Jaeob de /taan. » kaumjc ' O. J. LANKKAMP, DEVENTER. i „KANALJE" door J ACOB DE H AAN, Schrijver van „PIJPELIJNTJES". Gr. .T. L ANK KAMP — uitgever - DEVENTER, „KANALJE" DOOR Jacob de Haan, SCHRIJVER VAN „PIJPELIJNTJES". 4) Gr. J. LANKKAMP — uitgever — DEVENTER. VAN EEN STAKING. Stil lei de benedenziekenzaal van 't stadsgasthuis in 't even doorgelaten licht, mooi zonnig al, op Paaschmorgen. Half zes nog maar, en de gordijnen neer... Aan de muur de zes bedden van de patientjes, maar die nu rustig waren. In 't midden zat de zuster van de wacht, moe van haar wakenstijd. Ze las de Zaterdagsche bladen nog eris even over. Met 'n gevoel van eindelijke verveling, dat 't nog niet uit was... nog niet uit met die staking... en wat hadden ze d'ran ... wat wonnen ze ... als ze eens iets wonnen, dan verloren ze toch later maar weer zooveel te meer... wat gaf 't ze ... Zuster Lize keek om ... achter d'r werd geroepen ... zeker Jan weer... ja natuurlijk... jé, daar zat die jongen weer óp en hij moest liggen... »Zuster ... zuster.« »Ja... toe nou, niet zoo vroeg spoken, baasje.* »Kom u dan eve hier... toe eve maar.« »Nou, eventjes dan... maar 't mag eigenlijk niet, dat weet je wel... ze slapen allemaal nog... ga nog maar wat slapen hoor.« Maar hij zat wakker rechtop in 't warm gewoelde bed, en z'n jongensstem vleide haar zoo vriendlijkjes: »Hé nee, zuster... Iaat ik nou maar wakker blijve ligge... ik heb echt heelemaal geen slaap meer... toe haal u nou 't gordijn op, dan ga ik 'n beetje legge uitkijke.« Zuster dée het zachtjes... ze hield zooveel van Jan, die altijd zoo vriendelijk was, en met z'n pijn zoo geduldig ... arm baasje ... zoo heel veel zonnige dagen zou hij óok niet meer hebben... Maar hij praatte weer: »Wat zit die pereboom vol, hè zuster ?« »Ja ... die is heelemaal uit.« »Wat zalle d'r daar 'n hoop ankomme, hè zuster ?« »Ja ... een heele hoop ... maar nou rustig zijn ... ga dan nou ook uitkijken.« Hij lag stilletjes, 'n arm baasje van pijn, en nou inneenen weer stiller, bedroefd... zuster was gaan zitten.... keek weer vaag in de kranten.... de wacht was haast om, tegen half zeven kwamen ze d'r aflossen... Jan was nou gelukkig ook rustig. Hij lag te kijken, vèruit over den bloeiensblijen tuin, waar é\ 't bloeien zoo druk begonnen was... en dan keek-ie weer naar de pereboom ... jé, wat zat-ie vol... wat zat-ie vol, daar was die van tante Ant toch nog niks bij... Frans moest noodig nog praatjes maken... as-ie weerkwam, dan most-ie hun boom d'ris zien... as 't nou maar niet ging sneeuwen... affijn sneeuwen, dat was nog 't ergste niet... maar as 't maar niet vriezen ging ... dat knoeide ze had de zuster gezeid... hoe laat zou 't nou al zijn ... nou die andere jongens, die konne d'r óok wat mee, die bleven zeker maar meteen tot Pinksteren doorslapen... d'ris even roepen: »Zuster ... zuster«... »Ja, wat is 't Janbaas?* »Hoe laat is 't al ?« »Zoowat zes uur denk ik.« Maar hij ineens met 'n plotseling beven van drift, dat-ie wel meer had: »Zeg u 't dan precies... kijk u d'r dan voor op uw horloge ... »Ze deed 't rustig geduldig: »Vier minuten vóór zessen... daar kijk nou maar zelf... dwingelandje«. Hij was weer heel tevreden nu, maar met zoo n pijn ... zoo'n pijn ... lei maar stil achterover : »Zuster, krijgen we ze?« »Wat?« »U weet wel... de eieren en de krentebroodjes.« »Ja zeker« ... Hij lachte al weer, prettig met z'n geschilderd suikerei van straks en z'n Paaschbolletjes met krenten... »Zuster, Siem is óok wakker... dag Siem ... 't is Paschen... we krijge allemaal 'n suikerei en krentebroodjes«... »Luchtig klapte-n-ie d'r 't groote, o, zoo groote geheim uit, dat zuster Lize zoo gewichtig aan al deziekelingetjes verteld had, nèt of zij 't ieder alleen wisten ... en met 't stellige bevel, het niet verder te vertellen... domme Jan, nou verklapte-n-ie 't toch... »Zuster, weet Jan 't ook?« vroeg Siem spijtig, dat hij 't niet alleen wist. »Welnee... Jan heeft 't maar gedroomd... kijk Frans is ook wakker ... dag Frans... heb je lekker geslapen ?« Druk kreeg ze 't al dadelijk, met al die jongens, om ze klaar te hebben als dokter kwam, die zoo precies was. Jan was heel stil gaan liggen, wel met zoo heel veel pijn nu, maar toch ook met zoo'n heel prettig denken ... daar had-ie niet eens dadelijk aangedacht... maar nou dacht-ie d'r weer heelemaal aan... vanmiddag kwam z'n vader... als de groote wijzer nog... drié... viér,.. achtmaal omgedraaid was, dan kwam vader... dan kwam z'n lieve, goeie, beste vader... daar hield-ie nog wel honderdduizendmaal zooveel van as van zuster Lize, en dat was anders de aardigste zuster, die d'r was... Om twee uur kwam-ie... dan kwam die altijd ... Daar beefde-n-ie nou van, sterk, in z'n ellendig zwak lijfje... daar praatte-n-ie zachtjes over in zich-zelf... dat had-ie zich aangewend, dat praten voor zich uit, in de langzame uren van verveling, als de anderen sliepen, of als d'r 'n nare zuster op de zaal was, van wie je niks mocht, geen eens even praten van 't eene bed naar 't andere... Jé, wat was vader d'r in'n tijd niet geweest, maar vanmiddag dan kwam-ie vast... dan kwam-ie vast... hoe lang was 't nu al geleden van de laatste keer... toen lag Dries nog an de overkant, die altijd zoo snurkte... die was d'r nou uit... nou lag Siem d'rin... en al die tijd was vader d'r toch maar niet geweest... alleen tante Bet... die tellekes zei, dat vader nou echt de volgende week kwam. Siem had vader nog nooit gezien... wou geen eens glooven, dat Jan 'n vader had. En Jan, kleindriftig, boos, had zuster Lize d'r bij geroepen of-ie 'n vader had, ja ofte nee En zuster Lize had 'm gezoend en gezeid, dat Jan's vader de beste vader was, die d'r in de heele wereld was.... d'r waren wel meer goeie vaders maar Jan's vader was de beste... die van Siem ook... als ze kiezen moest, dan wist ze 't nog niet... Toen was Jan van plezier daarover maar weer goed geworden met Siem... als vader kwam, en wat mee- bracht, dan kreeg Sietn d'r de helft van... dan had die ook lol... maar vader bracht gerust wel wat mee ... de laatste keer nog een heele doos flikkies ... Maar dan lag-ie weer stiller bedroefd, begreep toch niet goed, waaróm vader d'r in zoo n tijd niet geweest was ... waarom nou niet... as-ie maar niet ziek was geworre ... as-ie maar niet ziek was ... »Zuster... is me vader ziek ?« Hij snerpte 't over de zaal, in eenen met 'n heftige angst scherp in z'n woorden... ze kwam bij m staan... en hij huilde zoo... hij huilde zoo, zonder bedaren, met hevig snikken door z'n uitgeziekte lijf. Zuster troostend zei maar aldoor, dat vader niet ziek was... en dat-ie wel vast kwam... dat had vrouw van der Wal d'r zelf gezegd ... wist Jan wel, dat Piet van der Wal ook in 't ziekenhuis lag... die had z'n been gebroken ... die wou vogelnestjes uithalen... nou als je dan viel en je been brak, dan wist zij ook wel wie z'n schuld 't was ... Jan zeker óok wel... maar Piet had wel veel pijn ... en Jan moest nou maar kalm z'n tijd afwachten, dat vader kwam ... Wat stiller was Jan wel geworden... en zuster maakte zich klaar al, om heen te gaan... die arme jongen ... z'n vader die kwam niet... dat had je nou van die staking alweer... dat kon dat kind z n dood zijn, als z'n vader niet kwam ... ze hadden 'm nou al zoo lang gespaard... Zuster Dorsman kwam beneden om haar at te lossen... dee de gewone vraagjes van koorts en nachtrust... zij antwoordde vaagjes ... dacht wéér aan Jan... nou huilde-n-ie nog maar altijd door... »Nou dag Jan ... zoet zijn hoor ... als vader vandaag niet komt, dan komt-ie morgen. ..« Ze dacht d'r vrije dag maar niet te nemen vandaag... als z'n vader vandaag niet kwam, dan wou ze maar liever bij 'm wezen ... en z'n vader kon niet komen... Trillend van verlangen en angst lei Jan in z'n bed, starend maar star naar de deuropening en dan telkens schokte-n-ie, opschrikkend als er iemand was... was 't vader ... nee nog niet... Siem had al bezoek ... en Frans ook ... als vader vandaag niet kwam dan kwam die nooit... en 't was al kwart over tweeën... En toen tegen de zuster van de wacht, wèl sterk, maar toch met tranen in z'n stem: »Zuster ... m'n vader komt strakkies voor bezoek... maar as-ie d'r is niet komt... dan wil ik óok liever maar niet, dat tante Bet komt, of 'n ander...« Dan lag-ie stil weer ... keek naar de deur ... En met z'n oogen in eenen overgrootopen van verschrikking zag-ie tante Bet komen ... nou kwam vader niet... nou kwam-ie niet. .. Hij keerde zich om, ineenen sterk besloten om niemand te zien, nou dat z'n vader niet kwam... hij huilde niet... beet bloedend met z'n tanden in z'n lippen ... tante Bet praatte tegen 'm... wou 'm flikjes geven... streelde 'm over z'n heete hoofd... hij bleef liggen... Zuster Lize kwam binnen... ze had tante Bet zien ingaan ... wou kijken hoe Jan zich hield ... saam met haar ging ze weg ... Jan hoorde niet, wat ze zeien van 'n stomp in 'n onderkruipersrug... en van effetief 'n jaar daarvoor, omdat 't zoo angekomme was... Toen zuster Lize wéér binnenkwam lag Jan weer rustig achterover ... zonder snikken huilde hij, rolden de smartstranen uit z'n donkere oogen... ze stond bij 't bed... ze zagen elkaar aan. En dan wild uitbarstende, met z'n vermagerde armpjes om haar hals snikte hij: >o, vadertje dan. vadertje». DE STANDAARD. Al 'n paar jaar dee-d-ie niks meer... ging-ie heel niet meer uit... zat maar thuis... almaar thuis. Moeilijk van de donkere bedstee moesten ze n'm helpen in de stoel bij 't raam ... 's avonds wéér terug... vroegavonds al, hij werd zoo zwak, zoo zwak, die vroeger zoo robust was geweest... Den heelen dag zat-ie voor 't raam... staarde den weg naar de fabriek af... die-d-ie zelf zoo lang gegaan was... heen en weer, jaren lang... totdat-ie heelemaal niet meer kon... en die z'n jongens nu gingen... en z'n kameraads, tot ze óok niet meer konden... In de loop der dagen had-ie d'r wel eens een gemist van de vaste langskomers, fabriektoe... die had 't dan opgegeven... had zich kapotgeblazen in de keet... was ellendig geworden, zooals hij-zelf het was... 'n Pesthol die keet... met angst keek-ie naar z'n drie jongens, die d'r óok werkten... als hij ze stoeien zag... als ze 's middags aan tafel zaten, dan keek-ie ze aan, lang, dat ze niet begrepen, waarom... en z'n oude oogen huilden... daar zat-ie nou met z'n goeie vijftig jaar... op, heelemaal op... de dokter zei, dat 't wel beter werd, maar dat wist dokter zelf wel beter, hij ging d'rmee heen... 'n beetje korter of 'n beetje langer... z'n borst was kapot. En hij had almaar, uren lang, langzame uren lang, 't gezicht langs den weg naar de fabriek, naar de glashei... angstig zat-ie te beven in z'n stoel, als een van de jongens laat thuiskwam... bang, dat 't gekomen was, de helderroodbloedende blazersellende... was z'n vader d'r niet aan gestorven... was hij niet aan 't doodgaan? Voor 't raam, ellendig, en altijd met dat gezicht op de fabriek zat hij... dacht over z'n leven na... Op z'n twaalfde jaar was-ie van school afgegaan... toen had z'n vader 'm meegenomen naar de fabriek, die daar stond fel-brandend met de hel van z'n heetgehelde ovens... En vader had m'neer gevraagd of-ie 'm ook gebruiken kon... 't was toch 'n stevige gezonde jongen... of-ie nou asjeblieft ook z'n lijf in m'neers fabriek mocht kapotbranden ... eerst voor 'n daalder in de week... later voor meer... M'neer moest toch denken, dat hij, z'n vader, zelf nou al 'n daggie ouër begon te worden, en zoo'n jongen kwam je met de verdienste al gauw wat aardig in de hand... niet dat hij klaagde. Dat wist m'neer ook wel, van de klagers en de ontevredenen was-ie niet geweest... Zoo was Dries Draaisma in de fabriek gekomen... en z'n heele leven was d'r mee vastgegroeid.., alles werd de fabriek voor 'm... z'n brood verdiende hij er, en z'n kleeren... maar z'n kracht liet hij d'r, z'n jongenskracht, z'n mannenkracht... hij blies er z'n levende lijf kapot... Maar dat duurde lang... haast veertig jaar wel... sommige van die blazersborsten zijn héél stevig. Op z'n tijd was-ie getrouwd, en op z'n tijd had-ie nieuwe blaasborsten gemaakt, en op d'rlui tijd waren die ook in de fabriek gegaan, die onderwijl wel twee maal zoo groot was geworden. Drie van z'n jongens waren in de fabriek gegaan en met z'n vieren verdienden ze nu aardig wat... hij wel niet meer heelemaal z'n volle loon... hij was niet meer, wat hij was geweest, had de jonge patroon gezeid... nou die kende n'm, daar had-ie nog 'n jaar mee op school gegaan... en nou de jongens ook al zoo groot waren, nou ging 't best met wat minder ook... Ze hadden hun eigen huis ook, dicht bij 't fabriek... 