ljkw3i



	Universiteit Leiden
	1 350 111 4



	



	



	NIEUWE EXCERPTEN



	



	DOOR
	}. L. PIERSON
	OTIUM SINE LITTERIS MORS EST
	H. J. W. BECHT AMSTERDAM
	NIEUWE EXCERPTEN



	



	De aangename reacties op de compilatie van excerpten, die ik in December 1940 liet verschijnen, geven mij den moed opnieuw te trachten in het kort den essentiëelen inhoud weer te geven van eenige boeken, die mij interesseerden, ook ditmaal voor een beperkten kring en niet inden handel. Het zijnde volgende: ie „De Indische theosophie en haar beteekenis voor ons”, door Prof. J. S. Speijer blz. 9 Dit boek geeft een compleet en gaaf beeld der verschillende godsdiensten en denkwijzen van Voor-Indië. Het verscheen in 1910, doch is nog steeds toonaangevend en eender belangrijkste boeken over de genoemde onderwerpen. Met het oog op de vele hoofdstukken, die het bevat en ten einde een eventueel later naslaan te vergemakkelijken, laat ik aan dit excerpt een uitvoerige inhoudsopgave en een kort levensbericht van den schrijver voorafgaan. NASCHRIFT: Krishnamurti’s verbreking van elke verbinding met de Theosophische Vereeniging blz. 111 2e „Het Heiligen ideaal der Middeleeuwen”, uit de „Geschiedenis van het Roomsch Katholicisme”, van A. Pierson . . blz. 123
	Tusschen de Heiligen en Asceten van het Oosten en die van het Westen is overeenstemming wat betreft de zelfkastijding en de sobere, vrome levenswijzen, maarde Heiligen van het Oosten hebben de wereld vaarwel gezegd zonder meer en verwachten door deze wereldverzaking tot het Hoogste
	INLEIDING EN INHOUD



	Ideaal in het Hiernamaals te geraken; het is inden grond een volkomen egoïstische levensopvatting. De Heiligen van het Westen daarentegen, voor wie de ascese geen hoofdzaak is, leven geheel voor anderen, zij zijnde groote altruïsten der Middeleeuwen.
	In het betreffende hoofdstuk ontvangen wij een boeiend en levend beeld van eenige der grootsten: St. Wilfried, St. Bonifacius, St. Lioba, St. Bernard van Clairveaux, St. Franciscus van Assisi, St. Dominicus, St. Elizabeth en St. Katharina.
	3e „Erasinus, begrepen uit den geest der Renaissance”, door Bart de Ligt . . blz. 192 De auteur behandelt inde eerste honderd bladzijden van zijn boek de geestelijke voorouders van Erasmus, om daarna op hemzelf over te gaan, waarbij hij voornamelijk het licht laat vallen op zijn beteekenis als strijder voor betere en gezondere begrippen over opvoeding en onderwijs, op zijn krachtig pleidooi voor een vrijere, ruimere levensopvatting, op zijn diepen af keer van bijgeloof en vormelijkheid en verder op zijn rusteloos en moedig ijveren tegen iederen oorlog, die niet van te voren is goedgekeurd en onvermijdelijk geacht door de overgroote meerderheid van het volk, onder voorlichting van onpartijdige raadgevers. 4e „Spinoza, Bildnis eines geistigen Helden”, door Rudolf Kayser blz. 254 De schrijver leert ons Spinoza bewonderen en vereeren in zijn heroïeken strijd voor „Vrijheid en Waarheid”, trots vervloeking, verbanning en miskenning.



	Uit de ellende van deze „bezeten” wereld met haar doellooze vernietiging en verminking van menschenlevens en verwoesting van eigendommen te kunnen vluchten inde omgeving van geestelijke strijders en helden, is een verademing, waarvoor wijde auteurs van boeken, die ons daartoe in staat stellen, niet dankbaar genoeg kunnen zijn. J. L. PIERSON Baarn, April 1941



	



	bladzijde 108 – 6e regel v. b. – creda quia absurbum est, lees: credo quia absurdum est.
	Dit spreekwoord „ik geloof het (juist) omdat het ongerijmd is” leiden sommigen af uit de woorden van Paulus 1 Corinthiërs 1:27.
	„Wat voor de wereld dwaas is, heeft God uitverkoren om de wijzen te beschamen".
	Anderen meenen, dat de origine te vinden is bij Tertullianus (160-220), die zegt „Et mortuus est Dei Filius, prorsus credibile, quia ineptum est" „En gestorven is Gods Zoon, het is volstrekt geloofwaardig omdat het ongerijmd is”.
	Nietzsche heeft er natuurlijk van gemaakt: „Credo, quia absurdus sum”!
	BAARN, September 1941 J. L. PIERSON
	Ik moet nog op een hinderlijke fout in mijn „Nieuwe Excerpten” wijzen:



	



	EXCERPT UIT: „DE INDISCHE THEOSOPHIE EN HAAR BETEEKENIS VOOR ONS” DOOR PROF. DR J. S. SPEIJER



	



	In 1889 werd hij hoogleeraar in het Latijn en Sanskrit in Groningen, van waar hij in 1903 werd geroepen om Prof. Kern op te volgen aan de Universiteit te Leiden als hoogleeraar in het Sanskrit en de Indische oudheden. In zijn intreerede behandelde hij „de Brahmanen en hun betee-
	Prof. Dr. Jacob Samuel Speijer werd in 1849 te Amsterdam geboren. Hij studeerde inde letteren in Amsterdam en Leiden, waar hij in 1872 promoveerde. Van 1873—!889 was hij praeceptor voor het Latijn en van 1877 tevens lector in het Sanskrit aan de Amsterdamsche Universiteit, waar hij in 1881 den titel van buitengewoon hoogleeraar verwierf, welke functie hij aanvaardde met het uitspreken eener redevoering, getiteld: „Over de waarde van het Sanskrit voor de wetenschap der taal”.



	kenis voor het Indische volk”. Hij overleed te Leiden in 1913 op 64-jarigen leeftijd.
	In afzonderlijke uitgaven zagen van hem o. a. het licht „Latijnsche spraakkunst” (1880), „Sanskrit Syntax” (1886), „Heilige boeken der Buddhisten” (1895), „Wedische en Sanskritsyntax” (1896), „De Indische theosophie en haar beteekenis voor ons” (1910).



	Blz. Inleiding 15 EERSTE AFDEELING VOORGESCHIEDENIS DER INDISCHE THEOSOPHIE Hoofdstuk I 20 De Wedische godsdienst. Offerpraktijken en spreuken. Animistische en magische elementen. Hoofdstuk II 24 De liturgische en verklarende Wedische boeken. Hoofdstuk 111 27 Wedische voorstellingen omtrent de Schepping. Hoofdstuk IV 31 Wedische voorstellingen omtrent het Hiernamaals. TWEEDE AFDEELING WAT LEERT DE INDISCHE THEOSOPHIE? Hoofdstuk I 36 Algemeen karakter van de theosophische leerstellingen Hoofdstuk II 42 De Atmanleer van de Upanishads. Hoofdstuk 111 . , 46 De leer van het Karma. Hoofdstuk IV 50 Sankhya en Wedanta.
	INHOUD DER „INDISCHE THEOSOPHIE”



	Blz Hoofdstuk V 53 De heilleer van het Boeddhisme. ie Algemeen gedeelte 53 2e Inhoud van de leer 56 3e Wandel volgens de leer 58 4e Het Boeddhisme is in Voor-Indië zoo goed als verdwenen 63 Hoofdstuk VI De Bhakti en het Lied des Heeren 66 DERDE AFDEELING DE PRAKTIJK VAN DE INDISCHE THEOSOFEN Hoofdstuk I 7<? Wereldverzaking. Hoofdstuk II 74 Deugdbetrachting en tapas. Hoofdstuk 111 79 Yoga. Hoofdstuk IV . 82 Wonderkrachten door Yoga verkregen. VIERDE AFDEELING DE INDISCHE THEOSOPHIE IN HET WESTEN Hoofdstuk I 89 Westersche invloed op de Indische theosophie. Hoofdstuk II 96 Westersche theosophie onder Indischen invloed. BESLUIT 107



	I n zijn inleiding zegt Speijer, dat Voor-Indië vanouds gold als het land der groote denkers, als de kweekplaats van geheimzinnige en veelbelovende wijsheid.
	Reeds voor meer dan 22 eeuwen, toen in het gevolg van Alexander den Groote, Grieksche „intellectuals” den heiligen bodem van Indië betraden, werden zij getroffen door de van hun denkgewoonten sterk afwijkende beschouwingen der Indische, naar hoogste kennis strevende mannen, met wie zij in aanraking kwamen, die bezitloos en zonder vast verblijf, van aalmoezen levend, los van verlangen naar stoffelijk voordeel, zich overgaven aan lichaamskwelling, inde verwachting langs dien weg eenmaal te geraken tot het Hoogste Heil in het Hiernamaals.
	Van den sluier, waarachter men die Indische wijsheid in grove omtrekken kon waarnemen, werd
	INLEIDING



	ook inde volgende eeuwen niet veel opgelicht.
	Het meest kwam men nog te weten van de Leer van Boeddha, omdat het Boeddhisme niet exclusief is; het predikt zijn Evangelie voor alle creaturen. Reeds vroeg is dan ook hun leer buiten Indië verbreid en heeft zij daar proselieten gemaakt.
	Geheel anders stond het Westen tegenover het eigenlijke Hindoeïsme en vooral tegenover de Brahmaansche leerstellingen; de Brahmaansche leerstellingen waren slechts voor een klein aantal, van daartoe door hun geboorte bevoegden, toegankelijk; ze aan buitenstaanders mede te deelen was een zware zonde, aan welk godsdienstig veto streng de hand werd gehouden.
	Zoo zijnde Weda’s tot betrekkelijk kort geleden voor de Westersche wetenschap een gesloten boek gebleven. Maar inden loop der 19e eeuw werd die stand van zaken geheel veranderd; het in zaken van godsdienst vrijzinnige bestuur der Engelschen heeft de Weda’s en de andere heilige geschriften der Hindoes voor ieder bereikbaar gemaakt.
	Alle belangrijke werken van dien aard zijn thans uitgegeven, de overoude spreuken en liederen die gereciteerd, gezongen of gepreveld werden bij de



	Deze Weda’s bestonden uit: de Rig-Weda Sanhita (bundel, verzameling), die de heilige teksten bevat voor de priester-reciteerders;
	de Sama-Weda, op muziek gezette verzen;
	de Sajur-Weda, die een sterk liturgisch karakter draagt;
	de Atharwa-Weda, waarin allerlei volksgeloof en bezwerings-formules een plaats vinden. Deze mantra’s (spreuken) maken niet den geheelen Weda uit, doch zij zijnde oudste en eerbiedwaardigste gedeelten er van.
	De jongste, maar voor de ontwikkeling der Indische theosophie toonaangevende Wedische geschriften zijnde vermaarde Upanishads; deze hebben op de wereldbeschouwing en het denken der Hindoes den grootsten invloed uitgeoefend.
	o
	vele godsdienstige plechtigheden zijn nu binnen ieders bereik. Deze spreuken en liederen zijn het, die met den naam Weda’s worden aangeduid. Zij hebben voor den beoefenaar van Indo-Germaansche talen onschatbare waarde, omdat zij het oudste voor ons bereikbare gedenkstuk zijn van de Indo-Germaansche talen.



	



	EERSTE AFDEELING VOORGESCHIEDENIS VAN DE INDISCHE THEOSOPHIE



	HOOFDSTUK I
	DE WEDISCHE GODSDIENST, OFFERPRAKTIJKEN, OFFERSPREUKEN, ANIMISTISCHE EN MAGISCHE ELEMENTEN
	D e onbekende dichters, die de Weda’s vervaardigden, zijn inde oogen van het nageslacht geworden tot zieners, hoogere wezens, in het bezit vaneen waarnemingsvermogen, machtiger dan dat vaneen gewoon mensch.
	Voor wie niet bevangen is inde vooroordeelen eener heilige en nationale overlevering, ontrolt zich met de grootste duidelijkheid het beeld vaneen dichtersgilde, dat voor hoofden van aanzienlijke families offerliederen op bestelling levert, daar b.v. op menige plaats de vervaardigers zinspelen op het loon in vee en goed voor het heerlijke tooverkrachtige lied, dat zij voor hen opbouwen.
	Menigmaal in verheven en schoone dichtertaal worden de godheden aangeroepen in gebeden, die hoofdzakelijk materieele genotsmiddelen betreffen, het zijn meestal gebeden om rijkdom aan vee en goed, om macht en zege op vijanden, om kinder-



	Bij deze heeft men te doen met wezens, die een natuurkracht of natuurverschijnsel vertegenwoordigen, zoo b.v. Agni, het vuur, Surya, de zonnegod, Soma, de bedwelmende offerdrank, Ushas, de dageraad, de veel geprezen godin, Indra, de geweldige verdelger en krijgsman, Waruna, de handhaver der wereldorde, de zondaren straffende god, de twee Agwins, kundige heelmeesters.
	De Wedische eeredienst vertoont geen spoor van godenbeelden noch van tempels.
	Wat in dien ouden eeredienst bijzonder treft, is het Animistische element en het Magische.
	Onder Animisme verstaat men een opvatting van de buitenwereld, die aan alles, wat ons omgeeft, menschelijke eigenschappen toekent.
	De geheele wereld houdt de Hindoe voor bezield. Steeds omgeeft hem een heirleger van geesten, goede en kwade, met wie hij te rekenen heeft; zij zijn aanwezig in zon en maan, in regen en bliksem, in het groeiende hout, de stroomende beek, den
	zegen, om herstel van ziekte, dikwijls ook om regen. Wie zijn nu die aangeroepen godheden? Zulke concrete en vermenschelijkte figuren als de Homerische godenwereld zijn die Indische „dewa’s (góden) en „dewata’s” (godheden) niet.



	ruischenden wind, het brandende vuur, maar evengoed inden verscheurenden tijger, in elke ziekte, elk misgewas en krijgsgevaar; dat men die geesten niet zien kan, is niets vreemds, wij zien bij onszelven de ziel immers ook niet, toch bestaat die ziel, die zich in elke levensuiting vertoont.
	Hij moet nu trachten met behulp der priesters, die de juiste wijze kennen om die onzichtbare wezens aan te pakken, hen gunstig voor zich te stemmen, vooral door offeranden.
	Aan de priesters kent de Hindoe dus toovermacht toe, hetgeen het Magische element in het ritueel is, dat met den onmisbaren hocus-pocus samengaat; zoodoende is de priester de spil, waaromheen alles in het leven van den Hindoe draait.
	Naast en in zekeren zin tegenover den dienst van de hemelsche góden, staat de vereering voor de voorvaderen; geen Indische familie heeft ooit verzuimd hare „Pitara’s” (voorvaders) de spijs en drank, die zij behoeven om te blijven voortbestaan, aan te bieden op de voorgeschreven wijze, waarbij het ritueel juist het tegenovergestelde vertoont en verlangt als dat der lichtgodheden; in het ritueel voor de Pitara’s moet alles naar links gebeuren,



	Voor den Indiër is licht leven, en duisternis is dood.
	Inden Rig-Weda wordt ergens van den Zonnegod gezegd, dat hij de ziel (atman) is van wat er gaat en staat en het element vuur (agni) in al zijn veelvormigheid geldt den Indiër van ouds als verwant met den atman.
	Die grondgedachte staat op den achtergrond van de Wedische mythologie, waar zij zich vertoont inden strijd tusschen de machten van licht en leven, en die van duisternis en nacht, inde onafgebroken oorlogen tusschen de Dewa’s en de Asura’s (de demonen) die in het epos „Mahabharata” een zoo groote plaats innemen en inde zegevierende bestrijding door Boeddha van Mara, den Boeddhistischen satan; hier heeft die strijd een ethisch karakter gekregen en is hij geworden tot een grootsche schildering van de eeuwige tegenstelling tusschen goed en kwaad, deugd en ondeugd, het hoogere en het lagere, waarheid en schijn.
	bij de góden alles naar rechts, het is het verschil tusschen dood en leven.



	HOOFDSTUK II DE LITURGISCHE EN VERKLARENDE WEDISCHE BOEKEN
	13 ehalve de liederen- en
	formulierenbundels rekenen de Hindoes nog vele andere geschriften in proza tot hun openbaring, den Weda. Zij zijn van verklarenden en beschouwenden aard, leggen uit wat de beteekenis is van de verschillende offers, hun geheime krachten, hun symboliek. Die verklaring berust voor een deel op overlevering, waarbij de fantasie vrij spel heeft. Men vindt er de wildste invallen, de zonderlingste combinaties, de onzinnigste woordafleidingen; het offerritueel is echter het middelpunt waarom alles draait.
	Deze geschriften dragen den naam van Brahmana’s, waaronder men verstaat een gezaghebbende verklaring (de canon der Katholieke kerk). Zij dateeren van de negende eeuw v. Chr., waarna zij in hoofdzaak afgesloten zijn geweest. Nieuwe mantra’s (offerspreuken) werden niet meer gemaakt.
	Deze geschriften zijn alle voortgekomen uit de



	Bij den eerbied voor de offerpraktijken laat het zich zeer goed begrijpen, dat de geheele Brahmanenstand, die ook de hoeder en verzorger was van den ouden Wedischen liederenschat, in hoog aanzien stond.
	Dat aanzien is hun hoe langer hoe minder betwist; ook de aanzienlijke Hindoes erkenden hun suprematie in geestelijke zaken, daar de magische kracht, die heette van het offer uitte gaan, tot de beweegkracht van het Heelal werd.
	Het offer kan op uitgebreide schaal worden verricht in drie offervuren, maar ook eenvoudiger, in één vuur, dat van den heiligen huiselijken haard, zoodat het ook door den armste kan worden gebracht, waarbij altijd een belangrijk deel der offeranden, zooals reeds is vermeld, den Pitara’s, den voorvaderen geldt.
	Het ware offer is echter het uitgebreide, hetSoma offer. Soma is de naam vaneen plant en van den daaruit bereiden bedwelmenden drank; de Wedische dichters zijn onuitputtelijk inde verheerlijking van dien drank, die bovenmenschelijke kracht verleent.
	kringen van Brahmaansche families, waarin de kennis van het Wedisch ritueel van vader op zoon overging.



	De zoogenaamde Brahmana’s en de Upanishads verschillen in zoover, dat inde laatsten het wezen der dingen het voornaamste voorwerp van beschouwing vormt en het ritueel een ondergeschikte of in het geheel geen rol speelt. Dengenen, die zich met de daarin behandelde vragen bezig houden, is het niet te doen om stoffelijke goederen, om voordeel of macht, zij hebben alleen oog voor het heil van hun ziel.
	De schoone woorden, die acht eeuwen later in het Evangelie werden uitgesproken: „wat zou het den mensch baten, zoo hij de geheele wereld gewon, maar schade leed aan zijn ziel”, zijn „leven en werkelijkheid” bij deze hooghartige van de wereld afgekeerde Indische wijzen. Hun geheimleer druischt lijnrecht in tegen de wereldbeschouwing van hen, die alle heil en alle voordeel in het Ritueel gelegen zien.



	HOOFDSTUK 111
	WEDISCHE VOORSTELLINGEN OMTRENT DE SCHEPPING
	A -Z *- 11e volken hebben scheppingsverhalen. Zij hebben een taai leven: vanwege de heiligheid der overlevering blijven zij voortbestaan, ook wanneer de menschen reeds lang ontwassen zijn aan het geloof inde waarheid der vertelsels; dan zoekt men toch de overlevering nog te redden door symbolische verklaringen. Zoo is het met de scheppingen der Grieksche mythologie, zoo met dein het Oude Testament bewaarde heilige overleveringen der kinderen Israëls, zoo ook met den overrijken mythenschat van Indië. Maar reeds in het oudste stadium van de Indische cultuur ontbrak het niet aan Rishis (wijzen), die de behoeften gevoelden b.v. inde veelheid van godheden een hoogere Eenheid te vinden en die verscheidenheid verklaarden als veelnamigheid van hetzelfde Opperwezen in zijn verschillende openbaringen. O. a. bevat het tiende en laatste boek van de



	Rig-Weda Sanhita eenige gedichten, die ons een blik gunnen op theorieën, die vóór ongeveer drieduizend jaren over het ontstaan van de wereld in Indië zijn verkondigd. Nu eens is de eerste grond van alle dingen persoonlijk, dan weder onpersoonlijk gedacht. De persoonlijk voorgestelde Oppergod treedt soms rechtstreeks als schepper op, soms middellijk. Ook vindt men de voorstelling vaneen bouwmeester, die hemel en aarde vervaardigde, die de wijde ruimte uitmat. Elders wordt een „ignoramus” uitgesproken: „wie kan ons verhalen, van waar, van wien is deze geschapen wereld?
	De góden kwamen eerst na haar ontplooiing! Wie weet het dan, waaruit zij is geworden?
	Is zij vervaardigd of vanzelf ontstaan?
	Slechts Hij, die ze overziet uit den hoogsten hemel, die weet het of. . . zou die het zelf wel weten?”
	Aan uitingen van uitgesproken scepticisme ontbreekt het inden Weda niet.
	De dichter van het 121ste lied denkt aan een persoonlijken Schepper, een oppergod, die de trekken vertoont vaneen zonnegod, hetgeen blijkt uit zijn naam Hiranyagarbha (goudschoot). Hij draagt den hemel en de aarde, maar aanstonds voegt hij



	De andere conceptie beschouwt den grond van alle dingen als iets onpersoonlijks, Rig-Weda X. 72 zegt, „Uit het Niet-zijnde” is het „Zijnde” voortgekomen. Maarden stoot geeft ook hier een persoon, die behoort tot de meest abstracte wezens van het Wedische pantheon (tempel in oud Rome ter eerevan alle góden), het is „Brahmanaspati”.
	Tusschen die twee voorstellingen van het hoogste wezen, is het Indische Godsbegrip steeds zwevende gebleven.
	Niet altijd b.v. wordt inde scheppingsverhalen de persoonlijk scheppende god, Prajapati (heer over de schepselen) als de eerst bestaande aangemerkt, soms wordt uitdrukkelijk gezegd, dat Prajapati ontstond toen er reeds wat anders was, zooals in dezen tekst: ~inden beginne was deze wereld louter water, toen kwam Prajapati te voorschijn op een lotusblad en in zijn geest ontstond de begeerte „laat ik de wereld uit mij doen ontstaan”.
	er bij, in het diepe besef, hoe weinig hij van dat Opperwezen afweet: „Wie is die God, dien wij met offerspijs te huldigen hebben?” en herhaalt die vraag aan het slot van wat hij telkens als de majesteit en de macht van dat Opperwezen opnoemt.



	De schepper wordt steeds beschouwd als vanzelf ontstaan, een van zijn namen is dan ook Swayambhü (de uit zich zelf geborene). De schepper heeft echter niet al het geschapene zelf in het aanzijn getooverd, hij heeft zich door zelf geschapen helpers in zijn werk laten bijstaan.



	T weten hoe het komt,
	dat de wereld er is en hoe wij op de wereld kwamen, betreft gebeurtenissen die achter ons liggen, maar het toekomstig lot van onze ziel hiernamaals kan afhankelijk zijn van onze gedragingen bij ons leven.
	Wat gebeurt er na onzen dood met onze ziel? dat is het cardinale punt, waarop de verschillende gelooven van de geopenbaarde godsdiensten antwoord geven.
	In het wedische Indië, evenals bij ons, begroef men de lijken of verbrandde ze; de Rig-Weda heeft dan ook zoowel een begravings- als een verbrandingslied.
	Het begravingslied luidde: „ga in tot Moeder aarde, die u ruimte in overvloed biedt, ontvang hem, o aarde, deer hem niet, geef hem een zacht kussen, een gemakkelijke ligplaats, haal hem in zooals een moeder haar kind doet.”
	HOOFDSTUK IV WEDISCHE VOORSTELLINGEN OMTRENT HET HIERNAMAALS



	Wij hebben reeds gezien, dat op den nakomeling de verplichting rust zijn voorouderen op vaste tijden van spijs en drank te voorzien. Dit oude gebruik heerscht in Indië nog onveranderd, zooals het vóór twee en vóór drie duizend jaar heerschte; de vervulling van dezen plicht jegens overledenen, die alleen door de leden van hun geslacht kan geschieden, beslaat een belangrijke plaats in het levender Hindoes. Dat gevoel van solidariteit der familie is in het Oosten tot op onze dagen vrijwel onverzwakt gebleven en daar het hebben van nakroost de wezenlijke voorwaarde is voor een gelukkig voortbestaan na den dood, wordt het huwelijk tot een godsdienstigen plicht, een heilig instituut, waaraan niemand zich mag onttrekken.
	Vandaar ook het veelvuldig voorkomende instituut der adoptie, waardoor een kinderloos echtpaar het gemis aan nakomelingen herstelt. Het door adoptie opgenomen kind treedt in al de rechten en aanvaardt alle verplichtingen die bloedverwantschap medebrengt.
	Inde zesde en vijfde eeuw vóór onze jaartelling, den tijd dat het Boeddhisme ontstond, was het geloof in hemelsche belooningen en helsche pijnen



	Wij moeten hier nog vermelden een, van onze denkgewoonten geheel afwijkenden, gedachtengang: de vrees voor een tweeden dood, die voornamelijk het gevolg kan zijn vaneen niet nakomen der verplichtingen tegenover het nageslacht.
	Het is merkwaardig, dat in Indië, waar zulke strenge religieuze wetten en ritueel in acht moeten genomen worden, denk- en gewetensvrijheid steeds hebben geheerscht; het ongeloof is er overoud, evenals het geloof.
	3
	algemeen, ook het geloof ineen Koning van het Doodenrijk, een Indischen tegenhanger van Hades. Als zoodanig vereert en vreest men Yama, den zoon van Wiwaswant; men hield hem bovendien voor den doodenrechter, die de daden van de overledenen berecht en de ziel haar verblijfplaats aanwijst.



	



	TWEEDE AFDEELING WAT LEERT DE INDISCHE THEOSOPHIE?



	HOOFDSTUK I
	ALGEMEEN KARAKTER THEOSOPHISCHE LEERSTELLINGEN
	De ernstige naturen, die van het besef van de broosheid van het ondermaansche zoozeer zijn vervuld, dat hun geest zich steeds bezig houdt met het zoeken naar het onvergankelijke en het eeuwige, zulke naturen zullen in Indië wel evengoed tot de minderheid behooren als bij ons, doch een minderheid van groote geestkracht; het moeten wel krachtige persoonlijkheden zijn geweest, die afstand deden van rang en bezit om zich het kommerlijke en geminachte leven vaneen uitgestorvene te getroosten.
	„Alle vergaring eindigt met verlies, op alle verheffing volgt val, alle vereeniging loopt uit op scheiding en het leven voert naar den dood”.
	Deze veel aangehaalde spreuk geeft zoo goed de stemming weer, die zoovele Indiërs, en daaronder de besten en hoogststaanden, tot een bespiegelend leven van ontbering heeft gebracht, daar



	Deze gedachtengang leidde tot prijsgeving van vermogen en rang en maakte den huisvader tot bezitloozen zwerver; toch hebben de denkbeelden dezer zwervende asceten op de zedelijke en godsdienstige begrippen van het geheele volk der Hindoes een machtigen invloed gehad.
	Van nog dieper inwerking zijnde beschouwingen die inde Upanishads te vinden zijn. De Upanishads erkennen de mystieke waarde der oude Wedische spreuken, daarom geldt de inhoud der Upanishads den Hindoes als heilige, onfeilbare waarheid; het Boeddhisme daarentegen is in hun oogen een kettersche leer.
	De Brahmanen nemen voor hen, wien de studie van den Weda openstaat, dat zijnde drie hoogere standen, verschillende levenstijdperken aan.
	Het eerste is dat van „leerling”, dat met het achtste levensjaar begint, waarop de vader zijn zoon aan zijn Brahmaanschen leermeester toevertrouwt.
	Deze legt hem inde eerste plaats de spreuken en liederen van den Weda uit en laat hem deze van
	zij overtuigd waren, dat overpeinzing van de hoogste levensvraagstukken niet samengaat met deelneming aan het gewone leven inde wereld.



	buiten leeren. Verder is den leerling voorgeschreven strenge ingetogenheid in kleeding, voeding en ligging, kuischheid en volstrekte vermijding van alle onwaarheid.
	Wanneer na volbrachten leertijd de jongeling in de ouderlijke woning is teruggekeerd en in het huwelijk getreden, dan begint voor hem het tweede levenstijdperk, dat van den „huisvader”, in welken tijd hij door de zorgen voor zijn gezin en zijn bedrijf te zeer in beslag wordt genomen om zich aan de Wedastudie te blijven wijden, die hij echter wel moet onderhouden.
	Deze tijd duurt tot den dag des ouderdoms, wanneer zijn haren beginnen te grijzen; dan legt hij den last van het huisvaderschap en zijn bedrijf op zijne zonen en trekt weg, hetzij alleen, hetzij met zijn vrouw, om inde stilte van het woud zijn verdere dagen ineen sober leven van studie en bespiegeling te slijten.
	Kan er beter voorbereiding zijn voor den dood ?
	In deze kolonies van aan bespiegeling zich overgevende Brahmanen, waarvan de Grieken, die in de 4de en 3de eeuw in Indië vertoefden, reeds melding maken, is de geest afgewend van de buitenwereld, van die ontelbare belangen en belangetjes,



	De wezenlijke inhoud van die oude bespiegelende wijsheid is inde „Upanishads” neergelegd; deze wijsheid werd „theosophie” (kennis van God) genoemd. Die term is niet in onzen tijd bedacht, de Christelijke kerkvaders gebruikten hem reeds.
	Er bestaan een aantal geschriften, die den naam „Upanishad” dragen; zij zijn in het Sanskrit opgesteld; het geheele getal, meestal klein van omvang, bedraagt vele honderden, maar het aantal der oorspronkelijke is niet groot, hoogstens twaalf, de overige zijn meestal namaak.
	De oorspronkelijke dragen niet het karakter van leerboeken, er zijn verhalende gedeelten bij, ook dikwijls echte dialogen, die doen denken aan die van Plato, gesprekken tusschen een alles wetenden meester en een leergierigen leerling.
	De toon en kleur is doorgaans geadeld door echt gevoel, er spreekt een gemoedelijke hartelijkheid uit, die weldadig aandoet; op menige plaats valt letterkundig schoons inden besten zin des woords te genieten en naast de logische redeneering wordt aan de parabel, de gelijkenis, evenals in
	waarvan onze oude hoofden nu tot onzen laatsten snik nolens volens vervuld zijn.



	het N. T., een belangrijke plaats inde bewijsvoering gegeven.
	De Indische geest heeft niet de behoefte aan scherp omlijnde en nauwkeurig afgebakende begrippen, daarom hebben zijn denkbeelden vaak iets vaags en wazigs, dat den westerling niet aantrekt. De meeste heilleeren zijn zuiver idealistisch, het lichaam wordt beschouwd als onvermijdelijken ballast, de ziel, die in ons leeft, behoort het eenige voorwerp van onze zorg te zijn.
	Er is slechts één secte, de „Carwaka’s”, die beweert, dat de ziel een functie van het lichaam is en dat met den dood alles ophoudt. De Carwaka’s zijn feitelijk materialisten, die aan niets gelooven, dat niet met de zinnen waarneembaar is.
	Van de andere heilleeren zijn inden loop der eeuwen de scherpe kanten verzacht, wat hun gemeenschappelijk is, staat op den voorgrond.
	„Syncretisme” (vereeniging van stelsels door versmelting van ideeën, verzwakking van scheidende gedachten) is in Indië zeer waarneembaar.
	Allen gelooven aan het bestaan van Goden, dit geloof gaat evengoed samen met het erkennen van één Hoogsten God, als met de ontkenning daarvan, zooals het zoogenaamde atheïsme van San-



	Zooveel is zeker: er zijn maar weinig ontwikkelde Indiërs, die zich geheel hebben kunnen losmaken van het voorvaderlijk geloof in het bestaan van allerlei hoogere en mindere godheden, geesten en demonen. Ook vele Europeanen en Amerikanen zijn inden een of anderen vorm teruggekeerd tot het geloof in „geesten”, een geloof, dat alleen thuis behoort ineen maatschappij, die aan het primitief animisme nog niet ontwassen is, maar dat elders misplaatst moet worden geacht!
	khya en Boeddhisme; het is bij dezen een bijzonder soort godloochening, eene die samengaat met het geloof, zelfs met den cultus van bovenmenschelijke hoogere wezens.



	HOOFDSTUK II
	DE ATMANLEER DER UPANISHADS
	Vaneen stelsel der Upanishads kan men eigenlijk niet spreken, want aan onderlinge tegenspraak ontbreekt het niet en de Indische theologen hebben al hun uitleggingskunst en dialectiek noodig om de tegenstrijdigheden te interpreteeren.
	Maar inde hoofdzaak heerscht eenstemmigheid; het worstelen naar de uitdrukking van het allerhoogste wezen door ongeschoolde denkers, die, doordrongen van de onwezenlijkheid der phenomenale wereld, van ontstaan en vergaan, smachten en hunkeren naar het Eenige Wezenlijke en Onveranderlijke.
	Het ware wezen is alleen te vinden inden Atman, die in al het geschapene aanwezig is, in levenloos en inleven. Inden Upanishad wordt het aldus uitgedrukt „dat de schepper met zijn levenden Atman in menschen, dieren en planten inging.”



	Ik denk hier aan een van de „Levenswoorden” van mijn vader, die tot titel draagt „Machtige Eenheid aller dingen”; het luidt aldus:
	Machtige Eenheid aller dingen! Heilige orde in ’t groot Heelal! Geen, die zich uw band ontwringen En zijn doelwit vinden zal.
	Niets bestaat, of ’t volgt uw wenken Niets bestaat, of ’t blijkt een deel Vaneen vast en grootsch geheel, Dat de geest niet in kan denken, Of hij vloeit, ontlast van ’t stof In verrukking weg en lof.
	Ceders, die ten hemel dringen, Lelies, Kroon van ’t needrig dal, Verstgelegen starrenkringen, Vormenweelde in ’t rein kristal. Rotsen, die het luchtruim schragen Met hun pijlers van graniet,
	Nergens is de voor ons denkvermogen onpeilbare „Eenheid” van al het geschapene op aangrijpender wijze en in inniger bewoordingen uitgedrukt dan in die oude Upanishads.



	Weefsels van het buigend riet, Zee, op ebbe en vloed gedragen Overal heeft orde en wet
	De afdruk van haar voet gezet.
	Waar natuur u blindlings volgen, Als slavin u volgen moet,
	Lieflijk beurtlings of verbolgen, Nooit haar eigen doel vermoedt; Kan de geest, van u doordrongen, Met een fijn en juist gevoel, Keuren, kiezen naar het doel, Dat in aller menschen tongen, Tolk van ’s harten diepsten kreet, Eenheid, goddlijke Eenheid heet.
	Kan mijn geest u niet bevatten, Daar een sluier nog u dekt, Sluier, die uw diepste schatten Aan het vorschend oog onttrekt: O, hij weet zich aan uw wezen, Dooreen onverbreekbren band, Op het allernauwst verwant; Wil in u zijn toekomst lezen, Als, na strijd en duisternis, Hij ook Orde en Eenheid is.



	Hij is ongrijpbaar, onverwoestbaar, onveranderlijk, hij is niet gebonden, hij ondergaat niets, hij is onwankelbaar.
	Het atman-begrip is alleen langs den weg van negatief oordeelen door het verstand te vatten. De Atman, die de wereld bezielt, is dezelfde, die in mij, in u, in ieder levend wezen huist en die ons levensbeginsel is; hij is het eenige blijvende te midden der wisselende veelheid, het eenige ware.
	Op een plaats inde Upanishad wordt verhaald van zes Brahmanen, die den Atman ieder ineen ander symbool vereerden; nl. als hemel, zon, wind, ruimte, water en aarde, maar dan wordt hun uitgelegd, dat de Atman alles samenvat, het geestelijk beginsel in alles, het leven in alles is.
	Een van de meest beroemde Upanishadsformulieren luidt „niet, niet”, waarmede aangeduid wordt, dat men den wereldbevattenden, bezielenden en regelenden Atman het best kenschetst door te zeggen wat hij niet is.



	HOOFDSTUK 111
	DE LEER VAN HET KARMA
	at gebeurt er met onze ziel na den dood? De Upanishads antwoorden daarop, dat de onsterfelijke ziel na den dood ineen ander nieuw lichaam herboren wordt. Hij, die bij zijn leven ,goede werken heeft verricht, wordt herboren in oorden van zaligheid, zijn nieuw lichaam is een blank en schitterend godenlichaam. Maar door slechte handelingen geraakt men ineen lageren staat, men wordt herboren als het een of ander dier of ineen dier onzichtbare wezens: spoken, Rakshasa’s en dergelijken. Ook wedergeboorte in menschengedaante is mogelijk, en dan zal de staat van geluk of ongeluk, die die nieuwe geboorte over het individu brengt, evenredig zijn aan de vrome of snoode werken in het vorige leven verricht.
	„Karma” nu, beteekent in het sanskrit „werk, verrichting”, dit woord wordt bij voorkeur gebruikt als men de „werken” wil aanduiden, waarvan iemands lot afhankelijk is.



	Die leer, dat geloof, dat u een nieuw leven wacht en dat de aard van dat leven uw eigen werk moet heeten, kan niet anders dan sterken in het goede en tot steun zijn tegen den invloed van slechte neigingen en verleiding.
	Zij verklaart buitendien de groote verschillen, die bestaan inde uiterlijke omstandigheden der menschen, waartegen ons rechtsgevoel in opstand is, aangezien zij deze aanneemt als gevolg der daden, woorden, gedachten, eigenschappen van het lichaam, dat de ziel vroeger bewoonde.
	Wat de westerling noemt: hoogere beschikking, onafwendbaar noodlot, toeval, dat geldt voor den Hindoe als teweeggebracht door de macht van het Karma, dat de lotsbestemming van alle menschen regelt, waardoor ieder de smid wordt van zijn later fortuin. De laatst genoemde groep „woorden en gedachten”, is daarbij niet de klasse waarop het het minst aankomt, integendeel, hetgeen zijn stempel drukt op de ziel, de psyche, het eigen wezen van het individu, dat is het voornaamste dat nawerkt.
	Dit is in het kort de leer van de zoogenaamde
	De zielsverhuizing noemden de Grieken „metempsychose”, men spreekt nu van reïncarnatie.



	reïncarnatie, het leerstuk dat eender grondpijlers is van den Hindoe-godsdienst, ook buiten Britsch-Indië; bij alle volken, bij wie de Indische wereld-
	godsdienst, genaamd Boeddhisme, ingang heeft gevonden, gelooft men aan de zielsverhuizing even vast en zeker als de orthodoxe Christen aan den dag van het Laatste Oordeel en de Opstanding.
	Die leer is den Oosterschen mensch een groote troost in leed; zij stemt niet alleen tot berusting, maar prikkelt den ijver. Men kan niet zeggen, dat die zoogenaamde heidenen met hun geloof in herhaalde wedergeboorten op een zedelijk lageren trap staan dan de Joden, Christenen of Mohammedanen, die in dergelijke dingen niet gelooven.
	Het geloof inde noodzakelijke nawerking van elks daden, woorden en gedachten is zoo sterk, dat men er van overtuigd is, dat ook kleine fouten van overigens goede menschen en kleine deugden van overigens slechte menschen hunne nawerking niet kunnen missen.
	Wie nu een grooten schat van goede werken heeft opgezameld, hem wacht een plus aan geluk hiernamaals. Maar dat geluk is niet voor eeuwig. Als het kapitaal van goede werken is opgeteerd, als het laatste phala (vrucht) verbruikt is, dan begint weer



	Dien altijd durenden kringloop noemen de Indiërs „Sansara”, waaruit echter verlossing mogelijk is; aan twee der vele verlossingen is het volgende hoofdstuk gewijd.
	4
	een nieuw leven en als dat is afgeloopen, weder een ander en zoo altijd door.



	HOOFDSTUK IV
	SANKHYA EN WEDANTA
	DeZe beide steiseis hebben een overwegenden invloed uitgeoefend op het Indische denken, maar sedert de laatste vijf eeuwen heerscht de Wedanta bijna uitsluitend over de geesten der meest ontwikkelde Hindoes.
	Beide stelsels achten verlossing uit den Sansara alleen mogelijk door de ware kennis, die uitsluitsel geeft over het ware wezen dér dingen.
	Tweeërlei treedt op den voorgrond dier verlossingsleeren: het streven naar de hoogste kennis, dat de ziel moet ontsmetten, en de onderdrukking van alle neiging tot actie inden ruimsten zin des woords.
	Het eerste zal de ziel ontsmetten en tot de oorspronkelijke reinheid en onbevlektheid terugbrengen, het tweede snijdt alle gevaren af voor een nieuwen greep door de machten, die ze inden „Sansara” zouden kunnen vasthouden.



