ABRAHAM KUYPER











Dr A. KUYPER
NAAR EEN SCHILDERIJ VAN HAVERMAN
Foto Huinink



' UNIVERSITEIT TE LEUVEN HOOGESCHOOL VOOR POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN
ABRAHAM KUYPER
DOOR
P. KASTEEL
Licenciaat in de Politieke en Sociale Wetenschappen
J. H. KOK N.V. KAMPEN - 1938



De boeken, die in de reeks van de Hoogeschool voor Politieke en Sociale Wetenschappen der Universiteit te Leuven verschijnen, zijn het persoonlijk werk van hun schrijvers, die er uitsluitend verantwoordelijk voor zijn.



WOORD VOORAF.
De ongedrukte bronnen vormen hoofdzakelijk stukken uit de archieven van: wijlen Dr A. Kuyper, berustend in het Kuyper-archief van het Dr A. Kuyperhuis te 's Gravenhage;
wijlen Jhr Mr A. F. de Savornin Lohman, berustend in het Algemeen Rijksarchief te 's Gravenhage;
wijlen Mgr Dr W. H. Nolens, toebehoorend aan Prof. Mr P. J. M. Aalberse, Minister van Staat, te 's Gravenhage.
Van sommige brieven van Dr Kuyper aan Jhr Lohman waren copieën aanwezig in het Kuyper-archief; zij zijn dan daaruit overgenomen; eveneens is geschied met de copie van Lohmans brief aan Schaepman bij diens priesterfeest. Brieven aan Schaepman zijn, op eigen testamentaire beschikking, vernietigd. Daarvan kon dus geen gebruik gemaakt worden, evenmin kon inzage worden genomen van Kuypers brieven aan anderen, tenzij die hij aan Lohman gericht heeft en voor bestudeering bereikbaar waren.
Oprechte dank zij hier betuigd aan Prof. Dr H. H. Kuyper te Bloemendaal en het Bestuur van de Dr Kuyperstichting; aan Prof. Jhr Mr B. C. de Savornin Lohman, te Utrecht, aan Staatsraad Prof. Mr P. J. M. Aalberse, te 's Gravenhage, aan Dr H. Colijn, Minister van Staat te 's Gravenhage, en aan Staatsraad Dr A. A. L. Rutgers te 's Gravenhage.
Voor de welwillende behulpzaamheid van de beambten van het Dr A. Kuyperhuis, Dr Schaepmanhuis, de Koninklijke Bibliotheek en de Bibliotheek der Tweede Kamer mag een woord van oprechte erkentelijkheid evenmin ontbreken.
Tenslotte moge ik mijn Hoogleeraren met warmte danken voor hun onderwijs, inzonderheid Professor Dr Fernand Van Goethem, wiens voortdurende belangstelling een spoorslag was, dit werk te voltooien.
De vriendschappelijke waardeering van den Uitgever, den Heer J. H. Kok, en zijn belangstelling in het werk over den man, met wien hij door zulke bijzondere banden verbonden is geweest, zijn slechts overtroffen door het geduld, dat hij den schrijver heeft betoond.
's Gravenhage, 17 November 1938.







BIBLIOGRAPHIE.
I. Onuitgegeven Bronnen. Brieven en uittreksels van brieven van:
Alphen, van, J. aan:
Dr A. Kuyper, 269.
Bavinck, Prof. Dr H. aan:
Dr A. Kuyper, 189. 198. 201. 216. 325.
Beaufort, Godin de, Jhr MrK.A. aan: Dr A. Kuyper, 146. 147.
Beernaert, Aug. aan:
Dr A. Kuyper, 279.
Bentinck, W. F. K. H. Graaf, 282.
Berch van Heemstede, Dr J. aan: Dr A. Kuyper, 92.
Bergansius, J. W. aan:
271.
Brom, Dr Gisb. aan:
Dr A. Kuyper, 325.
Bronsveld, Dr A. W. aan: Dr A. Kuyper, 39. 86. 89. 247.
Brunetière, Ferdinand, aan: Dr A. Kuyper, 275.
Bückmann, L. aan:
Dr A. Kuyper, 320.
Bylandt, Graaf F. van, aan: Dr A. Kuyper, 147.
Bijvanck, Dr W. G. C. aan: Dr A. Kuyper, 288.
Chantepie de la Saussaye, Prof. D. aan : Dr A. Kuyper, 83.
Colijn, Dr H. aan:
Dr A. Kuyper, 303. 305. 310. 324 333. 335. 336.
Cort v. d. Linden, Prof. Mr. P. W. A. aan:
Dr A. Kuyper, 333.
Dedem, van, Alex. Baron, aan: Dr A. Kuyper, 143. 168.
Diekema, G. J. aan:
Dr A. Kuyper, 291.
Doedes, Prof. Dr J. I. aan: Dr A. Kuyper, 21. 44. 84.
Domela Nieuwenhuis, F. aan: Dr A. Kuyper, 143.
Elout, C. K. aan:
Dr A. Kuyper, 228.
Elout van Soeterwoude, Mr P. J. aan: Dr A. Kuyper, 55. 57. 91. 92. 170.
Fabius, Prof. Mr D. P. D. aan: Dr A. Kuyper, 198.
Fruin, Prof. Dr R. aan:
Dr A. Kuyper, 21. 57. 125. 248.
Geer, de, B. J. L. Baron aan: Dr A. Kuyper, 87,151.166. 204. 246.
Gheel Gildemeester, van, Dr F. aan: Dr A. Kuyper, 168.
Gunning, Prof. J. H. aan:
Dr A. Kuyper, 33. 34. 37. 38.83. 248.
Gunning, Dr J. H. aan: Dr A. Kuyper, 38.
Hartog, de, Prof. Dr A. H. aan: Dr A. Kuyper, 320.
Heemskerk, Mr Theo, aan:
Dr A. Kuyper, 56. 59. 60. 164. 198. 218. 322. 323. 324.
Heuvel, van der, Prof. Dr J. aan: Dr A. Kuyper, 279. 280.
Hirsch, B. J. aan:
Dr A. Kuyper, 296.
Hoedemaker, Prof. Dr Ph. aan: Dr A. Kuyper, 53. 56. 64. 257.
Hooykaas, Dr Is. aan:
Dr A. Kuyper, 12. 21. 46. 84. 143. 162. 246.
Hovy, W. aan:
Dr A. Kuyper, 215. 249. 270.
Hubert, Prof. E. aan:
Dr A. Kuyper, 280.
Huet, Ds P. aan:
Dr A. Kuyper, 204.
Idenburg, A. W. F. aan:
Dr A. Kuyper, 302. 304. 305. 306. 307. 308. 309. 310. 315. 323. 324 325. 330. 333. 334.
Kappeijne van de Coppello, Mr J. aan: Dr A. Kuyper, 57. 58. 59. 66. 85.



BIBLIOGRAPHIE
88. 89. 92. 113. 119. 135. 247. Kater, Klaas, aan:
Dr A. Kuyper, 203.
Kern, Prof. Dr H. aan:
Dr A. Kuyper, 290.
Keuchenius, Mr L. W. C. aan: Dr A. Kuyper, 121. 129. 137. 138. 139. 147. 151. 152.
Kruyt, J. H. aan:
Dr A. Kuyper, 41.
Kuenen, Prof. Dr A. aan:
Dr A. Kuyper, 247.
Kuyper, Dr Abr. aan:
H. M. de Koningin, 271. 322. Antirevolutionaire Fractie, 125.
I. D. Franssen v. d. Putte, 131. Prof. J. H. Gunning, 37. 38. H. de Leur, 108.
Centraal Comité, 41. 335.
Mr J. A. Loeff, 325.
Jhr. Mr. A. F. de Savornin Lohman, 92. 101. 104. 105. 106. 108. 110. 111. 112. 114. 115. 120. 121. 124. 126. 128. 129. 130. 153. 157. 165. 180. 181. 183. 184. 185. 186. 197. 199. 270. 332.*)
Kuyper, Mevrouw, aan:
Dr A. Kuyper, 107.
Lacheret, Ds E. aan:
Dr A. Kuyper, 287.
Ladeuze, Mgr. Dr P. aan:
Dr A. Kuyper, 280.
Linden, van der, J. H. aan:
Dr A. Kuyper, 43.
Loeff, Mr J. A. aan:
Dr A. Kuyper, 231. 262. 319. 321. Lynden, van, Mr R. Melvil, Baron, aan:
Dr A. Kuyper, 232. 236. 238. Mackay, Mr Aeneas Baron, aan: Dr A. Kuyper, 71. 145. 148. 150. 153. 166. 226. 227.
Marez Oyens, de, Mr J. C. aan:
Dr A. Kuyper, 266. 319.
Muurling, Prof. W. aan:
Dr A. Kuyper, 16.
Oosterzee, van, Prof. Dr J. J. aan:
Dr A. Kuyper, 36. 44.
Pierson, Mr N. G. aan:
Dr A. Kuyper, 221.
Poesiat, B. aan:
Dr A. Kuyper, 203.
Pijnacker Hordijk, Mr C. aan:
Dr A. Kuyper, 247.
Ronkel, van, Dr Ph. aan:
Dr A. Kuyper, 53. 56. 136. Rutgers, Prof. Dr F. L. aan:
Dr A. Kuyper, 38. 325.
Ruijs de Beerenbrouck, Jhr. Mr Charles, aan:
Dr A. Kuyper, 333. 335.
Savornin Lohman, de, Jhr. Mr A. F., aan:
Dr A. Kuyper, 37. 38. 46. 60. 61. 63. 90. 91. 101. 105. 107 t/m 115. 117. 118. 119. 120. 121. 123. 124. 126 t/m 130. 131. 135. 136. 137. 139. 140. 141. 142. 145. 148. 149. 150. 154. 156. 160. 165. 166. 167. 169. 170. 171. 172. 174. 176 t/m 180. 182. 184. 186 t/m 189. 196. 198. 228. 231. 232. 236. 246. 255. 256. 262. 269. 270. 309. 321. 328 t/m 332. Dr H. J. A. M. Schaepman, 210. Schaepman, Mgr Dr H. J. A. M., aan: Jhr Mr T. A. van Asch van Wijck, 124.
Dr A. Kuyper, 130. 142. 167. 217. 219. 221. 223. 227. 240. 267. Dr W. H. Nolens, 217. 218. 219. 222. 223. 250.**)
Jhr. Mr A. F. de Savornin Lohman, 68. 125. 130. 142. 151. 169. 202. 211. 212. 213. 214. 220. 221. 222. ***) Schimmelpenninck van der Oye, A. Baron, aan:
Dr A. Kuyper, 147. 263. 321. Scholten, Prof. Dr J. H. aan:
Dr A. Kuyper, 46. 242. Toorenenbergen, van, Prof. Dr J. J. aan:
Dr A. Kuyper, 36.
Visser, de, Dr J. Th. aan:
Dr A. Kuyper, 270.
Ylugt, van der, Prof. Mr W., aan:
Dr A. Kuyper, 247.
Vries, de, Prof. Dr Math. aan:
Dr A. Kuyper, 15. 86.
Waal Malefijt, de, J. H. aan:
Dr A. Kuyper, 310.
Woltjer, Prof. Dr J. aan: Dr A. Kuyper, 320. 323.
*) Ten deele ontleend aan het archief van Jhr Mr A. F. de Savornin Lohman. Terloops in dit boek geciteerde brieven zijn niet alle vermeld.
**) Ontleend aan het archief van Mgr Dr W. H. Nolens.
***) Ontleend aan het archief van Jhr Mr A. F. de Savornin Lohman.



BIBLIOGRAPHIE
II. Lijst van geraadpleegde werken.
Aalberse, Prof. Mr P. J. M.
Christelijke Politiek, Leiden, 1905. Aalders, Prof. Dr W. J.,
Dr A. Kuyper, Haarlem, 1921. De roep der Kerk, Leiden, 1936. Neutraliteit, Baarn, z.j.
Aengenent, Mgr J. D. J.
De sociale vereenigingen en de politiek, Leiden, 1917.
Alkema, Ds B.
Artikel 123 R.R. in Antirevolutionaire Staatkunde, Jrg. I, 1924— 1925, bl. 275, vlgd.
Anema, Prof. Mr A. en Limburg, Mr J.
Het Ministerie-Kuyper, Baarn, '05. Leider en leiding in de A.R. Partij, Amsterdam, 1915.
Ariëns, Mgr Dr Alphons.
Dr H. J. A. M. Schaepman, Haarlem, 1889.
Banning, Dr W.
Theologie en Sociologie, Assen, 1889.
Bavinck, Prof. Dr H.
V erzamelde Opstellen, Kampen, 1921.
Beaufort, de, Jhr Mr J. A. A.
Vijftig jaren uit onze geschiedenis, A'dam, 1928.
Beekenkamp, Dr C.
Bedrijfsorganisatie van antirevolutionair standpunt beschouwd, Rotterdam, 1932.
Belloc; Hilaire.
The crisis of our Civilisation, Londen, 1937.
How the reformation happened, Londen, 1934.
Benedictus XV, Paus.
Actes de, Parijs, I en II, 1924—1926. Benoist, Charles.
Souvenirs, I en II, Parijs, 1932— 1933.
Bensdorp, Th. F., C.ss.R.
Apologetica, I, II, Hl, A'dam, 1918—1922.
Binnerts, Ds A.
De Kerk in onzen tijd in Nederland, A'dam, z. j.
Boersema, Dr K. H.
De historische samenhang tusschen liberalisme en modernisme, Vox
Theologica, Assen, 1935 (Jrg. VI, 6, bi. 137, vlgd.).
Boissevain, Dr W. Th. Een christelijke staat. Uit de nalatenschap van dr Ph. J. Hoedemaker, A'dam, 1935.
De Kerk en de nationaal-socialistische staat, A'dam, 1935.
Blok, Prof. Dr P. J.
Geschiedenis van het Nederlandsche Volk, dl. IV, Leiden, 1915. Blumberger, J. P. De Nationalistische beweging in Nederl. Indië, Haarlem, 1931.
Bois, du, de Vrolylande, K., S.J. Volksverheffing in Nederland, Leuven, 1924.
Bosse, van, Mr P. P.
Een practische beschouwing van het Restitutiestelsel, 's Gravenhage, 1875.
Bouwman, Dr M.
Voetius over het gezag der Synode, Amsterdam, 1937.
Bridgett, T. E., C.ss.R.
Life of Thomas More, London, 1935.
Brillenburg Wurth, Dr G. J. H. Scholten als systematisch theoloog, diss. V. U. 1927.
Brom, Prof. Dr Gerard.
Romantiek en Katholicisme in Nederland, Groningen, 1926. De dominee in onze litteratuur, Utrecht, 1926.
Schaepman, Haarlem, 1933.
Herleving van de wetenschap in katholiek Nederland, 's Gravenhage, 1930.
Een eigen hogeschool, 's Hertogenbosch, 1921.
Brom, Dr Gisbert.
Dr H. J. A. M. Schaepman, Haarlem, 1903.
Bronsveld, Dr A. W. (Fidelio). Herinneringen, Rotterdam, 1902. Souvenirs, Amsterdam, 1918. Brugmans, Dr I. J.
Thorbecke, Haarlem, 1932.
Brugmans, Prof. Dr H.
Geschiedenis van Nederland, Amsterdam, 1938.
Bruijne, de, J. A. en N. Japikse.



BIBLIOGRAPHIE
Staatkundige geschiedenis van Nederland, dln. I—VI, Leiden, z.j. Burke, E.
Reflections on the French Revolution, Londen, 1912, editie Dent. Buys, Prof. Mr J. Th.
Studiën over Staatkunde en Staatsrecht, dl. I, II, Arnhem, 1895. Casimir, Prof. R.
Abraham Kuyper, De Opbouw, Assen, 1937, Jrg. 20, 6, bl. 175, vlgd. Chambers, Prof. R. W.
Thomas More, Londen, 1935. The place of Saint Thomas More in English literature and history, Londen, 1937.
Chantepie de la Saussaye, Prof. D. La crise religieuse en Hollande, Leiden, 1860.
Het Protestantisme als politiek beginsel, Rotterdam, 1871.
Chesterton, G. K.
De Geschiedenis van mijn leven, Voorhout, 1937.
Colijn, Dr H.
Saevis tranquillus in undis, A'dam, 1934.
Levensbericht van Dr A. Kuyper, Kampen, 1923.
Koloniale vraagstukken, Amsterdam, 1928.
Colijn, Dr H. e. a.
Schrift en Historie, Kampen, 1929. Cremer, Mr. J. T.
Levensbericht van Mr J. P. R. Tak van Poortvliet, Leiden, 1904. Davids, A. B.
Een midden-eeuwer in onze dagen, Baarn, 1909.
Deckers, Mr Dr L. N. e. a.
Dr Nolens, Utrecht, 1927. Deventer, van, Mr Ch. e. a.
Wat willen de vrijzinnigen ? Doetinchem, 1905.
Diepenhorst, Prof. Mr P. A. Dr A. Kuyper, Haarlem, 1931. Onze Strijd in de Staten Generaal, Amsterdam, 1927/29. Ons Isolement, Kampen, 1935. Groen van Prinsterer, Kampen, 1932.
Diepersloot, Ds J. en E. L. Smelik. Plaats en Koers der Gereformeerde Kerken in hersteld verband, Baarn, 1937.
Donk, van der, W. A.
Hoofdstukken uit de geschiedenis van het bijzonder H. O., Amsterdam, 1924.
Douwes, G. F. J.
Staatkundige Geschiedenis van Nederland, Amsterdam, 1906.
Duguit, L.
Souveraineté et Liberté, Paris,
1922.
Paris, 1922.
Eerdmans, Prof. Dr B. D.
Een R.K. Universiteit, Baarn, 1913. Eijkman, Dr H. J. E.
De bijzondere toelating van art. 177 van de Wet op de Staatsinrichting van Nederl. Indië, Utrecht, 1935. Faulhaber, von, Kardinaal, M. Judentum, Christentum, Germanentum, München, 1933.
Fortman, Mr B. de Gaay.
Pieter Elout van Soeterwoude, A.R. Staatkunde, driem. 1938, bl. 46. Geurts, P.
Gestalten en Gedachten, A'dam,
1923, bl. 199, vlgd.
Görris, Dr G., S.J.
Dr W. J. F. Nuyens, Nijmegen, 1908.
Gosses, J. H. en N. Japikse.
Handboek tot de Staatkundige Geschiedenis van Nederland, Den Haag, 1920.
Grinten, van der, Prof. Mr J.
Verspreide Opstellen, Nijmegen, 1934.
Groen van Prinsterer, Mr G.
Briefwisseling met Dr A. Kuyper, Kampen, 1937.
La nationalité religieuse en rapport avec la Hollande et 1'alliance évangélique, Amsterdam, 1867. De Maatregelen tegen de afgescheidenen aan het staatsregt getoetst, Leiden, 1837.
Le Parti Anti-Revolutionnaire et confessionnel dans 1'Eglise Réformée des Pays Bas, A'dam, 1860. Adviezen in de Tweede Kamer, II, Utrecht 1857.
Grosheide, D.
Catalogus van geschriften en stukken betreffende de doleantie, z.j. en pl. v. uitg.
Grosheide, Prof. Dr F. W.
Kuypers Geloofsstuk, Kampen, 1937. Haitjema, Prof. Dr Th. L. e. a.



BIBLIOGRAPHIE
De doleantie herdacht in Onder Eigen Vaandel, Jrg. 11, 3—4, Wapeningen, 1936, bi. 169 vlgd.
Hans, D.
De man der kleine Luyden, Rotterdam, z. j. (1905).
Hartogh, den, Prof. Dr G. M.
Groen van Prinsterer en de verkiezingen van 1871, Kampen, 1933. Dr Kuypers standpunt tegenover het gezantschap bij het Vaticaan, in Antirev. Staatk., jrg. 2, 1926, bl. 84, vlgd.
Dr Kuypers standpunt inzake de verhouding van de overheid tot de natuurlijke Godskennis, t.a.pl. jrg. 3, 1927, bl. 185, vlgd.
Dr Kuypers standpunt inzake de verhouding van Staat en Kerk, t.a.pl. jrg. 4, 1928, bl. 1, vlgd.
Heemskerk, Mr Th.
De correspondentie over het ontslag, Amsterdam, 1896.
Een woord over de genummerde driestarren van Dr Kuyper, Rotterdam, 1915.
Hepp, Prof. Dr V.
De dogmatische beteekenis van Dr A. Kuyper, Vox Theologica, April 1936, bl. 89, vlgd.
Dr H. Bavinck, A'dam, 1921. Herderscheê, Dr J.
De moderne godsdienstige richting, Amsterdam, 1904.
Hollis, C.
Thomas More, Londen, 1937.
Houten, van, Mr S.
Vijf en twintig jaren in de Kamer, II, III en IV, 1908—1915.
Liberaal of Pauselijk Staatsbeleid, Haarlem, 1915, bl. 186, vlgd. Huijsmans, Prof. Dr R. H. A. De doleantie in Apologetisch Leven, Utrecht, October 1936, bl. 1 vlgd. Jong, de, Mgr Dr J.
Kerkgeschiedenis, Nijmegen, 1937, deel IV.
Kaag, Prof. H. A.
Handelspolitiek, Voorhout, 1930. Kleintjes, Prof. Mr Ph. Staatsinstellingen van Nederlandsch Indië, Amsterdam, 1917.
Knappert, Prof. Dr L.
Geschiedenis der Nederl. Hervormde Kerk, I en II, A'dam, 1911—1912. Koffijberg, Ds H.
Gij Calvinisten, Amsterdam, 1915. Opruiing? Amsterdam, 1915. De internationale strekking van het Calvinisme, A'dam, 1916.
Kok, J.
Meister Albert en zijn zonen, Kampen, 1934.
Kol, van, Ir H. H.
Nederlandsch Indië in de Staten Generaal, 's Gravenhage, 1911.
Kors, O.P., Prof. Dr J. B. Katholicisme en democratie, De Opbouw, 1937, nr. 10—11, bl. 293. Kramer, G.
Het verband tusschen doop en wedergeboorte, A'dam, 1897, met inl. van Dr A. Kuyper.
Kuenen, Prof. Dr A.
Levensbericht van J. H. Scholten in Jaarb. Kon. Ak. 1885, bl. 85, vlgd. Het Oude Testament, Leiden, I en II, 1901.
De godsdienst van Israël, Haarlem, 1870, I en II.
Kuyper, Dr Abraham.
Antirevol. Staatkunde, Kampen I en II, 1916—1917.
Parlementaire Redevoeringen, Amsterdam, 1908—1910, dl. I—IV. Rome en Dordt, Amsterdam, 1876. Confidentie, A'dam, 1873. Verflauwing der grenzen, Amsterdam, 1892.
Hedendaagsche Schriftcritiek, Amsterdam, 1881.
Ons Program, A'dam 1879, groote editie.
Predikatiën, 1867—1873, Kampen, 1913.
Het Modernisme, Amsterdam, 1871. The Antithesis between symbolism and revelation, Amsterdam, 1899. Disquisitio Historico-Theologica exhibens Joannis Calvini et Joannis a Lasco De Ecclesia sententiarum inter se compositionem, Amsterdam, 1862.
J. a Lasco Opera, tam edita quam inedita, Amsterdam, 1886. Starrenflonkering, A'dam, 1932. De Drie Formulieren van Eenigheid, Kampen, 1897.
Een Geloofsstuk, Kampen, 1912.
Drie kleine vossen, Kampen, 1901. Wat moeten wij doen?, Culemborcr, 1867.



BIBLIOGRAPHIE
De Kerkelijke Goederen, Amsterdam, 1896.
Kerkvisitatie te Utrecht, Amsterdam, 1868.
Toelichting der Memorie, Utrecht,
1868.
De werking van art. 23, A'dam,
1869.
De Vrijmaking der Kerk, Amsterdam, 1870.
Strikt genomen, Amsterdam, 1880. Revisie der Revisielegende, Amsterdam, 1879.
De Schrift het Woord Gods, Tiel, 1869.
Bedoeld noch gezegd, A'dam, 1885. Het vergrijp der Zeventien Ouderlingen, Amsterdam, 1872.
Eenige Kameradviezen uit de jaren 1874 en 1875, Amsterdam, 1890. Tractaat van de Reformatie der Kerken, Amsterdam, 1883.
Inleiding op de Institutie, Doesburg,
1889.
Het Dreigend Conflict, Amsterdam, 1887.
Het Conflict gekomen, Amsterdam, 1886.
Laatste woord, A'dam, 1886. Dr A. Kuyper voor de Synode, Amsterdam, 1886.
Separatie en Doleantie, Amsterdam,
1890.
De Gemeene Gratie, Kampen, 1932. Encyclopaedie der H. Godgeleerdheid I—III, Kampen, 1909. Het Calvinisme, A'dam, 1899. Onnauwkeurig, A'dam, 1889. Tweeërlei vaderland, A'dam, 1887. De Nutsbeweging, A'dam, 1869. Het beroep op het volksgeweten, Amsterdam, 1869.
Mr L. W. C. Keuchenius, Haarlem, 1895.
Volharden bij het ideaal, Amsterdam, 1901.
Wij Calvinisten, Amsterdam, 1909. De Bartholomeusnacht, Amsterdam, 1872.
Dictaten Dogmatiek, Kampen, 1910, inzonderheid dl. V.
Starrentritsen, Kampen, 1915. Maranatha, Amsterdam, 1891. Ons instinctieve leven, A'dam, 1904. De wortel in de dorre aarde, Kampen, 1916.
Band aan het Woord, A'dam, 1899. De Arbeiderskwestie en de Kerk, Amsterdam, 1871.
Handenarbeid, Amsterdam, 1889. Het Sociale vraagstuk en de Christelijke Religie, Amsterdam, 1891. Christus en de sociale nooden, Amsterdam, 1895.
Verplichte Verzekering, Maassluis,
1906.
De Vleeschwording des Woords, Amsterdam, 1887.
Wat nu? Kampen, 1918.
De Kleyne Luyden, Kampen, 1917. Heilige Orde, Kampen, 1913.
Om de Oude Wereldzee, Amsterdam,
1907.
De Leidsche Professoren, Amsterdam, 1879.
Welke zijn de vooruitzichten van de studenten der Vrije Universiteit? Amsterdam, 1882.
Is er aan de publieke Universiteit te onzent plaats voor een faculteit der theologie? Amsterdam, 1890. Eer is teer, Amsterdam, 1889. Evolutie, Amsterdam, 1899. Het groote keerpunt, Dordt, 1909. Het Calvinisme, oorsprong en waarborg onzer constitutioneele Vrijheden, Amsterdam, 1874.
De Positie van Nederland, Kampen, 1917.
De Crisis in Zuid-Afrika, A'dam, 1900.
Varia Americana, A'dam, 1899. Liberalisten en Joden, Amsterdam, 1878.
Twaalf oud-patriarchen, Kampen, z. j.
Zijn uitgang te Jeruzalem, Amsterdam, 1900.
Gomer voor den Sabbath, Amsterdam, 1889.
Afgeperst, Kampen, 1912. De Zending naar de Schrift, Amsterdam, 1871.
Bilderdijk in zijn nationale beteekenis, Kampen, 1906.
De Meiboom in de Kap, Kampen, 1913.
Nog in den band van voorheen, Kampen, 1917.
Sociale organisatie onder eigen banier, Den Haag, 1908.
Zelfstandig gemeentewezen, Den



BIBLIOGRAPHIE
Haag, 1908.
Kuyper, A. — Gedenkboeken, 1897, 1907, 1921, 1937.
Kuyp#er, Prof. Dr H. H. e. a.
De Reformatie van 1886, Kampen, 1936.
Kuyper, Mej. H. S. S. De levensavond van Dr A. Kuyper, Kampen, 1921.
Dezelfde en Kuyper, J. H. Herinneringen van de Oude Garde, A'dam, 1922.
Kuiper, J. F.
Geschiedenis van het Christelijk Lager Onderwijs in Nederland, Groningen, 1904.
Langendijk, D.
De schoolstrijd in de eerste jaren na de wet van 1857, Kampen, 1937. Leek, van der, H. en. a.
Gedenkboek Societas Studiosorum Reformatorum, A'dam, 1936. Leemans, V.
Politieke Sociologie, Kortrjjk, 1936. Het nieuwe front, Overveen, 1933. Leeuw, de, Mr A. S.
Nederland in de wereldgeschiedenis, Zeist, 1936.
Leroy Vogel, Dr.
Die politischen Ideen Abraham Kuyper und Seine Entwicklung als Staatsmann, Würzburg, 1937. Lichtervelde, de, L. Comte.
Leopold II, Brussel, 1926.
Lith, van, F. S. J.
De politiek van Nederland ten opzichte van N. I., Den Bosch, z. j. Loisy, Prof. Dr Alfred.
Mémoires, I—III, Parijs, 1930—'31. Malsen, van, H.
A. F. de Savornin Lohman, Terneuzen, 1924.
A. F. de Savornin Lohman, Haarlem, '31.
Mok, Mr S.
Arbeidsrecht, Amsterdam, 1936. Mozley, A.
Letters and Correspondence of John Henry Newman, I—II, Londen, 1920.
Morley, John.
Life of W. E. Gladstone, I—III, Londen, 1912.
Muller, A., S.J.
Principes chrétiens et colonisation, Bruxelles, 1927.
Nijhoff, D. C.
Dr Schaepman in de Tweede Kamer der Staten Generaal, z. j. en plaats van uitg.
Oud, Mr P. J.., e. a.
De geschiedenis der antithetische partijgroepeering, De Opbouw, 1938, nr. 11—12, bl. 387, vlgd.
Oudenrijn, v. d., Prof. Dr M. A., O.P. De prophetiae charismate in populo Israelitico, Roma, 1926.
Oort, Prof. Dr H.
Levensber. Is. Hooykaas, Handel.Mij Ned. Lett., Leiden, 1894, 1—48. Palache, Prof. Dr J. L. De Hebreeuwsche Litteratuur, Amsterdam 1935.
Persijn, Prof. Dr J.
Dr Schaepman, I en II, Utrecht 1912—1916; III, Den Haag, z. j. Pierson, Prof. Dr Allard.
Studiën over J. Kalvijn, A'dam, 1881. Verspreide Geschriften, I—VIII, Den Haag, 1902—1908.
Nieuwe Studiën over Joh. Kalvijn, A'dam, 1883.
Studiën over J. Kalvijn, derde reeks, A'dam, 1891.
Quinet, E.
Marnix de Sainte Aldegonde, Parijs 1854.
Reitsma, Prof. Dr J.
Geschiedenis der Hervormde Kerk, Groningen, 1893.
Reyers, Mr H. H.
Het ambt van de overheid en de gemeene gratie naar Dr A. Kuyper, Antirev. Staatk. jrg. 11, 1935, bl. 333.
Ridderbos, Prof. Dr J.
Dr Kuyper en de Wetenschap, Aalten, 1938.
Roessingh, Prof. Dr K. H. Het modernisme, Haarlem, 1922. De moderne theologie in Nederland, Groningen, 1914.
Rullmann, Dr J. C.
Abraham Kuyper, Kampen, 1928. Kuyper-bibliographie, I, Den Haag, 1923; II, Kampen, 1929.
De Doleantie in de Ned. Herv. Kerk der 19e eeuw, A'dam, 1916.
De Vrije Universiteit, A'dam, 1930. Kuyper, Lohman, Hoedemaker, Antirev. Staatk., jrg. 8, 1933, bl. 39, vlgd. De coalitie en het kabinet-Kuyper,



BIBLIOGRAPHIE
t.a.pl. (Driem.) jrg. 5, 1931, bl. 205, vlgd.
Rüter, Dr A. C. J.
De Spoorwegstaking van 1903, Leiden, 1935.
Rutgers, Prof. Dr F. L.
Levensber. van Mr L. Keuchenius, Handel.Mij Ned. Letterk., Leiden, 1894—1895, bl. 243—299.
Rutgers, Prof. Mr V. H. e. a.
De Reformatie van 1886, Kampen, 1936.
Sassen, Prof. Dr F.
Het Recht tot „opstand", Utrecht, 1936.
Savornin Lohman, de, Jhr Mr A. F. Verzamelde Opstellen, dln. I—V, Den Haag, 1923.
Bijdrage tot de geschiedenis der Christelijk Historische Unie, dln I—II, Den Haag, z. j.
Onze Constitutie, Utrecht, 1907. De Staatsschool en de Roomsche Kerk, Utrecht, 1875. Aan Neerlands anti-clericalen, Utr. 1875.
Aan Z.E. Mr J. Kappeyne van de Coppello over de grondwettigheid eener neutrale openbare school, 1878. Gezag en Vrijheid, Utrecht, 1874. De School, waaraan de natie gehecht is, Amsterdam, 1876.
Calvijn en Rome, Den Haag, 1927. Volk en Overheid, Den Haag, 1893. De Pacificatie, A'dam, 1889. De aanval op Seinpost en mijn antwoord, Utrecht, 1895. De Scheidslijn, Den Haag, 1922. Naar de Kerk of naar het Evangelie? Utrecht, 1924.
Een valsche leuze, Den Haag, 1894. Partij of Beginsel, Den Haag, 1892. Ontoerekenbaar? A'dam, 1886. Schaepman, Mgr Dr H. J. A. M. Menschen en Boeken, Utrecht, I-IV, 1896—1903.
Chronica, Utrecht, 1901—1903. De Rechterzijde en de persoonlijke dienstplicht, Utrecht, 1890.
Rerum Novarum, Utrecht, 1891. Schaper, J. H.
Een halve eeuw van strijd, Groningen, II, 1935.
Schelven, van, Prof. Dr A. A.
Het „heilige recht van den opstand", Kampen, 1920.
Schoch, Dr S.
Calvijns beschouwing over Kerk en Staat, Groningen, 1902.
Scholten, Prof. Dr J. H.
De leer der Hervormde Kerk in hare grondbeginselen, I en II, Leiden, 1848—1850.
Severijn, Prof. Dr J.
Artikel 36 van de Ned. Geloofsbelijdenis in Antirev. Staatk. I, jrg. 1924—1925, bl. 261.
Shane Leslie,
H. E. Manning, Londen, 1921. Slotemaker de Bruine, Prof. Dr J. R.
Abraham Kuyper, Berlin, 1932. Smeenk, C.
Christelijk Sociale Beginselen, II, Kampen, 1936.
Snouck Hurgronje, Prof. Dr Chr. Colijn over Indië, Amsterdam, 1928. Verspreide Geschriften, Bonn, I-III, 1923.
Staaij, van, Dr J.
De Katholieke Partij en de Handelspolitiek, Amsterdam, 1933. Struijcken, Prof. Mr A. A. H. De hoofdtrekken van Nederlands buitenlands beleid, Gouda, 1923. Tal, J.
Jood en Jodendom, Rotterdam, 1916. Thomas van Aquino, St.
Summa Theologica.
De regimine Principum.
Troelstra, Mr P. J.
Gedenkschriften, Amsterdam, II, 1923.
Veraart, Prof. Mr J. A.
Opstellen over politiek, Amersfoort, z. j.
Verkade, Dr W.
Overzicht der staatkundige denkbeelden van J. R. Thorbecke, Arnhem, 1935.
Vermeulen, Dr P. J. F.
De Katholieken in Nederland en hunne bondgenooten, Amsterdam, 1891.
Verschave, Prof. P.
La Hollande politique, Paris, 1910. Visser, de, Dr J. Th.
Kerk en Staat, I—III, Leiden, 1927. Visscher, Prof. Dr H.
Na eer en staat, Maassluis, 1916. Vliegen, W. H.
Oorsprong, geschiedenis en hedendaagsche stand der sociale bewe-



BIBLIOGRAPHIE
ging, Amsterdam, 1931.
Vlijmen, van, B. R. F.,
De politiek der Nederlandsche Katholieken, Den Bosch, 1892. Vollenhoven, van, Prof. Mr C. Verspreide Geschriften, 's Gravenhage I—III, 1934.
Staatsrecht Overzee, Leiden, 1934. Vos, Dr G. J.
Groen van Prinsterer en zijn tijd, I en II, Dordrecht, 1886—1891. Het keerpunt in de jongste geschiedenis van Kerk en Staat, Dordrecht 1887.
Vries, de, Prof. Mr C. W.
De Liberale staat en de regeeringsvoorstellen, Rotterdam, 1936.
Vries, de, Mr T. J.
G. Groen van Prinsterer, Leiden 1908.
Wal, van der, Dr S. L. De motie-Keuchenius, Gronincren 1934.
Ward, Maisie,
The Wilfrid Wards and the Transition, I en II, Londen, 1934—1937. Ward, Wilfrid,
Life of cardinal Newman, Londen 1921.
Weideren Rengers, Baron v., Mr W. J. Schets eener parlementaire geschie¬
denis, 1906.
Welie, van, Dr B. F. E.
Thomas van Aquino en Johannes Bodinus, Nijmegen, 1936.
Weiter, Ch. e. a.
Idenburg, Kampen, 1935.
Wiardi Beekman, Dr H. B.
Troelstra de Ziener, Amsterdam, 1
Wilde,'w„ S.J.
Groen van Prinsterer, Studiën, nieuwe reeks, dl. 52, bl. 317 vlgd.; Groen van Prinsterer als historicus', dl. 53, bl. 107.
Wilde, de, Mr J. A.
Den leider trouw, Goes, 1909.
Wilde, de, Dr W. J.
Geschiedenis van afscheiding en doleantie, Wageningen, 1934. Winckel, Ds W.
Leven en arbeid van Abraham Kuyper, Amsterdam, 1919.
Winkler, Johan,
De grote ontmoeting, A'dam, 1937. Witlox, Mgr Dr J.
Varia Historica, De Bosch, 1936. De Katholieke Staatspartij, Den Bosch, I en II, 1919—1927.
Yonge, Miss,
The Heir of Redclyffe, Leipzig, 1855. vol. CCCXIX, ed. Tauchnitz.



als de negentiende bij zijn geboorte was gepasseerd. Bewust omspande zijn sterke leven een periode van ruim zestig jaren, waarin, mede door hem, de ingrijpendste veranderingen plaats hadden. In die gebeurtenissen, voor zoover zij ons land betroffen, speelde Kuyper een groot spel. Wie zijn leven overziet, moet erkennen, dat hij gedurende de twintigste eeuw een van de domineerende figuren is geweest van Nederland. Van zijn leeuwenklauw draagt ons moderne nationale leven, dat eigenlijk pas in zijn mannelijken leeftijd begon, het onuitwischbare merk. Zijn overweldigende persoonlijkheid werpt in ons land haar reusachtige schaduw over heel de tweede helft van de twintigste eeuw. Hij was een regenereerende, organiseerende en reformeerende figuur. Zonder hem is ons kerkelijk, ons wetenschappelijk leven en onze staatkundige ontwikkeling onverklaarbaar. Ons sociale en journalistieke streven, onze taal, geheel ons cultureele leven hebben de scheppende kracht van zijn origineelen geest ondergaan.
Kuypers persoonlijkheid, agressief en intransigent, democratisch en toch ook dictatoriaal en aristocratisch,"sneed als een ploeg door harten en hersens. Zij wekte de tegenstrijdigste gevoelens, zoodat de hartstochten rond zijn persoon en werk nog niet tot bedaren zijn gebracht. Hij staat als een toren in ons landschap; zijn naam en beteekenis verdonkeremanen, zooals hardnekkig is geschied, moet onrecht heeten. Zoolang krachtige naturen altijd elk nationale leven zullen beheerschen, zoolang blijven zij aanspraak maken op den naam nationale figuren. In de galerij van deze enkele eminenten heeft Abraham Kuyper, in wien de stroomingen van den tijd haar strijdbaren verdediger of onverbiddelijken bestrijder vormden, zijn uitzonderlijke plaats.
Hij behoort niet aan één volksgroep, al was hij er de herwekker van; hij behoort niet tot één godsdienstige richting, al mag men hem misschien den universeelsten kop en de meest romantische figuur noemen, dien het Nederlandsche Protestantisme voortbracht. Hij is iemand geweest, in wien het groot-Nederlanderschap zich machtig manifesteerde, terwijl hij tegelijk de typische vertegenwoordiger van het Nederlandsche Calvinisme bleef.
Kuyper omvatte de geestelijke en de stoffelijke wereld. Hij zag door de vensters van de oud-semitische en klassieke beschaving; hij betrad Amerika, toen de jonge republiek haar loop begon als een reus; zijn oog reikte van Indië naar Zuid-Afrika en uit zijn hart week voor hem, die van een wereldCalvinisme droomde, nimmer de belangstelling voor de Vlaamsche gewesten, al had Holland's koopmanschap die, ondanks Oranje's willen, van Nederland gescheiden.
Aan dit rijke leven, ontplooid met een kracht, die de tijdgenooten verbaasde en waarvan de golfslag nog wordt gevoeld, is de volgende studie gewijd. Zij behandelt achtereenvolgens den kerkelijken mensch, die van gematigd orthodox eerst modern werd, van modern tot de geloovig hervormde richting overging, om te eindigen als leider van de streng gereformeerde richting in Nederland, van wier nieuwe kerkformatie hij de stichter was.
Vervolgens komt de staatsman ter sprake: zijn politiek op nationaal, koloniaal en internationaal terrein.



