903J
EU.







WIJSGEERIGE BLADEN
door
Dr H. W. Pu. E. VAN DEN bergh VAN EySINGA
V
INHOUD.
1. Redeleer BI. 1
AMSTERDAM. - 1907. - W. VERSLUYS
Voor de wijze van Uitgaaf zie men <$£ achterzy van den omslag.



Uitgave van W. VERSLUYS te Amsterdam.
TIJDSCHRIFT VOOR WIJSBEGEERTE
onder eedactie van:
Dr. J. D. BIERENS DE HAAN. JULIUS DE BOErN^1^ L. H. GRONDIJS. Dr. Ph. KOHNSTAMM. ^
Dr. W. MEIJER. K. J. PEN.
MEDEWERKING TOEGEZEGD o. a. DOOR :
Dr. H. W. Ph. van den Beegh van Eijsinga, Dr. G. A. van den Beegh van Eijsinga. J. van den Beegh van Eijsinga — Elias. Dr. P. Bierens de Haan. Prof. Dr. T. J. de Boer. L. E. J. Brouwer. H. C. Diperee. Dr. B. Faddegon. Prof. Dr. H. Y. Groenewegen. Dr. A. H. de Hartog. Prof. Dr. G. Heijmans. Dr. K. H. E. de Jong. Mr. M. C. L. Lotsy. G. Mannoury. Dr. J. A. dér Mouw. Dr. B. J. H. Ovink. A. Pit. Prof. Dr. H. P. Ritter. Dr. H. Was. Prof. Dr. Jhr. B. H. C. K. van. dee Wijck. Dr. C. J. Wijnaendts Francken.
Het Tijdschrift voor Wijsbegeerte verschijnt driemaandelijks, telkens in de laatste maand van een trimester. De tweede jaargang vangt aan in Maart 1908.
De prijs per. jaargang bedraagt ƒ6. — .
Afzonderlijke afleveringen zijn verkrijgbaar voor ƒ 2.50.



1. REDELEER.







VAN KANT TOT HEGEL.
Historische Oriënteering.
Kant had geleerd dat alle echte kennis bestaat in oordeelen die verschillende voorstellingen op noodwendige en algemeene wijze verbinden. Wat uit de ervaring geput wordt is noodwendig noch algemeen. Dus is elk noodwendig en algemeen inzicht een synthese a priori; een synthetisch ondeel a priori eischt een noodwendig, algemeen geldig begrip of kategorie. De kategoriën verbinden wat gegeven is en dit gegeven recipieert onze zinlijke natuur. De kategoriën kunnen dus enkel het ons door de zinnen aangebodene vereenigen, wat aan de zinnen ontgaat is onkenbaar. Achter de phaenomenale wereld verbergt zich de nooumenale, die geen metaphysika ons onthult, want deze vervalt steeds in paralogismen als zij zich op het Oneindige richt.



Indien nu echter de geheele natuur spinsel blijkt van den geest, die ziju arbeid begint onder den dwang van een eersten aanstoot, afkomstig van het ding op zich zelf, terwijl hij verder autonoom te werk gaat, zou het dan ook kunnen wezen dat de geest mede dien eerste aanstoot voortbracht, spontaan tot handeling kwam, en, zoo ja, is die aanvang dan uit den geest te begrijpen, met de verschillende phasen waardoor hij zich beweegt?
Fichte oordeelt zoo. Het ding op zich zelf is eveuzeer phaenomenaal als het andere. Het is het ding na aftrek van zijn eigenschappen, het is het zijn zonder meer dat zijn onderscheiden nog niet uit zijn identiteit heeft ontvouwd. Dit zijn nu is evengoed kategorie als b.v. eenheid, veelheid, alheid. De geheele wereld is dus gewrocht van het Ik dat handelend is, dat handeling is en zich objecten stelt om daaraan subject te worden en zoo zich zelf te verwerkelijken. De wetenschapsleer bespiedt hoe het ik dit doet, deduceert de kategoriën.
Zelfbewustzijn vergt zelfonderscheiding, daarom brengt het een object voort dat het als subject beperkt. Zoo is het Ik door het Niet Ik begrensd en bepaald, het is theoretisch; andersom begrenst en bepaalt het Ik het Niet-Ik, het is praktisch. Zoo krijgen wij de kategoriën: identiteit, onderscheid, grond, realiteit, limitatie, causaliteit, wederkeerigheid van werking, substantie.
Waar blijft op dit standpunt de Natuur? Fichte



heeft er geen oog voor. En toch moet de philosophie geest en natuur beide verklaren.
Schelling beproeft het. De Natuur is de wordende geest. Het heelal is een trappenreeks, welker hoogste punt de kunst is, de totale identiteit van het ideale en het reale. De Natuur is overwegend reaal, de geest overwegend ideaal. Beide hebben het volstrekt indifferrente, als hun wortel, dat overal met zich zelf in contradictie is, omdat het zich ontwikkelt en wat zich ontwikkelt is en is niet, is tegenstrijdigheid. In de Natuur vertoont zich de contradictie als polariteit. Zoo is de kosmos een samenhangend geheel, tusschen de anorganische en de organische wereld is evenmin een kloove als tusschen de Natuur en het geestelijk leven of het leven der geesten. Daar het subject der evolutie, de identiteit, de grond is van de realiteit en van de idealiteit is het noch reaal, noch ideaal, noch door de zinnen noch door het denken te kennen. Het wordt ontdekt door de intellectueele aanschouwing die een gave is der genialiteit.
Hegel betwist dit. Als de absolute indifferentie eenheid is van het ideale en het reale, van subject en object, dan is zij subject-ohject of Idee, gedachte als diepste wereldgrond. En de Logika, die haar in hare totaliteit beschrijft, is dan tevens de leer aangaande het wezen der wereld, zij is metaphysika. Is nu de Idee in hare noodwendigheid begrepen, is zij gebleken de totaliteit der kategoriën, dan hebben Natuur- en



Geestesphilosophie na te gaan hoe de zuivere gedachte tot het andere van haar zelve komt in ruimte en tijd en hoe zij zich daaruit al denkend hervindt.
N.B. Voor deze historische aanleiding had de schrijver veel te danken aan Kuno Fischer.



Propaedeutische inleiding.
Bij den aanvang van zijn werkzaamheid als denkend schepsel is de mensch naief realist: zonder kritiek op haar te oefenen heeft hij de overtuiging dat er een wereld, onafhankelijk van zijn geest, bestaat, dien hij in zijn geest als in een spiegel reproduceert. Maar reeds de uitkomsten van het natuuronderzoek moeten hem van inzicht doen veranderen als het hem leert dat, bv. bij het tot stand komen van een gezichtsbeeld, prikkels op het netvlies, door aethertrillingen veroorzaakt, langs de daartoe geschikte zenuwbanen naar het brein worden overgeplant, waar zij dan moleculaire veranderingen in de schors der groote hersenen te weeg brengen, alwaar dan plotseling iets nieuws, iets andersoortigs optreedt, als de verschuivingen der verschillende ascylinders van de zenuwsubstantie in hare totaliteit gewaarwordingen wekken, die een zelf nog vaag onderscheidt, ze alle als gevoelend chaotisch in zich heeft, totdat het ik zich uit dit zelf verdicht,



dat dan verschillende gewaarwordingen tot aanschouwingen verruimtelijkt om vervolgens die aanschouwsels op bepaalde wijzen, naar eigen kategoriën, te verbinden en voorwerpen waar te nemen, die, dan, gelijk het voorafgaande ook alweer onder invloed den breinveranderingen, in tyjdsopvolging door andere worden afgelost, waarmede de eerste niet totaal zijn verdwenen, maar latent blijken, om straks weer te verschijnen en door het ik, dat ze zich herinnert, te worden herkend. Zoo is het in staat waarnemingen met waarnemingen te vergelijken, het overeenkomstige aan haar er uit te lichten en te komen tot algemeene voorstellingen, die al min of meer los zijn van het zinlijk aanschouwelijke. Hiermede betoont zich het ik denkenden geest, die zich meer en meer verwijdert van het zinlijke gegevene, gelijk men kan zien aan zijn wetenschappelijk bedrijf, waarin hij uit is op het algemeene, niet onmiddelijk gevondene, dat hij door analyse tracht nabij te komen, om dan straks weer, synthetisch, tot het bijzondere, concrete terug te gaan. Dit algemeene nu houdt hij voor het werkelijke en ware, en toch is het door hem zelf bereid. Het is door hem bereid uit gewaarwordingen, die ook reeds zijn eigen maaksel bleken: daarvan zich onbewust heeft hij moleculaire breintri Hingen omgezet in gewaarwordingen, vervolgens heeft hij, op bepaalde wijze, het door hemzelven geobjectiveerde, zijn aanschouwsels, verbonden en die verbindingsmodi zijn de zijne, zijn zijne kategoriën: als hij gewaagt van



dingen, eigenschappen, als hij verder, in de hoedanigheid van denkenden geest, zoekt naar het icezen in de verschijnselen, de wet aan de gevallen, enz., moet hij zich, evenals wij hier ter plaatse, op den duur ervan bewust worden, dat de misschien als elektrisch op te vatten verandering der grauwe hersencellen van dit alles al evenmin iets inhoudt als van de ruimtelijkheid en van de primitieve gewaarwordingen : glad, rood, hard of week. Zoo bouwt de geest naar aanleiding van breinindrukken, zijn eigen wereld op en rust niet, eer die aan zijn normen van redelijkheid of denkbaarheid beantwoordt. Alles wat hij tegenover zich vindt is het zijne-, het naief realisme heeft zich tot idealisme verkeerd.
Maar de geest moet vervolgens tot een nog verder reikend inzicht komen. Is de ervaring zijn eigen werk, is ieder ding zijn voorwerp, blijkt de wereld zijne wereld, dan kan hij zich niet ontveinzen op den duur, dat ook zenuwen en hersenen zoo goed als het zintuig, deel uitmaken van de wereld, mede zijne voorwerpen zijn. Ja, de geheele lijfelijke verschijning, waarvan de geest zich den geest weet, behoort ook tot die wereld, is eveneens voorwerp, is, volgens het voorafgaande, dus door dien geest gesteld. Is die geest dan misschien met het ik identiek en dit het alles produceerende ? Zeker is het, dat dit de aanschouwingen enz. uit zich produceert, maar niettemin is het zelf ook product. Het ik is dat, wat in alle gewaarwordingen,



die in een stroom elkander opvolgen, praesent blijft, zich zelf blijft. Het is te vergelijken bij een kern die zich uit de veelheid van den primitieven geestesinhoud afzet en zich er op betrekt, er het verband mede bewaart, maar dien inhoud, allereerst de gewaarwordingen, ook al weer vooronderstelt, gelijk het kristal de stof, waaruit het zich kristalliseerde. Het is dus mede gewrocht en treedt dan ook op zijn beurt (als het ik zich bewust wordt van zich zelf, zelfbewust wordt) in de rij der voorwerpen. Heet het zijnde, existent, eenheid in veelheid, onveranderlijk, heet het het substantieëele in den accidenteel komenden en weer verdwijnenden geestesinhoud, dan toont hét zich, evenals al het overige, uit kategoriën saamgeweven, het is maaksel, het is secundair. Toch kan niet geloochend worden dat dit maaksel een geheel eigenaardige positie inneemt. Hebben wij het vergeleken bij een kern die zich vastzet uit de gewaarwordingen, hebben wij toen aan het kristal herinnerd, de kristallisatie begint van het middenpunt uit, een punt maakt zich zelf tot middenpunt, stelt zich als zoodanig, het beheerscht als centrum het geheele proces, verwerkelijkt het proces. Zoo ook hier: het ik zij uitkomst, het is toch grond tevens; er moet toch een ik zijn dat gewaarwordt, dat zijne gewaarwordingen van zich onderscheidt, ze aanschouwt, ze waarneemt en ze straks als het zijne overdenkt. Maar dan wordt hiermede duidelijk dat het ik en zijn inhoud beide keeren het-



