerd met weeral een jongen: ditmaal voor den commandeur! Het dier had zich niet gehouden aan de voorschriften, Abraham op Zondag bezorgd en de preek verstoord! Voorwaar: rond de baai was het vruchtbaar land! De onderneming gedijde, maarde stichter, die waan dering en promotie tegemoet zag, kreeg te doen met de botte zakelijkheid van de Hoge heren in Amsterdam, die resultaat wilden boeken. Zij beantwoorden het vers zoek om overplaatsing niet, stonden star op naleven van de voorschriften, hielden geen rekening met de omstandigheden en maakten uit wat voor de onder* neming aan de Tafelbaai goed of ongeschikt was. Zij schreven aan zwart en blank de kerkuren voor, bepaal* den de inhoud van de gebeden en verboden den zieken* troost zelf z’n preek te maken, kinderen te dopen of het Avondmaal uitte delen. Een ziekentroost was geen predikant; en het hoorde hem welbekend te zijn, dat hij „sijn sickel in eenes anderen oogst niet enslaenmocht!” Predikanten die de Kaap aandeden leidden de dienst in het fort maakten werk van het bekeren der Hotten*



	totten, die, verstoken van de kennis der Waarheid, grimmassend toehoorden of verdwenen, om, gedurende de verkondiging van het Woord, in het Fort vee te stelen en doodslag te plegen!! Met het kerstenen van nikkers wilde het niet vlotten, maar Genesis IX bewees, dat zij knecht der knechten waren; en in het Nieuwe Testament werd het houden van slaven niet verboden. Ook de Compagnie hield slaven en stond toe dat haar beambten hen hielden. Ze mochten echter niet in dronkenschap verkwanseld wor* den, terwijl het overdoen aan niet*C'hris tenen streng verboden was. Eigenaars waren verplicht hun slaven inde ware religie op te voeden en ten heilige doop te brengen. Zware straffen mochten niet worden opgelegd en mishandeling werd den meester aangerekend. Slaven die Hollands konden spreken mochten een hoed dragen. Bij het bezetten van de post in Afrika had Van Rie* beeck gemeend de Hottentotten als slaven te kunnen bezigen en ze zelfs onder de uitvoerartikelen gerangschikt! Maar hij zag in, dat de zwartjes niet bruikbaar waren voor het beoogde doel. Zij weigerden zwaar werk te verrichten, wilden hoogstens wat brandhout aandra* gen en toonden meer ijver bij het eten dan bij het sjouwen. Ze waren bovendien te sterk in aantal, dan dat met geweld kon worden opgetreden om het vuile werk te verrichten. De commandeur kende geschiede* nis: inde oudheid had men verschrikkelijke slavern opstanden meegemaakt. Ook op Mauritsius had de Compagnie het kwaad te stellen met de weggelopen slaven, de boslopers, die zich tot roverbenden aaneen* sloten en bloedgierig rondtrokken. Het rondtrekken viel aan de Kaap niet te vrezen, het vangen en villen van de robben kon veilig aan slaven worden over* gelaten. , Met slaven aangevoerd uit Indië of vaneen veroverde Portugese kraak viel misschien wat te beginnen, over* woog de commandeur, die reeds enige slaven, aange*