Er was nog overwogen, Kuyper ook afzonderlijk als cultureele figuur te beschouwen, maar de uitwerking van de daarvoor noodige stof, hoewel reeds vergaard, moest voorloopig blijven rusten. Een boek, voor een bepaald doel bestemd, heeft zijn grenzen en het doel van dit werk was allereerst, met gebruikmaking van tot dusver ongepubliceerde bescheiden, een begin te maken met nadere bestudeering van Kuyper, vooral als kerkelijke en staatkundige figuur. Indien de schrijver, die niet tot Kuypers geestverwanten behoort, daarin ook maar eenigszins bevredigend is geslaagd, zoodat het boek beter leert begrijpen, wat is geschied, acht hij zijn moeite beloond en kunnen anderen aanvullen, wat ontbreekt.
Van Lohman zijn, vooral in het tweede deel, zeer veel brieven opgenomen. De poging, speciaal de verhouding van deze twee mannen in het licht te stellen, rechtvaardigde dit reeds; den doorslag gaf de omstandigheid, dat Lohmans brieven inderdaad licht werpen op de betrekking tusschen deze eide figuren, die samen zulk een rol van beteekenis speelden in de nieuwere geschiedenis van Nederland.
Het feit, dat zoowel Kuyper als Lohman althans de aan hen gerichte brieven zorgvuldig hebben bewaard, bewijst, dat ook zij zelf daarin een middel zagen beter begrepen te worden door het nageslacht. „Not only for the interest of a biography, but for arriving at the inside of things, the publication of letters is the true method" i), schreef Kardinaal Newman aan zijn zuster. Het verleden spreekt inderdaad nooit directer tot ons dan door de eigen stem van een rij getuigen -). Want: qu'y-a-t-il de plus nouveau en histoire que la certitude mise a la place des présomptions? 3)
„Men moet publicaties van privaten aard encourageeren en dat doet men zoo men den bewaarder de kieschheid in acht doet nemen. Er is een publiek belang mee gemoeid", schreef de Savornin Lohman op 18 Juli 1904 aan Kuyper. Deze en Groen dachten zelf hierover niet anders.
„Memorien, brieven! Doe ons jongeren weten, wat er is geschied" 4) Aan Kuypers eigen wensch van 1872 is hier voldaan.
2! c' Twi pLetters and Corr. of John Henry Newman, London, 1920, I, p. 1 a p m ^ e2 Katholicisme, Groningen, 1926, I, p. XII.
BriPf! i r'X de Sainte Aldegonde, Paris, 1854, p. 6—7, note. ) Briefwisseling Groen-Kuyper, Kampen, 1937, p. X



dat Bronsveld hetzelfde uit eigen jeugdjaren meedeelt, klinkt Kuypers verklaring wel wat simpel14).
Gewichtiger zijn de herinneringen, die Kuyper bij andere gelegenheden opriep over eigen jeugd. Maar nog verder terug reiken die van zijn zuster. Zij had ze althans uit de vroegere jaren, bij overlevering, maar zij maken een betrouwbaren indruk.
De kleine Abraham was een zeer eigenaardig kind, die wat melancholiek was, met speelde en de achterlijkste scheen van de negen kinderen. Evenals zijn latere hoogleeraar Scholten bezocht Kuyper geen lagere school en heel zijn leven lang deelde hij met St. Thomas More den afkeer tegen klassikaal onderwijs 15). Zijn vader had de grootste moeite om den jongen te leeren lezen. Toen hij het eenmaal kon, liep alles vlot van stapel en wat hij eens begrepen ad, vergat hij nimmer meer. Liefde voor het water is verklaarbaar voor een kind in een havenplaats; zij werd wellicht nog sterker te Middelburg, waarheen het baasje op drie-jarigen leeftijd verhuisde. Daar was hij de riséê van de straatjeugd vanwege zijn buitensporig groot hoofd, dat niet alleen de hoedenmakers tot extra-modellen bracht, maar dat zijn ouders ook heten onderzoeken door een Duitschen professor, die met zijn „Bewahre, das ist a les Gehirn! spoedig alle onrust, althans over achterlijkheid, wegnam.
De kleine Bram was een echte schavuit, maar een predikant en propagandist van de jeugd af: hij bepreekte de matrozen in de haven, maar bracht zijn gehoor met het woord Gods meteen sigaren. Zijn omgang met zeelui kan tijdelijk de lust om te gaan varen in hem wakker hebben geroepen, maar tot vreugde van zijn moeder koos hij het ambt van zijn vader, dié naar Leiden ging, opdat Abraham daar theologie zou kunnen studeèren Uit eigen herinnering geeft zijn zuster staaltjes van Kuypers bijzondere tegenwoordigheid van geest, zijn handigen en practischen aanleg, zijn groote regelmaat, zijn goede zorg voor broers en zusjes, zijn vroolijk, ja luidruchtig arakter zijn zin voor humor en kleine plagerijen, zijn warm gevoel, zijn aanleg, die van jongsaf moed en heldhaftigheid verraadde. Het zijn allen trekken, die men in Kuypers verdere leven terugvindt. Een huisgenoot schreef later: „Zijn toewijding aan zijn gezin en aan res domesticae et familiares waren grenzenloos. Hij had een buitengewoon heftigen afkeer van Multatuli „quia fratrem meum qui India vitam pro patria dedit, a fide abstulit", Multatuli over wien Potgieter aan Busken Huet schreef: „die dolleman maakt meer jonge m ongelukkig dan men gelooft." Ook Schaepman zag in Multatuli vooral den trek naar „heerschappij over al wat jong wil heeten" en hij verklaarde ronduit: „Ik haat dien man en ik veracht hem" ' «). Als minister greep hij in de Eerste Kamer fel Van Houten aan, die de wetenschappelijke ver 'ensten van zijn zoon had aangetast: „De geachte afgevaardigde mag
\t\ i' ^rsijn' DTr SchaePman» I. bl. 107; Fidelio, Herinneringen, bl. 38.
Pari ^fS^er; VonJ" H' Scholten> Jaarb- Ko*- Ak- bl. 85. A. Kuyper,
iel' 5 S ' J' ë' 143 <Rede 2 Maart 1890); C. Hollis, Thomas More, p. 55.
Huet T hl 7?: q,ZPer' Herinneringen, bl. 77-78; Potgieter, Brieven aan Busken aflev 6 Schaepman, Menschen en boeken, I, bl. 38; Elseviers Maandschr. 1896,



. § 4. KERKHERVORMER
§ 4. Kerkhervormer.
„Slaperigheid en nuchtere verstandelijkheid" beheerschten Nederland in het eerste kwart der 19e eeuw, getuigt Roessingh. Men kan hetzelfde lezen in vrijwe! aïle beschouwingen over de cultureele sfeer van die dagen. Dat ook het Protestantisme in Nederland een stilstaand water scheen, getuigen zoowel
uS Knappert' Ongeveer met Kuypers geboorte kwam de kenteringrond 1840 begon immers de doorbraak van de „moderne" theologie, die in ons land haar bloeitijd zou beleven in de periode van 1850 tot 1870.
„Het waren interessante, spannende jaren tusschen '50 en '70 aan de Leidsche en Utrechtsche hoogescholen. Die daar toen als theologen studeerden, begrepen of vermoedden althans, dat er wat „gebeurde", dat er om wat nieuws werd gestreden. Zij zagen eminente mannen aan den arbeid, hoog uitrijzend boven het gewone professorentype, niet slechts in kennis en
bhk' maar °°k 318 Persoon^Ü kheden, als markante wil i ? Kuen(f, en Opzoomer; zij, de studenten, zagen ze aan et werk, afbrekend, ontzaglijk veel afbrekend, heel de oude Bijbel- en wereldbeschouwing, maar bouwend ook." De sluimerende stilte van het na-Napole-
wÏsSÏk V" V0°?T "8en gehed IÜeUWe Wereld' en levensbeschouwing was geboren . Geen godsdienstige partij heeft ooit in korten tijd zooveel aanhangers gewonnen 7 6).
Den aanvang van dien bloei beleefde de student Kuyper, de .uitnemende" eering van Scholten 77) en van „den Scholteniaan Kuenen"7»). Hij heeft als jong dominee getuigd, dat het modernisme de eenige richting was dien
Ku™"T, ï' h" met haar had "> Voor Kuenen mit
Kuyper begrijpelijkerwijs een stil ontzag hebben gehad: slechts sporadisch
zou hij hem later rechtstreeks aanvallen. Maar de titanische dogmaticus, die
Scholten was heeft hem in de ziel gegrepen en zijn geest merkbaar beïnvloed.
Hijzelf constateerde later terecht, „dat de moderne levensbeschouwing zich
S*? ? r™611" In "Het modernisme, een fata morgana op christelijk gebied , de fameuze rede, die in 1871 als zijn publieke oorlogsverklaring aan de vrijzinnige theologie kan worden beschouwd, heeft Kuyper de ontwikkeling van het stelsel geteekend en met bijtend sarcasme de moderne belijdenis aldus geformuleerd; „Ik moderne, geloof in een God, die Vader aller menschen is, en in Jezus, niet den Christus, maar Rabbi van Nazareth. geloof m den mensch, die van nature goed, slechts naar volmaking ven moet Ik geloof dat zonde slechts betrekkelijk, vergeving van zonden dus slechts van menschelijke vinding is. Ik geloof in een hope des beteren levens en zonder oordeel aller zielen zaligheid" s). Geen wonder
Kerk, n, bi'. 265SSingh' Het Modernisme> bl- 111! L- Knappert, Gesch. der Ned. Herv.
") Ro2esStl'pDebrid8e7n"g0dSdienStig:e richting' bL 224"
™ Kuyper, Het Modernisme, A'dam, 1871.
) A. Kuyper, Het Modernisme, A'dam, 1871, bl. 45.
V



dat de tegenstanders zich door dit stukske „diep gewond" voelden 81).
Maar ook den betooverenden invloed van het modernisme heeft hij erkend: „Zij hebben uit de wittebroodsweken der geestelijke aandoenlijkheid", het stelsel gevormd, dat „de elite onzer keurgeesten" werkelijk geboeid had, toen het Christendom van echten teelt op de markt des levens te loor was gegaan. Maar het moest als ketterij worden gebrandmerkt. Want het „modernisme is een ketterij in den waren zin, zoo zelfs, dat het haeretisch wezen misschien zijn diepste gedachte juist in deze geestesrichting heeft uitgesproken".
Al zag hij het modernisme reeds verouderd — „Scholten is reeds onherroepelijk geantikeerd" — een saluut ging naar den Leidschen hoogleeraar, „mijn leermeester en vriend."
„Men moet zijn leerling zelf geweest zijn, om te waardeeren, wat een persoonlijkheid als de zijne ter electriseering van zijn discipelen werkt." Scholtens ommezwaai in de Bijbelcritiek — in 1858 verdedigde deze nog de authenticiteit van het vierde Evangelie, terwijl hij die in 1861 verwierp — was voor Kuyper het begin van het einde van „de autoriteit der moderne critiek". Het verwijt van Vos, dat hij zijn oude leermeesters spaarde, gaat zeker niet op 82).
„Zelf heb ik dien droom van het modernisme meegedroomd; ... toen eerst heb ik de tooverhand van Morgana ontdekt en is haar prachtige schepping voor mij in het ijle weggezonken, toen een zachte kilte uit hooger dreven den horizont mijns levens trillen deed en in de glorie van mijn Heer en Koning mij de ware werkelijkheid verscheen" 83). „Ik heb zelf jarenlang onder die illusie verkeerd en ik heb er aan meegedaan," erkende hij veertig jaar later in de Eerste Kamer 84).
Men vindt den modernen geest in Kuypers dissertatie, het ouderwetsch, blauw ingebonden boekje van een kleine tweehonderd bladzijden, goud op snee met de zes en twintig stellingen. Behalve waar hij het persoonlijk leven van Calvijn verdedigt, zal men, zooals wij reeds opmerkten, geen spoor van liefde voor het orthodoxe Calvinisme in het proefschrift vinden, wel voor de vrijere opvattingen van a Lasco 85).
Dien modernistischen droom leest men ook af uit Kuypers oude preeken, waarvan er dertig in scriptie zijn bewaard, doch die Kuyper nooit liet herdrukken, omdat hij zich schaamde óver deze periode van zijn leven. Typeerend is het gebed, waarmee hij zijn zoogenaamde tweede voorstel, op 21 Februari 1862 gehouden, opent:
81) A. Kuyper, Confidentie, bl. 18.
82) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 55: „Maar wie of wat hebt gij gespaard in uw orgaan? Niemand dan uw oude leermeesters. Gij hebt een enkele rede gehouden over het Modernisme, — voila tout!" Alsof zijn heele leven na 1870 geen strijd tegen het modernisme was.
83) a. Kuyper, Het Modernisme, bl. 52; op bl. 72 over Scholtens Bijbelcritiek.
84) A. Kuyper, Pari. Red. IV, III, bl. 790. (Rede 14 Juli 1902).
85) A. Kuyper, Disquisitio, p. 187, seqq.



Heilige God!
Wij roepen U aan, als onze Vader!
Roep ons tot Uw kindschap.
Wij roemen in den Zoon Uwer liefde,
Maak ons dien broeder gelijk.
Wij gelooven in den Heiligen Geest!
Wijd ons tot zijn tempel.
Amen.
„Modern" is eveneens de niet in druk gegeven intreê-preek te Beesd gehouden op 9 Augustus 1863. En de aldaar op 18 December 1864 gehouden predikatie over Jesaja's profetie van den Emmanuël. Zijn exegese van de beroemde plaats: „Zie de maagd zal ontvangen", is volkomen rationalistisch. „Op het woord maagd moet gij niet bijzonder letten, want in den grondtekst staat een woord, wat niet maagd, maar slechts huwbare vrouw beteekent" De jonge predikant ziet geen voorspelling van den Messias in Isaias' woord' hoogstens een profetie op den Christus. Hij had den invloed van Kuenen wèl ondergaan. Veertig jaren later vindt men in de Leidsche Vertaling HD^n nog weergegeven als „eene jonge vrouw"86). T:~T
Desalniettemin kwam te Beesd de definitieve ommezwaai naar het Calvinisme. Kuyper zelf heeft zijn „bekeering" mede toegeschreven aan de eenvoudige arbeidersvrouw Pietje Baltus. De oude Ds Kuyper, die zijn zoon te Beesd bevestigde, moet daar trouwens voorspeld hebben, dat de Calvinistische geest bij Abraham nog wel eens zou ontwaken 8 7). Die ontwaking
wam inderdaad, maar daarmee ook de verwijdering van zijn gemeente.
e „jonge knappe man met golvend donker haar en sprekende oogen" 88) die in den kerkeraad zijn correspondentie afmaakte — de „schriever" noemden ze hem - kreeg ruzie met den Graaf van Bylandt over het kiescollege en met de liberalen, die zeiden, dat hij de kas van het Nut had bestolen 89) Men was blij, dat de dominee ging, die bij het afscheid zuchtte: „Ik heb mijn mate van verdriet vier jaren gehad, en bijna voortdurend moeten worstelen met een geest van onverschilligheid en vijandige tegenwerking." „ at men wat meer hart toone voor den nieuwen predikant", was de vermaning, die Beesd. uit Utrecht te hooren kreeg
Op 28 Juni 1867 werd Kuyper te Utrecht, door toedoen van Nicolaas Beets, beroepen ). Denzelfden dag aanvaardde hij dit beroep op een landstractement van ƒ 1600. Uit een brief van den daar toen nog als predikant d°®nfen Beets> die hem vermaande, „Huur niets dat gij niet gezien hebt blijkt, dat men blij is hem te ontvangen. 3 November werd hij te Beesd ontslagen; er kwam hem maar één man vragen: blijf. Dat was de
a" Het 0ude Testament, 1901, II, bl. 402.
"') H. fc>. b. Kuyper, Herinneringen, bl. 8.
8S) T. a. p. bl. 3.
S9) T. a. p. bl. 5, 7, 8. Rullmann, A. Kuyper, bl. 34 meent, dat Kuyper hier reeds van conservatief democraat werd. yi nler reeas
»°) Herinneringen, bl. 23. A. Kuyper, Predikatiën, bl. 245.
B1) J. C. Rullmann, A. Kuyper, bl. 35.



dorpsmolenaar92). Op 10 November hield Kuyper in de Domkerk zijn intreerede over „De menschwording Gods het levensbeginsel der Kerk". Men voelt den bekeerling in de strijdbare predikatie, die Utrecht begroet „als een welkom keerpunt in mijn leven". Als „een der brandpunten van hooger geestesleven" beschouwde hij de Domstad, waar hij „het ontredderd schip der kerk" mede besturen kwam93).
Zelf heeft Kuyper later het sentiment in die predikatiën gehekeld: „Wie nu nog de predikatiën, die daarop (het sentiment) mikken, naleest, walgt van het zeeziek gewiegel, waarin kracht werd gezocht. Leze men b.v. maar de jubileumpredicatie van wijlen Dr A. Kuyper, die in die dagen predikant te Amsterdam was, en die naar hij zei, met zijn staf over den Jordaan, alias den Amstel, was getrokken, en nu hier in Amsterdam tot twee heiren was geworden" 94). Erger was het Hegeliaansch element, dat uit de preek bleek en dat Bronsveld dadelijk aanwees.
In den aanvang scheen te Utrecht alles schoon: „Ons gaat het hier boven bidden en wenschen. Mijn gehoor is zoo groot als het kan. Bij de vrienden des Heeren vind ik veel sympathie, en niet minder bij de Professoren en zelfs bij de studenten", schreef hij aan den molenaar te Beesd95).
De strijdlust was echter te Beesd ontwaakt: daar had hij reeds afkeer en haat wegens zijn belijdenis van de „rechtzinnige volheid van het Evangelie" getrotseerd, daar had hij „de heelen of halven" reeds onderkend 96). Vandaar süngerde hij de eerste principiëele brochure over de kerkelijke kwestie de wereld in, de brochure „Wat moeten wij doen?", die „grooten opgang maakte". Zij bewijst, welk een vasten vorm zijn denkbeelden toen reeds hadden aangenomen. De fundamenteele gedachten van den lateren Kuyper vindt men inderdaad in deze brochure grootendeels terug. Zij was voor Chantepie het bewijs van het bestaan eener orthodoxie, „die de vrucht is van zelfstandig onderzoek en persoonlijke ervaring" 97). Daarmee was Kuypers strijd voor goed begonnen tegen de door Koning Willem I gevestigde bestuursorganisatie van de Hervormde Kerk onder de centrale Synode, die Groen kenschetste als „niets anders dan eene begunstigde staatscreatuur", wier beheer hij achtte: „voortzetting eener in aard en oorsprong onwettige organisatie" 98). De tegenstanders van de latere Doleantie ontkennen meestal niet, dat de daad van Willem I „eigenmachtig" was 99), maar een enkele verdedigt haar principiëel 10°) en anderen doen dat practisch 101).
B2) H. S. S. Kuyper, t. a. p. bl. 17.
93) A. Kuyper, Predikatiën, bl. 255 w.
94) A. Kuyper, Drie kleine vossen, Kampen, 1901, bl. 46.
95) H. S. S. Kuyper, Herinneringen, bl. 23.
96) A. Kuyper, Predikatiën, bl. 236, 245.
97) J. C. Rullmann, Kuyper-bibliographie, bl. 14 v.v. Groen keurde haar goed. Briefwisseling, bl. 5.
98) Groen van Pr., Ned. Gedachten, I, bl. 156.
06) L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk, bl. 255.
10°) J. Th. de Visser, Kerk en Staat, III, bl. 233 v.v.; daartegen H. H. Kuyper in het maandschrift Antirevolutionaire Staatkunde, II, 1926, bl. 381 v.v.
101) J. Reitsma, Gesch. van de Herv., bl. 539. Men vergelijke ook H. H. Kuyper, De Reformatie van 1886, bl. 7—35; A. M. Brouwer, Kerkopbouw, Juni 1938, bl. 15.



In pais en vree zou het in elk geval niet gaan. Kuyper voelde zich te Utrecht „al spoedig als met ijswater overgoten". Zooals hij jaren later getuigde: „Allerwege een benepen stemming der gemoederen. Alle hoofdmannen opgesloten in de veste, op niets anders dan op zwakke verdediging bedacht... tusschen officieren en troepen heerschte een geest van wantrouwen ... En bij dit alles volslagen gebrek aan eenheid in het plan der verdediging. Dat was geen houding voor een heirschaar, die zich noemde de slagorde des levenden Gods" 114).
Men had, zooals hiervoor reeds gezegd werd, drie scherp onderscheiden richtingen in de Ned. Herv. Kerk: de orthodoxe, de evangelische en de moderne. De laatste groep vond haar leiders in Scholten en diens geestverwanten; de tweede, vooral gedragen door Groriingsche professoren, stond tegenover het Calvinisme en de formulieren; de eerste zag naastTcfe traditioneel-gereformeerden, haar beste vertegenwoordigers in de patricische mannen van het Réveil. Dat dit Réveil, ofschoon ten deele mede geleid door een ongemeen begaafclman als Groen van Prinsterer, toch zoo zwak was, lag in zijn aard. Het was te subjectivistisch en splitste zich in drie stroomingen: de separatistische, die Groen verdedigde, maar waarbij hij zich niet aansloot; de cörifissiöneele, welke in Groen haar leider zag, en de ethische, die haar leiders vond in den ouden Chantepie de la Saussaye en den ouden Gunning, van wien men eigenlijk nooit goed wist wat hij wilde, al had hij veel gezag. Gunning „bekleedde in 't leven der residentie een plaats als geen ander predikant". Hij gold als „streng asceet" en „men kreeg van hem uitlatingen te lezen, die modern, zéér modern klonken, en daarnaast stonden belijdenissen, die ultra-rechtzinnig waren" 115).
Dezelfde schrijver getuigt: „De talenten van Dr Kuyper werden bewonderd, maar zijn paden werden niet gevolgd" 116).
Kuyper zag blijkens zijn afscheidsrede te Beesd reeds iets, wat de meesten van zijn geestverwanten niet zagen, dat nl. de oogenschijnlijke verdeeldheid veel dieper ging dan velen meenden. Wat hij later antithese noemen zou, het feit, dat er ten slotte slechts twee richtingen tegenover elkander stonden, zagen de modernen zelf het eerst117): „De tegenstelling katholiek en protestant is in mijn oog veel minder scherp dan deze, antimodern en modern," schreef de Leidsche professor Rauwenhoff reeds in 1867. Zoo zag iedereen het toen, erkende Roessingh. Het Réveil wierp de antithese in de wereld en
114) Gedenkboek 1897, bl. 69—70; Kuypers Voorrede op Wetensch. Bijdragen tot bevestiging der O. T. Geschiedenis door C. Oranje, R'dam, 1907.
115) J. H. Gunning schreef op 25 Dec. 1869 aan Kuyper: „Ik kan het geestelijke en het politieke karakter eener kwestie niet scheiden, noch op een andere wijze verbinden dan zóó, dat het politieke aan het geestelijke ondergeschikt, op dien bodem gesteld, worde."
Kuyper, zoo meent hij, redeneert „streng-logisch, d. i. abstract-logiseh, gelijk de jurist doet, die als Stahl het politiek en geestelijk karakter naast elkaar stelt. Het gevolg is, dat deze redeneeringen volkomen juist, maar niet waar zijn. Zij brengen den tegenstander in het nauw, daar hij, op hetzelfde standpunt staand, er nielts tegen weet te zeggen, maar zij overtuigen hem niet." Vgl. echter Kuyper, Antirev. Staatk. I, p. VIII, X).
116) A. W. Bronsveld, Souvenirs, bl. 115—116; 133.
117) Roessingh, Het Modernisme, bl. 51, 53, 143.



maakte van de kerkelijke kwestie een strijdpunt. Niet iedereen zag dit: „Je ne saurais dire si je suis orthodoxe moi-même," verklaarde Chantepie "en daarmee teekende hij zichzelf en zijn geestverwanten 118). „De oude Chantepie", schreef Kuyper later, „heeft het beste deel van de Réveil naar de ethische richting overgehaald; iets waarvoor Gunning hem met zijn mystiek practische hulp verleende. Maar leidende kracht voor de toekomst van ons Staatsleven kon van den Réveil niet uitgaan" n»). Dat Kuyper dit goed zag, erkent Roessingh waar hij schrijft: „Het Réveil was te Methodistisch in eigen ge oofsleven, te Piëtistisch in zijn waardeering voor de wereld," tenslotte ook als leekenbeweging te „ontheologisch" 12 0). Voor Kuyper bleef het Réveil
„min of meer uitheemsch, ingegroeid noch ingevleescht in ons volksbestaan 121).
Bij het Réveil had men bovendien een feilen afkeer van Rome, „het Roomsche bijgeloof", de „leer des duivels", terwyTdè^sêparatistenTzöoals de afgescheidenen werden genoemd, sociaal zoo onaanvaardbaar waren, dat zelfs hun taal voor oningewijden moeilijk te verstaan was 122).
Zoo moest de groep van confessioneelen wel degene worden, als wier woordvoerder eerst Groen en later Kuyper optrad. Vos gaf de gemeene gedachte over man en groep weer in de woorden: „Kuyper had, gezwegen van zijn tamelijk snellen overgang tot de Orthodoxie in korten tijd al de stadiën doorloopen van de moderne tot de antieke orthodoxie, tot de „Gereformeerde", d. w z. tot de ongenietelijke Scholastiek, met de minst frissche Mystiek gepaard 123). Bronsveld was van jongsaf tegen de streng-orthodoxe richting gekant, vermits hij meende, dat zij zijn grootvader krankzinnig had gemaakt -4). Beets vond zoomin Groen als Thorbecke echt Nederlandsche typen; hij keurde het openbare leven van Groen zoo goed als geheel af, inzonderheid diens schoolstrijd. De schrijver van de „Camera Obscura" hield er trouwens van „a laisser en statu quo les questions qui rentrent dans le domaine e la théorie 12>). „Van Oosterzee — te Amsterdam als professor gepasseerd om ... een dame doceerde te Utrecht: er was ongetwijfeld iets zwevends in (zijn) theologie" 126). Kan men zich verwonderen over het verzet van deze collega s tegen Kuyper, die in hun oog een demagogische neofiet was ?
119\ ?' Chantepie de la Saussaye, La crise religieuse en Hollande, p. 12. Hit 1 a' ,KuyPer' Antirev. Staatk., I, bl. 594. Groens brieven aan Kuyper bevestieen mTj H per het ,reI?11 °°k A- Pierson, Verspr. Geschriften, I, 1902, bl. 337. 121! 5' "g ' De moderne theologie in Nederland, bl. 64.
aarde femDen'Ml?MVTp'- A.'dam 1880, bl. 162; id. De wortel in de dorre baar"' schZt K n' 1 '<! „nt r g®en theologie en is theologisch onhoud122\'T £ °P J SePt. 1873 aan Groen. Briefwisseling, bl. 243—244
372 vv' RnXPr £Cl\ 'Jer H®r\,Kerk' n> bl- 295, 310; J. Reitsma', t. a. p. bl.
1936 bi'7s' -Q2. A p- maQ*' en Doleantie> Stemmen des Tijds, Utrecht,
1936, bl. 78 92, A. Pierson, Studiën over J. Kalvijn, bl. 9—10, 12. J Kok Meister Albert en zijn zonen, 1934. ' ' ielsler
G. J. Vos, Groen van Prinsterer, II, bl. 519.
2 ) Fidelio, Herinneringen, bl. 31—32.
sterer H ^ ^ "'v1'- W1' noot; G" Vos' Groen van p«n-
Groen—Kuyper Chantepie, La crise rehgieuse, p. 91. Vgl. ook Briefwisseling
12e) G. J. Vos, t. a. p. 105—106; Chantepie, La crise, p. 93.



Hoe diep deze zich gegriefd voelde door de behandeling van de Utrechtsche predikanten — Potgieter noemde Utrecht trouwens de onverdraagzaamste stad van Nederland 127) — heeft Kuyper later fel gememoreerd in een strijdschrift tegen den Amsterdamschen professor Van Toorenenbergen: „In Uw kring heb ik mij niet ingedrongen ... Ik heb mij nooit anders voorgedaan dan ik was. Een wolf op mijn hart te smoren ligt in mijn aard niet. Wel wat disputax van nature, bekroop mij veeleer ook in dien kring van meetaf tot het voorleggen van tegenredenen de lust... In mijn stille Geldersche dorpje getrokken naar Hooger licht, had ik het schijnsel van dat licht zoo teeder en zoo zuiver zien glansen in kringen, die nog van de vaderen erfden en die allerwege de liefde wonnen van mijn hart. En zie, toen ik nu in die kringen mijn oor te luisteren, lei, trof het me alleronaangenaamst, dat ik van dit goede, eenvoudige Gereformeerde volk altijd kwaad hoorde spreken. Dat heette die „nachtschool"... „Er gold onder U een zeker geijkt type. Wie dat type droeg mocht meedoen, zoo niet, dan wierp men U uit. Geen karakter, bint, nerf is in uw moderne orthodoxie ... Er werd een biljet voor mijn glasruit gezet, dat den voorbijganger waarschuwde voor besmettelijke invloeden... Dat waren de ervaringen, die ik opdeed" 128).
Dat hij zich niet had opgedrongen, bewijst een van de brieven van Van Toorenenbergen. Deze schreef op 13 Juli 1867 aan Kuyper: „Gij kunt mij geen grooter genoegen doen dan door mij gedurig te schrijven. Ik ben dan in den geest bij u en houd een oog in ons zeiltjen." Later, 2 Nov. 1878, schrijft Van Toorenenbergen verontwaardigd aan Kuyper, dat deze in „De Heraut" als „oppercensor" vonnist.
Naast het verzet van collega's kwam spoedig de teleurstelling over de mislukking van het „Bijbel-Album". Campagne uit Tiel had Kuypers medewerking verzocht voor een gewijde geschiedenis in beeld en schrift. Het boek zou veertig vel omvatten tegen een honorarium van ƒ 25.— per vel. Kuyper zocht medewerkers. Bronsveld en Gunning, Cramer en Chantepie gaven hun toestemming, maar Van Oosterzee antwoordde op 28 Nov. 1868: „Velerlei ervaringen hebben mij de schaduwzijde van dergelijken gezamenlijken arbeid bij aanbesteding doen inzien, en tot het besluit gebracht, mij daarvan voor het vervolg te verschoonen." De homogeniteit in Schriftopvatting, die Chantepie nog verhoopte, was geheel afwezig. Het werk mislukte; de mislukking bleek voor Kuyper alweer een „keerpunt", wijl het zijn principieel verschil met de ethisch-irenischen accentueerde. Er verscheen slechts één aflevering; Bronsveld voltooide het werk. Als reliek bleef Kuypers in, brochurevorm verschenen verhandeling, die hij in later jaren zelf eer „te ruim dan te eng" achtte 129) en waaruit duidelijk blijkt, dat hij nog geen vaste denkbeelden
12T) G. Brom, De dominee in onze literatuur, bl. 26. Kuypers afkeer van Utrecht blijkt ook nog eens uit het gemotiveerd advies, dat hij op 17 Sept. 1879 aan de directeuren der Vrije Universiteit uitbracht over de plaatsing der Hoogeschool.
128) A. Kuyper, Revisie der Revisie-legende, A'dam, 1879, bl. 34 v.v.
129) A. Kuyper, De Schrift het woord Gods, 1869, Tiel. Vier jaar later, in zijn Confidentie (bl. 11) is Kuyper beslister. Vgl. Gedenkboek 1897, bl. 70—71 en A. Kuyper, Revisie der Revisie-legende, bl. 27.



bewaarde. In negen punten vat hij zijn bezwaren tegen Gunning samen en besluit den brief, dien hij bewaarde, aldus:
„en hiermede het woord aan U overlatende, of gij het toch niet zoudt kunnen laten om voorts U tegen mij te keeren leg ik hiermee onze oude trouw en liefde en vriendschap voor Hem neder, die ze ons in het harte gaf, biddende dat niet pas in den Hemel maar reeds hier op aarde, in deze wereld, Satan niet langer zijn lust aan onze twist hebbe, maar er een Amen kome op de bede van mijn dierbaren Heiland: „Vader, dat zij één zijn mogen! opdat de wereld geloove."
,,F:S. Mag ik na lezing van den inhoud dezen brief terug? Schuchterheid blijve er in het heilige, en ik zou niet gaarne willen, dat later dit schrijven onder vreemde oogen kwam buiten mij om. Die blik in mijn hart was voor U, voor U alleen."
Lohman en Rutgers waren bij Gunning, die hun een lijst feiten gaf, welke Kuypers oneerlijkheid moesten bewijzen. Rutgers verklaarde echter in een brief van 2 Juni 1883: Naar mijn oordeel kan prof. G. de beschuldiging niet handhaven en Lohman deelde op 1 Juni mee: „Geen mensch met gezonde hersenen kan op zulke gronden een ander oneerlijk noemen."
Merkwaardig is, dat Gunnings zoon, de later zeer bekende predikant J. H. Gunning, op 19 Febr. 1881 Kuypers oordeel vroeg over eigen dissertatie. Hij schreef hem op 24 Juni 1881:
„Met u, onder u te mogen arbeiden in het allerheiligste — o hoe innig gaarne zoude ik het eens kunnen doen met vollen vrede van hart en hoofd." Vlak voor de doleantie, op 10 October 1885, schreef de jonge Gunning uit Bennebroek:
„Mijn hart bloedt onder onze kerkelijke toestanden. De verbittering is tot zulk een hoogte gestegen, dat het waarlijk alleen aan onze geciviliseerde toestanden te danken is, dat men elkander niet ruw te lijf gaat." Hij voelt zich gereformeerd, maar „de H. Geest (heeft) sinds 1618 een andere en vollediger kennis omtrent de samenstelling en voorbereiding der H. Schriften doen ontstaan."
Twee dagen later meldt hij Kuyper te hebben willen solliciteeren naar een betrekking bij „De Standaard", maar weerhouden te zijn door een absoluut verbod van zijn vader.
Sterk blijkt daaruit wel Kuypers magnetische aantrekkingskracht.
In Mei 1869 ontmoette Kuyper te Utrecht Groen van Prinsterer. Hij had Groen reeds op 6 Oct. 1864 voor het eerst geschreven over zijn a Lascouitgave, maar hij was langzaam aan diens „geesteskind" geworden. Van zijn kant zag Groen in dien jongen predikant, aan wien de Kiesvereenigingen „Nederland en Oranje" te Gorcum en „Vreest God, eert den Koning" te Giessendam op 14 Maart 1869 reeds een candidatuur voor de Tweede Kamer aangeboden hadden, van meetaf zijn geschiktsten opvolger. Beiden werden saamgeklonken door den schoolstrijd, die toen in Nederland reeds in een verbitterd stadium kwam en die de splitsing tusschen hen en de conservatieven en irenischen definitief maakte.
Utrecht werd den strijdbaren predikant te eng. De „vrienden des Heeren" bleken van andere makelij dan Kuyper. „Te driftig", luidde Bronsvelds



diagnose in een brief, dien hij op 18 Dec. 1869 aan Kuyper schreef en de broeders te Utrecht waren dat met den Haarlemschen predikant roerend eens. De sympathie voor Kuyper. was om meer dan één reden spoedig verdwenen; zoowel de kerkelijke kwestie als het politieke schoolvraagstuk werkten daar-r toe mee.
Blijkens zijn intreerede was Kuyper immers te Utrecht gekomen, om „orde te handhaven, waar wanorde welhaast beginsel geworden was", in een Kerk, die „in feitelijken staat van ontbinding" verkeerde. Men liet hem alleen staan bij de Visitatie-quaestie. Toen hij heenging, op 31 Juli 1870, constateerde hij dan ook: „Het zijn stormachtige jaren geweest, die we doorleefden, en menig brokstuk viel weer van den ouden bouwval neêr". Steeds klemmender was de eisch geworden: öf een Kerk van Christus, öf door ontbinding te vergaan. En moorddadig had hij de Bronsvelds en Beetsen in die afscheidsrede van den kansel gecritiseerd: „Eerst zou het een worp om de Belijdenis zijn, toen die verspeeld was, zou men pal staan voor de Schrift, toen ook die verloren was, zou een zestal Hoofdwaarheden ons ten Shibbölet zijn. Toen ook dat onhoudbaar bleek, zou men voor 't minst dan toch de Wonderen handhaven. Eindelijk gaf men ook van die stelling de buitenwerken prijs, en zou de Opstanding van Christus ons ter borstwering zijn. Ook die verloor men. Thans heeft de tegenstander de hand reeds aan den Doop geslagen en toch... aan alles heeft men zich gewend" 131).
Men bedenke, dat in die dagen zelfs „zonder formule" gedoopt werd 132).
Met beide handen greep Kuyper op 5 Maart 1870 dan ook het beroep aan naar Amsterdam, waar het tractement veel hooger en de heele sfeer aanlokkelijker was. Wel werd te Utrecht een petitie gehouden om Kuyper tot blijven te nopen en men dichtte ten afscheid:
Nog tiert de woekerplant aan „dwazen waan" ontsproten Bedauwd, gevoedsterd door den adem van den tijd Maar God is met den man, die stout en onverdroten Zooveel en waar hij kan, er de aarde van bevrijdt.
Doch Kuyper ging naar Amsterdam, om daar naar Groens woord te zijn „een met onzekere bazuin m de aanzienlijkste Gemeente van het land!" 133).
Als acht en twintigste predikant, tegen een salaris van een kleine ƒ 3000.— kreeg Kuyper een wijk van zes a zeven duizend zielen te bewerken en moest
TrSl t7ee en zestig Preeken Per jaar houden. Er was wat te doen in de hoofdstad, waar ouderlingen als Ruys en Knap tijdens of na de predikaties van moderne dominees als P. H. Hugenholtz, die in 1877 de Hervormde
er verliet, opstonden om luidkeels te roepen, dat zulk een prediking „uit den duivel was 34). Men zong er triest en treurig met toespeling Qp pg 74 . g.
131
132
! J' JL253-312, Vgl.. in Aant. 114 vermelde Voorrede.
i«m ~d . - 7 -.—> -v «luucxa-guusu. neming, Dl. 17Z.
«,» * ****** <"* * Werd*»
134) J. C. Rullmann, A. Kuyper, bl. 53. Hugenholtz stichtte de Vrye Gemeente Kasteel



Niet één profeet is ons tot troost gebleven Geen sterv'ling weet, hoelang dit duren zal.
In democratischen vorm was het oude réveil herrezen in, de vereeniging van de „Vrienden der Waarheid" en het waren de mannen uit dien kring, die Kuyper naar Amsterdam hadden gehaald, waar sinds 1869 het Kiescollege in meerderheid rechtzinnig was. Met voorbijgaan van Ds Felix had de meerderheid van het kiescollege Kuyper beroepen135). Zij voelden zich als vertegenwoordigers van het eigenlijke gereformeerde volk en hun harten moeten wel een heel hoog toerental hebben geslagen, toen zij op 10 Augustus 1870 hun uitverkorene — Kuyper was de eerste predikant, die te Amsterdam niet door den Kerkeraad maar door het Kiescollege werd beroepen — hoorden prediken in de Nieuwe Kerk over „Geworteld en gegrond".
Die man sprak althans niet in raadselen: „Een vrije Kerk", was zijn leus, „vrij van den staat, vrij van den geldband, vrij van den druk van het ambt". Tegen een gebruik van het zwaard zou deze nieuwe dienaar des Woords niet opzien, bijaldien het verlangde kerkherstel dit noodig maakte. De „vrije keuze der gemeente zelve" had hem geroepen; een „vrije kerk" zou hij met haar bewerken; „organisme" — groei en planting en wortel — maar ook „instituut" — bouw, stichting, basis — zou die kerk zijn; zij zou „onze moeder" wezen; „verbouwen of verhuizen", werd de leuze; „de valsche band van het ongereformeerde kerkbestuur zal eindelijk springen, zoo wij de leus maar moedig opnemen, die in de autonomie, d. w. z. het zelfbeheer en zelfbestuur der gemeente ligt" 136).
De preek was een appèl aan de gereformeerden, een oorlogsverklaring aan de mannen van het behoud, ethischen en modernen. Maar de gereformeerde kleine luyden waren de meerderheid en Kuyper bracht die meerderheid onder „zijn magischen invloed" 137). Nu was dit geen wonder, als men de preeken van die dagen leest. Slechts verbaast men zich, dat degenen, die kennis namen van zulke krasse uitingen en duidelijke toespelingen, die in preeken als „Eenheid" en „Vrijheid" voorkwamen, nog aarzelden over Kuypers bedoeling. „Elk soort van tegenstander weet wat hij aan u heeft", schreef Groen terecht aan Kuyper op 30 Aug. 1870.
„Week aan week schijnen de tempels al kleiner te worden om te kunnen bevatten de groote menigte arme en hongerende leden, die uit alle hoeken en gaten, van alle rigtingen en sectes komen aanstroomen om het woord des levens uit Uw mond te vernemen", schreef ouderling Ruys op 21 Juni 1870 aan Kuyper. „Dat waren nog eens kerkbeurten ! Wij gingen soms om vier uur van huis en kwamen om negen uur weer thuis", vertelde dezelfde, levenslange vriend 138).
135) G. J. Vos, Groen van Pr. II, bl. 381.
136) A. Kuyper, Predikatiën, bl. 303. Vgl. hier de theorie van a Lasco, Disquisitio, p. 119—120.
137) L. Knappert, Gesch. der Herv. Kerk, II, bl. 343.
1S8) H. S. S. Kuyper, Herinneringen, bl. 37. Zulke mededeelingen schijnen sommigen op het eerste gezicht misschien overdreven, maar in een plaatsje als Wittem werd tijdens een missie in 1833 iederen dag biecht gehoord van 6—12 en van 3—81. De



Maar de preekstoel was te eng voor dezen strijdbaren geest: zijn woord vu de ook de zalen en bezielde de vereenigingen voor onderwijs en zending Daarnaast kwam, behalve het wekelijksche werk aan „De Heraut" de dagflijksche journalistieke arbeid in „De Standaard", die op 1 April 1872 onder Kuypers hoofdredactie verscheen 139). Na het regelmatige werk in De zou journalistiek Kuyper spoedig meer en meer doen ingrijpen in "het staatkundig leven. De kiesverenigingen „Nederland en Oranje" te Gorcum
14 Maart 18B? ' ? ~ ^ 2 hadden he™ ^uwens op
4 Maart 1869 reeds een candidatuur voor de Tweede Kamer aangeboden
Intusschen werd de strijd in de kerkeraadsvergaderingen gevoerd. In deze
vergaderingen, waar het allesbehalve rustig toeging, zoodat men te Amsterdam
om burengerucht te voorkomen, de raamluiken aan den Damkant moest
teelÏn "o^vi heTnr Tbt6lijk Vergaderden' leerde Kuyper het debatteren ). Vlymender dan het in de brochure „Het Vergrijp der Zeventien
Ouderlingen werd gedaan, kon het bestuur van de Hervormde Kerk moeilijk worden aangegrepen. "cmjK
weteenTorIen/Uder!ing!n hafden namelijk aan de gemeenteleden doen tTni l gemeente door de meest uiteenloopende en elkander uitslui-
zelfs He661"1118611 verdeeldwordt" en hoe een dominee P. H. Hugenholtz jr. zelfs de verrijzenis van Christus op den kansel loochende. Kuyper stelde de
memorie voor den kerkeraad op en verdedigde dit college als een strijder
voor het gereformeerd geloof. Vroeger, verklaart hij, besloot de kerkeraad
zijn samenzijn aldus: Daarna niets meer te eten en te drinken zijnde, werd
de vergadering met dankzegging gesloten... Aan het dessert werd besloten
Ovaals weerdniC7ht^,in de ^ t' VeIen bleven er driemaal vier en twintig uur
werkers Al» i. u '' Kuyper had ook een reglement voor de mede-
A. Brummelkamp het i^ een brief' a^K^M Febr^ 1 °n9uit™erbaar"> qualificeerde
van het begin waren? dat <* *> ïewone finaneieele moeilükheden
SWüSsir -K—
hu h„„s,waar werd Vgl. ech. C™ZVr.r5 ™TjS
he' b" no°" v°"de"
140f1"*^*Kuvner-11 Wp* raUt- H. Kuyper in De Heraut van 31 Oct. 1937, no 3119 noemde de brochureeenouderlingen, A'dam, 1872, bl. 44. Groen bl. 198. " uitstekend gemotiveerde aanval". Briefwisseling,



een deputatie te zenden naar Afdeeling 3, die in het bovenvertrek tot datzelfde gewichtige werk vergaderd was."
Alleen in wedijver met Rome was de kerkeraad onvermoeid; „de inschrijving der roomsch gedoopte kinderen vult gansche bladzijden," maar een voorstel om kerkelijke scholen op te richten, werd afgestemd, de gereformeerde strooming werd „uit de officieele kerkelijke gemeente gebannen" en brieven van bezwaarde gereformeerden werden „geseponeerd" 141).
Het verwijt was juist. Het feit stond vast: „Feitelijk bestond in de Kerk leervrijheid" 142). Daartegen ging tenslotte het verzet van Kuyper en zijn geestverwanten. En het is vreemd, dat men van geloovig-protestantsche zijde zich bij dit feit neerlegde en Kuypers actie brandmerkte als „het radicaalste kerkrechtelijk Modernisme onder Gereformeerd krijgsgeschreeuw" 143).
Wederzijds begreep men, dat de eindstrijd tusschen de richtingen slechts een kwestie was van tijd. Al lag het tijdstip verder af dan men toen aan beide zijden vermoedde, het „Kuyperianisme" zat nu eenmaal „meest onder de jongere predikanten" en dit waarborgde uiteindelijk triomf144). Er zou intusschen veel gebeuren op politiek en wetenschappelijk terrein en aangezien Kuyper daarbij een groote rol speelde, had hij het te volhandig om de kerkelijke reformatie onmiddellijk met kracht door te zetten.
Kuypers eerste van de bijna 17000 driestarren in „De Standaard bevatte een oproep om steun voor de afgescheidenen en teekende de Hervormde Kerk als „slavin van Staat en Synode beiden" 145). Het was de Synode een harer leden was trouwens medewerker aan het vrijdenkersblad „De Dageraad", vertelde Chantepie —146) die de leervrijheid in 1864 uitdrukkelijk had gehandhaafd. De gevolgen bleven niet uit. „Voor menigeen waren de Paaschklokken niet veel anders dan de gr af klokken van een gestorven geloof" en de vreemdsoortigste doop-formules deden dienst in de Hervormde Kerk, — moderne dominees doopten in den naam van geloof, hoop en liefde terwijl de predikaties der vrijzinnige dominees herhaaldelijk protest ontlokten in de kerkgebouwen 147). „De protestantsche geestelijkheid heeft bijna eenparig de vanen der orthodoxie verlaten zonder het te zeggen evenwel", constateerde Allard Pierson in 1864 148). Het uiteindelijk conflict was onder deze omstandigheden slechts een quaestie van tijd. Kuyper organiseerde de gemeente. Zijn leermeester had geschreven: „De Christelijke kerk is, naar Tiaar ideaal beschouwd, een zuiver democratische vereeniging. Dit blijve vaststaan als het erkend beginsel der gereformeerde kerk. De volledige toepassing van dat beginsel kan echter niet het gevolg zijn van wetten en verordeningen, waarbij alle gemeenteleden tot kiezen en oordeelen, waarom ook
141) A. Kuyper, t. a. p., bl. 11, 15, 18—19, 21, 29.
142) J. Reitsma, Gesch. der Herv. bl. 417.
14S) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 242.
144) G. J. Vos, t. a. p. bl. 250.
145) A. Kuyper, Starrenflonkering, A'dam, 1932, bl. 6.
148) D. Chantepie, La crise religieuse, p. 187.
147) G. J. Vos, Groen van Pr., II, bl. 222, 538, 382; J. C. Rullmann, De Doleantie in de N. H. Kerk, bl. 243.
14S) A. Pierson, Verspreide Geschriften, 1907, II, bl. 326.