zelfde zijn in tweëerlei vorm, naar twee momenten opgevat: het eene idente stelt zich als veel, different tieert zich en is juist hierdoor wat het is. En het geheele verdere proces, van de gewaarwordingen tot het denken, het wetenschappelijk denken toe, beduidt niets anders dan het zich door de differentiëering heen herstellen der identiteit, der eenheid. Zooals wij straks zullen zien en reeds hebben aangestipt, beoogt het ik in zijn voorwerpen de spiegeling van zijn eigen identiteit, zijn eigen eenheid te vinden, ze trots alle veelheid en differentiatie als één te leeren kennen. Wij hebben hier dus het met zich zelf idente dat onmiddelijk ook van zich zelf onderscheiden is en hierdoor eerst tot zich zelf komt en zich realiseert. Dus nu is inderdaad de geest. Is deze zelf-onderscheiding causa sui of heeft zij hare oorzaak buiten zich? Het feit dat de geest zijn inhoud betrekt op een onafhankelijk van hem gegeven existentie en hij dan ook onderscheid maakt tusschen het paard en zijn voorstelling van het paard, zooals hem ontstaan en vergaan niet hetzelfde zijn als te binnenkomen en vergeten; dan de levendigheid van zekere indrukken in onderscheiding van andere waarbij de geest het besef heeft dat hij ze op eigen hand voortbrengt (herinnerings- en phantasiebeelden), het feit dat tal van indrukken den geest iets hem geheel nieuws aanbieden en ook dat zij vaak geheel onverwachts den gedachtengang storen, de dwang dien ik ondervind zoodat mijne gewaarwordingen niet



naar willekeur zóó of anders zijn — dit alles heeft doen zoeken naar een den geest vreemde macht die hem afficeert of aandoet, en men heeft die willen vinden in Kant's nooumenon. Dit nooumenon of ding op zich zelf zal het zijn dat den geest actief maakt, zoodat nu zijn ontvouwing, zijn zelfonderscheiding in subject-object begint. En dit is een apercu van groote waarde dat den Koningsbergen denker eer aandoet. Hij had wel gelijk als hij zijn idealisme niet vereenzelvigd wilde hebban met dat van Berkeley, die immers van het nooumenon niets afwist en alles afleide uit de magische werking van een goddelijke macht. Inderdaad is de zelfonderscheiding, het bewustzijn een feit dat om verklaring roept, maar dan ook om verklaring uit een begrijpelijk ander feit, dat voorwaarde heeft te heeten tot het onmiddelijke gegevene. Het nooumenon of het ding op zich zelf is het andere van het bewustzijn en blijft dit, maar daartegenover geldt: wat het bewustzijn wekt en beweikt staat er toch mede in betrekking, het is er in zekeren zin één mede, het nooumenon verschijnt in de bewustzijnsspheer als phaenomenon, het ding op zich zelf is ding voor mij. Dit nu kan men bij Kant vernemen als hij zegt dat het nooumenon transcendent, het andere van het bewustzijn is, en blijft, terwijl hij het toch noemt in kategoriën die hij slechts voor het immanente laat gelden: het is, het afficeert d.w.z. veroorzaakt. Men heeft hierin een tegenstrijdigheid gelezen en misschien



verdient Kant dit oordeel als men hem neemt naar de letter. Maar iets anders is zijn opvatting naar haren eigenlijken geest. Dan bedoelt Kant eigenlijk: het nooumenon is het andere van hetgeen de geest is, want dit beteekent het woord transcendent. Maar het wordt niettemin gedacht, het is bepaaldheid van, in het denken, daar de geest het in zich vond is het de geest mede. Is het nu niettemin toch transcendent — en dit is het op grond van het straks genoemde (karakter der voorstelling, levendigheid en nieuwheid van indrukken, dwang) — dan beteekent dit dat de geest hetgeen het in zich heeft oek buiten zich heeft, zije bepaaldheid tegenover zich heeft, zich zeiven in het nooumenon tegenover zich heeft. Bleek nu het nooumenon den geest te afficeeren, dan volgt hieruit dat de geest zich zeiven afficeert, om dus tot zich zelf tot bewustheid te komen — of wel: het nooumenon is de geest als voorwaarde tot bewusten geest, is de nog voorbewuste geest, de geest in wording. Het is die geest in den trant der potentie, het ding op zich zelf is het ding na aftrek van al zijn eigenschappen; het is het zijn, het is de geest als zijn, maar een zijn waarin een concrete veelheid van allerlei hoedanigheden en hoegrootheden zich zal ontvouwen, die de geest straks tegenover zich vindt, het is de geest als aetherklare identiteit, die de onderscheiden in zich zal voortbrengen, welke de geest alweer zal ontdekken; het is het wezen, de geest als wezen, dat de verschijning produceert die



den geest verschijnen zal; het is de geest als mogelijkheid en ook als vermogen tot wezenlijk geestesleven; het is de geest als het werkelijke, het werkende dat allerlei bewerkt en waardoor eindelijk de geest zich zelf bewerkt; het is de geest als het in dit alles zich gelijkblijvend, het alles omvattend of in zich begrijpend Begrip, dat zich ontwikkelt, het algemeene dat in zijn verbijzonderingen zich ontvouwt, zich volbrengt: het subject dat zich objectiveert en dus eerst recht subject wordt. Subject-object, ongescheiden onderscheiden, het eene dat zoowel subject als object is, noemen wij gedachte of idee. Dus is het nooumenon idee, maar, daar het hier nog onafhankelijk van den bewusten geest genomen wordt, daar het nog inderdaad Ding an sich is, daar het nog niet tot ontvouwing en voorts tot bewustheid, tot de bewustheid is gekomen, is het idee in den trant der loutere subjectiviteit, zij hee<t hare objectivatie en haar zich uit die objectivatie hervinden als potentieel in zich, maar heeft ze nog niet gerealiseerd. Zij is de Idee in den trant van het subject dat zijn inhoud straks uit zich werpt om daaraan zich bewust te worden en dan de geest te zijn. Zoo is, gelijk Kant het ook uitdrukt: „das Nooumenon das Subject des Gedankens" (van den denkenden geest) in lagere potentie, als mogelijkheid, als grond, als vermogen. Het heeft de geheele natuurlijke en geestelijke wereld in zich als een concept, de Idee is een nog buiten tijd en ruimte, logisch aan tijd en ruimte



voorafgaand model, een systeem of schematisme van gedachtebepaaldheden, van kategoriën, die immers (gelijk het bovenstaande leerde) in de Idee voorondersteld zijn.
Reeds het onkritisch bewustzijn moet er toe komen te erkennen dat de Idee het wezen der wereld is. Als het zegt dat nadenken tot waarheid brengt en beseft dat nadenken het algemeene vindt, dan is inderdaad het algemeene het ware, mits het worde opgevat als het concreet-algemeene. Zoo is de roos het wezenlijks aan elke roos, dat wat haren bouw en haar levensproces bepaalt. Daarom zoeken dan ook wetenschappen als mineralogie, botanie, zoölogie de algemeene typen van existentie en vragen zich dan vervolgens af, of die algemeene typen niet op hun beurt verbijzonderingen zijn van het alleralgemeenste, het eene dat zich als veelheid stelt, het absolute dat zich relativeert. Wat in relatie staat is op, is in iets anders betrokken, is buiten zich zelf, is veranderlijk, allerlei veranderingen doen er zich aan voor, allerlei verschijnt en verdwijnt er aan, en de wetenschappen als physika, chemie, biologie zoeken alweer de algemeene typen van wezenlijke relatie, en de wetten der verschijnselen, die ze op haar beurt tot gevallen herleiden van een opperste wet, die der relativiteit zonder meer. Alles is van alles onderscheiden en vormt er mede een eenheid: dit bedoelt men als men opkomt voor de denkwijze dat alles stof in beweging, dat het ware aan alles evolutie



dat het ware aan alles elektriciteit (polariteit of gravteit is. Is alles van alles onderscheiden en er mede één, dan denken wij bet Eene. Bleek nu de relativiteit het algemeenste, het ware, dan is ook dit Eene in relatie en wel tot zich zelf als veelheid. En dit Eene is in elk der vele, staat in elk der vele in betrekking tot deze eene uit de vele en tot al de andere. Wij hebben dus de zelfonderscheiding als het alleralgemeenste : alles in de wereld is er een geval van, en waar in alles het Eene tot zich zelf in betrekking staat, daar mogen er grenzen zijn, zij zijn niet onoverkomelijk, aan beide kanten ervan is hetzelfde, het oneindige, in welks idealiteit alle realiteit een opgeheven moment is. Let nu de bewuste geest op zijn eigen doen, dan vertoont zich ook daar dit algemeene: het ik en zijn voorwerp bleek het Eene dat zich van zich zelf onderscheidde. In dit speciale geval heet die zelfonderscheiding naar den meest concreten vorm waarin zij hier straks optreedt: denken of gedachte, zich denkende gedachte, d. i. met een sedert Plato gangbaren term Idee. En de bewuste geest noemt nu hetgeen hij overal denkende vindt (wat het denken tevoorschijn brengt zal toch wel gedachte zijn) eveneens gedachte, Idee; zij, de zelfonderscheiding: (een subject dat zich objectiveert en daarin juist zich waarlijk subject toont) is het alleralgemeenste, het ware, dat wat in alles is voorondersteld, het is Kant's nooumenon, het is de geest als voorbewust, produceerend, als subject dat



zich nu in ruimte en tijd tot natuur objectiveert en daaraan tot zich zelf komt, bewust wordt, waarlijk geest wordt, die het onbewust geproduceerde nu ook reproduceert, bewust.
Zoo zien wij dat het wijsgeerig denken tot dezelfde uitkomst geraakt als reeds ligt opgesloten in een populaire overtuiging: De Idee is de diepste wereldgrond. Idee, d. i. zich denkende gedachte in den trant der mogelijkheid is als zoodanig het substantieële, de oorzaak, de grond, het eeuwig met zich zelf idente, het ware wezen enz. M. a. w. wie Idee zegt, zegt het hiergenoemde, de Idee sluit velerlei kategoriën in, houdt allerlei begrippen of begripsverbijzohderingen in. En de natuurlijke en geestelijke wereld, in de Idee gegrond zijnde, zullen zich dan ook in het netwerk van de kategoriën bewegen: daar wij de wereld, het onbewust voorgedachte bewust nadenken, zijn de kategoriën, de vormen, tevens denkw ormen, a priori omdat zij in alle ervaring zonder onderscheid zijn voorondersteld. Al heeft de wereld ze a posteriori verworven, (hoe dit toeging zal de genetische zielkunde hebben aan te wijzen) zeker zijn zij het a prioristisch bezit van den tegenwoordigen historischen mensch. Eigenlijk zijn al deze kategoriën of denkvormen (als zijnsvormen zijn zij immers reeds denkvormen, vormen van het produceerende voorbewuste denken), eigenlijk zijn deze vormen alle momenten in de Idee, de Idee is door haar en zij zijn door de Idee,
2