	op net invoeren van zwarte arbeiders uit andere oewesten. Van Riebeeck voldeed aan het verzS gé' Kamer van Amsterdam bracht twee jachten inde vaart M SITÏÏ, g Sh''“h“"de; “!> * kust van Gutoéa rendahel Krt pr°ef’ Mocht het slavenhalen meerdere Sepen he‘ ™OTtz=“» Het resultaat was „bedroehfend”. Van de tweehonderd en zevenüg slaven en slavinnen, gekocht en betaald, stierven er op de reis drie en veertig. De overlevenden waren te ziek of te oud. De besten bleven niet aan de Kaap moesten na korte verkwikking weer worden ingescheept voor Batavia. De voyagies naar Angola Madag^scaT62 Getmcht werd slaven te kopen op £a£,Xan Riebeecuk wera opgedragen de naakte zwarten te kleden, maar bovenal een ambacht te leren en aam dachüg te maken voor de landbouw. Hij moest er zorg, vuldig voor waken, dat zij de Portugese taal niet spra, en of onderhielden. Een school moest voor hen wor, en ingericht, opdat zij „seer goed ende prompt” zou, duhts”rM Srf,6n Cn ,eZ,en in hGt ”H°liants Neder, duijts . Na het horen ot leren van de Christelijke ge, beden mocht aan ieder scholier een kroes brandewijn en twee duim stangtabak worden verstrekt. De commaudeur kende het lot van de slaven aan boord van de jachten Als ondieren werden ze saamgeranseld en opgepakt inde hete, stinkende ruimen, om, rauw en tater h T T? V' *e Sma:ht“ W en water. H.j kende hun lot. maar..., de slaven waren lden, en van het eigen, blanke volk stierven er hon, derden en honderden op de reizen van en naar de Uost. Ook het scheepsvolk, afgemarteld door koorts en
	kocht van de schepelingen, bezat voor het verrichten van huishoudelijke bezigheden. De uitbreiding van de conmnW Jmeg SteC,dS mCer handen’ waardoor de compagmedienaren almeer begonnen aan te dringen



	kwalen, kroop lam en huiverend naar de wal om heul te zoeken voor beklemde adem en rottend tandvlees.... Van Riebeeck was wel onderricht, maar hij kon niet inzien waarom Maria het bouwen vaneen slavenloods niet aanmoedigde, welhaast misprees. Zij smeekte voor schelmen genade af en nam het op voor de zwarten in de keuken, die zij onnozele kinderen noemde. Zij voor* zag, dat de aanvoeren van slaven de lust tot aanpakken bij de blanken zou doven. „Er is waarlijk plaats voor duizenden aan de Kaap!” verkondigde Maria la Queillerie. „Maar zwarten zijn er reeds genoeg! Het heil van de nederzetting hangt niet af van het aantal geboeide handen! Sterke harten, klop* pend voor de nieuwe taak, de uitbreiding en groot* making van deze plek, die misschien, met goedvinden van Heren Zeventien, de naam Nieuw Culemborg zal mogen dragen. Een tweede vrijplaats, niet aan de Lek maar aan de Verse rivier. Een tweede Culemborg, dat wijd zijn poorten opent voor alle vrije, arbeid wel* gezinde mensen, bereid om door hamer, pen of ploeg het merk van Neerlands geest en durf te stellen aan de voet van de Tafelberg!”



	HOOFDSTUK XXI
	In het regentenkamertje van het hospitaal zat Van Riebeeck achter de ruwhouten tafel vol paperassen en schouwde over de baai, waar het scheepsvolk druk inde weer was met het opsteken en aanrollen van lege en volle watervaten over de landingsteigers. Het schreeuwen en bolderen rumoerden zwak na in het stille vertrek, dat door den opperchirurgijn en sergeant was ingericht en werd vermooid met slangenhuiden, assegaaien, leeuwenhuiden, gedroogde planten en kop* pen van bavianen en zebra’s.
	„Tien jaar!”, mompelde de commandeur, trok diepe peinsrimpels en greep naar de pen om z’n arbeid te hervatten. Hij schikte de papieren, volgde met de wijs* vinger de cijferkolommen, ondertekende documenten en legde de pen weer uit handen. Hij rees traag, liep naar het uitspringende venster om met gekruiste armen te staren naar de landzijde van het wordende stadje, waar herstellende matrozen rondlummelden op het erf van de vervallen slavendoods. Op redouten en wacht* huizen kaatste het geblaker van de zon. De bomen rond de stadsherberg staken boven de bedakking uit, wierpen schaduwvlekken inde Oliphantstraat. Inde Herenstraat werden de bouwstenen, afkomstig uit de groeven op het Robbeneiland, opgetast. Het stuifsel van de schelpkalk wolkte weg naar de Grote Schuur, die alle leeftocht niet bergen kon en verzakte door overdaad. De oogst van houdbare gewassen was zeer bevredigend geweest, maarde Compagnie had zo be* anstigend veel uitgevaste kostgangers en het afstaan van vlees, groenten, graan en gedroogde vis mocht niet geweigerd worden aan de schepen van vreemde naties.