cember 1885. Wettig was ook het optreden van Kuyper c.s. op Driekoningenochtend, toen zij de kerkeraadskamer bezetten en bezet hielden. Maar de voorstanders der synodale organisatie zetten de formeele wettigheid opzij, toen het naar hun meening om het bestaan der Hervormde Kerk zelf ging. Het Provinciaal Bestuur, ontzet over deze rebellie, vroeg op 21 Januari aan de Algemeene Synode een beslissing te nemen in deze aangelegenheid, terwijl het bij de Synode een Memorie indiende, waarvan de kern deze was, dat de Amsterdamsche kerkeraad, de attestenquaestie aangrijpend als middel van verzet, de bedoeling had om, met behulp der Beheersreglementswijziging, het meesterschap te houden over de kerkelijke goederen van de gemeente, ook als deze uit het synodale verband der Hervormde Kerk was losgemaakt. Kuyper en Rutgers zonden op 27 Februari hun Contra-Memorie bij de Synode in. De Synode wees de zaak op 9 Maart terug naar het Classicaal Bestuur, waarbij de geschorsten nog eens betoogden, dato 5 April, dat zij ten onrechte bestraft waren en werden voor de aangebrachte veranderingen in het beheer op 14 December. Toch sprak het Bestuur op 1 Juli de definitieve ontzetting uit, waarop Kuyper tien dagen later antwoordde in „Frascati met een preek naar aanleiding van den tekst: „Alzoo zal het onder u niet
zijn" (Matth. 20, 25).
Kuyper en zijn vrienden gingen op 19 Juli in beroep bij de Algemeene Synode en verzonden 4 Augustus hun Memorie van Grieven tegen de uitspraak van het Provinciaal Bestuur, waarin zij nog eens verklaarden, dat zij onderwerping aan Gods Woord boven onderwerping aan de kerkelijke overheid stelden. De Synode riep de mannen dato 2 September op 15, 16, 17 en 18 September op. Kuyper alleen verscheen op 16 September 's morgens in een van de lokalen van de Haagsche Willemskerk.
Kuyper wenschte niet te antwoorden op vragen, vooraleer men eerst geantwoord had op zijn praealabele vraag, of de Synode competent was. Toen dit werd geweigerd, wees hij er den volgenden dag schriftelijk op, dat het Classicale Bestuur de geschorsten zonder verhoor geschorst had. De Synodus contracta aanvaardde dat verweer niet en bevestigde op 24 September de afzetting. Het beroep op de voltallige Synode, van welker 22 leden er 5 orthodox waren, bevestigde op 1 December de afzetting. Daarmee was het conflict processueel ten einde gevoerd in de Kerk.
Heel zijn verachting ontlaadde Kuyper in het sarcastische geschrift: „Dr Kuyper voor de Synode", bedoeld als „een bijdrage tot de kennis van onze synodale organisatie," nadat het classicaal bestuur de beklaagden had geschorst alvorens hen te hooren.
„Niets dat meer het onzedelijk en diep gezonken karakter van onze Hervormde Kerk aantoont, dan juist haar in bestendige rechtsschennis ontaarde rechtsbedeeling". De reglementaire bepalingen, zoo schreef Kuyper, waren niet in acht genomen. Hij wilde niet geoordeeld worden door de Synode, die weigerde te antwoorden op zijn praealabele vraag, of zij wel het recht bezat, hem te ondervragen.
Hoe „onbeholpen" die Synode was, kon de punctueele professor niet beter bewijzen dan door mee te deelen, dat hij, voor wien tijd geld was, nog moest



vragen, hoe laat de rechtbank hem zou geheven te hooren. Waar die rechtbank zetelt? „Men kan er schier niet anders dan onfrisch en ongeestelijk verkeeren". Men was er „gebonden aan erger dan middeleeuwsche procesvormen... Dan zat er een Ds César Segers, eens aan Rome ontwassen, nu meedoende aan een gansch ergerlijken procedurevorm, waarvoor zelfs Rome zich zou geschaamd hebben" 18 6).
Inderdaad stond in den officieelen oproep geen tijd aangegeven. Op 1 Juli noodigde de Synode der Ned. Herv. Kerk op 2 September 1886 „den Heer Dr A. Kuyper te Amsterdam uit, onder verwijzing naar Art. 3 van het Reglement voor kerkeÜjk opzicht en tucht enz. om op Donderdag den lOden September 1886, des voormiddags voor haar te verschijnen in een der lokalen van de Willemskerk 's Gravenhage (ingang Noordkant) ten einde over deze tuchtzaak te worden gehoord."
Kuyper erkende niet, dat wijziging in het beheersreglement een onwettige daad was; hij erkende dus ook de schorsing niet als wettig en achtte het verbreken van de kerkeraadskamer in het geheel niet ongeoorloofd. Met andere geschorsten predikte Kuyper in zalen van de hoofdstad. De eerste preek, die aldus gehouden werd onder reusachtigen toeloop in het gebouw „Frascati" op 11 Juli 1886, had tot tekst: „Alzoo zal het onder u niet zijn". Mede aan de samenstelling der toen nog in groote meerderheid linksche Synode, schreef Kuyper de definitieve afzetting toe, die op 1 December 1886 een feit werd, maar waarin de afgezetten niet wilden berusten. Zij traden op 16 December 1886 onder Kuypers leiding op als doleerende kerk. „Doleerend" noemde men zich, omdat men wilde uitdrukken, wel voor de overmacht te zwichten op kerkelijk terrein, maar zich recht voorbehield op de kerkelijke goederen en daarover uitspraak van den burgerlijken rechter zou uitlokken.
Op 10 Januari ging er een circulaire uit, onderteekend door Hovy, Lohman en Waller om steun te vragen voor de afgezette predikanten, terwijl in verschillende plaatsen, het eerst te Kootwijk, waar men J. H. Houtzagers eersten candidaat der Vrije Universiteit als predikant had beroepen, ofschoon hij het proponentsexamen in de Herv. Kerk niet had gedaan, de plaatselijke kerkelijke gemeenten zich aan de Synode onttrokken. De invloedrijke Elout van Soeterwoude — hij was leerling van Bilderdijk, vriend van Groen en bekleedde een vooraanstaande plaats in het Haagsche leven — schreef aan
Kuyper, dat, woonde hij te Amsterdam, hij zich bij de doleerenden zou aansluiten.
„Hier is zulks het geval in de Christelijk Gereformeerde Kerk, met welke ik ruun een halve eeuw op welwillenden voet stond, in welke ik zegen zag en ondervond, en aan welke ik reeds in 1869 op het punt stond mij aan te sluiten. Moge mijn overgang mede een voorteeken wezen van de vereeniging weldra van alle gereformeerden. Bij de oprichting van ons Seminarie hoopte ik die reeds eenigszms te zien voorbereiden, en gij herinnert u hoezeer ik gewenscht had, dat^de vestiging der Vrije Universiteit daartoe had mogen mede-
mann, De üXnti^bf 22EET ^ ^ A'dam' 1886' U 8' Vlgd' J" C" Rul1'
m) Elout aan Kuyper op 5 Mei 1887 en 6 Sept. 1888.
Kasteel



slechts op politiek terrein schrapping van a 168 Grondwet en van de theologische faculteit in de wet op het hooger onderwijs te veroveren om er te zijn."
Van gratie vragen, wilde Kappeyne niet weten:
„Dat gij en Rutgers de belhamels zijn, weet iedereen en gij zoudt U belachelijk maken door voor de anderen gratie te vragen. Doch zoo na de uitspraak der Synode de vijf predikanten schrijven, dat zij zich nu daaraan onderwerpen, worden zij weer hersteld en evenzoo de ouderlingen en diakenen, die anders' m hunne materieele belangen gekrenkt, dit voorbeeld volgen. Doch dit is een latere zorg. Buigen kan men altijd, wil men echter laten barsten, zoo moet men zijne maatregelen nemen en gij Uw plan dus dadelijk vaststellen. Als steeds t.t. J. K. v. d. C."
Blijkens de Memorie van rechten van de gevonnisten, gedateerd 11 October, alsmede Kuypers uiteenzetting in de brochure „Laatste Woord", was van Kappeyne's adviezen dankbaar gebruik gemaakt.
Dat de politieke bladen niet zonder gevolg stookten, blijkt klaar uit dit briefje van den liberalen jurist van 3 October 1886:
„Waarlijk tot welke uitersten de haat en de vrees voor Domela en niet minder voor U de gemoederen vervoeren zal, is onberekenbaar, want op de gehechtheid aan de oude liberale en constitutioneele beginselen moet men niet langer vertrouwen; zij beheerschen de hoofden niet meer en de letter is geen band, waar wetgever of rechter zich laat leiden door zijn luim.
Hein (bedoeld is Vlielander) is de beste advocaat bij den H(oogen) R(aad) en kan het best alleen af, maar ook daar waait vooral bij de Civiele Kamer voor U de Sirocco."
Dankbaar gewaagde Kuyper tientallen jaren later:
„Kappeyne heb ik in de Kamer en buiten de Kamer steeds principieel bestreden, maar toch bleef ik tot aan zijn te vroeg overlijden met hem op voet van vriendschap verkeeren, juist als met Franssen v. d. Putte ... Toen de Doleantie uitbrak, bood Kappeyne zich daarbij zelfs aan als volkomen openhartig en willig raadsman. Hij is toen onzerzijds gedurig geconsulteerd Zelfs een schriftelijk advies heeft hij toen ten faveure van de Geref. Kerken te zeef uitgebracht" 191a).
Voor de geloovige vrienden, die aan Kuypers zijde streden, was de zaak veel meer dan een louter juridisch dispuut. Th. Heemskerk, die een jaar of vijf daarvoor van de liberale naar de orthodoxe richting was overgegaan, zag den toestand te Amsterdam dadelijk ernstig in en adviseerde om zich op het ergste voor te bereiden: „Tot het opzeggen der gehoorzaamheid hel ik over. De zwarigheid in deze zaak ligt, voor zoover ik zien kan, niet daarin, dat men zich te weinig om de synode bekommert, maar wel hierin, dat men, naar ik vrees, te lang goede vrienden met de synode geweest is". Hij wijst erop,
) A. Kuyper, Antirev. Staatkunde, II, bi. 460—461. Uit een brief van Kappeyne aan Kuyper gedateerd 24 Januari 1889, kan men afleiden, dat de laatste hem vereerde met een „fraai souvenir". Dit souvenir was een zilveren beker, dien Kuyper en zijn vrienden aan Kappeyne aanbood. Op het schild met den leeuw vindt met het inschrift „Prov. 28: Iustus ut leo confidit", het hervormd-Amsterdamsche kerkelijke wapen. De voorzijde draagt de inscriptie: „Joanni Kappeyne van de Coppello in tCvv™mne ,Prop?Patori"' A.an de achterzijde „pridie nonas januarias M1JOCCLXXAVI . De dag voor 9 Januari 1886, was de dag van de bekende gebeurtenissen in de Nieuwe Kerk te Amsterdam.



welke stelling te verdedigen is en dat opzegging der gehoorzaamheid niet „incidenteel" kan geschieden. Er is „ernstige voorbereiding", „eigen deugdelijke organisatie noodig", schreef hij Kuyper op 23 Dec. 1885.
Toen het conflict gekomen was, wilde hij, zooals blijkt uit zijn brief van 4 Maart 1886, van geen „Genootschappelijke" transactie weten. „Laat ons afgesneden zijn van alles wat de Synodale organisatie raakt", schreef de zoon van den toenmaligen premier, die zelf ook premier worden zou en wiens eerste echtgenoote in die dagen overleed, op 25 November 1886 aan Kuyper. Ruim vijf jaar vroeger, op 17 Mei 1881, schreef Heemskerk aan Kuyper, toen deze hem vroeg of hij de antirevolutionaire beginselen was toegedaan, bevestigend en voegde daaraan toe:
„Te meer wil ik U daarop antwoorden, omdat ik mij eenmaal tegenover U, in mijn studententijd heb doen kennen als van een gansch anderen geest. Maar ik wil daarbij zeggen, dat de weg, waarlangs ik tot mijne tegenwoordige overtuiging gekomen ben, niet is geweest die van staatsrechtelijke of politieke studie. Niet van het hoofd tot het hart, maar van het hart tot het hoofd. Ik heb in een gewichtig oogenblik van mijn leven leeren kennen de verzoening met God door het Kruis van Christus, en vandaar uit heeft zich ook mijne overtuiging omtrent staatsrechtelijke en politieke vraagstukken hervormd.
Ik ben langs dien weg tot de overtuiging gekomen, dat de eenige bron van alle recht ligt in God en dat de Overheid als dienaresse Gods gehouden is tot verheerlijking van Gods naam."
De Savornin Lohmans hart werd vanzelf naar de doleerenden getrokken: zijn vader kerkte reeds bij de afgescheidenen 192). In tegenstelling met Kuyper, die zelf in afkeer van de afgescheidenen was opgevoed en die oorspronkelijk bij hen „geen beginsel van leven, maar van reactie" zag 193), was Lobman een geesteskind van Groen, in wiens geschriften hij alles behalve eerbied voor de Hervormde kerk zal hebben geleerd en die, naar Lohmans meening, zeker met de doleantie zou zijn meegegaan 194). Kuyper en Rutgers riepen zijn hulp in als juridisch adviseur, toen zij de kosterij van de Amsterdamsche Nieuwe Kerk wilden binnengaan. Zoo werd hij eigenlijk ongemerkt betrokken in de kerkelijke quaestie 195). Met de politiek had de zaak, naar Lohmans meening, niets te maken. Baron Mackay dacht daar anders over en meende, dat Kuyper zijn vriend Lohman niet in de zaak had moeten betrekken 196).
Ten onrechte. Want weliswaar schreef Lohman op 29 November 1875 Kuyper: „In de kerkelijke quaestie zou ik uwe partij niet kiezen, — eenvoudig omdat ik er geen verstand van heb; non omnia possumus omnes", maar hij evolueerde toch snel, want op 4 Januari 1876 schreef hij uit Den Bosch aan Kuyper: „Ongelukkig heb ik zelf volstrekt geen vaste overtuiging
192) H. van Malsen, A. F. de Savornin Lohman, 1924, bl. 158.
193) A. Kuyper, De zegen des Heeren over onze kerken, A'dam, 1896, bl. 19—20; id. Wat moeten wij doen? blz. 25.
194) H. v. Malsen, A. F. de S. L. 1931, bl. 165.
185) A. F. de S. L. Verz. Opstellen, Staatsr. II, bl. 263.
196) A. F. de S. L. Levensber. van Mr. A. baron Mackay, Hand. Maatschappij Ned. Letterk., 1911, bl. 109.



aangaande de Kerkelijke toestanden. Slechts één ding staat bij mij zeer vast: wij moeten hoe eer hoe liever ons geheel vrij maken van den Staat. Elke dag steunen op den Staat vermeerdert onze verlamming".
Mackay was een vroom man — hij bracht eiken ochtend een uur door met lezen en overdenken van den Bijbel i") _ maar het forsche optreden van Kuyper maakte den man, dien Schaepman later prijzen zou als een minister „die meer beleid, meer volharding, maar werkkracht heeft getoond dan men bij weinig ministers vinden kan", bevreesd 198). Lohman echter, met de felheid, die hem kenmerkte, wierp zich in den strijd. „Ik hoor", schreef hij op 1 Mei 1886 aan Kuyper, „dat het vonnis van het Sanhedrin gevallen is. De exclamatie, die mij bij het vernemen van den uitslag ontviel, zal ik maar niet herhalen".
Hoe temperamentvol ook, zooals wel bleek uit zijn brochures: „Waar is het misdrijf der geschorsten?" en „Ontoerekenbaar", Lohman trachtte kalm te zijn en spoorde daartoe ook zijn vriend aan, toen hij meende nog een uitweg te zien en schreef op 5 Januari 1886:
„Van morgen scheen het mij toe, dat gü niet de noodige kalmte hadt. Ik begrijp dit zeer goed. De zaak is zeer ernstig, en m. i. is de toekomst zelfs van de geheele antirevolutionaire partij in groot gevaar. Maar laat ons bedenken, dat het hier niet onze eer, en onze toekomst geldt. „Laat men ons vertrappen", zij ook onze leuze. Het is bitter hard om, zelf den eerlijken weg op willende, zóó bejegend te worden en ik ben zelf onophoudelijk in een toestand van opgewondenheid en verontwaardiging, die echter niet geheel zuiver is. Vooral zij die leiden, moeten met alle kalmte handelen en het mag daarom ook niet de vraag zijn, of wij iets op ons willen nemen, op gevaar af, dat de meerderheid ons desavoueert, maar alleen, wat thans in het belang is der gemeente onzes Heeren. Onze eigen persoon, en dus ook de vrees voor vergeefsche moeite, voor verlies van invloed of voor een belachelijk figuur te slaan, moet daarbij' geheel verdwijnen. Laat ons elkander daarin vermanen, en den Heer bidden, dat Hij ons in deze zeer moeilijke dagen bijsta. Voorts: dat Zijn wil geschiede. En moet deze gemeente verraden worden door hen die zeggen Zijn Naam te belijden — de verantwoording blijve op hen! Van harte uw vriend A. L."
Toen de Nieuwe Kerk was „ingenomen" door Kuyper en de zijnen, dichtte de volksmond:
Een Kuyper-meesterknecht, gesteund door zijn gezellen Dienstweigrend aan zijn baas voor 't opgedragen werk Sluipt in de kuiperij om hem zijn wet te stellen En sluit de werkplaats af, in tegenstreving sterk." 199 ">
De paneelzagerij-legende kwam in de wereld. Men zag illustraties van Lohman, Rutgers en Kuyper met timmermanswerktuigen en men zong:
Het beeld der Eendracht op den Dam Dat stond wel vreemd te kijken Toen daar een zekere Abraham Als vechtersbaas ging prijken.
19T) A. W. Bronsveld, Souvenirs, bi. 31.
r xr A'r?e* ®eaufort' Vijftig jaren, I, bl. 116; Schaepman, Chronica, II, bl. 31. 189) G. Vos, Het Keerpunt, bl. 139, 155, 365. '



Deze voorstelling van zaken blijkt onjuist, al hadden de tegenstanders van Kuyper haar noodig om de attestenquaestie op den achtergrond en de beheersquaestie op den voorgrond te schuiven. Het beheer van de kerkgebouwen kwam immers toe aan de commissie uit den Kerkeraad. Toen de schorsing over Kuyper c. s. als kerkeraadslid werd uitgesproken, wilden dezen dus terecht als leden van de commissie van beheer hun functie uitoefenen. Zij konden dit, daar de synodale reglementen met dat beheer niets te maken hadden. Het classicaal bestuur poogde hen, als de geschorste kerkeraadsleden, dan ook ten onrechte als commissieleden uit de kosterij te weren. Kuyper en Rutgers waren gerechtigd de kerkeraadskamer binnen te gaan en zij mochten, toen deze later afgesloten en gepantserd werd, slot en ijzeren plaat wegnemen, hetgeen pas kon, nadat een paneel was uitgezaagd. Lohman had met deze zaak niets te maken en het kerkgebouw had er, zooals Lohman in zijn levensbericht van Mackay schrijft, ook niets mee te maken.
Het paneel in de Nieuwe Kerk, dat Kuyper c. s. uitgezaagd hebben, is in den toestand van die dagen gebleven. Wanneer men bij den koster binnentreedt, ziet men op de bruingeschilderde eerste deur aan zijn linkerhand, die van buiten in den toestand van 1886 is gelaten maar van binnen is vernieuwd, een paar planken vastgespijkerd zitten. In den post van de deur is het spoor van een weggenomen slot te zien. Prof. Dr A. H. de Hartog, oud-predikant der Ned. Herv. Gem. te Amsterdam en oud-leerling van Kuyper, wiens vader zelf tot de geschorsten van de doleantie behoorde, heeft in het najaar van 1935 den Amsterdamschen kerkeraad verzocht, het paneel in zijn oorspronkelijken vorm te doen herstellen. Op dit verzoek is de kerkeraad niet ingegaan 200).
De Gereformeerde Ds D. Sikkel schreef naar aanleiding van dit besluit, blijkens „De Nederlander" van 22 November 1935:
„Wij verblijden ons daarover.
Laat die deur maar blijven spreken van de reformatie van 1886.
Wij zijn er nog steeds niet aan gewend, dat wij kerkelijk gescheiden leven van zoovelen, die met ons één in geloof zijn.
Wij hopen er ook nooit aan te wennen.
Prof. de Hartog schijnt in het niet-herstellen van dit paneel een onvriendelijkheid te zien en stelde verleden week in de Kerkeraadsvergadering voor om nu na 50 jaren dit paneel in zijn oorspronkelijken vorm te doen herstellen.
Met groote meeërderheid werd dit verzoek afgewezen.
Deze beslissing verblijdt ons.
Ze is geen onvriendelijkheid.
Maar de Hervormde Kerkeraad wil de herinnering aan 1886 levendig houden.
Wij ook!
Daar is nog steeds een niet herstelde breuk.
Laat ons van beide zijden dat nooit vergeten.
Bidden we om hereeniging op den grondslag der belijdenis van den Christus der Schriften voor allen, die de Zijnen zijn."
Hoe ernstig Lohman de zaak opvatte, blijkt uit dezen brief aan Kuyper van 15 Juni 1886:
200) A. H. de Hartog, Alg. Handelsblad, 5 Nov. 1935.



wat voor je leeft, dan is dit slechts de weerklank van hetgeen bij mij wordt gevonden. Het is mij zelf wel eens een raadsel geweest, dat er zoo niets, neen geen zweem van persoonlijke bitterheid of iets wat op haat of vervreemding gelijk bij mij is geboren ... Ons scheiden beginselen. Zij zijn machtiger dan onze wenschen. Wij offeren elkander, desnoods ook ons zeiven daar voor op. Het moet. Welnu, laten wij die beginselen, in den strijd, die onvermijdelijk is en niet de personen en de bedoelingen bestrijden."
Het is alleen onbegrijpelijk, dat een man als Hoedemaker zich zóó weinig rekenschap gaf van Kuypers bedoelen. Hij kon toch weten, hoe deze reeds in 1873 van den kansel verkondigde: „De ééne groote volkskerk heeft schuld. Splits haar in zóóveel groepen of kringen, als er werkelijk beginselen bepleit worden... hef die ééne massale Kerk op, laat dien gedrochtelijken kolossus, door eigen topzwaarte kantelen, vergruizelen in zijn deelen. Geef eiken dienaar zijn eigen kerspel, naar zijn en der Gemeente geheel vrije, onbeperkte keus 206). Als „eerder Independistisch dan Calvinistisch", is zijn standpunt later aangeduid, maar dit is van gereformeerde zijde bestreden door Ds Kaajan 207).
Het uiteinde van het kerkelijk conflict was de rekening, die de Synode op 1 December 1886 aan Kuyper adresseerde: „Wij hebben de eer U te doen toekomen de rekening van de kosten der tuchtzaak, waarin uitspraak gedaan is 1 Juli, 24 September en 1 December 1886.
I
Kosten in eersten aanleg: van het Classicaal bestuur te Amsterdam Fl. 117.10 van het Provinciaal Bestuur van Noord Holland „ 356.20
Fl. 473.30
Kosten in hooger beroep van 13—24 Sept. 1886 „ 914.675
Kosten in herziening van 23 Nov.—1 Dec. 1886 „ 1050.40
Te zamen Fl. 2438.375
waarvoor is gestort Fl. 2400.—.
De Algemeene Synode der Nederlandsche Hervormde Kerk,
L. Overman, Secretaris. J. K. Koch, President."
Toen de doleerenden tot „de afwerping der Synodale Hiërarchie" hadden besloten, scheen van de hereeniging met de oude afgescheidenen voorloopig niets te komen. Kuyper had de Christelijk Gereformeerde Kerk, die hij als collegiaal instituut met het Calvinistisch kerkrecht in strijd achtte, „krank in haar levenswortel" genoemd 208). Daarom constateerde Bavinck, na de Asser
206) A. Kuyper, Predikatiën, bl. 409.
207) S. Schoch, Calvijns beschouwing over Kerk en Staat, bl. 39; De Reformatie van 1886, bl. 196.
208) A. Kuyper, Separatie en Doleantie, A'dam, 1890, bl. 30, vlgd. Desniettegenstaande schreef H. Bavinck op 3 Nov. 1890 aan Kuyper het boekje „met genot en ook bijna geheel met instemming te hebben gelezen".



Synode der Christelijk Gereformeerde Kerk in een brief aan Kuyper op 1 September 1886: „En verder dan ooit worden wij van elkaar vervreemd. .. Heb geduld met ons ! God kan alles nog ten goede keeren". Elout van Soeterwoude, zelf Christelijk Gereformeerd, klaagde op 6 Sept. 1886 over Kuypers te harde woord en Lohman schreef hem op 11 September: „de Christelijk Gereformeerden hebben veel geleden in vroeger dagen, meer dan wij ... Wij bezitten, Gode zij dank, betere leiders, die dieper doorzicht hebben; maar zij bezaten grooter helden" ...
De doleantie beteekende voor de Hervormde Kerk een exodus van 100.000 zielen. De vereeniging met de Christelijk Gereformeerden kwam definitief in 1892 tot stand, na Kuypers principiëele uiteenzetting. Beide groepen hebben nu samen 600.000 zielen, die, verdeeld in een kleine 800 gemeenten, bijna duizend predikantsplaatsen tellen 209).
Het is in Kuypers leven een zeer merkwaardige periode geweest. „Er werd in die dagen intra et extra muros gezondigd", constateert een van Kuypers vrienden210), maar voor den toeschouwer schijnt de haat tegen Kuyper velen van zijn tegenstanders te hebben verblind, zoodat zij zijn argumenten niet altijd eerlijk benaderen. Teekenend is Kappeyne's waarschuwing. Hij schreef Kuyper, dat hij voorhands aan hun beider vriend Hein Vlielander niet laat weten, dat hij den leider der doleantie adviezen verschaft en vervolgt dan op 20 Febr. '86:
„Het is niet in uw belang, dat men het kunne uitgillen: K. consulteert met K., daar in die kringen waarin het recht, ik zeg niet, te vinden is, maar toch gezocht moet worden, wij beiden, Gij als agitator, ik wegens mijn contemptus mundi ondanks vele goede hoedanigheden als de twee grootste pestes reipublicae te boek staan"...
Ruim tien jaar later Boissevain nog eens beantwoordend, die Kuypers optreden in 1886 een bewijs voor diens revolutionaire gezindheid noemde,v antwoordde de beschuldigde:
„Zie, ik heb mij om allerlei straatslijk dat van allen kant tegen mij is opgespet nimmer bekreund, en de booze hartstocht waarmee het odium theologicum mij aanvocht en nog achtervolgt, vindt zijn oordeel in de historie...
Voor de rechtbank der historie staat mijn zaak zuiver als glas, en ze zal... eenmaal triomfeeren. De tijd komt, dat ook dit stuk vaderlandsche geschiedenis uit de bronnen zal beschreven worden, en dan gaat ook over u en uw vrienden het vonnis der historie"211).
In de doleantie-dagen kon er van kalm oordeel geen sprake zijn. Een huisgenoot heeft meegedeeld, dat Kuyper „om voor bitterheid bewaard te blijven", in die weken nimmer zelf de brievenbus opende 212). De meesten van zijn tegenstanders waren heel wat minder zelfbeheerscht. Heel eerlijk bekent
209) L. Knappert, Gesch. der Herv. Kerk, II, bl. 350; „Kerkopbouw", Baarn, 1936, bl. 104.
2W) -\y. Winckel, Leven en arbeid van dr A. K., bl. 287; P. A. Diepenhorst, Dr A. Kuyper, bl. 235.
211) Briefwisseling tusschen Dr A. Kuyper en Ch. Boissevain, A'dam, 1898, bl. 24, 42.
212) H. S. S. Kuyper, Herinneringen, bl. 126.



Vos: „Ik zelf moest voor het eerst van mijn leven de toevlucht nemen tot zenuwstillende middelen, ik was één zenuw; ik verloor in die dagen mijn hoofd"213). Als voor de vierde maal veranderd, van buiten tot ons ingekomen, uit de moerassen van het modernisme opgekomen, even gevaarlijk als Domela Nieuwenhuis, waren de qualificaties, die Kuyper te hooren kreeg, in een dik boek, dat geschiedwerk bedoelde te zijn214).
„Ziet gij daar niet een zwartoogig, welriekend en fijngekleed heer de Consistorie-kamer van Amstels Gemeente arm in arm in en uitgaan met een ambtgenoot van jammerlijke nagedachtenis?" Die ambtgenoot was een van homo-sexualiteit beschuldigde man! „Het is geen geheim, dat zeker iemand geld krijgt van de Roomschen, met Paters correspondeert, soms in een Jesuitencollege logeert... Het is geen geheim, dat zeker iemand te veel cognac en te veel broomcali gebruikt" 215). En nui bedenke men wel, dat de schrijver van deze beschuldigingen een geloovig en gepromoveerd predikant was. „Mijn voorgeslacht, 't welk nooit tot den stand der eigenhoorigen, maar steeds tot dien der eigengeërfden had gehoord," vertelde hij zelf zijn lezers216). Hij had in 1875 Kuypers plaats als predikant ingenomen, toen deze Kamerlid werd en had voor zijn voorganger van den kansel gebeden. Hij had hem een professoraat te Amsterdam willen zien innemen aan de stadsuniversiteit, iets wat Kuyper had geweigerd217). Er kwam nog bij, dat deze dominee Vos, die blijkens zijn onbeschaafde anti-katholieke uitingen een felle antipapist was 218), toch door een tijdgenoot, die tijdens de doleantie Kuypers huisgenoot was, „een der meest zachtmoedige menschen" wordt genoemd 219). Men kan zich voorstellen, wat mindere goden zich veroorloofden, * als een predikant van naam, die zichzelf nog wel „irenisch van gemoed noemde 220), op deze wijze tot handtastelijkheden overging. De ironie wil, dat jaren later, in April 1905, professor S. D. van Veen aan den inmiddels minister geworden Kuyper een decoratie vroeg voor denzelfden dominee Vos.
Lohman meende, zoöals gezegd, dat de protestanten dezen kerkelijken strijd geheel los van de politiek konden en moesten beschouwen, ja, dat elk kerkelijk geschil met de politiek niets van doen had. Colijn schijnt scherper te zien, als hij den invloed van de tegenstelling réveil-gereformeerd op politiek terrein aanwijst221). De invloed van theologische geschillen is op politiek terrein tusschen de protestanten blijven doorwerken tot nu toe en schijnt door de theologie van Karl Barth in felheid nog te winnen, zoodat Colijn, blijkens „De Heraut" van 12 Juli 1936, nog ernstig waarschuwde tegen deze theologische polemieken.
De groote katholieke pers stond zeker niet zonder meer aan Kuypers zijde.
213) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 210, 248.
214) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 23, 55, 221, 365.
216) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 75—76.
216) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 213. Vos was de zoon van een onderwijzer, bl. 187.
217) G. J. Vos, Groen van Pr. II, bl. 316, 489, 509. Ook een brief aan Kuyper van 24 October 1878.
2«) G. J. Vos, Groen van Pr. t. a. p. I, 335, 337; II, 271, 473; Het Keerpunt, bl. 190.
219) H. S. S. Kuyper, Herinneringen, bl. 80.
22°) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 5.
221) H. Colijn, Saevis tranquillus in undis, bl. 24.



De verklaring ervan levert Schaepman, die op 6 Februari 1886 aan Lohman schreef:
„Ik geloof, dat alle recht aan de zijde van U en de Uwen te vinden is, dat men U niet kan veroordeelen om de daad, al zou men de wijze anders willen. Het spreekt vanzelf, dat het conservatieve deel der Roomschen zeer tegen U is, daar het Uw Kerkgenootschap, Uw Synodaal kerkgenootschap met zijn Kerk verwart en niet begrijpt dat bij U de gemeente is, wat voor ons de Kerk (is). Natuurlijk zijn mijn vrienden van de Tijd hier ook in geloopen" ....
En openlijk getuigde de hoogleeraar van het seminarie Rijsenburg: „Eén zaak kan niet worden ontkend: de vloek van onwaarheid ligt op al het doen en laten der Synode" 222).
Een liberaal oordeelde daarentegen: „Het optreden van Kuyper c.s. kan niet nalaten op het volk een verkeerden invloed uit te oefenen; wanneer mannen, die een hooge positie in staat en kerk innemen, revolutionaire daden plegen, wordt het volk bandeloos" 223). Op Mackay's voordracht werd de „revolutionair" bij Koninklijk Besluit van 10 Mei 1889 ridder in de orde van den Nederlandschen Leeuw. En de premier, die zelf de doleantie niet bewonderd had, zond het besluit met „spoed" aan Kuyper, terwijl Keuchenius, toen minister, hem op 11 Mei 1889 meldde, dat de onderscheiding was „de al te lang uitgeblevene openbare erkenning Uwer uitnemende, mag ik ook zeggen, exceptioneele verdiensten."
„Van harte wensch ik U geluk met de reeds lang verdiende onderscheiding, die U eindelijk te beurt viel", schreef Woltjer op 13 Mei en Heemskerk merkte op 14 Mei op: „Het is een der teekenen, dat een betere geest zich in ons vaderland baan breekt".
Twee dingen staan zelfs voor een hervormden beoordeelaar vast: zonder Kuyper is de doleantie niet te denken; heel zijn levenswerk als hervormd predikant voerde er toe. „Wanneer we het belang van deze persoonlijkheid mogen afmeten naar de bestrijding, die hij ondervond en de qualiteit ervan, dan moet hij wel zeer belangrijk zijn geweest. Evenzoo, wanneer we de doleantie beoordeelen naar de reactie, welke zij wakker riep en de qualiteit daarvan, dan moet deze beweging wel zeer belangrijk, ook theologisch belangrijk, zijn geweest. Wij, voor ons, gevoelen weinig bewondering voor de handhavers van den bestaanden toestand in die dagen, die op hun studeerkamer den reglementenbundel naplozen en een stroom van schorsingsbullen naar alle windstreken deden uitgaan" 224).
De Hooge Raad arresteerde op 15 Juni 1888, dat de locale goederen niet behoorden aan de gemeenten, zoodra deze zich onttrokken hadden aan synodaal verband. „Het zachtste oordeel, dat over dit vonnis gaan kan, is dat deze mannen te veel buiten het kerkelijke leven stonden, om te weten, wat ze door dit vonnis op kerkelijk terrein deden", merkt Rullmann op 225).
222) Schaepman in De Katholiek, 1887, dl. 91, bl. 36.
223 ) J. de Beaufort, Vijftig Jaren, 1928, I, bl. 117.
224) H. C. J. van Deelen, Onder Eigen Vaandel, 1936, bl. 237, 239.
**) J. C. Rullmann, De Doleantie, bl. 203—204.



Alle kerkgebouwen, pastorieën, pastoralia en tractementen verloren de doleerenden, die nog minstens f 50.000 aan proceskosten hadden te betalen, „maar met Godes hulp zullen zij desniettemin blijven, wat geen aardsche' rechter haar ontnemen kan: de Gereformeerde Kerk", schreef Lohman 226).
Het Protestantsch beginsel der gewetensvrijheid had zijn zooveelste drama beleefd als gevolg van „de eeuwige tegenspraak, waarin alle orthodox en leerstellig Protestantisme immer verwikkeld zal raken". De bewering toch van De Visser, dat de Nederduitsch-Hervormde Kerk niet langzamerhand haar belijdenis had prijsgegeven — hét motief van Kuypers verweer — wordt regelrecht weersproken door Reitsma, die naar waarheid getuigde: „Feitelijk bestond er in de kerk leervrijheid..." 22 7).
„Als kerk geen leer te hebben, is de leer, bijkans had ik gezegd, de eer der Nederlandsche Hervormde Kerk. Als Kerk niet te gelooven, haar geloof! Zij belijdt alleen, dat ze niets belijdt", schreef Groen lang daarvoor aan Scholtens adres 228). Voor Scholten was Groen dan ook „RoomschKatholijk" 229), terwijl Kuyper later van zijn kant Scholten beschuldigde, een onheilig spel te hebben gespeeld met de Gereformeerde beginselen" 230). Dit oordeel kwam overeen met Chantepie's meening over Scholten, die volgens hem immers bezigde „la terminologie du supranaturalisme pour défendre une théorie purement rationaliste". Vos oordeelde insgelijks: „Scholten gaf, naar hij schreef, aan de gereformeerde leer een anderen inhoud, onder voorgeven haar te ontwikkelen" 231).
Scholten had in 1848 nog met emfase verklaard: „Zoo bestaat er geene vrees, dat de Christelijke godgeleerde de wapens der vrije wetenschap ooit richten zal tegen de geschiedkundige waarheid van het Christendom, zooals het ons in de schriften der Evangelisten en Apostelen voorgesteld wordt. De historische waarheid der evangelische geschiedenis blijft vaststaan, en dus ook het historisch geloof aan de wonderen, den dood en de opstanding van Christus, in één woord aan de groote feiten, waaraan het Christendom zijne verschijning als godsdienst in de wereld te danken heeft".
Die fundamenteele feiten van het Christendom achtte hij „onomstootelijk". Maar Scholten werd de vader van het modernisme: „het Christelijk Hervormd Kerkgeloof werd (voor hem) niets anders dan de openbaring bij uitnemendheid van het aangeboren godsdienstig gevoel; de Christus de openbaring van Gods heilplan, dat eigenlijk niets meer was dan de ontwikkeling van de menschheid; de praedestinatie zedelijk determinisme" 232).
Het was onloochenbaar, dat deze modernistische invloed het geheele hervormde Kerkgenootschap infecteerde. Kuyper zelf was geschokt door het
226) V. H. Rutgers, De Reformatie, bl. 190. i-i ^ ^r' A. Huysmans, De doleantie in Apologetisch Leven, 1937, Utrecht jrg. 13, 2287'tT a ^ V!.sser' Kerk en Staat, t. a. p. 469; Reitsma, t. a. p. bl. 417. Ztl ™' oDiePenh0rst, Groen van Prinsterer, bl. 298. a t/ Scholte"' De Leer der Herv. Kerk, I, p. IX. richtin^'bL 224^' aut 22 Sept 1901> geciteerd bij Herderscheê, De modern-godsd.
232\ f HChq^T6' na ®rise jeHgieuse, p. 125, G. Vos, Groen van Pr. I, bl. 286. I, bl 430 ' 6 Leer der Herv- Kerk, I, bl. 170—171; G. Vos, Groen van Pr.



hooren preeken van een dominee, dien hij kende als absoluut ongeloovig 233). Hij wist, hoe in zijn eigen geboorteplaats een modern predikant zich niet schaamde, om op den kansel zelf Jezus een „hoerenkind" te noemen 234). Hij constateerde in 1868, dat het geloof aan de Drieëenheid als „metaphysieke waanzin" werd gebrandmerkt 235), en dat in 1872 de moderne predikanten openlijk de verrijzenis van Christus loochenden 236). „Het cardinale geschilpunt tusschen de moderne en de antimoderne levensbeschouwing beheerscht den toestand der Kerk geheel" 237). Het is dit geschilpunt geweest, dat dreef tot doleantie, daar Kuyper — die als jong dominee nog wel eens voor een „modernen" collega gepreekt had 238) — blijvend samenwonen tusschen Christus en Belial, „geloof en ongeloof" onmogelijk achtte 239).
Oorspronkelijk was de „doleantie" niet als blijvend bedoeld, maar als aanduiding van een tijdelijken toestand. Met het woord, ontleend aan de geschiedenis der remonstrantsche en contra-remonstrantsche twisten 24°), wilde men slechts zeggen, dat de kerk in het gebruik van haar goederen en in het uitoefenen van haar rechten gewelddadig werd belemmerd en dat zij daarover bij de overheden des lands klaagde 241).
„Het is ontegenzeggelijk, dat de Doleantie zonder Kuyper niet te denken is" 242). Het schijnt even ontegenzeggelijk, dat Kuyper den strijd in eerlijke overtuiging en met blanke wapenen heeft gestreden.
Men heeft geschreven: „De eerste Afgescheidenen zijn werkelijk vervolgd geworden, en konden nog bidden voor hunne vijanden; de tweede hebben zich voorgedaan als vervolgden, en werden inmiddels vervolgers, lasteraars, beroovers van goederen, verbrekers van liefdebanden, ontnemers van klandisie, vloekers, moordzuchtigen en wat dies meer zij" 243).
Een onbevangener beschouwing van Kuyper en van de doleantie oordeelt anders. Zijn tegenstanders, zelfs de beste, waren in talent zijn minderen 244) en aan de doleerenden heeft men niet slechts de goederen ontnomen, maar hen een tijdlang buiten heel de Christengemeenschap gesloten. Dezelfde Synode der Herv. Kerk, die straffeloos toezag, dat predikanten doopten in den naam van geloof, hoop en liefde, besloot onder praesidium van ds M. A. Perk
in vrijen tijd voorzitter van het Tooneelverbond — den Doop van de
doleerenden niet te erkennen. Zoolang deze zich niet geconstitueerd hadden,
233) A. Kuyper, The Antithesis between symbolism and revelation, A'dam, 1899, p. 17—18.
234) J. C. Rullmaim, De Doleantie, bl. 215.
235) A. Kuyper, Kerkvisitatie te Utrecht, bl. 7.
236) a. Kuyper, Het Vergrijp der zeventien, bl. 3. „Ook dit boek is weer een daad, een levensopenbaring, die ik hoogacht," schreef Gunning aan Kuyper.
237) A. Kuyper, Wat moeten wij doen? bl. 2.
238) J. C. Rullmann, A. Kuyper, bl. 49.
239) A. Kuyper, De werking van art. 23, bl. 14—15.
240) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 391.
a4il) J. C. Rullmann, De Doleantie, bl. 226.
242) H. van Deelen, t. a. p. bl. 237.
243) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 412.
244) O. Noordmans, De Doleantie in Alg. Weekbl. voor Christendom en Cultuur, 1936, XV, bl. 113.



werden de kinderen „herdoopt" - 4 5). Het ontbrak er nog maar aan, dat de wereldsche overheid, zooals bij het door ds J. Acronius gestelde Groningsche plakkaat van 1601 ten nadeele der katholieken geschiedde, bepaalde, dat ook deze gereformeerde kinderen van erfrecht verstoken zouden zijn 246).
Men heeft den nadruk gelegd op de mislukking van Kuypers kerkreformatie; hijzelf zou binnenkamers verklaard hebben, dat hij zich had misrekend in de taaie levenskracht der Hervormde Kerk 247). Toch is Kuyper erin geslaagd, een blijvend Kerkgenootschap te stichten, waarvan de offervaardigheid en de invloed zeer merkbaar zijn geworden en welks bestaan ook de Hervormde Kerk zelf niet onberoerd liet. Het is waar, dat dit Kerkgenootschap zijn inwendige moeilijkheden had en heeft 248), maar niet duidelijk is, hoe men, van protestantsch standpunt beschouwd, daarom het welslagen van deze kerkreformatie mislukt kan achten. Men kan dwalingen zien in Kuypers opvatting van het wezen der Kerk. Maar die dwalingen vond hij bij Calvijn en a Lasco.
„Kalvijn tegenover Rome is de vader van alle intransigenten" 249). Het paradoxale, maar bij den uitgever van a Lasco verklaarbare feit is echter, dat Kuyper poogde de doleantie juist te verdedigen door het denkbeeld van een alleenzaligmakend kerkelijk instituut, als ingaande tegen de Protestantsche belijdenis, principieel te verwerpen 25°). Waar zulk instituut viel, viel de volkskerk; daar was de rechtsgrond voor afscheiding gegeven en kon een beroep op Luthers voorbeeld worden gedaan. „Het was de kapitale zelfbegoocheling der Kalvinistische Hervorming, dat zij zich gerechtigd achtte het Katholieke Kristendom voor een min of meer opzettelijke vervorming te houden van het oorspronkelijke" 251). Kuyper nam voor zich de vrijheid, in het Hervormde Kerkgenootschap de vervorming van de Gereformeerde Kerk te zien en hij vormde een nieuwe — herstelde in eigen oog de oude — Kerk. „Het Protestantisme vond zijn kracht en zijn zwakheid in steeds weer andere, steeds weer nieuwere vormen, waarin groepjes en enkelingen den zelf ervaren geloofsstrijd en Gods gemeenschap beleden en theologisch vertolkten" 252).
Een reformator in protestantschen zin is Kuyper ongetwijfeld geweest. „Bewustheid van deformatie dwingt onverwijld tot reformatie", leerde Kuyper.
J- C. Rullmann, De Doleantie, bl. 243—244, 246.
~~) L- Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk, I, bl. 56—57.
24s. ThkL- HaitJema, Onder Eigen Vaandel, bl. 262.
" ' "J* S,1ol,eol00t 61ï. E' L' Smelik> Plaats en Koers der Geref. Kerken in hersteld verband, 1937, Baarn, bl. 11 vlgd. Kuyper protesteerde bij minister Mackay tegen de benaming „kerkgenootschap" op volkstellingskaarten. Mackay antwoordde daarop op 9 JNov. lo89 aan Kuyper, dat ook „Nederlandsch-gereformeerd" of „Nederlandsche i j j°rï1-^e gezindheid" ingevuld kon worden. „Het woord kerkgenootschap", zoo meldde hij op 13 Dec. 1889 aan Kuyper, „is onnadenkend overgenomen uit de bevolkingsregisters. Men leze er voor ook gezindte en,1 gemeente. In dezen zin heb ik een aanschrijving gericht aan alle gemeentebesturen."
Men zie ook Handel. Tw. Kamer, 14 Dec. 1889 ^ £ierson> Nieuwe Studiën over Joh. Kalvijn, 1883, bl. 164.
Kuyper, De gemeene gratie, Kampen, 1932, II, bl. 263 vlgd.
251) A. Pierson, Studiën over J. Kalvijn, 1891, bl 84
252) K. H. Roessingh, Het modernisme, bl. 228.
Kasteel
5



Hij heeft consequent gehandeld, omdat hij meende voor een gedeformeerde Kerk te staan 253).
De doleantie, erkende een liberaal blad na vijftig jaar, „heeft allereerst de tragiek onthuld van een kerkelijk conflict, dat zich, zij het in minder dramatischen vorm, tot op den huidigen dag in onverminderde mate voortzet: de tragiek van een „volkskerk", waarin geloovigen met een volmaakt tegenstrijdig kerkbegrip op broederlijk samenleven zijn aangewezen" 25A).
„Men kan tegenover het optreden van menschen als De Cock in 1834 en van Kuyper in 1866 sympathiek staan of niet — in beide gevallen zal men de noodwendigheid van conflicten als Afscheiding en Doleantie niet kunnen ontkennen. Het is en blijft de tragiek van de Ned. Herv. Kerk, dat zij allen die uit traditie tot de „volkskerk" behooren, doch in kerkbegrip diametraal tegenover elkaar staan, bijeen heeft te houden. Men heeft ook in 1866 de kerkelijke besturen schipperen verweten. En, al maakt de bezadigdheid en ruimhartigheid van kerkbesturen een weldadigen indruk tegenover het fanatisme der opstandige orthodoxie, men kan een gevoel van wreedheid niet van zich afschudden, wanneer men getuige is van de halfslachtigheid, waartoe hun eigenaardige positie de kerkelijke besturen bij zulke gevallen dwingt...
Bekijkt men de zaak van den principieelen kant, dan ligt er in het gedrag van mannen als Hugenholtz, Mosselmans en Slotemaker eenerzijds en anderzijds De Cock, Scholte en Kuyper iets even aantrekkelijks als eerbiedwaardigs. Bekeken van den praktischen kant hebben de synodalen gelijk, want hoevelen, of liever hoe weinigen van de twee en een half millioen Hervormden zouden tegen een zelfstandige keuze bestand blijken ? Bij een principieele kerkformatie zou het contact tusschen kerk en massa, voor zoover dat nog bestaat, vrijwel verloren gaan"255).
En van hervormde, orthodoxe zijde is openlijk erkend:
„Maar dit moet gezegd worden, dat de beweging zich na het eerste verdiende fiasco heeft weten te handhaven. Is het een kleinigheid, dat een betrekkelijk kleine groep — met de vroeger afgescheidenen thans ruim 600.000 zielen — die geheel berooid aan de kerkelijke dijk is komen te staan, een Kerk opbouwt, die thans 742 gemeenten telt met 818 predikantsplaatsen? 256) Overal heeft ze haar kerkgebouwen, waarin steeds meer de goedkoope schuurvorm plaats maakt voor een passende stijl. En wat deed deze groep meer! Op haar steunt een Universiteit, die in elk geval theologisch en juridisch er wezen mag, waarbij dan nog de Theol. School te Kampen komt. Zij heeft ook in het Christelijk Middelbaar en Lager Onderwijs een krachtig aandeel gehad. Zij heeft haar eigen Zendingswerk. Haar kerkelijke en politieke pers is omvangrijk en beschikt over zeer goede krachten. Vooral op theologisch gebied zijn de wetenschappelijke uitgaven haast overstelpend, waarbij een deel hoort onder de algemeen gewaardeerde literatuur. Haar mannen behooren in de politiek der laatste 50 jaren tot de vooraanstaanden. Merkwaardig mag ook genoemd worden hoe in de laatste jaren uit haar midden schrijvers voortkomen, die de Christelijke romankunst in eens een stuk vooruitbrengen. En wie zal tellen de vele plaatsen, die door Gereformeerden in leidende posities
253) A. Kuyper, Encyclopaedie der H. Godgeleerdheid, Kampen, 1909, III, bl. 239.
254) Nieuwe Rott. Crt. 15 Januari 1936.
255) N. R. Crt., 17 Jan. 1936.
256) In „De Heraut" van 6 Febr. 1938 geeft prof. H. H. Kuyper deze cijfers over de Gereformeerde Kerken in Nederland: aantal kerken 753, plus 31 buitenkerken. Aantal predikanten 810. Aantal lidmaten 637.671, van wie 321.000 belijdende leden.