	Het heeft echter in Indië niet ontbroken aan een veel nuchterder philosophie, o.a. bij de reeds genoemde sekte der Carwaka’s, waar het grofst mogelijke materialisme werd gepredikt, zooals: „hemel, hel en verlossing is altegader onzin, met offer en gebed brengt men niets tot stand, de Weda’s zijn het werk van bedriegers, het eenige verstandige streven van den mensch moet zijn, in zijn kortstondig leven zooveel mogelijk genot te smaken, daar met den dood toch alles uit is.”
	De materialistische school is zeer oud; ofschoon haar leer indruischt tegen wat een Weda-aanhanger het hoogste en heiligste is, getuigt het zeker voor de vrijheid van godsdienst en gedachte in Indië, dat aan andersdenkenden het verbreiden hunner afwijkende opvattingen niet verboden werd. Intusschen is deze sekte langzamerhand
	Onverschilligheid voor alle wereldsche zaken, is de allereerste voorwaarde; deze vinden wij inde eerste plaats bij de wereldverzakers, de woudkluizenaars en de woninglooze zwervers, wier aandacht hoe langer hoe meer afgewend wordt van de voorwerpen in hun bereik, om haar te vestigen op de fata morgana vaneen verwarrend en verbijsterend zielsverlangen.



	uitgestorven en zijn haar leerboeken verloren. Het verschil nu tusschen Sankhya en Wedanta
	blijkt uit hun overtuiging omtrent het eerste beginsel van alle dingen.
	De Wedanta predikt het monisme, volgens hetwelk de Algeest, geest en stof beide is:
	De Sankhya leert de volstrekte afzondering van geest en stof; deze leer is dus dualistisch.
	Als catechismus van het Wedanta-stelsel geldt het zoogenaamde Brahmasütra, een compilatie van een groot aantal regels en paragrafen, die uitmunten door opzettelijke duisterheid en zinspelen op allerlei, dat er niet in staat, maar als bekend wordt verondersteld.
	In deze Brahmasütra is ook opgenomen de Maya-leer, die leert, dat de geheele phenomenale wereld illusie is. Als Cankara, de groote Indische theoloog, die omstreeks 800 v. Chr. leefde, van de Maya-leer spreekt, gebruikt hij gaarne de gelijkenis van den toovenaar of vaneen of anderen God, die de menschen allerlei laat zien, wat later blijkt alleen inde verbeelding te hebben bestaan.



	I ALGEMEEN GEDEELTE
	U -l -»-et Boeddhisme is niet zoozeer een theosophisch stelsel, als wel een godsdienst.
	In zijn middelpunt staat een verlosser, die tegelijk leeraar en voorbeeld is voor zijn jongeren en al wat in zijn leer wordt verkondigd in zijn persoon concentreert, die voorwerp van hulde, vereering en aanbidding is.
	De tot hiertoe behandelde stelsels onderwijzen verlossingsmethodes, onafhankelijk van de personen van hun stichters, zij hebben geen persoonlijk element.
	Het Boeddhisme stelt naast de leer (Dharma) en de congregatie (Sangha), de figuur van Boeddha, den alwijzen.
	Het Boeddhisme dagteekent van omstreeks 400 v. Chr. en vertoont in zijn wezen en werken naast
	HOOFDSTUK V DE HEILLEER VAN HET BOEDDHISME



	punten van verschil, treffende punten van overeenkomst met het Christendom.
	Beide stellen den persoon van den Verlosser op den voorgrond en treden op tegen den ouden, overgeleverden offer- en vormdienst, beide leggen een grooter gewicht op de zedelijke waarde van den mensch, beide prediken zachtheid, vergevingsgezindheid, naastenliefde, zelfopoffering. Beide hebben met goede resultaten Apostelen uitgezonden naar alle oorden.
	Het Christendom breidde zich al spoedig uit over het groote Romeinsche rijk en over de halfwilde Germaansche en Slavische volksstammen;
	het Boeddhisme eerst in Indië zelf, maar weldra ook daarbuiten (in Afghanistan, Midden-Azië, China, Korea, Japan, Tibet, Achter-Indië, Indonesië) en evenals de Bijbel is ook de Heilige Schrift der Boeddhisten in vele talen vertaald.
	Er bestaan vele betrouwbare werken over het Boeddhisme, o. a. Kern’s „Geschiedenis van het Boeddhisme in Indië, 1890”, Oldenberg’s „Buddha, seine Lehre und Gemeinde, 1906”, en voor den geest en den toon van de Boeddhistische heilige Schrift H. C. Warren’s „Buddhism in translations, 1896”.



	Onmiddellijk na zijn dood kwamen zijn monniken tezamen om de gezegden van den Meester onderling vast te stellen; zoo kwam de Boeddhistische Heilige Schrift tot stand, die om haar grootschheid van conceptie, hoogheid van ideaal, weelderigheid van fantasie en rijkdom van treffende details een uitstekend propagandamiddel geweest moet zijn.
	De Boeddha-idee is ouder dan het ontstaan van de legende, die inhoudt, dat inden Cakya prins de Boeddha was opgestaan.
	Het geloof in het opdagen te eeniger tijd van zulk een wezen als een Boeddha is de logische ondergrond van het verhaal zelve, evenals het geloof inde verschijning te eeniger tijd van den Messias de grondslag is voor het optreden van den Christus.
	Het heilige land van de Boeddhisten ligt oostwaarts van de streken, waar men het ontstaan der Upanishads te plaatsen heeft.
	Inde stelsels van Wedanta en Sankhy wordt de Atman genoemd, eeuwig, rein en wijs (boeddha).
	De geschiedenis of liever het dogma omtrent den persoon van den Verlosser is overbekend en behoef ik hier niet nog eens te vermelden.



	Inde oostelijke streken, waar het Boeddhisme ontstond, werd het woord Boeddha behalve in zijn algemeene beteekenis van „wijs”, nog ineen engeren zin gebruikt, in dien van „wijze”, en toen de nieuwe secte ontstond werd Boeddha de aanwijzing van de verhevenste persoonlijkheid ter wereld, van dengene, die de hoogste wijsheid, de Alwetendheid bereikt heeft.
	Wij hebben hier te maken met een idealiseering van de figuur met geheimzinnigen nimbus omgeven ; datgene waarmede men dat ideaal uitbeeldde, is ontleend aan de mythologie.
	II INHOUD VAN DE LEER
	De leer, de Dharma, die door Boeddha gepredikt wordt, is een zuivere verlossingsleer; zij geeft geen uitsluitsel omtrent het ware wezen van wereld en ziel, daarmede bemoeit zij zich niet.
	Boeddha beschouwt het leven in deze wereld als een leed, als iets zeer treurigs, en de bevrijding daaruit als den hoogsten zegen. Die bevrijding ligt



	De Apostelen van Boeddha waren diep doordrongen van de waardeloosheid van alle zingenot en alle idealen van rijkdom en macht, die voor het gros der menschen de eenige prikkels zijn tot werkzaamheid; zij prediken daarom de losmaking van al die verlangens naar schijngeluk.
	Daar het Boeddhisme geen opperwezen aanneemt, staat het in zoover op één lijn met de leer van het Sankhya en die van Carwaka en wordt
	in onze eigen macht, door volkomen onverschilligheid, door prijsgeving; de gedragslijn die tot de onderdrukking van het lijden voert, bestaat ineen deugdzaam leven: denk zooals behoort, spreek zooals behoort, handel zooals behoort, kortom, leef zooals behoort; ziedaar de samenvatting van het onderricht van Boeddha, van wat hij aanprijst als den weg ter verlossing. Tot het deugdzaam leven behoort ook: waarheidspreken, vermijding van kwaadspreken en van het lichamelijk of geestelijk krenken van eenig levend wezen, eerbiediging van de overtuiging van anderen, onverschilligheid voor zingenot, maar er wordt nog meer verlangd: vooreerst te gelooven in wat Boeddha leert, de mijmeroefeningen op de manier als de yogins plegen te verrichten.



	dan ook door oppervlakkige beoordeelaars met het brandmerk „Atheïsme” veroordeeld.
	Maar deze term heeft in Indische stelsels een andere beteekenis dan in Europeesche. Aan het bestaan van allerlei góden en andere onzichtbare wezens gelooven de Boeddhisten even zeker als de andere Indische sekten, terwijl hun Hoogste Wezen niemand anders is dan de Boeddha zelf, die dan ook dikwijls „Purushottama” (der geesten hoogste) genoemd wordt.
	111 WANDEL VOLGENS DE LEER
	Wat de Boeddhistische wereldverzaking betreft, deze is nog iets anders dan de ascese der andere sekten; zij prijst een middenweg aan, die de twee uitersten, het verslaafd zijn aan zinnelijke genietingen en het heil zoeken in zelfkwelling, die wijzen onwaardig is, wil vermijden.
	De groote gematigdheid van de ascese van het Boeddhisme neemt niet weg, dat er strenge ordeplichten zijn, met name voor de monniken, zoo b.v. de mijmeroefeningen en de daardoor in het



	Dit Dhyana is noodig om alle zondige neigingen, allen hartstocht, elk spoor van haken naar bestaan volledig uitte dooven. Eerst de volledige vernietiging dezer dingen doet iemand den gelukstoestand bereiken, die „Nirwana” heet, den staat van „uitgebluschtheid”.
	Die gelukstaat heet bij de Boeddhisten de staat vaneen die vrij van allen hartstocht, kalm en zonder eenige gehechtheid aan wie of wat ook, zijn stervensuur tegemoet gaat, onverschillig voor het leven, onverschillig voor den dood, doch dat kan slechts dooreen zeer klein aantal worden bereikt.
	Hij, die tot de Boeddhistische kerk toetreedt, moet zich plechtig verbinden tot zekere voorschriften. Vijf dezer zijn voor leek en geestelijke gelijk, n.1.:
	ie het verbod eenig levend wezen te deren (ahinsa);
	2e het verbod om weg te nemen wat u niet gegeven is;
	3e het verbod vaneen onkuisch leven, op te vatten inden ruimsten zin voor den monnik en als overspel voor den leek;
	leven geroepen extatische toestanden, die men met den naam van Dhyana aanduidt.



	4e het verbod van onwaarheid te spreken;
	5e het verbod van het drinken van bedwelmende dranken.
	Voor de geestelijken komen daarbij nog vijf voorschriften:
	ie het verbod van eten op verboden tijden;
	2e het verbod van het bijwonen van wereldsche vermakelijkheden: zingen, dansen, enz.;
	3e het verbod van het gebruik maken van opschik in kleeding en toilet;
	4e het verbod om op een weelderig bed te slapen;
	5e het verbod om geschenken in geld aan te nemen.
	Die voorschriften waren niet nieuw. De Brahmaansche huisvaders waren van ouds verplicht de eerste vijf in achtte nemen en de Wedascholieren ook het tweede vijftal.
	Maarde geest, die uit die Boeddhistische geboden spreekt, is een andere dan die het Indische volk bezielt inde dagen van den bloei en ontwikkeling van het Wedische offer.
	De formalistische eeredienst van den Weda, het zwaartepunt der religie heeft zich verplaatst, de ritueele reinheid wordt nog in acht genomen, maar



	Nooit te voren was de eisch vaneen deugdzaam leven met zulk een beslistheid gesteld; dat is de toon, die uit de predicatiën van de Boeddhistische geestelijkheid ons tegenklinkt. Het „Herzie u zelve” kan als hun motto gelden, en wel in dien zin, dat men zachtheid hebbe aan te kweeken en vriendelijkheid jegens een ieder, dat men nederig zij en hulpvaardig, niet kwalijknemend, lankmoedig tegen anderen, streng tegenover zich zelven, dat men elke opwelling van toorn en afgunst moet onderdrukken en leeren tevreden te zijn met zijn lot.
	De sereniteit, de ongestoorde effenheid vaneen kalmen geest, in vollen vrede met zich zelf, is het eigenlijke doel, waarop het inwendige leven van den Boeddhistischen geestelijke en leek moet gericht zijn.
	Een merkwaardig symptoom van de verteedering des harten, die inde laatste eeuwen vóór Christus zoowel in als buiten het Boeddhisme zulke groote vorderingen maakte, blijkt uit de vermaarde inschriften op rotsen en pilaren van Keizer Asoka uit de 3e eeuw vóór Christus, die niet, zooals zoo
	het besef is ontwaakt, dat innerlijke reinheid, loutering van het gemoed meer waard zijn.



	dikwijls, o.a. op de Stela’s en tempels der Pharao’s, een opgesmukte vermelding maakten van hun oorlogsdaden, maar voorschriften bevatten, die getuigen van warme belangstelling in het zieleheil en de zaligheid hunner onderdanen en melding maakten van wat er omging in hun gemoed.
	De geest, die spreekt uit deze merkwaardige inschriften van vóór meer dan 22 eeuwen is het best weer te geven met de Evangelie-woorden „ik wil mededoogen, geen offerande”, „Gij zult uwen naasten liefhebben als uzelf”, enz.
	Is het wonder, dat bewonderaars van Boeddha’s leer op de gedachte zijn gekomen, dat het Christendom veel aan het Boeddhisme heeft ontleend?
	Gezegde bewonderaars zullen zich er echter in moeten schikken, dat er geen genetische (het ontstaan betreffende) samenhang tusschen deze twee groote wereldgodsdiensten bestaat; zij mogen intusschen tevreden zijn met de overeenkomst ten opzichte van de moraal, die dan ook niet gering is.



	IV HET BOEDDHISME IN VOOR-INDIË ZOO GOED ALS VERDWENEN
	Een nadere kennismaking met de teksten, waarin de Pharma (de leer van Boeddha) is neergelegd, valt niet mee, zij onderscheiden zich door groote langdradigheid en vaagheid; hoe kan die preektoon de menschen gepakt hebben?
	Een veel krachtiger propagandamiddel was ongetwijfeld de legende van den persoon van den Verlosser; als de heilige teksten zich daarmede bezighouden, klinken warmer tonen, leest men pakkender schilderingen. In het nadeel van het Boeddhisme is aan te voeren, dat Christus, die met eigen lijden ’s werelds zaligheid koopt, hooger staat dan Boeddha, die wel veel opoffert, maar die negen lustra lang geëerd en gevierd, vrijelijk zijn leer verkondigt, en inden gezegenden ouderdom van 80 jaren zijn natuurlijkendood sterft.
	Doch ook hij heeft zeer veel smartelijks ondergaan. De grootst denkbare daden van zelfopoffering heeft hij verricht; niet alleen zijn bezittingen, ook



	zijn vrouw en kinderen heeft hij prijsgegeven, om zich aan zijn roeping te kunnen wijden.
	Toch had het Boeddhisme een 100 jaar geleden in Voor-Indië reeds veel van zijn invloed verloren, en tegenwoordig is het daar zoo goed als verdwenen. De Mohammedaansche verovering, die in het midden der 12e eeuw tot de overwinning van den Islam leidde, heeft aan de Boeddhistische gemeenten den nekslag toegebracht. Deze bleken de weerstandskracht te missen, die het Hindoeïsme tot op onze dagen onverzwakt stand deed houden.
	De oorzaken van den ondergang van Boeddha’s leer in haar eigen vaderland, terwijl zij zich daarbuiten zoo goed heeft gehandhaafd, zijn niet met zekerheid te geven.
	Een er van zal wel zijn, dat de concurreerende godsdiensten van Qiwa en YVisj/nu, die verweven zijn met nationale overleveringen, historische samenhangen en overoude voorstellingen, de godsdienstige behoeften van den Hindoe op den duur beter bevredigen dan de meer cosmopolitische leer van Boeddha.
	Evenwel, al is het Boeddhisme in Indië verdwenen, het heeft als gist gewerkt op de religie van het volk, de deugden van zachtzinnigheid, lijd-



	Beide hebben het individu nader gebracht tot zijn God; deze vrije geest van het individualisme, die uit de Heilige Schrift van beide godsdiensten spreekt, werkte zegenrijk op het nageslacht.
	Op de sociale verhoudingen echter hebben de Boeddhisten geen invloed uitgeoefend, die past ook niet ineen stelsel dat de wereld leert schuwen.
	5
	zaamheid, geduld, meewarigheid waren ook vóór Boeddha geleerd, maarde vooropstelling er van onder de eischen vaneen godsdienstig leven, die de fundamenteele Boeddhistische gedachte uitmaakt, dat denkbeeld is algemeen Hindoeïstisch geworden. In zoover kan men van het Boeddhisme getuigen, dat het op het godsdienstig streven van de menschen in Indië een soortgelijken invloed ten goede heeft uitgeoefend als het Christendom op de menschen in Europa.



	HOOFDSTUK VI DE BHAKTI EN HET LIED DES HEEREN
	jjjagen wij inde Upanis-
	hads en inden Wedanta de Indische theosophie opgevoerd tot het hoogste zelfbewustzijn en de grootste zelfgenoegzaamheid, bij de jongere verlossingsleeren valt de vereischte geestesinspanning samen met een algeheele overgave aan de hoogste godheid; dat is het, wat de Indiërs „bhakti” noemen.
	Inde „bhakti” is het trotsche geloof in eigen macht omgeslagen inde meest devote, de meest slaafsche onderworpenheid.
	De term „dasa” (slaaf'), wordt gaarne gebruikt om de verhouding van den devoten Yogi tot het als persoon gedachte Opperwezen aan te duiden, op dezelfde wijze als inde christelijke wereld de vrome zich gaarne „Servus Dei”, een knecht Gods, noemt.
	De weg, die door bhakti tot verlossing uit den



	Haar schoonste en beste uiting heeft de bhakti gevonden in het „Lied des Heeren”, de Bhagawadgita, die deel uitmaakt van het geweldige epos „Mahabharata”.
	Te allen tijde heeft dit lied in Indië in hoog aanzien gestaan en door vele sekten wordt de Gita als hun bijbel beschouwd.
	Hier was verlossing mogelijk zonder voorafgaande wereldverzaking, die toch door weinigen in praktijk werd gebracht; op het gedicht als geheel valt veel aan te merken, het bevat veel verwards, vaags, tegenstrijdigs en raadselachtigs.
	Waarschijnlijk is een goed deel der 18 zangen, waaruit het bestaat, van later oorsprong dan de kern van het gedicht, dat eenige eeuwen v. Chr., waarschijnlijk niet vóór de 4e eeuw, ontstond.
	Met dat al, zegt Speijer, sta ik aan de zijde van hen die groote bewondering koesteren voor de Bhagawadgita en daarin een van de schoonste gewrochten zien van de Indische letterkunde.
	Eenvoudig en onopgesmukt wordt hier een verlossingsleer gepredikt, die een verheven geest ademt
	Sansara voert, staat ook open voor den ongeletterde en den laaggeborene, voor Güdras en voor vrouwen.



	en den edelen hoogen zin verraadt van den onbekenden dichter.
	En ook nu nog zien de intellectueelen onder de Hindoes, die, niet minder dan wij, minachting gevoelen voor de dikwijls afschuwelijke uitingen van afgoderij en dom bijgeloof, in het Lied des Heeren de beste en meest juiste uiteenzetting van hun eigen godsdienst.



	DERDE AFDEELING DE PRAKTIJK DER INDISCHE THEOSOFEN



	HOOFDSTUK I WERELDVERZAKING
	I let lijdt geen twijfel, dat een vrij belangrijk deel van de bevolking van Indië behoort tot de asceten, die de wereld vaarwel hebben gezegd.
	De Grieken, die met en na Alexander den Groote het land nauwkeurig leerden kennen, spreken van twee klassen van „wijsgeeren”, de Brahmanen en degenen, die zij Sarmanen noemen, waaronder te verstaan zijn leden van monniksorden, de woninglooze zwervers.
	In die dagen was het de gouden tijd voor het kluizenaars- en monniksleven. In lijnrechten strijd met de praktijken en leeringen uit den Wedischen tijd, die op vermeerdering van aardsche goederen gericht waren, dreven die fanatieke strevers naar Nirwana en zaligheid buiten den Sansara, menigeen inde ascetische richting; dat zij vele adepten maakten, blijkt uit de bezorgdheid



	Soortgelijke bedenkingen werden vele eeuwen later in China, toen het uit Indië daarheen overgeplante Boeddhisme groote afmetingen had aangenomen, tegen het kloosterleven in het midden gebracht.
	De tijden van bloei behooren voor het Boeddhisme sinds geruimen tijd tot het verleden. In Indië is het reeds lang uitgestorven, maar ook daarbuiten heeft het monnikswezen, met uitzondering van Tibet, waar de geestelijke stand de politieke macht bezit, veel terrein verloren.
	Sedert de leer ingang vond, dat de hoogste zaligheid ook inde wereld te bereiken is, begon men de levenseischen, aan een Boeddhist te stellen, te verzachten.
	Hoe staat het nu met het ascetisme; het is niet mogelijk een opgave te doen omtrent het verhoudingscijfer van die wereldverzakers tot de geheele bevolking. De beste gelegenheid voor den bezoeker van Britsch-Indië om die heilige zwervers van nabij
	vaneen Koning voor de naderende komst van den Boeddha, waardoor allicht vele jonge menschen den monnikstaat zouden aannemen en het land door gebrek aan werkkrachten niet bebouwd zou kunnen worden.



	gade te slaan, is het bijwonen vaneen groot godsdienstig feest; zulke feesten worden in groote hoeveelheid gevierd, vooral in het mooie seizoen, van November tot Maart.
	Tot de bezoekers van die feesten behooren voornamelijk de bedelende, heilige mannen; de boer of werkman heeft daarvoor geen tijd, maarde Sadhu (de gemeenschappelijke naam voor de leden der verschillende sekten van asceten) heeft niets te verzuimen; voor zijn onderhoud zorgen barmhartige lieden en de kloosters. Het bestaan van asceet is daarom voor arme lieden een zekerder broodwinning dan menig beroep.
	Het gros dier heiligen, die men op deze feesten te zien krijgt, maakt nu juist geen stichtelijken indruk, en de meer ontwikkelde Hindoe ziet dan ook op dit gilde met minachting neer.
	Bij zulk een samenzijn valt terstond op de groote verscheidenheid van hun uiterlijk.
	Sommigen zijn vrij behoorlijk gekleed; meestal dragen deze gewaden, waarvan de kleur eenige nuance vertoont tusschen rood en geel, anderen hebben haast geen kleeding, en bestaat zij alleen uiteen lendendoek. Een sterke tegenstelling vormen sommige Sadhu’s, die met praal en staatsie



	Vaneen hoogere Eenheid, die de talrijke orden en sekten omsluit, zooals bij de Katholieke kerk, is in Indiëgeen sprake; het is betrekkelijk gemakkelijk de orde te verlaten, wanneer men gevoelt, dat haar regelen u te zwaar drukken.
	Moge de werkelijkheid nu ook beneden het ideaal zelf staan, dit ideaal blijft leven inde geheimzinnige figuur van den van de wereld losgemaakten asceet.
	optreden, als adellijke heeren op olifanten gezeten. Alle Sadhu’s houden zich met den een of anderen vorm van „Yoga” bezig, waarmede zij hun tijd vullen. Buitendien maken zij veel gebruik van narcotica, met name van rooken of drinken vaneen aftreksel van den Indischen hennep, die een soort vergiftiging veroorzaakt, hetgeen in hun taal heet: „den geest op God richten”.



	HOOFDSTUK II
	DEUGDBETRACHTING EN TAPAS
	7 Z_J ondige neigingen, „Klesa’s”, zijn elk schepsel aangeboren, zij moeten overwonnen worden door onaandoenlijkheid, door bestrijding van begeerlijkheid, eigenwaan, trots, luiheid, ijdelheid, onbeschaamdheid, hardvochtigheid en door het aankweeken van de daaraan tegengestelde deugden als: bescheidenheid, ongeveinsdheid, de zorg niemand lichamelijk of geestelijk leed aan te doen, vergevingsgezindheid, rechtschapenheid, reinheid, standvastigheid.
	Deze deugdbetrachting vermeerdert den schat van goede werken, die in het hiernamaals hemelsche verblijven verzekeren.
	In Indië bestond tweeërlei adel, die van de krijgslieden en van de Brahmanen.
	De krijgsman moest uitblinken in ridderlijke eigenschappen, maar als de Romein had hij tot leus: „verpletter uw trotschen tegenstander, maar spaar hem als hij zich onderwerpt”.



	De hoofdfactor inde sympathie, die het Boeddhisme bij zoovelen in Europa en Amerika heeft gewekt, is ongetwijfeld de altruïstische trek, die in zijn zwaksten vorm de vriendelijke gezindheid tegenover alle schepselen is, de zoogenaamde maitri.
	Het sterkst spreekt die deugd zich uit in milddadigheid, in gastvrijheid, mededeelzaamheid, waarin het Indische volk van ouds uitgemunt heeft.
	Het onthalen van Brahmanen en asceten is iets, dat vanzelf spreekt. De Brahmaan van zijn kant vraagt om een aalmoes als iets, dat hem toekomt, niet als een gunst. De bedelende Brahmaan gaat gewoon een huis binnen en zegt, wat hij noodig heeft; hij neemt het aan zonder dank te zeggen en gaat heen zonder eenig blijk van erkentelijkheid, maar ook zonder eenig verwijt of gemor als het hem geweigerd wordt.
	Een andere deugd is de zoogenaamde Ahinsa, het niet deren van medeschepselen; streng doorgevoerd heeft zij geleid tot onthouding van dierlijk voedsel, maar het heeft lang geduurd voordat er van eenig verbod vleesch te eten sprake was, het-
	Daarnaast stond de zachtaardige, vredelievende Brahmaan, en voor beiden was waarheidsliefde de hoogste deugd.



	geen ook nu nog niet absoluut het geval is; velen meenen echter, dat de eter vaneen levend wezen hiernamaals zelf met zijn lichaam tot spijs zal moeten strekken.
	In het Sanskrit wordt dit met een woordspeling gezegd, die een Amerikaan op de volgende wijze vertaald heeft: „Me eat in the other world will he, whose meat in this world eat do I.”
	Onder de overige deugden neemt vergevingsgezindheid en het geduldig verdragen van beleedigingen een eerste plaats in.
	Als illustratie is het volgende gesprek typeerend: „Weet gij wel,” zeide de jrfeer Boeddha tot den asceet Pürna, dat gij een land tot verblijf wenscht, waar woeste, driftige en goddelooze menschen wonen? Wat zult gij doen, Pürna, als zij toornig op u worden en u beschimpen en hoonen?
	Pürna: Dan zal ik denken: goed zijn die menschen, dat zij mij alleen maar beschimpen en hoonen en niet met slijk of steenen naar mij werpen.
	Boeddha: En als zij u wel met slijk en steenen werpen, hoe zal het u, Pürna, dan te moede zijn ?
	Pürna: Dan zal ik denken: goed zijn die menschen, dat zij mij slechts met slijk werpen en niet slaan met stokken, noch wonden met hun zwaarden.



	Pürna: Dan zal ik denken, Eerwaarde, beminnelijk zijn die menschen, dat zij mij alleen maar slaan en verwonden, maar niet van het leven berooven.
	Boeddha: Hoe nu, Pürna, gij weet, het zijn woestelingen, als zij u nu eens inderdaad om het leven gingen brengen?
	Pürna: In dat geval, Eerwaarde, zal ik denken: er zijn heilige mannen, die, gekweld door hun waardeloos en ziek lichaam, zich er van trachten te ontdoen met een wapen, of door vergif, of een strop; daarom zal ik in mij zelf zeggen: goed en beminnelijk zijn die menschen, die mij van zulk een lichaam zonder eenige inspanning mijnerzijds af helpen ?
	Daarop prijst Boeddha hem en keurt hem waardig om naar dien gevaarlijken post heen te trekken.
	Deze geest van geduldig verdragen, die de hier aangehaalde plaats ademt, bezielt het geheele Indische ascetisme. De ascese van het Christendom heeft dooding des vleesches tot leuze, de Indische beoogt alle aanraking met de buitenwereld weg te nemen en zich door zelf opgelegde verplichtingen
	Boeddha: Maar als zij u slaan of wonden, hoe zal het u dan te moede zijn, Pürna?



	van onthouding en van kwelling des lichaams beteugeling der zintuigen te verkrijgen, hetgeen onder het woord „tapas” wordt verstaan. Eindelijk is er nog een deugd, die zoo onmisbaar is, dat, wanneer zij ontbrak, al wat de Indiër aan ascese of yoga verricht, onwerkzaam zou wezen. Die deugd is het „geloof”, de daaraan tegengestelde ondeugd is „twijfelzucht”.
	Het geloof verzet bergen, is ook voor de Indische theosophieën een axioma.



	Het klassieke leerboek van den Yoga wordt toegeschreven aan iemand, genaamd Patanjali; het is ouder dan het begin van onze jaartelling, vermoedelijk uit de 2e eeuw v. Chr.
	De deelen waaruit het geheel van de Yogaoefening bestaat, zijn acht in getal, waarvan de inhoud zich als volgt laat weergeven:
	De eerste twee nummers betreffen alleen de voorwaarden, die voor geestes-concentratie aanwezig moeten zijn, wil er Yoga verricht kunnen worden.
	No. i behelst de zoogenaamde yama’s, die bestaan in het niet deren van eenig levend wezen, niet liegen, niet stelen, niet aannemen van geschenken in geld, kuisch leven.
	No. 2 behelst de zoogenaamde niyama’s: reinheid, tevredenheid met wat ook uw deel zij, ascese; d.i. onverschilligheid tegenover warmte en koude,
	HOOFDSTUK 111 YOGA



	honger en dorst, bestudeering van heilige teksten.
	No. 3 postuur, men moet op den grond zitten met gekruiste beenen, een houding, die de Hindoes lang onveranderd kunnen uithouden. No. 4 ademhalingsbetooming, men moet leeren zijn adem zoo lang mogelijk in te houden. No. 5 terugtrekking van de zintuigen. No. 6 vastlegging: daartoe moet de oefenaar zijn geest op een bepaald punt concentreeren. No. 7 mijmering (dhyana), meditatie, een gestadige stroom van in één richting gaand denken, om eindelijk het hoogste te bereiken in: No. 8, het hoogste stadium van aandacht (samadhi), de tijdelijke versmelting met den Hoogsten Geest, waaruit dè oefenaar echter weder tot de gewone wereld terugkeert.
	De Yoga-oefeningen vereischen een stelselmatigen, praktischen leergang, waarin de leerling, de Yogi, getraind wordt. Het inwendig orgaan, d.w.z. dat, waarmede wij gevoelen, willen en denken, moet vóór alles onbewogen, effen, kalm worden. Tot dit doel dienen de zoogenaamde bhawana’s, vriendelijke gezindheid, meewarigheid, blijheid, onverschilligheid. Maar alleen zij, die een gezond en gehard lichaam hebben, kunnen yogi’s worden;



	Uiteen en ander is duidelijk, dat er zeer weinigen zijn, die het einddoel bereiken.
	Men vindt onder de Yogi’s lieden vaneen onbesproken gedrag, doordrongen vaneen ideale opvatting van hun levenswijze, maar zeer groot is het aantal van hen, die er een gemakkelijke broodwinning in zien, waarbij ook dikwijls ijdelheid in het spel is, reden waarom, zooals boven reeds vermeld, vele ontwikkelde Hindoes met minachting op hen neerzien.
	6
	ongeschikt en uitgesloten zijn zij, die een of andere kwaal hebben, verder zijn er nog 8 belemmeringen: i. stompheid van geest, 2. twijfel, 3. verstrooidheid, 4. loomheid, 5. wereldsgezindheid, 6. verkeerd inzicht, 7. en 8. het niet gedisponeerd zijn.



	HOOFDSTUK IV
	WONDERKRACHTEN DOOR YOGA VERKREGEN
	Het resultaat van de beoefening van Yoga is niet alleen zaligheidsgevoel, de Yogi verkrijgt ook eigenschappen die anders uitsluitend aan het Opperwezen toekomen; hij komt in het bezit van hoogere vermogens, hij zal kunnen tooveren en wonderen verrichten.
	Het groote publiek in Indië is daarvan vast overtuigd, daarom ontziet men hen.
	Het getal vrijgeesten, die om de beweerde tooverkunsten lachen, is klein; de groote meerderheid gelooft, dat inden Yogi tooverkunsten sluimeren.
	Wanneer het geloof hierin gevestigd is, dan is hij in zijn omgeving almachtig geworden.
	Zijn zegen brengt voorspoed, zijn vloek onheil, als een godheid moet hij in goede stemming worden gehouden, men vreest hem te vertoornen.
	Dit bijgeloof is begrijpelijk als men hoort, dat bij de laatste volkstelling in Indië 90 % van de



	De Sanskrit literatuur vloeit over van verhalen, waarin zich het volksgeloof aan wonderen uitspreekt, het geloof ook inde bovennatuurlijke machten van menschen, die de betrekkingen met de Goden onderhouden.
	Zelfs bij ons staan overblijfsels van bijgeloof en geloof aan bovennatuurlijke krachten nog muurvast overeind!
	En wat ons ook bijzonder opvalt, is hun mateloosheid. Hun verbeeldingskracht vindt geen voldoend tegenwicht inde werkelijkheid der dingen, terwijl de physiologische en psychologische kennis, die van de Yoga praktijken het uitgangspunt is, nog op dezelfde hoogte staat als inden ouden tijd.
	De Indische godsdiensten en evenzoo onze Westersche, hebben bijbels tot autoriteiten, verkondigd en geschreven ineen tijd, toen men van de natuur om ons en van het menschelijk lichaam nog bedroefd weinig wist en omtrent veel allerlei totaal verkeerde denkbeelden had.
	mannelijke en 991/2 % van de vrouwelijke bevolking analphabeten waren.



	



	VIERDE AFDEELING DE INDISCHE THEOSOPHIE IN HET WESTEN



	Speijer zegt: toen Allard
	Pierson zijn stoutmoedig plan ontwierp eengrootsch letterkundig monument op te richten voor de cultuurvolken, die voor de moderne wereld van Europa en Amerika de wegbereiders tot haar eigen steeds machtiger cultuur zijn geweest, heeft hij tot die geestelijke voorouders, zooals hij ze noemde, gerekend Israël, Hellas en Rome, niet Egypte en Babel. Dat gewichtige grondzuilen van onze moderne beschaving afkomstig zijn uit de lang vervlogen beschavingen, die aan de oevers van den Nijl en van den Euphraat hebben gebloeid, wist natuurlijk ook hij, maar hij wist ook, dat de invloed, die van daar uitging, ons middellijk heeft bereikt door den Griekschen geest, zooals die zich aan die oude cultuur had aangepast, niet door rechtstreeksche aanraking, allerminst door infiltratie. Van geen ander Oostersch volk kan men spreken, zooals



	Pas na de verovering van Indië door Engeland in 1760, heeft er wisselwerking plaats gehad tusschen de Indische en Westersche culturen en is ons een rijke schat van godsdienstig en wijsgeerig denken ontsloten. De invloed daarvan op ons denken is echter pas in onze dagen begonnen; wellicht zullen wij over eenige eeuwen Indië ook in eenig opzicht tot onze geestelijke voorouders rekenen.
	Op één terrein, dat van de taal, heeft Indië reeds een machtige wijziging in Europeesche denkbeelden gebracht. De algemeene taalwetenschap heeft haar oorsprong te danken aan de kennismaking met het Sanskrit.
	De ontdekking van de verwantschap van die taal met Grieksch, Latijn, Germaansch heeft geleid tot de erkentenis van het bestaan der Indo-Germaansche taalfamilie, terwijl de kennismaking met de inheemsche taalkundige werken der Indiërs aan de methode van taalkundig onderzoek zeer ten goede is gekomen.
	wij dat doen van Israël, als onze voorlichter op het gebied van den godsdienst en zooals wij van Hellas en Rome getuigen, dat zij onze gidsen en leermeesters waren; Hellas op dat van kunst en wetenschappelijk onderzoek, Rome op dat van recht en staat.



	Op dit gebied is Indië de wegbereider geworden. Inde volgende hoofdstukken worden nu de aanrakingen tusschen Indische theosophie en Westerschen godsdienst en wijsbegeerte behandeld, die zich volgens Speijer het gevoegelijkst laten beschrijven, wanneer men de Indische theosophie onder Westerschen invloed en de Westersche theosophie onder Indischen invloed uit elkander houdt en afzonderlijk behandelt.



	óór-Indië is hoofdzakelijk in kennis gekomen met Westersche cultuur toen westerlingen het land zijn binnengevallen en gedeelten bezet hebben.
	Vreemde overheerschers zijn ook vóór de Britten in het huidige Britsch-Indië geweest.
	Alexander de Groote, Grieken, Parthen, Turken, Hunnen, hebben tijdelijk stukken van Indië overheerscht, maar men kan niet zeggen, dat die vreemdelingen invloed van beteekenis hebben gehad op leer en levender door hen onderworpen Hindoesche bevolking. Alleen de Grieken zijn op het punt van architectuur, beeldende kunsten en astrologie leermeesters van de Indiërs geweest.
	Met de Mohammedaansche veroveringen wordt dit anders. Zij beginnen met plundertochten, de geloovigen worden hiertoe aangemoedigd door den dubbelen prikkel van hun godsdienst om zoo-
	HOOFDSTUK I WESTERSCHE INVLOED OP DE INDISCHE THEOSOPHIE



	veel mogelijk afgodstempels en afgodsbeelden te vernielen en van hun baatzucht, omdengrooten schat aan goud en juweelen, in die heiligdommen aanwezig, te confisqueeren. In beide opzichten heeft de vermaarde Mahmoed van Ghazna (999— 1025) zich zeer verdienstelijk gemaakt.
	Sedert ongeveer 1200 slaagden de belijders van den Islam er in zich in Indië voorgoed te vestigen. Aan het reeds wegstervende Boeddhisme hebben zij den genadeslag gegeven, maar het Hindoeïsme hebben zij ten slotte moeten leeren verdragen.
	Van de tegenwoordige bevolking van Britsch-Indië, ruim 207 millioen (Speijers boek is van 1910), zijn ongeveer 62 millioen Muzelmannen.
	Sedert lang zijnde zoo geheel aan elkander tegengestelde godsdiensten niet alleen gewend geraakt elkander te dulden, maar zijn er zelfs pogingen geweest om Islam en Hindoeïsme met elkander te verzoenen, waarvan echter het gevolg alleen was het ontstaan van nieuwe sekten.
	Kabir b.v., die omstreeks 1400 leefde, predikte de gelijkheid van alle menschen; zijn ideaal was, dat alle verschillen van rijkdom, rang en godsdienst opgeheven zouden worden; wanneer, zegt hij, de Muzelmannen Ali vereeren en de Hindoes Rama,



	Een andere sekte, die op dezelfde wijze ontstond, is die van de Sikhs, gegrondvest in 1500, die nu ongeveer 2x/a millioen volgelingen telt.
	De meest bekende poging echter om de kloven tusschen het monotheïsme van Mohammed en de Indische stelsels te overbruggen is die, welke op het einde der 16e eeuw ondernomen werd door Indië’s grootsten keizer, Akbar. In zijn oogen was er waarheid in elk geloof; hij liet daarom de beste geestelijken en de grootste godgeleerden van allerlei godsdiensten hunne leerstellingen tegenover elkander bepleiten: Mohammedanen en Hindoes, Brahmanen en Boeddhisten, Parsis en Christenen, en trachtte nu zelf een nieuw geloof uitte denken, een pantheïstisch gekleurd monotheïsme met zonnecultuur en allerlei symboliek, ontleend aan het ritueel van zijn Hindoe en Parsi onderdanen.
	Onnoodig te vermelden, zegt Speijer, dat dit nieuwe geloof zijn maker niet eens overleefde.
	Pas na 1760, na de vestiging van het Engelsche
	dan is dat maar een verschil van klank; dezelfde God is bedoeld. Toen hij gestorven was, eischten beide godsdiensten hem voor zich op; het resultaat was een nieuwe sekte, die zich naar hem noemt.



	gezag, werd ook op godsdienstig gebied een gaandeweg sterkere Europeesche invloed geboren, maar ook de ontwikkelde Hindoe bleef ongeneigd zijn verheven Wedanta geloof op te geven voor het Christelijke.
	Daar er echter veel is inde Christelijke leer, dat den Wedantin aantrekt, bleven velen er toch naar streven om de formule te vinden, die de dogma’s van de oude wijsheid van Indië met de Christelijke leerstellingen zou kunnen vereenigen.
	Naar buiten toonden deze pogingen zich inde tweede helft der 19e eeuw, in het stichten van vereenigingen (Samaj), die trachtten om de Wedantische en moderne Protestantsche begrippen te vereenigen, iets dat hun in Engelsche en Amerikaansche kringen veel sympathie bezorgde en daardoor hun invloed in Indië grooter deed schijnen dan hij in werkelijkheid was.
	Baanbreker op dezen hervormingsweg was Rammohun Roy, een Brahmaan uit Bengalen, die in 1774 geboren werd.
	Den Wedanta bleef hij het hoogste achten, doch de menschelijk voorgestelde afgodenbeelden keurde hij af, Christus erkende hij als een hooger wezen. In 1830 stichtte hij een eigen kerk, de Brahma-



	De eerste scheuring in deze door Roy gestichte sekte kwam, toen Keshub-Chander-Sen op den voorgrond trad (1838—1884).
	Sterker dan een zijner voorgangers, gaf deze zijn sympathie voor het Nieuwe Testament en de Christelijke leeringen te kennen. In Engeland, waarheen hij in 1870 trok, werd hem veel eer bewezen, daar men hoopte, dat door hem de ontwikkelde Hindoes voor het Christendom te winnen zouden zijn.
	Doch Keshub had andere plannen; hij wilde niet minder dan een eigen kerk stichten, die aan alle geloofsgeschil voorgoed een einde zou maken.
	Waarom zou zijn religie, die al het goede en ware uit alle godsdiensten zou vereenigen, niet algemeen aanvaard worden?
	De verheerlijking, die hem in Indië en Engeland te beurt was gevallen, bleek een weelde te sterk voor zijn beenen. Hij ging zich beschouwen als iemand, die ver boven zijn medemenschen uitstak, die een speciale opdracht van de godheid had gekregen.
	Hij legde zich toe op Yoga, kreeg extatische ge-
	Samaj en reisde daarna naar Engeland, waar hij in 1833 stierf.



	waarwordingen en zag in visioenen Jezus en den Apostel Paulus.
	Een en ander had het gevolg, dat velen zich weer van hem afscheidden, zoodat weldra ook deze beweging doodliep.
	Van ingrijpender aard dan de invloed dezer kleine Christelijk-Hindoesche sekten is de innerlijke verandering, die de verruiming van hun geestelijken horizont inde opvattingen der Indische wereld bracht, zooals o.a. blijkt uit de beschouwingen, die een geleerde Hindoe, professor inde philosophie, aan zijn landgenooten ten beste geeft.
	De Gita (de Bhagawadgita, het Lied des Heeren uit het Epos Mahabharata) zegt hij wil ons ineen geestestoestand brengen van onverschilligheid, van gemis aan belangstelling in wie of wat ook; deze wordt ons als het hoogste ideaal afgeschilderd; hoe zal dit kunnen bijdragen tot wat men vooruitgang noemt?
	Het ideaal van de Gita staat allen vooruitgang inden weg; te zeggen dat wij tevreden moeten zijn met wat iederen dag toevallig ons brengt... dat is het, wat tot de toenemende verarming van Indië leidt en elke hervorming op geestelijk gebied tegenhoudt.



	lemand, die niets meer voelt, zal zich het lot van zijn medemenschen ook niet aantrekken!
	Hij stelt zijn lezers voor het volgende dilemma: of de leeringen van de Gita zijn waar... maar dan is de beweging om den socialen staat van ons volk op te heffen, verkeerd, of de laatste is gerechtvaardigd...! maar waar blijft dan de Gita?
	De twijfel, die uit deze redeneering spreekt, geeft eenig denkbeeld hoe het inde hoofden der ontwikkelde Hindoes begint te gisten!
	Evenmin kan hij het bewonderen, dat de Gita geen onderscheid maakt tusschen een heilige en een zondaar, tusschen een geleerde en een luien onwetenden lummel en predikt om afgestompt te wezen tegen vreugde en smart, geluk en ellende.