'n heele rij huisjes had m'neer daar laten zetten... zie je, die kocht je met de huur, die was vijf en twintig stuivers eigelijk, maar wie d'r nou twee gulden betaalde, die kocht in tien jaar 't heele huis met de huur af... Nou, dat had Dries prachtig gevonden en z'n vrouw ook... verbeel je zij in d'r eigen huis wonen... 'n huis koopen voor net vijftien stuiver in de week, dat moesten ze natuurlijk doen... waar alles vandaan kwam, daar kwam die vijftien stuiver dan óok vandaan. Tien jaar, dat was anders wel lang, maar m'neer had Dries voorgerekend, dat 't niet in minder tijd kon... hij lei d'r eigenlijk zelf nog geld bij... maar als-ie goed rekende, dan ging 't net... dus dat hadden ze maar gedaan. Hoewel de meester van 't dorp t ze had afgeraden. Hij vertrouwde die rekening niet... Of meester dan dacht m'neer niet rekenen kon? »Jawel«, had de meester gezeid, »rekenen kon m'neer wel... maar zie je alleen aftrekken en vermenigvuldigen ... niet deelen«. »Snap-ie« had de meester toen gezeid... nou Dries had 't toch maar gedaan. Alles was prachtig-mooi beschreven, geen kwaad bij, en daar had-ie toen z n hand onder moeten zetten en toen-ie dat gedaan had, had m'neer 'm op z'n schouêr geklopt en gezeid »Ziezoo Dries, nou woon je over 'n jaar of wat in je eigen huis, net als ik«. Dat had Dries toen aardig gevonden, affijn, 't was zóólang geleden ... Op z'n tijd was-ie ziek geworden ... eigenlijk over z'n tijd ... de meeste lui haalden de vijftig niet. Hij had zich d'r tegenin gezet, was nog naar de fabriek gegaan na de eerste keer bloedopgeven ... dee nou veel lichter werk... verdiende minder, tenminste nog wat... maar hij had 't moeten opgeven ... De jongens hadden 't aanvaard, heel kalm ... dat wist je nou eenmaal. Cor wou wel gaan trouwen... en Jan ook, maar dat moest nou maar wachten ... misschien duurde 't wel niet zoo heel lang... en as vader dood was, dan konnen ze nog trouwen, dan kwam moeder bij ze inwonen, bij elk 'n tijdje, beurt om beurt... De jongens verdienen nu 't broodje... gelukkig, dat het huis heelemaal afbetaald was, ja... dat scheelde toch maar idem zóóveel. Een van de jongens was niet naar de glashei gegaan, het was hun jongste... hij was fijner dan de andere, veel meer 'n jongeheer, en dan kon-ie zoo merakel goed leeren... de meester had d'r over geroepen... en toen ze dan alle vier zoo goed in de verdienste waren, toen had vader d'r over gesproken met moeder en met de jongens, en weer met de meester, en toen was 't zoo geschikt, dat zij zouen zorgen voor de kost en de kleeren en 't abonnement voor 't spoor, en dan zou meester zorgen, dat-ie voor niks op de burgerschool kwam. En daar ging 't prachtig... vader was zoo grootsch op 'm, en moeder ook, en de jongens ook en heelemaal niet jaloersch, ieder moest doen, wat ie 't best doen kon, zij zouden blazen, en hij kon leeren, nou dat hinderde niks... Na drie jaar kwam Wïm van school af, nummer éen op 't eindexamen en dadelijk had-ie 'n goeie betrekking gekregen aan de Hollandsche spoor, wel niet zoo'n groote verdienste, maar de vooruitzichten waren prachtig... Elke veertien dagen kwam hij thuis, en dan las hij ze voor, de kranten en grappige verhalen, geduldig uitleggend als ze iets niet snapten... vader had d'r schik in, de jongens ook... Dan, op een Donderdagmiddag kwam-ie thuis... vader was zoo heel ziek juist, en hij vertelde allemaal dingen, die ze eerst niet goed snapten, die-d-ie ze uitleggen moest, van staken, endat hij mee had gedaan, endat ze zich voor tienen weer hadden moeten aanmelden, maar dat hij dat niet gedaan had omdat hij niet onderkruipen wou. Toen 't uit was hadden ze begrepen, dat-ie niks meer had, geen geld en geen betrekking meer... moeder had gehuild... de jongens hadden mekaar aangekeken... vader, heel ziek al had gezeid, dat 't wel schikken zou... dat Wim best wat anders vond... dat-ie zoolang maar thuis moest blijven. Maar dat duurde maanden al... maanden al... dat Wim niks verdiende, ze namen hem niet, den staker, den opruier. En er was geen uitzicht op verandering. Moeder huilde telkens ... Wim werd verdrietig ... prikkelbaar... er kwam bitterheid in dat huis. De jongens spraken van doodvreten en klaploopen... moeder zei, dat 'r dan ja toch ook iets gebeuren moest... vader zei, dat Wim thuis bleef, net zoo lang tot-ie wat had... Toen op 'n dag kwam buurman binnen... hij verkocht snuif en sigaren, ook christelijkheid. Deftig en bedaard vouwde-n-ie »de Standaard« uit deszelfs christelijke plooien, en las 'n stuksken voor van ontslagenen bij de spoor... ons dapper Indisch leger... van ijzeren tucht... en aan orde gewennen... toen ging hij weer heen. Bittere boosheid bracht die Standaard in hun huis... moeder zei, dat 'r toch iets gebeuren moest... de broers zeien, dat 't best kon... Wim was zoo knap, die was natuurlijk in 'n wip sergeant... of luitenant... en als-ie over 'n jaar of zes terugkwam, dan had-ie 'n goed pensioen, en was die heele spoorbeweging vergeten... en als 't 'm beviel, kon-ie altijd nog bijteekenen. Wim en vader zagen mekaar aan... vader rilde. »Nee«, zei-d-ie, »dat nooit, dan verkoop ik 't huis.« De jongens raasden... als vader dat dee... als-ie dat dee voor die doodvreter, voor die kale rot, die nooit wat had ingebracht, dan liepen zij d'ruit, dan nammen ze moeder mee, dan moest hij maar zien, hoe-d-ie zich redde... vader zei, dat 't zijn huis was, dat hij d'r voor had gewerkt, en dat hij 't verkocht... Wim kon dan voor 't geld 'n zaak overnemen of zoo... en tegen allemaal in zette hij 't huis te koop... ineens beslist en met groote haast achter de zaak... hij voelde zich zoo deerelijk zwak... Vrijdag dee d-ie 't nog in de veiling... vandaag moest 't papier nog aan... De jongens onbarmhartig speelden op... Corkwam niet meer thuis... vader en Wim zaten den heelen Hflcr hii mekaar, droevig-zwijgend. Het huis werd aangeplakt. Als de plakker weg was me, z'n pot en z'n kwast, liet vader z'nstoe.zoo ven, dat-ie 't papier zien kon, en den heelen g zwijgend keek hij d'rnaar. Donderdagavend was 't... nog één dag en hun huis was weg... 't huis, dat ze zoo langzaamafgekocht hadden... vijftien stuiver elke week... en, tien iaar lang... moeder stilletjes ging naar de notaris... "'ze hoopten!' dat vader dan maa,.sterv™ dj^" nacht . dan was hun huis gered... stierf h'J maar... niet, dat-ie hun in de weg geleefd die jaren niet, en 't had d'r toch ook wel d ns krap mee gespannen... maar dood ging-ie toch... Ss nou was 't nog nooit geweest... almaar opgeven... almaar... de dokter had gezegd dat 't .ede.wnomen kon afloopen... en als-ie nu toch dood moest. Spreken dee-d-ie al lang niet meer... lei op kermisbed, omdat di. tbata'4 Wim was weg... op n sollicnaue dorp... dat zou wel weer niks zijn... 7e keken op... Wim was thuis gekomen... God wat was dat. . wat was dat... hij had toegegeven... hij had geteekend... Ood nu hoefde 't huis niet verkocht te worden... nu had-ie nog geld meegebrac inplaats dat 't geld kostte... hij had 't pakkie alan... De zieke keek... de kant op vanwaar 't praatge- luid kwam ... in de schimmige schemerkamer herkende hij niet dadelijk ... Toen herkende hij... z'n jongen... 't mooi pakje met banden van oranje ... het moordenaarspak ... Hij wilde roepen ... wilde schreeuwen ... hij kon niet... rood bloed golfde hevig ineenen z'n keel uit... z'n borst uit... de kamer door... Z'n jongens, verschrikt, sprongen toe... Wim was achteruit geweken, bang dat 't opspattende bloed besmetten zou de uniform van het Indische leger ... Dries Draaisma stierf. Dan, in de deur kwam de buurman juist met »de Standaard«, die wéér nieuws had ... 2 NA VIJFTIG JAAR. Knussies zaten ze bij mekaar met z'n vijven, en ze wachtten op Jan... maar onderwijl dronken ze vast koffie ... koppie na koppie dronken ze rustig ... ze zatten d'r eenmaal voor, en ze hadden de tijd... trouwens nou was de koffie van Mie altijd heel goed, en heelemaal geen stroop d'r door... Wel duurde 't wat lang... om vier uur zou-d-ie d'r geweest zijn, en nou was 't toch al over half vijf... as d'r maar niks was... as-ie maar vrij had kenne krijge ... 't duurde dan maar bar lang ... Mie tobde d'r over, stilletjes telkens even in d'r drukke gesprek... en dan was ze zeker wel 'n twintig keer 't steegie uitgedribbeld om te kijken of-ie d'r nog niet an kwam ... dan was ze maar weer teruggekomen ... en ze hadden maar wéér gepraat, en nog 'n koppie koffie gedronken, en nog 'n sneetje koek gegeten van twaalf cente 'n heele met 'n mangel in 't midden... en dan had Mie weer gekeken ... D'r was feest bij Jan Velders. Vijftig jaar was 't geleden, dat-ie in de zeepziederij van de heeren Levert & Co. was gekomen. »Vijftig jaar man, vijftig jaar«, Jan mocht d'r graag zoo eris over praten. «Vijftig jaar, zeg, aan één stuk en nooit 'n dag ziek geweest... kom daar tegenwoordig nog eris om, dan lachen ze je uit man, dan lachen ze je uit.« Met Mie praatte-n-ie d'r over als ze saam zaten op de bank voor hun huisje, en dan keken ze saam nog eris over die fabriekstijd terug... hun heele leven eigenlijk. Jan had wel d'ris geprobeerd om uit te rekenen hoeveel maal ie nou wel al de weg na 't fabriek was gegaan, maar dat kon-ie nooit klaarkrijgen. Twaalf was-ie, toen-ie naar 't fabriek ging, eigenlijk was 't toen nog geen fabriek, alleen maar 'n paar groote schuren. Maar 't was den heeren goed gegaan, en nou was 't wel 'n fabriek, zoo'n echte met 'n schoorsteen en met 'n steenen poort. De oue m'neer was nou dood, en de Co. dat was z'n schoonzoon... die was pas 'n jaar of vijf geleeën in de zaak gekommen, welja, vijf jaar net, toen 't varreken van Teun zoo ineenen afgemaakt had moeten worren. Jan hield niet van den jongen m'neer; en van de Co., die ze stilletjes onder mekaar de kleine Koo noemden, daar hield-ie heelemaal niet van. Qroosch, m'neertje, geen voorbeeld van, je moest niet denken, dat-ie ooit wat tegen je zei... affijn, philosopheerde Jan d'r dan maar weer over heen, nou moesten d'r ook wel weer standen wezen; en 'n heele hoop lui werden wel erg interessant tegenwoordig, maar, philosopheerde hij dan weer tegen zichzelf in, dat dee-d-ie altijd, hij was toch nooit interessant geweest of zoo, dus 'n beetje toeschietelijker mocht m'neer nou toch ook wel wezen ... Lezen kon Jan zoo'n ietsje van een nietsje, je begrijpt, op je twaalfde jaar 't fabriek in, en dan vroeger óok al eens moeten helpen, affijn al die geleerdigheid daar dee je 't ook niet mee. Mie kon d'r nog minder van, die had al heel gauw op de kinderen moeten passen. Hun heele leven hadden ze zoo geleefd, zonder verandering, zonder verlangen werden ze twee oudjes. Rondom was 't Hollands volk eindelijk óok wakker geworden, dee z'n eischen van recht met plicht, van rust na arbeid. Jan dee niet mee, ging 's morgens naar de fabriek, 's avonds terug weer, 's middags bleef-ie maar, dat spaarde je twee maal een loop, en je dée soms óok nog wel wat in je middaguur. Jan was nou bij 't doosiesplakken gekomen, 't zwaardere werk dat ging al lang niet meer, en 't doosjesplakken ging eigenlijk óok niet. Je dee 't op stuk, en nou dat-ie oud begon te worden, deeën z'n oogen zoo'n pijn, beefden z'n handen vaak zoo erg, hij kon z'n tal haast niet meer halen, op 't laatst heelemaal niet meer, en dan werkte-n-ie maar z'n schafttijd door, om d'r tenminste nog zoowat te komen. Maar dat hielp op 't laatst ook al niet meer; van de week had-ie dan maar 'n bar slechte week gemaakt en de zaalbaas begon al te klagen, dat d'r met die Jan