bezet worden? Dit alles was reeds in wording vóór de Doleantie, maar het feit van Januari 1886 heeft er de groote stoot aan gegeven. Ere wien ere toekomt. Er mag hier gejubileerd worden. Het Calvinisme heeft nog eens bewezen dat deze leer geen trage, slappe menschen maakt.
Van Hervormde zijde spreekt men graag over de Doleantie als voorbarige scheurmakerij, waardoor veel kracht verloren gegaan is. En men wijst op de opbloei van Gereformeerd kerkelijk leven binnen de Hervormde Kerk Als dat eene de machtige steun had gehad van de groep die zich in '86 afscheidde, wat zou dan het Gereformeerde deel der N. H. Kerk noe meer in kracht gewonnen hebben!
Zou dit waar zijn? Er is ook nog de mogelijkheid, dat ook de verwante beweging in de N. H. Kerk een stoot vooruit ontvangen heeft van de Doleantie* actie wekt meer reactie, 't Is toch wel merkwaardig, dat de Confessionele en de Gereformeerde groep uit onze Kerk maar zeer schaars mannen van groote naam hebben voortgebracht. En zijn min of meer belangrijke verschillen tusschen Gereformeerd aan beide zijden — zie daarvan af, dan rust de verdediging van de eigenlijke Gereformeerde beginselen toch zeker meer op de afgescheiden groep dan op de Hervormden. Als Hervormden zien we gaarne onze Kerk groot en betreuren de dubbele breuk van de vorige eeuw Sp t f Z° niet kan voortgaan. Dan zou het een afbrokkeling worden die het Protestants Kerkelijk leven vrijwel vernietigde. Zooals het nu echter g en Doleantie ta, lijkt het er veel op, dat we hier een isolement ebben gekregen, dat kracht betekent. De ongelukkige eerste stap van 1886 is dan toch terechtgekomen, omdat hier een proces was dat tot doorbraak komen moest hoe dan ook. De N. H. Kerk week, hoe aarzelend ook, toch steeds meer af van het ideaal der dogmatische eenheid. En het Neo-Calvinisme ziet dat juist als een eerste eis voor kerkformatie. Een vastgestelde belijdenis, te ontwikkelen en toe te lichten naar het vaststaande Woord Gods en dan met alle kracht en consequentie te handhaven, zo luidde hier het program Een groep bij wie deze overtuiging overheerste binnen de Kerk zou toch een onmogelijkheid gebleken zijn. Was zij er niet buitengekomen, dan zouden de anderen het veld hebben moeten ruimen. Men zou misschien de juiste reorganisatie van onze Kerk hebben genoemd, maar het zou zeer waarschijnlijk de ontkerkelijking van brede lagen van ons volk sterk in de hand gewerkt hebben Allen mogen dunkt me dankbaar zijn, dat het verloop anders geweest is en at de innerlijk zo sterke groep der afgescheidenen en dolerenden in isole-
hTit u ,te, st^fn: Dit hee,ft haar zelf tot grote krachtsontwikkeling georacnt en net heeft de hoe ook gehavende en onderling verdeelde N H Kerk een periode van rust gegeven" 267).
Scherpe klanken beluistert men nog in enkele herinneringen en geschriften zoo m die van de predikanten Lingbeek en De Wilde 2 58). De laatste heef^ nog de oude beschuldiging van verduistering der kerkelijke goederen ingebracht, waarop de hoogleeraar Grosheide vlam vatte en in „De Heraut" van 21 Jum 1936 schreef: „Het is jammer, dat die beschuldiging niet eens tegen een niet name genoemd levend persoon wordt gedaan. Kom Dr de Wilde heb eens den moed om dat te doen, dan kan de rechter eens kennis nemen van uw lachten . In het algemeen echter is ook van hervormde zijde bij gelegenheid van het halve eeuwfeest der doleantie niet prikkelend geschreven en zelfs Boissevains blad getuigde:
25g| Kerkopbouw 4e Jrg. no. 10, (Febr. 1936), bl. 104.
iaf laSSS "-.t



„In onze dagen is de doleantie een „historisch feit" geworden, dat belangrijke gevolgen in de kerkelijke geschiedenis heeft gehad, waaraan beide groepen, al is de controverse tusschen „Hervormden" en „Gereformeerden" of „gescheiden broeders" niet uitgewischt, toch in elk geval in een wat rustige stemming terug kunnen denken" 259).
Voor ons doel is het voldoende, er hier op te wijzen, dat Kuypers conflict met de Kerk niet slechts geschiedde uit protest tegen de door haar gedulde, „meest bandelooze leervrijheid", maar voortkwam uit een overtuiging, die de idee zelf van een volkskerk principieel, op grond van theologische overtuiging verwierp 260). Van gereformeerde zijde is herhaaldelijk op dit feit gewezen en men heeft daar de stelling verdedigd, dat de doleantie „de grootste teleurstelling voor Kuyper in al zijn arbeid is geweest", dat zij aan Kuyper is „opgedrongen", omdat zijn Schriftuuropvatting de bestaande Kerkinrichting veroordeelde261). Anderzijds is in gereformeerden kring ook de vraag gerezen, of tegenover de centralisatie van Willem I, die de zelfstandige beteekenis van de plaatselijke kerken uitschakelde, de doleantie niet te ver is gegaan en aan de plaatselijke kerken geen autonomie schonk, die wonderveel leek op het independentisme 262). Kuyper heeft altijd volgehouden, van geen sectarisch independentisme te willen weten 263), al kan men niet loochenen, dat hij rakelings langs den rand loopt, misschien toch wel beïnvloed door eenzijdigen uitleg van Voetius 264), „Atlas noster", zooals Kuyper dezen voorganger in zijn Latijnsche bloemlezing van Voetius noemt. Maar twee dingen treffen den buitenstaander. Vooreerst, dat ruim vijftig jaar na de doleantie een hervormd hoogleeraar over de Hervormde Kerk precies zoo oordeelt als Kuyper in diens dagen.
„Nu is er sedert vele en vele jaren in de Kerk een strooming, die er op aan dringt, dat de Kerk zal toonen, dat zij waarlijk Kerk is en niet een religieus genootschap. Er zijn menschen, die met zulk een genootschap volkomen tevreden zijn. Die kunnen niet anders dan zich tegen de voorgestelde reorganisatie verzetten. Maar allen, voor wie de Kerk een zaak van geloof is en de kerkorde dus niet een vraag van organisatie alleen, maar een vraag aan het geweten, kunnen zich in het genootschap niet vinden en vragen om reorganisatie, op het gevaar af, dat die „gevaren" meebrengt. Men kan de strooming, die dit voor de Kerk begeert, „confessioneel noemen, wanneer men
289) Alg. Handelsbl. 4 Jan. 1936, av.
260) A. Kuyper, De Gemeene Gratie, 19322, Kampen, II, bl. 277; ld. Het Calvi-
nisme2, (z. j.) bl. 53 vlgd. -.rvorr
261) Y. W. Grosheide, Kuyper en de Kerk, De Heraut, 31 Oct. 1937.
262) M. Bouwman, Voetius over het gezag der Synode, A'dam, 1937. Daarover o. a. De Heraut, 26 Dec. 1937.
263) O. a. De Gemeene Gratie, II, 1932, bl. 263—264. _
264) Het Calvinisme2, bl. 54—55. Ook invloed van a Lasco? Cf. Disquisitio, p. 157. Opvallend is zijn sympathie voor Comrie, juist in die dagen.
Als hij aan hem een uitvoerige beschouwing wijdt, verklaart Kuyper in zijn derde artikel zich wederom voor een confederatie van vrije kerken, „such a one in which the pecular Standard of each Church retains its own place" — A. Comrie, in „The Cath. Presbyterian", 1882, London, p. 281. Twintig jaar later is de sympathie voor Comrie weg: „toch ook hij zonder breeden blik, zonder nieuw inzicht, enkel bevangen in dogmatische geschillen van tweeden rang" — Drie kleine vossen, 1901, bl. 110.



beperkt functionneert, doen wassen tot een macht in het volksbestaan. Er zal, achteraf bekeken, onder de boosheid van de „groote kerk" tegen dengene, die de „kleine luiden" van haar afvallig maakte, toch misschien ook wel iets van naijver hebben geschuild op het élan, het krachtsbetoon, de toewijding en offervaardigheid, welke de „van God gegeven leider" onder de lidmaten der aanvankelijk zoo bescheiden kerkjes wist op te wekken. Er is veel frissche ondernemingszin, veel moed om met oude tradities te breken en profijt te trekken van hetgeen de nieuwe tijd ook voor den eeredienst aanbood te aanschouwen gegeven in de volgens moderne architectuur en vaak met gewaagde sculptuur en kleur versierde Gereformeerde bedehuizen.
Dit is het, wat men ook buiten den kring zijner volgelingen als kerkmensch in Kuyper zal blijven eeren: dat hij levenwekker is geweest in een niet overal en altijd levend lichaam" 267).
Ik „de Kerk bestormd" ? vroeg Kuyper later. „Eenvoudig het venster geopend en de frissche lucht weer binnengelaten" 268). „Deze strijd begon met een uitroep van den heer Ruys, na afloop van een moderne prediking in de Nieuwezijds Kapel, toen deze getrouwe broeder openlijk en luidkeels aan de gemeente verklaarde: „Dat zulk een prediking uit den Duivel was" 269).
„How dreadful it is, to have to act on great matters so much in the dark" 27°), had Kuyper met Newman kunnen zeggen. Nu meer licht is opgegaan over zijn werk, kan men althans zijn karakter geen smet aanwrijven. „Niet een volkskerk maar een Kerkvolk" is zijn ideaal geweest271). Maar een onverdachte getuige geeft toe: „In zijn polemiek tijdens den Doleantiestrijd, toen het ging tegen de hierarchie der Hervormde Kerk, heeft hij misschien wel eens te sterk het accent gelegd op de zoogenaamde autonomie der plaatselijke Kerk" 272).
Wie dit betreurt, moet echter wel bedenken, dat de eenheid van de Kerk als geheel voor den theoloog Kuyper een illusie was: „De Kerk is niet meer één, en ze wordt niet meer één, tot het teeken van den Zoon des Menschen in de wolken zal verschijnen" 273).
Wie deze fundamenteele loochening van de eenheid der zichtbare Kerk aanvaardt, kan geen principieel verzet meer aanteekenen tegen doleantie of afscheiding; hij moet ook komen bij pluriformiteit en daarmee tevens tot Kuypers theorie over de scheiding van Kerk en Staat.
267) Nieuwe Rott. Crt. 29 Oct. 1937, av. B.
288) Onnauwkeurig? 1889, bl. 52.
269) Het dreigend conflict2, 1886, bl. 10. Rullman, A. Kuyper, bl. 53, noemt de data van die protesten: 7 Nov. 1869, 25 Januari 1870.
27°) W. Ward, Life of Card. Newman, I, 1921, p. 82.
2T1) Tweeërlei Vaderland, 1887, bl. 31.
\ 272) jj h_ Kuyper in De Heraut, 2 Oct. 1938.
273) A. Kuyper, Calvinisme en Revisie, 1891, bl. 8.



HOOFDSTUK II.
KUYPER ALS STAATSMAN.
I. NATIONALE POLITIEK.
§ 1. Naar vernieuwing.
„Créateur de valeurs" — schepper van waarden — heeft Colijn zijn voorganger genoemd en het nationale karakter van diens levenswerk gevindiceerd. „Dat zijn tegenstanders bij zijn leven, hem het nationaal karakter van zijn werk betwistten, is niet onbegrijpelijk. Doch is het te veel gevergd, nu deze machtige strijder tot zijn rust is ingegaan, ook voor hem een ruimere beoordeeling van zijn levenswerk te vragen, dan hem in de hitte van den strijd is te beurtgevallen ?" x)
De ruimere beoordeeling wordt terecht gevraagd en dit ook, zij het niet alléén, op politiek terrein. Het is immers een niet te loochenen waarheid, dat Kuyper inderdaad moet worden beschouwd als een der grootste volksleiders, die ons nationale leven in de afgeloopen eeuw heeft gekend. Zijn invloed is ook op staatkundig terrein zoo groot geweest, omdat zijn politiek een cultureele politiek was, vrucht van een levensbeschouwing, die hij consequent doortrok en machtig en meesleepend vertolkte, omdat zij werkelijk de heetste hangijzers aangreep en zich bovendien niet beperkte tot het nationale terrein. Zoo moge hij fouten hebben gemaakt — en hij hééft ze gemaakt; zoo moge hij personen hebben gewond en gevoelens gekwetst — en dat heeft hij gedaan; zoo moge men hem hebben verweten, dat zijn staatkunde weinig practisch resultaat had en dat hij zelf, in technisch opzicht, geen voorbeeldig wetgever was — en er steekt waarheid in die opmerkingen. Maar, als dit alles is gezegd, blijft het een onomstootelijke waarheid, dat Kuypers invloed op nationaal, internationaal en koloniaal terrein van groote beteekenis is geweest. Indien het vvaar is, dat op deze terreinen de wereldbeschouwing een rol van beteekenis speelt en dat zij vraagstukken opwerpt, waarvan de omvang alleen reeds elk gewoon menschenbrein tot beperking zouden aansporen, dan blijkt daaruit te meer, hoe machtig de geest van dezen staatsman werkte, hoe hij iets be-
C°lijn' Levensbericht van Dr A. Kuyper, Kampen, 1923, bl. 8. Id. Dr. K. als nationale figuur, Gedenkboek, Kampen, 1938, bl. 1 16.



HFDST. II. KUYPER ALS STAATSMAN
greep van den samenhang van de dingen, waarvan het begrip het stramien moet vormen, waarop de werkelijke staatsman groote politiek borduurt. In dit opzicht behoort Kuyper tot onze grootsten. Hij heeft oplossingen aangedurfd, waarvoor de meesten zouden terugschrikken; hij dacht voortdurend aan het geestelijk fundament van ons volksleven, dat hij ongemeen sterk heeft beïnvloed. Met dooddoeners als „antithese" en „paganisten" is men hier niet klaar. Te weinig hebben zijn bestrijders beseft, hoe diep geworteld de overtuiging was van den man, die uitdrukkingen vond, welke de duizenden, die hij zelf organiseerde, onmiddellijk begrepen en die nooit meer gestorven zijn. Bij de viering van zijn eeuwfeest heeft tenslotte ook de Nieuwe Rott. Crt. op 29 October 1937 erkend, dat de beteekenis van Kuypers levensarbeid „met geen woord beter kan worden gekarakteriseerd dan: „nationaal". „Zijn werk", schreef het liberale orgaan, „heeft niet alle einden der aarde vervuld, zelfs niet ver over de landsgrenzen gereikt en heeft dat ook niet willen doen. Maar Kuyper is geweest — en wij kunnen ons niet voorstellen dat hem die lof ooit zal worden ontnomen — de vernieuwer en organisator van een brok geestelijk leven in Nederland, dat in zijn dagen een schroomvallig bestaan voerde. Wij bedoelen het leven van ons Calvinistisch geloovend, voelend en willend volksdeel. In een tijd, dat inderdaad intellectualisme en rationalisme al te zeer verblindden, zóó zelfs, dat het teneenenmale ontoereikende eener materialistische wereldbeschouwing dikwijls niet meer werd beseft, heeft dr Kuyper de waarde en beteekenis begrepen van het leven van dat deel van ons volk, dat geboren en gevoed werd uit een positief christelijke levensbeschouwing."
Men begrijpt de verandering in waardeering pas, als men zich herinnert, hoe bij het leven van Kuyper en Lohman een Groningsch hoogleeraar dichtte:
Geen dweepzieke Alexanders Geen Brammen vol venijn Verdienen Nederlanders Te heeten of te zijn. 2)
Het lager onderwijs, het hooger onderwijs, de coalitie, de verhouding tot Lohman en Schaepman zijn de punten, die lokken tot diepere bespreking bij een schets van Kuypers nationale politiek.
Zijn koloniaal program, zijn belangstelling voor de zending, zijn bemoeienis met Japan, toen dit land in oorlog was met Rusland, geven eenig inzicht op zijn koloniale politiek.
Vervolgens zijn daar contacten met Vlaanderen en Zuid-Afrika, met Amerika, Duitschland en Frankrijk, die bewijzen, hoe Kuyper zich bezighield met problemen op internationaal terrein, waaraan slechts weinigen van zijn tijdgenooten dachten, zooals hij ook een eigen kijk op het Joodsche vraagstuk durfde ontwikkelen.
„Hij wil degeen zijn, die zijn natie omhoogbeurt," 3) is van Thorbecke geschreven. Hetzelfde kan men van Kuyper zeggen, die een halve eeuw later
2) Geciteerd in „De Nederlander", 28 Mei 1937, no. 13399, p. X.
3) C. van Vollenhoven, Verspreide Geschriften, Den Haag, 1934, I, bl. 313.



I. NATIONALE POLITIEK
„de algemeene dofheid" 4) verdreef, zoodat Lohman hem in 1907 noemde „den merkwaardigsten persoon, die na Thorbecke zich hier te lande op politiek gebied heeft bewogen" 5).
Kuypers opvatting van zijn politiek is naar eigen gevoelen altijd deze geweest, dat zijn staatkunde calvinistisch was. Niet calvinistisch in den zin van Calvijn zelf, die Servet en anderen vervolgen en dooden het, maar in den vrijeren zin, zooals, naar zijn meening, het Calvinisme zich vrijer in Nederland en Schotland ontwikkelde. Zijn bedoeling was daarbij, het Calvinisme aan te passen aan den nieuwen tijd, het, zooals zijn uitdrukking luidt, „in rapport te brengen met het menschelijk bewustzijn, gelijk zich dat aan het einde der 19e eeuw ontwikkeld heeft" 6). En dit gold voor de kiesrechtquaestie, de koloniale quaestie, het sociale vraagstuk. Dit was zijn „neo-calvinisme", zooals hij het uiteenzette in zijn lezingen te Princetown 7). De grond-ideeën van zijn stelsel zijn: 1° geen onderwerping van den mensch aan den mensch; 2° wel volledige onderwerping van den mensch aan God; 3° souvereiniteit van staatshoofden „ bij de gratie Gods" maar met het tegenwicht van de souvereiniteit der eigen kringen, die ook berusten op de gratie Gods; 4° algemeen kiesrecht in den zin van huismanskiesrecht, dus met primaire erkenning van het gezinshoofdenrecht en daarmee gelijk te stellen voor eigen onderhoud zorgende burgers; 5° volledige godsdienstvrijheid, met vermijding van allen dwang en financieel zooveel als maar mogelijk los van den Staat; 6° volledige vrijheid van onderwijs op alle terrein; de vrije, door de ouders gestichte en door den Staat gesteunde school regel, het staatsonderwijs aanvulling.
Het gaat er hier niet om te beoordeelen, of het historisch resultaat alsmede het theologisch substraat van deze theorieën, in allen deele juist is geweest. Evenmin of de beleden theorie altijd consequent is uitgebouwd en gepractiseerd. Maar er dient in elk geval de nadruk gelegd op het feit, dat de bewering als zou hoofdprinciep van Kuypers politieke ideeën zijn: het gezin als kern der maatschappij, onjuist is8). Hoofdbeginsel van Kuypers staatkunde was: ook op politiek gebied te handhaven de absolute souvereiniteit Gods en Gods „ordinantiën" voor volk en staat. Dit is de kern van de antirevolutionaire staatkunde, het wezenlijke van haar antithese tot de beginselen van de Fransche revolutie.
Zelf heeft Kuyper verteld, reeds in het klein een politicus te zijn geweest, nog vóór hij aan de academie kwam. „Ik herinner het mij nog als de dag van gisteren, het was in 1853, het jaar van Thorbecke's val! Hij, die thans voor U staat, was toen de felste anti-papist, die zich denken het, en de April-beweging maakte mij tot een anti-Thorbeckiaan van de heftigste soort." Hij stoof op 20 April jubelend de kamer binnen van ds Kuyper: „Vader, vader, Thorbecke
4) A. Kuyper, Parlementaire Redevoeringen, II, bl. 658.
5) A. De S. L. Bijdragen tot de Geschiedenis der Christelijk-Historische Unie, Den Haag, z. j. I, bl. 21.
A- Kuyper, Encyclopaedie der h. Godgeleerdheid, Kampen, 1908, I, p. V.
') id. Het Calvinisme, 1899.
s) Zoo Dr Leroy Vogel, Die politischen Ideen Abraham Kuyper und seine Entwicklung als Staatsman, Würzburg, 1937, S. 26, ff. Daartegen H. H. Kuyper in „De Heraut", no. 3129, 9 Januari 1938.



is gevallen!" En „met al de geestdrift die in mij was," bestreed hij in 1866 Keuchenius, voor hem als voor de meeste anderen, „een politieke misdadiger" 9).
Te Beesd kwam de religieuse keer en daarmee ook de langzame wijziging in politiek inzicht: de vrienden daar, die een toekomstig politicus van beteekenis in hem zagen, hebben zich niet vergist. Voor 1870 was de definitieve richting in politicis gekozen: „Dit duurde tot 18 Mei 1869, toen ik in de consistoriekamer van de Domkerk te Utrecht, op een mij onvergetelijken avond, voor het eerst den man ontmoette, die door zijn eersten blik, door zijn eerste woord, mij terstond zoo machtig aangreep en imponeerde, dat ik van die ure af zijn geestverwant, neen meer, zijn geesteskind ben geworden." Voor Groen was Kuyper, zooals de eerste aan Keuchenius schreef: „een exceptioneel man door geloof, vriendschap, veerkracht, gevatheid" 10).
Het was dien dag, dat Groen de rede van Kuyper hoorde over de onderwijskwestie „Het beroep op het Volksgeweten", een rede, welke hij, zooals hij op 30 Mei 1869 aan Kuyper schreef, gaarne bij de stembus verspreid zag. Kuyper had reeds een der zenuwen van het toenmalige nationale leven geraakt door zijn feilen en gedocumenteerden aanval op de destijds nog zeer machtige Maatschappij tot Nut van het Algemeen: „Het zachte haar moet wat weggeblazen, om de geduchte klauw te zien, die straks tegen het Christelijk Nationaal Onderwijs zal worden uitgestoken". „Een kleurlooze godsdienst is haar ideaal", zoo teekende hij den aard van de Nutsbeweging in een wat Groen noemde „meesterlijk vertoog" en op een wijze, die bevoegde critiek na bijna zeventig jaar bevestigen kwam xl).
„Een kleurlooze godsdienst is haar ideaal. Voorbij ziende, dat er wel een eik, een den, een beuk enz. maar geen boom is, die niet tot een bepaalde boomsoort behoort; dat er wel leeuwen, tijgers, luipaarden enz. zijn, maar niet een wild, dier in algemeenen zin; voorbijziende dus, dat de algemeenheid alleen in de bijzondere vormen, maar nooit daarbuiten bestaat, predikt het „Nut" een algemeen Christendom; of liever nog een algemeenen godsdienst. Zeer zeker die is er, maar alleen in de bijzondere vormen van christelijke of joodsche, mahomedaansche en heidensche godsdiensten; en de gedachtelooze eisch der „Nuts"mannen, ons tot vervelens toe herhaald, om een godsdienst zonder de verscheidenheid van belijdenis lief te hebben, staat dus volkomen gelijk met de dwaze vraag van iemand, die eischte, dat men hem niet een eik of beuk of berk enz., maar eenvoudig een boom, dat men hem geen peer of een appel, geen druif enz. maar eenvoudig ooft, dat men hem geen paard, rund of geit, maar eenvoudig een dier zou brengen. En zoolang die eisch als belachelijke dwaasheid moet worden afgewezen, blijft ook het roepen der „Nuts"mannen, om een algemeen Christendom, om een godsdienst boven geloofsverdeeldheid, eenvoudig doelloos en ongerijmd." ...
9) Kuyper-Gedenkboek, Amsterdam, 1897, bl. 67—68.
10) T. a. p. bl. 71; T. J. de Vries, G. Groen van Prinsterer, 1908, bl. 191.
11) A. Kuyper, De Nutsbeweging, 1869. Aanleiding was, zooals Kuyper aan Groen op 27 Jan. van dat jaar schreef, de „mobiliseering van alle krachten" tegen het christelijk onderwijs, geschied door het Nut. Vgl. Briefwisseling van Mr G. Groen van Prinsterer met Dr A. Kuyper, Kampen, 1937, bl. 24 en 29. Gedenkboek van de Maatschappij tot Nut, 1934, bl. 65 v.v. Kuyper was tot 2 Mei 1867 voorzitter van de nutsspaarbank te Beesd. Op dien dag kreeg hij als zoodanig eervol ontslag.— Dossier Beroepen, no. 8. — Vergelijk Schaepman bij Persijn, III, bl. 161—167.



„Men wil elke overtuiging wegschaven... Die man zal het niveau voor aller godsdienst bepalen, wiens godsdienst tot de kleinste afmetingen inkromp ... Daarom aarzel ik geen oogenblik tegen dat „Nuts"-dogma: „verdraagzaamheid door opheffing van belijdenisverschil", deze andere stelling over te plaatsen: „eerbied voor anderer overtuiging juist door vastheid van eigen overtuiging gewekt."
De „klove der beginselen" was aangeduid: twee jaar daarvoor had Rauwenhoff, de Leidsche opvolger van Scholten, dit reeds gedaan12). De antithese was een aanvaard feit, die de politiek zou gaan beheerschen en die het felst in den schoolstrijd tot uiting kwam. „Men acht ons geen partij, maar scheldt ons een zelotische club, een clique van fanatieke stokebranden." Maar, „ook een volk is ons een van God geschapen zedelijk wezen." En het openbaar onderwijs verzwakt of verzwijgt den hoofdfactor der volksgeschiedenis. Men dwingt tot buigen voor „de albemoeiing van den Staat. Den arme bindt men het geweten."
Kuyper wil de oogen niet sluiten voor de „zeer belangrijke gedaantewisseling", die ons volk onderging o. a. door „de ongelooflijke toeneming onzer Catholieke bevolking, die weleer van allen invloed verstoken, nu reeds in aantal en vermogen meer dan een derde deel vormt van den ganschen Staat". Het is
„Rome's bekende practijk, om een drietal eeuwen uit ons volksverleden te lichten, terwijl de liberalen heel het volksleven miskennen ... Daarom moet onze strijd heftig en onverholen zijn,' tegen de geestdrijverij der revolutionairen ... Het onloochenbaar feit, dat de elementen, waaruit ons volk bestaat, in zeer sterke gisting verkeeren en in doodelijken strijd worstelen om den voorrang, wordt door hen aangegrepen, om hun kleurloos type als voor allen aanneembaar aan te prijzen ... Wij daarentegen eischen voor elk bestanddeel van ons volk volledige vrijheid, onbekrompen recht om naar zijn getalsterkte en geldelijk vermogen, naar zijn zedelijke kracht en geestesgave, die het in zich draagt, op de nieuwe volksformatie in te werken ... Juist omdat we geen vervorming van ons volk naar afgetrokken begrippen willen, maar door krachten die in het volksleven zelf woelen, bestrijden we eiken dwang, die het uitkomen van eenig doel van ons volksleven belet... Het bijzonder onderwijs, eerst als de onzinnige manie eener lichtschuwe sekte bejegend, thans reeds hèt vraagstuk der Staatkunde"13).
Groen zag in Kuyper den besten vertolker van zijn gedachten inzake onderwijs. Spoedig ontstond de definitieve scheiding met de predikanten Beets en Chantepie de la Saussaye en de hunnen, wijl zij in tegenstelling met den op dit punt geëvolueerden Groen en Kuyper, in de mogelijkheid van „Christelijk" openbaar onderwijs bleven gelooven. Op dit punt zou de strijd tot het bittere
12) A. Kuyper, Nutsbeweging, bl. 41—45. K. H. Eoessingh, Het modernisme in Nederland, Haarlem, 1922, bl. 143. Toen Scholten zelf aftrad, gaven zijn leerlingenpredikanten hem een buste van Spinoza, vertelt Roessingh, bl. 93, die het ook be-
-grijpelijk noemt, dat Kuyper, deze dingen ziende, van „modern paganisme" ging spreken, bl. 203.
13) A. Kuyper, Het beroep op het volksgeweten, bl. 23 en vlgd. Het bezwaar van de katholieken tegen de officieele geschiedschrijving was juist, dat deze de geschiedenis van ons volk in de zestiende eeuw liet beginnen en de eeuwen daarvoor in het duister liet, een bezwaar, dat ook volgens dr H. Colijn „grif kan worden toegegeven." Saevis tranquillus in undis, 1934, bl. 31.



einde worden gevoerd tusschen de ethischen eener- en de gereformeerden anderzijds en hij zou een niet minder diepe klove scheppen dan het pas later komende kerkelijk conflict. Voor Kuyper waren al deze dingen duidelijk als glas. Incidenteel greep hij het staatsonderwijs aan in 1870, toen hij aan de hand van een in de Kamer gehouden discussie betoogde „dat de leer van de onsterfelijkheid der ziel contrabande is op onze staatsschool" en dat er slechts twee beginselen zijn: öf de Christus öf de omwenteling van 1789. In naam van deze antithese werd de onderwijsstrijd van meetaf gevoerd over de geheele linie. Met beslistheid trok Kuyper direct de lijn van bewaarschool tot hoogeschool, al stond eerst de gewone lagere school in het middelpunt van den politieken strijd en al kende die strijd verschillende fasen, zooals ook de omstandigheden een evolutie brachten in de ideeën der anti-revolutionairen op het stuk van onderwijs, voorzoover het de practische uitwerking betrof.
De „school aan de ouders" of de „vrije school", was eerst de leuze der antirevolutionairen. Men dient zich daarbij rekenschap te geven van de mentaliteit van de zich toen oppermachtig wanende liberalen. „Immers het denkend gedeelte der natie beseft diep de waarde van een openbaar onderwijs, ingericht naar de vorderingen der hedendaagsche beschaving" heette het in een officieel stuk. En dit „denkend gedeelte", minder diep denkend dan Thorbecke, wilde een school van haar beschaving doordrenkt 14). Zooals de conservatieve minister Heemskerk wel begreep en op 7 Juni 1865 in de Tweede Kamer gezegd had: „De quaestie van het onderwijs is eigenlijk de grootste en diepste van alle politieke quaestieën. De partij, die meester ware van het lager onderwijs, zou meester zijn van de toekomst. Daarom is het juist wenschelijk, dat de regeering zorge, dat geene uitsluitende richting zich van dien ontzettenden hefboom, van die overwegende kracht meester make".
Maar met hem hadden anderen begrepen, dat het schoolvraagstuk een der grootste strijdpunten in de Nederlandsche poütiek was geworden, sinds door de wet van 1806 practisch het staatsmonopolie gevestigd werd, daar autorisatie voor de oprichting van bijzondere scholen noodig was en geweigerd worden kon. Die strijd werd nijpender naarmate de rationalistische tint in het onderwijs meer en meer de overhand verkreeg of althans de geest van minister Six, die op 28 November 1860 in de Kamer verklaarde: „Ik meen dat de school niet de plaats is voor het geven van speciaal godsdienstige indrukken."
De strijd nam geen einde door de wet van 1857, die het begin werd van de definitieve scheuring tusschen Groen en de ethisch-irenischen, de groep, die tegen staatsgezindheidsscholen was, maar het christelijk beginsel zooveel mogelijk in het openbare onderwijs wilde handhaven.
De beslissende afscheiding van de katholieken van de liberalen moest een feit worden, toen op 23 Juli 1868 het vermaarde onderwijsmandement der katholieke Bisschoppen verscheen. „Het was vooral in den tijd van het mandement, dat de katholieken meer en meer als zelfstandige partij optraden en in
14) De Tweede Kamer aldus in haar adres van Antwoord op de Troonrede 1864-1865. Thorbecke was voor vrij onderwijs. W. Verkade, Overzicht der staatkundige denkbeelden van J. R. Thorbecke, Arnhem, 1935, bl. 274, v.v. en I. Brugmans, Thorbecke, Haarlem, 1932, bl. 29. D. Langendijk, De Schoolstrijd na de wet van 1857, Kampen, 1937.



ultramontaansche richting geleid werden." Het aantal liberale Katholieken in de Kamer verminderde voortdurend. De liberale minister Fock had immers op 9 Juni 1868 verklaard, dat het Kabinet niet dacht aan toegeven aan wenschen inzake het bijzonder onderwijs.
Groen was geweest „de veldheer zonder leger". Om der wille van het beginsel had hij zich bij de verkiezingen van 1871 geheel losgemaakt van de conservatieven en slechts stemmen gevraagd voor een nieuw drietal: den jurist Keuchenius, den theoloog Kuyper en den onderwijzer Van Otterloo. Geen van drieën werd gekozen, maar de antirevolutionaire partij, die zich ontwrongen had aan de doodelijke omhelzing van de conservatieven, was gered. „Van dit oogenblik af dagteekent de wederopstanding der schier zonder eere begravene anti-revolutionaire partij" 15).
Nu kwam het erop aan deze partij te reorganiseeren of eigenlijk te organiseeren, want organiseerend talent had Groen evenzeer ontbroken als legislatief vermogen, iets wat Thorbecke hem openlijk verweten had, toen hij zeide: „de geachte spreker, die onvermoeid strijdt, maar zonder ooit in eenige wet een spoor van hetgeen hij wil of bedoelt, na te laten" 16). In Kuyper echter zag Groen zijn man en organiseeren was Kuyper toevertrouwd. Zoowel zijn kerkelijke actie als journalistieke bedrijvigheid waren op organisatie gericht en zeker is, dat van al zijn staatkundig werk de organisatie der antirevolutionaire partij Kuypers sterkste werk is geweest. De beteekenis van dit werk klemt te meer als men bedenkt, dat het goed recht van staatkundige partijen tegen een man als Thorbecke uitdrukkelijk verdedigd moest worden en dat meer dan één vooraanstaand protestant er doodelijk benauwd voor was 17). Men was veel te bang voor een breken van de „nationale" eenheidsgedachte; men was ook schuw van den band van een uitgewerkt beginselprogram, waarmee juist de antirevolutionaire partij het eerst kwam. Dat het parlement het eerst een antirevolutionaire Kamerclub kende, zooals Diepenhorst meent,
1B) G. M. den Hartogh, Groen van Prinsterer en de verkiezingen van 1871, Kampen, 1933. — A. Kuyper, Mr L. W. C. Keuchenius, 1895, bl. 44.
le) J. A. de Bruyne, Staatk. Gesch. III, bl. 131.
17) N. Kolff, Over den invloed van politieke partijen op den Nederlandschen regeeringsvorm, Leiden, 1931, bl. 17, v.v. — Kuyper wijst herhaaldelijk op de politieke koudwatervrees van zijn ethische collega's. Ook later in Antirevolutionaire Staatkunde, I, Kampen, 1916, bl. 594. Gunning schreef op 14 Sept. 1871 aan Kuyper, dat deze als partijhoofd en dagbladschrijver in voortdurend gevaar verkeerde. Hij erkent op 23 Sept. d. a. v. van politiek „geen verstand" te hebben. Nog veel feller was de oude Chantepie tegen partijvorming. Als hij op 9 Sept. .1872 voor „De Standaard" bedankt, voegt hij daar op 13 Sept. deze reden aan toe: „Smartelijk deed mij de meesterachtigheid of liever het pontificale van uw toon aan. Gij spreekt alsof bij u het oordeel over christelijkheid of niet-christelijkheid berustte. Zoo doet men ook op het Vaticaan.' En op 30 Sept.: „Wat gij opbouwen heet, is in mijne oogen afbreken... Ik ben overtuigd, dat de Heer niet medebouwt. Mijn standpunt is Jeremia XLV" ... Chantepie vindt het antirevolutionaire staatsrecht eerder in luthersche „ja in de katholieke kerk" gevonden dan in de gereformeerde, verklaart hij in zijn Het Protestantisme als politiek beginsel, 1871, bl. 56. Voor hem stond vast, dat politieke werkzaamheid „n'était pas^ 1'oeuvre des pasteurs", maar ook dat „la formation d'un parti politique a nui au développement de la piété." — La Crise religieuse en Hollande, 1860, p. 56, 148. Het vreemde is, dat de schrijver besloot met de klacht: „Les orthodoxes ... que font ils? ... 1'orthodoxie se perd dans Pindividualisme. Elle livre le monde a satan." p. 192.



schijnt onjuist. Vast staat, dat de Katholieke Kamerclub reeds in 1872 bijeenkomsten hield, al moest men dan aan de liberalen de bede richten om vergunning tot het houden van rustige en onschadelijke bijeenkomsten. Kappeyne zelf verklaarde trouwens openlijk in de Kamer, dat het bestaan van een Katholieke Partij in strijd was met de Grondwet 18).
Kuyper, „singulier in alles", volgens Groen, maar door hem ondubbelzinnig als leider aangewezen, was de man om de organisatie der partij ter hand te nemen en door te zetten.
Gouda was de plaats, die Kuyper het eerst afvaardigde naar de Tweede Kamer. Hij werd gekozen op 21 Januari 1874 met 1504 van de 2756 uitgebrachte, geldige stemmen. Terwijl zijn catechisanten en oude vrienden als Ruys hem vroegen te bedanken, bleken veel anderen voor aanvaarding van het mandaat. „Zoo gij niet aanneemt, zal de ontmoediging zoo volkomen zijn dat er zelfs geen candidaat zal worden gesteld", schreef Groen op 30 Januari. Aannemen, adviseerden ook Hoedemaker en De Geer.
„Uwe verkiezing mijne vreugde," seinde de Leidsche Ds Donner en hij schreef 26 Januari: „Gij zijt de van God aangewezen man om op dezen tijd die plaats in te nemen". Prof. Doedes liet zuurzoet uit Utrecht weten op 25 Januari:
„Zeer waarde Doctor, duid mij niet ten kwade, dat ik u thans nog niet gelukwensch met de op u gevallen keus. Het zou kunnen zijn, dat ik mijne gelukwensching terughield. Ik wensch u wijsheid toe en dit doe ik van ganscher harte."
De oude Rotterdamsche vriend Ds Is. Hooykaas schreef aan zijn „Beste Bram":
„In je gansche kerkelijke houding en geschiedenis ligt veel meer de staatsman, dan de kerkman, naar 't me toelijkt. Er zou iets geforceerds, tegennatuurlijks in zijn, indien je bedankte ... Elk die je kent (en elk op wiens oordeel je prijs stelt) weet, dat eerder vermetelheid je zwak is, dan blooheid!... Eindelijk een staatsman moet zijn een practisch man; nu heb je zonder twijfel een zeldzaam talent van organisatie; maar als het op dadelijke maatregelen, wetten enz. aankomt, ben je m. i. het zwakst. Beginselen proclameeren, dat is je kracht; ze toepassen, daarover ben je niet in de wieg gelegd. Misschien is 't ook wel voor een deel aan den beginneling te wijten ...
Ik vermoed, dat het wel op aanvaarding van het mandaat zal neerkomen. En nu kan ik je niets anders zeggen, dan: Kracht zal je noodig hebben in elk geval. Bid, bid, opdat alle onheilige motieven, ambitie of menschenbehagen of wat dan ook, hoegenaamd niets geen invloed oefenen bij de beslissing —
je vriend Isaac".
In hetzelfde jaar, vacantie nemende te Nijmegen, schreef Hooykaas op 4 Augustus aan zijn ouden academievriend: „Ik kan de raadselen niet oplossen, die het leven aanbiedt, maar ik trek mij terug op de onbestormbare hoogte van het ervaringsgeloof."
Artikel 91 van de Grondwet van 1848 bepaalde: „De leden der StatenGeneraal kunnen niet zijn geestelijken, noch bedienaren van den godsdienst."
1S) P. J. F. Vermeulen, De katholieken in Nederland en hunne bondgenooten, A'dam, 1891, bl. 17. B. R. F. van Vlijmen, De politiek der Ned. Katholieken, 1892, bl. 23.



die gij voorstaat, moogt gij niet anders handelen. Geen verdediging schaadt meer dan een slechte en in dergelijken strijd kan men noch zich zeiven noch anderen sparen. Doch zelfs in dit treurig geval ken ik U geen vrijheid toe om voor het lidmaatschap der Kamer te bedanken. Gij hebt, vooral onder de tegenwoordige omstandigheden, het district volstrekt niet in Uwe macht en al kondet gij er Keuchenius gekozen krijgen, hij zou, versch in de Kamer komende, er niets wezenlijks kunnen uitrigten ... Over onzen politieken toestand zwijg ik liefst. De loop der gebeurtenissen, onafhankelijk van onzen wil heeft er toe geleid, dat als Heemskerk weggaat, men mij roept. En het is geen lafhartig egoïsme, maar het diep besef, dat bij het ontbreken eener ware en krachtige publieke opinie elk steunpunt voor een ander Gouvernement, dan een dat leeft bij den dag, in ons land ontbreekt, wat mij in het nieuwe jaar de toekomst donker doet inzien. Kan het zoo blijven en toch van waar de genezing . Doch welligt ken ik de kracht, die in een jonger geslacht dan het mijne sluimert, niet. In elk geval mijne zorgen zijn de Uwe niet en ik heb dus geen regt U er mee lastig te vallen. Derhalve mèt de Uwen omnia fausta t.t. K. van de Coppello."
Beide staatslieden waren reeds slaags geraakt in de Kamer. Op 8 December 1874 ontmoetten de twee coryfeeën elkaar over het onderwijs, maar Kuyper werd ziek door overspanning en nam 1 Juli 1877 ontslag als Kamerlid. Kappeyne verklaarde den oorlog aan het Kabinet-Heemskerk en betrok op Allerzielendag 1877 het Torentje als minister. EK Maart daaropvolgende diende hij zijn wetsvoorstel inzake het lager onderwijs in, waarvan in de toelichting „het ondersteunen van bijzondere scholen uit de publieke kas als niet geoorloofd beschouwd werd. De wet schreef vele verbeteringen voor, de eischen aan schoollokalen gesteld werden hooger, het aantal onderwijzers werd uitgebreid, kweekelingen mochten niet meer als onderwijzers dienst doen. Een en ander zou de kosten voor de gemeenten vermeerderen, maar het Rijk zou 30 pCt der onderwijsuitgaven aan de gemeenten vergoeden. Wel te verstaan: alleen de uitgaven voor het openbare onderwijs. Het bijzonder onderwijs zou de verbeteringen moeten invoeren en op de ouders moeten verhalen. De wet maakte den onderwijzer tot „een heel heer", spotte Hemskerk Sr. op 17 October in de Kamer.
Kappeyne beschikte in de Kamer over 53 stemmen tegen een oppositie van 33. Van 1 Juni tot 28 Juli werd beraadslaagd en op laatstgenoemden datum werd de wet met 52 tegen 30 stemmen aanvaard, terwijl Kappeyne op 25 Juni reeds gezegd had over de „agitatie" van de tegenstanders: „Daartegenover bezwijken is mogelijk, maar, wat mij betreft, wijken nooit."
Nimmer steeg de spanning zoo hoog in anti-liberalen kring.
Kappeyne nam den handschoen op en schreef op 13 Maart 1878 aan Kuyper:
ZG1 lk. t6lge" u: sla maar hoor- Ik kan mij denken, dat men eene staatskerk voorstaat. Doet men dit echter niet, hoe kan men loochenen, dat de openbare school eene nationale instelling behoort te zijn, staande buiten, doch niet gerigt tegen de Kerk? En toch komt hierop ten slotte de gansche quaestie neer. Want al wil men met de oude economisten van de openbare
eigenlijkeCïdk6en armensch°o1 maken' is toch Hogendorp's gemeene man het
rwJ+T?14 nU lU1St' d?n Yerdient de tegenstand dien de openbare school van de niet-Roomschen ondervindt, al de ergernis, welke zij opwekt.



vriend De Savornin Lohman, een politieke samenwerking met de Roomschen voor te bereiden." Groen keurde die handelwijze goed. Kuyper wilde er eerst niet aan. Hij had geestverwanten rond zich als Bronsveld, die hem op 15 December 1877 schreef:
„Gij hebt in de Standaard treffelijke dingen geschreven gedurende de laatste weken, over meer dan één ding, vooral tegen de Roomschen, wier perfide manier, om zich als Centrum te constitueeren, gij schlagend in 't licht hebt gesteld. Uw felheid tegenover ons kerkgenootschap acht ik overbodig"46).
Zoo'n schaap was Schaepman niet, of hij had in Kuyper „den drijver Israëls" erkend en in den beginne beet hij van zijn kant terug. Leest men „De Tijd" en „Onze Wachter" in de jaren vlak voor 1880, dan zou men niet vermoeden, dat het „monsterverbond" toch zeer aanstaande was47). „Eer waterachtig dan klaar" had Schaepman in 1875 Kuyper genoemd, iemand, die met Groen het „mysterieuse" gemeen had48). De verhouding verbeterde er zeker niet op, toen Schaepman later herinnerde aan Groens verlangen de katholieken buiten de natie te sluiten, althans in het Zuiden te concentreeren 49). Nuyens liet geen gelegenheid voorbijgaan de Calvinistische geschiedbeschouwing van bescheid te dienen, om maar te zwijgen van Thijms en Lipmans felle philippica's tegen de antirevolutionaire partij. Doch die polemische onweren zuiverden de lucht. Politieke noodzaak drong calvinisten en katholieken nu eenmaal naar elkander. Het zou geen vijf jaren duren of Nuyens zette uiteen, waarom de verhouding van liberalen en katholieken fundamenteel veranderd was 50). Schaepman had inmiddels zijn programproeve reeds gepubliceerd51). In de Kamer ontmoette hij den man, die misschien meer dan menig ander de eerste pijlers sloeg voor de brug, waarover Kuyper en Schaepman elkander zouden ontmoeten: De Savornin Lohman. Als kapelaan te Utrecht had Schaepman, in de volle straat ruzie gehad met Kuyper, die daar toen dominee was 52). Zij hebben elkaar vlak daarop bij herhaling de ooren gewasschen in polemieken tot de politiek toenadering bracht, al verklaarde Schaepman nog in Mei 1883 in de Kamer: „Vooreerst is het eene groote vraag, of er inderdaad eene rechterzijde bestaat. Naar de stormen, die soms aan deze zijde heerschen, te oordeelen, zou men het niet altijd zeggen. Maar dit ter zijde latende, geloof ik toch, dat men in politieken zin van een rechterzijde althans op dit oogenblik nog niet spreken kan."
4e) I. H. Gosses — N. Japikse, Handboek tot de Staatkundige Geschiedenis van Nederland, 1920, bl. 504; P. Braam in Schaepman, Menschen en Boeken, 1903, V, p. XXVI; A. Kuyper, Wij Calvinisten, bl. 9 en Onnauwkeurig? 1889, bl. 41.
47) J. Persijn, Dr Schaepman, Utrecht, 1916, II, bl. 661, III, Den Haag, z. j. bl. 65, 138; J. Witlox, Varia Historica, Den Bosch, bl. 225.
48) Onze Wachter, 1875, II, bl. 426.
49) Onze Wachter, 1877, bla 215; Menschen en Boeken, I, 1896, inleiding.
50) Onze Wachter, 1885, bl. 191.
51) J. v. d. Grinten, Verspreide Opstellen, Nijmegen, 1934, bl. 65; Ger. Brom, Schaepman, bl. 27.
52) Persijn, I, bl. 261; III, 51—52; J. C. Rullmann, Het ontstaan der coalitie, in Antirev. Staatk., driem. uitg. Kampen, 1929, bl. 113.