	HOOFDSTUK II WESTERSCHE THEOSOPHIE ONDER INDISCHEN INVLOED
	an Alexanders krijgstocht, 326 v. Chr., af tot een eind inde middeleeuwen, toen de Arabische overheersching Europa
	van Indië is gaan afsluiten, was er eendruk handelsverkeer tusschen I*éte-cia het Westen/langs de
	Roode Zee en de Perzische golf, maar van Indi-
	schen invloed op de Westersche levensbeschouwing was geen sprake.
	De opkomst en uitbreiding van het Christendom had plaats toen de hoogst eenvoudige, in haar hoofd trekken zuiver ethische, het Jodendom hervormende leer van Jezus zich tot een dogmatisch stelsel uitbreidde en vermengde met Grieksche en Joodsch-Helleensche theologie en wijsbegeerte.
	Wat Indië daartoe heeft bijgedragen, was weinig of niets; men stond tegenover het Indische denken nog volkomen vreemd.
	Eenige vage bekendheid met de wijsheid der



	Doch pas op het eind der 18e eeuw, nadat de Engelschen Indië veroverd hadden, werd door de bestudeering van het Sanskrit aan Europeanen de toegang tot de bronnen der Indische wijsheid geopend, en wel het eerst door de vertaling van de Bhagawadgita in 1785, door Ch. Wilkins. Eerst van toen af is de beoefening van Indische wijsheid en theosophie begonnen.
	Een weinig later werden de belangrijke Upanishads in het Latijn vertaald, welke publicatie terstond groote belangstelling wekte.
	Dukerongafin 1801 een Latijnsche vertaling van 50 Upanishads te Straatsburg uit, die onder andere de bron werd voor Schopenhauer’s bekendheid met Brahmaansche wijsheid, welker pessimisme en wereldbeschouwing op hem een diepen indruk maakten.
	In welken vorm heeft nu de Indische theosophie
	7
	Brahmanen heeft bestaan van het einde der 16e tot het einde der 18e eeuw, toen eerst de Portugeezen, later de Hollanders, de Engelschen en de Franschen den overzeeschen handel met Indië om de Kaap in handen kregen en door hunne factorijen met de Indische cultuur eenigszins bekend werden.



	propaganda gemaakt in Europa en Amerika ? In drieërlei richting: ie die, welke de Wedanta aanwijst als hoogste wijsheid; 2 e door het zoogenaamde Neo-Boeddhisme; 3e wat Holland betreft, door de daar gevestigde Theosophische Vereeniging, een loot van de „Theosophical Society” van Mevr. Blavatsky.
	Alle drie trachten de Indische denkbeelden aan te passen aan de Westersche, zij trachten de moderne begrippen van vooruitgang inde Indische stelsels terug te vinden, begrippen die daar niet voorkomen. Vaneen Darwinistische ontwikkelingstheorie weet de Indische theosophie niets af, daar volgens haar de ontplooiing van het bestaande in dezelfde on veranderlijke vormen terugkeert.
	De vier wereldtijdperken, de zoogenaamde vier Yugo’s, gaan in afdalenden, niet in opklimmenden zin, en het ergste van alles voor onze Indiërslievende Darwinisten is, dat wij nu in het vierde en slechtste, het „Kaliyuga”-tijdperk leven, dat op wereldvernietiging, niet op grootere volmaking uitloopt.
	Inde Westersche propaganda werken de Indiërs mede, hun nationaal zelfgevoel wordt gevleid door



	De betrekkelijkheid en onwezenlijkheid der concrete wereld te hebben beseft, is zeker de groote verdienste der Indische denkers; maar nooit hebben zij uitgesproken, wat Kant deed: „tot hiertoe kan het menschelijk denken geraken, maar niet verder”. De Indiërs leeren, dat door zich te concentreeren, de „atman”, het ware wezen der dingen, „das Ding an Sich” te kennen is.
	De tweede richting, de Neoboeddhistische, gevoelt zich tot Boeddha’s leer aangetrokken; door de verwantschap van onze „verteedering des harten” met de Indische verheerlijking vanhetmededoogen, zijn bij velen Boeddhistische sympathieën gewekt.
	De derde richting, die van deTheosophische Vereeniging, is in Holland sterker vertegenwoordigd dan de eerste twee.
	Om haar streven te leeren kennen, heeft Speijer tot leidraad gekozen het boek van haar toenmaligen voorzitter, Dr. J. W. Boissevain, getiteld: „Inleiding tot de Theosophie”.
	de warme belangstelling van die vreemdelingen, zij zijn er trotsch op dat een christelijke cultuur rekening gaat houden met hun eeuwige waarheden; zij beginnen zich daardoor te beschouwen als de leermeesters en vraagbaken der geheele wereld.



	Daaruit blijkt, dat deze vereeniging drieërlei doel beoogt:
	ie het vormen vaneen kern van de algemeene broederschap der menschheid, zonder aanzien van ras, gezindte, geslacht, kaste of kleur;
	2e het aanmoedigen van de vergelijkende studie van godsdienst, wijsbegeerte en wetenschap;
	3e het naspeuren van onverklaarbare natuurwetten en van de sluimerende krachten van den mensch.
	Allemaal mooie zaken, zegt Speijer, maar, vraagt hij, neemt de vereeniging niet wat te veel hooi op haar vork?
	Om het doel sub 1. te bereiken, is het stichten vaneen bond als de vrijmetselarij noodig, die een gezond cosmopolitisme bevordert en stuitende miskenning wegens ras-, stands-, geloofsverschil bestrijdt.
	Voor het doel sub 2. wordt reeds naar vermogen gezorgd door universiteits- en studiefondsen.
	Wat nummer 3. betreft, is het zeker niet ieders zaak daartoe mede te werken; degelijke wetenschappelijke voorbereiding is hier noodig vóór men aan het werk gaat; het naspeuren van onverklaarbare natuurwetten behoort immers tot de taak,



	Het is dus eenigszins duister, wat de bedoeling der Vereeniging eigenlijk is, maarde heer Boissevain licht deze als volgt toe:
	Onder Theosophie wordt verstaan de theosophische leering van Mevr. Blavatsky, geb. 1831, gestorven 1891, onder Theosofen degenen, die haar leering aanhangen.
	Wie is nu Mevr. Blavatsky en wat is haar Theosophie ?
	Hier volgen eerst eenige bijzonderheden omtrent haar leven:
	Zij heet Helen Hahn, behoorde tot een adellijke familie uit Mecklenburg, die zich in Rusland gevestigd had. Zij werd 31 Juli 1831 te Ekaterinoslow in Zuid-Rusland geboren, verloor haar ouders vroeg en huwde op 17-jarigen leeftijd met den 70- jarigen Russischen generaal Blavatsky, dien zij echter na 3 maanden verliet. Zij begon daarop een lange reis door Midden-Azië, Indië, Zuid-Amerika,
	waaraan onze natuur- en scheikundigen en onze biologen zich sinds lang en niet zonder goede uitkomsten wijden, terwijl de physiologen en psychologen in ons midden de krachten inden mensch, zoowel de sluimerende als de wakende bestudeeren.



	Afrika en Oostelijk Europa. In 1858 keerde zij naar Rusland terug en bleef daar tot 1864, was daarna eenige jaren in Indië en Tibet, waar zij in nauwe aanraking kwam met Oostersche wijzen. In 1873 begaf zij zich naar New York, waar zij spiritistische séances gaf en in contact kwam met den rechtsgeleerde Henry Steel Olcott, in samenwerking met wien zij in 1875 de „Theosophical Society” stichtte, waarvan Olcott president werd, terwijl zij zich vergenoegde met den titel van brief-wisselende secretaresse.
	In 1883 keerde zij naar Europa terug, van waar zij weder naar Indië trok, als de meest geschikte achtergrond voor haar theosophie. Zij knoopte daar betrekkingen aan met den pandit Dayananda Saraswati, den stichter van den Arya Samaj.
	Bij nadere kennismaking bleek het, dat zij en de Indiër niet bij elkaar pasten; de oneenigheidliep zoo hoog, dat Olcott den eerwaardigen Wedakenner een „humbug” noemde, terwijl deze van zijn kant de stichters der „Theosophical Society” voor bedriegers en kwakzalvers uitmaakte.
	Vermoedelijk sloeg deze qualificatie op Mevr. Blavatsky’s bewering, dat zij herhaaldelijk bezoeken ontving van leden eener zeer oude broeder-



	In 1884 ontstond ook oneenigheid tusschen haar en monsieur et madame Coulomb, die beweerden haar ontmaskerd te hebben.
	Toen een en ander in Engeland bekend werd, zond de Engelsche „Society for psychological research” een harer leden, Mr. Hodgson, naar Adyar, om daar en elders in Indië een onderzoek in te stellen, waarvan het resultaat was dat, op grond der rapporten van Mr. Hodgson, de Engelsche enquête-commissie eenstemmig haar oordeel uitsprak, dat mevrouw Blavatsky een bedriegster was.
	Dit verdict en het uitvoerige rapport van Hodgson zijn in hun geheel opgenomen inde Handelingen dezer vereeniging, blz. 201—400.
	De heer Boissevain zwijgt over dit document, doch vermeldt wel, dat nog vóór 1892 alle beschuldigingen, die ooit tegen mevrouw Blavatsky waren ingebracht, weerlegd zijn.
	Merkwaardig is zeker, dat toen Annie Besant, die na den dood van mevr. Blavatsky de voornaamste leerares en propagandiste der theosophi-
	schap van Tibet, de mahatma’s, wel te verstaan in hun onzichtbare astraal lichamen, en ook op deze wijze brieven ontving.



	sche vereeniging werd, zich aanmeldde om lid der vereeniging te worden, mevrouw B. tot haar zeide: „lees eerst het rapport, dat Mr. Hodgson over mij heeft uitgebracht, en als je dan nog lid wilt worden, dan is het goed.”
	Mevr. Blavatsky heeft verschillende boeken geschreven ; de twee bekendste, die kunnen gerekend worden onder de belangrijkste boeken, die inde 19e eeuw zijn verschenen op theosophisch gebied, zijn: „Isis unveiled” en „The secret doctrine, synthesis of Science, religion and philosophy”; haar dichterlijk talent en groote letterkundige gaven komen verder duidelijk uit in het na haar dood, in 1892 verschenen boek: „Nightmare tales”.
	(Zij overleed in Londen 8 Mei 1891 inden kring harer toegewijde leerlingen. Het is zeker de vermelding waard, dat deze veel aangevallen en belasterde vrouw aan buitengewone beminnelijkheid een niets ontziende waarheidsliefde paarde, ook blijkens haar gesprek met Annie Besant, en een zeer bijzondere plaats inde harten harer leerlingen innam, zooals kan blijken uit het „In Memoriam” van W. Kingland).
	Het laatste gedeelte, dat tusschen haakjes staat, is niet afkomstig van Speijer.



	Dat tegenwoordig, nadat de grenzen van weetbaarheid zich duidelijker dan ooit te voren aan ons vertoonen, geloofd wordt, dat men betrouwbare wetenschap kan verkrijgen langs de wegen door eene Blavatsky ingeslagen, is onbegrijpelijk.
	Of de moderne theosofen het bekennen willen of niet, hun overtuiging is geen wetenschap, zij is alleen een geloofsovertuiging; maar aan wetenschap alleen heeft de mensch niet genoeg, naast deze kan hij het geloof niet missen; men eerbiedige dus geloof en wetenschap, maar vermenge die twee niet.
	Wetenschap van hooger orde bestaat niet, Christian Science en Blavatskyaansche theosophie zijn gelooven, religies, die hoogere wezens huldigen in wier bestaan en macht men moet gelooven.
	Het is onbegrijpelijk, zegt Speijer verder, dat in de 20e eeuw nog een aantal menschen op de een of andere wijze zich verbeeldt met een onzicht-
	Theosophie beweert te zijn, zegt Speijer ten slotte, ontwijfelbare kennis omtrent datgene, wat buiten het bereik van ’s menschen kenvermogen ligt, en beschouwt haar dogma over bovenzinnelijke zaken als wetenschap, omdat openbaring voor haar een bron van stellige kennis is.



	bare geesteswereld in aanraking en in betrekking te staan.
	Dezen beweren, dat er inden mensch occulte krachten van zijn geest schuilen, waardoor hij veel meer bereiken kan dan de gewone ervaring leert. Best mogelijk, zegt S., maar zoolang zij „occult” dat is een Latijnsch woord voor „geheim”, dus onbekend zijn, kunnen wij ze niet aanwenden.
	Het is zonderling dat, terwijl men overal het beginsel van de verdeeling van den arbeid door specialisten huldigt, zoovelen zich inbeelden, dat wetenschappelijk onderzoek van „geheime krachten” van onze ziel zou kunnen geschieden door iedereen, ook door wie nauwelijks besef heeft van wat wetenschappelijk onderzoek is en inhoudt.



	ïn dit boek heeft Speijer
	getracht de voornaamste stroomingen te volgen, waarlangs de Indische formules voor de oplossing van wereldraadsels hun weg vinden tot ontvankelijke gemoederen van Europeanen en Amerikanen.
	Dat die ontvankelijkheid bij velen aanwezig is, heeft tot oorzaak, dat er allerlei inde Indische wereldbeschouwingen, met name inde Atman-leer der Upanishads (zie Hoofdstuk II der tweede afdeeling) voorkomt, waartoe de moderne Westersche mensch zich allicht meer aangetrokken zal gevoelen dan tot zekere voorstellingen van zijn voorvaderlijk godsdienstig geloof, wanneer hij, zooals ,bij velen het geval is, opgehouden heeft dit als onomstootelijke waarheid aan te nemen.
	Het is ook niet te verwonderen, dat de leer van het Karma aantrekkingskracht uitoefent; waardoor is, wel beschouwd, ’s menschen rechtsgevoel beter bevredigd, door het dogma dat eeuwige zalig-
	BESLUIT



	heid en eeuwige verdoemenis vaststelt als de prijs resp. de boete voor groote deugd en zondigheid, ten toon gespreid gedurende één kortstondig menschenleventje of wel door de theorie van de zielsverhuizing, die het Karma tot oorzaak heeft?
	Op het punt van het „cred,# quia absurjhim est” hebben de Oostersche en Westersche leeren elkander niet veel te verwijten.
	De sympathie voor het Indische zelfonderzoek mag ons echter niet doen vergeten, dat de medaille een zeer donkere keerzijde heeft.
	De mijmering over den atman, gepaard met minachting voor de „wereld”, dooft de belangstelling uit in wat om ons heen geschiedt, werkt dus verstompend en versuffend op den geest.
	Dit beginnen ook de Indische „intellectuals” in te zien, waardoor zij gaan twijfelen aan de onfeilbaarheid hunner wijzen.
	Met dat al, besluit Speijer, houd ik de belangstelling inde schatten aan wetenschap en denkarbeid van overoude Oostersche culturen voor natuurlijk en gewettigd, terwijl het bloote feit, dat die denkbeelden en idealen zoo lijnrecht tegengesteld zijn aan platte levensbeschouwing en stofvergoding, weldadig aandoet.



	Indische wijzen, die met zoo weinig tevreden zijn, af door zijn contrast, hetgeen een suggestieve waarde kan hebben, omdat daardoor wellicht menigeen zich ernstiger dan ooit de vraag voor zal leggen op welke wijze het hoogste levensgeluk, dat immers zelfkennis en evenwicht van de psyche tot voorwaarde behoort te hebben, het best te bereiken is.
	Tegenover de rustelooze werkzaamheid van onze moderne Westersche wereld, die, als het ware, op één reusachtige fabriek is gaan gelijken steekt het kalme zelfonderzoek van die wereldverachtende



	



	KRISHNAMURTFS VERBREKING VAN ELKE VERBINDING MET DE THEOSOPHISCHE VEREENIGING



	K rishnamurti, de stichter van de orde van „de Ster van het Oosten”, de leider en de ziel der bijeenkomsten in Ommen van theosofen uit verschillende landen, die hem vereerden en in hem geloofden als een tweeden Christus, had reeds eenige malen te kennen gegeven, dat hij deze verafgoding niet begeerde en verklaarde op 3 Augustus 1929, toen hij 32 jaar was, op de jaarlijksche bijeenkomst te Ommen, dat hij de orde van de Ster, een organisatie met vertakkingen over de geheele wereld, had ontbonden en zijn verbinding met de theosophische vereeniging had verbroken.
	Toen hij op dien gedenkwaardigen dag begon te spreken, gevoelde ieder terstond, dat daar niet meer stond de spreekbuis der theosophische theorieën maarde man, die nu zijn eigen persoonlijke overtuiging uitsprak en eindelijk den moed had de banden, die hem daarvan teruggehouden hadden, te ver-



	Krishnamurti verklaarde 0.a.: „het is mijn vaste overtuiging, dat waarheid niet kan bereikt worden door middel van eenigen godsdienst of sekte, geloof is een zuiver individueele zaak en kan niet en moet niet georganiseerd worden, daarom wil ik nooit meer volgelingen hebben, mijn doel zal alleen zijn menschen volkomen en onvoorwaardelijk vrij te maken.”
	Landau, die in zijn boek „God is my adventure”, een hoofdstuk aan Krishnamurti heeft gewijd, heeft hem in 1934 bezocht in Carmel, niet ver van San Francisco. Hij heeft daar verschillende dagen met hem doorgebracht en deelt in dit hoofdstuk zijn gesprekken met hem mede, waarvan ik er hier enkele aanhaal.
	In antwoord op een vraag van Landau, zeide hij: „ik heb nooit ontkend noch erkend, dat ik Christus was of iemand anders, dergelijke personificaties hebben voor mij geen beteekenis.”
	Maar, zeide Landau, wel voor de menschen die gekomen zijn om naar u te luisteren.
	Als ik het erkend zou hebben, antwoordde K., dan zou men verlangd hebben, dat ik wonderen
	8
	breken; zijn woorden bevestigden dezen aanvankelijken indruk volkomen.



	zou verrichten, op het water loopen of dooden levend maken. Als ik het ontkend had, dan had ik verder wel kunnen zwijgen, en buitendien was er voor mij een zeer persoonlijke reden, waarom ik de geruchten omtrent mij niet tegensprak, n.l. uit consideratie voor de 80-jarige Annie Besant, die ik hoogachtte en liefhad. Indien ik gezegd had, dat ik niet „the Worldteacher” was, dan zou men geroepen hebben: „Annie Besant heeft gelogen”, mijn categorische ontkenning zou haar geschaad hebben en verdriet gedaan; door niets te zeggen heb ik haar gespaard en niemand benadeeld.
	Landau vroeg hem daarna, wanneer en waarom hij besloten had de orde van de Ster op te heffen, en met de theosophische vereeniging te breken ?
	Een of twee jaar vóór 1929, zeide K., sprak ik er over met Dr. Besant, die zeide: „gij zult voor mij altijd dezelfde blijven, ik begrijp niet waarom gij u wilt losmaken van de vereeniging, maar eerbiedig uw besluit.” Na eenigen tijd scheen zij met mijn handelwijze vrede te hebben.
	Ik gaf mijn connectie met de vereeniging op, omdat ik tot de overtuiging was gekomen, dat de leiding eener dergelijke organisatie mij zou verhinderen de „Waarheid” te vinden. Kerken, dog-



	Zeker, ik geloof dat ik menschen kan helpen, ik kan ze geen geluk of waarheid brengen, maar ik kan ze helpen om een weg te vinden naar de waarheid. Verleden jaar hield ik lezingen in Australië, soms voor 10.000 toehoorders, over enkele maanden ga ik voordrachten houden in verschillende Zuid-Amerikaansche steden. Verdient gij veel met die lezingen?
	Niets, maar men betaalt mijn reiskosten.
	Er zijn allerlei verhalen betreffende uw financiën, sommigen beweren, dat rijke Engelschen en Amerikanen u groote bedragen hebben geschonken en gij meermalen millionnair zijt?
	Die millionnair reputatie amuseerde Krishnamurti in hooge mate. Wilt u weten wat ik bezit? Eenige kleedingstukken, eenige boeken, eenige persoonlijke eigendommen, geen geld. Ik heb eenige goede vrienden, die mij helpen om in het leven te blijven. Als ik geld had, zou ik het weggeven, zooals ik in 1929 deed.
	Bij een volgend gesprek vroeg Landau: „wat zegt gij als de menschen u vragen hen te helpen?”
	ma’s, ceremoniën zijn niets dan struikelblokken op den weg naar waarheid. Maar gij houdt toch nog lezingen?



	K. antwoordde: De meesten vragen mij of ondervinding hen kan helpen.
	En uw antwoord is?
	Dat dit niet kan, omdat men geestelijke waarheid niet door ondervinding deelachtig kan worden. Begrijpt ge dit? Veronderstel, dat gij een groote smart hebt gehad en er in geslaagd waart deze te boven te komen. Zou dan deze ondervinding u een volgende maal helpen ? Zeker niet, het leven is te gecompliceerd, niets herhaalt zich, geen twee smarten zijn gelijk. ledere nieuwe smart moet gedragen worden, en overwonnen naar aanleiding van de bijzondere omstandigheden, die er mede gepaard gaan. Nooit moet gehandeld worden naar aanleiding vaneen vroegere ondervinding, maar spontaan, zooals het oogenblik het eischt. Is dit van toepassing op alles in het leven? Zeker, men moet trachten vroegere ondervindingen te elimineeren, te vergeten, omdat de omstandigheden altijd verschillend zijn.
	En wat verstaat gij onder waarheid, een woord dat ik u dikwijls hoor gebruiken?
	Voor mij is waarheid: geestelijke bevrijding van alle bezwaren aan herinnering verbonden. Waarheid is niets abstracts, het is noch philosophie, noch



	Telkens vragen menschen mij naar hun vroegere en toekomstige „incarnaties”. Alsof het eenig belang heeft om te weten of te vermoeden, wat men was of zal zijn; het tegenwoordige is het eenige wat er op aan komt en van beteekenis is.
	Gelooft gij niet dat Rudolf Steiners occulte waarnemingen de menschheid kunnen helpen?
	Ik heb nooit iets van Steiner of van andere philosofen gelezen. Tot mijn leedwezen moet ik bekennen, dat philosophische theorieën, die elkaar voortdurend tegenspreken, mij niet verder brengen, mij niets zeggen; het werkelijke actueele leven is het eenige, dat mij belang inboezemt. Slaat dit ook op godsdienst? Zeker, alle godsdiensten zijn gegrond op geloof, autoriteit, dogma’s, in plaats van op waarheid; zij geven de menschen krukken in plaats van sterke beenen, geloofsartikelen in plaats van hen op te wekken zelf de waarheid te zoeken.
	occultisme, noch mysticisme. Het is het juiste begrip van de beteekenis van ons actueele leven, het verleden is voor ons niets dan herinnering, het is dood. Wij moeten leeren dezen ballast niet voortdurend te torsen; hetzelfde geldt voor onze toekomst.



	Landau vroeg hem daarna of hij meende, dat alle menschen gelijke rechten hadden?
	Zeker geloof ik dat, maar niet zooals communisten het opvatten; gelijkheid is alleen te verkrijgen door grondige kennis, diep begrip, goed onderwijs; hoe kan dat verkregen worden als men te doen heeft met automaten, die alleen herhalen zekere, door anderen uitgedachte formules?
	Daarna vroeg Landau hem of hij werkelijk voor alle menschen dezelfde liefde en belangstelling gevoelde, of hij niet voor sommigen voorkeur had.
	Krishnamurti antwoordde daarop, dat persoonlijke voorkeur voor hem niet bestond.
	Het maakt voor mij geen verschil, zeide hij, of ik nu met u, met mijn broeder of met een volkomen vreemdeling spreek; ik gevoel dezelfde liefde, dezelfde toegenegenheid voor ieder mensch. De menschen meenen, dat ik koud en onverschillig ben, zij waren verontwaardigd door mijn gedrag na den dood van Annie Besant. Ik weende niet, scheen niet bedroefd, waardoor men geloofde, dat ieder menschelijk gevoel mij vreemd was. Men kan niet begrijpen, dat, daar ik alle menschen liefheb, het verlies vaneen enkele, zelfs nu dit Annie Besant was, mij niet deert.



	Landau betwijfelde of men dit standpunt van Krishnamurti ooit zou begrijpen.
	Vele inwoners van Garmel en der omliggende plaatsen, Dal Monte, Monterey, Pebble Beach hadden kennis gemaakt met Krishnamurti, en waren onder de charme zijner persoonlijkheid gekomen; onder dezen behoorde ook Robinson Jeffers, die in Amerika een grooten naam als dichter had. Het interesseerde Landau zeer diens indruk van Krishnamurti te hooren en hij nam daarom gaarne een uitnoodiging aan om Jeffers en zijn vrouw een bezoek te brengen. Inden loop van hun gesprek over Krishnamurti zeide Jeffers: „er is niets in zijn boodschap, dat ik niet zou kunnen onderschrijven.”
	Gelooft gij, vroeg Landau hem, dat zijn boodschap ooit populair zal worden?
	Nog niet, de meesten begrijpen hem niet, of nog niet; wellicht is hij nog niet tot volkomen rijpheid gekomen, eerst dan zal hij ook volkomen begrepen worden.
	Landau zeide daarop, dat het moeilijk is over hem te schrijven, Krishnamurti’s ideeën weer te
	De menschen denken, dat ik verwaand ben of huichel, als ik zeg dat smart noch dood mij aandoen.



	geven; op papier zijn zij zelfs soms irriteerend en zijn logica niet overtuigend, maar van den man zelf gaat een groote bekoring uit, men begrijpt hem eerst als men met hem spreekt.
	Jeffers meende, dat de oorzaak daarvan kon zijn, dat zijn intellectueele vermogens nog niet dezelfde hoogte hebben bereikt als zijn geestelijke. Wellicht moeten anderen komen, die Krishnamurti’s ideeën in duidelijke en overtuigende taal kunnen weergeven; het zou niet de eerste maal zijn, dat de volgelingen vaneen profeet de brug bouwen, waarover zijn gedachten de massa bereiken.
	Vele inwoners van Carmel spraken in denzelfden geest over Krishnamurti, maar allen, ook Mrs. Jef Fers, verklaarden, dat zijn tegenwoordigheid, de atmosfeer, die hij schiep, hen gelukkiger en rustiger maakte dan zij ooit geweest waren, ook omdat zij de overtuiging hadden, dat zijn leven geheel in overeenstemming was met zijn theorieën.
	Voor ik Carmel verliet, had ik nog een laatste onderhoud met Krishnamurti, waarin ik hem vroeg hoe hij de menschen zou kunnen helpen, die nooit zijn geestelijk niveau zouden kunnen bereiken, hij stond op den top van den berg ineen ideale atmosfeer en ineen volmaakt evenwichtigen geeste-



	Krishnamurti antwoordde: gij hebt volkomen gelijk, de massa leeft inde vlakte en ik, zooals gij het noemt, op den top van den berg, maar ik hoop, dat hoe langer hoe meer menschen de zuivere lucht van den top zullen kunnen verdragen. Een, die veel grooter was dan een onzer, ging zijn eigen weg, die naar Golgotha leidde, zonder er aan te denken of zijn discipelen hem zouden kunnen volgen, zonder er aan te denken of zijn boodschap reeds aanvaardbaar was of eerst over eeuwen zou begrepen kunnen worden.
	Als men eenmaal op den top geleefd heeft, kan men nooit terug naar de vlakte. Men kan alleen trachten anderen iets te laten inademen van de zuiverheid van de lucht op den top.
	Krishnaji’s, familiare afkorting voor Krishnamurti, oogen schitterden, ik las er in liefde, medelijden, sympathie, vertrouwen, dat ik er reeds dikwijls in gelezen had.
	lijken toestand, zonder materieele zorgen of behoeften, maar millioenen leven inde vlakte en kunnen met hun beslommeringen, materieele zorgen en belangen niet blijven bestaan, indien zij ineen permanenten toestand van extase, van geestverrukking zouden leven.



	Speijer heeft Krishnamurti niet gekend noch van hem gehoord; toen hij stierf, was deze pas 16 jaar; de verbreking van diens verbinding met de theosophische vereeniging zou hem zeker buitengewoon hebben geïnteresseerd.



	EXCERPT UIT: „HET HEILIGEN IDEAAL DER MIDDELEEUWEN” HOOFDSTUK UIT „DE GESCHIEDENIS VAN HET ROOMSCH KATHOLICISME” VAN A. PIERSON



	EERSTE GEDEELTE 7e TOT 12e EEUW
	I let zedelijk leven, aan
	het eind der middeleeuwen, leeren wij nergens beter kennen, zegt mijn vader inden aanvang van dit hoofdstuk, dan in die breede rij van heiligenbeelden, die de middeleeuwen ons achtereenvolgens vertoonen.
	Mijn excerpt van dit hoofdstuk zou echter te uitvoerig worden, wilde ik de levensgeschiedenis van alle Heiligen weergeven, die inde eerste hoofdstukken worden behandeld; ik wil daarom uit deze, die de 7e tot de 12e eeuw omvatten, mij bepalen tot de meest typeerende, om dan bij het laatste hoofdstuk, dat de 13e en 14e eeuw behandelt, uitvoeriger stil te staan.
	De eerste, die de aandacht trekt, is Wilfried, een man van groote beteekenis inde geschiedenis van het Katholicisme; zoo iemand, verdient hij een Heilige der kerkte heeten, want in hem verpersoon-



	De 7e eeuw levert daarvan een treffend voorbeeld inden persoon van den heiligen Wilfried, die bestemd was den Keltischen invloed inde Engelsche Kerkte keeren en de Apostel van Rome te worden.
	De Keltische verscheidenheid beteekende al de liefde vaneen volk voor zijn traditiën en zelfstandigheid; daarmede kwam Wilfried in conflict, nadat hij een reis naar Rome had gemaakt, den Paus gezien had en met de Katholieke kruistonsuur, die hij in Lyon had aangenomen, in Engeland terugkwam, om een halve eeuw lang den strijd van het Roomsche Katholicisme tegen het Keltische overwicht te voeren.
	De arme Keltische monniken, aan wie Engeland alles te danken had voor de kennis van het Evangelie, werden zoo onbarmhartig mogelijk uit hun kloosters gejaagd en verbannen; inde Synode van Whitby waren tegenwoordig de beide koningen Oswy en Alchfried, Hilda, de abdis, Romanus, de Roomsche priester, eindelijk, Wilfried en van
	lijkt zich het revolutionnaire in het Katholicisme in dien zin, dat het, zoodra het er kans toe ziet, aan alle verscheidenheid den krijg verklaart en de diepst ingewortelde vooroordeelen in naam der eenheid meedoogenloos omver haalt.



	de Keltische zijde Bisschop Colman met zijn geestelijken. Het debat werd vooral gevoerd tusschen Colman en Wilfried; de eerste riep de herinnering aan Columba op, „den dierbaren Godsman”, wiens gezag door zijn vroomheid en vele wonderteekenen was bevestigd. Wilfrieds dialektiek, waartegen Colman niet was opgewassen, was snijdend en op behendige wijze schokte hij het gezag van Columba; hij zou niets tegen de geestelijke vaders der Kelten zeggen, „omdat het billijker is het goede te gelooven van menschen, die men niet kent”.
	Die men niet kent! En zoo sprak de man, die eenigen tijd in het klooster van Lindisfaine had doorgebracht en die al wat hij als Christen was, zich aan die vaders verschuldigd moest weten.
	Het debat werd gesloten door Koning Oswy, die voor het volgende argument bezweek: „Columba, zoo besloot Wilfried zijn rede, staat in elk geval niet boven den vorst der apostelen, aan wien Christus de sleutelen des hemels heeft gegeven.”
	Is dat waar, Colman? riep de Koning uit; de bisschop antwoordde bevestigend. En heeft Columba dezelfde macht? „Neen.” „Dan volg ik Rome,” besloot de Koning.



	Wilfried werd schadeloos gesteld en Oswy’s onderwerping aan Rome bleef zoo getrouw, dat hij bij een vacature van Canterbury, den Paus de benoeming van den Metropolitaan opdroeg. De paus koos in 668 als Opperherder voor Engeland een Griek. In deze keus voelt men den geest van Rome’s politiek. Vooreerst, welk een indruk moest een beschaafde en geleerde Griek in dat half barbaarsche Northumbrië maken, en bij den bestaanden strijd tusschen Kelten en Angelsaksen, was een vreemdeling, die boven de partijen stond, juist op zijn plaats. Theodorus, zoo heette de Grieksche prelaat, is daardoor de eerste primaat van Engeland geworden, die door allen werd erkend.
	De verdere levensloop van Wilfried zal ik hier niet in alle bijzonderheden vermelden, het was een voortdurende afwisseling van gunst en ongenade;
	Door zulke argumenten kwam de katholieke eenheid tot stand! Wilfried wordt primaat van Northumbrië, zijn zetel zou te York zijn, maar hij ging vóór de wijding eerst naar Compiègne. Hij toefde er lang, te lang, want inmiddels was de Keltische reactie niet uitgebleven, zij had Koning Oswy bewerkt, en toen Wilfried terugkeerde, vond hij zijn bisschopszetel dooreen Kelt ingenomen.



	de vier laatste jaren echter staat hij aan het hoofd van zijn kerk en den 12en October 709 geeft hij den geest in zijn klooster van Hescham.
	De sympathie, zoowel als de afkeer, die hij wekte, vinden hun oorsprong in Engelands geestdrift voor nationale en kerkelijke zelfstandigheid. Het was de aan vang vaneen strijd met Rome, die ten slotte het schisma van Hendrik VIII zou voortbrengen.
	De volgende zeer bekende figuur is St. Bonifacius (Winfried), de apostel der Duitschers, vooral der Thüringers, geboren in 680 te Kirton bij Exeter in Engeland, afkomstig uiteen adellijk Angelsaksisch geslacht; nadat hij 13 jaar in het klooster te Exeter geleefd had, studeerde hij geschiedenis en theologie in Nhutscelle en ontving in 710 op 30- jarigen leeftijd de priesterwijding.
	In 716 komt hij naar ons land om de Friezen te bekeeren, doch daar hij van koning Radboud geen vergunning kan verkrijgen om te prediken, keert hij onverrichter zake naar Engeland terug, naar het klooster, waar hij van kindsbeen af geleefd heeft en blijft daar anderhalf jaar.
	Er is iets rustigs, het omgekeerde van gejaagdheid, in deze vroegste Evangelieboden, een bewust-



	Daarna kwam Bonifacius bij de Hessen terug, voorzien vaneen pauselijk schrijven aan volk en overheid, den plicht der gehoorzaamheid opleggende en vaneen proclamatie van Karei Martel aan de geestelijke en wereldlijke machten, waarbij Boni-
	9
	zijn, dat de toekomst toch onfeilbaar behoort aan de goede zaak. Bonifacius gaat dan met eenige anderen als pelgrim door Frankrijk en over de Alpen naar Rome, waar hij terstond bij den Paus wordt toegelaten. Na een verblijf van eenige maanden, gedurende welke hij den Paus dagelijks spreekt, zendt deze hem naar Thüringen ter radikale uitroeiing van alle ketterij. De toestand is daar echter zoo ongunstig, dat Bonifacius, verlokt door de tijding van Radbouds dood, den Rijn afzakt naar Utrecht, om daar de drie eerste jaren te werken. De afgodsbeelden worden nu vernietigd en de Christenkerken weder opgebouwd, maar toen de ouder wordende Willibrord in 722 zijn bisschoppelijke waardigheid op Bonifacius wilde overdragen, keerde deze naar Duitschland terug, bleef daar slechts kort om gevolg te geven aan een verzoek van den Paus, die hem, na zich van zijn rechtzinnigheid te hebben vergewist, 30 Nov. 722 tot bisschop wijdde.



	facius onder diens onmiddellijke bescherming werd gesteld.
	Bij zijn terugkeer onder de Hessen, vindt hij de afgoderij nog in vollen bloei. Er moet nu een groote slag geslagen worden. In Geismar staat een oude gewijde boom, de Jupiterseik; die eik moet vallen als ondubbelzinnig teeken van den val van het Heidendom. Met eenige getrouwen begeeft Bonifacius zich daarheen, nadat hij van zijn voornemen aan de bevolking kennis heeft gegeven.
	Een groote menigte heidenen is gekomen om met tooverspreuken den heiligschenner te bezweren. Maarde eik wordt geveld en nu verkeeren de verwenschingen in lofzeggingen op God; uit het hout wordt een bidkapel gebouwd en aan den apostel Petrus gewijd.
	Bonifacius bleef 14 jaar in Thüringen; in 732 benoemde Paus Gregorius 111 hem tot aartsbisschop en primaat van Duitschland en verleende hem de macht, overal waar hij dit noodig oordeelde, bisdommen te stichten. In 738 was hij ten derden male in Rome. In Duitschland teruggekeerd, stichtte hij de bisdommen Passau, Regensburg, Bamberg, Erfurt en Fulda. In 745 werd hij tot aartsbisschop van Mainz



	Het bovenstaande geeft eenige data uit zijn leven en werken in Duitschland, daarnaast ligt zijn grootste verdienste inde reorganisatie der Frankische Kerk.
	De toestand dezer kerk, vooral inde jaren, die aan den dood van Karei Martel (741) voorafgingen, kan men zich nauwelijks wanordelijk genoeg voorstellen.
	Er waren hoe langer hoe meer mannen aan het kerkelijk bewind gekomen, die in bisdommen niets dan een bron van inkomsten zagen, die ook dan nog overvloedig bleven, nadat een groot deel aan Karei, wien zij hun benoeming te danken hadden, was afgestaan. Deze geestelijken hielden huis naar hartelust, het leven verdeelende tusschen jagen en zingenot.
	Aan dezen toestand kwam pas een eind met de regeering van Kareis zonen, Karloman en Pepijn. Nu worden synoden belegd en Bonifacius, als voorzitter dier Kerkvergaderingen, slaagde er in de Frankische Kerk weer onder het heilzame opperbestuur van Rome te brengen.
	benoemd, in 754 bezocht hij Friesland wederom, maar werd daar op 74-jarigen leeftijd dooreen rooverbende overvallen en vermoord.