Velders heelemaal niks meer an te vangen was. M'neer zelf had ook al gezegd, dat 't werk minnetjes werd. Mie tobde d'r over, vroeger had ze dat nooit zoo gedaan, maar nóu wel. Jan verdiende de centen en zij dee 't huishouden, dat was nou gewoon, soms verdiende zij d'r nog wat bij met 'n werkhuis of zoo. Ja Jan kwam toch niet op de middag thuis en je kon toch niet met je handen over mekaar gaan zitten, as je huiswerk af was. Maar Jans verdiensten waren nou toch wel wat minnetjes... voor d'r zelf was 't niks, zij kon wel op 'n hoffie kommen, maar nou Jan... nou ja,'t armhuis, nou dat nooit, dan ging ze net zoo lief 't kerkhof in. Of ze nu broer en zuster waren daar gavve ze daar niks om, d'r was 'n mannenkant, en d'r was 'n vrouwekant, en daarmee uit. Nou 't armhuis — net zoo lief was ze direct dood... maar wat dan, as Jan d'r is heelemaal gedaan kreeg, want daar draaide 't op uit, dat kon je zoo zien... ze tobde, en ze nam d'r nog maar twee werkhuizen bij, en ze veranderde twee van halve dagen in twee heele, en dan nam ze nog 'n kinderwasch. Zoo n beetje bijverdienste kwam altijd wel te pas. Toen was dat nadere feest van vijftig jaar gekomen, en dat had ze wel weer 'n beetje opgefleurd. In de krant had 't óok gestaan. Ze hadden 't wel twintig maal gespeld, en 't nog eris 'n paar maal vlot laten aflezen door Kees van d'r naast, die voor elke lezing 'n cent had gehad. Van de fabriek wouen ze óok wat doen. Op 'n avond was kleine Piet Fris gekomen, ofdat Jan nog effe bij z'n vader kwam, en toen Jan weg was waren d'r drie van de fabriek gekomen, en die hadden met Mie gepraat, dat ze naturelijk óok wat deeën, Jan was wel niet van de gezelligste, maar dat hinderde niet, die erge lievers, daar moest je 't óok niet altijd van hebbe, en waarmee of Mie nou docht, dat ze 'm pleziere konnen. Zij praatte maar wat, wist niet, hoeveel ze d'r voor over hadden, en dat kon ze toch niet vragen ook. Toen had Henk Brandt zoo terloopsjes gezegd: »Nou, die leuningstoel van Jan, die is ook niet best meer.« Oue Mie had toen begrepen, dat ze maar 'n leuningstoel moest vragen en dat had ze gedaan. En daar stond de leuningstoel dan, op 't eereplaatsie aan de tafel. Ze hadden 'm groen gemaakt en met bloemen, en de kamer hadden ze ook versierd en boven de deur hing 'n schild »Hulde aan vijftig jaar trouwen arbeids«. Dat had de domenee zoo opgesteld. Jan was gewoon naar 't fabriek gegaan. M'neer had heelemaal niks gezegd en m'neer Koo ook niet, dus Jan ook niet. Nou, en 'n dag d'r voor verzuimen, dat hoefde ook niet, of 't toch effies al niks kostte, nee maar ... taartjes en boerejongens en sigaren en 'n broodje. Nou, zoo'n stoel, die betaalde je dubbeld en dwars, maar daar kon je ook niet op kijken. En Jan had de laatste weken nogal goed gewerkt en Mie met d'r werkhuizen had ook wat gespaard dus nou moesten zij ook maar d'res feest hebben. Om vier uur zou Jan thuis komen, dat zou-d-ie d'r van nemen, dan kwamen eerst de vrouwen en's avonds kwamen de mannen ook. Van de stoel had Mie niks gezegd, dat moest maar 'n verrassing blijven, en de versiering, die hadden ze ook gemaakt onderwijl dat Jan weg was. En nou was 't wachten alleenig nog op hèm ... misschien had ie wel geen vrij kunnen krijgen. »Och, wel ja mensch,« had Bet gezegd »neturelijk krijgt ie vrij, maar meschien wille de heere van 't febriek ook nog wel wat doen.« Nou dat kon, maar ondertusschen was Mie toch nog maar d'res gaan kijken, d'r sloppie uit en 't straatje in. Maar hij kwam d'r dan toch eindelijk aan. »Daar is ie« riep Mie. »La-we de stoel opschuilen en z'n eigen oue stoel ook, dan kan ie zoeke« riep Bet, die 't 'n beetje lollig wou maken. Mie had geen lol, ze wist zelf niet, waarom niet. »Och, wel nee« zei ze alleen maar. Daar was Jan.., de vrouwen om 'm heen féllese- teerden 'm lachend Mie keek 'm aan ... jé wat dee-d-ie mal ... hij had toch niks te veel gebruikt, wou ze hopen ... »Zeg, Mie, we gane na 't arremehuis« ... »Watte«... »M'neer zeit, dat ie me niet langer in 't werk houe kon, dat d'r telkens over de doosies geklaagd wordt, en nou gane we na 't arremehuis... m'neer het alles in orde gemaakt, hij is ommers van de heere van 't huis... Maandag kenne we al gaan«... Lekker in de kamer geurde de stoel met z'n takken van groen en z'n bloemen d'r tusschen door. Oue Mie huilde, die huilde zoo... „EEN SMART." Aan weerskanten van de spoorlijn lag de polder breed en zwart in de nacht, heelemaal donker met 'n enkel lichtje waar 'n huis was, en de heldergele uitspanning van licht heel ver, weerschijn van de stad. Aan den anderen kant, dicht bij, 't station meer licht, wissellampjes, electrisch licht, alles nog in late waak wachtend, dat de laatste trein binnen zou wezen en de spoorslaven rusten konden, hun korte wacht. Voor de deur van z'n spoormanshuisje zat de oue Van der Meer, klein mannetje, zwarte baard, maar al met veel grijs ... en hij staarde voor zich uit, de kant op van 't station. Jaren en jaren, wel meer dan veertig was hij iederen dag dien weg langs de rails gegaan, heen en weer, heen en weer. Als jonggetrouwden hadden z'n vrouw en hij in dat huisje gewoond, hij rangeerde, zij was wachtster aan den overweg, en nu waren ze oud en woonden ze d'r nog, was hij nog rangeerder, was zij nog wachtster aan den overweg. Maar de oue tijd was er toch niet meer. Vroeger, je wist je dienst en je wist je stand, 'n chef was meer dan 'n rangeerder, en 'n conducteur meer dan wisselwachter. En wie 't meest was, die was 't meest. Dat wist je ook. Maar dat was heel anders geworden. Wie had 'r ooit gedacht, dat de spoorlui zouden staken, dat langs zijn huisje de treinen niet zouden gaan, zooals ze al zooveel jaren gingen, langer dan 't hèm heugde. En dat alleen omdat de werklui niet wouen, omdat de spoorslaven bewust waren geworden. Dat was het vreemde, dat hij niet begreep, de verandering die z'n hoofd maar moeizaam bevatten kon. Dat was in Januari geweest... nu was 't al April. Hij had niet meegestaakt, langs hem heen was alles geleefd, 's Maandags was alles weer gewoon z'n dagelijksche gang gegaan. Maar nu, de oude man was bezorgd, en alleen gelaten in den nacht overtobde hij nog eens en nog eens wat er gebeuren moest, wat hij doen moest. Z'n vrouw was naar bed gegaan, die sukkelde al 'n heelen tijd en nu wachtte hij den laatsten trein om de boomen te sluiten... den laatsten trein, en morgen dan... morgen ? Hij wist 't, morgen zou de strijd weer beginnen, heviger dan de eerste, dat was te voorzien. De vijand waakte, had z'n maatregelen genomen, de directies hadden gedreigd met dadelijk ontslag, de vreesachtigen hadden hun organisatie verlaten, de vijandelijke elementen hadden zich hersteld, hadden zich verzameld, hadden rondgeslopen en geglopen. Hij was lid van de Vereeniging; wat moest-ie doen... de vereeniging zou de strijd proclameeren, dan moest hij meedoen, je moest meedoen of bedanken, dat was vast, dat kon niet anders ... wat moest hij doen ... Hij had geen grieven en geen eischen... de dienst was hem niet te zwaar, die-d-ie veertig jaar gedaan had, hij was 't harde droge spoorbrood gewend, met z'n tweeën konden ze d'r komen... en als hij nu mee- deed, en 't werd verloren, en er vielen slachtoffers bij en hij was erbij, wat dan... dan was hij alles kwijt en hij had nu al haast pensioen... wie zou d'r voor zijn vrouw zorgen... z'n jongens soms... hij schrikte op... de seinhamer sloeg z'n slagen, die kortaf-schril klonken in de stilte van den nacht. Hij moest de boomen laten vallen. Even tastend tilde hij de pal van 't wiel op en draaide... langzaam met hard narammelen van 't ijzeren onderstel honkten de boomen neer, wipten weer op. Dan alles stil, in de verte de lichten van de trein. Z'n jongens, drie had hij er, en alle drie bij de Maatschappij. Want de oue Van der Meer was gezien bij z'n superieuren, om z'n trouw en z'n flinke plichtsbetrachting — plicht wordt betracht — en zijn drie jongens waren gemakkelijk geplaatst geworden, 't was 'n goed merk, ze zouen niet lastig zijn... vader had ze geleerd van z'n trouwbetrachte plicht. En nu ... juist zij stonden vooraan in den strijd ... waarom nou zij juist... waarom zij juist? Hij was lid van de vereeniging geworden, niet dat hij daarop tegen was, samen kreeg je meer gedaan dan éen alleen, maar voor hèm was 't toch niet noodig, hij had 't gedaan voor Cornelis... 'n beetje tegen z'n zin... nou ja voor de anderen, zouen de anderen voor hèm zorgen en voor z'n vrouw als 't d'r is mis ging... hij was lid, dat kon toch ook niet anders, de vader van den voorzitter, die moest toch lid zijn, dat moest vader toch begrijpen. Vader begreep niet goed, waarom zijn jongens juist, de zijne juist... Verleden Zondag was Cornelis bij 'm gekomen, dat dee-d-ie vaak meer, en ze hadden saam gewandeld na 't eten, de haven langs. En toen ineenen recht op den man af had Cornelis gevraagd of vader meedeealser gestaakt moest worden, want hij wou wel zeggen nog heel in 't geheim en vader moest 'r met geen mensch, geen mensch over spreken, dat 'r weer gestaakt zou worden, dat moest, ze konden zich zoo niet laten trappen, laten wurgen, laten neerschoppen de heele vereeniging, waarin hun kracht zat van jaren moeizaam werken, tegen directiehaat en kameraadsverdenking in... ze zouden zich verzetten in 'n strijd op leven of dood ... Heel scherp had Cornelis 't gevraagd, vader moest 't maar kortaf zeggen, »ja« of »nee«. Hij had geaarzeld, had gesproken van z'n pensioen, dat weg zou zijn, van z'n vrouw, die al zoo oud was, en dat hij toch geen grieven had. Maar Cornelis had weer gevraagd, wat hij wou... meestrijden naast z'n jongens, of verraden en onderkruipen... toen had hij »ja« gezegd, dat hij mee zou doen en al zijn invloed zou aanwenden, om ook de anderen tot staking over te halen. En Cornelis heel opgelucht, vroolijk, had weer gelachen, en gezegd dat die heele bedreiging met ontslag maar lol was, bangmakerij van de directies ... ze zouen 't 'n heel end gooien en tot 't laatste zouden de directies niet durven gaan, daar hadden ze zelf de meeste schade van ... Ze waren thuis gekomen, toch stil, en dadelijk had vader spijt gehad. En morgen al, morgen moest hij z'n woord gestand doen. De laatste trein was voorbij ... ja, wèl de laatste, hij raakte d'ruit ... hij raakte z'n baantje kwijt, z'n pensioen, waarvoor hij zoo gewerkt had ... op 't station gingen ze de lichten dooven, de wissellampjes werden ingehaald ... morgen al, morgen ... 't Was gaan regenen, mistig en koud over 't donkere land, de oude man rilde. Hij moest maar naar binnen gaan ... 