§ 4. Lohman en Kuyper.
Alexander Frederik de Savornin Lohman, die op 29 Mei 1837 te Groningen geboren werd, was iets ouder dan Kuyper. Op denzelfden dag, dat de theologische faculteit te Groningen Kuyper de gouden medaille uitreikte voor diens beantwoording van een prijsvraag, ontving Lohman van de juridische faculteit een eervolle vermelding. Hij promoveerde op 11 Maart 1861 en ging in de rechterlijke macht. Hij was eerst rechter in de rechtbank te Appingedam, later raadsheer in het Hof te 's Hertogenbosch van 1866 tot 1884.
Het geslacht Lohman stamde uit Bentheim, in Duitschland. Te Neuenhaus was een Meinhard Lohman van 1550 tot 1635 burgemeester. Diens kleinzoon vertrok in 1663 naar Groningen. Een zijner rechtstreeksche afstammelingen, W. H. Lohman, burgemeester van Groningen, huwde in 1766 met Anna de Savornin, dochter van den burgemeester te Tholen, vermoedelijk afstammeling van een geëmigreerde Fransche familie. De zoon van dit echtpaar werd in 1770 ingeschreven als De Savornin Lohman; diens zoon Witius werd bij K. B. van 27 Dec. 1817 in den Nederlandschen adelstand verheven. Hij huwde in 1829 met Frangoise de Ranitz en uit dit huwelijk werd op 29 Mei 1837 Alexander Frederik als zesde kind geboren. Hij was een kind van tien jaar, toen zijn vader, belastingambtenaar te Groningen, overleed. Een vroolijke jeugd heeft Alexander niet gehad; de ernst kwam spoedig bij de zorgen, die zijn brave moeder uiteraard gekend heeft bij haar zware taak. Evenals Kuyper had hij huisonderwijs genoten. Hij studeerde aan de hoogeschool van de stad zijner inwoning, waar vooral Professor <2ratama hem beïnvloed heeft en de medicus Ermerins, die ook een goed graecus was en zijn schoonvader werd, want hij huwde diens dochter Johanna op 27 Maart 1863.
Al was hij als student ook al beslist Groeniaan, voor de politiek was Lohman kopschuw en hij zou vermoedelijk nooit op politiek terrein geraakt zijn, indien de vrijzinnige kerkeraad te 's Hertogenbosch de diaconieschool niet had opgeheven en de protestantsche kinderen dus zond naar de katholiek gekleurde, plaatselijke openbare school. Met zijn vriend, den predikant Hendrik Pierson, bond Lohman den strijd aan tegen den kerkeraad. Hij schreef zijn eerste schoolstrijdbrochure met het doel aan te toonen, dat de neutrale school voor protestanten in katholieke streken onbruikbaar was 53). Aangevallen, weerde hij zich nog hetzelfde jaar in een tweede vlugschrift, waarin hij er op wees, hoe „velen in den waan waren gebracht, dat ik tot diegenen behoor, die het den Roomschen euvel duiden zich aan een kerkgezag te onderwerpen, m. a. w. Roomsch zijn. Dit is volkomen onjuist. Wat ik tot klaarheid poogde te brengen is dit. 1" Zelfs op zuiver wetenschappelijk gebied is neutraliteit een onmogelijkheid, 2" Het staatsonderwijs is dus öf onvoldoende — zoo men de wetenschappelijke kermis naar vooroordeelen plooit — of niet neutraal, dus, waar slechts ééne school is, niet toegankelijk voor allen; 3° Indien niet, naast de openbaar gemengde, ook de particuliere school wordt in stand gehouden, dan
53) De Staatsschool en de Roomsche Kerk, Utrecht, 1875.



geraken wij van lieverlede onder de heerschappij der Roomsche kerk" 54).
„Wij kunnen," schreef Lohman, die in deze dagen al Newmans „Letter to the duke of Norfolk" over de onfeilbaarheid gelezen bleek te hebben55), „aan onze Roomsche landgenooten hun burgerrechten ontnemen en ons zeiven met de uitvoering der wetten belasten. Dit middel besprak ik niet, omdat ik voor Nederlanders schreef! En toch, zoolang men de uitvoering van welke wet ook aan Roomschen opdraagt, mag noch kan men beletten, dat zij ze, evenzeer als wij dit zeiven doen, in hun geest toepassen." Dit voelde het Handelsblad, toen het beweerde, dat een ultramontaan geen minister kan zijn, — en ook uit sommige andere openbare betrekkingen moet worden uitgesloten! Die uitsluiting evenwel staat feitelijk met de uitsluiting van bijkans alle oprecht geloovige Roomschen gelijk 56). 
En hij besluit met de verdediging van het restitutiestelsel, volgens hetwelk particulieren van den Staat terugkrijgen, wat zy~dooT de oprichting van eigen scholen aan de staatskas besparen, een denkbeeld, dat een oud-minister van Financiën dadelijk met feilen spot bestreed en met het ironisch besluit, dat de clerus misschien wel zou willen ijveren voor een belasting op de goederen in de doode hand 57).
Wel in den geest maar onafhankelijk van Groen had Lohman zich zijn meeningen gevormd. Zijn eerste politiek-wijsgeerige studie moge op den lezer een brokkeligen indruk maken, het was een boek, dat bij zijn verschijnen toch indruk maakte bij geestverwant en tegenstander. De naam van den schrijver van „Gezag en Vrijheid" was bekend, toen hij zijn eerste schoolbrochures schreef en hij behoorde voor Groen onmiddellijk tot de „uitstekendste bondgenooten", zooals deze op 26 Febr. 1875 aan Kuyper liet weten. Juist door zijn rechterlijk ambt en zijn innerlijke overtuiging maakte de man indruk, die Kappeyne zelf toevoegen dorst: „Ik, die, ik durf het zeggen, liever buiten de politiek ware gebleven, maar enkel terwille van het recht ook mijne stem tegen een m. i. schromelijk onrecht verheven heb" 58).
Diepe overtuiging en eenheid in groote beginselen verbonden Lohman en Kuyper en hielden hen hun leven lang innerlijk gebonden. Maar er was ook een verschil in karakter, mentaliteit en visie op de vraagstukken, een verschil, dat herhaaldelijk aanleiding gaf tot scherpe gedachtenwisseling en dat tenslotte tot een breuk leidde. De jarenlange correspondentie tusschen beide mannen openbaart geen principiëele tegenstelling. Als de scheiding komt, stokt de briefwisseling en wordt niet meer vertrouwelijk in den echten zin, al mag men vaststellen, hoe beiden, toen na een stormachtig leven de avond kwam, zich de vriendschap van de jeugd herinnerden en als christenmannen, elkaar ver-
M) Aan Neerlands anti-clericalen, Utrecht 1875, bl. 2—3.
B5) T. a. pl. bl. 10. Hij noemt N. „een der uitstekendste verdedigers van de pauselijke onfeilbaarheid."
56) T. a. pl. bl. 12.
57) P. P. van Bosse, Eene practische beschouwing van het Restitutiestelsel, Den Haag, 1875.
58) Lohman, Aan Z.E. Mr J. Kappeyne van de Coppello over de grondwettigheid eener neutrale openbare school, 1878, bl. 10. Men zie ook: Gedenkboek—A. F. de S. L., Den Haag, 1917, bl. 13; H. van Malsen, A. F. de Savornin Lohman, Haarlem 1931, bl. 36.



gevend en waardeerend, zijn gestorven. Was Kuyper ongetwijfeld de geniaalste, hetgeen Lohman niet moeilijk viel herhaaldelijk te erkennen, de laatste was evenzeer een man van ongewone begaafdheden. Lohman beschikte over een scherp juridisch vernuft, een wel eenzijdige, maar toch ongewoon uitgebreide historische kennis, een onstuimig doch onkreukbaar karakter en een teeren. JSK* zeer individualistischen, godsdienstzin. Kuyper, die de politieke arena iefhad, bereikte daar niet het hoogste, terwijl Lohman, die zich geen politicus voelde, veel meer gezag kreeg op politiek terrein. Bij Kuyper sleet het antipapisme uit, hoewel hij dogmatisch veel intransigenter was en bleef dan Lohman, die na zeer lang alle anti-papistisch sentiment schijnbaar onderdrukt te hebben, tenslotte toch weer veel scherper anti-katholiek werd.
Men heeft zich afgevraagd, hoe het mogelijk was, dat Lohman in de Gereformeerde Kerk werd geduld. Zijn opmerkelijk eigen antwoord was: „Ja, maar ouderling hebben zij mij ook nooit gemaakt" 59). Dit laatste zou ook wel moeilijk zijn geweest, vermits Lohman over de Calvinistische praedestinatieleer sprak als over het „verfoeilijke decretum horribele." Voor hem was de Kerk „bijzaak". „Het is zeer goed mogelijk dat bij algeheeG onthouding van den Staat, deze of gene Kerk te niet gaat. Dit zal het beste bewijs zijn, dat haar tijd werkelijk voorbij is", schrijft hij in zijn eerste hoofdwerk 60). Dat hij dit standpunt zeer spoedig en zeer principieel innam, blijkt wel uit de brieven, die hij aan Kuyper schreef. Zoo schrijft hij op 13 Juli 1877:
„Ook De Tijd, herinnerde aan het standpunt, vroeger ook door onze partij ingenomen, dat de Staat en de Kerk verbonden behooren te zijn. De Bazuin gaf dit ook onlangs weer te kennen, toen hij zeide dat het onwaar was dat de Staat leugen en waarheid gelijke rechten vergunnende, antirevolutionair handelt. „Vrije ontwikkeling, dus ook van de Waarheid" had ik gezegd. Dus ook voor de Mormonen en Turken en Communisten? vraagt zij. Ik zeg: ja. Dat de Staat die lieden niet ondersteunen moet, geef ik toe, maar dan evenmin de Christenen ...
Vm<^ £-m de Standaard biJ gelegenheid nog eens Uw inzichten
«wf + +g8^1Cï ? ?UD- opnieuw- Ik meende dat gij geheel op hetzelfde standpunt stondt. Is dat niet zoo?"81).
Kuyper zag in die dagen het principieel verschil tusschen Rome eenerzij ds en hem en Lohman anderzijds in deze vraag, of de dwaling van staatswege strafbaar is, gelijk blijkt uit zijn „Standaard"-artikel van 1 Maart 1875. Eenerzij ds verliet hij daarbij zeker en bewust het oude Calvinistische standpunt, dat krachtens art. 36 van de Gereformeerde geloofsbelijdenis zulk een vervolging eischte, een afwijking, waarop Lohman tot het laatst van zijn leven de aan-
!!.) van Malsen, Lohman, bl. 13 en 197; id. Lohman (1924), bl. 261.
oi^ e", ïJ n' S50' Vgl- ook ziJn Naar de Kerk of naar het Evangelie, 1924.
, 9' dossier Ons Program, Kuyper-Archief. Lohman ging hier zeker veel ^r°enT £CZr Zlcl? een »ardent adversaire de la séparation de 1'Eglise
liter >1Se Ref°™®e des pays-Bas, A'dam, 1860, p. 6. En zeven jaar
later. „Notre Etat na pas d autre raison d'être que la religion. II est né de la
r^ rte;Cf une creation de 1'Evangile dans sa lutte contre un culte idolftre AMam,\867 p 6 gI6USe en raPPort avec La Hollande et 1'alliance évangélique,



dacht vestigde, afwijking, welke Kuyper bij herhaling heeft verdedigd62). Anderzijds is merkwaardig, hoe beiden niet gezien hebben, Rome's standpunt geen recht te hebben gedaan. Want Rome heeft er geen bezwaar tegen gehad, Sir Thomas More heilig te verklaren, ofschoon een van diens beste, niet-katholieke biografen van dezen katholieken staatsman getuigt: „It is precisely More's tolerance that makes him, on true Utopian principles, intolerant of the Reformers" 63). Ook More heeft als kanselier moeten „vervolgen" en de „vervolging" verdedigd, maar: „Unless we realize More's haunting dread of religious violence, we shall never understand how he came to defend persecution" 64).
Bij zijn hoogleeraar Scholten had Kuyper reeds afkeer geleerd van eiken geloofsdwang 65). Lohman had die afkeer in het bloed: zijn familieoverleveringen waren vervuld van geloofsvervolging en als kind had hij van de kwellingen der afgescheidenen gehoord. „Ik ben, zooals gij weet, beslist antiroomsch. Ik heb echter menigmaal opgemerkt, dat er bij vele Roomschen veel goeds is. Echter is de clerus m. i. de pest", verklaarde hij op zijn ouden dag 66). Toch verklaarde hij zich jaren daarvoor „op grond van menige persoonlijke ervaring, overtuigd, dat, zoo op dit oogenblik Roomsch-Katholieken niet alleen in de meerderheid, maar ook in het bestuur waren, zij, ook al bestond er geen Grondwet, geen enkelen maatregel zouden durven nemen, die met onze aloude vrijheid van denken en spreken in strijd ware" 67). Hij schreef dit, toen hij er zich terdege van bewust was, dat de katholieken op een half millioen zielen na, de helft van de bevolking uitmaakten 68).
62) Art 36 van de Gereformeerde Geloofsbelijdenis zegt „van het ambt der overheid": Wij gelooven, dat onze goede God, uit oorzaak der verdorvenheid des menschelijke
geslachts, Koningen, Prinsen en Overheden verordend heeft; willende dat de wereld geregeerd worde door wetten en politiën, opdat de ongebondenheid der menschen bedwongen worde en het alles met goede ordinantie onder de menschen toega. Tot dat einde heeft Hij de Overheid het zwaard in handen gegeven tot straffe der boozen en bescherming der vromen. En hun ambt is, niet alleen acht te nemen en te waken over de Politie, maar ook de hand te houden aan den Heiligen Kerkedienst; (om te weren en uit te roeien alle afgoderij en valsche godsdienst; om het rijk des antichrists te gronde te werpen), en het Koninkrijk van Jezus Christus te doen vorderen, het woord des Evangelies overal te doen prediken, opdat God van een iegelijk geëerd en gediend worde, gelijk Hij in zijn Woord gebiedt. Voorts, een ieder, van wat kwaliteit, conditie of staat hij zij, is schuldig, zich de Overheden te onderwerpen, schattingen te betalen, hun eere en eerbied toe te dragen, en hun gehoorzaam te zijn in alle dingen, die niet strijden tegen Gods Woord; voor hen biddende in hunne gebeden, opdat hen de Heere bestieren wille in alle hun wegen en dat wij een gerust en stil leven leiden in alle Godzaligheid en eerbaarheid. En hierin verwerpen wij de Wederdoopers en andere oproerige menschen en in het algemeen alle degenen, die de Overheden en magistraten verwerpen en de justitie omstooten willen, invoerende de gemeenschap der goederen, en verwarren de eerbarheid, die God onder de menschen gesteld heeft." In De Drie Formulieren van Eenigheid, uitg. A. Kuyper, Kampen, bl. 28—29.
63) R. W. Chambers, Thomas More, London, 1935, p. 252, 350, 396.
64) R. W. Chambers, The place of Saint Thomas More in English Literature and history, London, 1937, p. 42. Vgl. Guizot's verdediging van Calvijn, l.c. p. 335.
65) J. H. Scholten, De Leer der Hervormde Kerk in hare grondbeginselen, Leiden, 1848, p. XXVI.
68) v. Malsen, Lohman, 1924, bl. 280.
67) Lohman, Gezag en Vrijheid ,bl. 248. Hij bedoelt hier uiteraard de aloude vrijheid voor de gereformeerden; voor de katholieken bestond deze vrijheid toen nauwelijks honderd jaar op papier.
68) De school, waaraan de natie gehecht is, A'dam, 1876, bl. 56.



Kuyper wijst met afschuw naar Thomas van Aquino, die de doodstraf voor ketters verdedigde; toch leert Calvijn hetzelfde 6 9), Calvijn, wiens Institutie Kuyper noemt „van Thomas' geslacht" ™). Kuyper weet zeer goed, dat de gereformeerde hoogleeraar Maresius nog in de zeventiende eeuw de doodstraf verdedigde van ketters 71). Waarom wijkt hij van dit standpunt af? In de allereerste plaats op den practischen grond, dat de ervaring bewees, hoe staatsdwang in geloofszaken ijdel is 72). Later fundeert Kuyper deze verdraagzaamheid van overheidswege ook op grond van zijn pluriformiteitstheorie 73) Uiteraard kan er van strafbaarstelling der dwaling geen sprake meer zijn als men de meening aanhangt, dat de waarheid zich in meer dan één vorm openbaren kan. In de afkeer van allen staatsdwang inzake de religie waren Kuyper en Lohman het volkomen eens. Hun paritaire theorie was eerder nieuw voor Calvinisten dan voor katholieken, gelijk blijkt uit de meening van staatsmanmartelaar Sint Thomas More 74), die als karakteristiek getuige gelden mag, vermits hij jurist was, practisch staatsman, voor zijn meening stierf en door den Paus van Rome heilig werd verklaard 74).
Waren zij het dus in godsdienstig opzicht in zoover eens, dat beiden verdedigden het ideaal van de vrije Kerk, los van den Staat, er zijn toch van meetaf zekere meeningsverschillen bij beide mannen. En men komt niet klaar met er op te wijzen, dat Kuyper meer democratisch en sociaal voelend was dan Lohman, als men beider divergentie van meeningen wil uitleggen, Want, hoewel het waar is, dat Lohmans economische inzichten meer „liberaal"' mogen heeten, dogmatisch was hij in deze dingen zeker niet. Hij was ook scherp genoeg van begrip om dingen te voorzien, lang vóór vele anderen. „Wij gaan, of wij willen of niet, naar het algemeen stemregt" constateerde hij reeds in 1875 7 5), ofschoon hij zich twintig jaar later zou verzetten tegen Kuyper, toen deze de richting-Tak koos, tengevolge waarvan de anti-revolutionaire partij m tweeën splitste. Evenmin verzette Lohman zich a priori tegen sociale wetgeving en staatsingrijpen, als voor hem slechts vaststond, dat het algemeen belang dit vorderde 7«). Het verschil tusschen beide mannen, die in kerkelijk opzicht bij den verwoeden doleantie-strijd elkander steunden, moet in den diepsten grond eigen oorsprong hebben gevonden in geheel verschillenden
™) Encydopa«iie^to^^.^G^d'gel.^ L M. Disquisiti°' P&rS T' «*• V' 75•
72) nPr,T- bIT193; V,gL Lohman Verz. Opstellen, Staatsh. II, bl. 18, vlgd. 73i TV : ? bl' 191' Tractaat van de Reformatie, bl. 59, S 62.
d 359^m 41I4^.oglnatlekVV2' § 12/ De ma^stratu in sua in ecclesiam relatione, p. 359 seq., 414 seq- Over Kuypers pluriformiteitstheorie, Th. F. Bensdorp S. s.s. R. ï 1918, bl 588 vlg. W. Winckel, Dr Kuyper, bl. 316—317.
Sir Thomas MoSlóndÓn61937^^42 ^ L°nd°n' 1935' P" 253 Seq' C" Hollis' 75) Gezag en Vrijheid, 1875, bl. 232.
DePH^Zeg1923 ^26^-2^ 1T°' 196 ^Verzamelde Opstellen, Staathuishoudkunde II, lJen Haag 192d, bl. 262—265 Toen het Kamerlid mr Aalberse in 1916 hooeleeraar tp
^ Am t6-LeW,.n "•i1-1»»» '•» Bepr.SS?„r£
Kasteel



wijsgeerigen aanleg en godsdienstige beschouwing. Kuyper, die veel meer gevoels- dan verstandsmensch was, trad op als een nieuwe Calvijn en zag slechts heil in een stevig georganiseerd Christendom, waarvan hij zelf dan wel mede, zoo niet alleen, inhoud en vorm zou bepalen. Althans, dit was veler indruk. Lohman was een even verwoed protestant, maar ook op eigen manier. Eigenlijk sectariër van huis uit, lag het georganiseer hem niet en was de beteekenis van een gesystematiseerde dogmatiek hem niet duidelijk.
Hij vond een partij-organisatie met program al erg genoeg en ofschoon er oogenblikken waren, dat niemand er de noodzaak zoozeer van inzag als hij, waren er ook tijden, dat partij en program hem gestolen konden worden, als hij meende, dat zij met zijn inzicht niet strookten. En zich dit inzicht laten dicteeren, zelfs door Kuyper, was Lohman, die levenslang den Paus van Rome als een geestelijke userpator beschouwde, gladweg onmogelijk. Hij offerde liever alles op, dan afstand doen van hetgeen hij zijn overtuiging achtte. Geen Kuyper was in staat dit te voorkomen, vooral niet, omdat Kuyper zich met geen mogelijkheid kon indenken, dat zijn opvattingen in deze essentiëele dingen niet de juiste zouden zijn en dus dienden te worden aanvaard door allen, ook door Lohman. Zoo moest de scheiding komen, die eerst de Vrije Universiteit schokte en daarna de antirevolutionaire partij, tot Schaepmans spijt, uiteenscheurde. Personen en zaken hebben deze scheiding mede in de hand gewerkt, maar de karakters het meest. Wie er zich over verbaast, bedenke, dat wel Elisabeth van Engeland eischen kon. „Schilder mijn gezicht zonder schaduw", maar dat de schrijver van de „Handelingen der Apostelen" dit zelfs voor St. Paulus niet noodig achtte, zooals de Grieksche tekst beter dan sommige vertalingen getuigt. Er is in deze mannen iets geweest, dat hen geestelijk tot uiteen gaan drong, na eerst als boezemvrienden met elkaar te hebben omgegaan. Bij deze twee Nederlanders was het niet alleen „a sensitive mind", maar een eigen opvatting van het Christendom, die hen verschillende wegen deed inslaan. Kuyper voorvoelde en voorspelde het; de latere gebeurtenissen hebben zijn kijk op Lohman en op de juiste oorzaak van hun meeningsverschil bevestigd. Lohman was veel meer een individualist. Hij was een kind van het réveil en Colijn zoekt in die afkomst de verklaring: „Onvermijdelijk moest het op den duur komen tot het uiteengaan van degenen, die uit de kringen van het réveil voortgekomen waren en hen, die het meer uitgesproken gereformeerde, Calvinistische type vertegenwoordigden 77).
Via Groen is einde 1874 de samenwerking tusschen Lohman en Kuyper begonnen78). Op 9 Maart 1875 schrijft de predikant aan den Bosschen Raadsheer:
„Edele Grootachtbare Heer,
Dat het mij, temidden van veel huiselijk getob en politieke vermoeienis des geestes een aangename verrassing was een schrijven van Uw hand te ontvangen, behoef ik U, na de U bekende sympathie voor Gezag en Vrijheid,
77) H. Colijn, Schrift en Historie, Kampen 19292, bl. 11; id. Saevis tranquillus in
undis, bl. 24.
78) Briefwisseling Groen—Kuyper, bl. 329.



nauwelijks meer te zeggen. Het aantal wetenschappelijke politiekers in ons gild is zoo droef gering, dat het bezit van zulk een geschrift, laat mij er bijvoegen het nationaal bezit van zulk een auteur, een oorzaak van dankzegging is voor wie land en volk liefheeft. U eerlang te ontmoeten zal mij dan ook hooge vreugde en een eere tevens zijn."
De deftige aanspraak wordt spoedig vervangen door „Waarde Vriend" terwijl Lohman zijnerzijds op 4 April 1875 aanvangt met „Waarde Heer Kuyper" en in de polemiek tot kalmte maant:
„Met hoe meer kalmte wij onzerzijds de punten behandelen en hoe minder wij de tegenpartij kwetsen, hoe grooter de verlegenheid wordt der tegenpartij.
hoorde laatst, dat op het platteland, velenjiiet willen meewerken met ons omdat de belastingen tengevolge van het restitutie-stelsel vermeerderen zouden. Zij moeten eens hierop worden opmerkzAam-gemaakt, dat, zoo de partij Moens-Kerdijk zegeviert, de bijzondere school noodzakelijk vallen moet, tengevolge waarvan de belastingen toch vermeerderen, omdat het openbaar onderwijs dan veel uitgebreider worden zal. En wat zal het onderwijs dan kosten!"
Het vermaan tot kalmte trof geen doel, want Kuyper antwoordde 28 Nov waarschijnlijk met het oog op de „etischen":
„Laat men mjj onvriendelijk bejegenen, ik heb mijn vocatie en die vocatie is niet om op fluweel te rusten, maar om te getuigen en door dat getuigen de gedachten uit veler hart te openbaren".
De lust tot samenwerking was groot genoeg: „We zullen saam hard aan het werk moeten. Ik wou maar dat Lijnden u naar den Hove van den Haag overplaatste," verzucht Kuyper op 7 December. Had hij er een voorgevoel van dat de fysieke inzinking, welke hem het merk onmogelijk en Lohmans hulp onontbeerlijk zou maken, aanstaande was ?
Lohman waarschuwde op 26 Nov. uit Den Bosch:
„Zou het niet mogelijk zijn Uwe werkzaamheid wat te beperken en de bestudeering van enkele gedeelten van het staatsrecht en van bepaalde politieke quaesties op te dragen aan genegen en bekwame personen? Men belast U nu met alles, en zoo Gij in iets faalt, slaan ze allen, als wilden, op U los."
De in Brabant levende boven-Moerdijker ergerde zich erover, dat de openbare school door de katholieken „geëxploiteerd" werd. Hij wil — zijn brochures bewijzen het — dezen toestand nu exploiteeren tegen de liberalen, schrijft hij uyper op 7 April 1875. „Alle politieke overtuiging berust tenslotte op godsïenstige overtuiging en daarom beschouw ik een conservatief als een ongeoovige en behandel hem als zoodanig," voegt hij daaraan toe op 29 April 1875.
Hij behandelt de liberalen als „zieken". Maar de politiek trekt hem niet: lever aa s eer dan Kamerlid is zijn leus. Deze eerste motiveering in Lohmans eigen stijl, is belangrijk genoeg:
de Warner is men vrij; daar vraag ik enkel: is mijn daad goed in Ian ' z°oals lk Hem uit den Bijbel ken. Men heeft mij verguisd Ztl ffn;..men heeft mij in de hoogte gestoken, zonder reden - ik ga
ik de raven^r L te,,trekk®1!' w«seliJk m«n gang. Liefst ware ik, zoo L nS J H?P. iker •' Maar in de Kamer zou ik de regelen
der politiek, der eerlijke politiek meenen te moeten volgen; mnn gevoelens pdringen aan de zwakkeren, maar deze, die uitwendig hooger staat, laten



optreden. Als Oldenbarneveldt zou ik niets dan de nederige dienaar der Staten willen schijnen. Maar die gedragslijn volgende, zou ik met Uwe zienswijze 111 botsing komen. Gij zoudt willen getuigen, en ook mij daartoe noodzaken. Nu en dan wellicht zou ik U volgen, om te doen zien dat ik niet uit vreeze zweeg. Maar in den regel zou ik, zoolang de conscientie het toelaat, de mannen van aanzien volgen. Het parlement zelf acht ik onverbeterlijk. Het volk te bekeeren, daartoe is de Standaard beter dan het Bijblad geschikt. Het is dus zeer de vraag of Gij, bij mijne niet-verkiezing, iets verloren hebt. Temeer, omdat ik in Uwe oogen niet radicaal genoeg zou zijn. Ik ga wel „nog al ver!" Zelf ben ik in mijn hart een volksman — geen „fatsoenlijk burger . Dat kiezersvolk dat zoo uit de hoogte neerziet op het volk achter de kiezers, is mij een doorn in het oog! Maar — in onzen tijd acht ik tegenover het volk achter de kiezers de uiterste behoedzaamheid noodig. Ons volk is te veel gerevolutioneerd, dan dat men er niet voorzichtig mee zou moeten omgaan. Niet allen zijn Kattenburgers!"...
Bij Kuyper was intusschen geweldige krach gekomen, die hem fysiek buiten gevecht stelde. Dertig jaar later vertelde hij zelf het verloop daarvan in een onderhoud met „Het Centrum", toen hij mededeelde:
„Des avonds na negen uur werk ik niet. Dat acht ik een gezondheidsmaatregel. Door veel inspanning heb ik mij in vroeger jaren tijdens mijn eerste lidmaatschap van de Kamer — ik had toen voor Gouda zitting een zware zenuwziekte op den hals gehaald. Dat was in 1876. Ik had toen een moeilijken tijd achter den rug. In 1870 was ik predikant geworden te A'dam en had daar veel te volle kerken. Dit vermoeide, te meer omdat ik toen reeds improviseerde. Dan was er veel te strijden in den kerkeraad. De modernen hadden daar nog het hooge woord en ik kreeg er de handen vol. Ik heb toen het debatteeren geleerd. Bovendien schreef ik sinds '69 in De Heraut en werd later De Standaard opgericht. Zoo raakte ik totaal overwerkt. Toen ik daarna in 74, in de Kamer kwam, was ik feitelijk reeds op. Ik leed bitter aan slapeloosheid, en toen ik den raad van mijn dokter opvolgde en chloraal-hydraat met volle teugen ging innemen, werd mijn zenuwgestel totaal geruïneerd. Meer dan een jaar lang, van Maart 1876 tot Mei 1877, was ik toen buiten staat iets ook maar te doen, ik kon geen briefkaart meer schrijven en geen twee bladzijden meer achter elkaar lezen. Onder de naweeën van deze neurasthenie heb ik nog zes jaar lang geleden. Juist zooals Dr Ramaer, mijn psychiater, het mij voorgesteld had, dat er zeven jaren mee heengingen eer mijn zenuwgestel vernieuwd was"79).
De zenuwziekte dwong hem het Kamermandaat niet meer te vervullen en het sloopend journalistiek werk te staken, dat Lohman overnam „met niet genoeg te waardeeren toewijding", als Kuyper later in zijn „Starrentritsen schreef80). Uit Nice schreef Kuyper zijn hulpvaardigen vriend op 6 October 1876:
Mag ik het zeggen, dan hebt Gij ... onze goede Standaard van een bijna wissen dood gered... Uw interimair bewind (heeft) voor mij met het oog op de samenwerking voor de toekomst, onberekenbare waarde. Op dit laatste leg ik bijzonderen nadruk. Dusver scheen het steeds, alsof op al wat van Christelijke zijde in Nederland uitging het fatum der verdeeldheid rustte. Ieder ging zijn eigen paadje. De kragt van twee, die saamverbonden den strijd voerden, werd niet gezien. Zelfs Groen, Mackay en Elout waren 3, geen 1. Dat fatum,
79) Kuyper—Gedenkboek 1908, bl. 310 311.
80) Kuyper—Starrentritsen, Kampen 1915, bl. 18—19.



zóó gemeend is. Zij die mij over U hebben hooren spreken, zouden U beter kunnen inlichten. Gaat gij uw gang. Laat mij — zooals ik altijd dringend gevraagd heb mij bepalen tot kritiek, en tot schrijven van wat miin hand vindt te doen."
Was Lohman tegen Kuyper als persoon? Volstrekt niet.
„Ik weet zeer goed" schreef hij op 10 Juni, „dat velen afkeuren, wat gij doet en gedaan hebt, doch tot allen, voorzoover zij tot onze geestverwanten behooren, zeg ik: doe gij het beter of wijs iemand aan, die het beter kan".
Was het alleen maar lust om gedachten te verhelderen door discussie ? Misschien.
„Ik behoor tot hen, schreef hij op 16 Juni aan Kuyper, „die met hun vrienden meer buiten, dan in hun tegenwoordigheid eens zijn. Spreek ik U tegen, t is omdat wij allen behoefte hebben aan tegenspraak en omdat ik U tracht te doen voelen, wat anderen oordeelen, opdat gij ook hen zoudt verstaan. Maar omgekeerd ben ik even tenax in de verdediging van Uw handelwijze, waar gij, te absente me praesente, aangevallen wordt. Ik meen niet zonder succes".
En op 22 Juni 77 heet het... ,,Ik blijf er bij dat, ook op den duur, gij de leider moet blijven" ...
Waarop Kuyper een dag later, weer plechtig antwoordt:
„Wij blijven dan arm in arm staan in de slagorde van onzen Heer."
Zelfs het program durft Kuyper nu weer voorstellen. Op 24 Juni vermaant hij:
„Overwin Uw tegenzin tegen programma's eens en zeg mij na lezing wat op nevenstaande schets Uw aanmerkingen zijn. Immers bij ons politiek oordeelen en handelen gaan we toch allen uit van zekere onderstellingen die ons oordeel bepalen en onze handelingen richten. Is het nu niet noodig, dat we 1° ons van deze onderstellingen zeiven bewust zijn; 2° niet de ééne maal deze en straks een daarmee strijdige onderstelling tot uitgangspunt kiezen; en 3° bij ons gezamenhjk optreden over en weer weten welke onderstellingen we gemeenschappelijk hebben? Mij dunkt op die vragen moet gij „ja" antwoorden, maar dan ook de wenschelijkheid beamen, om die onderstellingen onder woorden te brengen. Meer nu beoogt uw vriend Kuyper met zijn verlangen naar gemeenschappelijk program niet."
Lohman antwoordt 26 Juni:
•i ''UwP™^ammavan beginselen heeft in vele opzichten mijn volle sympathie; ik vind de omschrijving praecies en duidelijk, zonder dat, over het algemeen genomen, meer gezegd wordt, dan ieder voor zich kan verantwoorden. Of ik er mijn naam onder zet? Gaarne, mits na sommige, niet onbelangrijke wijzigingen. Zoo gij die verkeerd acht, ga dan gerust Uw gang, natuurlijk zonder mij. ik wil U niet van den weg afbrengen, die U de beste toeschijnt.
ad. I „onder Calvinistischen invloed," — ik zou zeggen: onder invloed des ™gelies; m geen geval, (in een program, niet als historische bijzonderheid) onder Calvinistischen invloed. I Cor. III : 4."



Juist dit „Calvinistisch" is een der hoofdredenen van de scheiding geworden, want Lohman was een geheel andere protestant dan Kuyper en hij wenschte geen Calvinistische partij 82).
Het werk aan „De Standaard" bond beide mannen samen en uit de brieven blijkt, welke vraagstukken hun aandacht hadden en hoeveel zorgen de krant vroeg:
„Alleen de artikelen over Roomsche toestanden neem ik voor mijn rekening." — aldus Lohman op 4 Juli 1877 — „omdat gij daar minder in thuis zijt, althans mijn artikelen minder gemakkelijk verdedigen kunt. Schrijf niet te veel over de niet benoeming van antirevolutionairen. Daargelaten of het juist is, wij komen licht in 't schuitje der ultramontaansche benoeming naargelang de belijdenis. De fout ligt eigenlijk in iets anders: in de opvoeding van staatswege. Roomschen en antirevolutionairen vinden aan de Akedemies slechte kweekplaatsen. Maar die, ondanks die opleiding, Roomsch of antirevolutionair blijft, wordt, geloof ik, geplaatst. Bij de rechterlijke macht althans."
Op 19 Augustus laat hij weten:
„De Standaard moet blijven leven. In het werk van Nippold, dat mij uitermate tegenvalt, ontmoette ik zulk een woedenden uitval tegen dien Standaard, dat ik, meer nog dan vroeger, aan zijn instandhouding hecht. Maar zonder inspannenden arbeid, gaat het niet. Ligt het niet kennelijk in Gods bedoeling, meerderen te doen samenwerken? Gij alleen, God toont het U en ons, zijt tot instandhouding niet in staat. Gij hebt opgericht, den stoot gegeven. Schrijf mij nu eens uw oordeel over een en ander, opdat ik de zekerheid hebbe met U dezelfde lijn te volgen."
Tien dagen later vol vriendelijke deelneming aan Kuyper, die geen nieuwe medewerkers vinden kan:
„Innig leed doet het mij, dat gij zoo bezwaarlijk weer geheel op Uw verhaal komt. Het valt soms moeilijk zich gansch en al aan de leiding Gods te onderwerpen."
Als Kuyper hem vraagt, of een domineesberoep naar Amsterdam moet worden aangenomen, antwoordt Lohman op 20 September:
„De vraag of moet aangenomen worden — of niet, is voor zeker voor U al bijzonder moeilijk. Het is dikwijls uiterst moeilijk in deze dingen eigen stem van Gods stem te onderscheiden."
Maar wel moet de onbaatzuchtige raadsheer mededeelen, dat hij niet meer gratis voor „De Standaard" werken kan. Hij moet probeeren een levensverzekering te verdienen, daar zijn makelaar zijn effecten heeft verduisterd, Kuyper antwoordt op 25 September 1877:
„Met wezenlijk smartgevoel en innige deernis vernam ik de boete, die Ge te dragen hebt voor te groot en te goed vertrouwen. Gelukkig dat het nog niet zulke dimensies aannam, of ge kunt Uwe lieve vrouw het mededragen van Uw leed sparen. Moge uw toeleg gelukken, om door krachtsinspanning het verlorene te herwinnen. Voor mij is ook die hoop niet gebleven. Het weinige wat ik had, is door mijn ziekte onherroepelijk weg."
82) Vgl. Lohman, Calvijn en Rome, 1927. In De Scheidslijn schrijft hij: „Op de vorming van het intellect der natie hebben de juristen uit de school van den Arminiaan Hugo de Groot veel meer uitgeoefend dan de leerstellingen van Calvijn," bl. 24. Met een beroep op Groens Maurice et Barnevelt, wijst hij daar ook op zijn verschil met Kuyper, bl. 59—60.



Hij bood Lohman op 4 November een vast honorarium aan voor diens journalistieke medewerking. Waarop Lohman reeds den volgenden dag laat weten:
„Uw pogingen om ook finantieel mij te steunen waardeer ik in zeer hooge mate, wetende aan welke warme en deelnemende gevoelens die pogingen haar ontstaan te danken hebben. Intusschen waarde vriend! maak U zelf om mijnentwille om de geldquaestie niet te bekommerd. Op het oogenblik van het voor mij belangrijke verlies heb ik mij ondanks mijn gebed en berusting, nog te veel laten drukken door bezorgdheid. Trouwens verweet ik mijzelven ook te goed vertrouwen te hebben gehad. Dit maakte het verlies pijnlijker. Thans gevoel ik het verlies blijmoedig en met gerustheid te kunnen dragen. Voorzeker, zoo ik ook honorarium kan ontvangen — zooveel als gij voorstelt is volstrekt niet noodig, gaarne neem ik het aan. Maar mijn medewerking wil ik er niet van afhankelijk maken"...
Het werd 1878: de „scherpe resolutie" in den vorm van Kappeyne's schoolwet kwam in zicht. En Kappeyne schreef 1878 aan Kuyper:
„Zoo werkelijk Zevenbergen Protestantsch en dus orthodox is, moet gij, zelf verhinderd zijnde, Lohman laten kiezen, want ik kom'werkelijk tegen Maart met een onderwijswet en geef U niets toe."
Lohman wilde den handschoen niet laten liggen en liet Kuyper 24 Januari weten:
„Twijfelachtig moge Zevenbergen zijn — maar kans is er wel. Het is zeer mogelijk, dat de liberaal-protestanten aldaar ook op mij stemmen uit antipapisme. Gedood te worden door de grappen van Kappeyne is zeker min vermakelijk voor wie die operatie ondergaat! Maar laat ons toch niet vergeten, dat die grappen zeer weinig weerklank vinden in den lande, althans niet bij ons volk, noch bij de meer conservatieve elementen ... M. i. mag de strijd niet worden opgegeven, uit vrees voor verslagen te worden. Want de waarheid heeft nooit gezegevierd alvorens gecribleerd te zijn geweest door de slagen harer wederzakers. Het eenige waarvoor te vreezen is, is een slechte verdediging. Nu is mijn conclusie deze: niet ik, maar gij moet naar de Kamer gaan: zij het slechts voor dezen éénen slag."
Zelf, zoo meldde hij op 21 Februari, had hij voor Zevenbergens zetel bedankt. Zijn evolutie naar „Rome" wordt merkbaar. Op 2 Maart laat hij Kuyper weten:
üu P s^emmen ®aat niet — maar wij kunnen ons onthouden ... Wij
hebben ook in Brabant veel minder last van de Roomschen dan van de liberalen. Wij moeten zorgen niet uit puritanisme de dupe te worden der liberale » tyrannie.
En op 4 Maart schrijft hij nog duidelijker aan den op dit punt nog weerbarstigen Kuyper:
a ïiV^',st.afn WÜ. °P oogenblik dichter bij Rome dan bij de modernen. Althans bij hen, die beslist vijandig zijn tegen het Christendom. Deze vijandschap openbaart zich zoo hevig, dat wij ons zelve coüte que coüte moeten verdedigen. Voor Rome ben ik minder dan voor het ongeloof beducht. Laat Rome meester zijn, geen maatregel in R.K. zin zal kunnen worden genomen, of de weerstand der Protestanten wordt weer levendig. Maar de modernen dooden ons door misleiding der natie. Zij hebben nu de natie jarenlang bedrogen en haar onmerkbaar haar geloof ontfutseld. De Roomschen, waar ze de meerderheid hebben, spreken zoo boud, dat ze de Protestanten opschrikken.



Ik geloof niet, dat de Roomschen ons overal onzen invlqfed zullen benemen. Maar gesteld het zij zoo: ik zou zeggen niets liever dan dat; dan zal de natie eindelijk een beter kiesstelsel gaan invoeren; dan zal zij zien, dat de modernen ons land aan Rome verkoopen. Juist wat wij altijd beweerd hebben. De R. Kath. zullen meer en meer eigen candidaten stellen. Welnu! laten de liberalen vertoonen, wat zij alleen vermogen tegen Rome. Zien zij, dat zij te zwak zijn, wellicht zullen ze dan ons niet langer stelselmatig uitsluiten ... Nog eens: ik vraag geen bondgenootschap met Rome, — geen steun; maar onthouding, met protest tegen eene tactiek, die Rome doet zegevieren ... levende in een moderne — en roomsche omgeving, word ik zoo doordrongen van de vijandschap die al wat ongeloovig is ons toedraagt, dat ik niet anders kan, dan U smeeken: help toch den liberaal niet! In het openbaar schrijvende, onthoud ik mij deze antipathie te uiten, en omdat ik zeer vele liberalen persoonlijk waardeer en liefheb, en omdat ik bitterheid niet bevorderlijk acht voor de goede zaak: maar ik moet mij altijd bedwingen als ik tegen hen schrijf. Een R. Kath. doodt mij uit beginsel, hem kan ik achten; maar een liberaal niet, want die doodt mij tegen zijn beginsel, uit vijandschap. De R. Kerk kan ik bestrijden, want ik strijd tegen een beginsel, maar een liberaal niet, want deze veinst hetzelfde te belijden als ik: alleen handelt hij juist daarmee in strijd; hij demoraliseert de natie bijna nog meer als een Jesuiet. Ik spreek natuurlijk van hen, die zich van dit alles bewust zijn. Mijn vriend Rutgers denkt er niet anders over" ...
Hij was verheugd, toen Kuyper zijn kiezers onthouding aanraadde. Het was Kuyper niet gemakkelijk gevallen. Hij schreef op 4 Maart aan Lohman, zeer angstig te zijn voor hulp aan de Katholieken bij herstemming tusschen een liberaal en een „ultramontaan". Een alliantie met Rome voor de vrije school lokte Kuyper niet, omdat zoo de draad werd doorgesneden met „de a-Katholieke natie". De komende schoolwetactie schijnt Lohmans politiek instinct toch te hebben geprikkeld.
„Mocht ik in de Kamer komen," zoo schrijft hij 19 Maart 1878 aan Kuyper, „dan zal mijn voornaamste streven zijn naar een betere verstandhouding van verwante elementen. Jammer dat al die beoordeelaars en beoordeelenden in Den Haag wonen, en elkander niet alleen persoonlijk te veel kennen, maar vooral te veel persoonlijke zaken hooren. Zou ons land niet te klein zijn?"
Maar, hoe Lohman ook met hart en ziel den strijd meevoert tegen Kappeyne en zich in geen opzicht spaart, de theologische debatten, die Kuyper voortdurend in „De Heraut" voert met de „ethische" predikanten, onder wie hij warme vrienden telt, prikkelen hem. „Uw strijd tegen de ethischen, vooral de wijze, waarop gij dien voert, acht ik verderfelijk", schrijft Lohman op 25 November. In zijn hart stond hij de theologie van Gunning nader dan die van Kuyper. Lohman, het blijkt uit een brief van 16 Dec., verwerpt beslist het art. 36 van de Nederlandsche Geloofsbelijdenis, „ondanks de poging door Rutgers gedaan om mij een achterdeur te openen". Het zijn de ethischen, die hem er van terughouden, zich aan te sluiten bij de toen met volle kracht beginnende vereeniging tot oprichting van een eigen Universiteit en die hem op 8 Maart 1879 aan Kuyper doet schrijven: „Al is er inderdaad een standpunt nog hooger dan dat der kerkgenoodschappen: het is de persoonlijke aansluiting aan J. C. den Verlosser."
Heeft Kuyper de gevaren van deze geesteshouding vermoed? Hij schrijft



bundiger Schaepman, die Lohman persoonlijk veel nader stond dan Kuyper, al achtte de priester op de duur den laatste als practisch staatsman hooger en al won hij beider vertrouwen.
Schaepmans schaduw valt in deze periode langzaam neer op de beide protestanten. Lohman was in September 1879 lid van de Tweede Kamer geworden, tegelijk met Elout van Soeterwoude, die na zeventien jaar weer in de Kamer was teruggekeerd als afgevaardigde van Leiden, terwijl Kuyper de wacht betrok als professor te Amsterdam en als hoofdredacteur van „De Standaard". En weer teekent de correspondentie in de volgende jaren eerst de zig-zag-lijn terwijl, door het optreden van het kabinet-Mackay en Lohmans ministerschap, mede ook vooral door Keuchenius' invloed op Kuyper en het feit, dat deze zelf buiten de practische politiek stond, de breuk reeds bijna onherstelbaar wordt, al houdt de wapenbroederschap het dan toch nog tien jaar uit, aleer de openlijke verwijdering aan het daglicht komt.
Op 12 Augustus 1879, een goede maand vóór hij Kamerlid wordt, schrijft Lohman aan Kuyper een brief, die zijn opvatting teekent in de Volksvertegenwoordiging.
„Zoudt gij in uw artikelen, of in andere, ook het navolgende kunnen inlasschen ? M. i. is het een Grundfehler in onze staatsinstellingen, dat men aan de leden der 2e Kamer den last oplegt zelfstandig over iedere quaestie te oordeelen. De Kamer in haar geheel is daartoe bevoegd; niet elk harer leden daartoe verplicht. De Kamers toch zijn de uitdrukking van de publieke opinie86) (behooren dat althans te zijn); deze nu openbaart zich in twee hoofdrichtingen, liberaal en conservatief (ik spreek van den normalen, antirevolutionairen toestand). Alzoo eigenlijk ook maar twee partijen. Elke partij heeft haar leider en haar specialiteiten. Deze regeeren, zoolang de partij regeert. De leden moeten zich op die specialiteiten verlaten, behalve hun zelfstandig oordeel over recht en zedelijkheid. Eerst als de leiders in strijd daarmee handelen, moeten zij de leiders tegenstaan. Ik wilde wel dat zulke beginselen van lieverlede met bewustheid door de onzen beleden werden, opdat zich in onze partij specialiteiten ontwikkelen, terwijl zich tevens een gevoel van solidariteit en van partijband openbaart. Wat in Engeland bestaat, is het eenig natuurlijk stelsel of liever de eenig natuurlijke toestand. Wij kunnen onze constitutioneele instellingen alleen dan behouden, wanneer wij ons die Engelsche toestanden, natuurlijk mutatis mutandis, eigen maken" ...
Over die Engelsche toestanden had hij in 1873 uitvoerig geschreven in zijn „Gezag en Vrijheid" 87). Al wil hij, gelijk uit vroeger aangehaalde uitspraken is gebleken, niet weten van „toekennen van gezag aan een parlement in plaats van aan den Koning", het bestaan van het parlement juicht hij toe. „Om een Koning binnen de perken des regts te houden, is een parlement
) „De publieke opinie behoorde niet kritiek uit te oefenen, maar integendeel het voorwerp der kritiek te zijn," schreef Lohman in Gezag en Vrijheid, bl. 105.
a' P j ', v gj: Vermoedelijk zou Lohman vreemd opgezien hebben, ziin theorieen over de verhouding van koning en parlement te hebben kunnen vinden bii den staatsman Sint Thomas More, dien een niet-katholiek de „stoutest defender" noemt Thomas More p 80 ^ gebruiken. R. W. Chambers, The place of Saint



noodig en geschikt; niet om zelf te regeeren" 88). Toen de val dreigde van Kappeyne, die den Koning vergeefs vroeg om toestemming tot Grondwetsherziening, kwam Lohman krachtig voor den Koning op en liet hij op 16 Aug. 1879 aan Kuyper weten:
„De liberale bladen beginnen tal Kappeyne te redden het er op toe te leggen Z.M. den Koning en zekere camarilla in verdenking te brengen. Moet dat onweersproken blijven ? ... Is het noodig dat de Koning persoonlijk vertrouwen stelt in zijn Ministerie? Dat is een absurde eisch ... Een zekere mate van vertrouwen is bijkans onmisbaar, vooral in ons land, waarin de Koning altijd nog een zelfstandige macht is in de oogen, wel niet van de liberalen, maar van een groot deel des volks.
„De „zoo op openbaarheid gestelde Ministers" beleggen „in het geheim" partijvergaderingen teneinde daar de politieke lijn vast te stellen, die in de Kamer gevolgd zal worden ... Met een zeer geheim gehouden partij vergadering van een deel der Kamerleden wordt over de toekomst des lands gebesogneerd! ... Men beproeve niet op den Koning te smalen, onder voorgeven nog wel dat „een camarilla" het gedaan heeft, en dit enkel om eigen impotentie te verbergen."
En op 18 Augustus voegde hij daarom nog eens toe: „Aan een zelfstandige Koninklijke macht — behoudens volkomen vrije controle van de Kamer — hecht ik wel zeer veel."
Behalve de zelfstandige koninklijke macht interesseerde ook eigen zelfstandige macht den briefschrijver. Op 25 September schrijft hij aan Kuyper, die met een huis of liever met een schip vol aan roodvonk lijdende huisgenooten zit, dat hij zich eigenlijk liever uit de Kamer terugtrok en zich heelemaal niet gaarne aan een program zou onderwerpen. „Waarlijk! lieve Vriend! Ik vraag een weinig vertrouwen. Dit helpt U beter dan welke onderteekening ook."
Sinds 16 September 1879 zat Lohman voor Goes in de Tweede Kamer; veertig jaren zou hij zich wijden aan de politiek. Nauwelijks een week lid van de Kamer, op 24 September, stond hij op en hield een geduchte rede naar aanleiding van Elout van Soeterwoude's amendement op het toen nog bestaand adres van antwoord op de Troonrede, waarin een wet, die ook het bijzonder lager onderwijs recht zou doen, bepleit werd. Hij sprak over den schoolstrijd als een burgeroorlog, die de verkiezingen beheerschte, over de rechtmatigheid, agitatie te voeren tegen een onrechtvaardige wet, verdedigde het petitionnement, waartegen de liberalen geen petitionnement hadden kunnen organiseeren, wees op de offers, die voor de bijzondere school werden gebracht en zeide o. a.:
wij zijn verreweg de meerderheid van het volk, en alleen door eene
zeer partijdige indeeling van de kiesdistricten is het mogelijk dit te ontkennen ...
Wij vragen niet eene wet die ons alleen bevalt of aan de overzijde alleen bevalt, maar — en dit is het echte anti-revolutionaire standpunt — eene wet die aan allen bevalt, die de regten van allen handhaaft. Dat regt van allen is niet ons Christelijk onderwijs of neutraal onderwijs te genieten, maar dat regt van allen is om aan de ouders de keuze over te laten van de school
88) Gezag en Vrijheid, bl. 49—50.