	Er stond wel niets van inde instructies, maar.... De commandeur trommelde met de vingerknoken op het kozijnhout, schonk aandacht aan het optrekken van de vrijburgers, die onder aanvoering van den ser* geant geoefend werden in het hanteren van de wape* nen. Het kletteren van staal op staal relde binnen het fort.
	De commandeur glimlachte: van de Hottentotten viel weinig te vrezen en de oorlog met Engeland was alhaast vergeten. De slag bij de Singels had vriend en vijand geleerd, dat Maarten Trompetje, die bliksem van de zee, de pijpen wel kon stellen om Brit en Don de broek uitte schudden. Bestevaer en zijn raphandige gezellen hadden een gans onminnelijk deuntje voor* geblazen en een notabele overwinning bevochten. Van de Engelsen viel niets meer te duchten, hoewel.... „Geruchten!” kleineerde Van Riebeeck en trok z’n schouders op. Voor de werf inde Saldanhabaai lag een Britse koopvaarder en werd hersteld door Hollandse timmerlieden.
	Hulp verlenen aan vreemde schepen.... Het was en bleef een moeilijke kwestie; men hielp er toch altijd de mededinger mee vooruit. De Engelsen en Fransen brachten vaak verdacht veel volk aan wal, veroorzaak* ten botsingen met de inboorlingen en putten de voedsel* voorraad in het fort uit. Het was ondoenlijk ook nog vreemden te onderhouden, maar bij weigering gingen er klachten naar Heren Zeventien, die wel eisten dat hout en voeding voor eigen schepen bewaard zou blijven, doch wrijving met de „vrunden” wensten te vermijden en zich dekten achter vage instructies. De Engelsen en Fransen waren ruwe, veeleisende gasten, maar met het eigen scheepsvolk was ook geen land te bezeilen. Het was een slag mensen, dat „naer den duij* vel noch sijne moer niet en vroeg”. Ze kwamen vaak krank en krom aan land, lieten zich opkwikken met fruit en melk om dan terug te keren naar Holland en



	„Een strafkolonie!!”
	En dat terwijl reeds ordentelijke straten en rijpende akkers opkropen naar de voet van de misachte uitpunt van Afrika!
	„Een verbanningsoord!” Wat was er al niet gewrocht op het schiereiland, waar uit rotsen huizen werden, het graan de zuring verving en de wijnstok reeds geefs bleek te zijn?! Vele nuttige instellingen waren gesticht en op dreef geholpen. Het werk dat nog restte kon voltooid worden door den op* volger De commandant trad terug van het raam. Hij mocht niet meer tijd verbeuzelen met overschouwen en terug* blikken. De scheepsboeken van de inkomende en uit* gaande bodems moest nagezien worden. Facturen, notitieboekjes, cognossementen, land* en zeekaarten, soldijboekjes, monsterrollen en specificaties vroegen aandacht. Er moest nog zo veel nagerekend, bijgeschre* ven, ingevuld of ondertekend worden. Een aantal erf* brieven wilde hij nog uitreiken aan gewezen Compag* niebeambten. En inde middag wachtte hatelijker plicht: er moesten vonnissen geveld en straffen ten uitvoer worden gebracht. Een diefachtige bottelier moest tot bekentenis gedwongen worden door de pijnbank. Een matroos van de Middelburg zou gekielhaald worden of z n rebellie boeten als kettingganger aan de kruiwagen. Zijn maat stond al voor straf met zes musketten inde brandende zon op schildwacht voor het gevang. De schipper van Het Wapen van Amsterdam had aange* drongen op een doodvonnis voor den aanstichter van
	daar te schelden op de zeeherberg aan de Kaap, waar het drinkwater stonk van het vuil en de vruchten het slikken niet waard waren. Die ondankbaarheid griefde, maar dat Heren Principalen dieven en moordenaars voor straf naar de jonge kolonie deporteerden was ergerlijker dan het wangedrag der ruwe gasten van de vloot.