't was bij half een ... wat was die trein weer Iaat, voor twaalven moest ie binnen zijn ... kom hij moest maar naar huis gaan ... wat sufte hij nog ... wat deed ie nog ... hij had »ja« gezegd en »ja« was »ja«. Z'n knieën beefden deerelijk ... moeielijk strompelde hij naar binnen. In z'n groote stoel ging hij zitten, hijgend en rillend, angstdroppend zweet op z'n voorhoofd. Keek naar de bedstee, waar z'n vrouw sliep ... buiten was 't harder gaan regenen met wind, die kil door de kamer tochtte, 't nachtlichtje woei heen en weer ... met schimmige schaduwen op de wanden ... De oue spoorman tcbde. »Ja« was toch »ja« daar kon je geen »nee« van maken, maar ja was broodgebrek ook op hun oue dag ... wie zou voor ze zorgen ... de jongeren, die kwamen wel weer terecht... maar hij, maar hij... en »ja« was toch »ja«... hij mocht niet breken 't woord, dat hij aan z'n jongens gegeven had ... o, God, had ie maar »nee« gezeid ... Dan dacht ie weer dat ze toch wel winnen konden. Cornelis had immers gezeid, dat de Vereeniging goed stond ... d'r waren wegloopers, nou ja, die waren er altijd, maar over 't geheel stond de Vereeniging best... wat moest hij doen ... wat moest hij doen ... Almaar dat overtobbend met z'n hoofd, waarmee d-ie niet vlug meer denken kon bleef ie zitten ... in z'n groote hulpeloosheid van wat hij doen moest ... wat dan toch ... wat dan ... Dan ging hij naar bed. Den volgenden dag wisten ze 't allemaal wat hij al 'n week zwaar geweten had, waar hij al 'n heele week z'n kop over kapotgetobd had ... dat 'r gestaakt werd, laatste verweer van de hopeloozen. Dan, moe en gebroken, met de ellende, die hing in z'n heele lijf, moeilijkte hij z'n weg af naar 't station toe ... ging hij zich melden bij den chef, die hem prees en zei, dat ie wel begrepen had, dat hij niet mee zou doen, met 't oproerig zoodje, en die blij was, dat zoo'n oue getrouwe aan het werken bleef, de vader van den voorzitter van de vereeniging... dat zou goeien invloed hebben ... Klein en ellendig met pijn overal stond de oude voor z'n chef en huilde ... „ZIEKENBEZOE K" Nu al twee jaren lei vrouw Visser op d'r plaatsje in 't gasthuis, lei ze langzaampjes dood te gaan, met 't zelfde uitzicht aldurende op den tuin in de toppen van de boomen, en verder ver, op de daken van de huizen. Ze wist zelf ook wel dat ze dood ging, maar dat deerde haar niet. Ze was 'n oud vrouwtje, dat 'r heele leven door lang gewerkt had, en als ze nou nog lang leven bleef, wat zou d'r dan voor d'r komen van ander werk? Nee, ze was niet bang om dood te gaan, als ze nog wat leven bleef, nou ja, dan was dat ook goed. Pijn had ze niet, ze werd alleen maar eiken dag zwakker, elke dag, en zoo zou ze dan uitleven, langzaampjes uit. Ze merkte haast niet, dat ze afzwakte, zoo langzaam ging 't alleen; als ze terug keek, ver in de gasthuistijd, dan merkte ze dat. Ze kon niet meer alleen rechtop komen in 't bed. Bij alles moest de zuster d'r helpen. Nog vijf andere vrouwen lagen op de zaal, alle bedden waren vol, maar 't was d'r toch niks gezellig meer. Betje, die zoolang in 't bed naast 'r had gelegen was gestorven, en Griet, die d'r nou lag, was altijd even saggerijnig van de pijn ... nou, en die doove Ant, die kon je heelemaal cadeau krijgen, daar was heelemaal niks mee te beginnen. Altijd mopperen, en hommeles maken, met de beste zusters toe. Zij, Jans was tevreden. Zoo goed as je't hier had, kon je 't thuis niet hebben, ja as je duizende guldes te kommandeeren had ... d'r ging natuurlijk niks boven d'r gezondheid, maar as je ziek was, nou dan moest je in 't gasthuis wezen. Familie had oue Jans maar heel weinig en heelemaal geen bezoekfamilie. Ze had 'n zuster, die in Haarlem op 'n hoffie woonde, maar die kon niet goed voort, en dan nog 'n oue nicht in de Vrolikstraat, die had wel deris kenne komme, maar daar was ze kwaaie vrinde mee, dus die kwam ook niet. Nou, en dan nog heelê verre familie, waar ze toch vroeger ook nooit de kennis mee had angehouden. In 't eerst was d'r nog wel een van de buren gekomen, maar die was verhuisd en vond 't te ver, en die vond 't op de duur toch ook te ver, en zoo hadden ze d'r maar alleen gelaten. Maar daar was ze al gauw overheen geraakt. Ze dacht niet zoo heel sterk meer, langzaam uitlevende en wegstervende in haar moeie zwakheid. 'n Zoon had Jans ook ... ja, daar verlangde ze wel naar... ja, als die d'ris komen kon, maar die kon niet komen, want die zat voor vijf jaar. In Haarlem voor diefstal met braak. De eerste tijd toen ze nog voort kon, was ze trouw naar 'm toegegaan, de eerste en derde Dinsdag van de maand, maar toen ze ziek werd kon ze niet meer, en nou uit t gasthuis heelemaal niet... en hij bij haar kommen. Nou, of ze je daar maar zoo ineenen loslieten voor n bezoekie an je zieke moeder, ze hadden je noodig om je te meste in 'n hokkie appart... nee hij moest z'n twee jaar nog afzitten, en dan was zij natuurlijk al lang dood en begraven d'rbij. Daar tobde ze wel vaak over... en ze praatte d'r over met zuster Lize alleen... niet met de anderen, je kan 't toch maar zoo niet aan iedereen vertellen, maar aan zuster Lize wel, die was altijd zoo lief en zoo goed, die keek d'r haar niet schuin op an ... en 't was toch ook wel d'ris prettig om 'n anspraak te hebben, als je zoo godgansche dagen maar alleen lei. Ze was laat getrouwd, over de veertig was ze al. en dat eeuwig dienen begon d'r te vervelen. Niet dat ze nou speciaal over d'r laatste dienst klagen wou, m'neer was dood en mevrouw ook; as ze klaagde, moest ze liegen; maar ze wou eindelijk ook wel d'ris in d'r eigen doen kommen, ja, as ze alles vooraf geweten had... maar as je alles vooraf wist, dan kwam je met 'n vierduite de wereld door... affijn, ze had 't dan maar gedaan. M'neer had 't 'r afgeraden, wat je hebt dat weet je, maar wat je krijgt, dat weet je niet... en 'n man, die haast tien jaar jonger was dan zij... en zoo n heele goeie naam had-ie ook niet, m'neer had er's naar gevraagd en dat was lang niet allemaal koek en ei geweest... maar in 't eind moest Jans zelf met 'm trouwen, en hij niet, en ze was oud genoeg om 't zelf te weten, als ze nou ook maar wijs genoeg was... En Jans wist 't zelf. Ze trouwde. Ze had lang genoeg gediend en lang genoeg gespaard om n knap boeltje te kunnen koopen en nog 'n duitje over te houden ook. Maar 't liep mis. Toen de centen op waren, liet Kees d'r zitten, schreef d'r 'n briefie, dat-ie 't ook wel gemerkt had, jong en oud, dat paste niet met mekaar, en dat-ie naar de Transvaal ging. Jans alleen bleef in d'r huisje, en daar werd haar jongen geboren. En die had ze lief, die alleen, daar sloofde ze zich voor af, dat-ie knap gekleed kon gaan, dat-ie niet naar stadsarmenschool hoefde. Lastig was ze niet, ze ging naar d'r werkhuizen en had nog wasschen in huis, van kijven hield ze niet, ze liet liever nog eris wat over d'r kant gaan. Maar niet als d'r iemand an d'r jongen kwam, dan werd ze tierend, 'n schreeuwwijf, 'n helleveeg... En 't was me 'n ventje, die jongen van haar. Schobberig en scharminkelig, 'n zweetkop met glad rood haar en mank ... 'n rakkerende rabbauw... Gauw genoeg was rooie Willem berucht... in de buurt, bij de politie, op school. Elk oogenblik was d'r wat, dan moest ze schadevergoeding geven hierom, dan boete betalen daarvoor, dan dit weer afkoopen, dan dat. En ze klaagde kijvend, nijdig over de meesters, over de bovenmeester, over de politie, die altijd haar jongen moest hebben. As hij d'r langs liep en anderen deeën wat, dan was hij d'r bij. En of-ie al zei, dat-ie niks gedaan had, dat holp oók niet, ze ware veel te blij, dat ze d'r iemand voor hadde. Nog al gemakkelijk, hèm konne |ze naturelijk dadelijk an z'n been en an z'n hare, en hij kon 'm niet smere, zooas de andere jonges... 't was 'n ongelukkig kind en 'n heele zorg voor 'n weduwe, die zelf ook al niet zoo jong meer was, en niks van de stad, niet zooveel. Maar 'n slechte aard zat 'r niet in, daar wou ze 'n eed op doen. En dat bleef ze volhouen, ook toen-ie haar 't geld uit de portemonnaie stal, toen-ie van school gejaagd werd, toen-ie naar 't verbeterhuis ging en telkens erger stal, altijd brutaler. Ze hadden 'm bepraat... maar slecht was-ie niet. 3 En nu, nu zat-ie. In geen twee jaar had ze n'm gezien, en 't duurde nou nog twee jaar, eer dat-ie d'r uit kwam... 'n knap mensch, die dat uithield, misschien hield ze 't geen twee maanden uit... en toch wou ze 'm nog zoo graag d'ris zien ... dat was nou d'r laatste verlangen nog... als zij 'm nou smeekte z'n leven te beteren, hier met de dood vlak bij d'r, dan zou-d-ie 't wel laten, zou-d-ie z'n leven wel beteren, want 'n slechte aard zat 'r niet in, as alle mensche nog maar zoo ware... en daar tobde ze maar over, dat ze dat niet doen kon, want of je al schreef, dat gaf toch niks, nee, z'n moeder moest 't 'm zeggen... En tobbend praatte ze d'rover met zuster Lize ... en of d'r dan niks, niks an te doen was, en of ze dan nou zóo maar sterven moest en d'r kind in de slechtheid laten... Zuster Lize vertelde 't haar voorzichtig bij stukjes en stukjes tegelijk, dat 't mocht, dat 't toegestaan was, dat 't wel veel moeite had gekost, maar dat 't nu toch was toegestaan, en dat Willem Zaterdag kwam en dat hij 'n heel uur bij d'r mocht blijven. God, wat maakte d'r dat blij, dat kon ze haast niet gelooven, nee maar, dat ze dat voor d'r deeën, d'r waren toch altijd nog wel menschen in de wereld, die wat voor 'n arm mensch over hadden... nee maar, daar knapte ze nou heelemaal van op, en als ze nou zelf oók beter werd... jé, dan zoue de heere daar nog gloove, dat ze d'rlui voor de gek gehouë had... jé, wat was ze blij... wat was ze blij... die twee jaar, nou ja, die most-ie afzitte, maar dan zou-d-ie daarna ook nooit geen slechtigheid meer doen, dat zou ze n'm wel bidde en bezwere. Op de zaal wisten ze 't ook en ze vonden 't een prettige afwisseling in de eentoonige rek van de lange dagen, dat 'r nou d'ris n extraatje gebeurde, hoewel 't toch ook wel weer griezelig was, zoo n boef op de zaal. Zaterdag was 't, triestige morgen van regen, dat de boomen dropen in den tuin en dat 't toch eigelijk heel niet goed licht werd. Ze lagen in spanning, allemaal... Jans't meest. Die had de heele nacht niet geslapen, bevend lei ze in d'r bed... ze zag d'r zoo slecht uit, dat zuster Lize dacht, dat ze wel zoo sterven kon. Die stond nu naast haar. »Kalm zijn, hoor — kalm.« »Ja, zuster... komt-ie nog niet?« »Nee... maar ik zal voor 't raam gaan staan en je dadelijk zeggen als ik wat zie.« Over 't verlaten binnenplein keek ze uit, waar alles stil was, en maar zoo even af en toe iemand over heen liep, vlug, bang voor den ruwen regen. »Jans... ik geloof, dat ik wat zie... kalm zijn hoor ... hij is 't geloof ik«... God, ze brachten 'm waarachtig met de celwagen, gelukkig, dat Jans dat niet zag... 't mankeerde d'r nog maar aan, dat-ie z'n gevangeniskleeren oók aan had ... nee gelukkig niet... dat hadden ze niet gedaan. Ze stond weer bij Jans... kalmeerde haar. Daar had je n'm... met den directeur... de boef... verlegen nu ... de vrouwtjes keken... zuster Lize had zich omgekeerd... nu hadden ze elkaar. »0, jongen, ben je daar ... o kind« ... snikte zij, met 'n laatste passie in d'r weglevende lijf... ze streelde hem, zoende hem ... en dan praatten ze zachtjes weer... en de boef huilde ... Voor 't raam stond zuster Lise, keek uit over 't leege pleintje, waar de celwagen stond, glimmend bedropen van den regen ... 'n Uur mochten ze met mekaar blijven ... langer niet... de tijd was om... de directeur, ernstig, wenkte zuster Lize. Hij kende haar kalmte en haar tact. Rustig ging ze naar 't bed, lei d'r hand op de schouder van den boef... »Kom Visser, het is tijd... en 't vermoeit uw moeder ook zoo.« »Ja zuster... ik ga mee.« Even hadden ze mekaar dan nog in 'n hevige omhelzing van hun laatste samenzijn ... het was voor t laatst... voor 't laatst... Toen, huilend, met z'n hoofd voorover, ging hij met de zuster mee naar beneden, die 'm bracht heelemaal tot den hondschen wagen toe ... die ze nazag, toen-ie opreed... Dan ging ze naar boven, naar oue Jans... die huilde niet meer... lag trillend in haar bed ... Het was uit... uit... uit. GROOTE RUITEN. Z'n grootvader was de kruidenier van het dorp geweest, en z'n vader was de kruidenier van het dorp, en hij was de kruidenier van het dorp. Ziezoo. D'r waren wel meer, die kruidenierswaren verkochten, maar dat waren prutsers, die hadden de goeie klanten niet, de groote lui... die had hij allemaal, de dokter, de notaris... de burgemeester, die wouën nooit van 'n ander ook maar iets hebben. Hij zat in goeien doen en z'n vader had in goeien doen gezeten, en z'n grootvader op t laatst toch ook al. Hij woonde natuurlijk in z'n eigen huis. Daar had je eerst de winkel. Zwart van ouderdom, goed stevig en ouderwetsch, was alles, de balken, de muren ... En de wanden met de gele bakken, oók ouderwetsch en daarop in sierlijke krullende letters, glimzwart op glimmend geel: »stijfsel«, »griesmeel«, »gem. piement«. Voor de twee smalle ramen de uitstalling, altijd 't zelfde... twee flesschen nootmuskaat ... fleschjes slaolie ... appeltjes en pruimen. Hij had de naam en hij had de klanten. Volgepropt ging de boodschappenwagen iederen dag uit... voorop 't schild met »J. v. d. Wal in kruideniers-en grutterswaren.» 