	De eerste dier synoden kwam in 742 tot stand en werd belegd met het doel, om Karloman te raden „hoe de kerkelijke tucht, welke in die dagen geheel vervallen was, te herstellen en het volk te onttrekken aan den invloed der slechte priesters”.
	Te dien einde werd besloten tot:
	ie aanstelling van bisschoppen inde steden en benoeming van Bonifacius tot aartsbisschop, jaarlijksche bijeenroeping vaneen synode in tegenwoordigheid van den vorst, restitutie aan de kerk van al haar ontroofde goederen, afzetting en bestraffing van slechte priesters en ontuchtige clerici;
	2e verbod aan geestelijken om wapens te dragen of aan den krijg een werkzaam aandeel te nemen en om te jagen;
	3e jaarlijksche kerkvisitatie, waarbij naar leer en praktijk onderzoek wordt gedaan;
	4e uitroeiing van alle afgoderij en heidensche gebruiken;
	5e gevangenisstraf en soms geeseling als straf voor onkuischheid van geestelijken en kloosterlingen;
	6e afschaffing van het korte onderkleed voor de geestelijken en invoering van den Benedictijnschen regel voor monniken en nonnen.



	Men kan zich goed voorstellen, dat de hervorming van Bonifacius bij een groot deel der geestelijkheid een krachtig verzet uitlokte.
	De eerste maal toen er sprake van was, dat hij tot aartsbisschop van Keulen zou benoemd worden, was de oppositie zoo groot, dat er niets van komen kon, daar men dreigde met verbreking van de gemeenschap met Rome, indien hij gekozen werd.
	Dit was alles het werk der geestelijkheid; het volk, altijd op de hand van hen, die bij een andere dan de volksklasse de zeden hervormen wil, steunde Bonifacius en verkreeg, dat hij bij een volgende vergadering eenstemmig tot metropolitaan der provincie werd benoemd, met zetel te Mainz.
	Mannen als Bonifacius moeten door de geschiedenis inde rij der eerste staatslieden worden opge-
	Wij hebben in deze besluiten rijksverordeningen te zien en Bonifacius treedt hier voor ons op als wetgever, wiens invloed des te grooter is, naarmate zijn wetgevende werkzaamheid zich ook over het godsdienstig en zedelijk leven uitstrekt. Mede in zulke wetten moet de oorsprong gezocht worden van onze Europeesche begrippen van zedelijkheid.



	nomen; ook hem, zoo goed als een Richelieu, een Cromwell, een Cavour of een Bismarck stond een groot zedelijk, staatkundig doel voor den geest, in dit geval: de Romaniseering van Frankrijk onder het éénhoofdig bestuur der Karolingers.
	De Roomsche Kerk, die het buitensporigst mysticisme heeft weten te waardeeren, heeft er wel aan gedaan, ook het overleg en de christelijke politiek te canoniseeren en daarmede blijk gegeven vaneen ruimte van opvatting, die zich gunstig onderscheidt van de bekrompenheid harer bedillers.
	Naast den krachtigen, inde kerkelijke politiek vergrijsden Angelsakser, trekken vrouwelijke Heiligen onze aandacht, die uit Engeland óverkwamen om Bonifacius behulpzaam te zijn.
	Onder deze nonnen van de Benedictijnerorde is er ééne, wier nagedachtenis met bijzondere liefde bewaard is gebleven, St. Lioba. Rudolf, een monnik van het door Bonifacius gestichte klooster van Fulda, heeft inde negende eeuw haar levensgeschiedenis beschreven naar aanteekeningen door een ander, een toen reeds overleden priester gemaakt van het verhaal, dat vier nonnen, tijdgenooten van



	In 1629 werd hij door de Sociëteit van Jezus met deze gewichtige taak belast, hij werkte er 34 jaar aan; na zijn overlijden zetten twee andere Jezuïeten zijn werk voort, Henschen gedurende 46 en Papebroch 55 jaar. De Bollandisten gaven ze bij het leven van eiken Heilige uit, hun verbazingwekkende geleerdheid gebruikende ter toelichting van tal van geschiedkundige bijzonderheden en de Acta onvermoeid aanvullende, zoowel dooreen briefwisseling, van welker omvang men zich geen denkbeeld vormt, als door wetenschappelijke reizen naar Frankrijk, Duitschland, Hongarije, Bohemen, Italië en Spanje, reizen waarvan het karakteristiek verhaal ons bewaard is gebleven. Rome, waar zij zich het langst ophielden, verlieten zij met een schat van 700 Levens, die voor een deel uit Latijnsche, Grieksche en Oostersche handschriften waren opgediept.
	De opbrengst van de geheele reiswas schier het dubbele. In Antwerpen teruggekeerd, hadden zij
	Lioba, hem van deze Heilige deden. Wij lezen dit bericht inde beroemde „Acta Sanctorum”, of „Handelingen der Heiligen”. Deze verhandeling hebben wij te danken aan den Jezuïet Bollandus, die de geestelijke vader der „Acta” is.



	eerst te worstelen met al den last en al het oponthoud, dat een kleine en slecht verlichte lokaliteit aan het schiften van die onoverzienbare en gedurig toenemende massa documenten veroorzaakte. Toen eindelijk de inrichting voortreffelijk in orde was, stoof alles uit elkaar ten gevolge vaneen pauselijken bul, die de orde der Jezuïeten ophief.
	Eender voornaamste Bollandisten werd gevangen gezet, een comité dat 5 jaar lang over het lot zijner collega’s beraadslaagde, kwam op een fraaien dag tot het besluit, dat de „Acta Sanctorum” niet geschikt waren om verlichting en kennis onder de menschen te verspreiden; het gebouw waarin de Bollandisten gearbeid hadden, werd een militaire academie. Gelukkig vonden zij met hun werk een schuilplaats bij den abt van Candenberg, doch slechts tijdelijk.
	Hetgeen zij met zooveel zorg hadden bijeengebracht, werd tenslotte verkocht aan den abt van Tongerloo, wiens abdij in 1796 door de revolutie werd gesloten. De Bollandisten stierven uit. Onder Koning Willem I werd de collectie, die 30 jaar te Tongerloo was bewaard gebleven, verkocht; een gedeelte kwam in Den Haag, maar het belangrijkste, het handschriftgedeelte, werd gekocht



	Er zijn vele gegronde bedenkingen in te brengen tegen de wijze, waarop de Bollandisten hun taak hebben opgevat: o. a. te veel polemiek inde aanteekeningen, te groote uitvoerigheid; een vermakelijk voorbeeld van de menschelijke prikkelbaarheid en jaloerschheid geeft de lectuur van de twisten tusschen de verschillende orden en de Jezuïeten, omdat geen orde haar specialen Heilige fraai genoeg vond voorgesteld.
	Intusschen kunnen mijn lezers dankbaar zijn, dat ik van de bijna 1400 Heiligen hier alleen nog de volgende zal behandelen, nl.:
	St. Lioba, St. Bernard van Clairveaux, St. Franciscus, St. Dominicus, St. Elizabeth en St. Katharina.
	Ik begin dus met St. Lioba, de ambtszuster van Bonifacius.
	Zij werd als kind opgenomen in het klooster van
	door de Koninklijke Bibliotheek van Brussel. Op advies van Guizot, die het hooge belang eener uitgave, zonder welke aan geen geschiedenis der middeleeuwen te denken valt, begreep, aanvaardde in 1837 de orde der Jezuïeten in België de uitgave, waarvan het eerste deel het licht zag in 1847.



	Winburn in Dorsetshire, waar toen niet minder dan 500 nonnen waren. Zij won reeds vroeg de harten door haar vriendelijkheid en welwillendheid, haar aangename spraak, helder verstand, en niet minder door haar engelachtig gelaat.
	Toen Bonifacius de behoefte gevoelde om de verdere werking des Christendoms door de tegenwoordigheid en het voorbeeld van monniken en nonnen te verzekeren, was de eerste die hij verzocht hem te komen bijstaan, Lioba, van wier deugden en verstand hij reeds veel gehoord had.
	Bij haar aankomst werd zij terstond aangesteld als abdis van het nonnenklooster te Bischofsheim.
	De legende vertelt van vele wonderen door Lioba gewrocht; nu eens stuit zij een hevigen brand, dan weer doet zij een storm bedaren. De bijgeloovige Germanen nemen on voorwaardelijk deze wonderen aan, die de natuurkrachten te boven gaan en dus alleen met bijzondere hulp van God kunnen verricht worden; zij bekeeren zich daardoor tot het Christendom.
	Bonifacius is zoo ingenomen met den invloed, dien Lioba op het volk uitoefent, dat hij bij zijn vertrek naar Friesland, misschien een voorgevoel hebbende van wat hem daar zou overkomen, haar



	Krachtens de veelzijdigheid van het Katholicisme is er naast den eenen Heilige, ook binnen de grenzen van hetzelfde tijdvak, plaats voor andere, die een geheel ander karakter vertoonen.
	Onder de Heiligen der ioe eeuw b.v. wordt melding gemaakt van twee, wier karakters volkomen verschillen; het zijn St. Bruno en St. Adalbert. In ongedurigheid en ongeduld, in onvruchtbaar ascetisme, in dweepziek jagen naar den martelaarsdood is St. Adalbert de volkomen tegenvoeter van St. Bruno, den krachtigen man vol zelfbeheersching; Adalbert herinnert aan den dolenden ridder. Is Bruno verzoenend, in Adalbert ligt iets uittarten ds.
	Alvorens over te gaan tot de beschrijving van het leven van St. Bernard van Clairveaux, dient over de positie der kloosters inde 11 e eeuw het een en ander te worden gezegd.
	De zelfstandigheid, waartoe de kloosters tegenover de bisschoppen waren gekomen, werkte ver-
	doet beloven dat zij Duitschland nooit zal verlaten, welke belofte zij strikt gehouden heeft, al verlangden velen in Engeland naar haar terugkeer.



	slapping der kloostertucht inde hand, daar het bisschoppelijk toezicht ontbrak, nu de monniken onmiddellijk onder den Paus stonden.
	Rome nu, dat onmogelijk nauwkeurig op de hoogte kon zijn van den zedelijken toestand, die onder de kloosterlingen heerschte, moest wel toegevend gezind zijn jegens dat groote gedurig aangroeiende leger van monniken, dat inden strijd met de wereld onschatbare diensten aan het pausdom bewees.
	Het geheele monnikswezen nu stond of viel met de persoonlijkheden, die het vertegenwoordigden. Het is niet de inrichting, die den mensch, maar de mensch, die de inrichting adelt.
	Daar men moeilijk binnen dezelfde kloostermuren een onafgebroken reeks van uitmuntende persoonlijkheden kan verwachten, is het begrijpelijk, dat abdijen, die de eene eeuw door strenge zeden en de beoefening van wetenschappen uitmunten, inde volgende eeuw vergeten voortkwijnen.
	Men meende dan, dat de kloosterregelen daaraan schuld waren; men had dus slechts die regelen te verbeteren, met andere woorden een nieuwe orde te stichten, dan zou alles weer naar wensch gaan.
	Dat zoeken naar de beste monniksorde in het



	De waarheid dezer voorstelling van het ontstaan dier groote verscheidenheid inde monniksorden blijkt o. a. uit de wijze waarop Malmesbury zijn mededeelingen omtrent de Cisterciënserorde inkleedt met de verklaring, dat men nu gelooft dat zij „de zekerste weg ten hemel” is.
	De stichter dezer orde was de Engelschman Harding, die zich eerst had laten opnemen in het nieuwe en prachtige klooster van Molëme bij Chatillon, doch, toen hij daar het monniksleven in al zijn weelderigheid zag, trek hij zich terugj in Citeaux, waar hij later in 1109 abt werd.
	Hij is de ontwerper van de zeer strenge regelen der nieuwe, der Cisterciënserorde.
	Volkomen armoede, bont noch linnen mocht gedragen worden, buiten twee tunika’s mocht men zelfs inde felste koude geen ander kleedingstuk dragen, niet slapen dan gekleed en gegord, matig in spijs, één enkele maaltijd per dag, gesprekken onder de broeders waren verboden, en aan ondraaglijke zelfkastijding gaf men zich over „voor de gezondheid van de ziel”.
	tweede gedeelte der middeleeuwen kan men eenigszins vergelijken met het zoeken naar den besten regeeringsvorm in onzen tijd.



	In 1035 waren er reeds 65 kloosters gesticht, die de regels der Cisterciënserorde volgden.
	De overdreven strengheid schrikte echter velen af en men begon reeds te vreezen voor het uitsterven der jonge orde, toen zij een onverwachte en belangrijke aanwinst kreeg inden persoon van St. Bernard van Clairveaux.
	Met geen hooger waardigheid ooit bekleed dan die vaneen kloosterabt, bewerker van slechts één groote gebeurtenis, den kruistocht van Keizer Coenraad, schrijver van slechts één geschrift,/de dat een werk verdient te heeten, telt St. Bernardus niettemin onder degenen, die op het tooneel der wereld en inden geest hunner medemenschen een zeer groote plaats hebben ingenomen. Deze meerderheid was de meerderheid van zijn karakter en genie, die hij Paus, koning en volk deed ondervinden.
	Bernard was geboren in 1091 te Fontaines in Bourgondië uiteen oud riddergeslacht. Zijn ouders waren kerkelijk vroom en wijdden hun zeven kinderen, waarvan Bernard de derde was, Gode, dus het kloosterleven, toe.
	Na eenige aarzeling, voornamelijk veroorzaakt door de gesprekken met zijn broeders, die hem van



	Twee jaar later, toen hij 24 jaar was, werd hij abt van Clairveaux, eender vier abdijen, welker stichting van Giteaux was uitgegaan; abt van Clairveaux is hij, in weerwil van de schitterendste aanbiedingen, gebleven, en met dien titel is zijn naam inde geschiedenis beroemd geworden. „Laat,” zoo sprak hij tot de novices, die zich te Clairveaux in grooten getale kwamen aanmelden, „laat uwe lichamen daarbuiten inde wereld, de geest alleen moet hier binnentreden.”
	Bernard zelf ging voor ineen volkomen ascetische levenswijze, zoodat hij zich door vasten de maag bedierf, die weldra geen voedsel meer verdragen kon.
	De Heilige Schrift was zijn dagelijksche lectuur; niet vele Protestanten hebben zulk een vertrouwdheid met de Schrift als de meeste Heiligen der Middeleeuwen.
	Zij leven in en met alle gedeelten van het als Gods eigen woord geliefde boek. Waarlijk, zegt mijn vader, geen onhistorischer bewering dan de beschuldiging, dat het Katholicisme den Bijbel veracht heeft! Bernard ontving eens bezoek van zijn eenige
	zijn voornemen trachtten af te brengen, besloot hij zich bij de nieuwe orde der Cisterciënsers aan te sluiten in het klooster van Citeaux.



	zuster, die met een rijke equipage aan de poort van de abdij verscheen; hij weigerde voor den dag te komen, tenzij zij besloot de wereld te verlaten.
	Zij eindigde later met zich over te geven en, van haar man gescheiden, werd zij non.
	Toen door zijn vasten en zelfkastijdingen zijn gezondheid was geknakt, stelde hij zich, niet zonder hevig verzet, op bevel van den bisschop van Chalons, onder dokters handen, die versteld stonden van hetgeen Bernards zwak lichaam aan ontberingen verduren kon.
	Door zijn kunde en onpartijdigheid bleef Bernard, trots zijn lichamelijke zwakte, de raadsman van velen.
	Toen een schisma inde kerkwas uitgebroken ten gevolge waarvan er twee Pausen waren, Anacletus in Rome en Innocentius II in Pisa, en de Fransche Koning, Lodewijk de Dikke, in April 1130 te Etampes een concilie had belegd van aartsbisschoppen, bisschoppen, abten en monniken om te onderzoeken, niet wie van de beide Pausen langs wettigen weg was gekozen, maar wie door zijn persoonlijke hoedanigheid zich het best aanbeval, werd Bernard tot het bijwonen van dit concilie door den koning uitgenoodigd.



	Niet dan na veel aarzeling gaf hij aan deze uitnoodiging gehoor, wel vermoedende in welk een ernstige aangelegenheid hij geroepen zou worden, zijn advies te geven. Inderdaad had men hem niet alleen geroepen om advies te geven de hooge vergadering, in welker midden ook de Koning tegenwoordig was, besloot eenstemmig de beslissing van de gewichtige vraag in welken persoon de Frankische christenheid haar zichtbaar hoofd erkennen zou, aan Bernard op te dragen. Het besluit van het concilie, dat van zulk een onbeperkt vertrouwen inden Heilige getuigenis aflegde, werd niet genomen dan na vasten en gebed. Bernard verklaarde zich onomwonden vóór Innocentius, onder bijval van de geheele vergadering. Nu kwam het er op aan dezen Paus ook buiten Frankrijk, met name door den Duitschen Keizer en den Koning van Engeland, te doen erkennen.
	Van den laatsten scheen het nauwelijks te verwachten, daar alle Engelsche bisschoppen er tegen waren.
	Bernard werd naar Normandië gezonden en slaagde er inden Engelschen Koning te winnen, die daarna te Chartres een samenkomst had met Innocentius. De Duitsche Keizerwas moeilijker
	145



	over te halen, hij wilde Innocentius slechts erkennen indien deze hem het recht der investituur (bevestiging vaneen bisschop door den vorst) schonk; deze eisch, die in het pauselijk kamp de grootste ontsteltenis teweegbracht, dreigde plotseling alle onderhandelingen, die te Luik tusschen den Keizer en den Paus eerst naar wensch schenen te verloopen, af te breken.
	Maar St. Bemard, die ’s Pausen zijde niet verlaten had, kwam tusschenbeide en slaagde er in den Keizer van zijn eisch terug te brengen.
	Een belooning voor dezen dubbelen dienst was een bezoek van Innocentius aan Clairveaux, bij welke gelegenheid een eigenaardig voorval plaats vond.
	De orde van Citeaux was het allerfijnste wat op het gebied van kloostertucht bestond en aan het hoofd van de abdij van Clairveaux stond de onverbiddelijke asceet.
	Het is begrijpelijk, dat soms de demon van geestelijken hoogmoed aldaar een arme monniksziel geplaagd heeft. Hoe moest thans die demon ontwaken nu de Paus in eigen persoon dat modelklooster en die model-monniken kwam bezoeken. Nu was het de gelegenheid om Zijne Heiligheid met



	De grootste ontsteltenis verspreidt zich onder de broeders, maar Bernard raakt er niet door in verwarring en zegt met kalme, duidelijke stem niets anders dan: bidt!
	Door het toetreden van Engeland en Duitschland aan dein Frankrijk gevallen beslissing, was het schisma nog niet geheeld, zoolang in Italië zelf nog een machtige partij de zijde van Anacletus hield.
	Eer wijden Paus naar Italië vergezellen en Bernard ook daar met goed gevolg zijn nooit falenden invloed zien aanwenden, staan wij een oogenblik stil bij de geloofsbelijdenis van den stervenden Koning, die wel de vermelding waard is. Zij luidt als volgt:
	„Ik, Lodewijk, ongelukkige zondaar, belijd een eenigen en waarachtigen God, den Vader, den
	Hare kardinalen eens te toonen, hoe zij leefden, die zich inderdaad aan God gewijd hadden. In geen enkel opzicht week men van den regel af, de soberheid der maaltijden werd vermoedelijk nog wat overdreven!, brood met zemelen vermengd enz.; één wordt het te sterk, en terwijl men inde kerk ten koorgezang bijeen is, waarbij de Paus met zijn gevolg tegenwoordig is, roept die broeder eensklaps uit: „Ik bende Christus, zegt het voort.”



	Zoon en den Heiligen Geest; ik belijd, dat één persoon dier Heilige Drieëenheid, de ééngeborene, van dezelfde zelfstandigheid en eeuwig als God, zijn Vader, vleeschgeworden inden schoot van de Heilige Maagd, Maria, heeft geleden, is gestorven en begraven, ten derde dage is opgewekt en ten hemel is gevaren, waar hij is gezeten ter rechter hand van God, den Vader, en dat hij komen zal te oordeelen de levenden en de dooden, ten dage van het grootste en het laatste oordeel. Ik geloof, dat deze Eucharistie (het H. Sacrament des altaars) van zijn zeer heilig lichaam datzelfde lichaam is, dat hij aangenomen heeft inden schoot der Maagd. Ik geloof vast en belijd met mond en hart, dat deze wijn hetzelfde heilige bloed is, dat uit zijn zijde heeft gestroomd, toen hij hing aan het kruis, enz.”
	Maar wij keeren tot Innocentius terug. Tevergeefs trachtte hij zich te Rome te vestigen, de tegen-Paus zetelde er te vast. Andermaal trok hij naar Pisa, waar een groot concilie werd belegd (1134); ook van dit concilie was St. Bernard de ziel. Hij nam deel aan al de beraadslagingen, algemeen was de eerbied, dien men hem betoonde; priesters stonden als wachters aan zijn deur. Op dit concilie werd Anacletus inden ban gedaan. Alleen Milaan



	Ten getale van zeven duizend kwam men hem tegemoet, edelen en gemeenen, ruiters en voetgangers, allen verlieten de stad om den man Gods met den grootsten eerbied te ontvangen. Men kuste hem de voeten, men trok de franje af van zijn kleed om een geneesmiddel te hebben tegen ziekte, want men was overtuigd, dat al wat hij had aangeraakt, heilig was. Zijn zending was een volledig succes, Milaan verklaarde zich voor Innocentius.
	Weldra is zijn roem in Italië evenzeer gevestigd als in Frankrijk. Genua en Milaan wenschen hem tot bisschop, maar hij weigert standvastig, tevreden met den titel van abt van Clairveaux. Als men zijn monniken tracht te bewerken, opdat zij hem overhalen het bisschoppelijk ambt te aanvaarden, antwoorden zij: „wij hebben alles verkocht, wat wij hadden om een parel van groote waarde te bezitten, wij geven dien nooit meer af.”
	Inmiddels had zich voor hem als abt de kring der werkzaamheden uitgebreid. Nauwelijks is hij in Clairveaux teruggekeerd of de groote toevloed van monniken maakt den aanbouw van nieuwe wo-
	verzette zich nog; Bernard werd er door den Paus heen gezonden in gezelschap van de bisschoppen van Pisa en Albano.



	ningen noodzakelijk. Het daarvoor benoodigde geld wordt door vorsten, bisschoppen en particulieren met groote mildheid verstrekt en de broeders, waarvan vele vaklieden waren, kunnen het meeste met eigen handen verrichten.
	Daarna kon hij eindelijk een weinig rust nemen, daar de lange reizen hem zeer vermoeid hadden. Hij trok zich ineen kleine, met loover bedekte hut terug, waar hij zich met het lezen der H. Schrift, voornamelijk met het Hooglied, bezig hield.
	In het laatste tijdvak van zijn leven (1145—1153) werd hem het geluk, dat hem bij al zijn pogingen gediend had, ontrouw, echter zonder dat dit aan zijn roem zou schaden.
	In 1146 besloot hij door schrift en woord tot een kruistocht aan te sporen. Hij zendt dringende brieven aan den Paus en aan de geheele geestelijkheid : indien niemand helpt om het te verhinderen, zullen de vijanden weldra Gods eigen stad veroverd hebben, zult gij het heilige den honden laten ? Lijdelijk toezien zou hier tot eeuwige schande strekken, uw land heeft vele dappere mannen, zoo gordt u aan en neemt de wapenen op, nu hebt gij een krijgstooneel, waarop overwinnen, roem en sterven, winst is.”



	Met beschuldigingen werd de hoofdaanlegger, Bernard, overladen.
	Men liet zich echter door de treurige ondervinding niet afschrikken; in 1150 werd tot een nieuwen kruistocht besloten, waarvan Bernard, ofschoon hij reeds 68 jaren telde, de aanvoerder zou zijn,zoodat blijkt, dat het vertrouwen in zijn persoon toch ongeschokt was gebleven. Het plan werd echter opgegeven, buitendien waren Bernards dagen geteld.
	In het begin van 1153 had een ernstige ziekte hem reeds op den rand van het graf gebracht.
	Hij kwam haar nog genoegzaam te boven om op verzoek van den aartsbisschop van Tri er een geschil bij te leggen, dat tusschen den adel en de geestelijkheid was ontstaan.
	In Clairveaux teruggekeerd, kwijnde hij langzaam weg en stierf den 20sten Augustus van hetzelfde jaar; „hij had het werk volbracht, dat God hem te doen gegeven had”.
	Zijn vijfde biograaf, eender jongeren, die bij zijn sterfbed stond, schrijft: „men zal zich den storm, die door onze zielen ging, kunnen voorstellen, toen
	Men luisterde naar zijn woord, honderd duizenden werden er door in beweging gebracht; de kruistocht werd gehouden, nauwelijks een vijfde kwam terug.



	wij daar een zoo dierbaren schat ons zagen ontvallen. Bernard, gij waart de haven voor de arme schipbreukelingen, het schild der onderdrukten, het oog van den blinde, de voet van den verlamde. Uw hand heelde onze kranke lichamen, uw mond heelde onze kranke zielen; uw aanschijn was zacht, uw uiterlijk liefelijk; gij hebt een rustig leven en een kostelijken dood gehad, want Jezus Christus was uw leven en het sterven uw gewin.”
	Mijn vader voegt hieraan toe: „men zal van de kloosters kunnen zeggen, wat men wil, maar binnen die sombere muren heeft men geweten wat liefhebben is.”



	O it hoofdstuk uit de „geschiedenis van het Roomsch Katholicisme” vangt aan met het volgende citaat uit de Apologia (verweerschrift) van St. Bernard: „Ik spreek niet van de onmetelijke hoogte, onmatige lengte, overbodige breedte, kostbare gezochtheid en zonderlinge beschilderingen uwer kerken, die de aandacht der geloovigen bij hun gebeden afleiden en mij aan den eeredienst der oude Joden herinneren; ik vraag, wat doet al dat goud in het heiligdom? Wij monniken hebben alles verlaten wat de zinnen streelen kan, opdat wij Christus mochten gewinnen; wat vrucht zullen wij er dan van trekken in onze bedehuizen ? Hoe bonter een heiligenbeeld gekleurd is, hoe heiliger men het waant, o ijdelheid der ijdelheden, de kerk schittert in hare wanden en hare armen lijden gebrek. Men behaagt aan de nieuwsgierigen, men onderhoudt niet de ellendigen.
	TWEEDE GEDEELTE 13e en 14e EEUW



	Wij vereeren de Heiligen zoo weinig, dat wij hunne beelden zelfs inden grond leggen, dien men begaat; waartoe die schoone vormen, die voortdurend door stof bevuild worden. En dan die belachelijke monsters, een onbehaaglijke schoonheid, een schoone onbehaaglijkheid, hoe zal ik het noemen? Wat doen op die kerken die vuile apen, die wilde leeuwen, die monsterachtige centauren, die halve menschen, die gevlekte tijgers, die strijdende krijgslieden, die trompettende jagers? Soms ziet ge één hoofd op vele lichamen, dan vele hoofden op één lichaam; hier viervoeters als slangen van achteren, daar visschen met den kop vaneen viervoet, ginds weer een beest dat van voren een paard, van achteren een geit is.”
	Toen de abt zich aldus tegen de Romaansche werken liet hooren, was de Gothische bouwstijl reeds geboren, de stijl van het oneindige, die inde 13e eeuw zijn hoogsten bloei bereikte en een onvergelijkelijk tijdvak vormt inde geschiedenis der Christelijke kunst. Inde kathedraal van Chartres, aangevangen in 1140, is van den Romaanschen stijl reeds weinig meer te bespeuren en de kathedralen van Noyon en Sentis, begonnen in 1150, zijn beslist Gothisch. Die stijl is in Frankrijk ontstaan, en wel



	De eigenlijke kathedraal der middeleeuwen is dus een Fransche schepping; hoe ontstond die merkwaardige bouwstijl, die gedurende bijna vier eeuwen Katholiek Europa met werken bedekte, welke in hooge mate den stempel der oorspronkelijkheid dragen?
	De Gothische stijl is dooreen natuurlijke ontwikkeling uit den Romaanschen bouwtrant voortgekomen. Vóór de 11 e eeuw waren de kerken navolgingen van de oude basilieken uit den tijd der Christelijke keizers; na het jaar 1000 ondergaat de bouwkunst de gewichtigste verandering. Inde plaats van het getimmerte, dat het dak droeg en dat men binnen inde kerk zien kon, komt het gewelf, schoormuren worden aangebracht, de evenredigheid tusschen hoogte en wijdte wordt anders, tegelijk vertoont alles een stijl, en die stijl is sierlijkheid, de vorm van de kerk is scherp bepaald: het Latijnsche kruis, het hooge schip in het midden,
	inde Ile de France; daar zijnde Gothische kerken een eeuw ouder dan elders in Europa, daar werden al de beroemde architecten van den Gothischen stijl geboren. Erwin van Steinbach, de eerste Gothische bouwkunstenaar van niet Franschen oorsprong, is pas van het jaar 1277.



	aan beide zijden twee lagere gangen. Twee torens versieren den hoofdingang, het roos vormige venster voltooit den gevel. Zoo was de Romaansche stijl geboren, waaraan men zich inde zuidelijke helft van Frankrijk hield, maar in het Noorden ontving deze bouwtrant een ingrijpende wijziging. Hier vond men de Romaansche kerken te zwaar en zag men in, dat men ze veel rijziger kon maken. Het is alsof een machtige adem de Romaansche basiliek doordringt en uitzet, de dunheid der muren bereikt het uiterste, de kolommen schijnen alleen te dienen als sieraad. De kleine vensters verlengen zich in het oneindige, de opgaande lijn vervangt de horizontale. De bouwmeester schijnt er voornamelijk op uit verwondering te wekken; het hooge gewelf schijnt op de sierlijke, lichte colonnade te rusten. Inderdaad rust het op hetgeen buiten de kerk tot steun wordt aangebracht.
	Zoo bereikte men werkingen, die sterk tot de verbeelding spraken en het godsdienstig gevoel beter bevredigden.
	Opmerkelijk is het dat, terwijl de Romaansche kerken nog ten deele het werk der geestelijkheid waren, de Gothische uit de handen van leeken zijn voortgekomen en dus een schrede beteekenen naar



	Op deze kathedraal prijken 14 deugden, waaronder eene, die, met een aureool van heiligheid om het hoofd, den naam draagt van „Libertas”. Dat woord was een profetie voor de kunst en die profetie is het eerst uitgesproken ineen schepping van leeken, maar van leeken, die van de vurigste godsdienstige geestdrift blaakten, zoodat de arbeiders geen ander loon verlangden, dan wat voldoende was voor het dagelijksche brood.
	Het woord op de kathedraal van Chartres, vrijheid, was inde Katholieke Kerk der 13e eeuw slechts ineen bepaalden zin op zijn plaats.
	In Rome regeerde toen de geweldigste en machtigste aller pausen, Innocentius 111, in wien het Katholicisme misschien zijn hoogsten triomf heeft gevierd, waarin het met bewonderenswaardigen tact, door de instelling der bedelorden, voor zich de betoovering verzekerde die, in het oog der openbare meening, van de vrijwillige armoede uitging.
	Hier moet het beeld van den man een plaats
	de secularisatie (de verwereldlijking) der kunst; de kathedraal van Chartres werd geheel door metselaars uit Normandië gebouwd.



	vinden, die ineen belangrijk opzicht de volledigste uitdrukking is van den geest der Katholieke vroomheid in het begin der 13e eeuw, St. Franciscus van Assisi, die na een vroolijke jeugd en na een ernstige ziekte zich ineen grot nabij Assisi terugtrekt en daar zijn verbintenis met „de schoonste bruid”, met armoede en ellende, aangaat.
	Nu is hij gelukkig, volstrekt niets bezittend en zich voedend met het overschot van andermans tafel, maar zijn besluit staat vast: restauratie van het oorspronkelijke Evangelie der armoede.
	Op den iöen Mei 1209 sluiten de eerste twee discipelen zich aan en weldra zijn het er acht, die twee aan twee uittrekken en slechts één roeping gevoelen: het prediken van boete en berouw. Toen de discipelenkring elf telde, trok Franciscus naar Rome om de nieuwe orde door den Paus te laten wettigen; een merkwaardig oogenblik, toen daar vertegenwoordigers der twee groote richtingen in het Katholicisme tegenover elkaar stonden. Franciscus, de man der armoede en nederigheid; Innocentius 111, de man van de beheersching der wereld.
	Na eenige aarzeling eindigt de Paus met zijn toestemming te geven.



	Ziedaar wat de harten stal en de geestdrift deed ontvlammen; het eerste woord van de Bergrede, „Zalig zijnde armen”, werd zichtbaar en tastbaar gepredikt en men was, vooral in Italië, nog ineen toestand, evenals toen in Galilea, waarin die prediking doel kon treffen, beter dan de welsprekendste taal.
	Franciscus overleed 4 October 1226; twee jaar later verklaarde de Kerk hem heilig.
	In het jaar 1212 had zich ook een vrouwelijke orde naar de Franciscaner regels gevormd, waarvan de eerste abdis Glara Scifi was; de nonnen
	Met deze orde treedt het monnikwezen een nieuw tijdvak in. Als kluizenaar was de monnik begonnen, thans begeeft hij zich midden in het gewoel der wereld om te bedelen, het gebedelde aan de armen uitte deelen, en zoo doende gehoor te geven aan het diepste medelijden met hun lot. Het is de koenste weddenschap van het vleesch met den geest, de stoutste uittarting aan de heb- en schraapzucht om haar onbeschaamdheid vol te houden tegenover de volstrekte belangeloosheid der christelijke armoede. Het is de stralenkrans om het hoofd van hem, die in letterlijken zin niets heeft waar hij het hoofd kan nederleggen, de verheffing van den kleine in het rijk Gods.



	deden wel gelofte van armoede, maar gingen niet uit om te bedelen.
	Een derde orde, de zoogenaamde Tertiarii, oorspronkelijk broeders en zusters der boete, bleef voor het uiterlijke inde wereld, maar diende God zooveel mogelijk in overeenstemming met den Franciscaner regel. Ook dit was een groote innovatie in het monnikswezen, een breken met opsluiting en celibaat als onmisbare voorwaarden, het leggen vaneen nog hechter band tusschen monnik en maatschappij.
	Hier kon elk vertrek een cel, elke woning een klooster worden. Honderdduizenden uit den middenstand hebben zich onder deze Tertiarii laten opnemen, vooral ook omdat de orde geen onderscheid van stand tusschen haar leden kende.
	Alles nemende Franciscanen inde Schrift letterlijk, alles. Wat is hierbij onze nieuwerwetsche rechtzinnigheid. Als het er op aan zou komen, dat een slang niet bijt en een gif niet doodt, en men, alles prijsgevende, inden hemel alles zal terugontvangen, neemt men wijselijk zijn toevlucht tot de „geestelijke opvatting”.
	Bij Franciscus daarentegen zien wij hetgeen een tijdgenoot „de dronkenschap des geestes” noemt.



	Hij heeft de bloemen lief en kan geen dier, hoe onaanzienlijk ook, kwaad doen; het is de paradijs vertrouwelijkheid met alle gedierten en zijn menschenliefde spreekt uit de innige gehechtheid waarmee men aan hem verbonden is. Misschien is geen menschenkind zoo bemind geweest als hij; wie zijn kleed mocht aanraken, prees zich gelukkig; als men wist dat hij naderde, liepen allen met groene takken hem tegemoet onder het luiden der klokken en het aanheffen van psalmen. Het schaadde zijn nederigheid niet; in Gods dienaar, zeide hij, wordt slechts het goddelijke geëerd, dat door hem werkt.
	Voor de oogen eener eeuw, hier onverschillig door haar scepticisme, ginds ontgoocheld door den aanblik eener verwereldlijkte kerk en geestelijkheid, moest de Christus afgeschilderd worden inden adel zijner geestdrift, inden gloed zijner verzoenende liefde, inde belangeloosheid zijner zelfopoffering, en dit afbeelden moest geschieden, niet dooreen boek, zelfs niet dooreen woord, maar dooreen levend mensch, die dit deed uit innerlijken drang
	11
	Liefde is de grondtoon zijner vroomheid, de geheele natuur klinkt hem als een goddelijke symfonie inde ziel.



	des harten; Franciscus heeft dit gedaan en zich zelve niets geacht, ten einde de menschen te bekeeren tot het Evangelie der verzoening.
	Diezelfde hoogste vorm van het ascetisme, dat verloochenen van alle vleeschelijke banden, dat staan naar het volstrekte leven van den geest, met volkomen achterstelling van het lichaam, was voortaan het wachtwoord van de Katholieke vroomheid. Vrouwen zullen ons dat ascetisme toonen met al den hartstocht waarvoor haar natuur vatbaar is.
	Twee vrouwelijke Heiligen, St. Elizabeth inde 13e, St. Katharina van Siena inde 14e eeuw sluiten zich aan; de eerste aan de orde van Franciscus, de tweede aan die van Dominicus. Aan dit dubbele type der Christin uit de middeleeuwen zijnde volgende bladzijden gewijd.
	Elizabeth was de tijdgenoote van den Heilige uit Assisi; zij werd in 1207 te Pressburg geboren uit het huwelijk van Andreas 11, Koning van Hongarije met Gertruda, dochter van den hertog van Meran en Carinthië.
	Op haar 4e jaar kwam zij naar den Wartburg en werd daar opgevoed met 7 adellijke jonkvrou-



	Haar vroegtijdige vroomheid trok in het begin aan, maar langzamerhand was haar strenge godsdienstigheid, gepaard aan eenvoud van kleeding en mildheid jegens de armen, een ergernis in het oog van allen, die den jongen landgraaf, Lodewijk van Hessen en Thüringen, die reeds vroeg met haar verloofd was, niet gaarne met zulk een begijntje zagen huwen; maar hij bleef getrouw en zeide: „Ich wil mijn Elysabeth haben.” In 1220, toen zij 13 was, werd het huwelijk voltrokken.
	„Zijn Elysabeth” was evenwel slechts ten deele de zijne, hij moest haar deelen met den hemelschen Bruidegom.
	Zij leefde geheel als een Franciscaansche van de derde orde, midden inden nacht opstaande om zich door haar vrouwen te laten kastijden, zich beperkende tot de allersoberste spijs, ook haar was de dorst der armoede en de „dronkenschap desgeestes”.
	Meer dan eens, als zij met haar kroon en kleedij als landgravin de kerk binnentrad en het Kruisbeeld zag, was de indruk haar te machtig; dan deed zij alle tooisel af en wierp zich ter aarde. Zij
	wen; onder deze bevond zich Gusta, uit wier mond de voornaamste bijzonderheden van haar leven ons bekend zijn.



	leefde inde hutten der armen en ontzag zich niet, lijders aan besmettelijke ziekten en melaatschen in haar eigen slot, den Wartburg, op te nemen; één legde zij zelfs bij afwezigheid van den graaf in het bed van haar en haar gemaal.
	De legende heeft daarbij het volgende verhaal gesponnen: Zijn moeder, reeds lang op haar schoondochter gebeten, vertelt haar zoon, toen hij onverwachts terugkomt, wat gebeurd is; maar als hij de beddedeken optilt, vindt hij een kruisbeeld.
	Een andere mooie legende vermeldt dat, toen zij eens met etenswaren voor de armen van den Wart burg afdaalde, de graaf haar tegemoetkwam, en als hij zien wil wat zij bij zich heeft, vindt hij slechts rozen.
	Elizabeth was in Duitschland het eerste lid van de derde orde. Franciscus zond haar als huldeblijk den mantel, dien hij gewoon waste dragen en Elizabeth hing dit zeker niet zeer zindelijke kleedingstuk om haar schouders, wanneer zij een bijzondere genade van God wilde afsmeeken. Dit zijn niet, zegt de schrijver, de smakelijkste zijden dier mystieke vroomheid, die inde 13e eeuw zooveel betoovering uitoefende, maar wel zeer kenmerkend.
	In korten tijd, bij haar eerste moederweelde telde



	Eerst had zij nog getracht hem terug te houden en gezegd: „lieber bruder,” (broeder en zuster noemden zij elkaar altijd) „seys nit weder Gott so belib bey mir,” maar als hij zegt, dat zijn gelofte heilig is, „do gab zy irren willen in Gottes Namen.”
	Als het uur van afscheidnemen gekomen is, kunnen zij zich niet van elkander losscheuren, „seine allerliebste Elisabeth wollte noch keinen Abschied von ihm nehmen . . . also iitten sie met traurigen hertzen neben einander.”
	Eerst zou zij slechts één dag hem begeleiden, maarden geheelen tweeden dag reed zij nog naast hem, „sy wuste nicht ob sy mit ime wolde, adder (oder) ob sy wolde bliben.” Eender heeren van het gevolg had nu den moed tusschenbeide te komen en zeide:
	„Gnaediger Herr, lasset unsre gnaedige frowe wedderkeren: es muss doch syn.”
	zij slechts 16 jaar, had zij 4 kinderen; haar ascetisme schaadde blijkbaar niet aan haar huwelijksliefde, en als zij hoort dat Lodewijk gelofte heeft gedaan om aan den kruistocht deel te nemen, heeft zij al haar vroomheid noodig om tot de kalmte des gemoeds te komen en hem het afscheid van haar en hun kinderen niet te moeilijk te maken.