zij zijn leden van één organisme. En neem ik nu één lid op zich zelf, dan is het incompleet, wijst heen op een ander lid, totdat ik ze heb begrepen als wat zij in waarheid zijn: momenten in het ware begrip, de ware kategorie, de Idee, die hun aller waarheid is. Zoo kan ons denken nagaan hoe de kategoriën samenhangen, hoe zij zich completeeren tot de Idee, hoe zich de Idee in haar ontwikkelt en dus is de redeleer ontioikkelingsleer, zij toont een proces waarin het subject zich in vele vormen stelt, om aldus zijn potentialiteit te realiseeren. En dus blijkt de methode der philosophie dialektiscli, zij toont een beweging van de meest abstracte tot de meest concrete kategorie, totdat in deze de Idee is vervuld.
De Idee - dat is de Geest in aanleg, als mogelijkheid en vermogen, als het nooumenon, zooals Kant het heeft betiteld. Zij is alles produceerende en daardoor zich zelve produceerende gedachte, de voorbewuste gedachte die allerlei voortbrengt waaraan zij tot zich zelf komt, waarlijk gedachte, bewuste gedachte wordt. Krachtens eigen dialektiek verzinlijk zij zich in ruimte en tijd, komt tot materialiteit, om zich dan hieruit als uit haar anderszijn weer te hervinden en dus eerst recht geest te worden, werkelijke geest die al het voorafgaande: de Idee en het anderszijn der Idee (in ruimte en tijd) of de Natuur vooronderstelt, die er enkel is op voorwaarde van Idee en Natuur, deze dan ook tegenover zich vindt - waarin ligt opgesloten dat Idee en Natuur



reëel zijn als de Geest in wording, maar tevens dat alle realiteit moment is in de idealiteit, doorgangsphase tot den werkelijken Geest, De Geest brengt in Idee en Natuur zich zeiven voort, heet dan echter aanvankelijk nog niet Geest, maar anders, allereerst het schematisme der zuivere rede of logische kategoriën, hij is hier nog in den trant der potentialiteit of subjectiviteit, zooals een kiem subject der volgende kiemontwikkeling kan genoemd worden, objectiveert zich dan, stelt zich als Natuur, heeft hier in tijd en ruimte, verschillende ontwikkelingsphasen en draagt in elk daar van onderscheiden namen : materie, zicaarte, licht, warmte, elektriciteit enz'; komt dan tot de eenheid van subject-object, tot de werkelijkheid die de Idee als mogelijkheid is, wordt zich denkende gedachte, Geest, maar moet zich dan nog van zijn eindigheid bevrijden, wat alweer een proces des Geestes te aanschouwen geeft, in welks momenten het subject recht, moraliteit, staat, heet. Dat het deze verschillende vormen aanneemt ligt in zijn eigen dialektiek, ligt in de rede. Ten slotte bereikt het zijn waarheid en wordt absolute Geest, die zich als grond en eindwit van alles weet, als de waarheid en het ware, onvergankelijk, één in alle veelheid die hij stelt en vooronderstelt. Men zou de verhouding van Idee, Natuur, Geest kunnen vergelijken bij die van de momenten welke een cirkel uitmaken. Van het centrum gaat de beweging uit, als ik een kromme lijn beschrijf. Het punt is voorondersteld, het maakt zich echter in



deze beweging eerst tot middenpunt, het komt in den omtrek feitelijk eerst tot zijn waarheid. Ligt in het centrum de geheele cirkel als potentialiteit, het oppervlak toont een verruimtelijking, een uit elkander gaan en het middenpunt vlieden. Eerst in den omtrek concentreert zich de beweging weer, wendt zich weder naar het middenpunt toe. En het is duidelijk dat door elk punt van het oppervlak een concentrische cirkel gaat, dat zooals het middenpunt ideëel overal is en het oppervlak overal, ook de peripherie alomtegenwoordig kan genoemd worden. Centrum, oppervlak, peripherie zijn het eene in drie vormen — evenals Idee, Natuur, Geest één zijn, hetzelfde in onderscheiden vorm. Of wil men een ander beeld: men denke aan een droomsubject dat allerlei objectivatiën die het potentieel in zich heeft uit zich objectiveert, daarin vele rollen speelt, buiten zich zelf is, uit deze objectivatiën zich concentreert, tot zich zelf komt en zich als droomsubjsct weet. Deze analogie is echter daarom gebrekkig, omdat het menschelijk droomsubject in elke objectivatie reeds min of meer bewust is, terwijl het absolute subject, de Idee, in hare objectivatie als steen of zwaarte nog niet bewust kan heeten, al is het onloochenbaar dat de idealiteit die elders bewustheid zal blijken zich hier alvast onder een anderen, nog minder concreten vorm openbaart en daarom ook anders benoemd wordt.



Redeleer.
De redeleer is de wetenschap der zuiver logische Idee, of, daar de Idee de eenheid van subject en object bleek en het subject het object mede is en wij dit subject Begrip kunnen noemen, dat op zijn beurt velerlei begrippen vooronderstelt, is de redeleer Begripsleer, en zal een samenhangende reeks van vormen laten zien waarin de Idee zich gaandeweg ontwikkelt. De naam Begrip is daarom zoo geschikt omdat hij niet enkel een subjectieve notie maar ook een objectief geldende kategorie aanduidt, als ik b.v. zeg dat het begrip der zaak medebrengt zus of zoo te handelen. Spraakkunstig doet het woord denken aan grijpen, samenvatten, duidt het concrete aan, zooals het Begrip dan ook bij uitstek concreet heeft te heeten waar het alle werkelijkheid in zich bergt.
Realiseert zich het Begrip in deze verbijzonderingen of momenten, dan is de aanvang het nog niets begrijpende, het leege, het niet — en dit is de eerste



kategorie. Maar het is het Niet waaruit zich al het volgende zal ontwikkelen, het is het Niet, het is zijn. Want als het nog geheel onderscheidslooze is en blijft het het Niet. Reeds spraakkunstig komen wij zoo tot het zijn. Is het Niet het negeerende, de volstrekte negatie, dan negeert het, als het niets meer te negeeren heeft, zich zelf, dan stelt het zich als zijn tegendeel: het zijn. Laten wij het negeeren ophouden, dan is het niet meer niet, dan is het zijn tegendeel, dan komt men ook dus tot het zijn. Maar dit zijn is een zijn van niet, het, zijn voert tot niet, zooals het niet tot zijn voerde. Wij hebben dus beide tegelijk vast te houden en dit brengt tot de kategorie van het worden. Het worden nu vooronderstelt het zijn dat zich in niet verkeert, en eveneens het niet dat zich in zijn verkeert. Deze momenten van het worden heeten vergaan en ontstaan.
Wij moeten hier, eerdat wij verder gaan, de volgende opmerking een plaats geven. Zagen wij dat de Idee de totaliteit der kategoriën is in dien zin dat iedere door ons later te noemen kategorie de waarheid is van de vorige, dan hebben wij meteen te bedenken dat deze op elkander volging niets met den tijd heeft te maken. Het is er mede als met de schillen van een ui die ik een voor een loswikkel, de een na de ander, al zijn zij er toch alle tegelijk, al zijn zij er ineens. De opvolging is hier eene in de juimte, niet in den tijd. Zoo is het nu ook met de kategoriën, alhoewel hier van ruimtelijk



op elkander volgen al evenmin sprake is als van tijdelijk op elkander volgen. Alle kategoriën zijn in éénen de Idee, zij volgen op elkaar logisch, in een orde die van het meer abstracte tot het concrete overgaat, een orde die ontwikkeling is, zuiver logische ontijdelijke ontwikwikkeling. Dus ontwikkelt zich ook logisch, niet chronologisch: —^ x ^ = 10. Beide zijn gelijk, zegt het
de getallen verbindend teeken, toch stellen zij zich eeuwiglijk als gelijk, de factoren ontwikkelen de uitkomst, het product, buiten alle tijdelijkheid om.
Deze beteekenis van de ontwikkeling als louter logische doet ons ook die van het worden verstaan. Het is abstract, logisch worden, het is het moment der onrust zelf dat zich overal in het vervolg zal openbaren als wij van begrip tot begrip verder gaan tot de concrete, ware kategorie is bereikt. Uit den aard der zaak is die onrust, die in abstractere bewoording worden heet, daarom ook aan alle verdere kategoriën voorafgaande.
Doch keeren wij thans tot het worden terug waar het tweeërlei strooming in zich toonde te hebben: vergaan en ontstaan. Deze zijn steeds ongescheidenonderscheiden, de bewegingen zijn aan elkander tegengesteld, brengen elkander tot rust, het worden tot rust gekomen heet het gewordene. Dit is in den trant van het zijn, het is een zijn met een niet-zijn behept en heet als zoodanig aanzijn. Maar als zoodanig vooron-



derstelt het zijn negatie, sluit die buiten, heeft zijn grens, en wat het buitensluit is zijn niet-zijn, dat, daar wij nu voortaan zijn en niet-zyjn samen hebben te denken, ook aanzijn is. Zoo hebben wij aanzijn en weer aanzijn, iets en iets anders. Denken wij iets in den trant van het zijn, niet lettend op de ontkenning die de grens inhoudt, dan is het op zich zelf. Maar dit op zich zelf zijn is abstract, enkel moment, het aanzijn heeft toch ook het niet-zijn aan zich, het andere aan zich, het is voor, in betrekking tot wat anders. Het moet dus gedacht worden als iets dat iets anders wordt, en dit geeft de kategorie der verandering. En daar iets anders blijkbaar ook weer iets is en dus weer wat anders wordt, krijgen wij de eindeloosheid der verandering. Maar trots alle verandering is toch elk iets anders weer iets. Het blijft dus ten slotte in alle verandering zich zelf, en wat in alle verandering, in ieder iets zich zelf is, wat alle iets in zich heeft opgeheven, is het oneindige, dat niet buiten het eindige is, want dan ware het hierdoor begrensd, zelf eindig, maar dat in het eindige zich realiseert. Zulk een oneindig is het ware oneindige in tegenstelling met de slechte oneindigheid of eindeloosheid. Het is niet meer in betrekking tot iets anders maar in betrekking tot zich zelf (für sich). Zoo komt de idealiteit uit de realiteit (aanzijn, iets, iets anders) opdoemen, de idealiteit waarin het met de beperkingen der realiteit niet ernstig blijkt gemeend, boven deze wordt uitgegaan.