'n Pracht van 'n zaak, zeien de dorpsmenschen en dat was zoo... maar jonge Jan had r in gewerkt, die nou al jaren dood was, en de andere jonge Jan, die nou ook al dood was, en de derde jonge Jan, die oue Jan was, die werkte d'r nog in. Van s morgens zeven tot 's avonds tien en 's Zondags gesloten. Wie na tienen nog wat noodig had, die kon óok net even goed tot den volgenden dag wachten en op Zondag verkocht-je niet. Dat vond hij. En dat vond Ka ook, de ouë huishoudster, die al meer dan dertig jaar in de zaak was, eerst als meid bij de overleden juffrouw en nou als huishoudster bij de baas. Achter de winkel daar had je de huiskamer, net als de winkel donker en ouërwetsch. Met éen groote hanglamp boven de tafel. In de winkel waren er drie... eén^in 't middenpad, eén boven de vette toonbank, en eén boven de andere. Gas was d r sinds n paar jaar oók wel op 't dorp, maar daar dee Jan niet an mee, aan al die nieuwerwetsigheid. Zaterdags altijd werd er in Jans huiskamer gekaart, altijd met z'n vast troepje van vier... om half negen begon 't... dan was toch de grootste winkeldrukte voorbij en kon Piet 't verder wel alleen af... Dan zaten ze met z'n vieren, zwijgend aandachtig bij t spel, want ze waren alle vier bij t hek, hoo maar. Af en toe moest Jan dan wel d'ris even naar de winkel om te kijken of alles goed ging, of om zelf nog te helpen, want achter zitten kaarten en de klanten laten wachten, dat dee-d-ie niet. Onderwijl praatten de drie anderen, en tusschen twee spulletjes praatten ze met z n vieren oók... over politiek en over de gemeenteraad en menige veer moesten de raadsleden laten... want dat was Jans fijne boosheid, dat-ie dat nooit had kunnen worden, raadslid niet, en z n vader niet en z n grootvader ook niet. Om tien uur ging de winkel dicht. Zaterdags net zoo goed as andere dagen. Dan zette Ka 't aangekleede boterhammetje klaar op 'n tafeltje apart. Als ze dat gedaan had, kon ze naar bed gaan, en bleven zij nog rustig wat kaarten, tot 't tijd voor t boterhammetje was. En dat was goed. Want gierig dat was Jan niet, hij keek niet op 'n stukje kaas meer o minder en was oók niet bang om 'n busje sardientjes open te maken. Z'n boterhammetjes hadden 'n goeie naam Onderwijl dan de boterhammetjes uitgekleed werden en verder behandeld gelijk boterhammens al gewoon zijn behandeld te worden, praatten ze prettig genietend, met z'n viertjes zoo wat. Dan wéér op 'n Zaterdag. 't Boterhammetje was uitgekleed en behandeld zooals boterhammetjes enz. en ze zaten nog even stil voordat ze weer begonnen te kaarten. Toen Dirk de Vries ineenen. . »Ja « En dan 'n pauze. Dirk begon alle gesprekken met »ja« dan 'n pauze, dan nog eens »ja« en dan zei-d-ie geregeld, wat-ie te zeggen had. Deze maal had-ie dit te zeggen: sjonge, Jan, je zal d'r toch 'n dobber an hebbe.« Jan wist, waar die 'n dobber aan zou hebben, en de anderen wisten 't ook. D'r zou 'n nieuwe kruidenierswinkel op 't dorp komen ... geen prutswinkeltje, maar 'n groote... veel grooter dan die van Jan. 't Huis vlak over 'm was d'r voor gekocht en huis daarnaast ook, prachtig moest 't worden met groote ruiten en gasgloeilicht. Jan smaalde, tóch licht bezorgd: , , , »'n Dobber... 'n dobber... nou, as ik daar n dobber an moet hebbe, dan weet ik 't wel... och man, zij 't licht zonder klante.... en Ik de klante zonder 't licht, as je dat maar weet.« Zij wisten 't nog zoo krek niet... die nieuwe winkels, dat was niks gedaan. Zaterdags werd-ie geopend; wat 'n licht, rijen gasgloeilicht of 't zoo niks was, en niks kostte. Schorem en schamel leek Jans winkel met de drie olielampen, eén in 't middenpad, eén boven de vette toonbank, eén boven de andere. En vol dat 't was. Nee maar. »Maile nieuwigheid« gromde Jan. Hij sloot na tien uur, als gewoonlijk, de nieuwe winkel bleef open en vol tot elf, sarrendlicht open en vol. Prettig gekaart was d'r dien avond niet. 't Aangekleede boterhammetje was opgezet... ze aten 't zwijgend tot Jan ineenen uitviel: »Geen biet kan 't me schelen, geen snars... geen hand draai ik d'r voor om... ik heb m'n klantjes... ik zal 't langer houe as hij... 't moet geen eens z'n eige zaak zijn.« De vrienden zwegen. Alleen Dirk zei »ja« maar na de pauze kwam d'r niks meer. En Jan weer met 'n koppigheid om van den vijand te spreken : »Ja, de heele boel moet eigelijk van zoo n soortement maatschappij zijn, die alleenig in Amsterdam wel 'n vijftig winkels moet hebbe en nou hier ook begint ... nou maar an mij zalle ze 'n harde hebbe, ik heb m'n klantjes.« De vrinden zwegen. Maar Jan kon niet tegen de mooie lichte winkel op, die goedkooper verkocht dan hij koopen kon. Heele tijen bleef zijn winkel nu leeg, waar vroeger aldoor 't geloop was. Dan stond de oue man achter de deur en keek al maar naar de prachtig mooi aangedane winkel... hij haatte 'm... haatte 'm met een harde haat, en hij kon d'r niet vandaan blijven... en dan raasde hij halfluid voor zich uit, als hij een van zijn vaste klanten daar in zag gaan. Hij wou d'r met geen mensch over praten, net doen, of 't 'm niks bommen kon. En hij zweeg er tegen geen mensch over. Geen moment. »Niks doen ze me, niks... al dat licht, en al die groote ruite, dat moete de klante betale... 't moet uit de lengte of uit de breedte komme.« Bij Jan kwam 't heelemaal niet meer... geen mensch meer... haast leeg ree de mooie wagen eiken morgen uit... hij kon alles wel alleen af... die winkel... die winkel, wat haatte-n-ie die... gisteren had mevrouw van den burgemeester ook al gezegd, dat Piet niet weer hoefde komen klanten vragen, dat ze oók al de nieuwe winkel nam. Jan werd barsch en onvriendelijk, elk woord was hem te veel zelfs tegen de oue klanten, die 'm trouw bleven... uren stond hij roerloos naar den vijand aan den overkant te kijken, die het winnen zou... Jan had z'n zaak kunnen uitgaan en van z'n rente kunnen leven... hij had wel niet zoo heel veel, maar toch wel genoeg. Dirk de Vries had 'm al d'ris gevraagd of 't niet beter was, dat-ie de zaak maar uitging. Maar Jan had hem aangekeken met'n groote gemaakte verwondering... »Ik m'n zaak uitgaan? Ik zou niet wete waarom. Al had ik 't geld as water dan nog niet... zeker voor die vent hierover... laat 'm maar zitte met z'n groote ruite... die betale de klante toch.« Kaartavondjes waren d'r niet meer... Jan z n haatbroeiende kijfkop stond d r niet naar. Hij maakte ruzie met de vrinden, en de vrinden bleven weg, juffrouw De Vries liet d'r kruienierswaren nu ook in de nieuwe winkel halen. Piet was ook weg, dat knorrige humeur van Jan verveelde n'm al lang en toen Jan 'm op 'n morgen wou laten rijen met 'n leege kar, net of d'r heel wat in zat, toen had-ie gewoon gezeid, dat-ie dat vertikte en dat 't 'm al lang verveelde in zoo'n ouerwetsche rommel te staan, en dat-ie best beter kon. In de nieuwe winkel stond-ie nu, daar konden ze nog wel iemand bij gebruiken. Ka was gebleven en samen met Jan raasde ze over die ellendige Amsterdammers, die alleen maar kwammen om 'n ander 't brood uit z'n mond te stooten, maar dat 'r zoo nog al wat an was, als je door n ander in 'n zaak werd gezet met zoo'n rij lichten en met zulleke groote ruiten. Toen op 'n Maandagmorgen keken de lui van 't dorp vreemd op. In Jans winkel voor allebei de ruiten hingen groote papieren en daarop met mooie letters: »Huismoeders, doet uw voordeelt »Hier betaalt ge geen groote ruiten.« De menschen bleven staan en lachten om dien Jan, die op z'n ouen dag nog zoo mal dee. En de m neer van de overkant, die eigenlijk maar zetbaas was, die lachte ook, en zei, dat je eigenlijk medelijen met die Jan moest hebben. En op 't laatst lachten de menschen niet meer, keken ze niet meer, bleven ze enkel maar weg. En de groote papieren bleven hangen, werden geel achter de ruiten... In dat dorp, waar 't groote kapitalisme binnen te dringen begonnen was, om de kleintjes d'ruit te drijven, daar hingen die malle papieren als 'n simpel teeken van den wanhopigen strijd van de kleinen tegen het groote. FABRIEKSMEID. Aan m'n morgenstationnetje zag ik ze iederen dag, zóo vaak, dat ik niv- hier in m'n huis in de stad, ze weer precies zitten zie. D'r waren er zeven. Zes pratende en éen zwijgende. De zes pratenden zaten door mekaar zooals ze wouen, de éene stille altijd in haar hoekje. Gelijk met mij gingen ze met den trein, éen station eerder d'r uit. Naar hun fabriek toe. Ze waren bamboemeiden... wat ze precies deeën, dat weet ik niet, maar héele dagen moesten ze staan aan kuipen met water, dat koud was en 'nard, en daarin bewerkten ze het bonkige bamboe. Zooals gezeid, wat ze precies deeën, weet ik niet, maar het was hard werk, en op stuk. Daarover mopperden ze, de zes pratenden dan alleen, de zwijgende zei niet veel mee, enkel maar zoo af en toe een woordje. Ze was ook heel anders dan de andere zes... fijner van gezicht en van gedoe, en ook precieser gekleed... kokettere kleeren, netter... ze had geen pakje boterhammen zooals de anderen met 'n krant d'rom of n stuk grauw pakpapier, ze had d'r brood koketjes in een goedkoop geel taschje. Over de Hollandsche spoor mopperden de zes, die ze als vee in aparte wagens douwde, net of zij zooveel minder betaalden voor d'rlui werkmanskaart, als de abonnementsreizigers voor d'r abonnementen... nou, omdat zij 't niet ineenen konnen betalen... en al de last, of je die niet telde, elke week moest je weer 'n nieuwe aanvragen... en dan moest je de trein d ris verzuimen, dat je eerst over half acht uit Amsterdam kon, of eerst na achten terug... dan was 't voor hun dadelijk: »wammes kaartje nemen.« En de abonnementslui, die hadden geen nood, die gingen en kwamen, net zooals ze wouen. Werden die ook in de gemeenste dirasies van wagens gestopt, of de gewone derdeklaswagens te goed waren ... 't was gewoonweg bar... Maar mopperend en grommend deeën ze toch wat Hollandsche spoor wou en in willige wijsheid geor. donneerd had. De zes pratenden met d'r pakjes brood, de zevende met d'r goedkoop geel taschje, zes fabrieksmeiden en éen fabrieksjuffersmeid... Maar over dat stukwerk begonnen ze weer en waarachtig de stille dee mee, dat moest d'r toch wel an d'r hart gaan. Ik weet weer niet precies, waarover 't liep, en hoeveel of patroon deze keer weer van 't loon afknoeien wou, en de kameraden moeten me dan maar beschuldigen, dat ik schrijf over dingen, die ik niet precies weet... ik heb ook nooit op stuk gewerkt aan bonkig bamboe in kuipen met hard koud water... maar we kennen patroons en we kennen onze arme zusters, de fabrieksmeiden... en ze moesten wéér 'n deel van d'r schamele loontje missen. 't Was de eerste keer niet, die ik meemaakte., gelukkig voor mij van buiten... 't is niet prettig als je op stuk werkt, en je loon 'n knoei krijgt, telkens als je 't met ijver en knapheid, óok wel eens met werken onder schafttijd, 'n beetje de hoogte in hebt gebracht. Onze zusters, de fabrieksmeiden, hadden d'r zich bij neergeleid... wat moesten ze anders... en de tweede keer hadden ze zich d'r bij neergeleid, wat moesten ze anders... en de derde keer hadden ze zich d'r bij neergeleid... wat moesten ze anders... en dit was de vierde keer... nou wouen ze niet, nou wouen ze d'ris niet... 't was altijd geweest, toegeven of d'r uit... dan moest 't maar wezen d'r uit... »Ik doe 't niet... al zou-d-ie me d'r zóo uitschoppe, ik doe 't niet... 't is nou welletjes... hij verbeeldt zich zeker, dat we daar voor de lol staan te duvele de heele dag in dat koue water ... kijk m'n handen d'ris» ... »Hij zal ons nog zoo gauw niet wegdoen... hij is ook zoo slim as 'n mensch, hij zal ook d'ris wille zien, wat-ie d'r uit kan knijpe, nou maar ik niet... ik doe 't niet, as ik zóo moet, kan ik ook altijd nog beter.« »En ik... hij zou misschien nog wille, dat we zijn vuile hemde in schafttijd óok nog ginge spoele«.... Boos vierden ze uit hun woede tegen den patserigen patroon, die wéér 'n stuk d'raf wou knijpen, maar ze deeën 't niet... ze deeën 't niet. Den volgenden morgen deeën ze 't nóg niet, het was nog vier dagen van den Maandag af, dat de verlaging in zou gaan. Ze overlegden... maakten n soort van gemeenschap ... 'n misdadige woeling. Een kleine afgewerkte sprak harde haat in haar stem: »Late we nou goed afspreke, wat we doen.... Zaterdag as-ie ons uitbetaalt, dan moet Mie zegge, dat we zoo niet wille, dat we dan net zoo lief de boel d'r bij neerlegge.