voor hunne kinderen. Dit regt zou in vorige jaren door de liberale partij niet in twijfel zijn getrokken. In vroegeren tijd, toen er nog „ouderwetsche liberalen" waren, waartoe de heer Van Twist, zooals hij in de Eerste Kamer zeide, zich rekende te behooren, erkende men dat alle sociale krachten in de maatschappij zich vrijelijk moeten kunnen ontwikkelen. Toen erkende men dat men alles aan het vrije initiatief moest overlaten en dat de Regeering niets te doen had dan te leiden en te zorgen dat elke sociale kracht zich vrijelijk en gelijkelijk kunne ontwikkelen. Toen heeft men niet gezegd wat men thans zegt, dat de liberale party geroepen is een zeker beginsel te doen triomfeeren. Al is dat beginsel de waarheid, dan nog zou ik zeggen: laten wij die waarheid niet doen triomfeeren door regeeringsmiddelen of staatsgeld, want dit is dwang, maar door middel van overtuiging. Al was ik afkeerig van de Christelijke school, dan nog zou ik zeggen: Taferi zij die deze school willen gelijk staan met degenen die haar niet willen. Dit zou het beste middel zijn om de neutrale school ingang te doen vinden bij de natie.
Hetgeen waarvoor wij strijden is niets anders dan het regt van de natie, dat de ouders, rijk of arm, zullen kunnen kiezen de school waar zij hunne kinderen verlangen op te voeden. Die keuze kunnen wij nooit aan anderen overlaten en wij kunnen daarom niet erkennen het regt van deze Kamer om uit te maken, welke opvoeding de beste is. Wij vertegenwoordigen noch de liberale partij, noch de anti-revolutionaire partij, maar het gansche Nederlandsche volk. Daarom zal ik stemmen vóór het amendement van den heer Elout."
Zelf schreef Lohman in den laatst aangehaalden brief aan Kuyper:
„Ik hoop, dat mijn eerste speech uwe verwachting niet al te zeer zal nebben teleurgesteld. Niettegenstaande herhaald aandringen van Elout wilde ik met spreken. Nog niet; en niet onvoorbereid. Maar reeds had Van Eck's schelden mij bijkans bewogen een woord te zeggen tot verdediging der Unie. Toen ook Rozenburg uitvoer en van gedempten burgeroorlog sprak, besloot ik een oogenblik te spreken, niet als staatsman — wat ik trouwens niet ben en wel nooit worden zal, vermits mij daartoe de fluweelen tongval ontbreekt — maar als volksman. Ben ik te „ruw" geweest, te „warm" (volgens Van Lijnden),
+ 1itl5uWaS ik in geheel niet en deed mij après coup genoegen duidelijk te hebben gezegd: wij zijn voor Uw geschreeuw niet bang! Luyben betuigde mij heden zijn instemming; dit deed mij genoegen ... Doch ik moet naar bed... om 6 uur praat en bromt mijn bakker-hospes mij wakker."
Ook Kappeyne waardeerde Lohman: „De heer Lohman kan een groote racht worden. Doch hij schijnt mij zich nog te kunnen oefenen in sterkere samentrekking zijner gedachten en meer behagelijke inkleeding", schreef hij op 19 December aan Kuyper. Hij voegde daaraan toe: „Met den tegenwoordigen toestand is geen partij tevreden, behalve in stilte de Katholijke, die weet, hoe zulk een zwakke regeering te hoereren."
Dan kan het kabinet toch weg, meende Kuyper en hij vroeg zich met stijgende bezorgdheid af, of Lohman de heeren niet te veel spaarde. Deze was daar geenszins van overtuigd, ,,'t Is mogelijk, dat politiek zich niet met openhartigheid verdraagt, doch dan volgt daaruit, dat ik voor de politiek niet deug, schreef hij op 1 December laconiek aan Kuyper, terwijl een stemmen van heterogene elementen tegen een begrooting hem eenvoudig oneerlijk leek. „Mijn gedragslijn blijft... in de Kamer tegen de Kamer, gelijk vroeger buiten de Kamer tegen de Kamer."
Kasteel _



Kuyper begreep zoo'n politiek niet, kon haar althans niet waardeeren en spoedig hokte de discussie tusschen beide mannen bij het antwoord op de vraag, of de Kamer een begrooting mocht afstemmen om redenen daarbuiten gelegen. Lohman ontzegde reeds op 25 Nov. 1880 met een beroep op Von Gneist aan de Kamer die macht. Zij scheen hem een dwang op den Koning om ministers te ontslaan en zulk een dwang achtte hij ongeoorloofd en in strijd met de antirevolutionaire beginselen. Gaarna zou hij van elk middel gebruik maken om het ministerie-Heemskerk ten val te brengen, mits het eerlijk was. Dat leek hem afstemming van een begrooting echter niet. Daardoor immers wordt feitelijk een bewindsman verworpen en dit achtte Lohman ongeoorloofde dwang op de Kroon.
In een brief van zes kantjes neemt Kuyper, die in zijn program de verwerping van de begrooting in buitengewone gevallen toelaatbaar achtte, de verdediging van zulk een verwerping op. „Dit is in strijd met wat wij tot dusver deden"; Lohman, zoo meent Kuyper, voert een „nieuwe leer" in en hij besluit zijn brief van 4 December 1879 met te verzekeren, dat (ik) „deze nieuwe leer zeer beslistelijk verwerp, als in strijd met het antirevolutionair beginsel en in strijd met het karakter van ons Hollandsche Staatsrecht".
Von Gneist, bij wien Lohman zijn theorie borgde, was voor Kuyper geen gezag. De zaak leek hem niet van principieele aard; Schaepman bleek dit met Kuyper eens. „Het is een vraag van zede", meende de jonge katholieke afgevaardigde, die in deze dagen zijn grooten staatkundigen invloed begint te krijgen89). De beide antirevolutionaire leiders kwamen niet tot overeenstemming en het bleef voor hen en hun volgelingen een geschilpunt, waarbij Colijn, óók tegenover Thorbecke, naar Lohmans standpunt overhelt90).
De meeningsverschillen over de practische politiek bleven evenmin uit. Kuyper Het zich het recht op critiek over de houding der vrienden in de Kamer niet ontnemen en Lohman, die zich onbillijk beoordeeld voelde, weerde zich. „De Standaard is Uw blad zoo goed als het mijne. Jube et obediemus", liet Kuyper op 16 November 1880 weten, maar hij kon de houding van zijn vriend bij de behandeling van het Wetboek van Strafrecht vastgesteld in 1883, ingevoerd 1 September 1886, niet billijken. Toch schreef hij Lohman op 17 November: „Hoe komt gij er toch in de verste verte toe, om U in <fê beelden, r dat ik een hevigen aanval en dat nog wel op U persoonlijk zou bedoeld hebben? Geen haar op mijn hoofd heeft er om gedacht." Waarop Lohman 20 Nov. antwoordt, dat hij „ten allen tijde trouwens volkomen bereid (is) om uitgeworpen te worden." En weer op 15 December:
89) Onze Wachter, 1880, bl. 291. Blijkens zijn brief van 26 Dec. 1880 aan Kuyper, deelt Mackay het standpunt van Lohman. Maar Elout van Soeterwoude stond tegenover Lohman en verliet om dit meeningsverschil de Kamer. Dit laatste deelt Van Malsen mee, Lohman, 1924, bl. 174. Schaepman stemde in 1880 tegen drie begrootingen tegelijk, Persijn, III, bl. 84.
90) Saevis tranquillus in undis, bl. 252, vlgd. Vgl. Thorbecke, Pari. Redev. I, bl. 119; Buys, Studiën, 1, bl. 18. Lohman en Colijn onderscheiden niet, dat de Kroon wel juridisch maar niet practisch onbeperkt is in de aanstelling van ministers en dat in ons staatsstelsel afstemming der begrooting nooit tegen de Kroon, die onschendbaar is, gericht kan zijn.



„Ik wensch op een of andere wijze te constateeren, dat meegaan met U geen zelfstandig oordeel uitsluit en dat zoo een antirevolutionair in opinie van U verschilt, gij geen recht hebt hem voor een „op dat punt niet-christen" uit te maken. Ik verneem, dat de antirevolutionairen besloten hebben tegen te stemmen91). Wil men dan de wetten niet uitvoeren? ... Mij wordt het moeilijk saam te werken met hen die, op advies van den staatsman Van Wassenaer, voortdurend de revolutionaire beginselen in praktijk brengen."
Kuyper beproefde het onmogelijke. Hij schreef Lohman op 18 December een brief van achttien zijdjes, waarvan de kern deze is, dat bij Lohman het individualisme, „dat kerkelijk zoo uitstekend door U overwonnen is, op politiek terrein weer van lieverlee bovenkomt".
Daarop antwoordt Lohman den volgenden dag in een even lang epistel o. a.:
„Ik meen dus volstrekt niet, ook niet op kerkelijk gebied, dat de gereformeerde traditie de ware is; maar alleen, dat de gemeenten te beslissen hebben, wat al dan niet in het wezen der zaak daarvan afwijkt. Op politiek gebied
geldt mij de traditie der gereformeerden nog veel minder. Ik beweer o. a. 
gij trouwens ook — dat de scheiding van Kerk en Staat, die wij nu willen, met die traditie strijdt.
„Ik doe het uit liefde voor U, en uit liefde voor mijn land. Ik zie het heil van die partijvorming op die wijze niet in. Gij stoot elementen af, die konden en moesten meewerken. Gij doodt, veel meer dan gij zelf weet, elke zelfstandigheid."
Lohman bleef in de fractie: „het zoude ook wel eenigermate vreemd zijn", als hij het niet gedaan had, meende Keuchenius. En de man had gelijk. Want er waren immers oogenblikken, dat Lohman wel zeer den nadruk legde op de noodzaak van partijverband, zooals blijkt uit een brief van 25 Sept. 1885, waarin hij Kuyper meldt:
„Dit (partijverband) is toch noodig. Wij komen nu — en dit blijft geheim 
eiken Woensdag klokslag 9 uur op boete bijeen en zullen dan telkens het werk verdeelen. Zoo moet het langzamerhand gaan!"
Toch meent men, kennis nemend van Lohmans brieven, bijna doorloopend te staan tegenover iemand, die zich aan zekere boeien ontworstelen wil. „Gij ondergaat en ondergingt in de Kamer blijkbaar een invloed, dien Ge zelf niet bespeurt,'' schreef Kuyper hem en hij verzekert hem: „Gij ligt eenvoudig in mijn hart." Hij wil liever alles dragen dan „heel de boedel in stukken (te laten) springen." Want „het geldt niet maar onze persoon ... Indien gij breekt, zal er mijnerzijds niets dan een silentium volgen. Ik repliceer niet. Ik zal bij een
L euchemus schreef 17 Dec. 80 aan Kuyper: „Tot de afstemming der begrooting an Binn. Zaken werd in de club besloten met 5 tegen 4 stemmen. Lohman en Van der Hoop waren afwezig. Ik behoorde tot de minderheid, maar verklaarde mij te onderwerpen aan de beslissing der meerderheid in het belang van het partijverband, .ken der leden gaf van de beslissing kennis aan Lohman. Deze telegrafeerde terstond. „Als begrooting wordt afgestemd, is het mij onmogelijk langer met de club samen te werken. Wij hebben gemeend door deze tijding ons niet van het eenmaal genomen besluit te moeten laten afbrengen. Ik heb hoop, Lohman later te zullen kunnen overtuigen, dat in zijn bedreiging iets Pauselijks schuilt en hij zelf, bij het ontwerpen van eenige bepalingen voor onze werkzaamheden, uitgegaan is van de gedachte, dat er samenwerking zijn moet en bij verschil, de minderheid zich voegen mag aan de meerderheid." s



andere rechtbank klagen," zoo klinkt het stereotiep in Kuypers brieven van November en December van 1880.
§ 5. Schaepman, Lohman, Kuyper.
Op 9 Juli 1880 kwamen bij de Tweede Kamer binnen de geloofsbrieven van Dr H. J. A. M. Schaepman, die toen vijf en dertig jaar was en door Breda op 6 Juli als opvolger van Luyben naar de Kamer werd afgevaardigd. Ofschoon de commissie op 14 Juli tot toelating adviseerde, stelde de liberale voorzitter Dullert, evenals bij Kuyper op 19 Maart 1874, ook nu weer voor, den volgenden dag over het voorstel tot toelating te beraadslagen. De katholieken stemden vóór, de antirevolutionairen tegen uitstel. Op 15 Juli had toen de discussie plaats. Op grond van het feit, dat de priester priester blijft, achtte de liberaal Lenting de toelating in strijd met de Grondwet, die geestelijken uitsloot. Daargenover merkte de antirevolutionair v. d. Hoop van Slochteren op, dat het sacramenteele karakter een canonnieke quaestie was, die de Kamer niet had te beoordeelen. Evenals Lenting oordeelde Bredius, waartegenover Mees er aan herinnerde, dat ook doopsel en vormsel een onuitwischbaar merkteeken in de ziel drukken volgens katholieke opvatting, maar dat het eenvoudig aankwam op het niet uitoefenen van een openbare geestelijke bediening. De „gelijktijdige uitoefening" van een en ander is verboden, meende Van Eek; anders zou de Grondwet alléén katholieke geestelijken uitsluiten, hetgeen de bedoeling niet kan zijn. Met 55 tegen 14 stemmen, onder welke die van den voorzitter, besloot de Kamer tot toelating en de eerste priester, die sinds het bestaan van het Koninkrijk parlementslid werd, werd dienzelfden dag geïnstalleerd 92).
De schaduw van Schaepman was over de practische politiek gevallen en de coalitie zou komen, wellicht meer door Lohman dan Kuyper. Want Lohman was geen vulgaire antipapist en in deze periode bleek hij veel meer dan de theoloog Kuyper con amore met de katholieken te willen samenwerken op politiek terrein. Toen hij tachtig jaar werd, sprak Lohman in een interview verschenen in „Het Centrum" van 26 Mei 1917 over zijn betrekkingen met Schaepman:
„Ik heb met hem nooit geschil gehad. In de N.R.Ct. heeft onlangs een feuilleton gestaan, naar aanleiding van het feit, dat Van Houten, Kuyper en ik dit jaar hun 80en geboortedag beleven; daar kon men toen in lezen, dat ik als politiek man erg tegen mijn zin had moeten handelen door: ten eerste op Roomsch Katholieken te stemmen, ten tweede mij voor algemeen kiesrecht te verklaren. Maar beide beweringen zijn onjuist. Ik ben geen anti-papist en ik ben het ook nooit geweest. Natuurlijk werd ik als protestant door mijn moeder, die van streng orthodoxen huize was, opgevoed in tegenstelling met Rome en de Roomsche leer; maar dit beteekende niet, dat daarvoor ook afkeer
92) Handel. Tw. Kamer, 1879-1880, bl. 1197, 1212, vlgd.1241—1250 Over Schaepmans snel rijzenden invloed: J. H. Gosses—Japikse, Handb. tot de Staatk. Gesch. van Nederland 1920, bl. 511. Reeds het Kamerlid worden van een priester beschouwde Alphons Ariëns als „een ontzaglijke overwinning", Schaepman, bl. 19. Een merkwaardig juiste kijk op Schaepman had D. C. Nijhoff, die den doctor schetste m Dr Schaepman in de Tweede Kamer der Staten-Generaal, z. j. en plaats van uitgave.



„le Ik weet uit de historie, speciaal uit ons land, hoe alles onmogelijk gemaakt wordt door dat gebrek aan Gemeinschaftsgefühl, dat zich siert met de schoone naam „Zelfstandigheid"...
2e den band met het beginsel moet ik zien ... Ziedaar mijn theorie, mijn ideaal, mijn hooger levensbewustzijn."
Kuyper is allereerst journalist en organisator; hij voelt zich volksleider. Is het volk georganiseerd, zoo denkt hij, dan komt de georganiseerde fractie vanzelf. Het werk der fractie, de wijze, waarop de verkiezingen worden gevoerd, het heeft alles den groei van de partij in het land te dienen. Moet de fractie gegeeseld, in s hemels naam, zij worde gegeeseld. De kolommen van „De Standaard" dragen er de sporen van.
Die tactiek kwetst Lohman. Hij zit in de Kamer; daar moet hij practisch werk doen. Hij ontmoet Schaepman; met hem berekent en overlegt hij, wat practisch mogelijk is.
„Het komt mij voor," schrijft Schaepman hem in 1881, „dat gij te veel scheelt naar den kant van Rome, als gevaar en te weinig het doel, het rechte doel, 1'état hors de 1'école in 't oog vat."
Is het wonder, dat misverstanden niet kunnen uitblijven ? Dat met Lohman ook de fractie klaagt over de altijd critiseerende, bijna nooit tevreden „Standaard" ? Kuyper weert zich. Hij schrijft op 19 December 1881 een langen en sarcastischen brief aan de fractie, waarin hij zich beklaagt, dat men hem altijd achter „De Standaard" ziet:
„Nu is die Kuyper dominé94) geweest; daarbij een streng gereformeerd man; ook iemand die geen wolf op zijn tanden smoort; en die door bijna heel ons land, en bijna heel onze pers als een hoogst gevaarlijk wezen gesmaad en bespot wordt. De conservatieven, de Roomsche, de Liberalistische bladen hebben dan ook met Uilenspiegel en de Stemmen van Waarheid en Vrede (Bronsvelds orgaan) geijverd/ om te waarschuwen voor wat het Dagblad van Zuid-Holland, het destijds domineerende, conservatieve orgaan, eens noemde de „incarnatie van zelfzucht", wat de Gelderlander eens uitkreet voor „de giftige adder" en in de liberalistische bladen „de opruier" heet. Nu vat ik zeer wel, dat het voor de Heeren in zoo hooge positie, wat stand en ambt betreft, niet prettig, zelfs hinderlijk is, zich te hooren verwijten, dat die Kuyper een voogdij wil uitoefenen ... Een redacteur als de Standaard heeft, is niet om eer meê in te leggen bij de Haagsche kringen of de toongevers in de Staten Generaal."
En dan wijst hij op „de verhouding tot de Roomschen". Ja, vele Kamerleden danken hun zetels voor de helft aan stemmen der katholieken, maar hij, Kuyper, krijgt in de katholieke pers „schampere woorden".
Zoo gaat het jaar 1882 in. Kuyper heeft het mogelijke geprobeerd, Lohman aan zich te binden. Hij weet, dat zijn persoonlijke invloed op vriend en vijand niet gering is en hij rust niet voor Lohman zijn collega is geworden aan de pas opgerichte Vrije Universiteit, een plan, waar deze eerst vrij gereserveerd tegenover stond, al werd hij tenslotte curator. Maar zooals het curatorschap
94q .was nüsschien een steek naar de Geer. De Utrechtsche professor had immers op 8 April 1881 aan Kuyper geschreven: „Nu acht ik dominé's, afgescheidenen en met-afgescheidenen, zeer ongeschikte representanten. U kan ik dat gerust zeeeen want gij waart een uitzondering" ...



aanvaarden van geen leien dakje ging, zoo duurde het twee jaar, eer Lohman er toe besluiten kon, een professoraat te aanvaarden. Heeft hij er een voorgevoel van gehad, hoe hij „een onnatuurlijken dood" zou sterven als hoogleeraar ? 9 5).
Als hem de eerste aanbiedingen benaderen, antwoordt Lohman op 6 Febr. 1881 aan Kuyper niet veel te voelen voor een ambt, waarvan de aanvaarding hem een zwaar offer zou beteekenen en hij voegt er bij: „Of b.v. Heemskerk ten uwent niet langzamerhand geheel aan onze zijde zal komen? Hij is jong en beter voor wetenschappelijke studiën geschikt, ook omdat hij beter onderlegd is." Was het om Kuyper te verzoenen met het Strafwetboek, dat Lohman in denzelfden brief meedeelde, hoe Modderman, de minister van Justitie, hem sterk had aangeraden het professoraat aan de Vrije Universiteit te aanvaarden en hem zelfs wilde doen overplaatsen naar het Hof te Amsterdam ?
Hoe aarzelend Lohman was, blijkt uit zijn brieven. Pas twee jaar later, 1 October 1883, verneemt Kuyper van Lohman: „In de laatste weken heb ik er zeer ernstig over gedacht een professoraat aan de V. U. te aanvaarden." Lohman verdiende op dat oogenblik ƒ 4600.—, „behalve wat ik van de Kamer overhoud", hetgeen uiteraard gering moest zijn, daar de Kamerleden krachtens art. 85 van de Grondwet van 1848 reisvergoeding kregen en ƒ 2000.— schadeloosstelling per jaar.
Hij vroeg ƒ 6000.— tractement, „voor het geval ik om een of andere reden ophield lid der Kamer te zijn" en een toelage voor aankoop van boeken, die eigendom der V. U. zouden blijven.
Kuyper was in de wolken. „Uwe ommekeer", voor schreef hij op 2 Oct., „is mij een ware gebedsverhooring". En de volgende dag: „Een woord om je te zeggen, hoe wezenlijk gelukkig de keer in je denkbeelden me gemaakt heeft en hoe van heeler hart ik den Heere danken kan, die je dit in het hart gaf."
Met de hem eigen impulsiviteit zette hij door en zal wel overgelukkig zijn geweest, toen Lohman hem op 8 October liet weten:
„Ernstig hebben mijne vrouw en ik alles overdacht. Het meest bezwaart mij op dit oogenblik de finantieele zijde der zaak. Niet alleen om de mogelijkheid, dat ook deze zaak teniet gaat, maar vooral omdat zich bekrimpen wel gaat voor dengene, die zelf zich aan iets wijdt, maar slecht voor hem, die daarvoor niets of minder gevoelen. Maar ook allerlei andere bezwaren doemen nog steeds in mijn verbeelding op. Een zóó sedentair man als ik ben, zoo conservatief ten aanzien van huwelijksleven — ik heb sinds 20 jaren nooit eenige moeite voor overplaatsing willen doen — zoo iemand ziet tegen een overplaatsing met zoo groot gezin geweldig op. En dan die colleges! Maar de zaak is nu beslist. Geve de Heer, dat het mij nimmer berouwen moge, dezen stap gedaan te hebben. Bovenal zegene Hij den arbeid, waartoe Hij mij riep ... En nu, lieve vriend! bid ook gij voor mij, dat de Heer kracht geve, volharding en volkomen onderwerping en toewijding. Gij weet niet hoe gedrukt en kleinmoedig ik in mijn ziel ben."
Bijna had Kuyper, juist door zijn aandringen om spoedig te komen, den vogel nog weer afgeschrikt.
95) Onze Constitutie, Utrecht 1907, p. VII.



„Lieve Vriend," schrijft Lohman op 31 October. „Zet nu die gedachte geheel uit uw hoofd. Ik heb zeer wel al deze dingen overdacht, maar kan, zoo mijn besluit om te gaan vast wordt, niet vóór April... Bovendien moet gij mij rustig mijn gang laten gaan. 't Is niet omdat ik niet gaarne eens anders raad zou volgen of mij zou laten leiden. Integendeel. Maar word ik gedreven in eene zaak, waarin ik nog bezig ben te onderhandelen met mij zelve, dan verlies ik mijn kalmte en sla licht een verkeerden weg in. Ik vind dat ook niet goed. Ik hoop voor den 20sten October te beslissen."
„Als hij op 28 October Kuyper feliciteert met diens verjaardag, schrijft hij:
„Moge ook de vriendschap, die ons vereent, sterker worden, naarmate wij dichter bij elkaar komen. Ik gevoel diep de groote verandering, die in mijn leven gaat plaats grijpen. Ik ben mij volkomen bewust, dat groote moeilijkheden mij wachten, dat ook van zeer vele zijden mijn besluit zal worden afgekeurd. Maar dit hoop ik, dat gijl. nimmer berouw zult gevoelen, van mij te hebben ingeroepen en ik niet, dat ik in Ulieder kring word opgenomen. Ik heb mijn eigen wijze van zien en weet, dat die soms moeilijk is voor anderen, doch wilt mij in geduld dragen. Wil mij ook door Uw vele kennis en door Uw rijke belezenheid hulp verleenen want inderdaad — ik heb die zeer noodig, en begrijp niet hoe ik mij door alles zal heenslaan."
En op 16 Januari 1884:
„Zeer zie ik tegen den nieuwen werkkring op. Alles bijna ontbreekt mij. En reeds nu ondervond ik den tegenstand, die mij te wachten staat van hen, die mij moesten steunen. Ook dat wist ik wel vooraf; ik begreep, dat men niet zou goedkeuren, maar zulk een feilen tegenstand en onbillijkheid had ik niet verwacht. Maar ik hoop, dat de Heer al deze dingen zal wegnemen of dragelijk maken. Gij zult wellicht meer van mij moeten dragen en vergeven dan ik van U. Want ik weet, dat ik een lastig man ben. Doch zoo wij elkander niet verdragen, zal ik, vrees ik, met mijzelven alleen moeten omgaan"!
Als hem een verzoek van den directeur der V. U. bereikt om een referaat te houden, verzoek, dat in verband met de Kamervergaderingen vrij laat komt, schrijft hij op 31 Mei aan Kuyper:
„Ik zou het dan ook bepaaldelijk afslaan, indien ik mij niet eenigermate verplicht gevoelde om, nu ik nog geen college geef, toch iets voor mijn tractement te doen. Maar ik kan dat, ook met den besten wil niet anders, dan wanneer gij mij helpt, ten 1ste in de keuze van het onderwerp; ten 2de in het aangeven van eenige litteratuur. Heb ik die twee zaken, dan zie ik wel kans om wat samen te flansen."
„Want ik weet, dat ik een lastig man ben." Liggen in die woorden van zelfkennis misschien niet mede de oplossing van de vraag, waarom deze mannen uiteen gingen ? Men moet niet denken, dat Lohman geen groot respect voor Kuyper had. Op 7 November 1882 schreef hij hem:
„In mijn hart wensch ik, met Groen van Prinsterer, Evangeliebelijder eerst, daarna staatsman te zijn... Het Evangelie, opgevat zooals onze Gereformeerde Vaderen dat deden, wordt mij steeds meer, te midden van de vele verleidingen der wereld tot ongeloof, de vaste rots. En dat heb ik voor een groot deel aan Uwe leiding te danken."
En men moet evenmin meenen, dat Kuyper in Lohman geen helper van beteekenis erkende. Hij had hem op 19 Februari 1882 geschreven, dat



een inkomstenbelasting, tegen persoonlijken dienstplicht, tegen uitbreiding der sociale wetgeving, voor het behoud der gouvernementscultuur in Indië en meestal ook voor protectie. Schaepman was, met een beroep op Kardinaal Manning, voor Grondwetsherziening, al eischttè hij eerst oplossing der schoolquaestie, en hij was ook voor uitbreiding van het kiesrecht. „Schaepman", zoo schreef Lohman op 2 Juni 1886 aan Kuyper, „rekent (voor het onderwijs) veel op de goede werking van zeer uitgebreid stemrecht (dit natuurlijk niet voor publicatie geschikt); ik vrees, dat de socialistische werking van het openbare onderwijs de nieuwe kiezers nog meer bederven zal dan de oude."
Heemskerk had in zijn tweede herzieningsvoorstel de onderwijsquaestie niet durven betrekken. Schaepman diende dus in November 1886 zelf een voorstel tot wijziging van het onderwijsartikel in. Het ondervond zoowel eerst van antirevolutionaire als van liberale zijde bestrijding, maar door een suggestie van Lohman, welke Vos de Waal amendeerde, verwierf Schaepmans voorstel tenslotte op 6 Juni een meerderheid van 43 tegen 40 stemmen. Wel vernietigde de Eerste Kamer dit, wat Buys noemde „lichtzinnig votum" van de Tweede, maar men erkende daar toch de grondwettigheid voor subsidie aan het bijzonder onderwijs en daarmee was het veel omstreden artikel 194 van de Grondwet „zedelijk dood", toen deze in nieuwen vorm door beide Kamers was aanvaard 106). Ongewijzigd bleef de geldelijke verhouding tusschen Kerk en Staat, debattabel geworden door de inmiddels plaats gehad hebbende doleantie — men had op 11 Mei de merkwaardige redevoering van Schaepman en die van Lohman over de kerkelijke goederen — onveranderd bleef ook het onderwijsartikel, maar het kiesrecht, hoewel niet tot de arbeiders uitgebreid, was verruimd en zoo opende zich een nieuw tijdperk.
Had Schaepman, in de Kamer en daarbuiten door zijn brochure „Grondwetsherziening" in 1884 tegen velen van zijn geestverwanten in de incidenteele verandering van de Grondwet gesteund, smaad geoogst bij zijn poging tot wijziging van het Onderwijsartikel — als een liberaal werd hij op 17 Febr. 1887 door een geloofsgenoot aan de kaak gesteld — en aan de kiesrechtuitbreiding van Heemskerk zijn stem gegeven, in de antirevolutionaire gelederen stormde het zeker niet minder hevig dan in de katholieke.
Kuyper, wiens professoraat aan de inmiddels opgerichte Vrije Universiteit de vervulling van een Kamermandaat onmogelijk maakte, bestierde uit de verte. Zijn macht was er niet minder om. „Zoude er wel één klein dorpje in ons lief vaderland zijn," aldus schreef hem op 28 October 1885 zijn oude vriend Dr van Ronkel uit Leiden, „waar Uw naam heden niet met zegening, misschien ook met het tegendeel genoemd wordt ? Wat moet gij toch oneindig veel genade noodig hebben, om onder dit alles klein te blijven.
Het „tegendeel" zou spoedig nog veel erger worden door de doleantie. De
106) Diepenhorst, t. a. pl., bl. 431; J. Th. Buys, t. a. p. en bl. 217 w. Schaepman, Het Votum over artikel 194, overdruk uit Het Centrum, 5—8 Juli 1887.



„Gedurende de laatste vier jaren is niet Lohman maar wel Schaepman de leider der antirevolutionaire partij in de Kamer geweest. De laatste heeft de eerste gewonnen voor en tot toepassing verlokt van de Ultramontaansche leer, dat wij kinderen zijn van het oogenblik en als zoodanig verpligt onze handelingen naar de behoeften van het oogenblik te regelen en dienovereenkomstig ook onze beginselen te wijzigen."
Dit begon al in 1883, zegt Keuchenius:
„Misschien maakt men U wijs, dat ik de confessioneele openbare school wil. Ik wil alleen, dat de wetgever en de Staat zich er van wil onthouden aan iemand neutraliteit tegenover God en zijn Woord op te dringen. Ik wil dat de Staat daaromtrent niets bepale en dat aan het Evangelie de vrije loop gelaten worde."
Keuchenius vergat, dat Groen van Prinsterer nog wel in 1857 voor de christelijke Staatsschool was, maar dat in September 1862 diens bekende motie tegen het woord „christelijk" kwam, een standpunt, dat hij in de op 19 en 20 Mei 1869 te Utrecht gehouden vergadering van de vereeniging van Christelijk Nationaal onderwijs Kuyper verdedigde, al zwenkte hij later weer terug naar de zoogenaamde facultatieve splitsing 107).
Het geheele Grondwetsherzieningsjaar 1887 doet de verhouding tusschen Lohman en Kuyper spannen. De eerste oordeelt, dat Kuyper zijn zelfstandigheid als Kamerlid te na komt. Zoo heet het 11 Februari 1887:
„Ik meende al deze jaren de goede zaak te dienen door mij bij U aan te sluiten. Daarvoor heb ik met veel moeten breken. Ik stond onder U; nergens, in of buiten het land, word ik als leider genoemd, maar gij. Dit is eene positie, die een Kamerlid ongaarne aanvaardt: althans als lid eener serieuse partij. Alle gevoelens van ijdelheid op dit punt heb ik nochtans onderdrukt. Mijne zaak was noch Uwe, noch mijne maar 's Heeren zaak; doch de eer, die vrienden daarbij schenken, gunde ik U gaarne; zij kwam dan ook U toe en er bleef ook voor mij nog meer dan genoeg over. Wat ik voor U, ter wille altijd van de zaak (nam nemini me mancipavi) doen kon, deed ik, en gij zult misschien geen voorbeeld vinden van een ander mensch die, gelijk ik, hoewel vroeger geheel buiten de politiek, zich in zoo weinig jaren in een politiek pak gestoken heeft; een pak, dat ik nog steeds ongaarne draag. Maar ik deed het, omdat gij niet zelf kondt optreden en er geen ander was, die U in de Kamer kon vervangen. Ook in de Kamer deed ik naar mijn vermogen wat ik kon om met U en onder U de zaak te dienen. Maar en het ambt en de drang der omstandigheden verhinderden mij, nog meer Uw persoonlijk advies en inzicht te volgen. Ik weet voor mij zeiven, dat ik deed wat ik kon. Ik bood U zelfs mijn zetel aan, om tijdelijk Uw blad over te nemen, met wederzndsch behoud van tractement...
Gij stelt U tegenover ons; gij en ik (of de club) zijn twee. Als gij Uwe fouten erkendet (dat gij zelden uitdrukkelijk doet) volgdet gij tevens en tegelijkertijd een andere gedragslijn, evenals Groen v. P. Dat hindert niet. Dat doet ieder veldheer. Maar als een ander den strijd voert en gij corrigeert apres coup en^ wijst den nieuwen weg aan, dan zijt gij de veldheer die gelijk hebt, en wij zijn de stommerikken ... Er is geen ware broederband tusschen U en de club, ik zie geen kans die te versterken. Naar Amsterdam gaande, meende ik dat het beter zou worden, maar ik vergiste mij. Het verdriet mij, telkens hierop terug te komen. Aan Uwe eischen kan ik niet voldoen. Wellicht kan een ander het. Fabius heeft mij ook in den laatsten tijd daarover dingen
10') J. Kuiper, Gesch. v. h. Chr. L. O., bl. 104, vlgd. J. Langedijk, t. a. pl. bl. 37.



gezegd, waaruit blijkt, dat of hij de positie van Kamerlid niet begrijpt, öf ik mijne positie niet. Doch hoe het zij, — wij zullen elkaar niet nader komen. Ik zal in de Kamer openlijk mijne opinie zeggen; gij zult mij vrijelijk beoordeelen en de club evenzeer. Wellicht doet zich dan in of buiten de club iemand op, die beter dan ik tot het verbinden der club met uw persoon in staat is. Ik zal ook geenszins mij aan iets onttrekken, of tweedracht verwekken, of de party doen boeten voor onze zonden; maar hoop, D.V. ten einde te volharden. Doch mijne illusie, dat wij het eens waren, is vervlogen en ik vind het zeer treurig, dat dit twee-zijn aan den volke verkondigd wordt...
Op denzelfden dag volgt deze bittere brief:
„Uw brief las ik zonder verbazing. Wat geschiedt, heb ik verwacht. Ik kan geen gedachten verzwijgen ... Ik vind Uw houding unfair. Gij wist sinds acht jaren wie ik was, wat ik wilde, en dat wat ik u wilde uw weg niet was. Gij hadt niets met mij te maken; ik drong mij niet op; ik begeerde geen politiek man te zijn. Gij wel. Gij kondt mij gebruiken, gij hebt dat gedaan. Gij hebt telkens mij aangespoord om mij op politiek terrein te bewegen. Gij hebt mij laten tobben en honderdmaal erkend het moeilijke van den toestand. Gij wist, dat mij die gaven ontbraken, die noodig waren om te doen wat gij vaak voorsteldet, maar wat mij in allen gevalle onmogelijk was. Gij weigerdet intusschen op te treden. Ondanks mijne herhaalde, dringende uitnoodiging. Gij hebt daarom geen recht te zeggen, dat gij U maar door mij liet dwingen op een weg, dien gij niet wildet. Alsof gij U dat zoudt laten doen! Dat is dan ook niet geschied. Steeds luisterde ik naar U. De herhaling Uwer bewering, dat wij reeds een stel Ministers klaar hadden niettegenstaande ik U die pertinent heb tegengesproken, grieft mij zeer. Maar gij hebt zulke fantastische voorstellingen noodig, om iets te hebben ter verdediging Uwer handeling. Ik ontken ten allersterkste, dat ik U meer buiten de zaken heb gehouden, dan de omstandigheden gedoogden. Nacht en dag heb ik mij afgesloofd, — niet ter verovering van eigen positie, die ik bezat en waarmee ik tevreden was. Nu de zaken dreigen minder fraai te gaan — Uwe uitnoodiging aan mij om bij de Nieuwe Kerk U van dienst te zijn heeft het hare er ruimschoots toe bijgedragen — is het voor den journalist zeer gemakkelijk kritiek uit te oefenen. De feiten stelt gij daarbij verkeerd voor; doch dit kan liggen aan Uwe verbeelding; feiten uit het juiste oogpunt te bezien, is voor U even moeilijk als voor mij. Ik laat U volkomen vrij. Maak U los van Uwe vrienden en beproef het met een ander „personeel". Mijnerzijds, zal ik, als tot dusver, doen wat mijn hand te doen vindt om te doen; zonder veel politiek overleg. Als de Heer goedvindt mij niet meer te gebruiken, zal mij dit aangenaam zijn. Een vergeten burger te zijn, valt, Gode zij dank, mij niet zwaar. Maar mijne vrienden laat ik niet in de steek. Zij hebben met mij lief en leed gedeeld. Zoolang ik lid der club ben, verdedig ik hen. Kan ik hen niet meer verdedigen, dan ga ik eerst uit de club. Laat ons de correspondentie over deze zaak hiermee sluiten. Er is in deze zaak öf een groote schuld öf een misverstand. Dit zal niet in dezen tijd kunnen worden opgehelderd. En meen niet, dat ik door Uwe houding ontmoedigd of teleur gesteld ben. Gedurende al deze acht jaren heb ik mij nooit ontveinsd, dat gebeuren kon, wat geschiedt; maar juist daarom te dieper mij trachten te doordringen van de gedachte, dat het hier geldt niet persoonlijke eer, noch partij-overwinning, noch succes, — maar eenvoudig eene belijdenis van onzen Heer ook op politiek gebied; een strijd, die even heilig en rechtvaardig blijft, ook als hij in de oogen der wereld verloren wordt."
Als Kuyper in „De Standaard" zijn artikel „Eene hachelijke keuze" publiceert, bedankt Lohman als lid der Commissie van Advies. En als de eerste dan toch poogt geen banden te breken, antwoord Lohman weer op 13 Februari:



„Ik neem niet aan, dat die strijd is een rangstrijd. Reeds om deze reden niet, dat niemand betwist, dat gij de leider zjjt der partij. Zoowel in als buiten de club wordt dat erkend. Ik ben het niet, en zou het niet willen zijn, al kon ik het. Ik dien, en dat ik wel onder een ander dienen kan, heb ik meer dan eens getoond, mits die ander dan ook leide (dus niet handelde als Keuchenius b.v.) en mits men mij, binnen de mij toevertrouwde werkkring, vertrouwen schenke. Ik weet wel, dat ik tenax propositi ben; maar deze eigenschap is weer een ander dan eerzucht, en hoewel het voor een Kamerlid altijd onaangenaam is als politieken leider iemand buiten de Kamer te zien erkend, toch ben ik voor mij over die onaangenaamheid heen. De moeilijkheid zit m. i. niet in onze persoonlijkheid, maar in onze positie. Ik kan, noch mag als Kamerlid mij laten leiden (stricto sensu) door iemand buiten de Kamer. Dit mag ik evenmin als de minste der Kamerleden. Eed en plicht verbieden dat. Alle vrijheid van beraadslagen zou er onmogelijk door worden. Het is reeds veel voor een Kamerlid, zich te onderwerpen aan een Clubverband. Misschien had Groen het afgekeurd (Zie: Aan de Kiezers, VIII, bl. 14, 6 Aug. 1864), hoewel ons verband juist geschiedt ter voorkoming van intrige. In geen geval kan een lid van dit College zich de leiding van een ander laten welgevallen. Niemand onzer zou dit doen. Daarom is Uwerzijds, zoo gij Uw leiderschap in vollen omvang wilt uitoefenen, de aanneming eener candidatuur van de Kamer noodzakelijk ... Gij eischt de meest eenvoudige dingen ter wereld. Iedereen moet zeggen, dat gij gelijk hebt. Maar de Kamerclub doet ze niet. Dus is die club flauw of erger. Zoo redeneert ieder, behalve hij, die weet, welk een verschil er is tusschen zeggen op papier — handelen in werkelijkheid. Ik mag duizendmaal verzekeren, dat, zoo gij in de Kamer waart, gij niet doen zoudt of zóó niet doen zoudt als gij spreekt. Maar wat baat dit? In een lichaam is met personen en omstandigheden te rekenen. In een dagblad niet. Daarom kan een Kamerlid met de grootste kalmte een blad zijner richting ter zijde leggen. Licht komt bovendien een ander blad zijner richting hem verdedigen. Maar met „De Standaard" is dit anders. Daarin spreekt de journalist en leider tevens. Wij mogen een artikel onnoodig onuitvoerbaar verklaren en daarin volmaakt gelijk hebben; maar het publiek moet zich wel houden aan het blad en aan den leider. Temeer nu er geen ander blad is. Dit is het, wat m. i. de positie onhoudbaar maakt. Het is niet, zooals Fabius nog onlangs aan v. Alphen onderstelde, eene voornaamheid of ijdelheid." ...
Men staat verbaasd, dat de bom niet eerder sprong. Lohman meende zaken zuiver zakelijk te kunnen behandelen. Zoo begrijpt men, hoe hij op 7 Juli 1887 aan Kuyper schreef:
„Met dit alles mag vriendschap niets te maken hebben. Gij hebt Uwe verantwoordelijkheid; ik de mijne ook... Doch in ieder geval bid ik U, laat, watik op politiek gebied doe, op onze persoonlijke verhouding geen invloed hebben. Dan toch zou mij inlaten met politiek mij al te zwaar worden."
De wrijving onder de antirevolutionairen had in 1887 haar hoogtepunt bereikt, schreef Kuyper later in de biografie, welke hij wijdde aan den man, die vooral de oorzaak van deze wrijving was i®®).
Lohman liet Kuyper reeds op 10 Februari van dat jaar weten:
„Op deze wijze eenig leiderschap uit te oefenen is onmogelijk. Het is Uw plicht om als leider op te treden in de Kamer. Zelfs nu nog. In zoo kritieke omstandigheden mag de partij in de Kamer niet worden afgebroken door een man, die geheel de taktiek veroordeelt, zonder zelf eenige verantwoordelijkheid te dragen. Ik bied U mijn plaats aan. Onmiddellijk."
108) A. Kuyper, Mr Keuchenius, 1895, bl. 57.