	de muiterij inde baai. Er moest kras aangepakt wor* den: onthoofding nam alle kwade bezinning weg „Nee!”, verwierp de commandeur en ging weer achter de tafel zitten om inzage te nemen van de aanklacht. Neen, hij zou geen doodvonnis strijken! Hij had in die jaren die voorbijgingen als opperste rechter zonder galg of bijl kunnen regeren en zou z’n woord jegens Maria niet breken. Hij had haar beloofd zelfs de ergste mis* dadiger het leven niet te ontnemen. De taak aan de Kaap was haast vervuld: een opvolger was eindelijk aangekomen. Die zou een lange lijst van lasten en baten inde boeken vinden, maar geen doodvonnissen. Zo had Maria het gewild en, wie wist, een standbeeld verdiend naast den houten Bestevaer in het fort Van Riebeeck lachte fijntjes. Het zou niet heel en al eer* lijk zijn te zeggen, dat er nooit een doodvonnis aan de Kaap voltrokken werd. Na de ontdekking van het com* plot aan boord van de Erasmus was het wél tot een ter dood brengen van de schuldigen gekomen, maar zij waren elders, in Batavia, veroordeeld. Het plan der samenzweerders was geweest, het scheepsvolk, dat buiten het fort inde bossen werkte, af te slachten. Daarna zou het fort beklommen worden om alle man* en vrouwvolk uitte roeien. De booswichten hadden zich verder voorgenomen het schip Erasmus te over* meesteren en met de buit als kaper uitte varen! Hoofdschuddend verwerkte de commandeur de ritse* lende papieren. Het onstellend geval met de Erasmus was al twee jaar verleden, maar het gaf te denken. De vrouwen en kinderen, Maria en de nichten op een haar na uitgeroeid.... Was dat het loon voor jarenlang ploeteren en het op ree brengen vaneen scheepsher* berg tot heil van het varende volk? Moord door eigen natie, die in roes en verbetenheid kwalijker huishield dan valwinden en sprinkhanen. Een aanslag op hen die hun koortsen stilden en hun wonden zalfden.. .. Maar God, die vrouw en kinderen geschonken had, had hen



	ook weten te sparen, al waren ze niet ailen meer aan de Kaap. Lambertus en Abraham waren met de Paerl naar het vaderland gezonden om daar hun onderwijs te vob tooien. Het afscheid had de moeder veel stille tranen gekost en een vreemde ongerustheid was haar bijgeble* ven. Ze had de jongens omhelsd of het een gaan voor eeuwig was en het schip van de rotsen af gevolgd tot het verdween inde negge Lambertus en Abraham konden aan de Kaap, waar een verminkte busschieter het onderwijs verzorgde, niet langer blijven. De waardigheid van hun vader eiste gedegener onderricht. Dat zag Maria ook wel in. Ze troostte zich met de gedachte, dat de overtocht van haar kinderen was toevertrouwd aan den onkreukbaren Douwe, het puikje van Neerlands zeeadel. Aukes, de held van Plymouth, zou over de jongens waken en ze afleveren aan de opvoeders in het vaderland. Onder de hoede van den klaren, manhaftigen Fries zouden de knapen opgroeien tot wakkere mannen en zich in het leven al evenmin laten omsingelen als Douwe inde beroemde zeeslag, toen hij De Ruyter bijstond om Sir George Ascue, Schelen Jurie, terug te jagen tot binnen de forten van Plijmuiden. Het was er heet toegegaan in het zeegevecht; en de Struisvogel, het schip waar Aukes het bevel over voerde, kreeg het hels te verduren. Het werd van alle kanten door den vijand bestookt, terwijl het volk, in verwarring geraakt en de wanhoop nabij, den schipper had willen dwingen de vlag te strijken. Maar Douwe had de brandende lontstok gegrepen en was er snel mee naar de kruitkamer gelopen, luidkeels roepend: „Schept moed! Als weden Brit niet langer kunnen weerstaan zal ik jullie allen van de gevangenis bevrijden door de stok die ik in mijn hand heb! Schept moed, kinderen! De mannen hadden een wisse dood voor ogen gezien en gevochten als razenden. Er was voor den vijand geen houden meer aan geweest. Twee van zijn schepen werden inde grond geboord en sleep*