	Op die woorden besloot Elizabeth eindelijk terug te gaan. Op den Wartburg teruggekeerd, nam zij terstond het weduwenkleed aan, dat zij nooit meer zou afleggen.
	De doodstijding komt. Lodewijk is reeds onderweg gestorven. „Gestorben, gestorben,” weeklaagt de arme twintigjarige weduwe door alle zalen van den Wartburg, „ach, wie will ich koenen leben ohne dein gegenwart... o mein staerke mich in meiner Schwachheit, troste mich trostelosin wetwen der, der wetwen und weisin mit synen gnadin nicht vorlessit.”
	Met den dood van Lodewijk veranderde haar uitwendige toestand ook geheel. Door haar onbarmhartige zwagers uit den Wartburg verdreven, doolde zij eerst inde meewarigste nooddruft rond en vond eindelijk een toevlucht bij haar oom, den prins-bisschop van Bamberg.
	Pas de Ridders, die haar gemaal begeleid hadden, en uit het Heilige Land teruggekeerd waren, bewerkten, dat zij den Wartburg weer kon betrekken.
	De tijd der ballingschap had zich gekenmerkt door lange samenspraken met de Moeder Gods, met wier bezoeken zij zich begunstigd waande.



	Elizabeth kan nu weder rustig op den Wartburg leven, dien haar zwager Hendrik haar geschonken heeft, maar nu neemt haar behoefte aan ascese, aan vrome boetedoening de overhand.
	Zij laat bij het Minorietenklooster te Marburg een kleine woning bouwen uit hout en klei en trekt zich daar met haar kinderen terug, om God te bidden, dat Hij haar geve de volkomen verachting van alle aardsche goederen en haar ontneme de overmatige liefde tot haar kinderen.
	Haar gebed wordt verhoord. „Mijn geliefde kinderen getuigt zij zijn voor mij vreemden geworden, God heb ik ze geofferd, hem heb ik ze toevertrouwd, nu heb ik geen enkel schepsel meer lief, maar alleen den Schepper van allen.”
	Dit is dezelfde vrouw, die van haar gemaal geen afscheid kon nemen en op het punt stond hem naar het Heilige Land te begeleiden!
	Op Goeden Vrijdag van het jaar 1230 neemt zij den sluier; van haar zegel neemt zij het wapen weg en vervangt het door het beeld vaneen ongeschoeiden Franciscaner.
	Van nu aan begint een leven, dat de schrijver van dit hoofdstuk overeen der Heiligen der Katholieke Kerk niet in al zijn bijzonderheden wil ver-



	halen, zoozeer verloopt het in al de walgelijkheden van de meest overdreven kruisiging van de natuurlijkste instinkten eener vrouw, zoodat haar tijdgenooten haar voor krankzinnig beginnen te houden. Gelukkig duurt dit leven niet lang, 19 December 1231 geeft zij op 24-jarigen leeftijd den geest.
	Vier jaar later, 26 Mei 1235, heeft haar heiligverklaring onder Paus Gregorius IX plaats, de eerste Paus, die voor het canoniseeren (iemand inden canon der heiligen opnemen) vaste regels bepaalt.
	Deze canonisatie had als volgt plaats: Ineen consistorie, voorgezeten door den Paus, en door de patriarchen van Antiochië en Jeruzalem, zoowel als dooreen groot aantal kardinalen bijgewoond, worden eerst de officieel opgemaakte berichten omtrent het leven van Elizabeth voorgelezen, waarna men eenstemmig van oordeel is, dat tot hare heiligverklaring kan worden overgegaan. Daarop worden dezelfde berichten aan de gemeente voorgelezen, welke in vrome geestdrift uitroept: „Heilig verklaren Allerheiligste Vader, heilig verklaren en dadelijk!”
	Toen de feestdag was aangebroken, begaf de Paus zich met de patriarchen, de kardinalen en prelaten, door duizenden geloovigen gevolgd, in plechtigen optocht naar het Dominicaner klooster te Perugia.



	Nadat elkeen geknield en gebeden had, hief de Paus het schoone kerklied „Veni, creator spiritus” aan. met welk gezang de gemeente instemde. Toen werd op het woord van den Kardinaal-diaken: „flectamur genua” (buigen wijde knieën) weder geknield, waarna de Paus, de mijter op het hoofd, den troon besteeg en Elizabeth op de volgende wijze heilig verklaarde:
	„Ter eere van den almachtigen God, Vader, Zoon en Heiligen Geest, ter verheffing van het Katholieke geloof en ter uitbreiding van den Christelijken godsdienst, op gezag van dienzelfden almachtigen God en van de gelukzalige Apostelen Petrus en Paulus, zoowel als op ons gezag verklaren en bepalen wij, dat Elizabeth, zaliger nagedachtenis, bij haar leven hertogin van Thüringen, Heilig is en inde rangorde der Heiligen moet worden opgenomen ; wij nemen haar daarin op en verordenen tevens, dat de algemeene christelijke kerk haar feest en haar dienst telkenjare met plechtigheid en devotie viere, ten dage van haren dood, den igden November. Bovendien verleenen wij krach-
	Bazuingeschal kondigde zijn komst aan. Allen, ook de Paus, droegen waskaarsen, door den landgraaf van Hessen geschonken.



	tens hetzelfde gezag aan alle geloovigen, die waarachtig berouw toonen, gebiecht hebben en op genoemden dag haar graf bezoeken, een aflaat van één jaar en veertig dagen.”
	De Paus hief daarna het „Te Deum” aan, door de gemeente meegezongen, waarna een kardinaaldiaken met luider stem sprak: „Heilige Elizabeth, bid voor ons, hallelujah.”
	Milde uitdeelingen aan de armen besloten de plechtigheid.
	Elizabeth’s geschiedenis heeft voor ons uiteen historisch oogpunt een dubbel belang, zegt de schrijver; 300 jaren na haar dood heeft een monnik van de Augustijnerorde, Luther, den zedelijken moed, het gewaande geneesmiddel: „zielerust in zelfkwelling te zoeken”, dat onder den machtigen invloed van St. Franciscus door on telbaren was aangenomen, te oordeelen, in naam van hetzelfde waarmee het aangeprezen werd, namelijk dien eerbiedwaardigsten eisch des iowendigen levens, den eisch der heiligheid... De veelzijdigheid des Christendoms is zoo groot, dat men niet weet in wien meerde geest van Christus woonde, in St. Franciscus of in Luther.



	Zulk een omwenteling inden geest vaneen godsdienst getuigt vaneen zeldzame levenskracht.
	Het Katholicisme moest tot de stoutste overdrijving komen om den geest des tijds meester te blijven.
	De ketterij dier dagen was het Manicheïsme, dat is, verachting van het stoffelijke ter botviering van rat de zinnelijkheid; het reformatorisch katholicisme dier dagen was, verachting van het stoffelijke ter loutering van den geest.
	Men staat met eerbied stil bij de voetstappen dier Heiligen, die, voorwaar anders dan in zachte kleederen, de groote overlevering van het Christelijk spiritualisme in stand hebben gehouden.
	In 1215, vijfjaren na Franciscus, stichtte Dominicus de orde der Dominicanen, later die der
	Het tweede historische belang ligt inden weg, dien het Katholicisme in vijf eeuwen heeft afgelegd. Naast de heiligenbeelden van St. Elizabeth en St. Franciscus stelle men de beelden van St. Lioba en St. Bonifacius; inde achtste eeuw: rust, maathouden, zelfbeheersching, nuchterheid, overleg; in de 13e eeuw: overspanning, overdrijving, gejaagdheid, de „dronkenschap des geestes”, de dweepzucht des geloofs en der liefde.



	„Fratres praedicatores” (predikheeren) genoemd.
	Dominicus werd in 1170 te Calaroga in Oud-Castilië geboren. Hij studeerde aan de hoogeschool te Valencia en onderscheidde zich daar reeds door zijn liefde voor de armen, waardoor hij de aandacht van den bisschop van Osma trok, die hem tot kanunnik benoemde en hem medenam op een reis naar Toulouse, waar hij in aanraking kwam met de sekte der Albigenzen. Bij den bisschop, dien hij vergezelde, kwam het eerst het denkbeeld op om de ketters met hun eigen wapens aan te grijpen.
	De bisschop wordt op een concilie te Montpellier getroffen door de weelde, die katholieke geestelijken ten toon spreiden, en geeft onverholen te kennen, dat hier niet slechts gesproken, maar een voorbeeld moet worden gegeven, opdat men inde oprechtheid van het katholiek geloof datgene doen mocht wat, volgens hem, bij de ketters slechts geveinsdheid was. De daad bij het woord voegende, zendt hij zijn gevolg, zijn paarden, en al het eenigszins overtollige naar huis; de andere leden van het concilie volgen zijn voorbeeld en nu begint men te voet de streek door te trekken om de katholieke waarheid te prediken.
	In zijn diocees teruggekeerd, overleed de bis-



	Nu stond Dominicus nagenoeg geheel alleen, doch hij hield stand en langzamerhand sloten verschillenden zich bij hem aan. Toen hun aantal een twintigtal bereikt had, kreeg hij gelegenheid Paus Innocentius omtrent zijn bedoelingen met een nieuwe Orde in te lichten; deze richtte zich naar het model der Augustijnsche Orde en werd 22 December 1216 door Paus Honorius, den opvolger van Innocentius, bevestigd. In i22owerdinßologna het eerste Kapittel (vergadering van kloosterlingen) gehouden, waar de aanneming van het beginsel der volstrekte armoede door Dominicus werd doorgezet. Het volgend jaar stierf de stichter, 12 jaar later had zijn heiligverklaring plaats, doch niet dan nadat te Bologna en Toulouse Pauselijke inquisiteurs, in tegenwoordigheid vaneen notaris, onder eede afgelegde verklaringen van getuigen omtrent den levenswandel van Dominicus hadden opgenomen. Honderd getuigen werden gehoord, maar van slechts 9 zijnde verklaringen bewaard gebleven. Hun mededeelingen ademen de diepste vereering en de innigste liefde voor Dominicus, dien zij afschilderen als predikende langs alle wegen,
	schop kort daarna, waardoor ook de ijver der anderen verkoelde en zij huiswaarts keerden.



	zich geen rustbed gunnende dan een bank of den harden grond, terwijl hij menigen nacht voor het altaar onder een vloed van tranen in gebeden doorbracht, met zachtheid zijn volgelingen berispende en tevens „hun trooster”, onafhankelijk van de lichaamsbehoeften en bovenal zoo nederig, dat hij niet dan gedwongen de leiding behield van de Orde, die hij zelf gesticht had.
	De eigenlijke geest van Dominicaner en Franciscaner wordt het best gekend uit den strijd die ontbrandde tusschen hen en de Universiteit van Parijs.
	In 1217 had Dominicus eenige zijner volgelingen naar Parijs, het brandpunt der beschaving dier tijden, gezonden, waar de Universiteit hun, op verzoek van den Paus, een woning gaf tegenover de kerk St. Etienne des Grez; doch weldra hadden de Dominicanen een eigen kerk en eigen schoollokaal, hun door Koning Lodewijk den Vrome, een Franciscaner van de derde orde, geschonken, en een klooster; uit dat klooster zouden Pausen, kardinalen, patriarchen, bisschoppen voor de geheele christenheid voortkomen; in die kerk zou de eer der begrafenis gevraagd worden voor de hoofden van drie takken der koninklijke familie, Bourbon, Evreux en Valois.



	Tot dit besluit werkte een dieper liggende oorzaak mede, en wel de volgende.
	Rome gevoelde hoe langer hoe meerde behoefte aan meer eenheid, grootere snelheid van beweging en leiding dan bij een volledige eerbiediging van de zelfstandigheid der geestelijken en der provinciale conciliën kon worden bereikt.
	De Paus van Rome wilde overal zelf tegenwoordig zijn, over het hoofd der hiërarchische rangorde zelf kunnen handelen, maar, waar hij een
	De strijd, die in 1253 ontbrandde met de universiteit, was het gevolg vaneen onbelangrijke gebeurtenis; het willekeurig gevangen nemen van vier studenten gevoelde de universiteit als een krenking harer privilegiën, en toen de regeering haar de verlangde voldoening niet ten volle gaf, staakte zij haar lessen en verbond zich bij eede herstelling van het vermeende onrecht te eischen. Maar twee Dominicanen en een Franciscaner, die aan het universitaire onderwijs deelnamen, weigerden dien eed af te leggen, waarop de universiteit het besluit nam voortaan niemand onder haar leeraren op te nemen, die niet te voren haar statuten had bezworen, en monniken van het onderwijzend personeel uitte sluiten.



	plaatselijke geestelijkheid tegenover zich vond, die, naijverig op haar rechten, Rome’s aanmatiging weerstand bood, was de Paus eigenlijk machteloos. Toen ging Rome een groote schrede verder en vond inde emancipatie van het monnikswezen een machtig, slechts van zijn bevelen onmiddellijk afhankelijk leger; was tot hiertoe de macht, de invloed dier monniken veelal beperkt geweest tot de plaats, waar zij zich bevonden, thans verlaten zij de enge kloostermuren, begeven zich onder het volk, even bereid het leergestoelte te beklimmen, als het vertrek van armen en rijken, van onderdaan of vorst binnen te dringen. Nu was de breuk met de officieele hiërarchie volkomen, die bijna het aanzien kreeg vaneen log gevaarte tegenover die beweeglijke, lichte troepen der bedelorden.
	Tweeërlei zal nu duidelijk zijn: zoowel, dat de goedkeuring der bedelorden een meesterstuk was van Rome’s praktische wijsheid en dat diezelfde orden een doorn in het oog moesten zijn der vertegenwoordigers van de oude, in haar onderdeden zelfstandige priesterheerschappij.
	Nu was het de tijd niet meer om met die geheele officieele, maar inde openbare schatting ondermijnde hiërarchie aan te komen bij den geest



	Maar dit juist was een doorn in het oog der oude conservatieve partij, die nooit begrijpen zal, dat nieuwe tijden nieuwe middelen eischen. De universiteit van Parijs was inde dertiende eeuw het bolwerk dier partij; dit was de dieper liggende oorzaak van haar strijd bedelorden.
	Het ontbrak niet aan ernstige aanklachten tegen deze en men zocht naar een handboek, waaruit men de geloovigen zou kunnen onderwijzen ten aanzien van de gedragslijn, die men had te volgen tegenover de beide groote revolutionnaire corporatiën.
	Guillaume de St. Amour was de groote woordvoerder der universiteit; zoo ontstond het geschrift,
	12
	der eeuw, de spiritualistische denkbeelden zaten in de lucht, daar kon geen deftige en geleerde aartsbisschop helpen, daar baatte alleen een geloovig bedelaar en een prediker, die zich inde lijn van het Eeuwig Evangelie bewoog. Rome heeft op een gegeven oogenblik de „praktische wijsheid” gehad om hetgeen oorspronkelijk zijn twee groote steunpunten waren geweest: hiërarchisch episcopaat en overlevering, ter zijde te stellen, om zijn voordeel te doen met de individueele bezieling van den in de richting des tijds zich bewegenden geloovige.



	dat zijn naam vereeuwigd heeft: „de periculis novissimorum Tempo rum”: „over de gevaren der laatste tijden”. Het zag het licht in 1256 en maakte in dien tijd tegenover de bedelorden den indruk, dien de „Lettres a un Provincial” inde 17e eeuw ten nadeele van de Jezuïeten maakten.
	Reeds in October van hetzelfde jaar werd Guillaume’s boek door den Paus veroordeeld en wel op grond van de daaruit gebleken miskenning van het Pauselijk gezag. Het boek moest verbrand worden en hij die het goedkeurde of verdedigde, zou als vijand van de Katholieke kerk worden aangemerkt.
	Maar daarbij liet de Paus het niet. Hij deelde zijn veroordeeling aan den koning van Frankrijk mede, drukte dien vorst de bescherming der bedelorden op het hart en beval de aartsbisschoppen van Tours en Reims van de gewone professoren inde godgeleerdheid herroeping te verlangen van hetgeen tegen de orden was aangevoerd, inzonderheid in het boek „de periculis”, onder straffen van schorsing, ja van kerkelijke uitbanning, en gelastte de geheele geestelijkheid, de Dominicanen steeds als goede dienstknechten van Jezus Christus te ontvangen.



	Dit is de uiterlijke geschiedenis van den strijd, die de gemoederen in dien tijd zeer in beweging bracht.
	Bij den dood van Paus Alexander waren de scherpe zijden reeds eenigszins afgestompt, maar, zegt Pierson, men heeft zoowel bewondering voor de betoonde onafhankelijkheid en veerkracht der oppositie als voor het doorzicht van Rome, dat er een schisma (het zich afscheiden van de R. K. kerk door den Paus gehoorzaamheid te weigeren) aan waagde om de orden de hand boven het hoofd te houden, hetgeen voor de verbreiding en bevestiging van het katholieke geloofvan onberekenbare waarde is geweest.
	De universiteit van Parijs hield niettemin stand en handhaafde het goed recht harer corporatie. Zij weigerde de Dominicanen onder het onderwijzend personeel op te nemen en dacht er niet aan het veroordeeld geschrift te herroepen. Guillaume de Saint-Amour ging zelf naar Rome om zich persoonlijk voor den Paus te verdedigen, doch de predikheeren verdubbelden hun ijver bij den Paus en verkregen, dat deze Guillaume uit Frankrijk verbande onder het strengste verbod ooit te onderwijzen, terwijl zijn anathema (banvloek) de geheele universiteit trof.



	Een kleingeestige politiek zal men nooit aan Rome ten laste kunnen leggen, dat steeds de gunst en den bijval van het oogenblik heeft weten op te offeren aan de belangen der toekomst, die niet altijd door de gemeente of ook door de geleerden werden begrepen.
	Onder hen, die voor de bedelorden inde bres sprongen, vinden wijde beroemde namen van Thomas Aquinas en Bonaventura, voor wie de Christus der bedelorden de historische Christus is, zooals de Evangeliën ons hem doen kennen.
	Het heiligen ideaal der middeleeuwen vat de schrijver het liefst samen in dat eene woord: „opgaan in God” en verstaat daaronder die volkomen belangeloosheid, dat onttrekken van de ziel aan de beslommeringen van het praktische leven, dat altijd de behoefte is geweest van de besten van ons geslacht. Inde bijbeltaal gesproken, is hun leven „verborgen in God”, weigeren zij te gelooven, dat Gods Koninkrijk hier of daar is, gedachtig aan het woord: „het is binnen in ulieden”.
	Het „heiligen ideaal der middeleeuwen” wordt besloten met de beschouwing van het beeld van Katharina van Siena, de vrouwelijke Heilige van de orde der Dominicanen, zooals Elizabeth die der Franciscaner orde was.



	Op haar zesde jaar had zij reeds een gezicht van den Heiland, die het kruis over haar maakte. Van dat oogenblik is haar levensrichting bepaald.
	Om aan het verlangen harer ouders, die haar wilden uithuwelijken, te ontkomen, scheert zij zich al het hoofdhaar af. Op haar 15e jaar neemt zij het, met een zwarten mantel omhangen, witte gewaad van de tertiaire orde der Dominicanen aan. Haar vertrek in het ouderlijk huis blijft haar cel, waar zij voortdurend gesprekken met den Heiland heeft.
	Eens is zij daar ten prooi aan groote aanvechting, haar verbeelding werd verontreinigd. Tevergeefs verdubbelt zij de zelfkastijding. Eindelijk verschijnt Jezus. Waar waart gij, o Heer!, toen mijn hart door zulke schandelijke dingen bestormd werd ? In uw hart, luidt het antwoord. En het was zoo vol van slechte gedachten, zegt Katharina. En de Heer: Ware ik niet in uw hart geweest, dan hadden die verzoekingen u niet zoo smartelijk aangedaan. Uw lijden was het bewijs mijner tegenwoordigheid.
	Verwonderlijk diepzinnig! zegt de schrijver.
	Het was slechts een van de tallooze, in vertrouwe-
	Geboren in 1347, het 23e kind harer ouders, was zij reeds vroeg een kind van bijzondere vroomheid.



	lijkheid elke voorstelling te boven gaande gesprekken, die zij met den Heiland houdt en later aan haar biechtvader mededeelt. Zij verlooft zich met Jezus.
	Evenals St. Franciscus ontvangt ook zij, en wel het eerst den i8en Augustus 1370, toen zij 23 jaar was, het litteeken van Christus’ wonde inde hand.
	Christus is nu haar bruidegom, naar wiens omarming haar zinnelijke vroomheid tot uitterens toe verlangt. „Oh dolce e amoroso cavaliere”, noemt zij hem ineen harer brieven. De hoogste spanning der liefdessmart doet haar eens bewusteloos, schijndood nederliggen, zoodat reeds toebereidselen worden gemaakt voor haar begrafenis.
	Hetgeen inde zielsverheffing vernomen werd, werkte alras naar buiten. Een taak werd haar door den Heiland opgedragen, waaraan zij zich te vergeefs poogde te onttrekken door allerlei bedenkingen, zoowel aan haar geslacht als haar onwetendheid ontleend. „Haar cel moet zij verlaten voor het heil der zielen.”
	Allereerst moet dit geschieden door werken der liefde: kwistige aalmoezen, lichaamssmarten, op zich genomen ter wille van haar gestorven vader, voorbede voor haar zieke moeder, maar vooral was



	St. Katharina Detail uit het „huwelijk van St. Katharina” van Lorenzo Lotto Alte Pinakothek, München Verkleinde reproductie der afbeelding in het Aprilnummer van Pantheon



	



	Zij geneest door haar wondermacht; zelfs op een afstand werken haar gebeden, en langzaam vormt zich een kring om haar en stroomen de scharen toe om haar te hooren. Velen uit alle standen, zelfs ook steden, vragen haar om raad en steun.
	Ten gunste en op verzoek van het oproerige Florence, vermaande zij den Paus tot mildheid en doet dat evenzeer ineen aangelegenheid, die met de onlusten van Italië nauw samenhing: ’s Pausen verblijf te Avignon. Zij wil, dat de Heilige Vader onmiddellijk terugkeere naar Rome, maar zonder leger, slechts het kruis inde hand, en schrijft hem:
	„Kom als een zacht lam.” Zij was overtuigd, dat de oproerige geest in Italië ook het gevolg was van het slechte gedrag der priesters en verwijt den Paus, dat hem de veerkracht ontbreekt om de onnutte leden af te snijden.
	Florence zendt Katharina naar Avignon om met den Paus te onderhandelen. Met groote vrijmoedig-
	het ziekenverpleging; het verzorgen van melaatschen geeft haar zweren aan de handen, het verbinden vaneen etterende vrouwenborst staat haar zoo tegen, dat zij, om zichzelve te straffen, den etterbuil uitzuigt!



	heid maakt zij den Paus opmerkzaam op den onzedelijken toestand zijner omgeving, welke „in plaats vaneen paradijs te zijn, van satanische zonden stinkt”.
	Haar aanhouden wordt met het gewenschte gevolg bekroond; maar nog rust zij niet, zij zegt den Paus, dat het voor het heil zijner ziel beter ware, zijn ambt neer te leggen, dan het niet te gebruiken tot reiniging der kerk.
	Haar brieven aan den Paus en aan vele koninklijke en hoogadellijke mannen, moesten in het begin gedicteerd worden, daar zij eerst op later leeftijd, na haar terugkomst uit Avignon, lezen en schrijven leerde. In deze brieven toont zij, hoe rechtgeloovig zij ook bleef, een groote geestelijk gezinde onafhankelijkheid jegens de kerkgebruiken.
	„Het; geloof, ’ ’ verklaart zij,,,vindt overal een plaats des gebeds, het behoeft daartoe geen lange bedevaarten. Uit genade neemt God den zondaar aan, niet wegens eenig werk. Zelfkastijding is slechts een middel. Is het lichaam te krachtig tegenover den geest, tuchtig het; is het te zwak, laat dan niet slechts het vasten na, maar eet vleesch, en hebt gij aan eenmaal vleesch per dag niet genoeg, zoo neem het viermaal.”



	In haar geschrift „II dialogo”, een samenspraak met God, somt deze zelf de gebreken op, die zijn Kerk aankleven en ontsieren. Het is een zeer treurig beeld, dat de Alwetende van den zedelijken toestand van priesters en monniken ontwerpt.
	Overgegeven aan zelfzucht, zijn zij vol hoogmoed en hebzucht, zich bekommerende om wereldsche dingen, hard jegens de armen. Zij prediken slechts om de leeken met fabelen zoet te houden; inden nacht, wanneer zij psalmen moesten zingen, laten zij ellendige creaturen bij zich komen en de nonnen zijn niet veel beter.
	Al deze harde beschuldigingen worden der Hoogste Waarheid door Katharina inden mond gelegd. Maar wat is nu het praktisch besluit dezer sombere schildering en aanklacht ? „Nu noodig ik u uit over dezen te weenen en te wachten op de reformatie der kerk. Laat niet af mij den wierook uwer gebeden voor het heil der zielen te offeren.”
	Wachten en bidden, totdat buiten de geestelijkheid om, de dag der verlossing aan zou breken; ziedaar dus, zegt de schrijver, het laatste woord
	Eens, toen zij niet had kunnen biechten, betuigde zij, dat de goddelijke goedertierenheid haar de vergeving harer zonden had geschonken.



	van de lange heiligenreeks der middeleeuwen. Toch stond bij Katharina het goddelijk karakter van het ambt zoo vast, dat zij verklaart het Pausdom te zullen blijven eeren, al rustte ook de Pauselijke kroon op een vleeschgeworden duivel!
	Zulk een uitspraak is natuurlijk het laatste noodschot eener richting, die het volkomen onvoldoende van het oude inziet, maar zulk een noodschot is gewoonlijk de aankondiging eener nieuwe toekomst, die ophanden is. Dit prediken luide de bedelorden en het luidst Katharina: de katholieke hiërarchie, van de elfde tot de dertiende eeuw, krachtig, consequent, oppermachtig, had zich van de dertiende eeuw af aan overleefd, zij steunt het katholieke geloof niet meer, het geloof steunt haar en vindt zelf zijn steun eerst inde bedelorden, daarna inde Jezuïeten.
	Katharina is naar Rome gegaan om den Paus in zijn strijd met de kardinalen te steunen, die door haar met de strengste boetredenen worden overladen. Zij spreekt den Paus en het geheele consistorie moed in; de overwinning van Marino, April 1379, die den Paus althans meester maakte van Rome, schrijft het volk aan haar voorbede toe.
	Dat Midden-Italië Paus Urbaan trouw bleef, is



	Een jaar daarna, op 29 April 1380, bezweek zij te Rome in haar drie en dertigste levensjaar. Haar laatste oogenblikken waren vredig. De kreet waarmede zij het leven eindigde, luidde:
	„Vengo non per li meriti miei, ma per tua sola misericordia in virtu de sangue tuo sangue, sangue.” (Ik kom niet door mijn verdiensten, maar alleen door uw barmhartigheid, inde kracht van uw bloed, bloed, bloed).
	De oudheid ging op inden staat en vergoodde het handelen, het oorspronkelijk ascetisme ging op inde kerk en vergoodde de rust, onverschillig voor alle politiek, alle macht eerbiedigende als van God gesteld, maar het Christendom van het Westen heeft zich inde personen zijner Heiligen met steeds toenemenden ernst midden in het strijdgewoel begeven en de aanraking met de wereld in geen enkel opzicht geschuwd.
	Aan dien strijd onttrekt zich niemand, die met de stervende Katharina „misericordia in sangue”, verzoening in lijden, zoekt, in dat lijden dat het edelst hartebloed heeft gekost.
	ongetwijfeld vooral aan Katharina’s tusschenkomst te danken.



	Met deze hooggestemde, verheffende woorden sluit het hoofdstuk over „het heiligen ideaal der middeleeuwen”.



	o en verschil der Franciscaner- en Dominicanerorden.
	Een voortreffelijke en bijzonder duidelijke omschrijving van het bovenstaande geeft Dr J. de Jong (aartsbisschop van Utrecht) in het Handboek der Kerkgeschiedenis, deel 11,,,De Middeleeuwen”.
	Inrichting en werkzaamheid van beide bedelorden komen in hoofdzaak overeen; beide stichters (die bijna gelijktijdig leefden, n.l. St. Franciscus 1182—1226, St. Dominicus 1170—1221) stonden trouwens met elkander in vriendschappelijke verhouding. Beiden hebben als een essentieel bestanddeel: de strenge beoefening der armoede, beiden leggen zich toe op prediking en zielezorg, op studie en onderricht, beiden werken vooral inde steden
	NASCHRIFT



	en aan de universiteiten, waar zij ook de meeste volgelingen hebben.
	De verschilpunten worden gekarakteriseerd door de persoonlijkheid der stichters.
	Franciscus is een spontane dichterlijke natuur, Dominicus een geschoolde theoloog, wiens stichting niet het romantische en naïeve van Franciscus heeft; alles is bij hem wijs, doordacht en geregeld. Zij heeft niet den snellen opgang der Franciscanen, doch ontwikkelt zich meer geleidelijk en zonder innerlijke crisis.
	Franciscus werkt op het gemoed, op de breede massa’s en het vrome volk; Dominicus, ofschoon even brandend van zielenijver, spreekt meer tot het verstand en dus tot de meer intellectueelen; zijn volgelingen zijnde groote theologen, de verdedigers van het geloofj de inquisitoren.
	Bij Franciscus was de armoede het uitgangspunt, de prediking kwam op de tweede plaats en de studie pas, toen studenten en professoren inde Orde traden.
	Bij Dominicus was de verdediging van het geloof door prediking en studie het hoofddoel, de armoede werd er later bijgevoegd.



	EXCERPT UIT: „ERASMUS, BEGREPEN UIT DEN GEEST DER RENAISSANCE” DOOR BART DE LIGT



	De Ligt zegt in zijn in-
	leiding, dat hij Erasmus vooral wil vatten in zijn cultuur-historische functie, hem trachten te begrijpen in verband met zijn tijd en wat daaraan voorafging. leder is ten slotte het product van aanleg (erfelijkheid) en omgeving (omstandigheden), echter, eenmaal ontstaan en tot bewustzijn gekomen, kan hij om met Kant te spreken ontdekken „wat hij moet zijn om werkelijk mensch te zijn”; indien hij deze ontdekking weet om te zetten tot een daad, verheft hij zich tot een waarachtige persoonlijkheid en kan aan de geschiedenis dermenschheid scheppend deelnemen.
	De Ligt meent, dat er van Erasmus nog altijd een groote op voedende kracht van zijn magnetische persoonlijkheid uitgaat, die maakt, dat van hem zeker niet het woord van Lichtenberger van toepassing is: „wij worden als origineelen geboren, om als copieën te sterven”.



	De eersten, die het wereldontkennend Christendom der middeleeuwen den rug begonnen toe te keeren en op de menschelijke waarde en waardigheid hun volle aandacht richtten, waren Petrarca (1304— 13 74) en zijn vriend Boccaccio (1313—1375). Met de Grieksche klassieken werden zij bekend gemaakt dooreen reizend Grieksch grammaticus, Leontinus Pilatus, die, volgens Petrarca, den „sleutel der gelukzaligheid” bezat: de kennis van Homerus en Plato in het oorspronkelijke. Daardoor werd hun leuze „ad fontes”, terug tot de bronnen; men moest de oorspronkelijke uitdrukkingswijzen, die vertroebeld waren door het monniks- en keuken-Latijn der theologen, weder leeren kennen.
	Weldra ontstond in Italië een gloeiende passie voor de Grieksche en Latijnsche klassieken en tegelijkertijd een verzamelwoede, een ware jacht naar handschriften, beelden, bustes, vazen, naar wat
	*3
	De eerste iio bladzijden van De Ligt’s 223 blz. groote boek bevatten een boeiend beeld van de ontwaking der geesten in Europa na den nacht der middeleeuwen, dank zij het langzamerhand bekend worden met de Grieksche en Romeinsche schrijvers, die inde eerste plaats een kentering in het godsdienstig bewustzijn teweegbracht.



	maar antiek was en uit de nieuw gewonnen kennis rees een visioen van wijsheid en schoonheid.
	Toen in 1414 Paus Johannes met een gevolg van 600, waaronder vele geleerden en ook Cosimo de’ Medici zich bevonden, naar Constanz trok, ter bijwoning van het Oekumenische concilie, deelde de geestdrift der Italianen voor de klassieken zich aan de vertegenwoordigers der noordelijke landen mede. Toevallig trof dit samen met de kennismaking met een boek van Guintilianus (die in het jaar 68 in Rome leefde), dat de secretaris van den Paus op zijn rondzwervingen door Midden-Europa in het klooster van St. Gallen ontdekt had.
	Dit boek was diens beroemde „Institutiones oratoriae”, dat een volledig betoog bevatte voor jeugdopvoeders inde ie eeuw na Christus, waarin deze Romein verklaarde, dat het doel der opvoeding moest zijn: „het kweeken van menschen van karakter en universeele cultuur”.
	Dit boek bleef langen tijd een unicum; gedurende de middeleeuwen werd de opvoeding vrijwel geheel overgelaten aan de monniken en den dikwijls onwetenden clerus. Eerst in 1400 brak Vergerius een lans voor een opvoeding, die zich losmaakte van het kerkelijke keurslijf, en een pleidooi bevatte



	Vooral tegenover het middeleeuwsche Christendom begon men zeer critisch te staan, waartoe de geveinsdheid, de hebzucht, zinnelijkheid en onwetendheid van tallooze monniken en geestelijken zeker aanleiding gaf.
	De geestesgesteldheid dier dagen drukte Pontano uit met het nieuwe woord „facetudo” (van „facetus” sierlijk, smaakvol, geestig, gevat, aardig, grappig), die zich kenmerkt dooreen glimlach, die Firenzuola „het stralen der ziel” noemde.
	Eender beste vertegenwoordigers dezer mentaliteit was Lorenzo della Valla (1407—1-347). Volgens hem was het doel van alle weten niet alleen kennis der waarheid, doch vooral het leggen van den grondslag eener gezonde moraal. Vrijwel een eeuw voor de hervorming stelt Valla het burgerlijke huwelijk ver boven het coelibaat der priesters en verklaart de monniksorden voor een soort minderwaardige sekte. Hij, evenals Antonio d’Asti, Panormita, Niccolo behoorden tot de velen dier dagen, van wie Invernizzi opmerkte, dat zij het traditioneele Christendom als een soort denkgewoonte met
	voor het vormen van veelzijdige zelfstandige persoonlijkheden, wat slechts mogelijk was bij een groote mate van geestelijke vrijheid.



	zich omdroegen, dat zij niet van zich afschudden konden, ofschoon zij er zelf niet meer in geloofden. Ongenadig hekelde ook Valla de barbaarsche taal van de Vulgaat. Zijn boek: „De Elegantiae linguae latinae” werd eender grootste litteraire gebeurtenissen van dien tijd; binnen 100 jaar werd het 59 maal herdrukt. Het werkte krachtig mede om het Latijn tot voertaal te maken van geheel het Westen. Bovenal ging het hem echter om de vrije persoonlijkheid, neergelegd in zijn beroemd boek „De Libero Arbitrio”, den vrijen wil. Nog Leibnitz (1646—1716) nam Valla’s boek, over het liberum arbitrium, bijna volledig over.
	Tot de deelnemers aan het Concilie van Florence, dat in 1439 door toedoen van Cosimo de’ Medici in Florence plaats had en waar een groot aantal geleerden uit alle deelen der wereld bij elkaar kwam, behoorde ook de Grieksche Maecenas Bessarion, die na het Concilie voorgoed naar Rome kwam en later, in 1468, zijn prachtige bibliotheek, bevattende 900 handschriften en 300 der eerstgedrukte boeken, aan Venetië schonk, hetgeen den beroemden drukker en uitgever Aldo Manutio naar deze stad trok. Verder de 84-jarige geniale grijsaard Gemisthos Plethon, op wiens initiatief



	Een nieuw zelfbewustzijn ontbloeide; Giannozzo Manetti publiceerde zijn „De dignitate et excellentia Hominis”, waarin des menschen waardigheid (dignitas) fier werd verkondigd en het doel des menschen in hem zelf werd gezocht.
	In dienzelfden geest schreef en sprak Marsilio Ficino, de groote vriend van Cosimo, Pater Patriae, (1398—1464). Ficino stelt tegenover de gril van Fortuna de kracht van de „Virtus”, tegenover de macht van het noodlot de zelfbewuste wil van den mensch. Des menschen lot komt uit zijn eigen diepste innerlijk voort.
	(500 jaar later, in 1879, dichtte mijn Vader: De Wereld waard met woord en daad te prijzen Moet uit het diepst van d’ eigen boezem rijzen Het best, waarnaar gij dorst Ontspring in eigen borst). Een andere vriend van Cosimo was het wonderkind Angelo Poliziano, die op zijn 16e jaar de Ilias in Latijnsche verzen vertaalde en daarom „homericus juvenis” werd genoemd. Lorenzo koos hem als opvoeder van zijn kinderen en verbond hem aan
	Cosimo besloot, een Platonische Academie in Florence op te richten, waardoor Florence weldra het wereldcentrum werd van Grieksche studiën.



	de Universiteit van Florence, waar hij, door zijn schitterend onderwijs, uit Portugal en Engeland studenten trok. Hij hernieuwde ook de Italiaansche poëzie met zijn lyrisch muziekdrama „Orpheus”.
	De oorspronkelijkste denker van dit tijdvak was echter ongetwijfeld dein 1404 in Trier geboren Nicolaas van Kues, die in het zoeken naar een universeele boven-confessioneele religie door Marsilio en Pi co werd beïnvloed.
	Hij bezocht eerst de moderne middelbare school van Deventer, studeerde daarna in Heidelberg en Padua en werd na een tweejarig verblijf in Rome de secretaris van kardinaal Orsini, eender meest geletterden der gansche curie. Volgens Cusanus (zooals zijn Latijnsche naam luidde), was er slechts een ongedeelde menschheid; hij erkende in zijn,,de Pace fidei” (1454 verschenen) het betrekkelijke recht van eiken godsdienst en meende dat, indien deze overtuiging algemeen werd, oorlog, haat en vriendschap zouden verdwijnen, want daaruit zou algemeene verdraagzaamheid groeien.
	Cusanus’ groote opvolger in het rijk des geestes zou Giordano Bruno worden, die van zijn 15e jaar af ineen klooster was geweest. Hij legde op zijn 30e jaar zijn monnikspij af en begon zijn zwerf-



	Alle predikaten, die Ficino en Pico nog slechts aan de godheid hadden toegekend, kende Bruno mede toe aan den mensch, voorzoover deze zich met de diepste beginselen des levens had weten te vereenzelvigen.
	Bruno’s leer was zoozeer in strijd met de kerk, dat hij ten slotte in 1600 in Rome verbrand werd, wat De Ligt het einde der Renaissance noemt, daar de contra-reformatie, gesteund door den invloed der Jezuiëten, er in slaagde, kunst, wetenschap en philosophie opnieuw van alle zelfstandigheid te berooven inde landen, waar de Kerk domineerde. Doch inde andere landen hadden ketters en leeken de leiding van het cultuurproces voor eeuwig overgenomen, zich juist aan datgene inspireerend, wat voor het kerkelijke dogma en de priesterlijke hiërarchie het onaanneemlijkste was: de zelfont-
	tocht door de wereld. Hij bezocht leerende Lyon, Toulouse, Parijs, Oxford, Londen, Wittenberg, Praag, Frankfort, Zürich, Venetië, overal zijn anti-kerkelijk, boven-christelijk, ethisch pantheïsme verkondigend, dat de bron moest worden vaneen nieuwe wereldomvattende moraal, een wereldharmonie, die zich door universeele verdraagzaamheid zou kenmerken.



	plooiing des geestes, die tot de vrije gedachte leidde.
	De typische vertegenwoordiger van de aesthetische en maatschappelijke zijde der Renaissance was ongetwijfeld Lorenzo de Medici, il Magnifico. Deze Florentijnsche Maecenas (zie mijn Medici) stelde bouwmeesters, schilders, dichters, geleerden, wijsgeeren ruimschoots in staat te leven en leefde intens mede, iets wat zeer wezenlijk bij dit tijdperk behoorde.
	De Italiaansche Renaissance was sterk aristocratisch gericht en ging geheel buiten het ongeletterde volk om, dat over het algemeen bijgeloovig-vroom was, waardoor de lagere geestelijkheid de Renaissance vijandig gezind bleef, Savonarola’s vlammend protest [tegen de ontaarding van Rome/ het gedrag van tallooze kloosterlingen en priesters was een aanfluiting/van het Evangelie. Benoorden de Alpen had men van de financieele uitmergeling door Rome meer dan genoeg; men wilde daar het gezag der concilies boven dat der Pausen gesteld zien, die al het geld uit de zakken der geloovigen voor hun onverzadigbare eischen op elk gebied opeischten.
	Op het Concilie van Bazel had de lagere clerus de overhand en eischte de loutering der gansche



	In één opzicht had het concilie van Bazel wel succes: het bereikte, dat er aan de Romeinsche curie theologie en burgerlijk recht zou worden gedoceerd en leerstoelen voor Latijn, Grieksch en Hebreeuwsch gevestigd zouden worden; de belangstelling voor de „studia humanitatis” bleek zich dus ook onder de hoogste standen te hebben verspreid.
	Het 5e Hoofdstuk behandelt de Cultuur en Godsdienst in het Noorden, dat echter eerst laat werd opgenomen inde Cultuur der Renaissance.
	In Byzantium bloeide de eeuwenoude beschaving nog lang voort; de wetenschappen vonden er uitmuntende beoefenaars; bovendien stond het in geregelde betrekking met de edele Perzische traditie en zelfs met Indië en China.
	Het middeleeuwsche Italië stond midden inden
	geestelijkheid en democratiseering der kerk, zoodat een slechte Paus dooreen algemeene synode kon worden afgezet. Doch het verzet der kerkelijke en ook der wereldlijke vorsten, die bij deze hervorming geen wol konden spinnen, werd zoo groot, dat er van de hervormingsplannen niets terecht kwam.



	grooten cultuurstroom, die zich sinds enkele duizenden jaren van Azië uit over Griekenland Egypte naar het Westen bewoog.
	Inde 2e en 3e eeuw werden in Frankrijk verschillende steden belangrijke centra der beschaving, en om en bij het j aar 1000 kreeg de Fransche beschaving, gevoed uit de landen rond de oude wereldzee en door den gloed der Arabische cultuur bestraald, de leiding. Reeds in Dante’s dagen (1265— 1321) vormde zich aan de beroemde Parijsche Universiteit een cosmopolitische Republiek van den Geest, waar voorrecht, rijkdom noch geboorte meer gold, doch slechts intellectueele begaafdheid en wetenschappelijke zin. Hier verhief zich Marsilius van Padua, sinds 1311 rector van de Sorbonne, tegen de usurpatie der Pausen en eischte van de geestelijkheid sancta paupertas; hij wilde de goederen uit de doode hand doen verdwijnen, de godsdienstige zeggenschap moest niet bij den Paus maar bij eendoor de geloovigen zelf samengesteld concilie berusten, de H. Vader behoorde slechts praeeminent te zijn en niet langer over het monopolie te beschikken: de H. Schrift uitte leggen en dogma’s vast te stellen.
	In Iberië (Spanje), lang voor Christus door



	In Duitschland ontwikkelde zich sinds Karei de Groote (742—814) en Otto I (912—973) een krachtige eigen cultuur, waarin de ridderpoëzie haar hoogtepunt bereikte bij Wolfram von Eschenbach (geb. 2e helft der 12e eeuw, gest. 1220). Nijverheid en kunsthandwerk bloeiden, de groote handelsweg, die Noord- en Oostzee met de Middellandsche Zee Verbond, liep over Augsburg, dat een stapelplaats van Italiaansche zijde en Indische specerijen werd. Binnen de stedelijke wallen kwam een krachtige burgerklasse op, voor wie mannen als Eckart, Tauler en Suso, wat vroeger door kloostermuren en kerk-latijn voor de profane menigte verborgen bleef, inde volkstaal overzetten en zoo de geestelijke bevrijding voorbereidden. Een veelzijdige, typisch Duitsche schildersschool ontwikkelde zich, welker corypheeën Grünewald, Cranach, Dürer en Holbein waren.
	phoenicische zeevaarders bezocht en door Grieken gekoloniseerd, was een nieuwe wezenlijk autochtone beschaving ontstaan, die, dank zij mede de Joden, hoog boven het West-Europeesche Christendom uitsteeg en dit in belangrijke mate tot ver in Frankrijk, Italië en Duitschland bevruchtte.