§ 7. De coalitie triomfeert.
De nieuwe Grondwet van 1887 bepaalde, dat de Tweede Kamer uit honderd leden moest bestaan, die voor vier jaren gekozen, tegelijk aftredende maar dadelijk herkiesbaar waren. Binnen vier maanden na de afkondiging der nieuwe Grondwet, die op 30 November 1887 plaats had, moesten de nieuwe verkiezingen plaats hebben. Buys mocht dan al spotten met „het heilige verbond" en groote moeilijkheden mochten te overwinnen zijn, de samenwerking tusschen antirevolutionairen en katholieken Met nu niets te wenschen over.
Dat was bij de Juni-verkiezingen van 1886 anders gegaan. Schaepman schreef op 21 Juni 1886 aan Lohman over het district Goes:
„De Bergen op Zoomers zijn zoo razend op mij, dat ik het ergste vrees. Men heeft deze menschen wijs gemaakt, dat Wilkes (een katholiek) bij eerste stemming zou gekozen worden. Het is krankzinnig, maar het is zoo. Die ... is eenvoudig een zot. Ik heb nog nooit zulke verwarde begrippen gezien. Na de krankzinnige artikelen in „De Zoom" zou immers geen enkele orthodoxe boer op Wilkes hebben gestemd! Ik kan niet zeggen, dat deze verkiezingsstrijd mü veel moed heeft gegeven. Een volk dat niet gered wil wezen, is reddeloos!"
Hoe somber Lohman was, bewijst het commentaar, dat hij bij dezen brief van Schaepman voegde en op 22 Juni aan Kuyper zond:
„Ziehier het antwoord van Dr. S. M. i. is het eenig mogelijke, datgene wat hij voorstelt. Voor mij is dat genoeg, omdat ik S. genoeg ken om te weten, dat hij wel weet, welk vleesch hij in de kuip heeft... Ik ben volstrekt niet over den afloop gerust. Voor mij zeiven kan mij die afloop minder schelen; doch ik vrees, dat de indruk naar buiten doodend zal zijn. Verlies van 7 antirev., grootendeels van de „gauche"! De toekomst begin ik donker in te zien. Niet om die verkiezingen op zich zelve, maar om de brutale rechtsverkrachting, die dagelijks duidelijker aan den dag treedt. Nu ook de politie, die de Synode helpt. Naarmate ons goed recht duidelijker wordt, wordt de tegenstand van de bezittende klasse en heerschende kringen woester. Men is nu baas ook in de Kamer! dus geen reden meer voor de autoriteiten om zich wat in toom te houden! De antirevolutionairen maken geen oproer. De socialisten schiet men dood en „sperrt" men „ein"; zoo noodig paait men hen hier als elders met algemeen stemrecht! Waar moet het heen?"
Zelf schreef Schaepman op 24 Juni 1886 aan Kuyper:
„De zaken loopen slecht. Er is een storm van waanzin over mijn geloofsgenooten gekomen. In Goes handelen zij als bezetenen. Eigenliefde en ijdelheid werpen al het gewonnene weg. Ik had van mijn vrienden betere verwachting. Ik moet nu erkennen, dat de houding door „De Standaard" bij deze verkiezingen aangenomen niet het minst bij vergelijking schitterend moet worden genoemd."
Dat de antirevolutionairen intusschen wel al te veeleischend waren, erkende de eerlijke baron Van Dedem — Schaepmans levenslange vriend — openhartig, toen hij op 25 Juni aan Kuyper schreef:



„Het valt niet te ontkennen, dat Rome recht had een eigen candidaat te Leiden te stellen. Zij had er twee kunnen stellen en dan was er natuurlijk in het geheel geen kans meer voor ons geweest. Het gaat niet aan overal te eischen, dat de meerderheid der antiliberale kiezers zich voegt naar de minderheid der kiezers. Ook zal het op den duur niet lukken om met 200 kiezers van de 2800 een lid van de 2e Kamer benoemd te krijgen, zooals te Almelo... Als Leiden verloren gaat, dan is hetzelfde voor Goes te vreezen."
Aan de Amersfoortsche katholieken werd maar liefst gevraagd, instede van Mackay den fel anti-katholieken Keuchenius zelf te kiezen, iets wat Schaepman terecht onmogelijk achtte.
Dat de rechterzijde, aldus verdeeld, bij de tusschentijdsche verkiezingen op 15 Juni 1886 de nederlaag leed, was onvermijdelijk. Maar in 1888 hervonden de bondgenooten elkaar op stil accoord. Het „Monsterverbond" werkte perfect: elke partij stelde bij eerste stemming den eigen candidaat, maar bij de herstemming ging men over op dengene, die de meeste kans had. Hier en daar kwam daar nog de positieve en negatieve steun van radicalen en sociaaldemocraten bij, zoodat de uitslag was: 45 liberalen, 27 antirevolutionairen, 26 katholieken, 1 conservatief en 1 socialist, de bekende, gewezen luthersche predikant F. Domela Nieuwenhuis, dien Hooykaas blijkens zijn brief aan Kuyper van 27 April 1886 een „laffe, vieze vent" vond. De starre Keuchenius was de eenige, die den radicalen socialist in de Kamer de hand gaf 109). y00r Keuchenius was dat consequent. Hij had immers op 14 Juli
109) Kuyper, Keuchenius, bl. 58. Hoe de ex-predikant, die later anarchist werd, over Kuyper dacht, blijkt uit den brief, dien hij den antirevolutionairen leider schreef op diens zeventigsten verjaardag:
. , , Den Haag, 29 October 1907.
Gewaardeerde tegenpartijder,
Misschien, ja waarschijnlijk zult gij vreemd opzien onder de vele brieven, die gij ontvangt, er ook een van mij te ontvangen, want sints jaren staan wij vlak tegenover elkander. En dat is er niet beter opgeworden sints het jaar 1903, toen gij als minister de werkstaking hebt verpletterd op een alles behalve christelijke manier of liever juist op een christelijke wijze, want het was op een zelfde wijze dat de christelijke Kerk altijd optrad tegen haar vijanden. Maar ik bedoelde in strijd met de leer van Jezus, dien gij zegt uw Heer en Heiland te zijn. Intusschen men heeft u de schuld gegeven van hetgeen allen tezamen hebben gedaan. Immers in die dagen waart gij de held der liberalen en deze maakten het u ook mogelijk uw wetten er door te krijgen. Ja, de eigenlijke schuld zit nog dieper, want het is het gezag dat u en elk gezagsman dwingt tot dergelijke stappen. Uw fout lag in het aanvaarden der regeering, al het andere vloeit voort uit die fout. Elkeen, die zich verlaagt om regeeringsman te worden, gaat als mensch verloren, want heerschen is en blijft geweld uitoefenen over anderen, die men betitelt als zijn broeders. Heerschappij uitoe enen is tiranniseeren en welk recht heeft de eene mensch om den ander te tiranniseeren. Zoodra gij dus optradt als regeeringspersoon, waart gij een verloren ®ven*ls zulks het geval is geweest met den Franschen staatsman Clémenceau.
ti ^ ?n^ere 1S aru^ voortgevloeid als het gevolg en de oorzaak.
heb het betreurd dat gij u hebt laten verleiden om de regeering in handen te nemen, want mij dunkt als gij zelf uw leven nagaat, dan moet deze periode voor u e z^n &eweest uit uw geheele leven, een periode die er voorwaar niet
toe heèlt bijgedragen om uw naam te vereeuwigen. Ik durf zelfs zeggen dat gij in die jaren meer hebt bedorven dan gij in al die andere jaren hebt gewrocht. Gij zult en T. u . £eer? voldoening hebben voor uzelven over dat tijdvak, dat gij mocht wenschen uitgewischt te zien uit uw leven. Overigens uw en mijn leven hebben te veel trekken yan verwantschap dan dat men niet daarop de aandacht zou vestigen. Vrij en ik, wij zijn beiden buitengemeen geliefd en buitengemeen gehaat. Nog herinner



1880 snijdend scherp in de Kamer gezegd: „De minister zal toch moeten erkennen, dat wat de rups van het rationalisme heeft overgelaten, reeds is afgegeten door den sprinkhaan van het modernisme; wat de sprinkhaan van het modernisme heeft overgelaten, dat is reeds afgegeten door den kever van het materialisme; en wat de kever van het materialisme heeft overgelaten, zal weldra door den kruidworm en de bladluis van het communisme en nihilisme zijn te niet gedaan."
Wie zóó oordeelde, zag geen principieel verschil tusschen den liberaal en socialistischen agitator. Later stemden de liberalen trouwens steêvast op socialisten om rechtsche candidaten te weren.
Toen dus op 6 en 20 Maart 1888 de stembus had gesproken, was de nederlaag der liberalen bezegeld. Na de verwoede campagne, waarin zoowel Kuyper als Schaepman een groote rol speelden — de eene in „De Standaard", de ander vooral door zijn de kiezers in vervoering brengende groote redevoeringen — kwamen er 28 antirevolutionairen en 26 katholieken in de Tweede Kamer. Kuypers voorspelling aan Lobman, in 1878 op Het Loo bij de aan-
ik mij, hoe ten jare 1888 een bekend Hagenaar zei, dat de rust van ons land pas hersteld zou worden, als men drie mannen een kop kleiner had gemaakt: Schaepman, Kuyper en Domela Nieuwenhuis. Zoo stonden wij op hetzelfde lijstje van de wenschen van velen in den lande. In kan mij dus zoo best in uw leven indenken. Maar uw weg liep niet zoozeer over Golgotha als de mijne, integendeel gij beklomt het gestoelte der eer en in den regel kon men zien dat het lijden meer loutert dan de roem en grootheid.
Intusschen dit alles neemt niet weg, dat men kan waardeeren de groote geestesgaven van den principieelen tegenstander, ja soms heb ik bij het genieten uwer geschriften meermalen gedacht, dat wij in den grond der zaak zoo ver niet van elkander afstonden. Er zijn heele stukken uit uw geschriften die ik kan overnemen en die ik ook gebruikte in mijn redevoeringen. Alleen de klove des geloofs lag tusschen u ett mij. Maar juist daarom betreur ik uw val — veroorloof mij dat woord, dat ik zonder kwade bedoeling gebruik — want zoo zettet gij niet de kroon op uw werk, integendeel gij haaldet die er zelf af. Vooral in de geschiedenis van dezen onzen tijd zal dit eenmaal blijken, als zij onpartijdig wordt geschreven. Met uw talenten hebt gij gewoekerd op een zelden geëvenaarde wijze, maar helaas! niet altijd ten zegen.
Eigenaardig, dat wij elkander nooit persoonlijk ontmoet hebben, maar wees verzekerd dat ik u in die lange rij van levensjaren steeds met de grootste belangstelling heb gevolgd. En zou ik nu achterblijven, om tegenover u uit te spreken dat ik in u steeds heb gezien den eminenten leider eener partij, die in beginsel lijnrecht tegenover mij stond maar die er een beginsel op nahoudt. Wie uw toelichting op het Antirevolutionair program heeft gelezen, die moet een onvergetelijken indruk krijgen van den man, die zoo'n meesterlijke toelichting gaf. In dat opzicht staat gij hemelhoog in vergelijking met de liberalen en wanneer het u gelukt is de liberalen een gevoeligen slag toe te brengen — en ik heb daartoe het mijne ook bijgedragen — dan geloof ik dat daardoor het terrein zuiverder is geworden en nog meer zal worden. Want de eindstrijd zal gestreden moeten worden tusschen u en mij, niet als persoon, want dan zijn wij beide reeds lang van het wereldtooneel verdwenen, maar als vertegenwoordigers van twee beginselen, nl. het geloof en de anarchie.
Reeds vroeg ik veel uw geduld in dagen, die u zeker overstelpen met brieven, maar waar ik u een bewijs van waardeering bracht op dezen dag, daar meende ik dit eenigszins te moeten omschrijven.
Geloof mij intusschen met den eerbied, dien men verschuldigd is aan een man van groote talenten.
Uw dienstv.
F. Domela Nieuwenhuis.
Reinkenstraat 13.
Kuyper constateerde dus terecht dat hij steeds iets genoot van Domeia's sympathie, Antirev. Staatk. 1817, II, bl. 493. Vgl. Ons Program, bl. 561—564.
4



bieding van het Volkspetitionnement gedaan, ging in vervulling- Binnen tien jaar waren, zooals hij had geprofeteerd, de antirevolutionairen machtig genoeg om met de katholieken de liberalen uit het regeerkasteel te verjagen 110). De antirevolutionair Mackay werd wederom formateur en ditmaal was de samenwerking tusschen Kuyper en hem perfect, zooals hij later in „Starrentritsen" uitdrukkelijk verklaarde 111).
Op 20 Maart 1888 schreef Mackay aan Kuyper:
„In 't geheim deel ik U mede, dat ik gisteren een opdracht heb ontvangen om een ministerie samen te stellen. Ik had deze niet zoo spoedig verwacht en werd er door overvallen... Gisteren had ik eene conferentie te A. met Lohman en Schaepman en was van plan U een en ander persoonlijk te komen mededeelen, toen ik vernam, dat gij uit de stad waart. De taak, die op mij rust is zwaar en ik ga er dan ook onder gebukt. De verschillende bestanddeelen waaruit de rechterzijde in de 2e Kamer bestaat en de groote liberale meerderheid in de le Kamer vermeerdert de moeilijkheden."
Het formeeren had wel heel wat voeten in de aarde. Lohman schreef op 17 April aan Kuyper:
„Mackay heeft noodig, dat men hem moed inspreke; hij is zeer beducht, zich niet berekend achtende voor zijne taak. Met gemeenschappelijke kracht zal het wel gaan. Ik had heden conferentie met Schaepman. Hij is nogal in de goede lijn naar mij voorkomt. Maar de R. C. zijn erg wat minder gedisciplineerd dan de onzen. Schaepman zal zich blijkbaar met Uw en mijne inzichten best vereenigen.
Te veel „Roomsche" ministers mochten er vooral niet komen. Lohman, die Mackay's rechterhand was, schreef 29-30 Maart aan Kuyper:
„Een roomsche Minister van Oorlog Schneider, een dito voor finantiën (Westerwoudt) en een dito voor justitie (Ruys). Ik had voor dit laatste voorgesteld mijn broeder, advocaat-generaal, omdat wij dan een man winnen, daar hij geen Kamerlid kan zijn. Maar Ruys brengt de Limburgers mee, en dat is veel waard... Schaepman wilde (voor Koloniën) v. d. Hoeven, maar dit heb ik zachtkens afgeweerd. Wij kunnen de Oost niet nog meer in handen spelen van Rome dan reeds nu geschiedt... Ik geloof, dat Schaepman in de laatste verkiezing wel wat geleerd heeft, hij was tenminste veel volgzamer dan vroeger. Jammer, dat zij meer mannen hebben dan wij, geschikt voor het bekleeden van betrekkingen."
Mackay zelf had wel geen enkelen katholiek gewild, zoo hij er maar kans toe had gezien. „Ik zou niets liever zien dan een zuiver antirevolutionair ministerie , schreef hij op 14 April aan Kuyper, „maar op dit oogenblik zou ik geen kans zien dit zamen te stellen en te regeeren. De R. C. tellen ook mee . Zich herinnerend, hoe de machtige journalist hem vroeger euvel had geduid, dat hij geen overleg had gepleegd, zond Mackay hem nu het werkprogram van het Kabinet en vroeg, of Kuyper nog andere wenschen had. Dat de formatie zoo lang had geduurd, kwam door den Koning. Z. M. wilde een minister van Marine uit de Marine, liet Mackay op 16 April Kuyper weten. Op 18 November had Godin de Beaufort aan Kuyper een advies gezonden
j lohman deelde dit mede in de rede, welke hij op 18 October 1888 te Utrecht voor de Unie hield, J. Kuiper, Geschiedenis, bl. 277.
111) A. Kuyper, Starrentritsen, bl. 23.



van achttien pagina's over de te volgen financieele politiek. Van belang voor Kuypers latere zienswijze is Godins wensch naar tariefsverhooging. Zij leek hem financieel aantrekkelijk en schreef hij verder:
„En het is in het belang van den landbouw en in het belang van de industrie. Niet om die beide direct te beschermen, doch ook om indirect de gelegenheid te hebben voordeelige voorwaarden van de toelating elders onzer producten te bedingen door onzerzijds eene concessie in ruil te kunnen aanbieden. Onze onderhandelaars komen steeds met leege handen, omdat wij alles reeds weggeschonken hebben en verkrijgen natuurlijk niets. Naar mijn meening zal men in 't belang van onzen landbouw tot graanrechten moeten terugkeeren ... Om aan de werkeloosheid een einde te maken, acht ik dus beschermende rechten onmisbaar. De belangen van landbouw en industrie mogen niet op den duur aan die van den doorvoerhandel van Rotterdam en Dordrecht worden opgeofferd."
De consumenten wil hij helpen, door de opbrengst van verhoogde invoerrechten te doen komen in mindering der belastingen op zout en suiker... „In ons tarief van invoerrechten zou ik nog allereerst die artikelen door een verhoogd recht willen helpen, welke als artikelen van weelde kunnen beschouwd worden; b.v. kanten, bronzeries, zijden stoffen, fijne vruchten. Dit zou ons tegenover Frankrijk en België bruikbare wapenen in handen geven door b.v. voor ons vee en onze zuivelproducten gunstige condities te scheppen."
De reformator kreeg de kans: Mackay bood hem immers de portefeuille van financiën aan, die hij aanvaardde. Nu sloeg de nachtegaal direct een toon lager, zooals wel blijkt uit den brief, dien hij op 23 April 1888 aan Kuyper richtte:
„Deze portefeuille vooral had m. i. zeer gevoegelijk aan een Roomsch Katholiek kunnen worden toevertrouwd; te meer daar bij de benoemingen aan dit departement men zeer aan vaste regels, examens, rangorde enz. gebonden is. Doch de voornaamste moeilijkheid van de mij opgelegde taak ligt m. i. hierin, dat men noodzakelijk een deel van zijn eigen vrienden moet ontstemmen. Wanneer men iets wil doen om de zwaarst belasten ... te ontlasten, dan kan dit niet geschieden dan door de meer bevoorrechte ingezetenen ... zwaarder te treffen. Billijker verdeeling van lasten is noodzakelijkerwijze voor hen, die tot dusver te weinig bijdroegen hoogst onaangenaam, ook voor onze vrienden."
De vrienden zouden zich spoedig genoeg afkeerig toonen van het ministerieMackay, dat Kuyper toch als „het kostelijk Kabinet" beschreef, dat hij sterk „wist, omdat het zuiver op zijn grondslag in het bewustzijn der natie staat, en alle kunstmatige sterkte versmaad heeft" 112).
Het rechtsche kabinet was iets nieuws: met grimmige verbazing zagen de vijanden zijn optreden aan. Het zou zwarigheden genoeg hebben. Daar was vooreerst de doorloopend zorgwekkende toestand van den Koning. Willem III was al sinds lang sukkelend. Op 7 Juli 1883 had F. van Bylandt reeds aan Kuyper gemeld:
U2) A. Kuyper, Starrenflonkering, bl. 22; A. Goslinga, Antirev. Staatk. (Driemaandelijksch) 9e jrg 1935, bl. 1—50; J. C. Rullman, t. a. p. 1930, bl. 91; G. Douwes, Staatkundige Geschiedenis, A'dam, 1906, bl. 115; W. J. van Weideren Rengers, Schets eener parlem. geschiedenis, II, 1906, bl. 349; J. Th. Buys, Studiën, II, bl. 278; J. A. de Beaufort, Vijftig jaren uit onze geschiedenis, A'dam, 1928, I, bl. 135.



„De Liberalen kennen niets anders dan een papieren koning, een „koningschap , iets neutraals en komen met de werkelijkheid, wat een levende Koningin is, steeds in de war. Zij zouden, als het kon, H.M. willen laten zweren (zie art 43 Gw.) „zoolang de Koning minderjarig is". Het loopt nogal goed met alles* maar de dood van den Koning geeft veel extra werk."
Het tweede moeilijke punt was de regeling van het Onderwijs in verband met het feit, dat de Eerste Kamer in sterke meerderheid linksch was. Er stonden 36 liberalen tegen 14 anti-liberalen. Van de laatsten waren er 10 katholiek, 2 antirevolutionair en 2 conservatief. Het kabinet-Mackay was begonnen met hetgeen de rechterzijde het meest interesseerde: de schoolquaestie. Op 1 Mei had Mackay reeds in de nieuwe Kamers aangekondigd, dat de Regeering zou trachten binnen de perken der Grondwet, belemmeringen, die tot nog toe de ontwikkeling van het vrije onderwijs in den weg (stonden), zooveel mogelijk uit den weg te ruimen." De belofte werd vervuld door de wetsvoordracht van 13 April 1889, die rijkssubsidie aan bijzondere scholen toekende, mits voldoende waarborgen aanwezig waren voor deugdelijk onderwijs 119).
Van 22 Augustus tot 29 Augustus duurden de algemeene beraadslagingen over dit voorstel in de Tweede Kamer. Als een „zwijgende meerderheid" werd de rechterzijde, van wie alleen Lohman, Schaepman „die bij deze onderwijsdebatten de eerste rol van rechts zou spelen", en Vermeulen spraken, gehoond. De linksche heeren vermoedden opzet en hadden gelijk. Want Lohman had op 22 Augustus aan Kuyper geschreven:
„Met onderling overleg is besloten, dat gedurende de algemeene beraadslagingen onzerzijds niet door alle leden maar alleen door Schaepman en mii zou gesproken worden; omdat de tegenpartij blijkbaar ons wil doen praten om den een tegen den ander uit te spelen. Voor sommige leden is dit zwijgen veel moeilijker dan spreken. Ook met het oog op hun kiezers. Geef hun in de [standaard daarvoor een prijsje."
Lohman had, tijdens de schriftelijke behandeling en daarna Kuyper reeds matiging verzocht, want hij wilde de oplossing van den schoolstrijd en had meteen een doel in het vizier, dat zijn vriend ook moest toelachen:
„Is dat gelukt, de schoolquaestie opgelost," schreef hij 31 Mei, „dan zullen T1? wV°P- on<Jerwijsgebied ons krachtig kunnen ontwikkelen en is wellicht ooK het beginsel van gymnasiaal en m. o. gewonnen; n.1. wanneer het beginsel eerst wat dieper wortel geschoten heeft. Maar als dit achter den rug is, dan moeten wij m. i. veel krachtiger dan tot dusverre de kerkelijke quaestie als ?U/^ e.v^n reeht en zedelijkheid, op de voorgrond stellen. Door te zwijgen
Levoel^i Slït W W6" Vni Spel' WÜ moeten hun toonen, en het volk doen gevoelen, dat tegen Rome of niets of de vrije kerk alleen bestand is" ...
• ^en ^edenke> dat ook de betwiste kerkelijke goederen gebezigd werden tot instandhouding van de openbare school. In een gemeente als Jutrijp werd het onderwijzerssalaris, dat ƒ 400 per jaar bedroeg, voor ƒ 350 uit de kerkelijke fondsen betaald (J. Kuiper, Gesch. v. h. Chr. L. O., bl. 139, 202).
W»1hL DieP®nh°rst> Onze Strijd, I, bl. 436; J. Kuiper, Geschiedenis, bl. 279 w.; Van Weideren, Schets, II, bl. 362; Japikse, Staatk. Gesch. VI, bl. 34.
%



Zeker, men had niet alles — er was een request van de gereformeerde schoolvereeniging „Mamix" om het ontwerp te verwerpen, daar het de vrijheid van bijzonder onderwijs aantastte — en andere anti's zagen er een afwijking in van Groens lijn, zooals Kappeyne in de Eerste Kamer Mackay voor de voeten wierp, maar Lohman liet op 5 Juni aan Kuyper weten:
„Nu moeten wij eerlijk erkennen, dat de stap door de liberalen te doen inderdaad zeer moeilijk is. Bijna alles wat zij sinds veertig jaren als dogma's der liberalen hebben aangehangen moeten zij loslaten... Aan eene partij die, zoo ze zich al niet bekeert, toch omkeert, moeten wij die manoeuvre niet bemoeilijken ... Gij moet niet vergeten, dat er veel meer begeerte is dan men soms vermoedt , om eene „christelijke openbare school" te maken. Slaat deze poging van verzoening door handelingen onzerzijds mis, dan kon de beweging zeer wel een andere kant uitgaan. Laat ons daarom voorzichtig zijn."
Mackay zelf gaf Kuyper een kop voor een artikel, toen hij hem, verheugd over het gunstig oordeel van „De Tijd" over zijn wetsontwerp, op 17 April schreef: „Ik gaf wat ik kon om de wet op de goede baan te brengen en wat met het oog op de Eerste Kamer kon verkregen worden."
Er was toch nog voldoende verzet, ook uit protestantschen kring. Toen het wetsontwerp in de Kamer nog eenige veranderingen onderging, o. a. door de verplichte schoolgeldheffing, waartegen de voorstanders van het openbaar onderwijs bezwaar hadden en die Mackay terug bracht tot een minimum van vijf cent per week. Een scheut van de ontevredenheid schonk Kuyper ook wel eens in zijn „Standaard"-artikelen, hetgeen Lohman hem deed schrijven op 9 September 1890:
„Dat ikzelf soms wat korzelig ben, moet gij mij vergeven. Ik heb den ganschen zomer gewerkt en heb met veel moeite het scheepje gebracht tot voor de haven, waar ik het veilig achtte. Natuurlijk kan ik een slechte stuurman zijn, maar ik stuurde sinds jaren in denzelfden koers; men wist wat men aan mij had; ik zeide het U bij de verschijning van het wetsontwerp en gij liet mij, gedurende Uwe uitlandigheid, het bestuur van de Standaard. Voor mij niets dan moeite; ik verdien er eer noch geld mee; bevalt de wet later, dan zijn Mackay en Kuyper „de mannen"; mijn rol moet, om het wetsontwerp te doen slagen, zoo bescheiden en onzichtbaar mogelijk zijn. Bevalt zij niet, dan komt een groot deel der verantwoordelijkheid op mij en Mackay, wellicht eenmaal een tweede Van der Brugghen! Ik weet dat alles; ik heb geen begeerte om te leiden en zoo er iemand is onder ons, die innig begeert zijn matjes op te rollen en aan zijn eigen werk te gaan, dan ben ik het. Ik heb er meer dan genoeg van. Doch nu 't zoover is, vraag ik alleen, dat men nu ook maar het laatste aan mij overlate, altijd onder voorbehoud om post festum mij naar hartelust uit te kleeden. Want dit is nu eenmaal des staatsmans lot! dit slaat niet op U, want van U verwacht ik zoo iets niet, zelfs niet bij mislukking."
De wet kwam er ondanks bittere bestrijding der liberalen in de Tweede Kamer door op 26 September en 5 December 1889 nam ook de in meerderheid linksche Eerste Kamer haar aan, met 31 tegen 8 stemmen, ondanks het felle verzet van Kappeyne, die het principieele karakter der wet uitstekend weergaf, toen hij zeide: „Maar de neutrale school heeft geen reden van bestaan, indien men niet langer gelooft, dat zij staatsrechtelijk de eenige is, die bruik-



band tusschen kiezers en gekozenen moet bestaan. Middel daartoe is het uitspreken bij de stembus in een program van zekere overtuigingen; a. rakende de algemeene beginselen; b. rakende het actueele Staatsbeleid. Dit beteekent echter niets en wordt niet eerlijk opgevat, indien de actie in het parlement, ^_die_ daarop volgt, niet de blijken draagt, dat het hiermee ernst is geweest. NiéFlIus om het volk te believen of te vleien en nog veel minder uit berekening, maar krachtens onze opvatting van het constitutioneele leven en den eerlijken zin, die hierbij voor moet zitten, is het plicht en roeping om na te gaan, of werkelijk de parlementaire actie aan de levensgedachte, die bij de stembus het volk bezielde, beantwoordt. Natuurlijk moet hierbij rekening gehouden met onvoorziene gebeurtenissen en voorkomende moeilijkheden. Zoodat het het toppunt van onbillijkheid zou zijn, zulk een program als een rekening te beschouwen, die betaald moet. Staan daarentegen de zaken zoo, dat na afloop van de parlementaire periode, waarvoor zulk een program gepubliceerd werd en onder verband waarmee de verkiezing plaats greep, dit program en bloc genomen een doode letter bleef, dan lèjdt het constitutioneele begrip der Antirevolutionaire partij hieronder schade, wordt het vertrouwen in den ernst onzer voorstellen geschokt en brengen we groote schade toe aan de eere van het Christelijk beginsel. Welke is nu mijn houding geweest ?"
Kuyper wijst er dan op, dat hij het program niet heeft opgesteld dan na de specialiteiten gehoord te hebben; er is nog heel wat afgegaan in het centraal comité — dit was opgericht 3 April 1879 en Kuyper was van meetaf voorzitter — en tenslotte is het met aller goedvinden gepubliceerd.
„Toen nu het Kabinet optrad, ben ik begonnen met tweeërlei te doen.
Ie Volledig vertrouwen in de heeren te stellen en te wekken bij het volk. „De Standaard" van April tot November van 1886 is mij getuige.
2e Op allerlei wijze pogingen aan te wenden om zeker contact te onderhouden, teneinde in staat te zijn, in bijzonderheden hun handelwijze te verdedigen; gelijk ik dit aanvankelijk steeds gedaan heb. Maar elke poging daartoe is verijdeld. Men heeft gedaan alsof ik er niet was.
3e Daarop heb ik uitgesproken dat de Club m. i. haar parlementaire taak, naar Antirevolutionaire opvatting, verloochende, indien zij in stee van deel der volksvertegenwoordiging te zijn, ministerieele groep werd.
En 4e heb ik mij, toen ik gevaar voor de toekomst begon te speuren, mij verplicht geacht op zeer welwillende wijs eenige critiek te oefenen. Dat ik daarbij als leider, hetzij van het Parlement, hetzij van het Kabinet heb willen optreden, ontken ik absoluut. Veel te helder doorzie ik, dat ik dit niet kan en niet mag. En Kabinet en Club moeten eigen verantwoordelijkheid dragen. Een ieder die mij imputeert, dat ik dit anders bedoel, kent mij niet en beoordeelt mij verkeerd. Maar wel houd ik staande, dat ook op mij zekere verantwoordelijkheid rust. Als vroeg of laat het Kabinet valt, heb ik zorg te dragen, dat de Anti-revolutionaire partij met het vaandel nog in het land staat. Dit doel nu ware m. i. het best te bereiken, indien er steeds zoo levendig contact bestond tusschen beide dragers van de verantwoordelijkheid, dat men elkander steunen kan en zich naar elkander schikte. Maar dit heeft men niet gewild. Alle pogingen door mij en ook door U in vroegeren tijd aangewend, om het daarheen te leiden, zijn mislukt. En ook deze beide jaren heb ik als een kluizenaar geleefd en het meest uit het Dagblad moeten hooren, wat er omging.
Dit heeft mij herhaaldelijk tot de overweging gebracht, of ik in het belang der partij, niet een eind diende te maken aan dit schadelijk dualisme en U te verzoeken ook de verantwoordelijkheid bij de stembus over te nemen. Dan was de zaak misschien gezond. Hier echter staat weer tegenover, dat gij nooit een echte stembusman waart en U in dezen organisatiearbeid minder thuis



gevoeldet. En dan ook bleef nog de moeilijkheid van De Standaard. Daar toch de pers altoos een eigen roeping heeft en ik het niet in mijn macht heb om te maken, dat ik er niet ben en niet besta.
Nu ben ik waarlijk niet veeleischend. In niet een enkel opzicht is iets, wat ik jaren lang met veel moeite heb aanbevolen, overgenomen. Havelaar is de eenige, die mijn denkbeeld om de post te verlagen epousseerde, maar dat is dan ook al. Ook in de Schoolwet is al wat ik daarover jarenlang schreef weggebleven, en toch heb ik niet geaarzeld Mackay te zeggen dat ik hierin berustte. Waarlijk het is mij niet te doen, om particuliere inzichten te doen triumpheeren. Ik ben zeer soepel en meegaande. Maar mag ik de hoofdlijnen loslaten en als er op die wijze (ik neem aan dat het niet anders kan) geregeerd en geparlementeerd wordt, buiten mij om? Mag ik mij dan verbinden, om op dit alles ja en amen te zeggen, ook al gaat het lijnrecht tegen mijn overtuiging in en al voorzie ik er den ondergang van onze partij en daarmee van onze Christelijke beginselen van op Staatsgebied ?
Ook thans sta ik weer voor dezelfde moeilijkheid. Reeds op 25 Dec. sprak ik uit, dat Keuchenius val op dit punt heel het Kabinet zou doen tuimelen. Ik kon mij niet anders voorstellen. Zonder dat ik mijn gevoelen zeide, was uw opinie evenzoo. Al ons volk was van hetzelfde gevoelen. Het onderscheid tusschen den man en de belijdenis, doorzaagt gij zoo goed als ik. Maar niettemin, buiten alle berekening, was onze onmiddellijke indruk: het kan niet anders. Nu ga ik door op die lijn: de Conservatieven en Roomschen adviseeren daartegen. Hun opinie triumpheert. Keuchenius wordt losgelaten en Mackay blijft zitten. Thans gaat gij naast hem zitten. Wat moet ik nu doen? Gij weet, hoe hartelijk ik U liefheb en ook Mackay c. s. kunnen verzekerd zijn, dat ik vrij wat meer in mijn hart om hen geef dan zij om mij. Alles in mij drijft mij dus, om U te steunen wat ik kan, maar ik kan niet alles. Ook voor mij bestaan er grenzen. Gij dreigt daarop: „ik zal zeggen, dat Mackay's partij mijn partij is." Mij dunkt, dat hadt Gij niet moeten doen. Toen ik nu merkte, dat de zaak toch doorging, heb ik als oprecht vriend U zoo goed ik kon van raad gediend en zoolang gij mij dit vergunt, zal ik dit blijven doen. Uw zelfstandigheid eerbiedig ik volkomen. Maar niets belet een zoo trouw vriend en broeder daarom te waarschuwen, als ik meen, dat hij zich in den weg vergist. Oordeelt gij, dat mijn raad niet goed was, welnu, dan legt gij die als vrij man terzijde; en dit zal mij niet beletten als trouw vriend U met belangstelling te volgen en U te zeggen, wat ik meen, dat trouw en vriendschap eischt.
"T Van tweeërlei doel of gedragslijn kan dus geen sprake zijn. Gij zoowel als ik belijden dezelfde beginselen en beoogen één doel. En als we aan 1891 toe zijn, is uw doel zoowel als het mijne, dat als dan zoo mogelijk een nog krachtiger gouvernement kunne optreden. Alleen gij acht, dat dit het best bereikt wordt langs den nu gekozen weg en ik acht hierin van U te moeten verschillen. Er zijn feiten, die zich m. i. niet laten wegcijferen. Die feiten zijn nu: le dat Keuchenius wordt losgelaten en 2e dat het advies van Roomsch Catholieken en Conservatieven gevolgd is en het onze opzij geworpen. Die twee feiten eenmaal zoo zijnde, doet men al wat denkbaar is, om ons tevreden te stellen, en natuurlijk kan daartoe niets beters geschieden, dan Uw optreden. Maar wat ik betwijfel is, of dit derde feit, de beide eerste neutraliseeren zal, temeer, daar wij U nu in het parlement verliezen en het ascendent der R. C. partij daardoor grooter worden zal.
Ik zeg dit alles waarlijk niet om U of Mackay te bemoeilijken. Veeleer waardeer ik den moed, die daarin spreekt en houd ik ten deze rekening met de draw-back van Keuchenius' excentriciteit. Maar ik zeg het omdat ik het ook voor U van belang houd om den toestand helder in te zien en een volledigen blik in mijn hart te hebben. Hooge prijs zal ik stellen op raad Uwerzijds, hoe ik mij houden moet en op alle inlichtingen, die ge mij geeft. Juist



bü verschil van inzicht, acht ik omgang en veel gesprek temeer noodig. Gij weet niet, wat ik lijd in deze dagen. Soms ben ik bang voor mijn hoofd. Na een worsteling van 20 jaren is zulk een uitkomst zoo grievend en teleurstellend. Heb ik ook daar eenig gevoel voor, gelijk ik tenvolle gevoel, wat het voor U is, om in zulk een constellatie tot zulk een stap te moeten komen.
God zij met U, Uw liefhebb. br.
Kuyper.
Nog denzelfden dag reageerde Lohman als volgt:
„Lieve Vriend! Dank voor Uw uitvoerig schrijven, waarmee ik het in vele opzichten eens ben; ik ben echter niet zeker, dat daarnaast mijn voorstelling niet bestaan kan en wat de leuze van Groen aangaat, de beteekenis daarvan heb ik mij altijd anders voorgesteld; ik onderzoek dit nader. Doch hoe dit alles zij, welke de reden moge zijn, waarom gij dit kabinet „loslaat", een feit is het, dat gij het doet en mijn oordeel blijft, dat gij daardoor niet slechts onbillijk zijt, maar de partij verzwakt en vernietigd.
Onbillijk zijt gij, omdat gij aan beginsel onvastheid toeschrijft, wat gevolg is van de toestanden, waaraan niets te veranderen valt. Gij rekent met Uwe wenschen, niet met de werkelijkheid. Wel kan in Uwen geest gearbeid worden en het is onjuist te meenen, dat dit alleen geschied is ten aanzien van de postverlaging (trouwens reeds vroeger ook door Godin beproefd); maar Uwe voorstellen zelve zijn vaak of niet, of nog niet practicabel. Zoo stelt gij het voor, alsof het niet opvolgen van uw schooladviezen van Mackay had afgehangen en alsof het toegevelijkheid uwerzijds is, daarin te berusten. Mackay zou zeggen: gij zelf zoudt niet anders hebben gedaan, dan ik, omdat het niet anders kon.
Gij klaagt terecht over gebrek aan contact, maar vergeet, wat ik U steeds herhaal, dat dit alles mogelijk is bij persoonlijke aanraking en mondeling gesprek; aan onwil schrijft gij toe, wat een gevolg is van Uw wonen in Amsterdam. Vandaar de voorkeur v. h. Dagblad.
Het niet naleven van het program van actie is volgens U een verlaten daarvan; volgens mij een gevolg van onbekendheid met de feiten en onbedrevenheid ; wat het Ministerie nog niet verrichtte, vermocht het niet te verrichten. Waren er nu sterkere krachten aanwezig, dan ware die onmacht geen excuus. Nu wij het beste wat wij hadden aan het werk stelden; nu deze doen wat zij kunnen en zulks door ons daartoe gedrongen, niet voor hun genoegen, nu betaamt het ons hen te helpen, te drijven, aan te moedigen; niet hen los te laten. Ook zij hebben iets gewaagd; zij kenden hun gebrek aan ervaring; zij gingen terwille van de partij voorop en zijn zelfs vergeleken bij hun voorgangers nog beter dan menigeen verwachten kon; vooral omdat zij buiten de Kamer nergens deskundigen hebben, om hen te steunen en in de Kamer ook bijna niemand. De Standaard trekt lijnen en kan niet geven een deskundig advies. In mijn oogen is het ondankbaar deze moeilijkheden telkens als niet bestaande voorbij te gaan, hoewel zij bijkans alles expliceeren, en op de Ministers den blaam te werpen; slechts voor Keuchenius geldt dit alles in mindere mate, en nu juist zal Keuchenius als de man worden beschouwd. Is dat eerlijk? Natuurlijk weet het volk dit niet; maar wij weten het wel.
Uw niet rekenen met al de feiten blijkt m. i. ook nu. „Vast staat le, dat K. wordt losgelaten. 2e. Dat het advies der R. C. en Conserv. gevolgd is." Volkomen juist, maar vast staat ook: Dat het votum der 1ste K. voor 2-ërlei uitleg vatbaar is; dat daarom het optreden der liberale partij hoogstgevaarlijk is. Dat Keuchenius zelf om velerlei redenen ook door U niet verzwegen, onbruikbaar bleek, dit laatste was voor het ministerie, dat werken moet, van groot gewicht. Het toegeven aan R. C. en Conservatieven geschiedde dus niet om het conservatief beginsel, maar om den persoon van Keuchenius. Dit valt niet te betwijfelen. Doch de schijn is tegen en daarom, om dien schijn weg te



nemen, noodigt men mij uit, die Keuchenius juist op het critieke punt heeft verdedigd en verbindt men zich het beginsel opnieuw ruiterlijk uit te spreken. Hoe kan dat nu een overwinning van Conservatieven en R. C. zijde worden genoemd? Als men aan ons volk de waarheid durft te zeggen, dan moet men zeggen: le. de wijze van oplossen, al of niet Keuchenius behouden, is eene regeeringsda.ad, waarover eene volksuiting niet te pas komt. Het volk behoort alleen in stemming met de belijdenis en beginsel uit te spreken. 2e. Keuchenius heeft tot billijke klacht aanleiding gegeven: vide Standaard. 3e. Eene aftreding is geen schande of strafoefening, maar eene politieke noodzakelijkheid. 4e. Het beginsel zelf, waarom het gaat, loopt geen gevaar. Ik heb mijn 1ste advies, Keuchenius niet los te laten, volgehouden, totdat Keuchenius was ontslagen. Tot dien dag toe was aan vervanging door mijn persoon zelf niet gedacht. Ik stond na dat ontslag voor de vraag: wat nu?
Mijne uitdrukking, dat gij Uwe party vernietigt, berust hierop, dat gij, door steeds Uw eischen hooger te stellen dan wat bereikbaar is, het volk ontevreden maakt en de weinigen die nog konden helpen afschrikt. Gingt gij mee, verzekerdet gij hun de steun en de liefde des volks; toondet gij het goede aan zonder steeds te zeggen, dat het ver beneden het maximum blijft (een omstandigheid die natuurlijk waar is, maar die het volk wijt aan lauwheid inplaats van een de onontwijkbare omstandigheden), dan zoudt gij die Ministers moed geven en aan U en aan hun werk verbinden. Nu snakken zij er naar om heen te gaan, behalve juist zij die tegenover U staanf zooals Hartsen en Dyserinck. De beste vrienden blijven nog terwille van de partij en ik voeg mij bij hen, hoewel ik eveneens zeker ben niet te zullen voldoen. Ik gevoel en gevoelde steeds en zeide dit U reeds in 1878, dat wij volkomen onvoorbereid zijn. Toch moeten wij maar varen en goed ook! Ziedaar, waarom ook mij de politiek steeds ondragelijker wordt en dat ik snak naar rust. Ik ga nu met Mackay mee, omdat hij m. i. het vaandel heeft genomen en ik den schijn alsof Conservatief en R.C. hem hebben overwonnen, heb willen wegnemen. Doch ik zal mij verheugen, wanneer wij tot aftreden gedwongen worden. Ik heb voor het Christelijk volk gedaan, wat ik kon; ik Hjd daaronder meer dan menigeen vermoedt. Geen rust, geen verpoozing zelfs en tenslotte door eigen vrienden miskend. Ik klaag daarom niet; veeleer acht ik dit alles natuurlijk. Maar ik zal mij verheugen, zoodra het einde daar is. In het openbaar debat hoop ik mijn gedragslijn te verdedigen. Uw U lfh. br. in Xo A. L."
De brieven geven beter dan vele artikelen een levendigen indruk van de gevoelens der beide mannen en hun meeningen. Kuypers brief van 17 Februari aan Lohman sloot met de conclusie, „dat onze principieele beschouwing niet uiteenloopt , maar in „De Standaard" van 19 Februari sprak hij er zijn diep leedwezen over uit, dat het kabinet Keuchenius had losgelaten.
De niet zeer verre toekomst zou bewijzen, dat alleen de practische mogelijkheid tot samengaan ook al te optimistisch was gezien en dat de coalitie zelve op haar grondslagen zou schokken
Hoe een buitenstaander menschen en dingen in die dagen zag, blijkt wel heel duidelijk uit een brief van Kuypers oude vriend, den vrijzinnigen predikant I. Hooykaas. Vooral als men bedenkt, hoe de liberalen later strijk en zet op socialisten stemden en hoe orthodoxe predikanten liever liberalen dan katholieken op een zetel hielpen, is deze brief van 31 Maart 1888, waarin Hooykaas zijn hart uitstort over Domela Nieuwenhuis' verkiezing, teekenend:



„Gij hebt hem in de Kamer gebracht! Willens en wetens. Dat is verschrikkelijk. .. Nog eens bid ik U: wees waar! Dit is de zwaarste eisch die U gesteld kan worden; Uw gemoedsleven is zeer rijk besnaard, maar Uw waarheidszin — gij zult mij immers niet misverstaan? ik bedoel niet: Uw waarheidsliefde — was altijd onder Uwe zedelijke organen de minst ontwikkelde; en als partijhoofd loopt gij meer dan iemand anders gevaar, dat zintuig niet te ontwikkelen. Maar God ... stelt U dien eisch ... Waarlijk gij zijt te goed, God heeft U te veel geschonken, om in de „staatszucht" onder te gaan"...
Op 14 April, terugkomend van eene vergadering voor de vertaling van het Oude Testament, de bekende radicale, Leidsche uitgave, stort Hooykaas zijn liberale hart aldus uit in een brief aan Kuyper:
„Gij moet 't niet naar vinden dat ik dit zeg; ik acht U tot de allerergste, allernoodlottigste zelfverblinding in staat. Nog nooit heb ik een oogenblik U tot eene bewuste onwaarheid of oneerlijkheid bekwaam gerekend; en daarom ben ik, zoo dikwijls 't voorkwam, ook in de laatste dagen en weken blijven kampen.
Wat betreft Heemskerk en Lohman ... ik oordeel hen heusch niet, maar ieder heeft toch zijne indrukken. H. ontmoette ik nooit; maar ik heb hem door anderen met levendige kleuren hooren beschrijven; ik las over zijne speeches in de N.R.C., ik hoorde, dat hij zich op een zoo naren, ongepasten toon over zijn vader uitliet. Ik hoop, dat dit laatste leugen is. Maar zeg eens, ik heb me nooit, voor zoover ik weet, ook in mijn brief partijdig, aan U niet, over H. uitgelaten; als ik 't wel heb, schreef ik U even in het voorbijgaan, over den begaafden maar door en door lichtzinnigen Schaepman.
Lohman ontmoette ik voor jaren in Delft bij een Gustaaf Adolfvergadering en sloeg hem attent gade. De indruk, dien ik toen kreeg is bevestigd door zijne houding en speeches in de 2e Kamer. (Althans, indien ik mij niet vergis in de persoon, wat ik niet vrees.) Die indruk was en is: overspannen, ijzig koud, een ambitieus, fanatiek egoïst. Dat klinkt heel hard, ik hoop zeer vurig, dat ik me vergis ... Als ik U niet kende van ouds, aan hoeveel leelijks zou ik U niet schuldig rekenen! Wie weet, als ik L. kende van ouds, zooals U, hoe heel anders ik over hem denken zou ... Gij schrijft, zoo rond als ik het van U verwacht, maar ook zoo kalm alsof 't de eenvoudigste zaak ter wereld was. „Gesteld, ik was kiezer in Schoterland, ik zou D. N. gestemd hebben, omdat Helot nog minder aannemelijk was." (Dit zijn niet Uwe eigen woorden, maar "hun zin). Dit lezende werd ik o zoo somber, om Uwentwil. Dat 't zoo is, dat gij 't zelf zegt, 't voor U zelf niet bewimpelt. Ziet ge, ik vat dat niet meer. Al was er ik weet niet wat mee gemoeid, al stond tegenover D. N. mijn ergste tegenstander, de dweepziekste Ultramontaan of ook Calvinist, nooit, nooit, nooit zou ik D. N. kunnen steunen, die overal „het evangelie van den haat" predikt en de woorden voor zijn rekening neemt: „Spaart vrouw noch kind!" enz. Dat gij dien man hadt kunnen steunen, gij, 't hoofd der partij die „voor God en Oranje" in haar vaandel voert, gij de man wiens naam beteekent, Ni Dieu Ni Maitre! en die allergemeenste uitingen over onzen ouden Koning voor zijne rekening neemt, enz. Zie, dat toont me, hoe verre de verblinding delpartijzucht gaat; en dat nijpt mijn hart toe."
De brief, door een van Kuypers jeugdvrienden geschreven, toont wel, wat er omging bij de liberalen. Trouwens ook Vermeulen noemde de verkiezing van Domela met behulp der antirevolutionairen, „een sterk stuk", toen hij in 1891 de strijdbijl zwaaide over de coalitie in zijn rede „De Katholieken in Nederland".
Over Lohman dacht Hooykaas dus niet beter dan Frans Netscher, die in