	ten achthonderd man mee inde diepte. Een derde schip werd buiten gevecht gesteld. De geteisterde Struisvogel bleef behouden voor de Ruyters vloot, en was met zwaar slagzij, voorgaats gekomen met den strompelen* den Aukes op de kampanje en het vleugen van de vic* torie inde wimpels
	„Douwe Aukes! bewonderde z’n vriend, blikkend naar de ingelijste zeeslag aan de wand. Aan zo’n vastberaden kerel had hij z’n jongens toevertrouwd. Uit hen kon wat worden! Lambertus en Abraham hadden veel mee. Als aanleg en onderricht goed waren, stond het vrij vast dat ze slagen zouden, misschien mannen van bete* kenis werden. Vooral Abraham scheen De commandeur keek op, zag z’n vrouw inde deurpost staan en lachte betrapt: „M’n oude zonde! Vaak afwezig en toch aan de Kaap!” Hij schoof een stoel bij en noodde: „Neem rust.... Wat voert je naar het hospitaal?”
	„Bekommering!” antwoordde z’n vrouw, ging zitten en wees naar de stapel papieren op de tafel: „Het moet voor vandaag gedaan zijn.” Ze streek de fronsen uit haar brede omslagkraag, legde de handen over elkaar om haar armbanden te tonen.
	Van Riebeeck knikte, plaagde na een wijle: „In volle tooi?! En dat terwijl ik het, om het opbreken in ons huis, hier in het hospitaal moet zoeken?!
	„In volle tooi, ja!”, bevestigde Maria meer uitdrukken lijk, wees op haar ringen, oorbellen en halssnoer: „De diadeem ontbreekt me.” „En toch ben je een vorstin!”, vond de commandeur, kuste z’n vrouw en beloofde: „Ik volg je waar je gaat! Maar eerst nog wat erfbrieven ondertekenen. Het neemt hard toe met de vrijburgers. Harmen West* huysen heeft zich ook gemeld....
	„Toch?.... Ja, het neemt hard toe”, beaamde Maria zuinig, stond op om de klappende vensterhaken vast te zetten en vervolgde: „Het neemt toe, althans het aantal. ’
	9



	Haar man had er naar gestreefd grond uitte geven aan de vrije burgers, niet in dienst van de Compagnie. In de valleien achter de Zoute rivier was geen storm te duchten en de aarde vet en schoon. Bij het Ronde Doorn Bosje was al, voor de komst van de eerste boeren, een stuk grond ter bebouwing toegewezen aan den trompetter, den smid, de soldaten en matrozen, die er wortelen, rapen, kool en watermeloenen teelden en verkochten aan het scheepsvolk, dat.... van lading en scheepsvoorraden ging stelen om de inkopen aan groen* ten en vers fruit te betalen! Maria bleef in het venster staan, luisterde naar het krassen van de pen. Honderden oplossingen had haar man verzonnen en in practijk gebracht om de stich* ting rendabel te maken. Alleswas spontaan aangevat, om dan verbroddeld te worden door de tegenwerking uit Amsterdam of een bezending armzalige avonturiers, die handen noch ziel bezaten. Al het goede dat de Kaap bood of voor de toekomst beloofde, had z’n keerkanten. Jan Pieterszoon Coen had reeds in Indië op het stichten van vaste nederzettingen aangedrongen, gewezen op het uitzenden van fatsoenlijke burgers en jonge dochters. Met het slijm der natie, met losgelaten matrozen en soldaten, was geen eer te behalen. Het volk dat overkwam naar Zuid*Afrika had geen ander doel dan metterhaast de zakken te vullen. Er was land en brood voor duizenden vrije burgers van goeden wille Maarde ongewenste struiners, die rond de baai neer* streken, schuwden het nuttig bezig zijn met ploeg of spade en waren een.... tapnering begonnen! Met de behoeftige gezinnen, aangebracht uit het vaderland was meer te bereiken. Zij hadden de lening aanvaard en zich verbonden de opbrengst van hun akkers tegen vastgestelde prijzen te verkopen aan de Compagnie. Het had zekerheid gegeven en de nijversten aangelokt, maar de prijzen die zij voor hun gewassen ontvingen waren allertreurigst. Verzet kon niet uitblijven. De ontgoo*