« »En dan doén ook... dan doén ook... allemaal te • 4 een de ander in de steek late.» gelijk... en met ^ neergooie... aSan"lweg,>ch nog we, d'ris «weemaal bedenke eer dat-jeons gedaan gee^. ^ ande hep ^s°iê* nou weer met heel nieuwe meistes moet • \ rvc+ 'f 'm nop* heel w&t meer. ? begN„"u en neTof nieuwe meissies d'r voor zoon loontje anwtlle — 1 U noga! lekker werk....k„k n0„ me hande weer d r,s.ieksme.d had rooie dikge- dronngen weenden met harde plekken van eelt. Maar Vrijdags al, was de go *.moedd<'ru«, dorsten ze niet goed meer erover prater' om ^ « eene als d'r nou meer van hu moeder... de andere moest kostgeld geven aan afzakkend naar beneden an n tante... en zoo lafzam.f a^0" maar d'ris an heen, besloten ze Z^erdags^ ^ ^ ^ in de pas te zien... Mie en , probeeren om 't oue waren, zouen dan ee heelemaal niet loon te houen... en alsie no i ^ ze wou... dan in go sn ..en _ werken moest je maar "n slaggie a^er W -n uitzuiger was om ze r afzette: «es, hii da, maar veranf woorden... ,. { ast in d'r voor- Alleen de zevende de stille, bleet ^ ^ ^ nemen niet minder te wer ZOOVee, praats me, smalen op de ande en die eerst ^ hadden gehad » ™«**•" ik doe 't niet... nog ge hadden ik weet wel wat ik net zoo liet aee... j maar wat minder praats moeten maken en wat meer doen.« »Nou... en jij dan... jij moet toch oók kostgeld geve an je moeder... hoe wil jij dat doen, as je niet werkt... je moeder zal je oók zien anschuive.« »Ik doe t niet... ik doe 't niet... geen cent d'raf... ik gooi me net zoo lief in den Amstel.« »Jij gooit je in de Amstel... jij zal je nog wel tweemaal bedenke...* Dien Maandag voor 't eerst moesten ze gaan voor minder loon. Ze raasden niet meer, zaten nü stilklagend; één, dat d'r moeder d'r niet afslaan wou met t kostgeld en dat ze nou zeven stuiver over had de heele week voor kleeren en al... 'n ander, dat ze dr heelemaal niet meer kwam... De stille zei heelemaal niks, want ze was d'r niet... ze had gezeid, dat ze niet voor minder ging, en ze dee 't ook niet... de anderen, bang, vreemdschuw, praatten er over, waar ze toch gebleven was... of ze misschien dat gedaan had van die Amstel, wat ze had gezeid... ze waren dr wel bang voor... stille waters hebben diepe gronden, en je kon niet weten... »Nou, ze zal wel weer bove water komme« lachte d r een. Maar 't ging niet van harte eri geen mensch lachte d'r mee. Maar ze kwam niet boven water... 'n paar maal waren ze al eens aan d'r huis geweest, maar daar hadden ze geen gehoor gekregen... een van de buren had gezeid, dat ze verhuisd waren... maar waarheen, dat wisten ze niet... 'n Paar dagen hadden ze d'r nog over gepraat... waar ze nog gebleven was.., maar dan in de hardheid van 't werkleven dachten ze niet zooveel meer aan haar... en de vijfde afslag van loon stond trouwens weer voor de deur... Toen op 'n morgen kwam lange Lien 't wachtkamertje invallen ... goddank, ze was de laatste, nou kon ze 't aan allemaal tegelijk vertellen... »Zeg, je raait in geen duizend keer, wie ik gistere gezien heb« .., »Nou wie dan« ... »Kee Weevers« ... »Ja ... maar . .. zeg, wat zee-ze ?« »Nou, je hadt 'r moete zien ... chiek hoor ...affijn ik heb d'r maar effe gesproke ... ze was met haar heer«.., »Ja ... is ze van die kracht geworre ?« ... »Nou, ik heb d'r nooit vertrouwd... die stille, je kan d'r nooit van opan«. »Nou ... hèt ze gelijk... ze heeft 't nou beter dan wij... daar kan je wel amen opzegge ... je hadt 'r moete zien ... nou, as we nou weer verminderd worren, dan doe ik 't ook ... dan ga ik ook de hort op«... Zoo jagen patroontjes onze zusters de fabrieksmeiden de vlakte op. 4 GETROUWDE VROUW. Ze hield zoo van hem... en hij hield zoo van haar... en toch konden ze niet trouwen, want haar vader wou niet. Ze was nog geen drie en twintig, d r mankeerden nog maar 'n paar maanden aan, maar die deeën 't 'm juist. Haar vader was reeder, en hij was maar matroos op een van de schuiten. Haar vader was óok als matroos begonnen ... maar de koe was vergeten, dat-ie 'n kalf was geweest... hij was nou rijk .. . had eigen schepen ... had 'n eigen huis. Hoe-d-ie in eenen zoo in goeien doen was gekomen wist eigenlijk geen mensch, Anna zelf ook niet, en haar vader was de laatste, die ze d r naar vragen dorst. Booze tongen zeien, dat Klaas Pronk op n nacht 'n heel buil met geld gevonden had, en dat-ie daar nog wel honderd huizen en honderd schepen van had kunnen koopen, maar nog boozere tongen zeien, dat-ie toch geen plezier van dat gevonden geld had Hij was zóo bang, dat-ie d'r wat van zou kwijtraken, dat-ie z'n papiertjes altijd in 'n pakje op z n bloote borst droeg... Die lui, die 'm nog gekend hadden van jaren terug, zeien, dat Klaas vroeger een van de vroolijkste broertjes van 't dorp geweest was en dat-ie tóen niet keek op 'n guldentje, maar iedereen, die 'm nu kende was 't d'r over eens, dat-ie nou een van de saggerijnigste lui was, die d r op twee beenen liep en dat-ie zich nou voor 'n gulden vijf gaten in zijn scheenbeen zou laten boren. Maar Anna Pronk, dat was 'n aardige meid en 'n goed kind. Die had nog eris wat voor 'n ander over... ja als 't an die lei, dan zou d'r nog wel eris wat te halen zijn. Maar ze had zelf ook voor geen cent te kommandeeren... Enfin, ze kreeg 'm niet... ze had 't d'r vader gevraagd, en die had ronduit slechtaf nee gezeid, of ze niet beter kon dan met zoo'n gewone matroos, die 't toch alleen maar om de centen dee, nou maar hij niet, hij niet... als ze drie en twintig was, dan kon ze doen wat-ze wou, maar dan zou-d-ie 't tegen houên, zoolang-ie maar kon ... hij had 'r nou d'ris 'n duit over, en ze zou niét met 'm trouwen... dat zou-d-ie nog wel 'n paar maandjes tegenhouen... nou, en als ze 't toch dee ... geen cent van hem ... kruipen en krimpen kon ze met d'r lieve Jan van den honger, en dan zou-d-ie d'r nog geen cent geven... als ze dat maar wist. .. geen cent.,. en als ze d'r nog eenmaal over begon ... nog eenmaal, dan liet-ie d'r gewoon ergens in 'n pensionnaat doen ... Ze had d'r niet meer over gesproken... tenminste tegen d'r vader niet... met hèm wel, heel lang en heel ernstig... 't zou zoo glad niet gaan... ze was wel gauw drie en twintig... en dan konden ze d'r wel werk van maken, maar as vader zich dan hardnekkig d'r tegenin bleef zetten, dan kon-ie 't wel 'n maand of drie tegenhouên ... en dan was Jan juist op zee... en dan moesten ze toch maar weer wachten tot 't volgende jaar... nee, dat dee ze niet... ze hadden nou net lang genoeg gewacht, dat dee ze niet... dan moest vader maar zien, dat ze om z'n geraas en getier niks gaf en om z'n centen ook niet... Nee maar, wat ze d'r over praatten in 't dorp ... nee maar wie had d'r dat achter gezocht Den dag, dat Anna Pronk drie en twintig was geworden was ze gewoon met Jan Koning gaan saamwonen. Ze had d'r vader goeienmorgen gezegd en was heengegaan. En dat kon-ie d'r niet beletten ... ze was nou meerderjarig en kon komen en gaan zooals ze wou ... als ze dan niet mocht trouwen dan zoo maar... .,111 Wonderen wisten de buurtjes d'rvan te vertellen, dat de oue Pronk d'r huilend was komen smeeken toch asjebtieft weer terug te komen, maar zij had gewoon gezeid, dat ze geen voet meer in d'r huis zou zetten dan getrouwd met Jan ... »En niks had ze meegenomen ... nog geen stuiver in d'r zak ... de kleeren, die ze an had, had ze n'm nog laten terugbrengen. Schande kletsten de buren d'rvan, maar de meesten vonden d'r toch 'n kranige meid ... want of ze nou pootan moest spelen, nou maar als de beste, en a was ze toch maar niet gewend... ze ging nou ook met 'r vischmand naar stad toe op d'r bloote voeten. Eerst hadden de anderen d'r geminacht... maar ze hielpen d'r toch en 't werk was zoo vreemd voor haar, zoo hard en zoo moeielijk. De oue Pronk ging niet meer uit... hi] leefde in z'n huis heelemaal alleen met Jans de werkvrouw. Ze zeiden wel, dat ie heelemaal verouderd was en kindsch, maar geen mensch wist d'r eigenlijk iets zekers van, en Jans... nou daar was 't graf nog maar 'n hoffie bij... die zei niks ... en dan vertelden ze dat ie den heelen dag niks dee dan roepen : En ik' doe 't niet... ik doe 't toch niet.. .toch krijgt ze 'm niet.« Ze sloegen zich d'r door ... Anna werkte en Jan werkte, en toen Jan uit moest varen voor 'n paar maanden wel, op de haringvangst bij Schokland toen waren z'n kleeren net zoo goed als die van de beste in orde ... Zij bracht 'm zelf naar de schuit ... en tegen de andere vrouwen, die ook d'r mannen wegbrachten praatte ze prettig van »haar man« ... de vrouwen voelden haar leed en zeien niks, spijtig. Lang keek ze de scheepjes na over de wijdte van de verre zee ... lang nog toen de andere vrouwen al naar huis waren ... die waren 't al gewoon, die hadden hun mannen al zoo vaak weggebracht... zij voor 't eerst... Dan ging ze naar hun huis terug ... weer aan haar werk. De menschen praatten weer ... ouë Jans was bij d'r gekommen, wel 'n uur lang was ze gebleven ... en toen ze weg was gegaan had ze rooie oogen gehad van 't huilen. Wat ze gepraat hadden ... De juffrouw van de kruienier had 't niet langer kunnen uithouden... die had 'r naar gevraagd. »Wat had jij daar te parrelevinken bij Antje Pronk.« »En 'n pond zeep« had Jans bedaard gezeid... daar was ook niet veel uit te krijgen. Dit krantendingetje zei 't eerst iets van Antjes ellende: »Men begint zich zeer ongerust te maken over 't lot van een onzer bommen. Sinds acht weken is van dat schip geen enkele tijding meer ontvangen® ... Antje las geen kranten, ze had 't te druk... ze moest werken en zorgen voor haar kindje, voor zijn kindje, dat 't behoorlijk ontvangen in de wereld komen kon ... maar ze merkte 't toch wel... de vrouwen klaagden over haar... over de anderen ... zij deed niet mee... klaagde niets... vroeg niets. Ze wist, dat haar man niet meer terug kwam, dat hij gebleven was op't groote water... ze moest nu zorgen voor het kindje, dat geboren zou worden en dat geen vader hebben zou... Jans was er weer geweest... nog langer dan de eerste keer... maar ze was wéér weggegaan, even stilzwijgende als ze de eerste keer gegaan was. Den volgenden dag was Antjes huisje leeg... ze was heengegaan ... er lag 'n briefje op tafel... dat vond haar buurvrouw, gelukkig, dat Jans 't niet gevonden had, want dan was d'r nooit iets van aan den dag gekomen, en ze schreef d'r vader, dat ze heenging met 't kindje van haar man de wereld in. De vrachtrijder had haar gezien, op den straatweg stevig stappend ... ze was de wereld ingegaan... getrouwde vrouw zonder man. VERKOCHTE WONING. Dat was m'n beweging op 't dorp, dat was nog nooit gebeurd ... 'n staking bij hun.:. wie had dat vroeger gedacht... 