Het oneindige is zoo het eene. Maar dan het eene dat de veelheid in zich bergt. Wij gaan over van de kategoriën der qualiteit tot die der quantiteit of grootte.
Nemen wij de eenheid die de veelheid insluit naar het moment dier veelheid dan hebben wij discreta, die, elk het oneindige in zich hebbende, op zich zelf zijn, elkander uitsluiten, en, waar zij toch bij elkander behooren, een aggregaat vormen. Maar in waarheid zijn zij veelheden van de eenheid, de grenzen zijn er maar zij zijn opgeheven, alle veelheid is in de eenheid ondergedompeld, het discrete is continu.
Wij kunnen, daar elke grens zich bleek op te heffen, over elke grens heengaan; zoo is de grootte de mogelijkheid der oneindige grootte. Wij kunnen, daar elk discretum de geheele eenheid mede is en dus een veelheid bevat, al deelende voortgaan tot het oneindig kleine dat evenzeer een mogelijkheid is.
Zijn oneindig groot en oneindig klein slechts mogelijk, reëel is het continue, waaraan overal grenzen kunnen worden gesteld die zich weer kunnen opheffen, en voorts het discrete waaraan de grenzen overal kunnen worden opgeheven en gesteld. Zoo krijgen wij de eenheid van continu en discreet, de begrensde grootte of het quantum.
Het quantum onderscheidt zich van andere quanta. Daar het quantum continu en discreet in éénen is en het geen andere onderscheiden in zich heeft dan die van meerdere of mindere discreta, is het onderscheid



der quanta onderling geen ander dan dit: het quantum onderscheidt zich van het andere door zijn aantal eenheden. Dus kan het quantum slechts numeriek worden begrepen en is het getal. Als quantiteit is het quantum continu en discreet tevens. Stelt men 't als een continuum dat zich van andere discerneert, dan is het een bepaalde extensieve grootte. Doch als zoodanig omvat het vele eenheden, gelijk een andere extensieve grootte er meer of minder bevat, wat ons dan een reeks van getallen doet denken, die elkaar in rangorde opvolgen, zoo is het quantum intensieve grootte. Elk quantum is dus extensief en intensief tegelijk. Dat extensief en intensief in verband met elkaar staan leeren voorbeelden als de oplossing van indigo in een vloeistof: verdunning d. i. quantitatieve uitbreiding vermindert de kleurintensiteit; ook lette men op de intensiteit van den geest die zich extensief uit. Extensiteit en intensiteit in eenen gedacht vormen het quantum als graad. Een zekere warmtegraad toont intensiteit maar gaat gepaard met extensiteit van de kwikkolom en intensiteit en extensiteit zijn ongescheiden onderscheiden. Zoo zien wij dat de quantiteit, die onverschillig was ten opzichte van de qualiteit, deze weer uit zich laat te voorschijn komen : elke graad is door den voorafgaanden en volgenden juist wat hij is, elke graad is bepaalde graad en ontleent zijn bepaaldheid aan dat wat buiten hem is gelegen. Zoo hebben wij bepaalde quantiteit, die niet



meer onverschillig is ten opzichte van hare bepaaldheid, niet maar zoo vermeerderd en verminderd wil worden, maar die een zekere onveranderlijkheid, een zekere vastheid heeft, al ligt die nog buiten haar. Dit doet ons denken de quantitatieve verhouding. Hier is een quantiteit die in een reeks van zich steeds op bepaalde wijze veranderende quanta van die veranderingen de immanente bepaling en bepaaldheid uitdrukt, een invariabele dat in den exponent der verhouding wordt gezegd. Hier is de immanentie uiterlijk en de uiterlijkheid immanent geworden. De idealiteit keert terug, maar de quantitatieve idealiteit: de maat. In de maat bepaalt de qualiteit de quantiteit, vooronderstelt haar echter, en daar quantiteit als grootte vermeerdering en vermindering duldt, d. i. onbepaaldheid aan zich heeft, bepaalt de qualiteit als maat slechts binnen zekere grenzen, en dit doet denken aan den regel en de uitzonderingen. Nemen wij de maat als regel, dan heeft zij zelve de onbepaaldheid der quantiteit aan zich en is maatstaf: een voet is qualitatief, maar niet alle voeten zijn even groot, en zoo verschilt de voetmaat dan ook bij de volken. Intusschen gaat deze onverschilligheid der quantiteit slechts tot zekere hoogte op, ten slotte doet zich de qualiteit gelden, gelijk wij zien bij verwarming van water, deze kan toenemen tot zij plotseling uit de quantitatieve, onverschillige vermeerdering de qualitatieve te aanschouwen geeft. Zoo maakt een boon geen hoop, tot



plotseling de qualiteit verkeerd wordt. De quantiteit is ten slotte het passieve, de qualiteit betrekt zich in haar veranderd worden door de quantiteit op een andere qualiteit die dan weer de quantiteit bepaalt: maat verhoudt zich tot maat en zoo voort tot in het eindelooze. Maar dit eindelooze is dan de ontkenning der bepaaldheid die de maat is en ook van wat de maat vooronderstelt: quantiteit en qualiteit. Zoo keeren wij terug tot het zijn, maar dit zijn is een zijn waarin al het vorige is opgeheven en dit is het wezen dat het zijn en al zijn bepaaldheden als hun waarheid in zich heeft.
Het icezen is dus innerlijke samenhang van alle quantiteiten en van alle qualiteiten. Yan ieder aanzijn onderscheiden is het het wezenlijke er aan en het aanzijn heeft, afgezien van het wezen, het karakter van nietigheid, het is schijn. Andersom is het wezen, losgemaakt van het aanzijn, abstract, er valt niets van te zeggen, als men de bepaaldheid van het zijn genegeerd heeft; het is het verborgene, het onbekende. Maar inderdaad is het ware wezen wezen van den schijn, zooals de schijn schijn van het wezen is, het wezen is de samenhang, de idealiteit van alle aanzijn, er is hier betrekking van een achtergrond tot zijn voorgrond, wij denken twee onscheidbare kanten of correlata. In de spheer van het wezen gaat het een niet meer in het ander over, het een is het ander in anderen vorm, er is hier spiegeling.



Het wezen als de eenheid van alle aanzijn is identiteit. Maar de eenheid vooronderstelt de veelheid als onderscheid. Alle aanzijn, waarvan het wezen de eenheid is, is onderling onderscheiden, is verschillend. Maar de verschillenden staan in wezenlijke betrekking, de verschillenden onderscheiden zich zelf van elkaar: tegenstelling. Daar de tegengestelden niettemin in het wezen één zijn is hier de wezenlijke tegenstelling of tegenstrijdigheid. Het wezen is tegenstrijdigheid, is met zich zelf in tweespalt, de eenheid blijkt verscheurd, het wezen stoot zich zelf van zich af, de samenhang is verbroken, wij komen uit het wezen in het zijn weerom. Maar het is een uit het wezen afkomstig zijn: verschijning, dat, als gevolg, zijn grond heeft in het wezen. Zulk een in het wezen gegrond zijn, uit een samenhang voortvloeiend zijn is existentie, die de momenten verraadt van het wezen waaruit zij voort gekomen is. Allereerst dat van de identiteit: ding, dingheid. Dan dat van het onderscheid: eigenschappen. Het ding als de zijde van het wezen, de idealiteit, blijft, ofschoon de eigenschappen veranderen, toch is het ding wat het is door de eigenschappen, zooals alle idealiteit er eene is van realiteit. Dus hebben de eigenschappen in het ding of de dingheid slechts hare identiteit, hare idealiteit, haren wezenlijken samenhang; het ding is ten slotte uit eigenschappen opgebouwd die als zelve de identiteit, idealiteit, de dingheid aan zich hebbende, uit haren samenhang losmake-



lijk blijken, zelfstandige dingen zijn, en de materiën kunnen heeten waaruit het ding bestaat. Zoo gaat het ééne ding in een ontal van dingen uiteen, en al deze dingen conditioneeren elkander en worden geconditioneerd door elkander. Deze betrekking der dingen onderling is duidelijk wanneer wij bedenken dat de eigenschap (die zich nu verzelfstandigd heeft tot ding) het ding aanvankelijk maakte tot wat het was, het dus conditioneerde, en elk nieuw ding is ook weer wat het is door zijn eigenschappen, zoo dat alles conditioneert en geconditioneerd is. Maar dan denken wij in alle dingen het conditioneeren en geconditioneerd worden samen, en dit is het zich zelf conditioneerende of ongeconditioneerde dat aan alle dingen het wezen is {das Unbedingte). Zoo zien wij in en aan de dingen het wezen weer opdoemen en de dingen blijken verschijning van het verschijnende wezen te zijn. Aan dit verschijnende wezen is de identiteit er als stof en de onderscheiden zijn de vormen waarin de stof optreedt. De identiteit was tegenover de onderscheiden het wezen tegenover het zijn, het zijn bleek uit het wezen als zijn waarheid voortgekomen, zoo is het wezen in de verschijning het bepalende, de alles bepalende samenhang, het is de wet aan de verschijnselen. Daar de wet zelf echter al weer in de verschijnselen, in den trant van het zijn is, heeft zij mede aan zich de onderscheiden als moment; er zijn vele wetten, die dan echter weer — daar het idente niettemin aan ze



doorschemert — zijn terug te brengen tot de opperste wet, die de zelfonderscheiding van het wezen is. Zelfonderscheiding van het wezen, dat is icezenlijke verhouding. Wij denken het eene wezen dat zich als veelheid stelt, het omvattende eene dat zich verdeelt: geheel en deelen. Het geheel is de deelen en is de deelen niet, de deelen zijn 't geheel en zijn het geheel niet. Geheel en deelen stellen en ontkennen elkander. Het geheel deelt zich en blijft geheel, dat energisch de deelen omspant, de deelen vergeheelen zich maar blijven deel, energisch het geheel vasthoudend. Dus doemt op de kategorie der kracht. De kracht is het samenhoudende wezen, dat verschijnt in de vele uitingen. De kracht is niet achter of buiten de uitingen, de uitingen zijn zelve krachtig en wekken dan ook andere uitingen op, doen andere krachten zich uiten. Zoo verdwijnt het verschil tusschen kracht en uiting in dien zin dat elke kracht zich uit, elke uiting krachtig is en wij te denken hebben de zich uitende kracht. Dus houden wij enkel het verschil over van het eene wezen dat nu eens als nog innerlijk, als aanleg, dan weer als uiterlijk, zich uitend optreedt, maar het is het innerlijke dat zich dan ook uit, en hiermede toont het wezen de geheele verschijning te doordringen, het begrip van het wezen is verwerkelijkt, het wezen betoont zich werkelijkheid.
Werkelijkheid is te denken in den trant der innerlijkheid, die zich door werkzaamheid in uiterlijkheid



overzet. In den trant der innerlijkheid gedacht is de werkelijkheid mogelijkheid. De mogelijkheid wordt werkelijk en de werkzaamheid, die zulks bewerkt, doet het een zijn en het ander niet zijn, wat zij niet doet zijn, verhindert te zijn, blijkt dus onmogelijk. Belemmert de werkzaamheid, die het een doet worden, de werkzaamheid die het ander doet worden, niet, dan komt ook dit tot stand, wordt werkelijkheid. Voorloopig is het worden dier werkelijkheid nog meer of min waarschijnlijk. Is het een of ander verwerkelijkt, dan kan het niet meer ongedaan, onwerkelijk gemaakt worden, maar wèl kan het van buiten af gemodificeerd worden, en dit drukt de kategorie van het toeval uit. Door alle toevalligheden heen verwerkelijkt zich echter de zaak met noodwendigheid. Deze noodwendigheid is de wezenlijke macht, de macht van het wezen, de ware werkelijkheid. Zij is het substantiëele, waarin al het toevallige slechts accidenteel is, zij is de oorzaak en al het andere is hare werking, zij is de oorzaak die in een door zich zelve zich zelve bewerkt, wat de wederkeerigheid van werking doet denken. Het- zich zelf bewerkende is subject, vrijheid, begrip. Het is begrip, omdat dit woord een wezenlijke samenhang aanduidt, die wij nadenken in ons begrijpen. En die wezenlijke samenhang is er waar wij de ware werkelijkheid als zich zelf bewerkende hebben gedacht, als dat wat alles in zich begrijpt.
Het begrip is de eenheid van alle voorafgaande