	In Engeland was het vooral Alfred de Groote (849—901) die door zijn politieken, socialen en cultureelen arbeid (hij vertaalde o.a. Augustinus’ belijdenissen) de vernieuwing bracht.
	12 Juni 1215 werd de vermaarde Magna Charta aangenomen en om en bij 1300 legde Edward I den grondslag van den modernen staat met haar drieeenheid van Koning, Hooger- en Lagerhuis. Roger Bacon wees op de noodzakelijkheid der studie van Latijn, Grieksch en Arabisch, waarbij ook hij, evenals later Erasmus, het slechte Latijn der Vulgaat aanviel.
	Occam ontzegde met Marsilius van Padua den Paus alle wereldlijke macht en wilde het'gansche priesterdom tot „heilige armoe” verplichten. Volgens velen beteekende het verschijnen van dezen „doctor invincibilis” feitelijk het einde der middeleeuwen. Wycliff verklaarde den Paus tot Antichrist en maakte door zijn Engelsche vertaling van de Vulgaat den Bijbel voor het eerst aan het volk bekend.
	Aan de woeste monden van Schelde, Maas en Rijn duurde het tot Karei de Groote, alvorens er schuchter een eigen cultuur opbloeide; doch deze



	Toen de omstandigheden gunstiger werden, kwamen met de snel toenemende nijverheid en handel overal steden op, waar de poorters zich op elk gebied krachtig deden gelden. De steden werden er tot zulk een maatschappelijke macht, dat de burgerij haar stempel op staat en maatschappij begon te drukken; wetenschappelijk bleef Parijs nog het alles tot zich trekkende geestelijke brandpunt, daar de Leuvensche Universiteit pas een paar eeuwen later werd gesticht. Doch de drang tot ontwikkeling begon men ook reeds inde Lage Landen te speuren; een „Siger van Brabant, door Dante om zijn „eeuwig licht” geprezen, die zich zelfs dorst te wagen tot het „betwijfelen aan het bestaan van God”, verdedigde op staatkundig terrein de stelling, dat het in het algemeen voor een gemeenebest veel beter is door goede wetten dan door goede personen te worden geregeerd, daar de laatsten, eenmaal aan de macht, elk oogenblik voor vrees, toorn, haat, begeerlijkheid toegankelijk kunnen blijken en men dan maar zien moet, hoe men van hen afkomt. Vooral de Zuid-Nederlandsche
	eerste opbloei werd inden loop der 9e eeuw door de onophoudelijke invallen der woeste Noormannen vrijwel inde kiem gesmoord.



	burgerklasse werd dooreen dorst naar weten bezield, overal werden scholen gesticht, liefst onafhankelijk van Kerk en kloosters. Jacob van Maerlant (1235—1300), de Vader der Dietsche Dichters, wilde voor de poorters in hun eigen taal schrijven. Hij critiseerde de maatschappelijke verhoudingen, daar zij hem in strijd schenen met godsdienst en zedelijkheid. De later door Proudhon beruchte stelling „Eigendom is Diefstal” was ook de overtuiging van Maerlant, omdat „God oorspronkelijk alles aan allen had gegeven”; heeren, rijken en machtigen hadden het bij hem zwaar te verantwoorden. In zijn veelverspreide dierenepos „Van de Vos Reynaerde” werden adel en geestelijkheid scherp onder het vizier genomen en zelfs de biecht bespot.
	Maerlant’s leerling, Jan van Boendale, veroordeelde niet minder de ontaarding van priesters en kloosterlingen: „Want clergye sonder goet leven, „En can ghenen salicheyt gheven . . Johannes van Ruusbroec was eender eerste scheppers van het Nederlandsche proza en de wekker eener persoonlijke religie.
	De nieuwe Nederlandsche geest, die zich door



	De steden werden, voornamelijk ook door den handel, echte knooppunten van maatschappelijk en geestelijk verkeer met geheel Europa, terwijl alle dienaren van kunst en wetenschap verlangden om naar het glorieuze Italië te gaan en er zich te volmaken.
	Terwijl in Italië het nieuwe bewustzijn zich door een schoone vergeestelijking kenmerkte, had het in Nederland vooral den zin voor het concrete ontwikkeld en daarop een eigen geestesmerk gedrukt, waartoe de eeuwenlange hardnekkige worsteling tegen de ongunst der natuur had medegewerkt; toch oefenden b.v. de Vlaamsche ambachtslieden door hun vakkennis en kunstzinnigheid grooten
	hardnekkigen vrijheidszin kenmerkte, was feitelijk onkerkelijk gericht. Inde schilderkunst, die weldra met de Van Eyck’s in bloei zou staan, sloot het „ootmoedig dienen van Godin schoonheid” allerminst vreugdevolle weergave van natuur en menschenleven uit. Just Havelaar zegt terecht: „een typisch volksaardsch realisme neemt hier het hoofsche en kerkelijke, zoowel als het burgerlijke leven letterlijk onder de loupe, om ook het meest alledaagsche ineen schoon spel van warme kleuren op te heffen.”



	invloed uit op het Italiaansche tapijtweven, zoodat de Medici dezen dikwijls naar Florence liet komen, om de Italiaansche wevers te onderrichten.
	Het nieuwe nationale bewustzijn uitte zich in Nederland vooral ineen diep-moreele reactie op de verregaande verwildering, die inde kloosters was doorgedrongen; deze verloren daardoor hun oorspronkelijke godsdienstige beteekenis en bleken weldra maatschappelijk en cultureel overbodig. Vandaar de toenemende smaak in bittere satyren op priesters, nonnen en heiligen. Zelfs in het beeldhouwwerk der kerken stonden allerlei monniken met ezels-, vosse-, zwijnekoppen en narrekappen afgebeeld; maar reeds inde 14e eeuw begonnen leeken zichzelf te vergeestelijken en ontbloeide daardoor een nieuwe adel des gemoeds.
	Inde 2e helft der 14e eeuw werd Geert Grote, in 1340 in Deventer geboren, de stichter eener beweging, welke gedurende anderhalve eeuw in het gansche Europeesche leven diep zou doorwerken. Grote studeerde te Parijs en te Praag, waar in 1347 door Karei IV de eerste universiteit van het Duitsche Rijk was gesticht, die weldra door hoog peil en door vrijheidsgeest uitmuntte, Grote leidde later te Keulen, van prebenden, een weelderig losbandig



	Deze Saksische Franciscus was toen 34 j aar, doch het duurde nog 5 jaar, eer hij het „vleesch” geheel meester was, dank zij vooral den invloed van Hendrik van Kalker, prior van het klooster Monnikhuizen bij Arnhem, waar hij vastend, wakend en biddend twee jaar doorbracht. Het goddelijk geluk, dat hij nu deelachtig was geworden, wilde hij weldra uitdragen inde wereld.
	Al zijn geleerdheid, scherpzinnigheid, overredingskracht en welsprekendheid stelde Geert nu in dienst van zijn zendingswerk. De wantoestanden in de Kerk van onder tot boven uit persoonlijke ervaring kennende, viel hij zoowel priesters als monniken zonder genade aan. Religieus was niet, wie kap of pij droeg, doch ieder, die waar ook, kuisch, arm en gehoorzaam leefde. De meeste zoogenaamde religieuzen waren innerlijk niet veel meer dan beesten, terwijl velen, die op den naam religieuzen geen aanspraak maakten, juist waarachtige volgelingen van Christus bleken te zijn. Een andere op-
	209
	leven, tot hij, dooreen priester hierover aangesproken, zijn leven totaal veranderde, zijn rijke prebenden opgaf, afstand deed van zijn goederen en zijn huis ter beschikking stelde van boetvaardige vrouwen.



	voeding, vooral van de jeugd, daar deze de toekomst had, was noodzakelijk. De opvoeding moest zoo worden ingericht, dat elke leek kon lezen en oordeelen, waardoor ieders godsdienst door en door persoonlijk kon worden. Daarom terug tot de evangelische bron en tot de moraal der klassieke philosophie; door in eenvoud voor anderen televen, verkeert men voortdurend ineen staat van bovenaardsch geluk.
	Uit dit volksevangelie ontstond na Grote’s dood te Deventer de „broederschap des gemeenen levens”, wier leden vanwege de stichtelijke toespraken, die haar fraterheeren meest in intieme bijeenkomsten hielden, „fratres collationarii” werden genoemd. Het waren in goederengemeenschap levende leeken, monniken en priesters, die zich streng aan de geloften van armoe, kuischheid en gehoorzaamheid hielden. Dank zij Geert waren zijn aanhangers door geestdrift bezield voor moreele en intellectueele ontwikkeling en altijd „begeerig naar boeken”. Geert liet hun een groote collectie oude handschriften na, die zij o verschreven en verspreidden, hetgeen een belangrijke bron van inkomsten voor deze „Broeders van de penne”, die op hun hoofddeksel een ganzeveer droegen, werd. De stichting



	De Franciscaansche „Observantie” en Pater Johannes Brugman werkten in denzelfden geest, zoodat het voor gepijde pretmakers, volgens De Ligt, een beroerde tijd werd. Brugman richtte zich vooral tot arme en kleine luyden, Geert en zijn broederschap tot de meer gezeten burgerij. Dit alles zuiverde het openbare leven en verhoogde het algemeene beschavingspeil. Uiterst vruchtbaar werkte de samenwerking tusschen Geert en den Zwolschen schoolmeester Jan Cele, die de stichter werd van wat thans middelbaar onderwijs heet. Inde nieuwe leekenscholen, die op Cele’s initiatief overal ontstonden, bevorderde men vooral het vormen van een zelfstandig oordeel, maarde onderwijsmethoden bleven nog primitief, de tucht straf en de roede het laatste paedagogische argument. Men begon
	sloeg in, weldra werkten verschillende broederhuizen samen, o.a. met het mannenklooster van Windesheim te Zwolle en het vrouwenklooster te Diepenveen; zij breidde zich van daar over de Noordelijke Nederlanden, in West-Duitschland en over Brabant en Vlaanderen uit. Thomas a Kempis (1380—1471, 91 j.) verklaart, dat hij nergens zoovele aan God en hun naasten toegewijde menschen had ontmoet.



	om zes uur ’s ochtends, de klassen telden vaak 8o tot ioo leerlingen, die meest in benauwde lokalen op stroo op den grond zaten!
	Deze geheele beweging bleef intusschen Katholiek, alleen wilde men door onderwijs en moraal de Kerk van binnen uit hervormen.
	De mystieke achtergrond der moderne devotie werd het zuiverst vertolkt door Thomas Hamerken van Kempen (Thomas a Kempis), in wiens beroemde boek „Imitatio Christi” alles om „een goed geweten en een deugdzaam leven draaide”. Er ging van dit officieele Roomsche boekje een algemeen menschelijke strekking uit; het ging in meer dan 2000 uitgaven door de wereld en millioenen werden er door gesticht.
	Zoo werden door Geert Grote, Cele, Thomas a Kempis en vele andere toegewijde en begaafde mannen de grondslagen voor een typisch Nederlandsch humanisme gelegd, dat, diep uit het volk opgekomen, tot aan de Seine, den Tiber en den Donau doordrong, en overal het moreele leven, het onderwijs en de opvoeding hervormde en eenige jaren geleden door Hyma „the christian renaissance” genoemd werd.
	De reeds genoemde Kardinaal Cusanus door-



	Ook de Nederlandsche monniken Gerhard, Koetken en Mombaer wijdden zich in Frankrijk aan dit Sisyphus-werk.
	In Groningen won de moderne devotie twee geniale mannen, Wessel Gansfort en Rudolf Huisman, de laatste ook Agricola genoemd. Volgens hen moesten eenvoud, natuurlijkheid, helderheid en bruikbaarheid de kenmerken van ware geleerdheid zijn. De onafhankelijkheidszin van Huisman was zoo groot, dat hij de schitterendste aanbiedingen „als lastige vliegen” afsloeg, maar ten slotte toch de uitnoodiging van den bisschop van Worms aannam, om zich te Heidelberg als hoogleeraar te vestigen, waar hij tot 1485, het jaar van zijn overlijden, bleef.
	Een leerling van Agricola, Hegius, die de Italiaansche humanisten als zijn leermeesters erkende, eischte algemeene vernieuwing van het onderwijs en werd eender grootste opvoeders van het Boven-Alpijnsche Europa. Zijn Deventerschool telde meer dan 2000 leerlingen, die overal in Duitschland en
	kruiste in het midden der 15e eeuw heel Duitschland en de Nederlanden, herculisch trachtende het leven van de priesters, monniken en nonnen een ware Augias-stal te reformeeren.



	inde Nederlanden voor „reformatio” van het onderwijs zouden opkomen.
	Met Hegius’ aankomst te Deventer ontbloeide eigenlijk de boekdrukkunst; om en bij 1480 openden Richard Paffret uit Keulen en Jacob van Breda er hun beroemde drukkerijen; binnen enkele tientallen jaren kwamen er meer dan 450 werken van de Deventer pers uit; maar ook in Zwolle, Nijmegen, Delft, Gent, Leuven en Antwerpen drukte men klassieken. De dageraad van het Nederlandsche humanisme gloorde, zegt De Ligt.



	Na deze inwijding over
	de geestelijke voorouders van Erasmus wordt het tweede deel van De Ligt’s boek geheel aan dezen gewijd.
	Erasinus’ tegenspoeden, zegt De Ligt, begonnen al bij zijn geboorte: hij was een „onecht kind”, bovendien de zoon vaneen priester, „ex illicito et incesto damnatoque coitu natus”: „uiteen onwettigen, godslasterlijken en verdoemelijken omgang geboren”, gelijk het officieel heette. Erasinus’ vader was een warmhartige kwant, meer priester gemaakt dan geboren, met brandende belangstelling voor het modern-Europeesche leven; in het barbaarsche Gouda verzamelde hij klassieke manuscripten en las zelfs Grieksch. Hij hield innig van de moeder zijner twee kinderen, Margaretha, een chirurgijnsdochter uit Zevenbergen. Erasmus, het jongste
	DESIDERIUS ERASMUS GEBOREN TE ROTTERDAM 28 OCTOBER 1466, OVERLEDEN TE BAZEL 12 JULI 1536



	kind, was een fijn, bekoorlijk, hypernerveus kereltje met een geestig mondje, blauwe oogen en blond haar, een zorgenkind, waaraan de moeder sterk gehecht was. Zij was een vrome, verstandige vrouw, die goed voor haar kinderen zorgde en de veel belasterde Gerard een verantwoordelijke vader, die, na de scheiding, haar en de twee jongens ruim onderhield en de moeder voor hun opvoeding met raad en daad bijstond.
	Erasmus ging in Deventer op school, maakte snelle vorderingen en muntte weldra boven allen uit; eender beste leeraren, Johann von Sintheim, was van zijn vorderingen zoo verrukt, dat hij, op een goeden dag hem omhelzende, uitriep: „dat hij den hoogsten top van kennis en bekwaamheid zou bereiken.”
	Helaas, spoedig stond de zwakke knaap alleen inde wereld, daar zijn moeder en zijn vader in 1479 aan de Pest overleden. Zijn voogden riepen nu hem en zijn broeder naar Gouda, met de bedoeling hen zoo spoedig mogelijk ineen klooster op te bergen; hiertoe wilde geen van beiden toestemmen, tot een oudere vriend, die zelf monnik was geworden, de vreedzame rust der cel, waar men zich ongestoord aan de letteren kon wijden,



	Voor Erasmus was de hoofdzaak, dat hij tijd en gelegenheid kreeg, om zich een helder, soepel, luchtig en levend Latijn eigen te maken en alleen in het klooster, ver van het aardsche gewoel, kon men de hoogste wijsheid en den oppersten vrede bereiken.
	Toch duurde het niet lang of Erasmus begon van het kloosterleven meer dan genoeg te krijgen, hij voelde zich als een wreed gekooide vogel en verlangde naar vrijheid. Deze kwam onverwacht:
	warm aanbeval. Pieter bezweek het eerst, daarna Desiderius; godsdienstige roeping voelde hij niet, maar hij was eenzaam, moe en ziek, leed reeds aan pyelitis (ontsteking van het nierbekken) en het was voor onbemiddelden de eenige mogelijkheid, om hun studies voort te zetten. Wel leed zijn kouwelijk, scrofuleus gestel onder de kilte en vochtigheid van het gebouw en kon zijn maag de slecht toebereide spijs niet verdragen, terwijl het stelsel van godsdienstige tucht en plichten hem tegen de borst stuitte; gelukkig wist hij van den prior, die zijn ongewone begaafdheid onmiddellijk inzag en met zijn kwakkelende gezondheid rekening hield, vrijstelling van het vasten en het nachtelijke koorgebed te verkrijgen.



	Hendrik van Bergen, bisschop van Kamerijk en kanselier van de Orde van het Gulden Vlies, wilde, met het oog op een kardinaalshoed, Rome bezoeken en zocht, om goed voor den dag te komen, een latinist als secretaris, waartoe hij Erasmus koos, die zich door zijn Latijnsche correspondentie in geleerde Nederlandsche kringen reeds bekend had gemaakt. Plotseling zag nu, in 1491, een obscuur monnikje zich overgeplaatst ineen hypermodern bisschopspaleis. Comfort, wellevendheid, een onbezorgd bestaan, omgang met hoogontwikkelde geesten, erkenning zijner gaven en Rome inzicht, mooier kon het niet! En toch viel het hem in die hovelingenwereld met haar onwaardig gekuip en gekonkel bitter tegen. Als zijn hooge patroon zich den kardinaalshoed ziet ontglippen, geeft deze zijn reisplannen verbitterd op, doch laat zijn begaafden secretaris niet geheel inden steek en stelt hem door een jaai'geld in staat naar Parijs te gaan.
	Nieuwe ontnuchtering! Uiteen rijke omgeving komt hij terecht in het kloosterachtige college van Montaigu, een luguber tehuis voor arme studenten. Bedorven eieren, een stinkende slaapzaal, alles schijnt voor arme studenten goed genoeg! En dan de proffen, die „theologasters” en philosophasters”



	Een zijner leerlingen, Lord Mountjoy, neemt hem mede naar Engeland en leidt hem inde hoogste Britsche kringen binnen; alle zorgen zijn nu vergeten; opgewekt schrijft hij aan zijn vriend Faustus, dat hij helaas een volslagen hoveling is geworden, die als maar sierlijk buigt en vriendelijk glimlacht, omringd door goddelijke nymphen, die hij gezegende Engelsche gewoonte bij elke ontmoeting op beide wangen mag kussen.
	In Engeland ontbloeit in die dagen de Renaissance en Erasmus, de geboren causeur, met be-
	met rotte hersenen, barbaarsche taal, stom verstand, ruwe manieren en zwarte zielen! Gelukkig trekt Erasmus’ eloquentia weldra de aandacht van Robert Gaguin. Deze heeft juist een geschiedenis van Frankrijk beëindigd en geeft aan den uitstekenden latinist de kans, het laatste folio met een ciceroniaansche lofrede te sluiten. Het is het eerste geschrift, dat van Erasmus bekend wordt en dat zijn naam en schrijfwijze in vele kringen bekend maakt. Met dat al is hij arm, daar de bisschoppelijke toelage angstig karig werd. Er bestaat slechts één oplossing: rijke leerlingen les te geven en aan de Sorbonne, weldra gunstig beoordeelde, bijbelcolleges te houden.



	minnelijk gelaat, hooge, innemende stem en elegante manieren, wordt door de begaafdste en edelste geesten warm ontvangen. Hij sluit vriendschap met den tien jaar jongeren Thomas Moore, den geniaalsten, aantrekkelijksten, geestigsten mensch, dien hij kent. Deze neemt hem als gelijke in zijn welvarende omgeving op en hier leert hij de bekoorlijkheid en de intimiteit van het Engelsche familieleven kennen.
	Eender voormannen van het onofficieele, humanistische Oxford is John Colet1), die in Italië door het onderwijs van Marsilio Ficino en Pico della Mirandola diep getroffen was. Erasmus voelt zich tot Colet aangetrokken en neemt aan verschillende debatmaaltijden onder leiding van Colet deel. Op een daarvan houdt de welsprekende Hollandsche kanunnik een schitterende Latijnsche improvisatie, waarin hij de mythe van den zondeval met die van Prometheus op origineele wijze verbindt.
	Na zijn eerste verblijf in Engeland gaat Erasmus naar Parijs terug, maakt een reis naar Holland en leert in Leuven, waar hij voorlezingen houdt, den lateren Paus Hadrianus kennen. In 1505 gaat hij voor de tweede maal naar Engeland; vermogende
	x) De Ligt geeft hier een mooi geteekend portret van Colet door Hans Holbein.



	Hoewel Erasmus eerst met Luther den aflaat bestreden had en hulde bracht aan de zuiverheid van diens bedoelingen, ontstond er tusschen hen ver-
	vrienden stellen hem nu in staat zich naar Italië te begeven, waar hij in Turijn tot doctor inde godgeleerdheid wordt benoemd en van Paus Julius II ontheffing zijner kloostergelofte verkrijgt. In Venetië geeft hij den tweeden druk zijner „Adagia” (een verzameling spreekwoorden en spreuken) uit. In 1509 gaat hij op uitnoodiging van Hendrik VIII voor de derde maal naar Engeland, houdt lezingen te Cambridge en maakt de eerste aanteekeningen voor zijn „Lof der Zotheid”. Na een verblijf van 5 jaar, keert hij in 1514 naar zijn vaderland terug. Zijn roem was nu gevestigd en verschillende vorsten trachtten den geleerde aan zich te binden. Erasmus stelde echter te hoogen prijs op zijn vrijheid en vestigde zich te Bazel om er toezicht te houden op de uitgave zijner werken bij Frobenius. In 1516 verscheen daar zijn vertaling en verklaring van het N. T. Hij maakte daarna verschillende reizen, doch keerde in 1521 naar Bazel terug. In 1523 begaf hij zich naar Rome, om er zijn vriend Paus Hadrianus te bezoeken, maar in Constanz voelde hij zich zoo zwak, dat hij naar Bazel terugkeerde.



	schil van inzichten. Toen de hervormers zich geheel afscheidden van de Kerk, verklaarde Erasmus hen daarin niet meer te kunnen volgen, omdat hij alleen een vreedzame en geleidelijke hervorming van de Kerk inde Kerk voorstond. Lichamelijk ging hij de laatste jaren van zijn leven meer en meer achteruit en overleed 12 Juli 1536.
	Het voorgaande geeft een kort overzicht van de levensgeschiedenis van Erasmus; ik wil nu trachten De Ligt’s visie op hem uit zijn boek weer te geven, vooral door het opnemen van zijn eigen woorden.
	„Het christelijke leven is een voortdurende strijd, het machtigste wapen in dien strijd is de vrije wil van den mensch. Al het aardsche is onbetrouwbaar, verklaart Erasmus in zijn boek „De contemptu mundi”, slechts door weldoen en gebed kan de mensch zich bevrijden. Ken u zelf, reinig u zelf. Al ons kunnen en weten moet gewijd worden aan het herstel van de philosophie van Christus, waarin de oude wijsbegeerte culmineert.”
	Met veel genot bestudeert hij de helder geschreven werken van den Griekschen spotter Lucianus, die vooral het bijgeloof tot mikpunt nam en wiens



	Vooral nu hij het volle menschenleven zelf heeft leeren kennen, lijdt hij bitter onder het ingelijfd zijn in het leger van monniken en priesters (hij was nog altijd priester); „zulke lieden,” schrijft hij, „die niets van het werkelijke leven weten en het reeds als ketterij beschouwen, wanneer men zuiver Latijn spreekt!, raadpleegt men in goed vertrouwen over het huwelijksleven, de opvoeding der jeugd, het onderwijs en de literatuur. Men kan evengoed een ezel tot zingen of een kameel tot dansen uitnoodigen, doch zoodra deze imbecielen inden biechtstoel zitten, hebben zij het gevoel góden te zijn. Hoever worden deze religieuzen in zedelijk opzicht door heidenen als Cicero, Vergilius, Horatius, Socrates en Plato overtroffen! Wat heeft dat alles met waren godsdienst te maken ? Vera religio is geloof, dat in liefde werkt, en op ceremoniën noch op dogma’s berust, maar op zuivere gezindheid.”
	Het is niet toevallig, dat Erasmus vaak afgeschilderd wordt met een vaas bloemen op zijn schrijftafel. Zijn liefde voor de natuur was groot, en grooter nog voor de jeugd; innige vriendschap,
	satyrische dialogen op hem een onvergetelijken indruk maken en de aanleiding zijn tot zijn „Lof der Zotheid”.



	vooral met zijn oudere leerlingen, was een van de sterkste behoeften zijns harten; de door zijn ziekelijkheid min of meer verwijfde geleerde placht zijn leerlingen met bijna moederlijke zorg te omringen. Hij wilde hun alles besparen, wat hij zelf in zijn jeugd had meegemaakt. Als het hem financieel beter gaat, laat hij begaafde jonge menschen op zijn kosten studeeren, en ten slotte legateert hij een deel van zijn vermogen aan jonge bruiden en veelbelovende jongelingen.
	Hij treft het met zijn eerste pupillen, die hij dan ook als zijn oogappels lief heeft. Hij houdt er van met hen, luchtig converseerend, door de stad of de natuur te zwerven en wat ze opmerken geestig te commenteeren. Als hij van 1511—1514 colleges in Cambridge geeft, wint hij onmiddellijk het hart van Robert Aldridge; deze schrijft hem eens, dat een enkel semester onder zijn leiding hem onvergetelijk is bijgebleven en hij daarin meer leerde dan gedurende jaren bij anderen. Geen wonder, dat ook Mountjoy zulk een meester zijn leven lang dankbaar blijft en hem een jaarlijksche uitkeering doet van honderd kronen.
	Erasmus schreef niet alleen verschillende paedagogische werken (o. a. „Colloquia”, levendige La-



	„Dogmatische stellingen of bijbelsche uitspraken komen in mijn zuiver opvoedkundige theorieën niet voor, omdat in elk kind andere mogelijkheden sluimeren, die men eerbiedigen moet.
	De opvoeding moet reeds vóór de geboorte beginnen, een redelijk man zoekt zich een welopgevoede, zedelijk hoogstaande vrouw. Zoolang de moeder het kind draagt, en later voedt, houde zij ziel en lichaam zuiver, om het te vrijwaren tegen ongunstige psychische en physieke beïnvloeding. De familiesfeer zij harmonisch; daar het jonge kind zeer impressionabel is, lette men vooral ook op het karakter der speelgenooten.Van het 4e tot het 7e jaar late men vooral de physieke behoeften gelden. De voeding zij overvloedig en goed, doch sober, niet te veel en niet te weinig slaap.
	Het leesonderricht zij van den aanvang af op spreekonderricht gebaseerd; om de kinderen de
	225
	tijnsche samenspraken, reeds vóór 1500 speciaal voor zijn leerlingen geschreven), doch hield zich ook elders, o. a. inde „Adagia” en in zijn omvangrijke internationale correspondentie telkens weer met paedagogische vraagstukken bezig. Enkele dezer uitingen, die van volkomen modernpaedagogische opvattingen getuigen, volgen hier:



	vormen der letters te leeren, geve men ze hun in het groot, uit ivoor vervaardigd, of zelfs, zooals Horatius het wilde, uit koek, opdat zij ze zoowel geestelijk als lichamelijk verorberen kunnen.”
	Sterk dringt Erasmus aan op aanschouwelijk onderwijs, op verkeer met de levende natuur, op bezoek aan tuinen, akkers, landgoederen en gebouwen.
	Inde tweede phase der opvoeding, die tot het uiterst belangrijke 14e jaar duurt, moeten spel en arbeid geregeld afwisselen, opdat de geest niet afstompt. Overladen offorceeren is uitdenbooze. Het geheele stelsel der schooltyrannie moet verdwijnen.
	Zuivere zeden en zuivere taal is broodnoodig, het verkeerde is gemakkelijker na te volgen dan het goede, daar het laatste gewoonlijk meer inspanning kost. De ouders zijn des temeer tot een redelijke en zedelijke opvoeding verplicht, omdat zij de kinderen niet alleen voor zich zelf maar ook voor de gemeenschap voortgebracht hebben. Onderricht in praktische levenswijsheid is daarom van zulk groot belang, omdat men er in één j aar meer door kan leeren dan door zelf dertig jaar te experimenteeren. Zooals de medicijnmeesters de bitterste pillen verzoeten, moeten de onderwijzers de leer-



	Dronkenschap, onredelijkheid en allerlei misdaden en dwaasheden, die zoowel onder hooge als lage standen voorkomen, zijn meestal het gevolg van gebrekkige of verkeerde opvoeding, of omgang met slecht gezelschap, waarvoor Erasmus telkens waarschuwt.
	stof voor de jeugd aantrekkelijk weten temaken; hoofdvoorwaarde zijn hiervoor: eenvoudigheid, kortheid, duidelijkheid, afwisseling. Men stelle zijn leerlingen nooit voor ontijdige moeilijkheden. Men deele taktvol lof en blaam uit, het eerste zonder onredelijken hoogmoed te wekken, het laatste zonder kleinmoedigheid of wanhoop te veroorzaken. Modern is bij Erasmus ook de wijze, waarop hij de vrouw inde algemeene ontwikkeling wil betrekken. Haar humanistische opvoeding (gebaseerd op bestudeering der klassieken met paedagogische doeleinden) is noodzakelijk voor de ontwikkeling harer persoonlijkheid, om haar ook in geestelijk opzicht een levensgezellin van haar man te doen zijn en een levende kracht inde opvoeding harer kinderen. Arme kinderen hebben dezelfde rechten op een goede opvoeding als rijke. Goede opvoeding is oneindig belangrijker dan hooge afstamming en ware eruditie het edelst denkbare wapen.



	Het vele van buiten leeren, zegt Erasmus ten slotte, heeft weinig zin, de leerstof moet waarachtig toegeëigend worden, wil men blijvend nut er door verkrijgen.
	Zelf had Erasmus als paedagoog vooral te doen met oudere jeugd, die op den drempel van het maatschappelijk leven staat; daardoor werd hij vanzelf de opvoeder van heel een nieuwe generatie. Zooals reeds gezegd, worden ook in zijn „Colloquia” verschillende actueele godsdienstige, zedelijke, maatschappelijke, paedagogische en hygiënische vraagstukken besproken en bespot de schrijver op hoogst oorspronkelijke en vaak allergeestigste manier velerlei vormen van bijgeloof en waanwijsheid.
	Erasinus’ opvoedkundige beteekenis berust inde eerste plaats op zijn psychologische fijngevoeligheid, op het hoogste recht en de diepste behoefte van ieder om zich zelf te zijn. Hier ligt het geheim van zijn liefde voor de jeugd, die hij vooral bemint om haar spontaneïteit. Hij heeft dan ook te Bazel den jongen genialen schilder Hans Holbein nog niet leeren kennen, of ze zijn reeds vrienden. Holbein leverde veel titelplaten voor de werken van Erasinus, wat hem in geheel Europa bekend maakte.



	Onder de vrienden, die Erasmus in Leuven maakte, behoorde ook Juan Luis Vives (1492— 1540). Zijn geboorteland was Spanje, doch hij had zijn opleiding genoten in Parijs en leefde sinds 1512 in Vlaanderen. In 1519 publiceerde Vives zijn beroemd strijdschrift: „Tegen de pseudo-dialectici”, een meesterstuk van paedagogisch schelden. Hij keerde zich tegen elk officieel-wetenschappelijk gezag en het hersengespin der geleerden en doctoren. Hij zag met vreugde verandering komen, want overal springen mannen op met heldere, vrije intellecten, die genoeg hebben van slavernij en dogma’s en besloten zijn, hun medeburgers tot vrijheid op te roepen. Vives had een groote bewondering voor Erasmus en schreef hem eens uit Parijs: „O mi Erasme, gij moest eens weten hoe hier Uwe werken worden gewaardeerd.” In 1542 publiceerde Vives zijn „Symbola”, een boek met spreuken en regels, geheel inden geest van Erasmus’ „Adagia”. Men heeft ze een soort renaissancische „Imitatio Christi” genoemd, het beteekende een paar flinke
	Erasmus liet zich telkens door zijn vriend schilderen, omdat deze hem begrijpt. Erasmus is degene, die Holbein door Morus in Engeland bekend maakte.



	passen vooruit inde richting van het vrije denken, die de ware wijsheid zoo puur en simpel weet te vertolken, dat zij reeds bemind wordt door de jeugd.
	In zijn „Enchiridion” (handboekje) erkent Erasmus ridders, priesters, monniken, leeken slechts als Christenen, indien zij zich door datgene kenmerken, waardoor adel, geestelijkheid, kloosterwezen, mysticisme worden opgeheven. God is geest en waar de geest is, is de vrijheid. Reeds Jesaja verafschuwt de aan de godheid onwaarachtige wierook en onvruchtbare ceremoniën. Het hiërarchische apparaat der Kerk is principieel overbodig, ware religie is de universeele moraal, waarvan Christus en Socrates het groote voorbeeld hebben gegeven. In Christus is geen onderscheid tusschen edelen, boeren, poorters, Italianen, Germanen, Galliërs, geleerden, klerken en monniken. Het christelijk eenheidsbesef strekt zich uit over allen. Het Christendom bestaat niet uit lid zijn van de Kerk. Hoofdzaak is niet, dat het lichaam met water besprenkeld, doch dat de ziel gereinigd wordt.
	Doch ook op de practische politiek van zijn tijd wil hij inwerken en hij krijgt hiertoe een unieke gelegenheid, als de Staten van Brabant den als



	Erasmus besluit deze gelegenheid te benutten om den vorst te herinneren aan zijn verheven taak, want deze potentaat, die dooreen onverwacht sterfgeval erfgenaam van Spanje was geworden, neigt er toe over, de Nederlandsche belangen aan zijn dynastieke bedoelingen ondergeschikt te maken en zal niet aarzelen, het land in oorlog te storten. Daarom wijdt Erasmus een groot deel van zijn rede aan de gevaren en de nadeelen vaneen oorlog. In het weelderige Brusselsche paleis, omringd door Spaanschen en Nederlandschen adel, buitenlandsche gezanten en allerlei andere hoogwaardigheidsbekleeders, waarschuwt Erasmus den eerzuchtigen Oostenrijker tactvol tegen het gevaar der vleiers. Een goed vorst, heet het verder, is een vader, die in zedelijk opzicht het hoogste voorbeeld voor zijn onderdanen is: zoo het hof, zoo de bevolking. Erasmus brengt dan hulde aan Philips voor zijn vredelievendheid en de wijze, waarop hij zich bij zijn volk weet bemind te maken; geen betere bescherming dan de liefde van het volk, geen grooter
	„Orator” uitblinkenden Hollandschen priester, die juist te Leuven vertoefde, aanzoeken, den machtigen Philips de Schoone (1478—1506), bij diens overkomst uit Spanje, met een lofrede te huldigen.



	gevaar dan zijn haat. Erasmus hoopt den toegesprokene, die op spelden zit, door onverdiende hulde te beschermen en tot inkeer te brengen.
	De ware vorst, gaat de redenaar voort, is een vredesvorst. Welk een ellende veroorzaakt zelfs een met overwinning bekroonde oorlog! De krijg randt overal kunst en wetenschap, welvaart en zeden aan, doet de hel over de aarde gaan, akkers worden verwoest, steden aan de vlammen overgegeven, vrouwen van hun mannen, kinderen van hun vaders beroofd, een matelooze zee van ellende overstroomt het volk en allerlei ongure elementen klimmen plotseling op om hun slag te slaan. En nauwelijks is het leven eenigszins tot evenwicht gekomen, of de volken worden weer dooreen nieuwen oorlog bedreigd. Wanneer men dezen noodlottigen kringloop niet breekt, zal het onvermijdelijke einde wanhoop en barbaarschheid zijn.
	Erasmus heeft deze rede met zulk een edelen hartstocht uitgesproken, dat Philips er door getroffen werd; hij doet den welsprekenden humanist niet alleen een som gelds toekomen, doch wil hem opnemen in zijn gevolg. Doch ofschoon Erasmus’ financieele toestand bedroevend slecht is, verkiest hij zijn vrijheid en onafhankelijkheid boven de hof-



	Lang kan Erasmus het niet ver van zijn Engelsche vrienden uithouden, en ondanks zijn af keer van de ruwe zee en de Doversche douane, steekt hij weer over en wordt ditmaal dikwijls de gast van niemand minder dan den LordChancelorWarham, aartsbisschop van Canterbury, een ruimvoelend, rechtschapen man, die, ondanks ontelbare officieele werkzaamheden aan het hof en inde Kerk, altijd kans ziet met zijn tallooze gasten kort maar rustig te maaltijden en, daar hij geen tijd verspilt aan de jacht, het spel, triviale gesprekken of lucullische buitensporigheden, tijd weet te vinden voor studie en gedachtenwisseling met geleerden. De sympathie is wederzijds en Warham wordt een van Erasmus’ trouwste weldoeners en beschermers. Niet minder tegemoetkomend wordt hij ontvangen door den bisschop van Rochester, den beroemden John Fisher, kanselier van de Universiteit van Gambridge, die met Warham, Grocijn, den arts Linacre, Colet, More en Erasmus aan den Engelschen Renaissancehemel een schitterend zevengesternte vormt. Eras-
	lucht en bedankt voor de eer, maar hij had zijn doel bereikt, om eender machtigsten van zijn tijd, ten aanhoore vaneen uitgelezen publiek, de waarheid te zeggen.



	mus was lang de gast van Thomas Morus; tezamen vertalen zij de satiren van den grooten spotter Lucianus in het Latijn, welke satiren volgens hen hun tijdgenooten van allerlei bedrieglijk bijgeloof, dat onder het masker van godsdienst overal binnendringt, kunnen bevrijden. Erasmus en More gaven hun vertaling uit onder den titel: „Lucianix) Compluria (verschillende) Opuscula (kleine Geschriften) Ab Erasme et Thoma Moro interpretibus in Latinorum Linguam Traducta”, dat sedert 1506 in meer dan 50 oplagen verscheen.
	Zooals reeds vermeld, kreeg Erasmus in 1505 eindelijk de gelegenheid naar Italië te gaan, toen de lijfarts van den Engelschen koning hem verzocht, zijn beide zonen en hun mentor bij een studiereis naar het Renaissance Zuiden te begelei-
	1) Lucianus, een Grieksche schrijver, 124 n. Chr. te Samosata a. d. Eufraat geboren, vestigde zich te Athene, na door zijn lezingen in Azië, Griekenland, Italië en Gallië naam te hebben gemaakt. In zijn talrijke geschriften (Compluria Opuscula) zocht Lucianus ineen zuiver Attischen en hoogst bevalligen vorm met onuitputtelijke geestigheid de gebreken en dwaasheden, de bedorvenheid en het bijgeloof van het volk en de lage vleizucht en draaierij der wijsgeeren aan de kaak te stellen. Tot de beste uitgaven van zijn werken behooren die van Rietz (3 deelen, A’dam 1743) en Fritsche (1874).