'n groote staking. Al de lui van de cacaofabriek op straat, zeker wel 'n vijf- zeshonderd, en niet de lui alleen, die in de cacao zelf werkten, ook de timmerlui van 't fabriek, en de losse lui, alles was ontslagen... d'r waren anderen voor gekomen, heele benden onderkruipers, die met politiegeleide werden gehaald van 't spoor af, en die nooit van 't fabrieksterrein afgingen, daar sliepen ook in groote houten loodsen, daar gefuifd werden op muziek, op brandewijn en op jenever... brandewijn en jenever vooral, daar hou je de onderkuipers zoèt mee. Hoe 't gekomen was ? Zoo simpeltjes als maar wat. De cacaofabriek dat was 't dorp, daar bestond 't dorp van, en de baas van de cacaofabriek, dat was de baas van 't dorp, dat was al van dat de firma opgericht was, en dat was heel lang, langer dan de de oudste lui van 't dorp zich te heugen wisten... De baas van de cacaofabriek was de baas van 't dorp... ho, maar, dat zou z'n endje nemen ... baas was-ie over z'n fabriek en over z'n centen, maar niet over den levend sterken wil meer van z'n mannen... Waar 't vandaan was gekomen wist geen mensch, en hoe 't d'r gekomen was, wist ook geen mensch, maar 't was er, sterke wil in die afgeslaafde mannen, om hun samenkracht te stellen tegen de bazige aan- matiging van den patroon, die knoeide en ze knauwde met t loon... die uitbulderde tegen iedereen, die maar even in menschelijken opstand kwam tegen zijn bar patronaat. Hij had 't zelf gedaan ... zijn uitbuiterij had ook eindelijk in die mannen het betere, het sterke, het vrijheidswillen wakker gemaakt, ze wouën dan ook d'ris zien of ze niet hun menschelijk deel konden krijgen van dien vollen overvloed, die toch 't werk van hun handen was ... Het was langzaamaan gegroeid ... de lui van 't dorp en m'neer patroon die alleen maar zagen de ineensche uitbarsting, die dachten, dat 't plotseling was, maar dat moest je de voormannen maar d'ris vragen ... Jan Kools en Arent van Lier, die zouën 't je vertellen wat ze hadden moeten doen om de mannen bij mekaar te krijgen en bij mekaar te houden, tegen verdachtmaking en lafheid in... geen mensch had 'r iets van gemerkt... zij hadden 'r om geleden, om hun lui, hun medewerkers vrij te krijgen van de boterhammenslaverij... ze dachten, dat 't wel kon nu... er was 'n goeie kiem ... er was 'n weerstadskas... ze moesten 't maar probeeren .. . Het was de drukke tijd tegen Sinterklaas, als ze nu met hun vragen om loons- en lotsverbetering kwamen dan hadden ze nu de beste kans nog iets los te krijgen. Kools en van Lier zouën gaan als vertrouwensmannen er op af. En 't moest nü ook wel... de patroon was gewaarschuwd, pastoortje was gewaarschuwd ... die konden dus hun afbrokkelwerk gaan beginnen, dié van de organisatie aftrekken door vrees en dié door bedreigingen met ontslag of met de eeuwige verdoemenis... 't moest nü, als ze 't wonnen, dan waren ze d'r meteen voor de volgende jaren onder dak. Matig waren hun eischen, ze vroegen niet meer dan gewoontjes te kunnen leven, en dat ze niet meer afgezet zouden worden met hoeten voor dit en boeten voor dat — was dat te veel gevraagd... Maar opbulderen deed patroon... hij was wel protestant, maar daarom had m'neer pastoor wel naar m toe kunnen gaan, en hij had wel naar m'neer pastoor kunnen luisteren. Niet toegeven had die geraden... niet toegeven, als je daarmee eens begon, dan was je gezag weg, dan werden de knechten de baas, de socialistische knechten inplaats van de patroon.* Hij, m'neer pastoor was goed ingelicht, hij had z'n mannetjes in die vereeninging net zoo goed, als overal, die niks zeien, overal rond gingen en hem dan alles overbrachten. Jan Kools en Arent va;i Lier, die zetten dat zaakje op, daar moest-ie vooral op letten, die zouën nou de kat de bel anbinden, maar hij moest niet toegeven, die heele vereeniging, die moest nou meteen naar den maan, Kools en Van Lier waren bij m'neer geweest, en ze hadden hun eischen gezeid en hun grieven aangetoond ... m'neer was wel tot toegeven geneigd ... hij dorst 't toch niet aan, strijd met die vakvereeniging, waarvan hij niet precies wist hoe sterk of die wel was en hoeveel steun ze zouden krijgen van buiten, als d'r eens werkelijk 'n actie begon... hij praatte d'r omheen, zei, dat-ie nog niet dadelijk beslissen kon, dat ze dat toch zelf ook moesten begrijpen, als ze nou over twee of drie dagen nog eens terug kwamen ... m'neer kon dan nog eerst eris overleggen en hij rekende er vast op, dat hangende de zaak alles geregeld zijn gang zou gaan. Dien avond had de protestantsche m'neer Buis 'n lang onderhoud met m'neer pastoor, omdat ze toch allebei christenen waren, en m'neer pastoor zei wéér: niet toegeven, en dat hij, als hij in m'neer Buis z'n plaats was zóo zou doen, dan wachtte hij niet totdat die twee rooie oproerkraaiers om besluit kwamen, neen morgen moest hij ze bij zich op 't kantoor laten komen en ze allebei gedaan geven, zonder pardon ... en dan moest-ie in de fabriek laten bekend maken, dat die malle vereeniging van hun ontbonden was, en dat iedereen, die zich nog verbeeldde daarvan lid te zijn, oogenblikkelijk de laan uitging en zich niet hoefde te verbeelden, dat-ie d'r weer ooit inkwam. En die loonsverhooging, dat was onzin, wie 't niet zinde, die ging maar, ze waren in 'n vrij land, en die boeten, nou wie niks dee. die kreeg geen boete ... Dat zou m'neer pastoor zeggen, als hij baas was van de cacaofabriek, en hij raadde m'neer Buis ernstig aan, als hij op zijn gezag stond, om dat ook te zeggen, dan zou hij m'neer pastoor wel zorgen, dat 'n christelijke vakvereeniging kwam, als ze dan toch vereeniging wouën spelen, enfin, dat mocht dan wel. En m'neer Buis had net gedaan zooals m'neer pastoor geraden had. Al was hij dan protestansch, ze waren toch gesproten (uit 'n wortel spruit-je) uit één wortel des geloofs. M'neer liet Kools en Van Lier roepen en heel hooghartig zei-d-ie, dat hij ze ontsloeg, ze konden aan de kas nog veertien dagen loon beuren, en dan was 't ook uit. Geen woord meer, geen woord meer... Ze gingen heen, toch even beduusd om dat barre gedoe. M'neer liet bekend maken in de fabrieken wat m'neer pastoor hem geraden had bekend te maken van die boeten, die je niet kreeg, als je niks dee, en van die loonsverhooging, die maar onzin was, en ook van de christelijke vereeniging. Maar toch zoo glad zat 't 'm nog niet, en 't viel m'neer niet mee, er waren er wel wat gebleven, christelijke bravertjes nou ja, en dan waren er ook wel wat onderkruipertjes, maar de beste lui, die waren d'r toch niet. De fabriek stond wel op volle stoom, net of alles werkte, maar dat wisten de buitenlui wel beter... m'neer raasde, m'neer had spijt... de concurrenten kwamen d'rin, nou net tegen St. Nicolaas... hij had nu al zooveel schade dat-ie gemakkelijk twee jaar lang de gevraagde verhooging had kunnen betalen. Hij begon zich zelf 'n stomkop te vinden, m'neer pastoor ook 'n stomkop en dan zich zelf weer 'n stomkop en dan m'neer pastoor weer... Maar dat gaf niet... het zaakje ging goed voor z'n werklui... over 't geheele land werd propaganda gemaakt, ze spraken d'rover z'n fabriek te boycotten... 'n paar arbeiderswinkels hadden 'm al geschreven, dat ze zijn reizigers niet meer bliefden ... razender werd hij. Die Kools en die Van Lier, die haatte-n-ie 't meest die hielden vergaderingen, die organiseerde feestmiddagen voor de mannen, die organiseerden feestmiddagen voor de vrouwen ... alles wou hij wel toegeven... als die twee maar niet weer in de fabrieken kwamen. Dat had-ie door een van de christelijken al d'ris laten voorstellen, alles vergeven en vergeten, de boeten afgeschaft en de helft van de gevraagde verhooging... maar die twee d'r niet meer in, die nooit meer... Ze hadden 'm uitgelachen. De zaak stond veel te best, voor hun dan, zie je. Patroon raasde... rijk was-ie, s hattenrijk, van de rente van z'n rente kon-ie nog leven, als-ie wou, en toch kon-ie die bende niet an ... als-ie de heele fabriek dan nog liever dichtdonderde, de boel liggen liet... zijn harde trots kwam daar tegen op... z'n boel sluiten, weggaan, vluchten als 'n kwajongen... net zoo lief schoot-ie zich dood ... nee, dat nooit.. . Hij liet weer 'n fuifmiddag houèn voor z'n trouwe onderkruipers. De lui buiten lachten, hadden lol. Groot was de uitkeering niet, hoefde ook niet, dat haalde je later allemaal weer in, en ze hadden nou tenminste d'ris 'n vacantie, dertien weken al. God wat knapten ze daarvan op, voor hun part nog eris dertien weken, je dee d'r fut en kracht op, voor je heele verdere leven, 'n boterham minder maar de prikkelde zuivere winterlucht meer, nog dertien weken, dan zaten ze in de zomer, ook goed. Patroon razend op die troep koppige knechten, liep z'n fabriek rond, die heelemaal verliep, en die onderkruipers kostten 'm handenvol geld, en ze deën niks als de boel in de war sturen ... als hij eens toegaf... nee, dat nooit... goddomme dat nooit... Toch, bij de leiders kwam ook wel zorg... ze hadden al zoo lang uitgekeerd en al zoo veel, en zoo bar veel kwam d'r nou ook niet... ze moesten nou maar eens 'n extra uitdeeling houën, dat hield de moed d'rin... »Weet-je wat Iui,« zei Jan Kools ineenen »ik verkoop m'n huis, dat is nog 'n mooi duitje waard.» De domenee kwam d'raan te pas, die had Jan z'n vrouw d'rbij gehaald, en die had geprobeerd 'm d'raf te brengen, dat-ie dan toch ook wel gehecht was aan 't huis waar-ie geboren was, en dat 't schande was dat te doen. Maar Jan, heel besltst, had gezeid, dat-ie daar heelemaal niks mee te maken had, hij had zich niet met domenee bemoeid, toen die verleden jaar 'n reis naar Zwitserland had blieven te maken, domenee moest zich nou maar met z'n eigen zaken bemoeien ... 't huis werd verkocht, en 't geld kwam in de stakingkas. Z'n vrouw raasde ... huilde ... dat had 'r altijd meer gemaakt dan de andere vrouwen, dat zij in d'r eigen huis woonden en al de anderen in 'n huurhuis, jezes nog 'n toe, en nu ging dat kopstuk zijn huis verkoopen, met die mooie lap grond, die hoe langer hoe meer begon waard te worden ... d'r werden geen gekken geboren maar gekken gemaakt en de meesten maakten zichzelf gek ... wat 'n kopstuk ... wat 'n vent om zich zoo tegen z'n patroon op te zetten, kwam allemaal van die verdomde socejalerigheid ... daar ging d'r huis nou ... d'r mooie lieve huis, en de centen, die d'rvan kwammen, die gingen nog in die kas. Ze zaten bij mekaar, de zeven vertrouwensmannen, er waren voorstellen gekomen, nog van verre, niet direct van den patroon nog, maar dat kwam nou ook wel, maar vol houën, nou maar 'n paar weken nog, dan kwamen ze klaar... van andere kanten hoorden ze dat ook... de patroon zou van z'n fabriek 'n maatschappij maken, de directeur daarvan zou dan toegeven, niet hij de groote man van het dorp... hij wankte nog tusschen haat aan z'n concurrenten en haat aan z'n werklui... maar hij wou wel toegeven ... God, wat waren die mannen blij met die heerlijke verwachting, niet om 't voordeel, al waren 't dan maar materialisten, stofvergoders, maar om de idéé dat zij, de arbeid, 't haddan gewonnen van m'neer patroon, het Kapitaal. De deur open, Jans vrouw kwam binnen bommen... ze stond voor ze ... 'n boos brok furie .. . d'r stem schreeuwde: »Nou, lieve jonge... je huis is verkocht... weet je, wie t heeft gekocht... jou lieve patroon ... jou m'neer Buis ... nou kan die d'r ons af late zette*... Ze huilde en raasde, dat haar huis zoo verkocht was en dat die vent 't had, dat die 't had ... Even had Jan ook beduusd gestaan, dat had-ie nou heelemaal niet gedacht... maar hij herstelde zich, zonder smart, dat zijn huis, het geërfde van z'n vader, wèg was, aan zn patroon... en kalm tegen de anderen: »Nou jonges, dan doen we de extra-uitdeeling van zijn cente... we moete 't winne.« BRAND IN „DE GRAUWE BEER". Dat was 'n fabriek, 'n fabriek van lijnkoeken, waar vroeger 'n molen van lijnkoeken had gestaan. De molen had ook »De Grauwe Beer« geheeten, en zoo heette de fabriek nu ook. Groote hardhamerende fabriek die luid lawaaiend heel den dag stond in de stille vlakten van 't weiland, aan 't helderspoelende, zachtjes afloopende, water. In 't rondsom stonden nog molens, maar »de Grauwe Beer« was jaren geleden in de brand gevlogen en daar was de fabriek voor gekomen. Jongens en meiden werkten daar. De jongens zwaar aan 't sjouwen van lijnzaad, dat ze in volle zakken hoog hieven en die ze laag neerkwakten tusschen de machines, waar de olie d'r uitslagen werd. Dan tusschen 't lawaai in die helsche kerk van den arbeid klonk als van 'n altaar 't klingelklokje, dat 'r weer 'n koek klaar was... zacht dat klokje in dat daverend lawaaienden bonkgestamp... De meiden in de schuur naaiden zakken, grofgatig zakkengoed, en met d'r ruwen heelen rol van zakkenstof zongen ze bij 't werken, altijd d'r felle liederen van jongens. Ze gingen ver met mekaar, als 't kermis was in den heeten zomer, kermis van nachtsgehos langes de kramen en door de spullen... hosse horre, hosse horre... en dan 's avonds duizelig van drank en heete kermispret terug langs de donkere dijk, dorpstoe Ze gingen vaak ver met mekaar ... de jongens van de lawaaiende fabriek en de meiden van de schuur, maar dan trouwden ze ook eerlijk met mekaar, en dan vond niemand 't erg... Jan en Geert waren ook vèr gegaan met hun iiefde maar ze zouën ook eerlijk trouwen, met September. Ze waren al aangeteekend, Geert ging al niet meer naar de zakkenschuur toe, omdat 't d'r zoo moeielijk viel en de anderen zooveel snaps en klaps hadden... Zondag over veertien dagen zouden ze gaan trouwen... Toen ineenen was alles uit... uit... Even 'n rukkende schreeuw overdonderd door 't daverend lawaai van de fabriek... toen de machines stil... ze haalden Jan d'r tusschen uit, verbrijzeld en verbroken, en meteenen morsdood... Bij z'n moeder thuis brachten ze 't lijk ... In 't dorp druk bepraatten ze 't geval... 