kategorie en tevens hare waarheid. Als het alles in zich begrijpende is overal het geheale Begrip, overgang (als in de kategoriën van het zijn) noch reflectie (als in die van het wezen) komen hier voor. Als werkzame werkelijkheid brengt het Begrip voort en wel zich zelf voort, en is als zoodanig het algemeene. Wat het uit zich voortbrengt houdt het in zijn algemeenheid vast, het algemeene specificeert zich tot het bijzondere, dat, zelf het algemeene, zich weer specificeert tot het enkele toe.
Het algemeene is rijker dan het bijzondere, het bevat alle bijzonderheden potentieel. Daarvan zeggen de nominalisten: universalia sunt nomina. Inderdaad gaat het algemeene niet buiten zijne specificatiën om, is aan alle gemeenschappelijk. Dit is de zijde der identiteit. Er is echter nog een zijde van non-identiteit. Elke specificatie als het andere van het algemeene zonder meer onderscheidt zich van elke andere. Maar omdat het algemeene in de specifieceering het idente in de onderscheiden, de substantie in de accidentiën is, is het het bewerkende, het wezenlijke of concreet algemeene, dat, als substantie, zijne accidentiën uit zich vrij laat, dat, als werkelijk, zijne toevalligheden gedoogt.
Het ware algemeene is dus het zich specificeerend algemeene en nu blijkt wel dat het bijzondere armer dan het algemeene is. Het kenmerk komt niet van buiten af, het is door het algemeene zelf gesteld. Alle bijzonderheden heeft het algemeene in zich, dit geeft
3



de conjunctie van het bijzondere in de spheer der algemeenheid, de bijzonderheden zijn echter ten opzichte van elkander gedisjungeerd. Als determinatie van het algemeene is het bijzondere, zooals wij reeds zeiden, zelf weer algemeen en specificeert zich verder, totdat dit uitloopt in een spits, waar de specificatie ophoudt. Deze bijzonderheid waarin het algemeene volledig bepaald is, noemen wij het enkele. Nemen wij dit tegenover het algemeene, dan is het het abstract-enkele. Maar in waarheid is het dit niet. In waarheid wordt in het bijzondere niets gespecificeerd dan het algemeene zelf, welke specificeering zich in het enkele voltooit. Dit is het concreet enkele, waarin het algemeene werkelijk is. Het algemeene moet dus gedacht worden als zich tot het enkele volledig bepaald te verbijzonderen. Als zoodanig is het gegrond, existeert, verschijnt, is ding. Het ding heeft deel aan het bijzondere algemeene, waaruit het is gespecificeerd. Het heeft de bijzondere kenmerken van dit bijzondere algemeene aan zich als zijne eigenschappen en heeft die met alle enkelheden, welke tot dit bijzondere algemeene behooren, gemeen. Maar toch is het dit specifieke, het is van de andere onderscheiden; en dit onderscheiden zijn komt weer aan de eigenschappen uit, het vertoont dus zekere eigenschappen, die niet aan alle gemeen zijn, en deze vormen het bijkomstige, het accidenteele, terwijl de gemeenschappelijke eigenschappen het wezenlijke substantieele uitmaken. Ook de accidenteele eigenschappen stelt



het algemeene uit zich, zij hebben dus mede de algemeenheid aan zich, zij komen misschien niet binnen deze algemeene bijzonderheid, deze bijzondere algemeenheid voor, maar zeker elders bv. blaauw van de zee, van oogen, van sapphieren. Daar de substantie het wezen is, het ware is, tegenover de accidentiën, is de totaliteit van de wezenlijke eigenschappen dat wat het ware is aan de enkelheid, dat wat ons haar doet kennen en dus zoeken wij aan de enkelheid dit substantieele, dit algemeene op en wel het naaste algemeene, het bijzondere algemeene in de eerste plaats, wij deelen ze in bij een geslacht en verder bij een soort, wij classificeeren ze naar haar algemeen type. Zoo is het ding met het algemeene, waar het toch ook weer tegenover staat, in samenhang gedacht. Het enkele is gelijk aan de bepalingen van het algemeene en het bijzondere, waardoor het volkomen bepaald wordt. Deze gelijkstelling noemen wij definitie. De algemeenheid deelt zich in algemeenheid en enkelheid, praedicaat en subject, die door de copula verbonden worden omdat hier de identiteit, de onmiddellijkheid is. Zoo krijgen wij het oordeel. Dit is allereerst qualitatief. Een ding is een eigenschap, een algemeenheid, die er niet wezenlijk aan is. Deze roos is rood (Positief-oordeel) Maar andere rozen zijn ook niet rood, en niet alle rood is de kleur van rozen, b.v. menierood is een ander rood dan rozenrood. Deze roos is niet rood. (Negatiefoordeel). In het algemeen is deze roos niet die roos.



(Oneindig oordeel) en elk rood is ten slotte zich zelve 0oordeel van identiteit). Zulk een oordeel zegt, gelijk men ziet, niets. Maar evenmin zegt het qualitatief oordeel in het algemeen heel veel en men schrijft iemand nog geen oordeel toe, die weet te vertellen dat een roos rood of dat de lucht blauw of dat een kind klein is. De praedicaten van het qualitatief oordeel betreffen niet het wezen, spelen veel meer aan het oppervlak. Dit nu wordt anders wanneer men het praedicaat ontleent aan de wezenlijke eigenschappen waarnaar men classificeert — dit geeft de wezensoordeelen of oordeelen der quantiteit omdat het enkele daarin begrensde verschijning van het wezenlijke algemeene is b.v. dit is (blijkt) een visch. (Singulair oordeel) Maar het is niet de visch in het algemeen, het is een bijzondere visch, een soort; andere visschen zijn weer van een andere soort, sommige visschen hebben de wezenlijke eigenschappen van deze soort, sommige visschen zijn kraakbeenig, (Particulier oordeel). Maar ten slotte zijn alle visschen visch, nemen deel aan het algemeene dat zich in soorten en individuen verbijzondert, aan de wezenlijke eigenschappen van alle visschen : alle visschen zijn koudbloedig. Universeel oordeel). Dan is hier echter een noodwendigheid te denken : elk individu moet als enkelheid van deze algemeenheid dit algemeene mede hebben en zijn en dit voert tot de oordeelen van noodwendigheid. Ligt het in de aard van de visch koudbloedig te zijn, dan kan ik, wanneer ik een visch



vang, van te voren zeggen: cleze visch is koudbloedig. (Kategorisch oordeel). Maar is dit dier een visch ? Als het kieuwen, schubben, enz. heeft, is het een visch, als het zoo is, is het visch. {Hypothetisch oordeel). Want het visch-zijn sluit allerlei bijzonderheden in, het algemeene disjungeert zich in vele bijzonderheden: visch zijn is zoowel dit als dat zijn. Visch zijn is echter ook al weer vischsoort zijn, de visch disjungeert zich in vele bijzondere soorten, de visch is of kabeljauio of paling, enz. (Disjunctief oordeel). Zoo omsluit het begrip alle zijne verbijzonderingen, het begrip is er weer mede in eenheid gedacht en wij denken de oordeelen van het begrip. Dit is allereerst het assertorisch oordeel: deze mensch is goed, deze visch is mooi, d. w. z. dit exemplaar bezit al de eigenschappen van zijn soort. Maar het is enkelheid die als zoodanig deel heeft aan het niet-wezenlijke, het accidenteele en dit onwezenlijke zou de wezenlijke eigenschappen kunnen verminken. Zoo wordt het oordeel een problematisch oordeel: de visch is wellicht mooi maar wellicht ook niet. Devisch is eerst mooi als het exemplaar niet verminkt is in zijn wezenlijke eigenschappen, b.v de kieuwen niet ongewoon klein of groot zijn. Dit voert tot het apodictisch oordeel: de visch als in het bezit van zijn wezenlijke eigenschappen is zeker goed. Hiermede heft het oordeel zich op tot de sluitrede.
De sluitrede toch is een vermiddeld oordeel, een oordeel dat zich waar maakt, het enkele dat door zijn



bijzonderheden zich het algemeene toont. Het enkele is door of wegens het bijzondere het algemeene. Dit kan ook in dezen vorm gezegd worden: Het bijzondere is het algemeene (Propositio maior). Nu is het enkele bijzonder (Propositio minor). Dus is het enkele het algemeene (Conclusie). Yaak komen zulke sluitredenen in verkorten vorm voor: Cajus is een misdadiger, dus is hij strafbaar; dit is het enthumeen, dat in nog meer verkorten voorkomt als ik zeg : Daar de gierigheid een kwaad is moet zij vermeden worden (saamgetrokken sluitrede of syllogismus contractus.)
Aanknoopende aan het oordeel, waaruit zich de sluitrede heeft ontwikkeld, is deze ten eerste onmiddelijke sluitrede of sluitrede van zijn. Eerste figuur: Dit is al kabeljauw een visch. Tweede figuur: Dit is als geen visch geen kabeljauw. Derde figuur: De visch blijkt in dit exemplaar ook teel eens kabeljauw.
Maar dan ligt hierin dat in andere exemplaren de visch weer wat anders blijkt en dat alle op eigenaardige wijze het visch-zijn uitdrukken, nl. het wezen. Dit geeft de sluitredenen van wezen of subsumtie. Eerst gaat het wezen in alle verschijningen op : sluitrede der alheicl, bv. Gajus is, omdat alle menschen dit zijn, tweevoetig. Hier is de circulus vitiosus. De major houdt reeds het te bewijzene is. Alle menschen, dit vooronderstelt Cajus. Eigenlijk zou van alle menschen het bewijs moeten geleverd worden dat zij twee voeten hebben. Dit is slechts van een veelheid te leveren.



Zoo krijgen wij de sluitrede der inductie of de epagogische sluitrede. De waargenomen menschen zijn tweevoetig; Cajus in eenmensch. Dan is hi/j tweevoetig. Want, zegt men, de algemeenheid woont in het enkele, dus zal in elk enkele de algemeenheid in alle hare verbijbijzonderingen (als kenmerken) wel zijn en dit geeft de sluitrede der analogie, die al evenmin uit den circulus vitiosus komt en de zaak, waarom het gaat, antecipeert. Want behoort tweevoetig zijn tot het begrip mensch ? Zeker is het dat er velerlei in dit begrip ligt en dat het gemeenschappelijke al meer en meer kans heeft het algemeene als het substantiëele te zijn. Dit voert tot de sluitrede van het Begrip of de noodwendigheid, waar het de substantie is die het praedicaat met zijn subject verbindt. Verbindt zij ze onmiddelijk, dan hebben wij de kategorische sluitrede. Goud als metaal heeft groote specifieke zwaarte, want die te hebben ligt in de natuur der metalliteit. Maar is dit wel zoo ? Elke nieuwe ervaring toont het: als er metaal is is het altijd zwaar, goud is een metaal, dus is het zwaar. Dit is de hypothetische sluitrede. Maar metaal is veel meer dan goud. Metaal is of zilver, of ijzer, of goud enz. Nu is dit noch zilver noch ijzer enz. en toch metaal. Dus is het goud. En dit is de disjunctieve sluitrede.
Zoo is het algemeen 'in al zijn verbijzonderingen en enkelheden, op alle punten is het geheele Begrip, elke enkelheid, elk ding is het Begrip. Maar dan denken



wij, daar elk Begrip het geheel en dus zich zelf genoeg is, de Begrippen als dingen elkander uitsluitend, in den tiant der onmiddelijkheid, en dit is de objectiviteit.
Zooals wij door de objecten tot het Begrip komen, moet andersom het Begrip zich objectiveeren. Deze overgang is die van het algemeene tot het enkele, van de subjectiviteit tot de objectiviteit. Maar de objectiviteit is die der subjectiviteit, dit enkele is bet enkele van het algemeene, en de subjectiviteit, de algemeenheid van het Begrip moet zich dus herstellen uit de verenkeling en de vereindiging. Zooals wij zagen is het volkomen gespecificeerde begrip gegrond, existeert, verschijnt, is ding, en als ding dat in het Begrip gegrond is, heet het object. De objecten vormen samen een systeem. Daar elk object het geheele Begrip is en dus allen anderen objecten hierin gelijk, geldt hier aanvankelijk de kategorie der quantiteit, want opgeheven qualiteit bleek quantiteit. Elk object is een quantum, tegen over elk ander onverschillig, zoo hebben de objecten geen samenhang, elk is wat het is en blijft wat het is, is met zich zelf ident, is inert. Maar de objecten zijn, als verbijzonderingen van het Begrip, toch in samenhang met elkander. Daar elk object Begrip, werkelijkheid, werkzaamheid is, werkt het en wordt het bewerkt - ook dit, want het Begrip is (als zich zelf bewerkende) mede passief. Daar de objecten quantitatief verschillen, is het verschil van werken ook quantitatief, hoe grooter object,