	vuurwapens! „Dat is klaar!” onderbrak van Riebeeck de nabetrach* tingen van z’n vrouw en toonde de erfbrief op naam van Harmen Westhuysen. „Een borst uiteen goed nest! Een knaap die het hier denkelijk wel rooien zal, on* danks alles!”
	Knikkend beaamde Maria en deed zonniger. Ze wees naar de tuinen bij Het Ronde Doorn Bosje, waar som* mige van de landbouwers reeds een eigen boerderij hadden: „Harmen De verstekeling aan boord van de Drommedaris, niet?” „Een van de polderkikkers die verder springt dan z’n lijf lang is!”
	„Mag zijn....” „Geen twijfel!” verhevigde de commandeur, ging naast z’n vrouw bij het venster staan: „Dertig, veertig Hars men en ik zou m’n verzoek tot overplaatsing hebben ingetrokken. Vijf keer heb ik tot afvaren en verheffing in hoger ambt moeten vragen. De ondankbaarheid van Meesters en knechten grieft niet meer. Niet meer, Maria Veertig Harmen en ik bleef hier, om het roer te houden en getuige te zijn vaneen eindelijk geluk* ken ... Ach, om na al die zware jaren nog eenmaal...” „Ja, wat, Jan?” . „De droom uit m’n jongenstijd over te dromen. Veel is anders uitgekomen dan ik voorzag. Ik wilde een scheepsherberg stichten, maarde schippers varen veel* al de Kaap voorbij om haastiger in het vaderland hun premies op te strijken en zich smalend uitte laten over de gewezen onderchirurgijn en zijn mislukte toevlucht* haven. Aan een simpel station heb ik gedacht, maar het gaat een ambachtstad worden, hier aan de Kaap de
	chelden weigerden hun graan af te staan en gaven te kennen, dat zij geen slaven waren van Heeren Zeven* tien. Ze lieten zich, om gewin te zoeken, in met de ver* boden veehandel, zetten de Hottentotten op tegen de Compagnie, leerden de zwarten het hanteren van de



	Goede Hoop. Houtzagers, steenbakkers, kalkbranders, rietdekkers, bierbrouwers, kleermakers en traankokers hebben zich gevestigd inde nederzetting van de ” ~Luttel Rogh! voltooide Maria, schoof haar arm om den lachenden commandeur en beweerde liefkozend: „Hoe de Engelsen je schelden, maakt niet uit! Ik weet als geen ter wereld dat jij klein noch ruw bent. Ik, je vrouw, kan groot gaan op jouw stichting! Jouw stich? ting, die je naam niet dragen mag, maar je faam zal levend houden. Jij hebt je eerlijke plicht gedaan, meer gegeven dan van je gevergd kon worden. Je hebt hier je beste jaren gesleten voor de vervulling van je taak!” „En jij dan, Maria?!” „Ik? Ik heb me getooid vandaag met alle sier....” „Uit blijder dagen....” „Blijder?.... Ja.... Neen.... Mijn blijdschap op dit uur is nog trotser dan op de trouwdag in Schiedam.” Maria la Queillerie legde het hoofd aan de borst van haar man en verklapte; „Ik heb me getooid om niet al te zeer af te steken bij jouw praal! Ondank en negatie waaien over, Jan, maar je stichting aan de Tafelbaai blijft! Zo vast als de bergen die haar omringen! Nog een korte tijd en we gaan verlaten wat we, wat jij uit het niet, uit stormen en rotsen, uit stuifzand en dras wist te wrochten. Ik heb mij niet te genereus en te waardig geweten om te werken als een hofmansvrouw, maar me vandaag getooid om een laatste ommegang met je te maken aan de Tafelbaai. Het werk dat je nog wacht en de ceremonie die er op volgt, zullen je geen tijd meer laten voor je vrouw. We gaan.... Je bent tien jaar geleden geland op woeste, uitgedroogde bodem met onbekwaam, lui of ziek volk. Je bent inde tijd die verstreek fortenbouwer, grachtendelver, tuin? man, boer, veehandelaar, timmerman, smid, generaal, vlootvoogd, krankenverzorger en bierbrouwer ge? weest „Je vergeet ”