	In Venetië wordt Erasmus natuurlijk vooral aangetrokken door Aldo Manutio’s prachtige drukkerijen, met zijn uitzonderlijken rijkdom aan handschriften. Aldo stelt zijn huis voor Erasmus open en is terstond bereid, eenige werken van hem inde schitterend mooie kleine lettertjes.
	den, en op hun opvoeding algemeen toezicht te houden; op kosten behoefde niet te worden gelet. Deze reis wordt voor Erasmus een triomftocht, de grootste geleerden en de hoogste kerkelijke autoriteiten overladen den schrijver der „Adagia” met eer. Met dat al is Erasmus hevig verontwaardigd, toen hij, uitgerekend op Palmzondag, den dag, dat Jezus op een ezel Jeruzalem binnenreed, te Rome den pralenden intocht van den grimmigen oorlogspaus Julius II bijwoonde. Eerst bewoog de Hollandsche monnik zich nog in het barbaarsche Augustijner kanunnikgewaad: zwarte pij met kap en een over den arm gedragen wit scapulier (een soort schouderkleed). Maar als men hem te Bologna vanwege dit costuum als pestverzorger aanziet en uit angst voor besmetting dreigend te hoop loopt om hem weg te jagen, is zijn besluit genomen: weg met dat misselijk habijt! Van nu aan kleedt hij zich als werkelijk priester.



	door Francia voor Aldo geteekend, te drukken.
	In Rome wordt Erasmus door bisschoppen, aartsbisschoppen en kardinalen als huns gelijke ontvangen; verschillende hooge kerkelijke posten zou hij, zelfs als hij ze ambieerde, vanwege zijn „defectus natalium” (hij was een onecht kind) niet kunnen aannemen. Men vergelijke daarbij, zegt De Ligt, hoe toen in Rome, dat van hetaeren wemelde, vrijwel de gansche hooge geestelijkheid, de Pausen inbegrepen, sedert tientallen jaren leefde.
	Merkwaardig is, dat Erasmus, zelfs in Florence, nauwelijks oog heeft voor de groote kunstwerken, voor de prachtige kerken, standbeelden en schilderijen.
	In 1509 wordt Erasmus door Mountjoy en Warham weer naar Engeland geroepen, daar zij meenen, dat Hendrik VIII een periode van geluk en welvaart zal inleiden, waarin kunst en wetenschappen ongekend zullen bloeien. „Kom over en help ons!” schrijven zij hem.
	In Engeland teruggekeerd, is hij nog vol van alle dwaasheden en misbruiken en bedorvenheid, die hij op zijn reis waargenomen heeft en schrijft daar zijn „Laus Stultitiae”, „Lof der Zotheid”. Ijdelheid, roemzucht, hebzucht, heerschzucht zijn



	Een nar kon in die dagen vrijwel alles zeggen, en van dit narrenrecht maakt Erasmus in zijn „Lof der Zotheid” onbeperkt gebruik. Het werk sloeg geweldig in; er ging inderdaad een sterk sociaalpaedagogische strekking vanuit, die op hervorming der Kerk, afschaffing van het monnikswezen en hervorming van het politieke en sociale leven was gericht, een poging, om de al te menschelijke driften opnieuw te richten op waarachtig menschelijk leven en cultuur.
	Erasmus geeft nu Latijnsche Colleges in Cambridge, toont aan, dat de Vulgaat van fouten wemelt, hij richt zijn voordrachten geheel in op „herstel van de oude theologie”. Intusschen stelt Hendrik VIII hem diep teleur. Op Goeden Vrijdag 1513 had Colitus den Koning en alle aanwezigen van den kansel in St. Paul vermaand, onder de banier van Christus en niet onder die des duivels
	de voornaamste drijfveeren der staatkunde, doch het toppunt der dwaasheid wordt door de theologen bereikt, die over de erfzonde en het maagdelijk moederschap van Maria spreken, alsof zij er bij zijn geweest, terwijl monniken, vorsten en bisschoppen, kardinalen en Pausen een leven leiden, dat een bespotting van hun functie is.



	te strijden, hetgeen een duidelijke toespeling was op de plannen van den Koning, om met Paus Julius II tegen Frankrijk inden oorlog te gaan. Hendrik VIII heeft zich daaraan niet gestoord en begon een bloedigen oorlog tegen Frankrijk. Naar aanleiding van dit alles schrijft Erasmus een lang epistel aan den hem welgezinden invloedrijken Anton van Bergen. Deze brief bevat de scherpst mogelijke veroordeeling van den oorlog en behoort tot de bekendste anti-oorlog-literatuur, die actueel is gebleven. De brieven van Erasmus worden overal gecopieerd en gelezen; Eugène Baie noemt hem „le premier épistolier de son temps”, hij was zeker Europa’s eerste groote journalist. Hij schrijft in dit epistel 0.a.: „het is verwonderlijk hoe gemakkelijk, hoe onberaden en om hoe geringe redenen een oorlog wordt ondernomen door vorsten, wier taak het juist moest zijn, de opgezweepte hartstochten der verdwaasde massa door wijsheid en rede tot rustte brengen. Daar het menschdom reeds eeuwen geleden tot oorlog verviel, is deze ten slotte een kwade gewoonte geworden, terwijl het toch oneindig beter ware, de ontstane geschillen aan ernstige, door ervaring wijs geworden mannen ter arbitrage over te laten.” Erasmus besluit zijn



	Het ne Hoofdstuk heet: „Erasmus’ katholiek Humanisme” en draagt als hoofd, als toepasselijk opschrift, een gezegde van Brentano: „volgens Erasmus behoort het laatste woord van alle wijsbegeerte „VRIJHEID” en van allen godsdienst „LIEFDE” te zijn”.
	Ofschoon Erasmus nog als priester gekleed was, vast hij niet, bidt hij zijn brevier niet, preekt hij niet, leest de mis niet, noch woont haar bij. Prior Servatius maakt zich over zijn zieleheil ongerust. Erasmus antwoordt hem, dat hij niets meer voor de zoogenaamde religieuze Orden voelt, die slechts volkomen onvruchtbaar ceremonialisme bevorderen; hoeveel meer, schrijft hij, is het in Christus’ geest, om met Plato, Pythagoras, Paulus en Hiëronymus de gansche wereld als zijn woning en werkplaats te beschouwen dan zich ineen klooster terug te trekken.
	Na een verblijf in Nederland, komt hij op weg
	boeiend betoog met een open beroep op Paus Leo X, telg van het doorluchtige geslacht der Medici, door wier staatsmanswijsheid Florence zetel van kunst en wetenschap werd en een langdurigen vrede genoot.



	naar Bazel langs den Rijn; dit wordt een nieuwe triomftocht. In stad na stad begroeten hem geestdriftige groepen humanisten, met reden en gedichten, als hun leider. In Bazel maakt hij voor het eerst kennis met Fröben, het hoofd van de beroemde drukkerij. Deze is terstond bereid, Erasmus’ lezing van het Grieksche N. T. uitte geven met diens aanteekeningen en de Latijnsche vertaling.
	De Hollandsche humanist zette met zijn N. T. de kroon op zijn reformatorisch werk; hij wilde dat het N. T. werd een voor ieder geschikt „viaticum” tegen de gecompliceerde kerkelijke santenkraam.
	Een van zijn inleidingen, die wederom voorzien zijn van de noodige polemiek tegen „theologasters” en monniken, verschijnt afzonderlijk. Het tijdstip is goed gekozen, zijn „Adagia” heeft heel Europa veroverd, zijn „Enchiridion” wordt overal bestudeerd, zijn „Lof der Zotheid” verslonden en de schrijver als een wonder van wijsheid geëerd; zijn internationale correspondentie beïnvloedt het gansche moderne leven. Wat voor stormen er ook uit de reactionnaire hoeken opsteken, Erasmus weet zich gedekt door mannen als Warham en Fisher,



	In 1516 stort hij zijn hart uit ineen vurig betoog, „Institutio Principis Christiani”, dat de grootste tegenstelling vormt tot het in denzelfden tijd ontstane, doch eerst in 1532gepubliceerde,,ll principe” van Machiavelli.
	Erasmus zou Erasmus niet zijn, zegt De Ligt, als hij het eerste hoofdstuk van zijn „Vorstenschool” niet gewijd had aan de opvoeding vaneen vorst, bij een erfelijke monarchie des te noodiger,
	16
	den Pauselijken nuntius Ammonius en Leo X zelf. Er zijn nu drie decreten gepubliceerd, op grond waarvan Erasmus op 7 April 1517 van zijn kloostergeloften is ontheven en, ondanks zijn „defectus natalium”, ook de hoogste kerkelijke ambten en sinecures voor hem zijn opengesteld. Maar Erasmus laat zich niet binden, niettegenstaande Frans I hem persoonlijk verzoekt naar Parijs te komen, om de leiding op zich te nemen van de klassieke studiën in Frankrijk, Wolsey hem naar Engeland roept, kardinaal Ximenes hem tracht te winnen voor de Spaansche Universiteit te Alcala, de hertog van Saksen hem een leerstoel te Leipzig aanbiedt, de keizerlijke raadsheer Pirckheimer, Dürer’s beschermer, een andere te Neurenberg, maar Erasmus wenscht vrij te blijven.



	omdat daar het hoofd van den staat niet door het volk gekozen wordt, maar als zoodanig geboren is. Men kieze in elk geval den best denkbaren paedagoog om den a.s. vorst inde wijsheid der Ouden en die van Christus zoo in te wijden, dat hij er geheel van doordrongen is. Kennis van en liefde tot het land en volk zij zijn allereerste taak, zijn gezag kenmerke zich door wijsheid, karaktervastheid en toewijding. Noodzakelijk zijn weinige, maar algemeen begrijpelijke goede wetten en een zoodanige volksopleiding, dat de burger er een eer in stelt, zich aan die wetten te houden. Leeglooperij moet voorkomen en derhalve het aantal kloosters sterk beperkt worden. Ook staande legers zijn tot niets nut. Hoe minder soldaten, hoe beter! De internationale verdragen zijn overbodig, de ervaring leert, dat hoe meer verdragen gesloten worden, des te grooter het onderlinge wantrouwen wordt en hoe minder er van terecht komt. De vorst besluite in het allerlaatste geval tot oorlog die schipbreuk van al het goede en een zee van onrecht is. In elk geval is het de taak der priesters, de volken van oorlog af te houden en er zelf nooit aan deel te nemen.
	Hoe heeft men Erasmus, schrijft De Ligt, voor



	Erasmus vraagt openlijk, hoe lang de volken zich nog door vorsten (of dictators!) zullen laten misbruiken; een oorlog verklaart hij, mag hoogstens gevoerd worden onder toestemming der gansche betrokken natie, de burgers hebben het recht, alle onrechtvaardige oorlogen onmogelijk te maken en zijn daartoe in staat, indien de overgroote meerderheid des volks zich tegen de dwingelandij van enkelen bewust verzet.
	Ineen welsprekend betoog, dat hij „Vredes Klacht” noemt, en waarin hij ter bereiking van betere toestanden praktische maatregelen inden geest van het voorafgaande voorslaat, besluit hij met een krachtig beroep op Leo X, Frans I, Karei van
	een wereldvreemden geleerde kunnen houden ? Inderdaad was hij veeleer een klassiek gevormde activist, een geestelijk agitator, die vooral de intellectueele en hooge maatschappelijke kringen zijner dagen in christelijk-humanistischen zin poogde te beïnvloeden. Zijn meest geslaagde geschriften waren gelegenheidsschriften, zijn brieven droegen vaak het karakter van politieke of godsdienstige manifesten en strijdschriften. Hij bracht zijn tijd in beweging en het officieele Europa was voortdurend gespannen wat Erasmus zou zeggen.



	Oostenrijk, Hendrik VIII, Keizer Maximiliaan, om zich te vereenigen tegen den oorlog. Maar het was alles tevergeefscjfji, zooals Europa ook nu weder ondervindt!
	Na 1517 laat Erasmus zijn brieven drukken, nadat hij ze vooral stylistisch herzien heeft; de felle uitvallen tegen alles, wat hem hindert, het veelbewogen leven van zijn tijd, weerspiegelt zich in zijn correspondentie, waardoor zijn brieven letterlijk verslonden worden. Erasmus neemt den mensch zooals dif is. Hij was het zeker eens met de volgende definitie van „Humanisme”: „All unser Erkennen in seinen Motiven, wie in seinem Umfang und Zwecke, ist immer nur menschlich und kann nicht über das Menschliche hinaus.”
	Het laatste hoofdstuk draagt tot titel „Erasmus en de Hervorming”.
	Het begint met te constateeren, dat Luthers stellingen over den aflaat (kwijtschelding van tijdelijke straffen, maarde zonde zelf wordt door den aflaat niet vergeven; dat geschiedt in het vagevuur, de louteringsplaats der zielen) bij Erasmus wel in goede aarde waren gevallen. Erasmus vindt echter Luthers optreden te onbesuisd en niet verstandig



	Erasmus wordt overal aangevallen wegens zijn aanmoediging van Luther. In het collegiaal van Sint Pieter, in Leuven, wijst de Karmeliet Baechen, Erasmus, die aanwezig was, met den vinger aan als de man, die evenals Luther de leer van boete en biecht vervalscht. In Antwerpen dondert zelfs een prediker van den kansel: „Al die mannen zullen, als ze hun gedrag niet wijzigen, op den brandstapel terechtkomen.” Erasmus handhaaft echter onversaagd zijn overtuiging, dat een vergelijk tusschen Luther en Rome mogelijk is.
	om de misbruiken der Kerk zoo in het openbaar aan te raken (daarvoor heeft Erasmus zich overigens nooit gegeneerd!!). Hij raadt daarom Luther aan, zijn strijd tegen de kerkelijke misbruiken zonder onnoodig tumult voort te zetten, doch onderneemt zelf een groote brievencampagne om Luther in geheel Europa te verdedigen, en als Luther is veroordeeld, tracht Erasmus het vonnis ongedaan te maken. Leo X trok zich van het getwist dier „Duitsche barbaren” weinig aan; deze telg van het geslacht der Medici was oneindig meer getroffen door het verlies van zijn hofschilder Raphaël en in de eerste plaats bezorgd over de kwestie, wie de onvoltooide wandschilderijen zou afmaken.



	In Keulen is Erasmus drie weken bezig, de afkondiging van de fatale bul te verhinderen en dringt op het aanstellen van betrouwbare scheidsrechters aan. Hij raakt ten slotte in dezen strijd vóór Luther zoo overspannen, dat hij vreest door vergif uit den weg te zullen worden geruimd, maar ook als men hem een bisdom aanbiedt, indien hij slechts tegen Luther wil schrijven, weigert hij, zeggende: „Luther is te groot dan dat ik hem zal aanvallen.”
	Doch Erasmus kwam bij elk nieuw geschrift van Luther voor pijnlijke verrassingen te staan. Hij meende, dat de Kerk een huis met vele woningen was, waarin naar zijn overtuiging voor Luther nog altijd plaatswas, als men maar wat toegeven wilde. Maar dit wilde Luther niet en hoe meer hij en de zijnen bemerkten, dat Erasmus alleen zich kon vereenigen met een hervorming inde Katholieke Kerk, des te feller werd hij, zoodat hij zich zelfs liet verleiden tot de volgende uitspraak: „de menschelijke dingen zijn Erasmus meer dan de goddelijke, zijn geschriften leiden tot de verwoesting van allen godsdienst. Erasmus verpletteren is den vinger leggen op een wandluis, die dood nog meer stinkt dan levend,” waarop Erasmus met bewonderens-



	



	Erasmus op 57-jarigen leeftijd door Hans Holbein.



	Wat Erasmus in Luther af keurt, is diens ontkenning van de menschelijke vrijheid. Volgens Luther is de mensch niets dan zonde en onmacht, tot in den wortel bedorven, zoodat hij slechts gered kan worden door „een gerechtigheid, die buiten ons ligt.”
	In Augustus 1525 komt, bij Fröben te Bazel, Erasmus’ „De libero Arbitrio” uit, dat hij in uiterst tegemoetkomende woorden heeft opgesteld; hij wil den doldriftigen Wittenberger niet nog toorniger maken, doch pogen een brug te vinden om elkaar te begrijpen.
	Woedend, dat Erasmus vooral de moreele consequenties van hun voornaamste dogma wraakt, vallende extreemste Lutheranen hem direct met giftige pamfletten aan. Luther zelf is eerst van plan, Erasmus even gematigd te antwoorden, als deze zich geuit heeft; doch dit zou een bewijs van zwakheid zijn. Hij antwoordt ten slotte met een geschrift, dat den titel draagt „De servo Arbitrio”. De menschelijke wil is slechts een knecht en een slaaf van God. Luther zegt o. a.: „Ik spreek namens God.
	waardige kalmte antwoordde: „Zij, die Luther goed gezind zijn, zouden liever zien, dat hij beschaafder en gematigder schreef. Ik ben bereid te sterven voor Christus, maar niet voor Luther.”



	Wat in dit boek staat, is de waarheid en ik laat niemand een oordeel daarover toe,” d. w. z. aan de opvatting, dat de menschelijke wil als een gezadeld paard is, waarop God en de duivel beurtelings rijden om het naar hun behagen te besturen!
	Erasmus is diep teleurgesteld. Met den scherpsten hoon overlaadt hij nu Luther, die zich de majesteit van Christus aanmatigt; hij besluit, in tegenstelling met Luther, dat hij zijn ideeën aan niemand wil opdringen, zijn werk aan het onderzoek der Kerk wil onderwerpen, volkomen bereid het te verbeteren, indien hij van de waarheid zou zijn afgeweken.
	Luther heeft hierop niet geantwoord, doch pleegde in particuliere gesprekken Erasmus op de meest drastische wijze voor al wat leelijk is uitte maken. Maar Luther behoefde niet meer te antwoorden. De diep teleurgestelde lijdende Erasmus werd door den stroom der gebeurtenissen ineen hoek gedrongen en moest het ten slotte machteloos aanzien, dat in Engeland zijn beste vrienden, Fisher en Morus, als martelaars stierven; zij waren in het vuur van den strijd tegen Luther zoo onverdraagzaam geworden als Erasmus nimmer geweest zou zijn.



	Inde laatste dagen van Juni 1536 was hij zoo zwak geworden, dat hij niet meer kon lezen en 12 Juli kwam het einde.
	Aan de zedelijke zelfbevrijding der menschheid heeft Erasmus, besluit De Ligt, krachtig deelgenomen ; wie in Europa en elders het leven poogde te vermenschelijken, heeft zich mede aan Erasmus’ persoon en werk geïnspireerd.
	Ik wil hier nog het oordeel van Huizinga, in het slothoofdstuk van zijn in 1924 verschenen boek, over Erasmus bij voegen.
	Huizinga schrijft: „Erasmus schijnt bij wijlen de man, die niet sterk genoeg was voor zijn tijd. In die forsche 16e eeuw is de eiken kracht van Luther noodig, de stalen scherpte van Calvijn, de gloed
	De Paus spoorde Erasmus aan, met hem het Katholieke geloof te verdedigen en er was zelfs sprake van, om onder de te benoemen kardinalen ook Erasmus op te nemen; doch deze vroeg de vrienden, die voor hem bezig waren, het te laten, daar hij een man was, die leefde bij den dag, die nauwelijks een voet buiten zijn deur kon zetten en die niet meer in staat was, naar kardinaalshoeden te streven.



	van Loyola, niet de fluweelen zachtheid van Erasmus. Zijn vroomheid is hun te effen en te slap. Loyola schreef, dat de lectuur van het „Enchiridion” zijn vurigheid verslapte en zijn devotie deed verkillen. Als geestelijk type behoort Erasmus tot de zeldzame groep van hen, die, ofschoon volstrekt idealisten, door alles heen gematigden zijn; zij huiveren van de daad, omdat zij weten, dat die steeds evenveel breekt als opbouwt.
	Met dat al is hij de verlichter van de eeuw geweest, van wien een breede stroom van beschaving uitging. Hij wende een gansche wereld aan vlottere uitdrukkingswijzen, hij werkte door zijn volmaakte helderheid van expositie, zelfs door het Latijn heen, op den stijl der volkstalen. Hij trok als het ware aan het groote orgel der menschelijke expressie tal van nieuwe registers open.
	Erasmus’ helderheid en gemakkelijkheid van uitdrukking, zijn levendigheid, geestigheid, verbeelding, verve en luim hebben aan al wat hij schreef een bekoring gegeven, die voor den tijdgenoot onweerstaanbaar was en ons nog pakt. Wat hij schrijft, vloeit alles schijnbaar vanzelf als een fontein, het is altijd volmaakt van toon, zinvol en krachtig.



	Hij was daarbij de verkondiger van warm sociaal gevoel en van geloof in het goede der menschelijke natuur, van vredelievende welwillendheid en van verdraagzaamheid. Hij is in menig opzicht een voorlooper en voorbereider van den modernen geest geweest.
	Hij was geen wegbereider voor staatswetenschap, historie of economie, doch indien het ideaal nog beleden wordt, dat zedelijke opvoeding en algemeene verdraagzaamheid de menschheid gelukkiger kunnen maken, zal die altijd aan Erasmus dank verschuldigd zijn.
	Het beschaafde menschdom, zegt Huizinga ten slotte, heeft reden Erasmus’ naam in eere te houden, al was het enkel omdat hij de oprechte prediker is geweest van die algemeene zachtmoedigheid, die de wereld nog zoo bitter noodig heeft.”
	Zijn geest was inden volsten zin des woords philologisch. Hij bemint de taal als uitdrukking, hij laat ze door zijn handen gaan, zooals een kenner kostbare oude weefsels laat schitteren inde zon en van hun volmaaktheid geniet.



	



	EXCERPT UIT: „BARUCH SPINOZA, BILDNIS EINES GEISTIGEN HELDEN” VAN RUDOLF KAYSER



	O noverzienbaar, zegt
	Kayser, is de philosophische literatuur over het Spinozisme, maar overzienbaar de berichten over zijn leven, dat in zich zelf gekeerd, ernstig en deemoedig op Nederlandschen bodem verliep. Het is iets anders dan een reeks toevallig bekend gebleven feiten, het is een geestelijk leven. Hem zelf interesseerde zijn aardsche bestaan weinig, hij stond niet afkeerig tegenover de geneugten, de vreugde en de smart dezer wereld, maar hij achtte ze gering, omdat zijn geest met grootere en edelere dingen bezig was. Het is een heldenleven ineen hoogeren en dieperen zin, dan dat van werkelijke daden. Een rotsvast vertrouwen in zijn roeping was noodig om den tegenstand, welken hij overal ontmoette, te weerstaan; slechts deze overtuiging heeft hem de kracht gegeven zijn lijden gering te tellen en hem in staat gesteld vol te houden inde verkondiging van de waarheid.



	In alle drie levende tegenstrijdige elementen hunner eeuw: haar mystiek godsgeloof, haar hard rationalisme en de krijgszuchtige geest der hervorming.
	Alle drie werden door hun tijd niet begrepen, bleven tijdens hun leven zonder invloed; een van hen werd gedood.
	Even verschillend als hun uiterlijk en hun levensloop, even overeenstemmend is hun liefde voor vrijheid en waarheid en dezelfde diepe religiositeit, die ver over de grenzen van kerken en dogma’s zich uitstrekt, bezielde hen.
	De uiterlijke omstandigheden van Spinoza’s leven volgen nu eerst. Baruch Spinoza of eigenlijk d’ Espinoza werd in *) Rembrandt 1606—1669. Jan de Witt 1625—1672. Spinoza 1632—1677.
	Bijna tegelijkertijd x) werden inde Nederlanden drie tragediën afgespeeld, waarin geestelijke helden hun lijdensweg tot het einde moesten gaan; het waren de tragediën van den kunstenaar Rembrandt, staatsman Jan de Witt en den wijsgeer Baruch Spinoza.



	1632 in Amsterdam geboren als zoon van Portugeesch-Joodsche ouders. Hij bezocht eerst de scholen der Portugeesch-Joodsche gemeente en nam daarna privaatlessen, voornamelijk om naast de talen, die hij reeds kende: Spaansch, Portugeesch, Hebreeuwsch en Hollandsch Latijn te leeren.
	Weldra ontstaan geruchten, dat de jonge Baruch zeer vrijzinnige denkbeelden koestert, hetgeen hem voor het eerst van nabij in aanraking brengt met de laagheid en hebzucht van menschen en nog wel van zijn eigen familie.
	Zijn zuster Rebecca en zijn zwager, de weduwnaar Samuel de Caceres, betwisten hem zijn erfdeel van den in 1654 overleden vader, omdat zij overtuigd zijn, dat Baruch een afvallige is, die den godsdienst zijner vaderen verloochent, en zulk een is, volgens de Joodsche opvatting, niet waard het erfdeel van zijn vader te aanvaarden. Baruch wendt zich tot den Nederlandschen rechter, die verklaart, dat het voor het Nederlandsche recht volkomen onverschillig is of Baruch een orthodoxe of afvallige Jood is; deze kent hem dus zijn erfdeel toe. Het was Baruch echter niet te doen geweest om het geld; als hem recht is wedervaren, laat hij zijn zuster en zwager zijn erfdeel behouden, doch neemt



	Intusschen heeft ook zijn vroegere onderwijzer, rabbi Morteira, de geruchten omtrent Baruch, die zijn meest beminde leerling was geweest, vernomen, doch kan deze niet gelooven.
	„Im geiste,” zegt Kayser, „sieht er das blasse, krankliche Knabengesicht vor Augen, sieht seine brennenden Blicke voll Inbrunst und Demut, so sieht kein Gottesverrater, kein Untreuer aus.” Morteira denkt aan de vragen, die Baruch inde school bedeesd aan hem stelde, vragen die alleen door zeer vrome en ernstige leerlingen gesteld worden en besluit Baruch inde synagoge te ondervragen.
	Het resultaat van dit pijnlijke onderhoud is, dat de rabbi tot zijn groot verdriet moet vaststellen, dat Baruch geen Jood meer is. Morteira wendt zich nu tot de kerkelijke overheid, om nog een poging te wagen Baruch tot andere inzichten te brengen.
	Dezen smeeken Spinoza zich te bekeeren, zeggen hem, dat hij God en zijn volk verraadt, het heiligste loochent, maar Baruch is voor zichzelf overtuigd, dat hij het heilige nog nooit zoo diep heeft gevoeld
	257
	voorgoed afscheid van hen. Het teekent den man; hij is nu doodarm, maar die armoede maakt hem volkomen onafhankelijk en vrij voortaan zijn eigen weg te gaan.



	en zoo van nabij beleefd heeft; wat willen deze mannen, zij zijn slechts de erfgenamen der Inquisitie, kleiner, minder wreed, maar even hard, even onverdraagzaam.
	Dan biedt men hem geld aan, een eervolle benoeming tot rabbijn hoe weinig kennen zij Spinoza, die slechts armoede en vrijheid begeert.
	Als alles tevergeefs blijkt, wordt besloten den banvloek over den afvallige uitte spreken, hetgeen op 27 Juli 1656 inde overvolle synagoge, waar zwarte kaarsen een spaarzaam licht verspreiden, plaats heeft.
	De opperrabijn heeft voor het altaar plaats genomen en spreekt van daar den ontzettenden vloek uit:
	„Volgens het besluit der Heiligen, verbannen, verstooten en vervloeken wij Baruch de Espinoza met de toestemming van den heiligen God en dezer gansche heilige Gemeente, met den ban, waarmede Jozua Jericho verband heeft vervloekt zij hij bij dag en bij nacht, vervloekt zij hij als hij zich ter ruste begeeft en vervloekt als hij weder opstaat, vervloekt als hij uitgaat en weder thuis komt. De toorn en de grimmigheid des Heeren zal tegen dezen mensch ontbranden en op hem uitstorten



	De zwarte kaarsen zijn uitgebrand, de menigte stroomt uit den tempel, de menschen zijn opgewonden en geprikkeld, zij zouden gaarne het oordeel voltrekken, dat de opperrabijn met bekommerd hart heeft uitgesproken, zij zijn tot alles in staat, zelfs om Spinoza te dooden.
	Maar dezen heeft het kerkelijk oordeel niet verbitterd, niet ontsteld, hij had het verwacht; hij is nu zonder familie, zonder vrienden, uitgestooten als een melaatsche, maar hij voelt de kracht in zich om een leven van armoede, eenzaamheid en verachting tegemoet te gaan en zich te wijden aan het verkondigen der waarheid, zooals hij die begrijpt en boven alles liefheeft, ter wille daarvan zal hij den haat der menschen kunnen verdragen.
	Spinoza had gehoopt nu verder ongestoord in zijn geboortestad te kunnen leven, maar hij had de uitwerking van den banvloek onderschat. In den naam van God wordt Spinoza vervloekt, het is verboden met hem om te gaan, onder één dak met hem te verblijven, in zijn nabijheid zich op te houden. Zulke bedreigingen hebben invloed op allen, voor wie de naam van God een rechterlijke
	alle vloeken, die in het Boek van de Wet geschreven zijn, en zijn naam inden Hemel doen verdwijnen.”



	macht bezit, dus ook op alle leden van andere kerken, die nu Baruch van alle gemeenschap met hen uitsluiten. Hij woont veilig in het huis van zijn leeraar Franciscus van den Enden, maar als hij het huis verlaat, ontmoet hij vijandige blikken, scheldwoorden en de bereidheid haat in daden om te zetten.
	Morteira’s teleurgestelde liefde is nu veranderd in haat. Hij wijst de Calvinistische predikers op de gevaren voor de Christelijke leer, die Spinoza’s bijbelkritiek ten gevolge moet hebben; zelfs de vroede vaderen bezwijken voor deze argumenten en verbannen Spinoza, voorloopig voor twee maanden, uit de stad.
	Spinoza kan dus niet meer in Amsterdam blijven, hij gaat naar Rijnsburg en voorziet daar in zijn onderhoud door het geven van onderwijs en het slijpen van optische glazen, die de astronoom voor zijn telescoop en de bioloog voor zijn microscoop gebruikt. Maar dit werk is vermoeiend en voor Spinoza’s gezondheid funest. Als een doodelijk gift dringt het glasslijpsel in zijn arme zieke longen.
	In Rijnsburg bevinden zich de zoogenaamde collegianten, die ook Rijnburgers worden genoemd; zij huldigen een mystisch Christendom, dat God niet buiten de wereld maar in zichzelf zoekt.



	De kerk beschouwt hen als gevaarlijke dwaalgeesten, die bestreden en uitgeroeid moeten worden, maar in hun deemoedige en ondogmatische opvatting van het godsbegrip bestaat veel verwantschap met de philosophie van Spinoza, dien zij met vertrouwen en achting tegemoet treden. Voor hen is Spinoza de groote kenner en critische uitlegger der Hebreeuwsche en Latijnsche teksten.
	In hun midden leeft Spinoza rustig en vreedzaam, zijn levenswijze is nauwelijks verschillend van de hunne, alleen nog soberder, wat voor zijn zwakke lichaam niet bevorderlijk is. Melksoep en gort vormen gewoonlijk zijn maaltijden.
	Spinoza heeft geen behoefte aan gezelschap, maar wel aan geestelijk contact, dat hij bereikt dooreen uitgebreide correspondentie. Zijn brieven zijn documenten van groote waarde; voor Goethe zijn zij het beste, dat men over oprechtheid en menschenliefde kan lezen.
	In 1660 schrijft Spinoza aan een met instrumenten en glazen bedekte tafel zijn eerste boek, dat bij ons bekend is onder den titel „Korte verhandeling”.
	Zij zijn vervuld vaneen diepe en natuurlijke vroomheid, die zich openbaart in hun levenshouding.



	Het manuscript van dit werk ging verloren, is na zijn dood gevonden, en eerst inde 19de eeuw uitgegeven.
	Inde „Korte verhandeling”, zegt Kayser, „vereenigt de pantheïstische gedachte niet alleen God en de wereld tot een Eenheid, maar verleent aan deze Eenheid ook een ethisch karakter: het bewijs, dat God bestaat, doet de vraag ontstaan, wat God is. Naar het voorbeeld der (ontologische) bewijzen voor het bestaan van God, wordt Hij als de oorzaak van alles en ook van zich zelf beschouwd. Hij is niet meer een anthropomorphisch (menschvormig) wezen, niet meerde goede Vader van alle creaturen, niet meerde Koning der menschen aan de andere zijde der menschen wereld. Hij is een wezen, dat uitgerust is met alle attributen, een wezen waarin geen andere substantie is dan inde natuur. Deze vereenzelviging van God en natuur is niet zeer begrijpelijk, maar duidelijk is Spinoza’s godsbegrip als geloof en als weten; ook de natuur bestaat uit oneindige attributen, waarvan elk in zijn aard volkomen is en in dit opzicht volkomen overeenkomt met het wezen van God.
	De „Korte verhandeling” en de brieven van Spinoza zijn gericht aan het klein aantal mannen,



	Van vele zijden wordt Spinoza aangevallen en zijn geheele philosophie niets dan mislukking en droombeeld genoemd, maar ook vormt zich een aanvankelijk kleine kring, die hem volgt, voor wie zijn onafhankelijke, vrije denkbeelden een bevrijding beteekenen van de kerkelijke dogma’s.
	Tot dezen behoort inde eerste plaats Heinrich Oldenburg. Deze komt uit de groote wereld van ambten, waardigheden, internationale betrekkingen, maakte vele reizen en kwam daardoor in aanraking met de cultuur en de geestelijke stroomingen in verschillende landen. Toen hij in Amsterdam hoorde van den jongen Joodschen philosoof en van zijn lot, voelde hij, na zijn bekend worden met vele groote geesten van zijn tijd, o. a. met Newton, Milton, Leibnitz, de behoefte ook dien eenzamen wijsgeer te leeren kennen, die, trots verbanning en armoede, in zijn stille dorp de stoutste gedachten uitdacht.
	die in staat zijn Spinoza’s denkbeelden te begrijpen, de mannen der Renaissance, groot inde kunst, onrustig en strijdlustig in godsdienstige vragen, wier oogen geopend worden door de nieuwe natuurwetenschap; de grootste vertegenwoordigers van dit klassieke tijdperk zijn bij ons Rembrandt, Spinoza en Jan de Witt.



	In Juli 1661 bezoekt hij Spinoza in zijn armelijke woning en is terstond getroffen en geboeid door diens persoonlijkheid.
	Voor Spinoza beteekent deze ontmoeting de kennismaking met datgene, wat in Engeland, Duitschland en Frankrijk de geesten beweegt en tot denken brengt. Er ontstaat spoedig tusschen hen een groote sympathie en vriendschap.
	Oldenburg heeft slechts één wensch, dat Spinoza zijn philosophie overal bekend laat worden, zonder zich te storen aan de vooroordeelen en het verzet, dat deze nieuwe gedachtenwereld overal ontmoet. Hij raadt Spinoza aan zijn gedachten zoo gematigd mogelijk uitte spreken, maar deze behoeft daarom niet te vergeten, dat hij in het vrijzinnigste land van Europa woont; lang genoeg, zegt hij tot Spinoza, heeft men aan de onwetendheid en dwaasheid geofferd, het wordt tijd dat de ware vrije wetenschap haar vleugels uitslaat.
	Zoo heeft nog nooit een mensch tot Spinoza gesproken ; vervolgd door vervloekingen en haat, verachting en medelijden, was hij naar zijn arm kluizenaarsleven gevlucht, en nu komt daar iemand en zegt: ik laat u niet meer los, vereerde vriend, tot ik u overreed heb, uwe gedachten, die zoo be-



	In April 1663 verhuist Spinoza naar Voorburg, waar hij 6 jaar blijft wonen in het huis van den schilder Daniël Tydemann.
	De inwoners van Voorburg leeren Spinoza kennen en wenschen hem als hun predikant aangesteld te zien, waartoe een vergunning van de autoriteiten noodig is. Als deze echter vernemen, dat de sollicitant de beruchte Spinoza is, wordt de vergunning niet verleend, want iedereen weet, dat deze jonge geleerde een atheïst is en iemand die met den godsdienst spot!
	Met den Vrede van Mtinster begint in 1648 een bloeitijd voor de Nederlandsche Republiek, waarin
	langrijk zijn, niet in eeuwig zwijgen te verbergen. Dit onderhoud is het eerste en eenige dat zij samen hadden. Oldenburg komt in 1667 in Engeland in politieke verwikkelingen, wordt gevangengenomen en brengt maanden lang inden Tower door, dien hij als een gebroken man verlaat, wiens belangstelling in geestelijke vragen geheel is uitgedoofd, zoodat hij nooit meer in aanraking met Spinoza kwam, en er ook geen behoefte meer aan had.



	alle krachten der natie tot volle ontwikkeling komen en haar beteekenis en invloed zoozeer erkend worden, dat alle Europeesche Staten nauwe relaties met haar wenschen aan te gaan om voor zich zelf voordeel te behalen. Het hoogste ideaal van vele Nederlanders van het midden der 17e eeuw is de burgerlijke vrijheid. Volgens Descartes is deze in geen land volkomener verwezenlijkt dan in Holland en in geen man sterker dan inden grootsten staatsman, die dit land ooit gehad heeft, in Jan de Witt, die in 1653, op 28-jarigen leeftijd, Raadpensionaris van Holland geworden was.
	Het eendrachtige samenwerken voor dit ideaal der vrijheid wordt bedreigd door hen, voor wie vrede en vrijheid een wereld beteekent, waar invloed en macht niet meer monopolie zijn. Dit is de oorzaak van den strijd der regenten tegen iederen vorm van monarchie, die ten slotte in Augustus 1672 leidde tot den lafhartigen moord op de beide De Witt’s.
	Spinoza en Jan de Witt hebben elkaar herhaaldelijk ontmoet, beiden zijn inde voorste gelederen te vinden inden strijd voor vrijheid en waarheid, in het verzet tegen den absolutistischen geest der Kerk en der feodale maatschappij, inden strijd voor het



	Ofschoon tusschen den beheerscher der Republiek, den aristocraat, en den armen Portugeeschen Jood gemeenschap nauwelijks mogelijk scheen wegens het verschil van afkomst, van beroep, van levenswijze, voelen zij zich op geestelijk gebied sterk tot elkaar aangetrokken, want ook Spinoza is er van overtuigd, dat de Staat macht en recht, vrijheid en rede moet vereenigen.
	Inde kringen, die den Raadpensionaris vijandig gezind zijn en zijn val voorbereiden, kent men deze geestelijke vriendschap en weet ook, dat aan Spinoza een jaarlijksche toelage is verleend, die deze gaarne aannam, omdat hij haar beschouwde als steun van den Staat om een geleerde in staat te stellen zich onbezorgd aan zijn levenswerk te wijden.
	Maarde gelukkige omstandigheid, dat deze
	individualisme op elk gebied en voor de Protestantsche richting inden godsdienst. Het beteekent de radicale zegepraal over de scholastiek, over de kerk en schoolwijsheid der Middeleeuwen, die de persoonlijke vrijheid en zelfstandigheid onderdrukt, het beteekent in één woord de groote ommekeer op geestelijk gebied, die de Renaissance ook in Nederland bewerkt.



	twee groote Nederlanders op geestelijk gebied overeenstemmen, wordt door de politieke vijanden van De Witt ook na zijn dood misbruikt om als verdediging voor zijn vermoording te dienen, daar bleek, „dat hij dezelfde overtuigingen was toegedaan als de afvallige, uit de hel afkomstige Jood Spinoza, die vervloekte atheïst, die het woord Gods door de philosophie wil laten uitleggen en begrijpen”.
	Toch genoten de Joden in geen enkel Europeesch land zoozeer van de burgerlijke vrijheden als inde Nederlandsche Republiek, hetgeen Lodewijk XIV schijnt geërgerd te hebben, waarbij hij aan deze ergernis openlijk en ruw uiting gaf tegenover den Hollandschen diplomaat Coenraad van Beuningen, die daarop antwoordde: „Is het dan niet een bewijs, dat God de Joden op de wereld duldt, dat hij ze niet vernietigt? En daar zij toch ergens moeten wonen en alle landen ze verbannen, kan het niet goddeloos zijn, dat Amsterdam ze opneemt!” \
	Hun heldhaftige geschiedenis, het diepe geloof aan Gods woord, het ontzettende lijden vóór dit geloof heeft hen verheven tot een ras, dat zijns gelijke niet heeft, daarom verlangt Baruch er naar



	Hij zal dit alleen nog in gedachte doorleven. Nooit heeft een Jood hem ooit weer vriendschappelijk de hand gedrukt, nooit sprak iemand hem aan in het Spaansch of Portugeesch.
	Altijd sterker voelt Spinoza zijn kwaal en haar vreeselijke vermaningen. De droge, benauwende hoest spreekt een duidelijke taal; toch blijft hij vol hoop, dat die taal éénmaal zal zwijgen. Maar dan overvalt hem weer de koorts, werpt hem uitgeput op zijn leger en doet zijn teere, zwakke lichaam koude rillingen krijgen of baden in het zweet. Een aderlating of streng dieet brengt soms verlichting en hij kent de medicijnen, die bereiken, dat de ziekte geen veld wint, want dan is hij verloren.
	Als de aanval overwonnen is, voelt hij zich schijnbaar jonger en opgeruimder; dan is de uitdrukking van zijn geelachtig gelaat en van zijn groote donkere oogen geheel veranderd, de wil om te blijven leven en zijn geloof aan zijn roeping geven hem telkens weer nieuwe veerkracht.
	Zoo zijnde Voorburger jaren, waarin Spinoza zijn „Ethica” en zijn „Theologisch-politieke ver-
	het gezang inde synagoge nog éénmaal te hooren en de gemeenschap met zijn rasgenooten nog éénmaal te voelen.



	handeling” schrijft, afwisselend de vreeselijkste uitingen zijner kwaal en tijden van de grootste scheppingen.
	In het voorjaar van 1665 is de „Ethica” bijna gereed, en nu zijn hoofdwerk zijn voltooiing nadert doch zijn krachten hem dreigen te begeven, „müssen” zegt Kayser, „alle Gedanken diamantenscharf geschliffen werden um sich vonder trüben Luft abzuheben in der dieses todkranke Leben atmet.”
	Spinoza’s „Ethica” is de absolute afwijzing van alle moraaltheologie. God kan niet, zooals de theologen meenen, de menschen beloonen en straffen. De goddelijke wetten zijn die van de natuur en kunnen daarom niet overtreden worden, daar alleen wetten, die gemaakt zijn in het belang der kleine menschenwereld, overtreedbaar zijn. Men kleineert God als men hem tot een Menschengod maakt en de wetten onzer samenleving tot die van de groote, oneindige, wondere natuur.
	Kayser vervolgt: men zou nu geneigd zijn te vragen: waarom noemt Spinoza deze Eenheid, die zoo weinig beantwoordt aan de theologische opvatting, nog God?
	Het antwoord daarop is: hij noemt haar God uit eerbied voor de overlevering van de Joodsche



	Doch vóór Spinoza de laatste hand legt aan zijn „Ethica”, breekt hij dit eerst af en bergt het manuscript op om het pas eenige jaren daarna op te nemen.
	Het wereldgebeuren was hem te machtig geworden, trekt onweerstaanbaar zijn belangstelling, ook inden strijd tusschen Staten en Kerken wil hij de waarheid erkennen en voor het recht van God en van de rede optreden; hoevele leugens verstoren den vrede: staat en kerk strijden om de macht, oorlogen worden gevoerd, de gevangenissen en hospitalen zijn overvol, altijd nog strijden Katholieken tegen Gereformeerden en omgekeerd, de ontelbare sekten zijn in conflict met de Calvinistische kerk en onderling. Spinoza wil trachten in dezen chaos van tegenstrijdige belangen klaarheid te brengen, raad te geven en te helpen. Daartoe zal hij zijn „theologisch politiek vertoog” schrijven.
	eenheidsgedachte en uit de diepe, deemoedige, vrome overgave aan den alles omvattenden geest van alle bestaan. Dit Godsgeloof spreekt uit iedere bladzijde zijner geschriften, die doorgloeid zijn van een innerlijk religieuze stemming.