des te sterker werkt het. Maar elk object werkt, al is het nog zoo klein; van het grootste gaat een actie uit op het kleinere dat beantwoord wordt door reactie. De resultante is dat het sterkere het zwakkere overwint zoodat dit de actie van het eerste heeft te volgen, het is nu buiten zich zelf, de identiteit is nonidentiteit, het is excentrisch. Elk object, ondervindend de actiën der gemeenschappelijke andere, die het zijne overtreffen, is excentrisch zooals het straks inert was, het evenicicht is in en buiten het object, en dit is de centralisatie. Dus toonen de objecten zich werkelijk op elkander te betrekken, een open zijde naar elkander te hebben, elk object is ding met eigenschappen, elk heeft zijn eigen aarcl, en in dit qualitatieve gaat het louter quantitatieve als in zijn waarheid op. Dit beteekent: de eigen aard van het object bepaalt zijn quantiteit. De verschillende quaJiteiten maken in verschillende objecten hetzelfde quantum tot een ander quantum (waarde) en doet ons dit de maat denken, de gequalificeerde objecten meten zich dan ook quantitatief aan elkander (botsing) waarin zij zich zelve aan hun eigen aard getrouw blijven (<cohaerentie); al brengt hen de werking van andere buiten zich zelf, maakt hen excentrisch, het is een excentriciteit die zij direct weder herstellen, daarin zich zelve aankondigend als object (trilling, veerkracht, verneembaarheid). Zoo betoont zich elk object een object op zich zelf, een bepaalde spheer die zich van andere onder-



scheidt, ook qualitatief, daar de quantiteit in dienst staat van de qualiteit. De verschillende eigenschappen van het ding worden dus de verschillende energiën van het object, want in hen drukt het object zijn eigenaardige werkelijkheid, zijn eigenaardig werken uit. Zooals nu de eigenschappen deel hebben aan de dingheid, zijn hier de verschillende energiën mede objecten, de energiën zijn, in verhouding tot het object waartoe zij behooren, hiervan de bestanddeelen, welker eigenaardig verbonden zijn de structuur van het object uitmaakt. En zooals de eigenschappen door het geheele ding heengaan, zoo zijn de bestanddeelen in elk quantum van het object, hoe klein dan ook.
Daar elk object dus de eenheid is van onderscheiden, daar in elk het idente zich onderscheidt, daar elk de tegendeelen in zich bergt, daar in elk spanning is, voert dit tot de ontleding van het object, een ontleding die een trilling is welke de cohaerentie niet weerstaan kan en die door gaat tot de eigenlijke bestanddeelen, de elementen, die als quanta alleen nog maar quantitatief ontleedbaar, deelbaar zijn. Wat in deze ontleding werkt is het subject, het Begrip, dat in de subjecten nog niet zijn rechte uitdrukking heeft gevonden, want de objecten zonder meer zijn nog niet weer teruggenomen in de eenheid van het begrip. En daar zij momenten van het Begrip zijn moeten zij zich toch weer tot de eenheid van het Begrip opheffen. Zoo is het hun eigen waarheid die de objecten ont-



leedt, al komt die ook van buiten tot hen als een trilling, zij trillen zelve mede, zij voeden die trilling, ontleden dus zich zelve, (men begrijpt dat dit in de natuurphilosophie meer concreet verbranding zal heeten), verbreken hun cohaerentie, die de quantitatieve uitdrukking der qualiteit was, en dit alles beteekent dat de subjectiviteit van het begrip doorschemert als de objecten negeerende macht. Maar dan is hier een objectiviteit, waarin het subject nog alleen in den trant der negatie is, negatie van objectiviteit, deze vooronderstellend, zelf object, maar object dat niets anders doet dan de vooronderstelde objectiviteit tot de identiteit van het Begrip terugvoeren, zoodat dit zich manifesteert en dus ook zijn objecten als momenten manifesteert (in de natuur licht). En daar juist dit Begrip het was dat de objectiviteit stelde om zich daarin te volbrengen, brengt het uit de dusver gevorderde ontleding die tot de elementen doorgaat door verbinding nieuwe objecten voort. Dat er een grens is aan de ontleding, ligt dus in het Begrip, hetwelk in het object aanwezig is en blijft, en Begrip in iets — quantitatief en qualitatief iets — heeft te zijn, hetwelk nu de andere richting, die van het verbinden neemt, wat al in het woord bestanddeel ligt, dat wat enkel als deel bestand heeft. En wat de objecten bleek te ontleden, blijkt ze in andere richting weer te verbinden. Elk object is zich zelf en is — daar het andere ook object is van het Begrip — het andere mede, het is dus in zich zelf



onderscheiden, een onderscheiden zijn dat in eenheid de tegenstrijdigheid is, elk object is polair, positief en negatief. Het is dit echter eerst door de andere objecten, door zijn negatie, d. i. door de negatie van de eenheid die het zelf is, doordat andere objecten die eenheid ontbinden, zoodat wij een splitsing krijgen in positief en negatief. Het object is hiermede niet meer de eenheid, deze heeft het buiten zich, het is zelf positief of negatief, het positieve trekt het negatieve aan en omgekeerd, ten einde de eenheid te herstellen. Is die gesteld, dan zijn wij weer bij het uitgangspunt: de objecten blijven objecten zonder meer. Maar toch is elk een met het andere en wel naar zijn bepaalden aard inzonderheid met bepaalde andere, het vertoont daarmede verwantschap, verbindt zich mede tot een nieuw object. Maar evenmin is hierin nog het Begrip verwerkelijkt, en toch is de objectivitoit objectiviteit van het Begrip, realiteit van idealiteit en heeft zich dus als zoodanig te stellen. Yoorloopig blijkt de objectiviteit nog niet tot hare waarheid gekomen: het doel is niet bereikt, en toch moet het bereikt worden, omdat het hare eigen waarheid is. Zij zijn dus alle vast middelen tot dit doel, en als zoodanig het andere van het doel: doelmatig en ook ondoelmatig. Daar het doel hun aller waarheid is komt het tot stand, en is daar waar het object subjectiviteit vertoont, het subject in objectiviteit blijkt, tot zich zelf gekomen, het is de zelfvorming die als aanvang vormeloosheid vooron-



derstelt, waarin een kern zich vormt en al het andere bepaalt, gestalte geeft. De kern is de idealiteit van het object zelf, dat het dan ook in zijn realiteit, uit zijn realiteit te voorschijn brengt, en als idealiteit van realiteit zich in en met die realiteit verwerkelijkt, tot dat het verwerkelijkt is, en hiermede is gegeven het subject in objectiviteit, dat al zijne verbijzonderingen samenvat om dus zichzelf te zijn en dit is de idee. Als uit een object, aan een object onder vele verschenen, is zij allereerst eindige idee, individu. Als subject in objectiviteit dat in deze zich als subject verwerkelijkt is het algemeene macht in zijn deelen die het uit zich voortbrengt om erin bij zichzelf te zijn: zelfgeleding. Ook tegenover de andere objecten stelt zich die algemeene macht als hunne waarheid, gebruikt ze, maakt ze zich haar eigen, maakt ze zich tot middelen, assimileert ze zich. Zoo verwerkelijkt zij zich zelve en is voor zich zelve, zeipieid. Zelfverwerkelijking nu is ontwikkeling, een proces dat vele phasen doorloopt. In dit proces betrekt zich de zelfheid blijkbaar reeds op het andere van haar en dit moet ook wel want naast het individu staan andere individuen, de idee in dezen vorm is is nog niet tot hare waarheid gekomen. Zij is eindig, en de zelfheid streeft er'naar zich uit hare eindigheid te verlossen door zelfontgrenzing. (In de natuur, sexualiteit, in de geestelijken spheer erotiek). Feitelijk is elk individu het zelfde als het andere individu en toch alweer het andere ervan, en



dit geeft den wederzijdschen drang om zich als één te stellen en, dus de grenzen uitwisschend, de soort, het algemeen voort te brengen. Nu is echter de soort enkel in de individuen en stelt zich dan ook in een nieuw individu dat de eenheid is van hen die ze heeft voortgebracht, die uitdrukt zijn kenmerken welke aan die der voortbrengers gelijk zijn (vererving), al is het ander individu, ook weer van hen onderscheiden, een eigenaardige individualiteit. Als het andere van elk ander individu, dat betrekkelijker wijze het ware is, negeert het de andere in hun zelfheid, en dit is de strijd voor het aanzijn, een strijd die ook gevoerd wordt met het object dat nog geen individu is. Het genegeerd individu is verminkte individualiteit, welker innerlijke samenhang van buiten af wordt vertoond, zoodat zij nu van zich zelve, de idee in dezen eindigen vorm, afwijkt. En toch is de idee haar waarheid, haar wezen, het voor haar geldende, de haar beheerschende norm. Het verminkt individu is nu ten deele normaal, ten deele abnormaal. Is het normale het wezenlijke, het wezen is maatvol: qualiteit en quantiteit van de leden zijn er dus door bepaald, zoodat die in vaste mate aanwezig zijn, en zoo is het normale meetbaar en blijkt het gemiddelde tusschen een te veel en te weinig, terwijl het in zich zelf eveneens maatvol, evenredig is. Wat het buitensluit is dan het abnormale en het onevenredige, maar dit is er tevens êén mede. Immers, is elk individu van tal



van objecten omringd, dan is de storing overal min of meer, het gemiddelde blijkt dan tevens een gemiddelde van abnormaliteit, het middelmatige. Zoo is de storing wezenlijke storing, afwijking van de idee als norm, alles wijkt hier van af volgens zijn begrip, alles ontaardt. Maar als hun waarheid herstelt de idee de leden in den waren vorm: zelf her stelling, of wijzigt de andere leden die met het veranderde één zijn: correlatie, zoodat het individu zich aan de negatief werkende macht adapteert. Maar ten slotte gaat het als het andere van het oneindige, algemeene onder, terwijl de bijzondere algemeenheid waartoe het behoort, terwijl de soort voortbestaat. Deze andere is als bijzondere algemeenheid onhoudbaar; waar de individuen door adaptatie en correlatie veranderd worden verandert zij zich mede; transformatie, zoodat toch eigenlijk individu en soort beide ondergaan. Maar dit ondergaan is er van wege de eindigheid, deze wordt genegeerd, en zij is zelve negatie, zoodat in hare negatie zich het oneindige verwerkelijkt, n.1. de algemeenheid, het subject, en de processie der individuen die komen en gaan is de processie van het algemeene tot zich zelf: de oneindige zelfheid. Deze oneindige zelf heid treedt aanvankelijk als uit het individu voortgekomen, aan het individu op, en het individu is dus individu, dat mede oneindig is. Maar het is dit door het andere, dat er van onderscheiden en één mede is, hieraan, als aan zijn grens, komt het tot zich zelf,