't meest over Geert... nee maar die zat 'r 't ergste mee, dood was dood, z n moeder kreeg tenminste nog 'n duitje in handen van de fabriek, maar zij... zij zat 'r maar mooi mee ... ja, as je trouwde, dan was 't niks, maar zoo, ja, wie wou d'r nou nog zoo een, die al met 'n ander geweest, was ... 'n afgelikte boteram ... Geert hoorde 't praten van verre maar... ze zat maar den heelen dag... schuw voor de schande, die eiken dag dichter op d'r toekwam, die ze niet afweren kon... en zoo dat kind ook... god, waarom was dat nou ook gebeurd met Jan ... zij had eerder willen trouwen, maar hij had maar gelachen... ze hadden nog den tijd ... nou zat zij d'rmee... hij was dood, hem kon niks meer schelen... maar zij zat met de schande en de last... Ze had oók wel d'ris aan den dood gedacht, nèt als Griet Brinkman gedaan had... die was met den zoon van m'neer Koonings geweest... nou dat was ook mis gegaan ... en die had zich in 't water gegooid, nou ja, an de wal, met 'n emmer in d'r handen om d'r moeder de centen van de begrafenisbos te gunnen... nou, die had die gehad... maar ondertusschen... ze had d'r aangedacht... ze was d r al d'ris voor 't huis uitgeloopen, maar ze had 't niet gedurfd ... nee niet gedurfd ... God ... en in d'r angst had ze 't kind dood gemaakt... en in 'n put gegooid ... en daar had de puttenschepper t gevonden ... ze hadden haar dadelijk opgespoord... ze had bekend. Op t dorp praatten ze d'r van ... de jongens zongen d r liedjes van... zij was naar de vrouwenkliniek om daar te herstellen ... O, wat was dat 'n marteling ... daar lag ze ... god, met zooveel vrouwen, ook wel niet getrouwden en die hadden allemaal d'r kindje nog... zulleke lieve mooie kindertjes waren d'rbij.. . o, had ze haar kindje nog maar... had ze 't nog maar... ze zou d'r nou wel goed voor zijn... ze zou 't wel verzorgen. Telkens als ze eén van die anderen zag, die haar kindje verzorgde, dan schrijnde dat weer zoo in haar, dat dee d'r zoo zeer... o, die weken in die kliniek waren haar zoo'n marteling... veel erger dan de gevangenis zijn kon... ze kon 't niet uithouden, als ze zag hoe die anderen haar kinderen verzorgden. Van de kliniek ging ze naar de gevangenis, ze had twee jaar... ze was blij weg te wezen van die zaal, waar al die lieve kinderen lagen ... en ze maakte de twee hondsche heijaren van de gevangenis door, geduldend. 5 Toen ze weer op d'r dorp terug kwam, was ze 'n gebroken vrouw... ze was naar haar moeder gegaan en die had haar in huis genomen weer... en ze verdiende weer de kost met zakken naaien ... Maar niet meer in de schuur, ze had 'r niet heen kunnen gaan, naar de fabriek, die tusschen de ruwe machines haar leven mée kapotgeslagen had. Haar moeder was naar de heeren van 't fabriek geweest... en ze had gepraat... Geert wou wel weer ... as de heeren nou ook 'n handje mee hielpen om d'r op de goeie weg te komen ... voor alle aardsche zonden was vergeving, en ze had toch wel geboet... as de heeren nou de zakken thuis wouen geven, dan kon ze thuis werken ... na de fabriek wou ze niet meer... en moeder dorst d'r niet te forceeren ... De heeren gaven 't zakkengoed nu aan huis en zij maakte haar zakken. D'r moeder moest 't goed halen, en 't goed brengen, want zij wou niet op straat, wou geen mensch zien... den heelen dag zat ze op d'r stoffige zolder te naaien ... geen een, die zooveel afdee als zij... en dan almaar onder 't werk zat ze halfluid te praten van 't arme lieve kind, dat ze vermoord had, en dat ze toch zoo n spijt had... zoo'n spijt. De buren hadden medelijden met haar, men praat en kalt wel veel op 't dorp, maar men heeft er simpel en sterk medelijden ... ze brachten haar lekkere beetjes eten ... maar zij wou geen mensch zien. Volop kermis was 't... dolle pret weer van draaimolens en kramen ... voor 't eerst was d'r op 't dorp 'n stoomfiets... die lawaaide hard met z'n fluit... en 't hoofd van Jut was d'r... en de schiettent, met z'n ouë meisjes weèr, 'n jaar ouder maar die 's avonds nog heele dames leken, en die m'neer zeien, als ze de geweren overgaven aan de boerenpummels... En tot Iaat in den nacht 't gehos langs de kramen en door de draaimolen en de stoomfiets in en uit... hosse horre ,.. horre ... horre ... Maar op eens ... brand ... rook aan de lucht... vuur aan de lucht.., ineenen wist iedereen het »De Grauwe Beer« stond in de brand ... De jongens van de spuiten holden weg om de spuiten te halen, wie van de twee d'r 't eerst zou zijn. Nuchter ineenen sleepten ze de zware dingen 't spuithuisje uit... over de soppige weiwegen, waar de wielen diep inzonken en waar ze haast niet voort konden... Enorm in de brand, razend stond 't gebouw daar, in geweldige laaing van vlammen, die spokig over 't weiland rosten ... de donkere molens rondsom scherpzwart tegen den nachtshemel met rooien gloed... de menschen aan den overkant van 't helder gespoelde water keken er naar... zoo n brand was d'r in jaren niet geweest... jaren niet... de heele lucht zag rood, en 't water zag rood ... jé, wat fikte dat... nou óf lijnzaad ook brandde ... Den volgenden morgen wist iedereen hoe de razende brand aangekomen was. Geert had 'm aangestoken. Ze had 't zelf gezeid .. . met 'n groote kan olie had ze de zakkenschuur aangestoken, nou toen was natuurlijk de heele boel d'raan gegaan... god nog 's toe, wat 'n meid, 'n moordenares en 'n brandstichtster. Maar deze keer brachten ze d'r niet naar de gevangenis, ze brachten haar dadelijk naar 't gekkenhuis, in 't gekooide hek van de storenden. 's geks koninkrijk. Want dat ze gek was kon 'n kind zien ... ze dee niks as gillen en schreeuwen, dat 'r brand was, dat de heele polder in de brand stond, en dan raasde ze tegen de spuitjongens, dat ze toch voort moesten maken, dat de heele boel verbrandde... en dan stiller ineenen zong ze zachtneurende de schennende scheidversjes, die de straatjongens op d'r hadden gemaakt ... of ze gek was, nee maar. SCHIPBREUK. Dat was nou de laatste keer, dat-ie de bel van achten hoorde, de laatste keer, dat-ie z'n turrefie kreeg... de laatste keer ... de laatste keer... morgen was-ie vrij... morgen om acht uur kreeg-ie z'n kleeren ... morgen om tien uur was-ie d'ruit. .. daar lei-d-ie nou over te denken, aangekleed op z'n brits... 'n Goeie vijftig was-ie nou, en 'n heel end meer dan de helft van z'n leven had-ie in de gevangenissen afgedaan, hier 'n jaar ... daar vijf jaar... hier 't laatste twaalf jaar .. . Nou, nogal glad, als je eenmaal in 't bajes was, dan was 't 'n heele toer om d'r de tweede keer uit te blijven, en als je d'r eenmaal twee keer in had gezeten, dan kon je verder wel adjuus zeggen, dan kwam je buiten de nor nooit weer terecht, dan was je 't best daar... je maakte je uitgaanskas op, en dah zorgde je maar weer, dat je gauw thuis was... die vereeniging voor zedelijke verbetering ... nouw dat was ook rets met klontjes, as die je aan 'n baantje hielpen, dan wist iedereen ook meteen, dat je uit de nor was... en zoo 'n betrekking vinden, verbeel-je dan moesten ze d'ris getuigschriften vragen, dat hadden ze hèm gedaan, toen-ie net 'n maand d'r weer uit was... maar liefst over de laatste twee jaar... Nou, hij kwam d'r morgen uit, en hij was blij, dat-ie d'ruit kwam ,.. maar waar-ie heen zou gaan, dat wist-ie zelf nog niet... z'n heele familie was dood... z'n broer ook, die anders altijd maar wat goed voor 'm was geweest, die had 'm telkens nog probeeren te helpen, en die had 'm ook altijd trouw opgezocht, maar wat was d'r an te doen, de eerste stap, die dée 't 'm... als je die op de verkeerden weg gedaan hadt, ho, maar, dat je terug kon, daar was dan geen denken meer an ... waar moest-ie nou heen... hij had 'n kleine driehonderd guldes uitgaansgeld, nogal wiedes, van de cantien nam hij nooit wat, dus d'raf ging sinds dat z'n broer dood was, niks meer. Die had-ie anders heel wat keer 'n riksie laten sturen of 'n guldentje... nou, en d'rbij kwam heel wat, want hij werkte graag en hij kon 't hard, nou je had anders ook niet veel te doen... De domenee kon 'm vertellen hoe laat of 't was, maar de directeur, dat was 'n beste vent. Hij had nou al met al in zes verschillende norren gezeten, maar zoo'n goeie directeur had-ie nog nooit gehad. Die kon zoo tot je hart spreken, honderdmaal beter dan die heele domenee. Die had 'm nog 'n beetje moed gegeven ... en alles geschikt. Die had 'm 'n pak uitgaanskleeren gekocht, zelf had-ie de kleur van de stalen mogen uitzoeken en alles had-ie voor 'm gekocht, want d'r kwam nou vast geen mensch om 'm te halen, en d'r was ook geen mensch om z'n goed in orde te maken. Die directeur was 'n goed mensch ... heel wat beter as die dirrek uit Haarlem, dat was 'n doorgefourneerde naarheid ... jé, morgen al vrij... morgen al... toch wel leuk... nou, waar zou-d-ie nou 't eerst heengaan ... dat kon-ie nog eris zien ... Nou was-ie vrij... 't was tien uur ... z'n kleeren had-ie al aan... wat zat dat stijf, zoo'n boordje en zoo'n das... net of je angenomen wier... en wat 'n chiek fijn pak, 't zat netjes ook... die directeur, düt was 'n beste baas voor 'm geweest... die noemde n'm ook altijd bij z'n naam ... Hij werd zenuwachtig... kwammen ze n'm nou maar meteen uitsluiten ... 't was nou toch tijd ... ja daar waren ze ... In de directeurskamer zat hij... zenuwachtig en bevend... de directeur praatte tegen hem, zacht en vertrouwelijk. »Steek nou eerst d'ris 'n sigaar op, De Boer... nee, deze zijn lichter... zoo, luister nou voor 't laatst nog eris naar me, we zijn altijd goeie vrinden geweest... doe mij nou 'n plezier, en zorg, dat je nooit weer hier terug komt, of ergers anders ... je weet wel.« Vreemd vertrouwelijk stonden ze bij mekaar, de strenge directeur en de ouë boef. Die huilde nou: Ik bedank u voor al u vriendelijkheid ... ik zal d'r m'n best voor doen ... waarachtig m'neer, dat zal ik... ik wor nou al oud, misschien, dat't nou beter gaat...« »Doe je best maar, man, dan gaat 't wel... ik zal je je uitgaansgeld maar hier geven... dan hoef je 't niet aan 't politiebureau daar te halen ... waar ga je nou 't eerst heen? »Ik denk naar Wormerveer m'neer... daar ben ik vandaan m'neer.*... Nou was-ie op straat... heelemaal vrij... zeven jaar had-ie hier gezeten van de laatste twaalf... was dèt nou de nor... hij had 'm nog nooit van buiten gezien... nou 'n lekker gebouw... de weg naar 't station wist-ie goddank ... Nou was-ie in Wormerveer... geen mensch die 'm meer kende, ook maar niet effe geleden,... twaalf jaar... en wie zou in die chieke vent, die beruchte Piet de Boer herkennen ... geen mensch natuurlijk... wat was alles veranderd, hij kende nog alles nog 't padje waar ze altijd speelden ... de school... 't dijkie ook nog. Stilletjes liep-ie voort, bedroefd en toch zoo blij, dat-ie d'ruit was. . 't Eentonige leven in de cel, had 'm zoo slap gemaakt... hij kon niet lang meer Ioopen. Op 't dijkje naar Zaandijk toe ging-ie zitten, met 't gezicht over de open vrije Zaan ... 't was zulk heerlijk weer ... zoo heerlijk ... dat had-ie nou twaalf jaar moeten missen ... maar hij zou wel oppassen, dat-ie niet meer in de nor kwam... dat niet weer, al was-ie oud, daar zou-d-ie wel voor oppassen ... dat zou niet meer gebeuren ... Dit is 'n krantenbericht: »'n Schipbreukeling der maatschappij.* Voor de arrondissementsrechtbank stond heden terecht de bekende P. de B. die van zijn ruim vijftig jaren niet minder dan vijf en twintig in verschillende gevangenissen heeft doorgebracht. Heden stond hij terecht wegens het stelen van twee brooden. Hij zeide dat alleen gedaan te hebben om weer in de gevangenis te kunnen komen en verzocht...