	Volkomen zakelijk in zijn opzet en zijn argumenten, is, zegt Kayser, dit geschrift toch vervuld vaneen gloeienden toorn, een toorn die de matelooze aanspraken der kerkelijke dogma’s geldt, een toorn, die alle duisterlingen (Dunkelmanner) en de misleide massa met diepe verontwaardiging deze woorden toeschreeuwt: „wat hebt gijlieden van God gemaakt?” Dat is in enkele woorden het protest, dat telkens weerklinkt.
	Het kan niet het doel van den Staat zijn, zegt Spinoza in deze verhandeling, de menschen uit verstandige wezens, dieren of automaten te maken, maar veeleer te bewerken, dat hun geest en hun lichamen ongestoord en onverminkt hun krachten ontplooien kunnen. Het doel van den Staat is „de vrijheid”, opdat ieder zoo veilig als mogelijk kan leven en zijn natuurlijk recht, te leven en te arbeiden, kan uitoefenen.
	Nauwelijks was deze verhandeling verschenen of theologen, geleerden en alle autoriteiten der kerk, van de gerechtshoven en van den Staat werpen zich als hyena’s op den onschuldigen schrijver en trachten hem met hun handen, waaruit anders vol zalving de scholastieke leer druipt, te verscheuren. Spinoza laat deze woedeaanvallen langs zich heen



	Spinoza heeft het doel dezer verhandeling ineen brief aan Oldenburg duidelijk uitgesproken. Hij schrijft: tot de publicatie van dit geschrift noopten mij: ie. de vooroordeelen der theologen, die de menschen het meest verhinderen hun geest door de philosophie te doen voorlichten;
	2e. mijn reputatie van atheïst, die ik wil trachten als ongegrond te weerleggen;
	3e. de vrijheid te verdedigen, om te zeggen wat men denkt; die vrijheid wordt door dente grooten invloed en de aanmatiging der predikers voortdurend onderdrukt.
	Zoo is deze verhandeling het politieke credo van een leek op politiek gebied, die de meest waardevolle verovering op geestelijk gebied, vrijheid van denken en geloof, bedreigd ziet.
	De vrije, zelfstandig denkende, verantwoordelijke mensch is dichter bij God dan de slaaf, en deze
	ï8
	glijden, daar hij vast overtuigd is, dat de waarheid ten slotte zal zegevieren. Het hevige verzet tegen zijn denkbeelden toont, dat de vrijheid van het denken bedreigd is. De kerk en de staat strijden niet alleen voor hun suprematie, maar ook tegen het vrije woord, de vrije uiting der gedachte.



	vrijheid brengt evenmin de vroomheid als den vrede in gevaar; dit is het, wat Spinoza zich voorgenomen heeft in zijn verhandeling te bewijzen en ook het misbruik van de macht aan de kaak te stellen, welke macht velen met schaamtelooze willekeur uitoefenen, door onder den dekmantel van den godsdienst de nog in heidensch bijgeloof bevangen menigte wijs te maken, dat hun machtusurpatie Gode welgevallig is.
	De menschen, die met hun vroomheid en Godsvereering te koop loopen, zich Christenen of Joden noemen en luid de geboden van naastenliefde en „vrede op aarde” verkondigen, zijn huichelaars. Ik ken hun waren geest uit hun daden en gevoelens: haat, leugen, vijandschap, oorlog zijn het schrilste contrast met den waren geest der religie, die hun woorden aanprijzen.
	Neen, vervolgt Spinoza, bij den waarachtig godsdienstige komt het niet aan op eeredienst (cultus), woorden of dogma’s, maar alleen op den levenswandel; daarin bestaat geen onderscheid tusschen de verschillende belijdenissen. Men kan God alleen dienen door waarheid en oprechtheid. Weg met de maskers, de tooneelachtige gewaden, de van buiten geleerde, alleen met de lippen, doch niet met het



	Als iemand, die een taak op zich genomen heeft, die hem eigenlijk niet ligt, zoo valt Spinoza, de zachtste, vredelievendste mensch van zijn tijd, de huichelaars, de schijnvroomheid, de ijdele kanselredenaars, het misbruik der macht door de autoriteiten, de onvrijheid van het woord „rücksichtslos” aan.
	Is Spinoza plotseling een strijdbare theoloog geworden? Neen, dat is hij niet. Hij wil alleen in den chaos van meeningen en domheden, waar recht, waarheid en vrijheid in gevaar zijn, zijn stem laten hooren.
	De verantwoordelijke dienst der waarheid verplicht hem tot een strijd, dien Spinoza met ethischen hartstocht zoo krachtig tegen de gevaren van zijn tijd voert, dat hij op vele generaties na hem nog invloed zal uitoefenen.
	Jan de Witt kent deze verhandeling, zij is hem vertrouwd, alsof het zijn eigen belijdenis ware; zij is het groote en diepgaande manifest inden strijd voor een nieuw en beter tijdperk.
	Een groot gedeelte van den inhoud is bijbel-
	hart, gesproken woorden, waardoor de predikant, als een ijdele tooneelspeler, zich als redenaar laat bewonderen.



	kritiek; tegenover de theologen die de Bijbelsche openbaringen impliciet aannemen, stelt hij een critische exegese van het O. T. x).
	Spinoza wil zich niet kanten tegen de theologie, maarde doeleinden van philosophie en theologie moeten klaar gesteld worden. Het doel der philosofen is alleen de waarheid, dat der theologen alleen vroomheid en gehoorzaamheid.
	Het ingrijpen der theologie op het gebied van den vrijen geest beteekent een bedreiging van den Staat, van het grondbeginsel van den Staat, de vrijheid der gedachten.
	In het laatste hoofdstuk van de „theologischpolitieke verhandeling” zegt Spinoza, dat het in een vrijen staat ieder moet geoorloofd zijn te denken wat hij wil en te zeggen wat hij denkt, daar het hoogste doel van den Staat niet is te heerschen noch de menschen door vrees voor straf te regeeren, maar hen inde grootst mogelijke vrijheid te laten leven.
	Men mag niet weten wie dit sterke vrijheidlievende manifest heeft geschreven, daarom moet
	*) Spinoza deelde mede, dat hij geen dergelijk onderzoek beproefd had van het N. T., omdat hij daartoe de Grieksche taal niet voldoende machtig was.



	Spinoza heeft in dit geschrift, overtuigend zooals niemand het vóór hem deed, den eisch en de noodzakelijkheid van geloof en denkvrijheid verkondigd; het is geen manifest tegen de religie, maar komt voort uiteen waarlijk vromen godsdienstigen geest, het is het blijvend monument van dien geest, die de verplichting voelt voor de waarachtigheid en de reinheid van ieder leven en iederen tijd te strijden.
	In 1670 is Spinoza tot zijn philosophisch werk teruggekeerd. Zijn vurigste wensch is nu: rust en verzoening tusschen zich en de wereld, maar de volgende jaren toonen, dat de menschen juist vijandiger en afkeeriger tegenover hem zijn komen te staan; hij bemerkt dat het auteurschap zijner verhandeling toch bekend is geworden, zelfs de kinderen groeten hem niet meer, omdat de
	het anoniem en inde Latijnsche taal uitkomen, opdat het niet door het volk kan gelezen worden, dat zijn ideeën toch niet begrijpt en slechts tot opstand zou leiden, dien Spinoza niet wenscht. Als Spinoza vaneen plan hoort om zijn werk ineen Hollandsche vertaling uitte geven, verzet hij zich beslist daartegen, daar het resultaat alleen een verbod zou zij n, waartoe de Kerk den Staat zou dwingen.



	ouders iedere aanraking met hem verboden hebben.
	Uit de blikken der menschen leest hij hun oordeel over hem: „je bent geen Jood, je bent geen Christen, je bent een vervloekte.”
	Spinoza wil Voorburg verlaten, hij wil ineen stad gaan wonen, waar hij hoopt vrijer te zijn en niet iedereen, zooals in Voorburg, hem kent. Hij wil naar Den Haag, waar De Witt woont, die hem acht en begrijpt; die zal hem beschermen.
	Hij vindt in Den Haag een kamer op de Veerkade inde woning van de Wed. Van Velen, die goed en vriendelijk voor hem is; in dezelfde kamer zal een generatie later zijn biograaf, de predikant Johan Colerus, wonen.
	Niettegenstaande zijn uiterst bescheiden en sobere levenswijze is zijn verblijf bij de Wed. Van Velen toch te duur; hij trekt in Mei 1671 in bij den schilder Hendrik van der Spyek op de Paviljoengracht, en bewoont daar op de hoogste verdieping een klein kamertje met een bedstede. Dat is zijn laatste woning; hier in dit armoedige kleine vertrek blijft hij wonen tot zijn dood in 1677.
	De soberheid van zijn maaltijden is nu ook de eisch zijner kwaal. Melkpap met boter, grutten met rozijnen, soms een glas bier, daarmede komt hij



	



	Spinoza op 41-jarigen leeftijd. Het portret van Wallerant Vaillant in het bezit van den heer Sulzberger te Philadelphia.



	Het hiernevens afgedrukte portret toont ons Spinoza op 41-jarigen leeftijd, dus in 1673; dat is, zegt Kayser, de echte Spinoza, een edel denkersgezicht, mild, begrijpend, vervuld van liefde voor de menschen en voor God. Spinoza’s huisbaas en diens vrouw zijn eenvoudige, vriendelijke men-
	uit, zoodat hij voor eten en drinken weinig noodig heeft. Zijn besparingen gebruikt hij voor den aankoop van boeken; de lijst dezer is dooreen gelukkig toeval bewaard, zij zijnde beste getuigen voor den sterken geestelijken band, die was blijven bestaan tussjchen hem en zijn ras. Het zijn veelal boeken in de Hebreeuwsche en Spaansche taal, o.a. het hoofdwerk der Joodsche godsdienst-philosophie, „De gids voor de verdwaalden” van Maimonides. De rijke Spaansche literatuur is ook vertegenwoordigd, vooral in dichtwerken, die Spinoza bewonderde. Van philosophische werken zij vermeld Aristoteles, Bacon en Descartes. Zijn boeken stonden ineen kast van dennenhout; dan was er een tafeltje, zijn draaibank, het bed van zijn vader, dat hij uit Amsterdam had meegenomen en een portret van zijn moeder; de weg van zijn boekenkast naar zijn draaibank was nu zijn voornaamste wandeling, daar hij weinig buitenshuis komt.



	schen; zij zijn Protestanten, aan de geruchten over de goddeloosheid van hun huurder gelooven zij niet, hij heeft wel een ander soort vroomheid, een ander geloof dan zij, maar zij zijn er van overtuigd dat ook dit goed en mooi is.
	Spinoza bracht het eerste jaar in dit sympathieke, vreedzame milieu gelukkig en tevreden door. Maar toen kwam het vreeselijke jaar 1672, waarin zijn groote vriend en beschermer, als offer van de matelooze aanvallen der Kerk en der Oranjepartij, door een bende woestelingen vermoord werd.
	Nu vieren de vijanden van Spinoza en hun geestverwanten hoogtij; de synoden der Kerk eischen, dat een aantal vrijzinnige geschriften zal worden verboden. Van geen geschrift is die eisch zoo dringend als van het „theologisch-politiek traktaat”, dat het eigenlijke hoofdwerk is van het gehate regime. Hoe kan Spinoza onschadelijk worden gemaakt, als hij voortdurend dooreen boek zijn giftigen invloed kan uitoefenen? Men moet dit werk vernietigen om Spinoza te vernietigen, die een vriend en vereerder van den Raadpensionaris is geweest.
	Het gebouw der Calvinistische dogma’s en de macht der orthodoxie is nog onaangetast, en zoo groot is hun autoriteit, dat ook het volk zich



	richt tegen den armen Joodschen lenzenslijper. De synodes van Amsterdam, Rotterdam en Den Haag veroordeelen Spinoza’s boek als „slechter en meer godslasterlijk” dan ooit geschreven werd, en eischen, dat het op den kerkdijken index wordt geplaatst.
	Toch waren Jan de Witt en zijn opvolgers niet te bewegen tot een verbod van de verhandeling. Doch in Juli 1674 is de macht van den Stadhouder en het huis van Oranje zoo groot geworden, dat alle wenschen van het reactionnaire regime worden ingewilligd. Het plakkaat, dat door het Hof van Holland wordt uitgevaardigd, behelst o.a. dezen passus:
	„Daar wij ervaren hebben, dat een aantal geschriften, waaronder vooral het „tractatus theologico politicus”, niet alleen de leer der ware Christelijk Gereformeerde Kerk omverwerpen, maar overvloeien van lastertaal tegen God, de aanbiddingswaardige Drieëenheid en Jezus Christus, en ten einde te voorkomen, dat dit schadelijk vergif verder zijn nadeeligen invloed zal uitoefenen, hebben wij deze boeken verboden als godslasterlijke en zielenbedervende lectuur.”
	Nog werd Spinoza’s naam niet genoemd, maar



	21 Juni 1675 verscheen een verder plakkaat, waarin geëischt werd dat, daar de goddelooze meeningen van Spinoza overal binnendringen, iedereen zal onderzoeken of wellicht een nieuw boek van hem ter perse ligt, en daarvan de synoden moet onderrichten.
	Dit beteekent, dat de Kerkeraad der stad zijner inwoning en andere synoden middelen beramen om Spinoza te verhinderen voortaan aan zijn gedachten ruchtbaarheid te geven. Wat zal hij nu doen ? Een openlijke strijd is hopeloos en zou hem zelf slechts vernederen.
	Spinoza was juist bezig de uitgave van zijn „Ethica” voor te bereiden, maar besluit zijn werk eerst na zijn dood te doen uitgeven, zonder vermelding van zijn naam. En nu nemen zelfs de geleerden aan den strijd tegen hem deel; zij ontdekken inde „verhandeling” meeningen, die volkomen in strijd zijn met hun opvattingen, deze verouderd doen schijnen en dat deze baanbreker op wetenschappelijk gebied een arme handwerker is, ergert hen eerst (echt.
	Een lichtschuwe scribent, een lasterende ex-Jood en volkomen atheïst noemt Thomasius hem; voor den Duitschen predikant Melchior zijn Spinoza’s



	Spinoza blijft onder al deze aantijgingen en verdachtmakingen onbewogen; hij is misschien te vroeg gekomen, maar hij is er zeker van, dat hij eens begrepen zal worden. Jan de Witt kwam ook te vroeg, dezen heeft men vermoord, misschien wacht hem hetzelfde lot, maar hij zal nu verder zwijgen.
	In Februari 1673 staat Spinoza voor een moeilijk besluit.
	Keurvorst Karl Ludwig vonder Pfalz, die in 1650 de Universiteit van Heidelberg had gesticht, is een modern, vrijzinnig vorst, die op godsdienstig gebied het ook door Leibnitz gekoesterde ideaal wil steunen: alle Christelijke belijdenissen tot Eenheid terug te brengen. Hij heeft veel gehoord van den Nederlandschen voorvechter voor vrijheid en waarheid en wil dezen aan zijn Universiteit verbinden.
	De uitnoodiging om professor inde philosophie aan de Heidelbergsche Universiteit te worden, plaatst Spinoza voor een moeilijk dilemma.
	Deze uitnoodiging beteekent inde eerste plaats de grootste, wat zijn eigen land betreft, de eenige
	publicatiën „bedrieglijke redeneeringen om de geloofswaarheden in twijfel te doen trekken door de leeken”.



	waardeering, die zijn levensarbeid ooit is ten deel gevallen; het beteekent het verlaten vaneen land, waar hij, met enkele uitzonderingen, niets dan verbanning, miskenning, haat, tegenwerking en vervolging heeft ondervonden; het beteekent het uitzicht op een leven, dat een einde zal maken aan het armzalig bestaan vaneen klein handwerksman, dat hem in staat zal stellen om zich onbezorgd aan zijn studies te wijden ineen hem sympathieke omgeving, bij de vervulling vaneen eervol ambt en onder de bescherming vaneen machtigen Duitschen vorst.
	Men zou denken, dat dit uitzicht Spinoza overgelukkig zou maken en de keus hem niet moeilijk zal vallen, maar het maakt hem onrustig.
	Dat hij afscheid zal moeten nemen van zijn werk en zijn armoede, dat hij van de weinigen, die hem liefhebben, zal moeten scheiden, dat hij, de republikein, zal moeten afhangen vaneen vorstelijken beschermer ineen vreemd land, waarvan hij de taal niet eens kent, het maakt hem eerder angstig dan gelukkig. Hij legt als het ware gewichten in de weegschaal van zijn leven; inde eene schaal roem, zekerheid, welgesteldheid, glans en macht, inde andere de oude smartelijke ondervindingen,



	Weder is een oogenblik gekomen, dat de groote rationalist niet de stem van het verstand, maar die van het gevoel volgt.
	Het is alsof een monnik, die zijn geheele leven biddend ineen kloostercel heeft doorgebracht, in de groote wereld zal gebracht worden.
	Hij kan niet besluiten zijn leven, dat hem, trots alles, heilig geworden is, te verlaten en bedankt voor de benoeming.
	Hij wil echter den edelen vorst, die hem zoo geeerd heeft, niet kwetsen en schrijft 30 Maart 1673 aan den professor inde theologie, die hem de aanbieding heeft overgebracht: „mijn hoofdbezwaar is, dat ik de verdere ontwikkeling mijner philosophische denkbeelden zou moeten opgeven indien ik op de mij gestelde voorwaarde inging: dat ik wel de volste vrijheid zou hebben om mijn philosophische studiën voort te zetten en de resultaten te publiceeren, op voorwaarde, dat deze de algemeen erkende godsdienstige opvattingen niet zouden aan-
	haat, verachting, armoede, ontbering. Zijn oogen volgen het schommelen der schalen, dan komen deze tot rust en Spinoza bemerkt, dat de gewichten die voorspoed en onbezorgdheid beloven, te licht waren.



	tasten. In mijn leven heb ik ondervonden hoe gemakkelijk de zuiverste denkbeelden misverstaan worden en ik vrees, dat, waar dit telkens het geval was in mijn particuliere leven, de kans daartoe grooter zou worden als ik geroepen zou worden om de jeugd te onderwijzen; dit is de reden, hooggeachte heer, dat ik er tot mijn groote leedwezen vanaf moet zien de voor mij zoo eervolle aanbieding aan te nemen.”
	Misschien denkt Spinoza bij dat besluit ook daaraan, dat de tijd niet zoover af meer kan zijn, dat hij geen besluiten meer over zijn aardsche leven zal behoeven te nemen!
	Spinoza grijpt naar zijn boeken en is gelukkig omdat hij zijn vrijheid, die hem boven alles lief is, terug heeft.
	Het theologisch-politieke manifest heeft Spinoza ook in het buitenland beroemd en berucht gemaakt, met het voor hem onaangename gevolg, dat vele buitenlanders, waaronder voorname dames en heeren, dit exotische dier, dezen beruchten atheïst, willen aanschouwen; zij zijn verbaasd en teleurgesteld.
	Dat is geen wilde revolutionnair, die woedende woorden uitstoot en ze met onheilspellende blikken



	Maar er waren velen, ook uit het buitenland, die zich van de theologische boeien bevrijd hadden, en gekomen waren om van hem raad en troost te zoeken in dezen radeloozen en troosteloozen tijd.
	Spinoza is voor hen de wijze rabbi, de groote kenner van den Bijbel, de priester van den onbekenden God; zij verwachten van hem leiding en waarheid en Spinoza is altijd bereid ze te ontvangen en raad te geven.
	Ook Leibnitz (1646—1716), eender beroemdste wijsgeeren van Duitschland, die o. a. in zijn „Septima theologica” een plan ontwikkelde tot vereeniging der Protestantsche en Roomsch-Katholieke Kerken, bezocht Spinoza in November 1676.
	Leibnitz kent de theologisch-politieke verhandeling, doch, ofschoon hij er niet zeer mede was ingenomen en zelfs spreekt over „dem entsetzlichen neuen Buch über die Freiheit des Philosophierens”, is hij toch zeer nieuwsgierig den schrijver te ontmoeten.
	Hoe verschillend zijn deze mannen; Leibnitz is
	en gebalde vuisten begeleidt. Dit is slechts een eenvoudig handwerksman, een stille, bescheiden soort monnik; dat is de teleurgestelde indruk der bezoekers.



	14 jaar jonger dan Spinoza, inde kracht van zijn leven, hij heeft een gelukkige jeugd gehad en wordt in zijn land en in Europa algemeen geëerd en gevierd, en de andere, een stervende, die nog slechts enkele maanden zal leven. Zoo zitten zij tegenover elkaar als volkomen contrasten.
	Leibnitz vertelt van zijn jeugd te Leipzig, van school en universiteit, van zijn humanistische ontwikkeling, die hem reeds vroeg met de antieken bekend maakte; van zijn leeraar Thomasius, die in 1670 den auteur van de theologisch-politieke verhandeling voor een lichtschuwen, lasterenden ex-Jood, een volslagen atheïst uitmaakte, waaraan Spinoza denken moet als zijn bezoeker den lof van dezen verkondigt.
	Leibnitz vertelt verder, dat hij na beëindiging zijner universiteitsstudies besloten had de academische loopbaan vaarwel te zeggen; voor hem is de wereld der geleerden te eng, te eenzijdig, hij verlangde naar een ruimer veld, hij treedt als jurist in den dienst van den keurvorst van Mainz, hij ontwerpt daar een groot politiek plan, waardoor Frankrijk zich van Duitschland en Europa zou afwenden, een heiligen oorlog tegen de Turken beginnen en Egypte veroveren, dan zou het Duitsch-



	Parijs trekt Leibnitz echter zoozeer aan, dat hij er geruimen tijd blijft wonen; daarna bezoekt hij Londen, wordt daar buitengewoon vriendelijk ontvangen en wordt lid der Royal Society. Hij keert dan terug naar Parijs, waar het hem gelukt zijn groote mathematische ontdekking te maken, de differentiaal- en integraal-rekening, welke bijna tegelijkertijd door Newton ontdekt wordt, waardoor zich een verbitterde strijd tusschen hen ontwikkelt over het eerstgeboorterecht.
	In Parijs ontvangt hij van hertog Johann Friedrich van Hannover de aanbieding, raadslid en bibliothecaris in Hannover te worden. Hij neemt deze ambten aan en reist over Holland terug om Spinoza te ontmoeten.
	Spinoza luistert met belangstelling naar dit verhaal vaneen interessant leven vol afwisseling, maar betwijfelt of daarmede ernstige wetenschappelijke studie gepaard heeft kunnen gaan; voor hem is deze een soort godsdienst, die vroomheid en bescheidenheid eischt, welke zeker niet de voornaamste eigenschappen van Leibnitz zijn.
	289
	land niet meer bedreigen. Hij gaat in 1672 naar Parijs, om Lodewijk XIV voor zijn plante winnen, maar deze wil het zelfs niet in overweging nemen.



	Toch is Spinoza zoozeer met dezen ingenomen, dat hij hem inzage geeft van zijn „Ethica” en hem het lijvige manuscript van dit, zijn hoofdwerk, toont Leibnitz doorbladert het werk, dat Spinoza hem nader uitlegt; zij lezen samen enkele passages en zitten naast elkaar gebogen over het manuscript, dat eerst na Spinoza’s dood als het grootste erfstuk van zijn geest zal uitkomen.
	Dit werk, zegt Kayser, is de eigenlijke synthese van de zeventiende eeuw, waarin Spinoza tracht alle tegenstrijdige bewegingen en krachten: rationalisme en mystiek, methode en fantasie, absolutisme en vrijheid, mathematische orde en kosmische ruimte, aristocratie en democratie tot Eenheid te brengen.
	Leibnitz ziet de genialiteit van dit logische kunstwerk terstond in, maar als hij niet meer onder de bekoring van de onmiddellijke nabijheid van Spinoza is, zegt hij: „ik heb in dat werk vele verhevene gedachten gevonden, die overeenstemmen met de mijne . . . maar er komen ook vele paradoxen in voor, die ik niet voor waar, zelfs niet voor waarschijnlijk houd.”
	Voor Spinoza bestaat de Eenheid ineen structuur, waarin al het Enkele overwonnen is, voor



	De „Ethica” is in vijf groote deelen opgebouwd. Het eerste deel is een soort cosmologie, waarin de begrippen God en natuur vastgelegd worden.
	God is de oorzaak, die alle dingen tot stand brengt en de absoluut eerste oorzaak. In tegenstelling tot de leer der Kerk, is Hij niet lichamelijk en niet de menschelijke leider der natuur, die de wereld voor het heil der menschen regeert en ze daardoor aan zich verplicht. Vandaar, dat ieder een bijzonder soort Godsvereering heeft uitgedacht, opdat God hem vóór alle anderen zou liefhebben.
	Het tweede deel bevat Spinoza’s psychologie, de zuivere ideeënleer.
	Het derde en vierde deel bevatten de psychologie der aandoeningen, de gemoedsbewegingen, onafhankelijk van ondervindingen en waarnemingen.
	De wereld der begeerten, der vreugde en van den rouw wordt uitgebeeld en aan een ethische kritiek onderworpen. Om van de slechte affecten ons te
	Leibnitz ligt de Eenheid juist inde menigvuldigheid van het enkele, speciale, individueele; de wereld van Leibnitz is misschien rijker, bloeiender, die van Spinoza ernstiger, strenger, de statische wereld van Spinoza verandert bij Leibnitz ineen dynamische.



	bevrijden, moeten wijden weg van het verstand inslaan, dit beteekent de overwinning der goede affecten.
	Aansluitend aan deze laatste hoofdstukken wordt in het 5e deel het ethische doel der liefde van God kenbaar gemaakt. Het is evenzeer het doel der waarheid als van de menschelijke vrijheid en van het zedelijk handelen. Er bestaat niet goed of slecht inden zin van absolute dogma’s.
	De vrije mensch, die de goede affecten inziet en nu de liefde Gods ondervindt, vervult het ideaal vaneen deugdzame levenswijze.
	Vijftien jaar had hij aan zijn „Ethica” gewerkt. De bevrijding der philosophie van de theologie is in dit werk gelukt. Noch Bacon, noch Descartes, noch Leibnitz hebben zich van de theologische overheersching geheel vrij kunnen maken, alleen Spinoza heeft de zending ten uitvoer gebracht, die de geest der Renaissance aan de geschiedenis opgelegd heeft en veroverde voor het verstand zijn eigen rijk.
	Eerst daardoor werd zuivere philosophie en wetenschap mogelijk, onafhankelijk van iedere theologische dogmatiek, onafhankelijk van den invloed der Kerk.



	Mijn betrekking tot God, zegt Spinoza, is niet de weerspiegeling van menschelijke verhoudingen, zooals die vaneen zoon tot zijn vader, maar tot het alomvattende, ethische en metaphysische wezen, waarin al het Zijn besloten is.
	Geen mensch was zoozeer door den adem van dezen God bezield als Spinoza, doordat wonderbaarlijke mysterie, dat den adel vaneen mensch uitmaakt; met Faust had hij kunnen zeggen: „Nenn es wie du willst, Nenn’s Glück, Herjf, Liebe, Gott; j Z Ich habe keinen Namen dafür. Gefühl ist alles, Name ist Schall und Rauch, Umnebelend Himmelsgluth.”
	Dit onaantastbare heeft zich geopenbaard en verwerkelijkt in Spinoza’s denken en leven en is
	Deze verlossing bracht aan de wereld ook een nieuw Godsbegrip, dat van dogma’s en bijgeloof bevrijd is. Spinoza is niet de verkondiger vaneen nieuw geloof, geen Mozes, Jezus, Paulus of Luther, maarde remming, die het gevolg was van bijgeloof en verouderde tradities, is door hem opgeheVen.



	voor velen ten zegen geweest, ook voor Goethe, voor wien de „Ethica” op het laatst van zijn leven zijn „brevier” werd.
	Het gesprek en het samenzijn met Leibnitz hebben Spinoza vermoeid en aangegrepen; korten tijd daarna was zijn toestand zoo verergerd, dat Schuller, zijn arts en een zijner beste vrienden, aan Leibnitz schreef: „ik vrees, dat Spinoza ons weldra zal verlaten.”
	Spinoza voelde zelf zijn einde naderen, maar hij vreesde den dood niet.
	Hij verzoekt zijn huisbaas na zijn dood al zijn manuscripten te zenden aan zijn vriend Jan Rieuwertz in Amsterdam, die ze zal schiften en t. z. t. uitgeven, wat daarvoor geschikt is.
	Slechts enkele vrienden zijn bij hem, hij is dankbaar, dat geen enkel hard woord van de buitenwereld meer tot hem doordringt.
	Maar zijn vijanden zijn nog niet tot rust gekomen; het bericht, dat hij nog maar enkele dagen te leven heeft, weerhoudt hen niet; de Haagsche Kerkeraad, niet tevreden met het verbod zijner geschriften, wil dezen Benedictus, dien zij een Maledictus noemen, nog dooreen rechtbank laten



	veroordeelen en ineen gevangenis voor altijd onschadelijk maken.
	De geschiedenis heeft tegen hen, die de heiligheid van hun ambt misbruikten dooreen vrijen geest te willen knechten, een vernietigend oordeel uitgesproken. Maar Spinoza kunnen zijn belagers niet meer deren; op 21 Februari 1677 gaf hij den geest.
	Eenige vrienden zijn uit Amsterdam overgekomen om den grooten geleerde de laatste eer te bewijzen; zijn graf bevindt zich inde Nieuwe Kerk, dicht bij het graf van Jan de Witt.
	in het sterfhuis bewaakt Hendrik van der Spijk zijn arme nalatenschap; daar verschijnen degenen, die hem zijn erfdeel betwist hadden, zijn zuster Rebecca en zijn zwager Caceres, om zijn erfenis in beslag te nemen, doch als zij het armoedige kamertje met enkele meubeltjes zien en begrijpen, dat dit alles is, verdwijnen zij geërgerd!
	De vrienden van Spinoza, Schuller en Rieuwertz, staan nu voor de moeilijke vraag betreffende de uitgave, wanneer en of zij inde eerste plaats de „Ethica” zullen uitgeven. Spinoza’s dood heeft de vijandschap tegen hem in geen enkel opzicht ver-



	minderd, daardoor is de publicatie van zijn geschriften zoowel een vanzelfsprekende plicht als een groot gevaar. Het verstandigste schijnt hun deze uitgave toe te vertrouwen aan een man, die ook een groot leider is en in menig opzicht met Spinoza’s philosophie overeenstemt.
	Leibnitz schijnt daartoe aangewezen, dus schrijft Schuller 26 Febr. 1677 aan dezen, dat de „Ethica”, waarvan hij het manuscript bij Spinoza heeft gezien en met dezen besproken, te koop is, mits daarvoor een behoorlijke prijs, b.v. f 150,— te bedingen is. Schuller meent, dat Leibnitz zijn vorst zeker zal kunnen bewegen om dit manuscript voor zijn bibliotheek aan te schaffen.
	Als het antwoord uitblijft, beginnen de vrienden er aan te twijfelen of zij met dit voorstel wel inden geest van Spinoza hebben gehandeld en of het niet een begrafenis zou beteekenen van zijn levenswerk; zij trekken hun aanbod terug. Nu hebben zij den moed den eenigen weg te bewandelen, die Spinoza waardig is.
	Al moge het weerzinwekkende geschreeuw, de vijandschap en demiskenning weer uitbarsten, zij zijn het aan hem verplicht zijn nalatenschap in Holland uitte geven, en nog eenmaal zijn woord te laten



	Inde „Ethica” zal Spinoza’s beeld weer herleven, het beeld van den deemoedigen, trotschen waarheidszoeker, die, uitgestooten, verbannen en miskend, zich van alle banden bevrijdde, om met zijn geheele ziel zich aan een geestelijken dienst te wijden.
	Van Spinoza’s nagelaten kleinere werken is het helaas onvoltooide „Politieke traktaat” het belangrijkste; het sluit zich aan bij het „theologischpolitieke traktaat” en gaat uit vaneen radicaal veranderden toestand op politiek gebied.
	Voor de Nederlanden beteekende dit het einde der Republiek; haar grootste leider en daarmede de vrijheidsbeweging waren vermoord, de tegenstrijdige krachten hadden de overwinning behaald. De historicus kan de oorzaak der veranderde situatie blootleggen. De republiek had een groote synthese willen tot stand brengen tusschen aristocratie en democratie, opdat zij elkander zouden kunnen aanvullen en samenwerken. Jan de Witt was, zoowel wat zijn afkomst als zijn persoonlijkheid betreft, door en door aristocraat, maar hij regeerde en
	weerklinken, dat de vrijheid als het hoogste goed verkondigt.



	leefde vóór het volk, dat hem echter niet begreep. De catastrophe van 1672 beteekende de mislukking dezer beproefde synthese.
	Spinoza had zich altijd gekant tegen de orthodoxie en vrijheid van denken en geloof verdedigd. Des temeer betreurde hij den ondergang der Republiek, dien hij stervende beleefde.
	Het recht der persoonlijkheid, de vrije beschikking over alle gaven en krachten, onafhankelijk van afkomst of godsdienst, dat is het credo van het liberalisme, dat eerst een eeuw later tot macht zou komen.
	Spinoza ziet het reeds komen en is een zijner eerste verkondigers, maar niet vóór hij alle vooren nadeelen der tegenstrijdige richtingen eerlijk en onbevooroordeeld heeft onderzocht.
	Men wijst hem er op, dat de dictatoriale landen het minste onderhevig zijn aan veranderingen, waarop hij vraagt of een vrede, die alleen door de heerschappij van het geweld gehandhaafd wordt, menschwaardig is?
	Als vrede alleen bestaanbaar is bij een volk van slaven onder dictatuur, dan is er niets erbarmelijkers dan vrede!
	Spinoza’s drie werken: „de Ethica”, het „theo-



	De vrienden, die Spinoza’s nagelaten werken uitgaven, hebben zijn wensch van anonimiteit niet geheel vervuld, want zij hebben vóór hun inleiding zijner „Opera Posthuma” de letters B.d. S. (Benedictus de Spinoza) geplaatst, zoodat van werkelijke anonimiteit geen sprake kon zijn.
	Deze nauwelijks verholen anonimiteit heeft de vijanden, wien alle eerbied voor den grooten doode ontbrak, weder in het geweer gebracht.
	Tot de eersten, die de oude verwijten van goddeloosheid weer uitgalmen, behoort de philoloog Graevius, die schrijft: „de aarde heeft sedert eeuwen niets onheilvollers gezien. . . góden, doet dezen pestbacil van de aarde verdwijnen.”
	De Leidsche Kerkeraad eischt, dat de schadelijke en giftige werken van Spinoza verboden zullen worden. Deze maatregel komt onder de reactionnaire heerschappij der nieuwe machthebbers met alle gestrengheid tot uitvoering, zoodat zelfs Bojaar later een boekhandelaar in Amsterdam tot een hooge geldboete wordt veroordeeld, toen hij het waagde de „Opera Posthuma” te koop aan te bieden.
	logisch-politieke vertoog” en het „politieke traktaat” zijn organisch verbonden door dezelfde wereldbeschouwing en levensopvatting.



	Zelfs Voltaire bespot „den kleinen jood met den langen neus” en noemt de „Ethica” een rampzalig boek.
	De 18e eeuw is nog niet vrij van belastering en miskenning van Spinoza, maar zij, die deze uiten, zijn niet de verkondigers van den nieuwen, maar de erven van den ouden tijd.
	De wereld heeft een nieuw aanschijn gekregen en ziet Spinoza met andere oogen aan. Nu pas dringt inde noordelijke landen de hervorming door, hetgeen voornamelijk de vrijheid van den geest en van den godsdienst beteekent.
	Het beteekent ook een verruiming van het Godsbegrip, bevrijd van dogma’s. Spinoza wordt erkend als eender eerste verkondigers daarvan.
	Herder en Schleiermacher maken goed wat de theologen van de 17de eeuw misdaan hebben. Goethe noemt de werken van Spinoza het vrijheidslied van den geest, een nieuwe religie, die ruimer en rijker is dan die der dogma’s.
	Sterker nog dan de uitwerking zijner gedachten is zijn persoonlijkheid, zijn voorbeeld.
	Zijn werk behoort aan de geschiedenis van den Europeeschen geest, hij zelf wordt een legende; de legende is grooter dan het werk, zij maakt den tijd



	tot eeuwigheid, het leven tot voorbeeld en den mensch tot een Heilige.
	Dat in dien armen, onaanzienlijken Jood, die tijdens zijn leven door alle kerken, alle autoriteiten, ja bijna door iedereen verbannen, vervloekt, uitgescholden en miskend werd, die een beroep had gekozen, dat voor zijn teringachtig lichaam funest bleek en hem vroeg ten grave deed dalen, een geest leefde, die den naam Spinoza door alle eeuwen heen beroemd en geëerd heeft gemaakt, is een bewijs, dat de geest machtiger kan zijn dan het lichaam.