onderscheidt zich zelf (gelijk wij zeggen: ik onderscheidde uw gestalte in den nevel) en is in dat wat het onderscheidde bij en voor zich zelf. Zoo is de idee tot zich zelf gekomen en de splitsing die wij hier te denken hebben is dus al in zooverre geen splitsing meer als aan beide kanten hetzelfde is. Hier is de Idee als subject, ginds als object, maar het een heeft het ander als het zijne aan zich en stelt zich nu ook als het andere. Dus krijgen wij allereerst een beweging, waarin zich het object als subject, in het subject stelt en deze beweging geeft de theoretische Idee. De veelheid der objecten treedt in de eenheid van het subject, wordt tot de algemeenheid, de identiteit van het subject getransformeerd: analytische methode. Dit algemeene heeft echter alle bijzonderheden en enkelheden in zich en is het algemeene door ze uit zich te ontvouwen, wat geschiedt is de synthetische methode. Yan de vele paarden komt de analytische methode tot het paard. Wat is het paard? Velerlei: definitie. Maar het algemeene is concreet in velerlei bijzonderheiden, de soort in vele geslachten: divisie. Ten slotte is het paard concreet in dit paard, dat allerlei in zich vereenigt, omdat het specificeering van het algemeene, ding met eigenschappen is. Hier is de identiteit van onderscheiden bepaaldheden die vermiddeld zijn uit het algemeene dat ze voortbracht. Zoo is het enkele gesteld, en is een stelling, die dan, door de bindende momenten in de constructie aan te



wijzen, als noodwendig gemanifesteerd of bewezen wordt (Bewijs).
De noodwendigheid is dus die van het zich op zich zelf betrekkend Begrip, dat in dit subject tot zich zelf komt. Maar dan is dit subject het concrete dat de waarheid aller dingen in zich bergt. En als zoodanig wendt het zich tot de dingen weerom en beoordeelt ze als praktische idee naar haar voor ze geldend ideaal dat, daar zij de waarheid is van dedingen,ook hunne waarheid is. Zij vindt het een goed, het ander slecht en bevordert het goede, gaat het slechte tegen. Intusschen is het goede dat zij bewerkt onbereikbaar, het ideaal blijft onverwerkelijkt, aangezien, zooals wij vernamen, de Idee nooit in eenige concrete existentie hare volheid kan uitdrukken. Maar wel kan zij het in de eene meer dan in de andere, en naar mate zij in een of ander object meer schijnt te zijn is het schoon, naar mate minder : leelijk. Inderdaad is echter het algemeene in alle enkelheden verwerkelijkt en dus de Idee eeuwig volbracht. Is dus eerst - in de leer der theoretische Idee — het subject, het ware aan alles gebleken, nu is duidelijk dat de onwaarheid, het abnormale het vluchtige is, dat de waarheid niet tegenhoudt, ze veeleer dient omdat aan het uiteraard vluchtige en gebrekkige het Begrip zich moet realiseeren. Doch dan is daarmede het eindige subject inderdaad oneindig geworden, alle objectiviteit is uitdrukking van wat het zelf is, oneindige zelfheid, zoo is het
4



opgeheven in, verheven tot de absolute Idee, subjectiviteit die in alle objectiviteit zich volbrengt en zich onderscheidend tot zich zelf komt. Zoo is de absolute Idee methode waarin zij zich zelf volbrengt: het uitgangspunt is het aanwezig zijn van alles in aanleg: thesis, waaruit zich de onderscheiden ontwikkelen : antithesis, die dan in de synthesis worden samengevat. De synthesis is wat de aanvang was: onmiddellijk, de Idee is dus zelf in den trant der onmiddellijkheid, is kosmisch systeem, d. i. allereerst chaos, dan strijd der momenten, wat oscillatie geeft, die in compensatie wordt hersteld, waarin dan de Idee triumfeert. Zoo komt ook de Idee als kosmos tot zich zelve, tot hare waarheid, en onderscheidt zich zelve als aanvang, midden, einde d. i. als potentialiteit, realiteit, idealiteit, die tot zich zelve terugkeert nadat zij van zich zelve is uitgegaan, een beweging als van het middenpunt van een cirkel af de straal neemt om aan den omtrek zich weer naar het middenpunt toe te wenden.
Zoo is dus de absolute Idee voltooid. Zij is- echter de waarheid van haar uitgangspunt en heeft dit aan zich. Het uitgangspunt was het niet of het onmiddellijke, het onvermiddelde. Aan de voltooide Idee nu zal dit zichbaar worden, zij heeft haar tegendeel aan zich, zij, de vermiddelde, toont onmidelijkheid, onvermiddeldheid, zij, de concrete, toont de uiterste abstractie, het niet. En het is duidelijk dat dit niet en dit



onvermiddelde hetzelfde is. Zoo is de Idee dan gesteld in den trant van het niet en dit niet is het waardoor de Idee buiten samenhang met zich zelf treedt, gedecomponeerd wordt. Nu was de Idee subject uit objectiviteit, subjectiviteit waartoe de objectiviteit zich had geconcenti eerd, en een decompositie der Idee wil dus zeggen een uiteenvallen van de Idee in hare objectiviteitsmomenten. Maar daar deze hare momenten zijn en de waarheid der objectiviteit reeds volgens de redeleer de Idee bleek, komt de Idee er uit weerom en voorloopig is de Idee het Begrip of het subject dat zijn verbijzonderingen en verenkelingen uit zich vrijlaat, ze niettemin vasthoudt, ze van zich zelf doordringt, zoodat eindelijk het subject subject-object is geworden, de Idee, nu niet meer in den trant der potentialiteit als zuiver logische Idee, maar als de Idee uit de realiteit der Natuur, werkelijke, verwerkelijkte Idee d. i. geest en eindelijk absolute geest.
Wat nu verder komt, in de leer der Natuur en in de leer van den Geest, is eveneens kategorie. Dit spreekt van zelf: is het Heelal zich verwerkelijkende gedachte, dan zullen wij in alles een verbijzondering, een bepaaldheid der gedachte hebben te zien. Van de kategoriën der Naruur en des Geestes onderscheidt zich dan echter de zuiver logische kategorie.
Het verschil tusschen haar en de nu volgende is dat tusschen Kant's stambegrippen der zuivere rede



en de zinlijke waarneembare wereld, in tijd en ruimte aanschouwd. Bij Kant gelden de denkvormen a priori voor alles wat zich in tijd en ruimte bevindt, zij zijn modi waaronder het transcendentale Ik de gewaarwordingsstof synthetisch appercipieert. Hier ontdekken wij dezelfde bedoeling, maar in dit geschrift zuiverder uitgewerkt dank zij den ontwikkelingsgang der latere wijsbegeerte. Ook hier zijn de kategoriën het a priori van alle natuurlijke en geestelijke realiteit, ook hier zijn tijd en ruimte de vormen der zinlijkheid, d.i. van het nevens, na, buiten elkander. Ook hier hebben de kategoriën haren grond en hare eenheid in de Idee, die beter uitdrukt dan de licht verwarrende benaming transcendentaal Ik dat wij het hier te doen hebben met de voorbewuste, onpersoonlijke Wereldrede. Behelst dit reeds een correctuur op Kant, nauw hiermede samen gaat onze verbeterde opvatting van het Ding an sich. Voor Kant is dit het onbekende, op de manier van het Unknowable van Herbart Spencer. Slechts een enkele keer vermoedt hij, dat het Nooumenon ook wel eens de gedachte zelve zou kunnen blijken, om zich dan echter weer in het subjectivisme en het agnosticisme in te spinnen. Wij weten nu dat het Nooumenon de Idee is, en hebben dus de kritische wijsbegeerte weer in verbinding gebracht met het Platonisme en de daaruit voortgekomen latere philosophie, aldus het ware aan het vóórkritisch denken met het kriticisme samensmedend.



Zij die der zake kundig waren hebben in bovenstaande kategoriënleer een niet geheel onzelfstandige reproductie van Hegei's logika ontdekt. Met name het hoofdstuk der objectiviteit is nier in menig opzicht uitgebreid en bijgewerkt. Tegen Hegels opvatting bestond tweeerlei bezwaar: zij was te ruim en zij was te eng tevens. Zij was te ruim: kategoriën als mechanisme, chemisme, organisme enz. behooren in de philosophie der natuur en gaf Hegel haar niettemin een plaats in de leer der zuivere rede, dan liet hij binnen dit bestek toe wat de scherpe grens verflauwen deed. Intusschen ging het niet aan met Carl Rosenkrant ze er zonder meer uit te bannen, en de rechtzinnige Hegelleerlingen van de oude school hebben zich hiertegen dan ook met hand en tand verzet. Maar als zij dit deden, lieten zij onveranderd voort bestaan hetgeen Rosenkrantz terecht als een bezwaar gevoeld heeft en wat hem tot zijn innovatie aandreef: het te concreet karakter van menige kategorie. Het eenige was dat men andere, namen vond die meer abstract uitdrukten wat in concreteren vorm mechanisme enz. zou heeten. Aan den zaakkundige de beoordeeling in hoever die nomenclatuur den schrijver van dit opstel is gelukt.
Was de objectiviteitsleer in den vorm dien Hegel haar gegeven had dus te ruim, zij was ook al weer te eng, daar er heel wat meer kategoriën zijn, die in de tegenwoordige wetenschap een gewichtigen rol spelen en die in dit verband thuis behooren. Het zijn



kategoriën als vererving, correlatie enz. die zoowel op het gebied der natuur als op dat van den geest gelden en dus moesten worden opgenomen in de leer der zuivere rede. Verscheidene daarvan kon Hegel niet invoegen, omdat hij ze niet kende, zich harer niet bewust was, maar de wetenschappelijke ontwikkeling der laatste halve eeuw heeft ons ermee vertrouwd gemaakt en dit deed de behoefte voelen ze nu ook te begrijpen als momenten in het systeem van het Begrip en zijn verbijzonderingen. Dit geeft ons tevens aanleiding tot het afweren van een misverstand, dat men met betrekking tot de dialektische methode maar al te vaak vernomen heeft. Het aprioristisch karakter van de kategorie sluit geenszins uit dat zij ons eerst allengs, in den loop der tijden, bewust wordt. Het is er mede als met de wiskunde die ook eerst allengs haren inhoud ontdekt heeft en die een geschiedenis heeft doorloopen eerdat zij kwam waar zij nu gekomen is.
Aanleiding tot het vinden van een nieuwe kategorie is de ervaring; zoo is sedert een halve eeuw de biologie tot een wetenschap verheven en nieuwe begrippen kwamen tot het recht verstand van het empirisch materiaal in aanmerking, die nu achteraf in de rede blijken te liggen en a priori uit het Begrip zelfheid worden gededuceerd.