	„Ik vergeet niets, Jan!” voorkwam Maria, keek bes straffend en gaf te verstaan: „Vandaag ben ik de coms mandeur! Ik vergeet niets! Door jou heb ik begrepen, dat de mensen hier aan de Kaap geen edellieden kuns nen worden zonder eerst boer te zijn geweest. Jij hebt gezwoegd zonder omzien en ik ben gekomen om je mee te nemen, te tonen waar jij gebouwd en gezaaid hebt.” Zij belette haar man het terugtreden naar de tafel, reikte hem zijn hoed: „Heren Meesters zijn niet inges nomen met het worden van jouw stad, die groter is dan hun inzicht. ...”
	„Goud heb ik beloofd”, antwoordde van Riebeeck, ters wijl hij met brede zwier z’n mantel omwierp. „Goud ... Opbarstend uit de aardkorst!” „Dat doet het ook! Tien, twintig morgens achter de Zoete rivier!” gaf Maria terug: „Valleien vol goud! Harmen, de zoon van de slikgeus Westhuysen heeft het begrepen en schuimt de zeeën niet meer af op zoek naar buit. ...”
	„Hij heeft al een inkapping gemaakt waar z’n stee zal staan Harmen, die als kind meeliep achter het kouter van de boeren aan de Leks en Diefdijk. „Kom, we gaande rondgang maken!” drong Maria, die stoeis duwde: „Je hebt straks geen tijd. Je moet vans avond Zacharias Wagenaar ontvangen voor hij het bewind van je overneemt en ons vertrek naar Indië regelt. Kom, wat mar je n0g?!.... Naar Buiten! „Welke weg nemen we?” „Alle wegen!” besliste Maria. „Alle wegen, die jij hebt aangelegd. Andere zijn er niet!” Van Riebeeck gehoorzaamde, opende de deur en boog kwasie onderdanig: „Ik volg! We vangen aan waar we voet aan wal zetten.”
	Naast z’n vrouw schreed de commandeur naar de baai om in het mulle zand te luisteren naar het bruisend overstorten van de branding, die hoog opspattend een woordloos lied zong.



	Ook Maria zweeg, ontweek het schuimen van de rollers niet. Ze liet haar schoeisel door de Oceaan bespoelen, betastte de met mosselen begroeide rotsen, waar zij, jaren her, steun en houvast had gezocht bij het betres den van ZuidsAfrika, het vreemde, barbaarse land, dat zo weinig vreugd en gemak voorzegde en, ondanks vers guizing en tegenslag, zo veel trots en rijkmakende blijdschap had geschonken. Kinderen waren haar ges boren en opgegroeid in zon en zilte wind. De jongens waren vertrokken om zich te bekwamen inde taak die wachtte en de meisjes waren welgeschapen, rankten op, zo welig als de wingerden inde wijngaard die hun vader had aangelegd. „De Anjelier!”, verbrak Van Riebeeck het zwijgen,wees naar het schip waarmee de nieuwbenoemde commans deur uit Batavia was aangekomen. „Had een zeer slechte reis en moet naar de werf Het hout Ik vrees, dat er na m n vertrek meer gerooid dan geplant zal worden. Ik heb gedaan wat ik kon, bomen uit alle delen van de wereld laten aanvoeren. Sommige kwijnden weg, anderen hielden het uit om aan te tonen dat ik gelijk had. Met het lommer van de bomen kunnen zelfs woestijnen op de vlucht worden gejaagd. Heren Zevens tien zagen alleen het dode hout, dat schaduw schiep op de batenlijst. Maar het groene....” „Zal groeien en eenmaal hoog uitsteken boven alles wat griefde en beknotte”, voorspelde Maria, volgde haar man, die de rotsen beklom om van groter hoogte te schouwen naar zijn wordende stadje aan de Kaap, dat niet door hem gedoopt mocht worden en de naam zou dragen die Maria het gaf: „Kaapstad!”
	Vogels doken neer. Heel inde verte stipte het opduiken van de robben. Even streepte het blikkeren van de duinstrook in het Oosten.



	GERAADPLEEGDE LECTUUR:
	Jan van Riebeeck A biographical study, by C. Louis Leipoldt.
	Jan van Riebeeck en zijn tijd Dr. E. C. Godée Molss bergen.
	Slavenhalers en, slavenhandel L«. C. Vrijman.
	De Nederlandsche Vlag op de Wereldzeeën J. C. Mollema.
	Chirurgijns, Vrije Meesters, Beunhazen en Kwakzab vers Dr. M. A. van Andel.