Natuurwetenschap en Natuurphilosophie.
De natuurwetenschap beschrijft den ontwikkelingsgang der wereld. Maar zij laat eenige vragen onopgelost.
1°. Wat is het subject der veranderingen? Materie, energie gelden als verder onafleidbaar. Wij weten dat zij in de Idee de rede liggen.
2°. Daar de genetische methode niet beseft wat het subject is naar zijn aard, ziet het in de noodwendigheid, waardoor het een uit het ander voortkomt, niet de noodwendigheid van het subject zelf. A komt uit B, B uit C enz. er blijft een onbekende rest hoe ver wij ook voortgaan. Waarom is er telkens juist deze staat van zaken ? Daar die onverklaarde rest altijd blijft, hoe ver wij ook voortgaan, rijst de vraag of zij ook ligt aan dat wat in elke phase van het proces ons vergezelt, met name het subject? Zoo is het ook. Het subject is het zich verwerkelijkende, de noodwendigheid is de zijne. De natuurwetenschap kent den aard van dit subject niet, wist zij dien, dan zou haar



de noodwendigheid, die zij als genetische methode beschrijft, .niet een gegeven zijn zonder meer, dan zon dit gegeven in het subject zelf gegrond blijken. Elke phase van het proces zou dan in elke vorige zijn aangelegd, daarin gegrond zijn, maar alle phasen, dus het geheele proces, zou eerst zijn volledigen grond hebben in het subject zelf. De orde der wereld ware dan niet enkel beschreven maar ook begrepen. Wij weten wat het subject is, nl. Idee, d.i. een reeks van logisch uit elkander zich ontwikkelende momenten, een logisch proces. De Natuur, als objectivatie van dit subject, dit subject in zijn anderszijn, vertoont dan ook het karakter van logische noodwendigheid: allerlei zal in de rede liggen al is er in de natuur, als anderszijn der Idee, veel toeval d.i. slechts uiterlijke noodwendigheid. Komen wij tot de vergelijking van het wereldsubject met het droomsubject terug, dan laat ons de Natuurphilosophie zien hoe juist deze droom in de rede ligt.
3°. Onkunde aangaande het subject, de Idee, die meer is dan mechanisme alleen, doet de natuurwetenschap alles onder de kategorie van het mechanisme stellen. Zoo houdt zij de deelen in de hand, terwijl de geestelijke band ontbreekt. Zij verklaart niet maar verduistert, bv. als er van leven sprake is juist de kategorie waarop het aankomt.
Heeft de genetische methode dan geen waarde? Zeker, als beschrijving van den weg, dien de Natuur, als in den tijd zijnde, volgt. Het leven vooronderstelt



het mechanisme, laten wij zien hoeveel mechanisme er in is en hoe het zich opheft tot het andere ervan: het organische. Dit is het andere ervan, het is dus met het mechanische in zekeren zin ident en die identiteit is na te gaan. Maar het leven is het andere ervan, niet eenvoudig uit het mechanisme te halen. De genetische methode wordt door de dialektische aangevuld: deze leert dat in het mechanisme en het organisme beide het ééne subject is, dat noodwendig in deze niet verder tot elkander te herleiden, met elkander te vereenzelvigen kategorien zich volbrengt.







AANTEEKENINGEN.
Blz. 11. Een existentie, onafhankelijk van den geest. Ook in den droom betrekt de geest zijn inhoud op een onafhankelijk van hem gegeven existentie. Maar straks, ontwaakt, ziet hij in dat die existentie er niet is, waan is. Anders is het met de realiteit waarmede het wakend bewustzijn te doen heeft. Deze vertoont in elk opzicht objectieven samenhang, bevestigt zich altijd en overal. Eerst wanneer zij blijkt zich te affirmeeren toont de voorstelling, de waarneming, die met haar te doen heeft, deze namen te verdienen en nu zegt de geest: het is zoo, d.w.z. het is iets anders dan inbeelding, het is niet louter in mij, het betreft iets transsiendents.
Ibidem. Indrukken die den gedachtengang storen. Dat associatie noch immanente ausaliteit hier is verklaren heeft von Eartmann aangewezen. Zie Kritische Grundlegung des transscendentalen Realismus. 3de druk. Hij noemt als voorbeeld het volgende: ik zit in een kamer, blader in een album met photographiën, plotseling hoor ik een schot. De laatste photographie, die ik bekeek voor het schot viel, gaf tot mijn gevolgde waarneming geen aanleiding. Krachtens associatie herinnert het schot mij aan m'n bevel dat ik gisteren den jager gaf om den ouden, blindend heemhond neer te schieten. Is nu mijn bevel van gisteren de oorzaak van de waarneming van het schot op dit oogenblik ? Maar daartusschen liggen 12 uren en binnen dien tijd is niets dat de door gescheiden voorstellingen kan verbinden. Of is mijn herinnering oorzaak van de waarneming van het schot? Neen, andersom: die herinnering bleek gevolg der



waarneming. Wil ik dus niet een immanente causaliteit aannemen die na 12 uren zonder bindend tusschenlid en zonder aanleiding (want de photo's waarin ik verdiept ben was die niet) werkt, dat moet ik iets anders dan immanente causaliteit aannemen en dit is de transscendente causaliteit, die nu m'n gedachtengang stoort.
Blz. 13. Het noöumenon existeert, afficeert den geest, zijn werking is op verschillende tijden verschillend, het is dus zelf veranderlijk, er is een substantie en er zijn accidenties aan te onderscheiden, uit de werkingen van het nooumenon leiden wij zyn wetmatige constructie af, zooals er voor geldt de quantiteit enz. M.a.w. het noöumenon is allerhande kategorie, die aan den geest voorafgaat, is de nog voorbewuste geest.
Blz. 42. Energiën. Het voorwerp is eigenlek een structuur van energiën, de laatste elementen die het samenstellen, zijn dit eveneens. Zulks opent voor de natuurphilosophie het uitzicht op een dynamische beschouwing der materie. Blijkt-nu (blz. 43) dat er een grens is aan de ontleding [al is alles in de voorstelling deelbaar tot het eindelooze, in werkelijkheid is het dit niet (blz. 25)], dan is hier de relatieve waarheid van het atoombegrip. Het atoom is het kleinste bestaanbare object dat, niet verder qualitatief ontleedbaar en ook quanlitatief niet meer te ontbinden, als object verzelfstandigde energie, dynamide is.
Blz. 45—46. Zelfontgrenzing. Ook waar in de natuur het geslachtelijk proces door deeling enz. geschiedt blijft de hier ontwikkelde kategorie gelden. De wijze waarop het individu dan echter tot de soort komt is eenigszins anders dan het in den tekst staat. Het is niet de wederzijdsche drang van twee individuen om zich als éen te stellen en dus de soort voort te brengen, het is de drang in het éene individu om zich van zijn eindigheid te bevrijden door in de veelheid in te gaan.
Blz. 47. Zelfherstelling — regeneratie. Een zeer belangrijk boek dat in elk opzicht onze dialektiek der biologische kategorien bevestigt en zeer veel feitenmateriaal bevat is van Von Hartmann: Das Problem des Lebens.
Men ziet daaruit hoe het Darimnisme moest falen, doordat het



de innerlijke, determineerende macht in de natuur, doordat het de Idee heeft miskend. En vooral heeft Hartmann betoogd, dat het vitalisme zich weer aankondigt en wel heeft moeten aankondigen; voor ons heeft het levensbeginsel, de levenskracht, niets geheimzinnigs, daar zij, blaken het ontwikkelde in tekst, in de rede ligt. Reinke's dominantenleer wordt op deze wijze nog iets anders dan een veel verklarende theorie of hypothese. De dominanten z^n overal de verbijzonderingen van het Begrip, die hare eigene verbijzonderingen en specificeeringen samenvatten als het heerschende subject — en ook dit wordt in onze logische uiteenzetting gededuceerd.
Blz. 49. De praktische idee bevordert het goede, gaat het slechte tegen. Heet het dan verder dat het goede onbereikbaar is, dan wil dit zeggen — voor de philosophie van den geest, waar over recht, moraliteit, staat, geschiedenis, etc. zal worden gehandeld : lo dat de wereld steeds beter wordt. Dit geeft ons moed en stelt ons zelfs den eisch het Ware, Goede, Schoone erin te bevorderen en aan een zuiverder cultuur, die moet komen, mede te werken. Ook hier dient de natuur den geest, men zie v. Embden's Darwinisme en Demokratie 1901, waar wordt aangetoond hoe de selectie in maatschappij andere paden kiest dan in de lagere schepping. Hier is de teleologie zichtbaar, en tevens blijkt dit het goed recht van alle hervormend streven. 2. beteekent, wat op blz. 49 te vinden is, dat het goede altijd het slechte vooronderstelt, dat dit tweede dus blijft, maar het blijft er om overwonnen te worden, en het is dus middel tot hooger, als zoodanig zelf ook alweer (teleologisch) goed. Het volmaakte is onbereikbaar, maar het is eeuwiglflk bereikt, het Koninkrijk Gods is gekomen en toch moet het voortdurend komen.
Blz. 52. Kegel 5. Dit hier is misschien minder duidelijk; bedoeld is het geschrift dat de lezer nu voor zich heeft.
Blz. 56. Het toeval in de natuur. Het anders-zijn der Idee is haar gesteld zijn in den trant der objectiviteit, welker momenten elkander uiterlijk zijn en die de innerlijke noodwendigheid der Idee weer tot eenheid zal brengen, wat ten slotte in despheer



van den absoluten geest geschiedt. Maar het elkander-uiterlijkzijn is voorondersteld, elk object wordt van alle kanten door andere bepaald en gewijzigd, ten opzichte van het object en van de bijzondere Idee, welks specificeering het is, is dit iets toevalligs, door welk toeval (zelf moment der noodwendigheid van het Begrip in het algemeen) zich het proces volbrengt. Zoo is er allerlei toeval in de natuur, allerlei dat den objecten toevalt, vandaar bonte veelvormigheid, duizenden en nogmaals duizenden soorten en exemplaren, wat den schijn geeft van verwarring, van het Begriplooze. Maar dieper schouwenden ontdekten ook hier de eenheid., en juist dit is de wijsgeerige attitude, die echter (zooals bij Goethe) heel wel de gestalte van intuïtie kan aannemen, ja is dezen trant allereerst noodig is, zal men den kosmos verstaan.
Vooronderstelt de geest de natuur, dan vooronderstelt hij ook het toeval der natuur. Er is dan ook in de geschiedenis heel veel toevallig. Toeval is uiterlijke noodwendigheid. In de wereld kruisen elkaar allerlei gebeurtenissenreeksen, die alle even noodzakelijk zijn. Maar ten opzichte van elkaar zijn zij onafhankelijk. Als ik te Amsterdam een vriend ontmoet dien ik in jaren niet had gezien, dan is het zeker noodwendig dat hij er kwam en ik er kwam op dit zelfde uur en op dezelfde plaats. Het was beide noodwendig krachtens onze intentie en de omstandigheden. Maar ten opzichte van elkaar hadden zijn intentie en mijn intentie geen onmiddellijk verband. Want wij hadden geen afspraak gemaakt elkaar te ontmoeten, dus zeggen wij terecht: wat is het toevallig dat wij elkaar hier nu zien.
Blz. 56. Mechanische verklaring. Zij heeft dus overal een woord mee te spreken, ook in de spheer van den geest. Er is een mechanisme der voorstellingen, er is een mechanisme van vraag en aanbod, er is een mechanisch verband tusschen productiewijze en ideeën aangaande recht, moraal, staat, kunst, religie enz. Maar de mechanische zienswijze is de hoogste niet op een gebied dat heel wat meer inhoudt dan de eigenlijke mechanica met haar massa's, bewegingen, druk, stoot, enz. In deze hoogere spheer is het mechanisme voorondersteld, het is



niet alles. Zie hiervoor Bolland Colleguim Logicum. Verder E. von Hartmann, Die Weltanschauuing der moderne Physik, in verband met het reeds gecriteerde werk van denzelfden schrijver: Das Problem des Lébens. Ook J. E. Erdmann Leib undSeeleen Adolf Lasson, Der Leib. Dr. A. H. de Hartog, De Redelijkhesd der Beligie, in het hoofdstuk: Natuurwetenschap.











WIJZE VAN UITGAAF.
De WIJSGEERIGE BLADEN verschijden op ongeregelde tijden in deeltjes van 4 a 5 vel druks.
Bij inteekening is de prijs gesteld op 50 cents
per deeltje.
Men verbindt zich voor minstens 4 achtereenvolgende deeltjes.