1889 de volgende, vlakweg beleedigende schets schreef over den gewezen raadsheer, die toen reeds tien jaar Kamerlid en sinds eenige jaren hoogleeraar aan de Vrije Universiteit was:
„De familie de Savornin Lohman heeft in den laatsten tijd eenige godsdienstige dweepers en politieke agitatoren opgeleverd. Het is een geslacht van zoogenaamd kerksche menschen, dat eenigermate afvallig aan de tradities van den Neder landschep adel, zijne intellectueele vermogens en het prestige van zyn naam op moderne basis gegrondvest heeft, en den godsdienst zijner vaderen heeft doen medewerken aan de politiek van den dag, om een nieuwe sekte van staatkundige woelwaters voort te brengen. Dathenus is hun kerkelijke grondvester, en Groen van Prinsterer hun politieke organisateur.
De jonge Lohmannetjes trachten de Scheveningsche visschers en de Westlandsche boeren tot hun antirevolutionaire staatkunde over te halen, en de oudere leden van dit geslacht regeeren op christelijk-historischen grondslag de zwartjes in West-Indië en de zwarten in ons Parlement!
Voor het oogenblik is het Kamerlid Lohman het meest karakteristieke type van zijn geslacht en ook het meest... beruchte. Geen „Uylenspiegel" of „Spectator" kan men tegenwoordig ter hand nemen, of men vindt, te midden van een aantal beroemdheden-van-den-dag, het welbekende gezicht van dezen politieken leider.
Het is een scherp, spits, hoekig gelaat, met harde, scherpe trekken, en een snuffelende, fretachtige uitdrukking. De vorm van zijn hoofd is smal, en uit een magere profiel-lijn steekt een scherpe, speurende neus vooruit: twee kleine wangbaardjes bij de ooren, en overigens een kaalgeschoren gezicht. Het voorhoofd is smal en laag, de kin onbeteekenend en wegloopend, en de oogen zijn diep inliggend en missen een fikschen opslag. En dit hoofd rust op de schouders van een middelmatig groot lichaam, nogal plat, eerder nerveus-taai dan gespierd-sterk, eenvoudig gekleed in donkere stof, zonder eenig markant kenmerk. Hy heeft in zijn uiterlijk veel van een binnenstadsch rechtertje of een eenvoudig ontvangertje, maar in het geheel niets van een adellijk heer of een hooggeleerden professor."
En elders:
„Het uiterlijk van den heer Lohman openbaart ons de speciale en zeldzame eigenschappen, vereischt om de beginselen en de eer eener politieke partij over alle hinderpalen heen te brengen. Hij is een sluw, vosachtig, en gewikst rechtsgeleerde, vol starre passie, volharding en koppigheid. Hem ontbreekt het vierkante, open gelaat, met de heldere, eerlijke oogen van een rustig strijder zonder hartstochten, de geheele bouw van lichaam en gezicht toont door de fretachtige uitdrukking, dat men hier met een soort van staatkundig knaagdier te doen heeit. Zijn wijze van krijgvoeren is tirailleursachtig: het zich verdekt opstellen, net maken van hinderlagen, het aanvallen van de zijde, die zich het gunstigst voordoet (zelfs van achteren), het opspringen, wegkruipen en weer voor den dag komen, dat den kalmsten vijand in de war brengt.
re^evoerin£en beginnen meestal op een geforceerd rustigen toon. Een bedekt en gedempt orgaan maakt hem dit gemakkelijk, maar onder zijn voorgewende kalmte voelt men heel spoedig een nijdige passie, een sarcastischen overmoed en een strijdlustige onverdraagzaamheid.
De spreker laat zich langzamerhand door zijn inwendige irritatie meevoeren. Zyn zinnen worden korter en heftiger, zijn uitdrukkingen satyrisch, en zijn zinswendingen sluw, met tweeledige bedoeling. De fanatieke passie van zijn onverdraagzaam gemoed uit zich in scherpe verwijten, verontwaardigde vragen, vernuftige vergelijkingen, die een schijn van waarheid over de volksgrieven werpen, tot wier verdediger hij zich heeft opgeworpen. Toch ver-



leidt zijn godsdienstige en politeke hartstocht hem maar zelden tot uitlatingen of woorden, die hem te veel zouden blootgeven, of waarover hij naderhand berouw zou voelen. De ware motieven zijner verontwaardiging weet hij onder slim gedraai van woorden te maskeeren; hij knauwt, knaagt en krabbelt aan zijn tegenstanders, zonder ze ooit in stukken te kunnen slaan. En als hij geëindigd heeft, vraagt het meerendeel zijner toehoorders zich de ware beteekenis zijner woorden af, spant zich den geest in, om achter de koelissen zijner bedoelingen te kijken, of zet zich op hun bankjes neer met een schouderophalen van verwarring en onbegrijp" 124).
Dit was nu de toon, welken men zich in die dagen veroorloofde. Regelrechte aantasting van karakter scheen een onschuldige literaire bezigheid.
Hoe onrechtvaardig Hooykaas oordeelde over Heemskerk, blijkt uit den brief, dien deze reeds op 20 December 1883 aan Kuyper schreef. Hij verdedigt daar zijn vader tegen de beschuldiging van ,,De Standaard , als zou minister Heemskerk de Kamer met een kluitje in het riet sturen en vervolgt dan:
„Het is zoo: de Standaard moet in den naam des Heeren mijn vader bestrijden ; ook de zuiver principieele bestrijding, waarop ik van harte ja zeg, kan hem wellicht onaangenaam aandoen, maar dit is niet te vermijden. Maar vreeselijk is het, wanneer iemand in den naam des Heeren onrecht gedaan wordt. Wanneer in den naam des Heeren de lof, die iemand toekomt, aan een ander gegeven wordt."
En wat Schaepman betreft, een scherpziende Franschman, die hem goed waarnam, noemde hem een „prêtre irréprochable" 125) en Nolens' oordeel luidde: „Als mensch een gentleman in den besten zin des woords. Een kinderlijk vroom priester" 126).
§ 9. Strijd en Scheiding.
Scheurde de legerwet-Bergansius, waarin de persoonlijke dienstplicht was opgenomen, de samenwerking van katholieken en antirevolutionairen uiteen, zoodat de rechterzijde bij de verkiezingen van 1891 de nederlaag leed, tegelijk doemden de sociale quaestie en het kiesrechtvraagstuk op. Waren de Katholieken in de Kamer zonder uitzondering tegen den persoonlijken dienstplicht, terwijl Lohman en Kuyper dien verdedigden, de beide laatsten dachten niet gelijk over de sociale quaestie en zeker niet over de kiesrechtuitbreiding. Kuyper was radicaler dan Lohman; voor het kiesrecht stond Schaepman meer naast Kuyper dan Lohman, maar de doctor was over het algemeen voorzichtiger in zijn uitingen over den dienstplicht.
In sociaal opzicht was Kuyper zeker aan Schaepman voor. Bij den katholieken leider kwam de beslissende wending, mede onder invloed van Kardinaal Manning, na de verschijning van de encycliek Rerum Novarum in 1891. „Wie nooit van gedachte verandert, heeft nooit nagedacht", merkte hij op127).
124) Geciteerd in „De Nederlander", 28 Mei 1937. 12B) Ch. Benoist, Souvenirs, II, 1933, p. 67.
126) Venloosche Courant, 25 Januari 1903.
127) Ger. Brom, Schaepman, bl. 151.



Uitbreiding van het kiesrecht stond hij voor, alleen al om op die wijze de liberale meerderheid te breken 128). Inzake den dienstplicht aarzelde hij eerst, maar stemde later vóór, gerugsteund door den aartsbisschop van Utrecht129).
De Legerwet werd het struikelblok voor het kabinet-Mackay. Zij kwam in Mei 1891 in de Tweede Kamer in behandeling, maar op 29 Mei, toen de verkiezingen begonnen, die een strijd vóór en tegen den persoonlijken dienstplicht werden, het de Kamer het ontwerp onafgewerkt liggen. De katholieken, althans voor zoover zij politieke zeggingschap hadden, bleven in strijd met Schaepmans advies, scherp gekant tegen een militie-regeling, die een eind maakte aan het stelsel van plaatsvervanging en persoonlijken dienstplicht invoerde. Een liberaal Kabinet zou dezen twistappel voor de coalitie wegnemen.
Gedurende 1891 en 1892 handelen de brieven van Kuyper en Lohman voortdurend over onderling verschil van meening13»). Kuyper klaagt, dat het Kabinet het antirevolutionair program niet uitvoert — Mackay is beslist, maar voor de algemeene politiek heeft hij de beginselen te weinig „doorkeken , schrijft Kuyper op 23 Januari 1891 aan Lohman — terwijl Lohman zich beklaagt, dat Kuyper het bereikte en de practische mogelijkheden uit het oog verliest.
Op 25 Januari 1891 schrijft Lohman aan Kuyper:
„Gij hebt Mackay juist beoordeeld, „hij durft meer dan men denkt; maar een man van beginsel is hij niet, eenvoudig omdat hij niet veel over de beginselen heeft kunnen nadenken. Maar hij is een oprecht en ernstig gemoed. Zijn omgeving en opleiding hebben hem natuurlijk heel anders gemaakt dan U of my."
De Legerwet speelt uiteraard een rol in de correspondentie. Op 20 Februari 1891 schrijft Lohman:
„Vooreerst over het Ministerie. Er is geen neiging om door concessies iemand te winnen. De voorsteller der wet, en tegelijk het Kabinet, is volkomen bereid om, in cas van verwerping, de taak der Legerorganisatie aan een ander over te dragen. Evenwel mag de op te leggen last niet zwaarder zijn dan volstrekt noodig. Oorlog is uiteraard niet toegeeflijk. Achter den Minister staat het Departement en dit is natuurlijk militairistisch. Als dus Oorlog toegeeft aan een wensch tot vermindering, dan kan men gerust zijn, dat het gevraagde niet bepaald noodig was. Nu de Kamer. Van onze eigen vrienden, de A.R., is niet veel te zeggen ... Intusschen heb ik nog wel vertrouwen op hun inzicht... De R. Cath. In het algemeen stem ik geheel in met Uw artikel van heden. Maar ik maak U toch op 2 dingen opmerkzaam. Ie. dat de indruk, die Uwe houding tegenover de R.C. naar buiten maakt, deze is, dat gij hen te hardhandig behandelt... 2e. dat gij m. i. teveel de R.C. over eene kam scheert... Vooral zijn de Noordelijke R.C. niet kwaad. Maar achter geheel de quaestie zit Schaepmannophobie. Schaepman zelf moet gesteund worden,
v a ü' , rïen®' Schaepman, bl. 22; id. Schaepman herdacht, A'dam, 1903, bl. 41 w. 129? n°iS t6 o J S-'J-' Volksverhef f ing in Nederland, Leuven, 1924, bl. 16.
• J T ® 7J;,B' ^an Dijk in het Seminarie Warmond op 28 October 1928 (manusCnP, i,: u ?X,'„ r^na ,Hl^torica. 1936, bl. 225 v.v. P. Steenhoff, Schaepmanniana, weekblad „Herstel , Ltrecht 21 Januari 1937, e.v. P. Verschaeve, La Hollande Politique,
™d,bl' 3,6 "• Sohaepm», De Rechterzijde MaS„^iXm,,,r53l'!,hï 78*" °P "De Ned»1*"<l«r" v«» 2 A»S- MM! »«1- Van



hij is ons goed genegen en voelt zeer goed het verschil tusschen ons en de conservatieven. Hij doet wat hij kan, om de wet in behouden haven te brengen, al heeft hij ook meer dan eens fouten begaan. Het veiligst acht ik het, de K.O. zooveel mogelijk te laten rusten. Een goede raad, van U komende, wordt natuurlijk reeds daarom gewantrouwd. Homunculi als Pietje Vermeulen zien in U niets dan den calvinist en den demagoog. En de R.C. die in hun hart Pietje verwenschen, nemen toch ongaarne van den Calvinist goeden raad aan...
Teekenend is, wat Lohman op 10 Juni 1889 aan Kuyper schreef.
Wat schettert Ph. H(oedemaker) over die Roomschen. Merkwaardig! Zoodra de politiek er buiten is, releveeren de liberalen zeiven Rome. Zoo nu in de laatste Gids het stuk van S. Muller over van Rappard's Een middeleeuwsche kerkvoogdij; aan het slot wordt wierook gezwaaid voor Rome. De energie en volharding der Geref. in onze dagen schijnt dien heeren te ontgaan! M W van Koetsveld schrijft in zijne voorrede van zijn boekje „de sociale quaestie , 't welk dienen moet om pauselijke encyclieken te populariseeren, zooveel vriendelijks over den paus, dat ik mij een oogenblik vroeg, of hij soms overgeloopen was. Ik heb er niets tegen op zich zelf, dat men het goede ook in pauselijke stukken waardeert; maar 1° werkt men op deze wijze de Roomsche kerk meer in de hand dan door 100 verkiezingen; 2° waarom die strijd tegen de V. U., die dezelfde dienstbaarheden verdedigt en verspreidt, minus juist datgene wat die denkbeelden weer bederft; minus het specifiek roomsche.'
En op 25 Februari 1891 „Geen der Bisschoppen durft voor Schaepman op te komen; de intentie van velen is hem te doen vallen; doch ik geloof niet, dat de oppositie zoo sterk is als zij, op de bladen afgaande, lijkt... Wij zitten thans niet onder de pastoors, maar onder Bahlmann en Pietje." (Bedoeld zijn: Mr B. M. Bahlmann en Dr P. Vermeulen, destijds hoofdredacteur van „De Tijd" en lid der Tweede Kamer).
Mackay zelf laat Kuyper op 8 Maart weten.
De politieke horizont ziet er donker uit. Het laat zich aanzien, dat er geen meerderheid zal kunnen gevonden worden om de legerwet aanneembaar te maken. De Commissie van onderzoek is het, al zij het ook niet eenparig, eens dat deze wet niet goed is, maar wat men dan wel wil, daar geldt het zoo veel hoofden zooveel zinnen."
De Geer, die zich vroeger al fel tegen den dienstplicht had uitgelaten, had Kuyper nog op 12 Juni aangeraden te adviseeren de wet op het militaire onderwijs te verwerpen:
Het eenige wat daarvoor te zeggen is, is dat als de jongens toch moeten geworpen worden in den poel van zedeloosheid en zonde, die door leger en kazerne wordt vertegenwoordigd, het dan maar gelukkig is als zij zoo vroeg mogelijk er aan gewend worden daarin te leven."
Lohman was gebeten op den professor:
Is de Geer nog a.r.?" vroeg hij op 22 April aan Kuyper, „of neemt „de partij" alles aan? Een provinciaal directeur van de Vrije Universiteit, die de V U bestrijdt. Zulk een kunststuk is de Geer waardig. Ik geloof, dat op dit oogenblik de club wat vaster gaat, altijd except Huber en de Geer.
Op 3 Mei 1891 schreef Schaepman, wiens geheele ontvangen correspondentie na zijn dood op eigen last helaas vernietigd is, aan Lohman.



, J} "leuts veranderd. Ik zie alleen geen kans om ijzer met handen te
eken. Ik heb, -persoonlijk, niets tegen den persoonlijken dienstplicht. Maar voor de invoering heb ik ook nooit gedweept. De redenen van de Katholieke
dip vP^PPli T + l dan éé?' maar ik acht mij niet gerechtigd daarom ipprJn ^ ? verscherpen. Ik wil liever menschen winnen, dan mij iso-
vruchtbaar acht/ lsolement mij zou mishagen, maar omdat ik het on-
Het verzet van de destijds leidende katholieken kon ook Schaepman die in eigen kring met venijnige felheid bestookt werd, niet breken Lohman lichtte Kuyper in op 13 Mei:
..''De f-C' zijn nu g®h_eeI onhandelbaar. Dat is natuurlijk. Schaepman wilde zyn ontslag nemen. Hij zegt, nu zijn prestige verloren te hebben tegenover , zou wel wenschen, dat men Schaepman scheidde van de „zijnen , die hem hebben verlaten. Niet Schaepman is geslagen, maar zij die hem niet hebben willen volgen. Had men Schaepman als leider erkend dan
stellen vergel«k °f iets diergelijks hebben kunnen 'voor¬
atzoodra hij iets voorstelde, riepen alle bladen except Centrum, dat daarvan niets kon komen: alles of niets. Gisteren nog werd mij nopens
SeTT^ T, Kolkma" h^cbt: als nu de beraadslagingen niet worden voortgezet, dan kan er wellicht later een vergelijk komen. Ik antwoordde goed mits zwart op wit 6 a 8 R.C. beloven nu deze wet te steunen. Doch dit kan met, want men erkent Schaepman niet als leider. Nu hebben de dissidenten
n 76tS; Zij hebben nu niets (behalve de vrijstelling door dezen Oorlog hun verzekerd). Maar nu mogen zij niet schimpen op Schaepman maar veeleer erkennen, dat hij juist zag... Of Schaepman altijd met tact gehandeld heeft, betwijfel ik; maar dit kan men alleen beoordeelen als men aan de binnenzijde zit." en
Lohman begreep, zooals uit zijn brief van 17 Mei bleek, dat de Legerwet „de dood voor het Ministerie" zou worden en het speet hem alleen maar als mimster met zelf tijdens de verkiezingscampagne te kunnen spreken om het Kabinet te verdedigen, hetgeen „De Standaard" niet deed, althans niet vurig genoeg. Zeker, Lohman gaf toe op 3 Maart:
ik'^7neIerleiMPZiCht-iS Uwe posit,ie veel m°eilijker dan de mijne; dit erken Fn nf Jlw' 18 nU eenmaal niet de persona grata bij „onze mannen",
ik vroeger verïoedde6" ^ COnservatieve elementen in het kabinet zijn, dan
Maar hij voegde er aan toe: „Ik zie waarlijk in programma's weinig heil; meer dan ooit zie ik, hoe weinig een Regeering zich aan een programma kan ouden; hoe het bij haar op de richting aankomt en bij het volk op vertrouwen, de Regeermg zal doen al wat zij kan." „Ik heb niet beweerd", zoo schreef hij 5 Maart nog, „dat programmaas niet noodig waren, maar dat het steunen van dit Kabinet, welks leden meerendeels het program vroeger geteekend hebben, en waarvan men dus de richting weet, ons krachtig zou hebben gemaakt ...
Hij gevoelde zich zoo schreef hij Kuyper op 31 Mei, „als een geboycotte" en ij zag Kuyper liever niet op zijn verjaardag, nadat deze hem in de krant „een snede over het gezicht had gegeven."
De verkiezingsstrijd kwam en Schaepman was er een der middelpunten van. bchimmelpenninck schreef „zeer vertrouwelijk" reeds op 16 Maart:
Kasteel



„Het district Wijk trekt vooral mijne bijzondere aandacht... De tegenwoordige houding van de Roomschen is beneden peil en ik sta geheel aan Uwe zijde wanneer gij de ellendige artikelen van de Maasbode op flinke wijze geesélt. Dit laat niet na, dat ik de niet-herkiezing van Schaepman eene ramp zou achten."
Hij betwijfelt of men dezen zomer, „de kudde Roomschen op Schaepman
zal kunnen laten stemmen."
Wij kunnen ... niet beginnen met Schaepman te stellen. De liberalen willen een zeer gematigd man nemen ... Het zou mogelijk zijn, dat er eene overeenstemming kwam tusschen onzen candidaat en den liberaal. De Roomschen hebben het dan in de handen en is Schaepman gevallen, dan is het natuurlijk, dat de intieme vriend van Schaepman, de heer Hazendonk (voorz. kiesver.) zich neutraal houdt en de Maasbodianen op den hoogst fatsoenlijken en bezadigden liberaal zullen stemmen. Schaepman moet weten, dat wij niet tegen hem zn'n. Aan niemand in de provincie heb ik bijkans zooveel als aan bchaepman en dat hij te goeder trouw is, blijkt mij uit den haat, dien veel roomschen hem toedragen. De val van Schaepman zou ten eerste een ^ramp zijn en zou slechts koren op den molen wezen van Maasbode en Tijd.
F. van Gheel Gildemeester liet op 17 Maart uit Den Haag aan Kuyper weten:
„Alles gelooft hier, dat de beweging der Roomschen meer tegen Dr Schaepman gericht is dan tegen iemand anders; en dat deze onwelkome strijder weggestopt zal worden, zoo ongemerkt als hij gekomen is.
Lohman zag met angst de toekomst der coalitie tegemoet en schreef 30 Maart:
De N. Rott. juicht over een vervulling der profecie, dat tusschen a.r. en' r.c. discordia is ontstaan. Evenwel, vroeger heette het, dat wij, vooral dat de Calvinisten om des geloofs wille niet met de R. C. zouden kunnen meegaan. Die profecie kwam niet uit. 't Zijn de R. C. die zich losmaken en met om de religie, maar om een zuiver sociale quaestie, eigenlijk de conservatieven, doch die nu, a la Bronsveld, duce Vermeulen, den godsdiensthaat als middel gebruiken. Doch wij zijn onschuldig ... Fatsoenshalve zend ik eersdaags ƒ 100 voor het c. c.; als ik dit jaar aftreed, zullen de groote uitgaven, die de politie mij ook dit jaar veroorzaakt heeft, verre van gedekt zijn. ...
„Bij de verkiezingen", zoo adviseert hij op 6 Mei, „moet men zoo mogelijk deR. C. kiezers los maken van hunne leiders. Ik geloof dat ^ veel Roomschen het niet met die winkeliers-oppositie in de Kamer eens zijn ...
Dit oordeel van Lohman was juist; onder het katholieke volk in het land had Schaepman immers enthousiasten aanhang, maar het grootste deel van het
volk had nog geen politiek stemrecht.
De protestantsche zorg voor Schaepman was meer dan roerend, nu zijn va dreigde. Van Dedem voorzag dien val ook en schreef op 9 Mei aan Kuyper:
Bii de vorige verkiezing was er één soort R. C. Staatspartij met een program. Thans ontbreekt elke organisatie en van program is in het geheel geen
sprake."
Met welk eene verbittering de verkiezingen werden gevoerd, bewijzen Lohmans brieven aan Kuyper.



De verkiezingsstrijd bracht de onheelbare breuk in de antirevolutionaire partij. Kuyper had zich, uitsluitend voor de behandeling van de nieuwe Kieswet, bereid verklaard in de Kamer te gaan zetelen. Aan de candidaten waren door de Takkianen deze vragen gesteld: 1° Is U voorstander van finale uitbreiding van het kiesrecht, nu reeds ? 2° Acht U het ingetrokken wetsontwerp van Minister Tak grondwettig? En 3° zoudt U willen meewerken een dergelijk ontwerp te doen aannemen ?
Lohman was boos over deze vragen, die men hem o. a. te Gouda had voorgelegd. Hij had geweigerd te antwoorden en toen had men met Kuypers instemming, Ds Brummelkamp gecandideerd. Verontwaardigd schreef Lohman op 20 Mei aan Kuyper:
„De loop der zaken te Gouda heeft mij, zij het ook niet zonder pijn, de oogen geopend. Ik heb veel gedaan voor ons Christenvolk; althans alles wat ik vermocht. Ik heb niet om loon gearbeid. Slechts het eene, zoo natuurlijke loon heb ik begeerd, wederkeerige liefde en vertrouwen. Doch ook die begeerte was niet het motief, waarom ik alles er aan gegeven heb, om het volk te kunnen dienen. Maar die liefde en dat vertrouwen had ik noodig in dien strijd. Zij waren voor mij, wat de steenen en slinger waren voor den zwakken David tegenover een machtigen tegenstander. Zij werden mij, meende ik, vroeger ruimschoots geschonken. Sinds geruimen tijd echter ben ik in veler oogen verdacht geworden. Ook na mijn aftreden als Minister is men ook bij verkiezingen mij steeds als een onbekende voorbij gegaan. Ik zweeg en zou ook gezwegen hebben, zoo Gouda hetzelfde gedaan had. Want ik weet, wat volksgunst is. Maar Gouda ging mij ditmaal niet voorbij; het deed mij zelfs de eer aan mij op „een gros" te plaatsen, met den Heer Wiersinga (of Eger) en mij te polsen over mijne politieke gevoelens.
Ik had terstond kunnen antwoorden: vriendelijk bedankt! Maar ditmaal wenschte ik een votum van vertrouwen uit te lokken. Ik durfde dat te eerder wagen, omdat ik wist, — Gij hadt mij dat gezegd —, dat gij over deze verkiezing evenals over de vorige trouwens, geraadpleegd werd. Ik zou dus spreken ten aanhoore van den leider onzer partij, die volkomen op de hoogte der feiten is. Ik heb een antwoord gegeven, dat ik meer waard achtte, dan een eenvoudig „ja", meer dan eene verklaring, „met de stembus in het vooruitzicht." Ik vrees op mijn leven en mijne daden. Wat de Kieswet betreft, verwees ik naar artikelen, waarin ik niets tegen onze beginselen geschreven heb, waarin ik de uitbreiding zoo ver mogelijk, mits zonder verkrachting der Grondwet, steeds op politieke gronden verdedigde, waarin ik nog slechts een week geleden, had aangetoond, dat „P. N." en „Std." vrijwel tot hetzelfde resultaat kwamen, behalve dat „de Std." nog eene voorwaarde stelde, die mij overbodig toescheen, waarin ik — dit is zoo — de Standaard bestreed, doch enkel om hare m. i. bedenkelijke taktiek en nog bedenkelijker argumenten. Om bij eenvoudige lieden vergissing te voorkomen — de meesten lezen alleen de Standaard — bood ik overzending der exemplaren aan.
Die brief, dat antwoord, was, ook in Uw oogen onvoldoende. Om de zaak der kieswet spijt mij dit zoover, dat ik reeds maatregelen genomen had om met U en de voornaamste Kamerleden eene conferentie te hebben, teneinde een vaste gedragslijn vast te stellen van het totstandkomen waarvan ik de aanneming van de Candidatuur afhankelijk zou hebben gemaakt. Overigens is het voorbijgaan van mijn persoon mij onverschillig en in velerlei opzicht zelfs aangenaam. Maar wat mij pijnlijk aandeed is, dat ik blijkbaar mijzelven overschat heb. Het gevraagde vertrouwen is mij geweigerd. Ik zal dan nu ook daarnaar handelen. Ik moet intusschen eerlijk bekennen, dat ik op den duur er toch nogal zou hebben tegen opgezien te concureeren met de nieuwe staats-



lieden, die aan den horizont verschijnen. Die gedachte zal mij in mijne retraite troosten. Nogmaals dank voor Uw schrijven. Vriendschappelijk steeds
Uw oud-commilitore A. L."
En op 23 Mei volgde:
„Waarde Vriend. Ik dank U zeer voor Uwe poging om mij op mijn besluit te doen terugkomen. Het is echter onnoodig hierover te debatteeren. Voor U is het onmogelijk, openlijk en beslist de houding af te keuren, die men in Gouda tegenover mij heeft aangenomen; en voor mij is het onmogelijk, na het voorgevallene nog eenig commando in de gelederen op mij te nemen ... Gij schrijft „dit alles dateert van het loslaten van Keuchenius". Ik voeg er, volledigheidshalve, bij niet door mij.
Steeds als vroeger,
Uw vriend A. L."
P.S.... Ik heb mij aan de kiezers gepresenteerd, zooals ik ben; niets er bij en niets eraf. Men heeft het recht, mij niet aldus te accepteeren, maar, in de gegeven omstandigheden is daarmee mijn ontslag geteekend. Ik heb, op grond van mijn antecedenten, vertrouwen gevraagd; men heeft mij dit geweigerd en zonder de minste complimenten en in het publiek. Ik vraag niet hoe het komt, dat ons eenvoudig publiek mij niet meer vertrouwt zooals vroeger, doch ik zeg alleen: zonder vertrouwen ben ik verlamd. U schijnt deze handelwijze niet bijzonder te hebben getroffen. Maar wat zoudt gij gezegd hebben, indien men U op dezelfde wijze bejegend zou hebben, U naar Uw beginselen gevraagd, gedeeltelijke of stilzwijgende verloochening van de Standaard uitgelokt, met Eger e. a. U op een gros geplaatst had? Laat ons er nu niet verder over spreken."
Lohman werd candidaat van Goes; de strijd met Kuyper bleef.
De laatste achtte Taks voorstel grondwettig, de eerste niet. Dat punt was voor Lohman hoofdzaak, niet de uitbreiding van het stemrecht op zich. Hij had op 21 Maart 1894 aan Kuyper geschreven:
„Althans kan m. i. een antirevolutionair volhouden, dat in de tegenwoordige omstandigheden een hoofdelijk algemeen stemrecht — niettegenstaande geenerlei waarborg tegen overheersching van de eene groep over de andere bestaat — mag worden aangenomen. ... Zelfs kan m. i. een antirevolutionair, staande tegenover het liberalisme, een algemeen stemrecht met warmte verdedigen."
Lohman was niet zóó bang voor den invloed der „lagere standen" als Hovy, uit wiens brieven aan Kuyper een oprechte smart en een met den dag groeiende weerzin tegen diens „radicalisme" blijken. Met Kuyper was Bavinck, de later zoo gezaghebbende hoogleeraar in de theologie aan de Vrije Universiteit, het eens. Hij schreef op 22 April aan den leider:
„Laat me U hartelijk mogen danken en U mijn oprechte hulde mogen bieden voor de uitnemende en krachtige wijze, waarop Gij de Antirev. partij aan het gevaar van het Conservatisme hebt ontrukt."
Maar „zwarte bladzijden" zijn het geweest in de historie der antirevolutionaire partij en in „het drama van 1894" zijn beiderzijds fouten gemaakt. Professor Diepenhorst meent, dat Kuyper door zijn liefde voor het huismanskiesrecht verleid werd, al te gullen bijval te verleenen aan Taks kieswet. Dr Colijn schrijft:



„Het was een conflict tusschen theoretisch staatsrecht en praktische politiek. Uit een oogpunt van beginsel was inderdaad het samengaan met de radicaal-linksche elementen geenszins zonder bedenking. Men vergat echter, dat de politiek nu eenmaal ook een bij uitstek practische kunst is, die niet zonder gevaar verzuimen kan rekening te houden met het bestaande. Ook in de staatkunde kan men de raderen niet terugdraaien. De ontwikkeling van onze volksvertegenwoordiging was nu eenmaal sedert 1848 onlosmakelijk verbonden aan het individueel onorganisch kiesrecht en voordat deze ontwikkeling in het algemeen kiesrecht haar natuurlijk eindpunt gevonden had, kon er geen sprake van zijn een anderen weg in te slaan ... Uit een oogpunt van practische politiek gezien, was daarom voor Kuypers inzicht wel redelijk grond aanwezig, tenzij men het door velen verkondigde gevoelen, dat het ontwerp-Tak in strijd was met de grondwet, als juist zou moeten aanvaarden."
In zijn toelichting op het antirevolutionair program noemt Colijn het heele geschil te zeer van technischen aard om er een toetssteen van te kunnen maken naar de beoordeeling van den graad der democratische gezindheid. Den dieperen ondergrond van de scheiding tusschen Lohman en Kuyper zoekt Colijn in het verschil tusschen réveil en afscheiding: de scheiding tusschen Lohman en Kuyper schijnt hem „in den grond de eindstrijd tusschen den geest van het réveil en dien van het nationaal-gereformeerde type" 139).
Colijn heeft met deze verklaring zeker een van de zenuwen geraakt. Inderdaad had Groen van Prinsterer in de inleiding van zijn „Maurice et Oldebarnevelt" op het verschil tusschen hem en den calvinistischen Kuyper gewezen. Lohman herinnerde daar vele jaren later aan en bracht na de scheiding de geschillen tusschen zichzelf en Kuyper „forsch op den voorgrond" 140).
Bleef Mackay formeel antirevolutionair, al stemde hij in de Kamer meestal met de christelijk-historischen mee, Lohman ging scheiding en scheuring principieel verdedigen. De autoritaire Kuyper bepleitte theoretisch en zoo scherp mogelijk partij groepeering en in de partijen behoorde volgens hem orde te heerschen. De aristocratische Lohman deed veel meer het persoonlijke element domineeren. Hij drukte dit zoo teekenend uit in een zijner oudste geschriften, waar hij verklaart: „O! Meen niet, dat onze voorvaderen zich, zonder diepe smart en hevige worsteling van de eene algemeene Christelijke Kerk hebben afgescheiden. Maar, toen zij eenmaal gevoelden, dat in de Roomsche Kerk het Christelijk levensbeginsel niet tot zijn recht kon komen, was de strijd beslist, had de afscheiding plaats. Christelijk ging boven gemengd! En dit verschijnsel herhaalt zich telkens. Zoodra de mensch zich bewust wordt, dat een levensbeginsel zich niet vrijelijk kan uiten, verlangt hij naar afscheiding en tot dusverre heeft de geschiedenis niet bewezen, dat scheiding ooit wrange vruchten heeft voortgebracht. Integendeel; na de scheiding ontwaart men dikwijls toenadering, omdat van weerszijde kalmte en waardeering ontstaat. Maar zoolang men tegen scheiding nog opziet, tracht men zich wijs te maken dat eenheid, door verzwakking van beginsel, behouden kan blijven."
139) Diepenhorst, Onze Strijd, II, bl. 208—209; id. Ons Isolement, bl. 82; H. Colijn, Levensb. Dr A. Kuyper, 1923, bl. 19—20; id. Saevis Tranquillus, bl. 22—24, 77, vlgd.; A. Kuyper, Starrentritsen, bl. 29.
140) Lohman, De Scheidslijn, bl. 59—60; id. Bijdragen, I, bl. 140. vlgd. Van Malsen, Lohman, 1924, bl. 240.



Voor Lohman was een scheiding niet het ergste. Zooals hij het heelemaal niet erg vond, dat deze of gene Kerk te niet zou gaan, bij het ontbreken van staatssteun: „Dat zal het beste bewijs zijn, dat haar tijd werkelijk voorbij is", zoo moest hij ook niets hebben van een partijverband, zeker niet van zulk verband onder Kuypers sterk persoonlijke leiding 141). Daar kwam bij de oneenigheid nog dateerend van 1885, toen Kuyper in „De Standaard" van 16 Maart Lohman rekende onder degenen, die in de Kamer „te weinig principieel voor de eere van Gods naam zijn opgekomen." Zooals voor Lohman de Kerk bijzaak en het persoonlijk geloof hoofdzaak was, zoo achtte hij ook de partij een zeer gering middel om beginselen te verkondigen. Een reeks oorzaken werkten dus samen tot scheiding tusschen de beide mannen. Inderdaad was de kiesrechtquaestie een bijzaak, ofschoon niet geheel. Benoist, waarschijnlijk door Schaepman wegwijs gemaakt, merkt terecht op: „au fond de tout ce débat, il y avait la question sociale." Hier was Kuyper zeker vooruitstrevender dan Lohman, „konservatief tot op het gebeente" 142). De visie van beide mannen was in den grond een gevolg van verschillend wijsgeerig-staatkundig en ook theologisch inzicht.
Kuyper beriep zich gaarne op St. Thomas van Aquino, o. a. in zijn Encyclopaedie der H. Godgeleerdheid en voor hem schitterde deze althans boven... Renan 143). Lohman citeert Thomas nooit 144). Indien beide mannen Thomas' theorie tot grondslag bij hun discussie over de tusschen hen gerezen meeningsverschillen over het kiesrecht hadden genomen, was uiteengegaan om dit punt te vermijden geweest.
St. Thomas kent het koningschap, waarvan het formeele beginsel de eenheid is; de aristocratie, waarvan het formeele beginsel de deugd is; de oligarchie, waarvan het formeele beginsel de rijkdom is en de democratie, waarvan het formeele beginsel de vrijheid is. Hij leert, dat de regeering van één de beste is van wege de eenheid; dat de aristocratie het beste regiem is met het oog op de verdeelende rechtvaardigheid, maar dat de democratie de beste regeeringsvorm is met het oog op de publieke rust en de trouw der burgers. Lohman neigt meer naar het tweede, Kuyper meer naar het derde regiem. Niet dat de eerste er ook maar aan denkt, rechtmatige volksvrijheden aan te tasten — niets ligt hem verder of dat de laatste tegen eiken adellijken vertegenwoordiger is. Maar voor Kuyper was de afwezigheid van politieke vrijheid een kwaad, een gevolg van de zonde. Voor hem zou er zonder zondeval zelfs geen staat hebben bestaan, en hoewel hij, blijkens een artikel in „De Standaard" van 19 Januari 1894 wist, dat de democratie „met heilige intentie geproclameerd", misbruikt zou kunnen worden, zou hij zich niet daarom van dit spoor laten afbrengen.
Hij had in 1891 voorspeld: onze politiek „gaat onverbiddelijk in de bedding
^ L°h,mf"' Pe sch°o1 waaraan de natie gehecht is, A'dam, 1876, bl. 55: id. Gezag en Vrijheid, bl. 250; id. Ons Tijdschrift, Januari 1898.
142) Souvenirs, II, p. 31. J. H. Schaper, Een halve eeuw van strijd, Groningen, II, bl. 287. s '
"*) Encyclopaedie der h. godgel., I, bl. 103—106; id. Scolastica, 1900, bl. 31.
) Hoe zou hij diens klare formuleeringen bewonderd hebben, als hij de verhouding van staat tot persoon probeert te teekenen. Volk en Overheid, bl. 6. T. a. p. verklaart hij ook, dat de Schrift geen voorkeur geeft aan een bepaalden regeeringsvorm, blz. 25..



der democratie". Hij verwachtte binnen korten tijd het algemeen stemrecht. Maar „een christelijk-democratische ontwikkeling moet aan onze staatsinstellingen gegeven, juist om de ochlocratie in anti-Christelijken geest tegen te houden."
Als de kiesrechtstrijd woedt, verklaart hij, dat sturen in democratische richting niet beteekent, aansturen op democratie als regeeringsvorm, maar een aanhoudende democratiseering van het parlement. Hij staat vierkant tegenover „het stelsel, dat zijn uitdrukking vindt in de formule „algemeen kiesrecht", maar daarom kan men wel voor een wet stemmen, wier tekst of considerans dat stelsel niet huldigt. Kuyper zag zeer goed de gevaarlijke klippen „bij democratiseering van de Kamer". Zoo vreesde hij het veldwinnen van de idee der volkssouvereiniteit en de materialiseering van het staatsleven, doch verklaart tegelijk: „De bestaande maatschappij en de geest van den Christus zijn twee dingen, die met elkander vloeken" 145).
Toch noemt Kuyper zijn partij „de christelijk democratische partij" 146). In zijn rede over het Calvinisme had hij over „christelijk liberalisme" gesproken. Hij, „die uit den middenstand opkwam", zou, vlak voor hij minister werd, op 4 Mei 1899 in de Kamer nog verklaren: „Ik ben altijd democraat geweest en als christen democraat hoop ik te sterven." Hij blijkt er dus wel diep overtuigd van te zijn geweest, dat het democratische regiem het meest wenschelijke was voor een van nature vrij en gelijk volk. Kuyper verdedigde eigenlijk de stelling, dat „het beste regiem datgene is, waarbij zich de minste troebelen voordoen". Van dat standpunt bezien, acht Thomas de politieke vrijheid en daarmee de democratie zeer hoog en practisch deelt Kuyper dit standpunt. Lohman oordeelt over den oorsprong van het gezag anders dan Kuyper, maar politieke vrijheid wil ook hij 147). „Nu blijven deze drie: gezag, recht en vrijheid, maar de hoogste van deze is de vrijheid", typeerde De Geer. Lohman was echter pessimistisch gestemd tegenover de menschen. Zijn aangehaalde brieven bewijzen wel, hoever hij afstond van Rousseau's van nature goeden mensch. Hij is veeleer uit de school van Bodin. Met Groen is hij van oordeel, dat algemeen stemrecht de chaos is 148).
Zoo stond hij psychologisch veel verder van de democratie af dan Kuyper, al erkende hij, dat de vrijheid op zich boven de onderworpenheid staat en dat die vrijheid een groot voordeel is voor de verwezenlijking van het algemeen welzijn. Als hij jong is, verklaart Lohman, volkomen conform de leer van Stahl:
„Een koning of een volksmeerderheid, die de Staten-Generaal, d. i. de invloed der aanzienlijkste en verstandigste ingezetenen onthief, zou in strijd handelen met de beginselen van gezag, die op ieder gebied moeten gelden, al was die opheffing op wettigen weg verkregen. B.v. door eerst het kiesrecht uit te breiden, dan de Grondwet te veranderen en eindelijk het gezag op te dragen
145) Maranatha, 1891, bl. 17—18; De Christus en de sociale nooden en Democratische Klippen, 1895, bl. 72—87.
14e) T. a. pl bl. 95.
147) Lohman, Verz. Opst. III, bl. 302, vlgd. id. Onze Constitutie, bl. 485—486. 14S) Vergelijk B. F. E. van Welie, Thomas van Aquino en Joannes Bodimus, Nijmegen, 1936, bl. 162 en vlgd.; Lohman, Bijdragen, I, bl. 113.



aan een Dictator; — alles formeel geoorloofd, maar in strijd met het ware regt."
Lohman wil een gemengd regiem. Hij weet, dat het algemeen stemrecht komt, doch vreest het. „Maar wij gaan of wij willen of niet naar het algemeen stemrecht; de niet bezittende klassen kunnen door haar aantal het gansche bestuur der maatschappij vermeesteren" 149).
Vreest Lohman successen der democratie, Kuyper heeft meer dan eens te kennen gegeven, dat de koningen ook hun gevaarlijke zijde hadden. Uit zijn Calvinistische antinomieënleer ontstonden de vrees voor vorstelijke almacht en de aanvaarding van de duïteitsidee, die Lohman bestreed.
Schaepman schreef: „Ik acht de democratie, dat is den machtigen volksinvloed op en in de Regeering nergens zoo goed verzekerd en beveiligd als in de constitutioneele monarchie met eenl nationale dynastie" en over het conflict tusschen Lohman en Kuyper zei hij:
„Het is niet onmogelijk, dat aan de ééne zijde de organisatie door den drang der dingen, op een verlichte autocratie uitliep; dat van den anderen kant de vrijheid in zoo vrijen zin werd opgevat, dat alle band verdwijnen moest. Toch beklaag ik het feit; de dagen van de droite en de gauche waren beter en ik wensch ze van harte terug. Iedere partij, iedere richting, die op haar eenheid prijs stelt, maar ook op haar kracht, heeft een droite en een gauche noodig"150).
Terloops zij hier opgemerkt, dat de door Kuyper en anderen geponeerde stelling alsof de neo-calvinistische staatsleer de geestelijke vrijheid en de persoonlijkheid sterker beschut dan de katholieke, onjuist is, als men de leer van Thomas van Aquino nauwkeurig beziet. Wel leert Thomas, dat het algemeen welzijn uitgaat boven het persoonlijk belang, maar alleen als het goederen betreft in dezelfde orde. Uitdrukkelijk zegt de Aquinaat, dat het bovennatuurlijk goed van één persoon boven het natuurlijk goed van het heele heelal uitgaat151). Als vrije persoonlijkheid met een bovenaardsche bestemming, behoudt de mensch ook in de staatsgemeenschap eigen rechten, juist om zijn bovennatuurlijk doel te bereiken152). Het is duidelijk, dat, daar Thomas de waardigheid van den mensch juist hierin ziet, deze dus van nature vrij is en om zich zelf bestaat153), de staatsgemeenschap hem dus ook niet de zelfstandige persoonlijkheid met eigen rechten ontnemen mag. Dezelfde leer vindt men in de encyclieken van Leo XIII 154).
Kuyper had altijd sterk partijverband verdedigd. Als er in het voorjaar van 1885 reeds moeilijkheden met Lohman dreigen, beantwoordt hij eigenlijk ook dezen als hij aan Gunnings adres schrijft:
„Gelijk Israël als het volk des Heeren te midden der andere volken, zoo gevoelen wij ons als een soort apart volk, en gevoelen de behoefte, om ons ook als een zoodanig min of meer te organiseeren... Partijschap is in een wereld, waarin zonde woont, m. i. eene onafwiisbare noodzakeliikheid. Erkent
149) Gezag en Vrijheid, bl. 1—92, 232; vlg. Thomas Aquinas, De Reg. Princ. I, 1. 15°) Chronica, 1900, I, bl. 98; II, 1901, bl. 31—32. Vgl. M. Demongeot, Le meilleur régime politique selon St. Thomas, Paris 1928.
151) Summa Theol. 1, 2, q. 113, art. 9 ad 2: bonum universi est majus quam bonum unius hominis.
152) 1, 2, q. 24, art. 4, 3: bonum morale non invenitur nisi in homine.
153) 2, 2, q. 64, art. 2 ad 3: homo est naturaliter liber et propter seipsum existens.
154) Diuturnum illud, 29 Juni 1881; Libertas praestantissimum, 20 Juni 1888.



men dien plicht tot partijformatie en -organisatie niet, dan vervalt men helaas, juist in dat ongezonde partijwezen, dat men coterie noemt. Al het verschil, dat er bestaat tusschen het lynch-recht en een geregelde jurisdictie, of, wilt ge, tusschen een anarchistisch voorttobben en het leven onder een geregeld bewind, bestaat ook tusschen de losse coterie en de goed georganiseerde partij"155).
Tien jaar later kwam het conflict met Lohman en — men ontwaart het uit de brieven — dezelfde bezwaren werden weer te berde gebracht. Kuyper zag geen principieel verschil:
„Sloegen de dissentieerende broederen de hun aangeboden broederhand af, God weet het, dan zal ons hart er bij schreien, maar er zal geen oogenblik aarzelen in onze gelederen zijn. Dan gaan we alleen door, en hoe ook parlementair gekortwiekt, wij zullen niet versagen, maar in het volk onze wortelen te breeder inslaan, om daarna weer hooger uit te schieten over den stam. Dat heroisch vuur zat ons steeds in het bloed, en heeft ons nog nimmer in de uitkomst bedrogen ...
Er is niet duidelijk geconstateerde tegenstelling in beginsel... Dat bleek in 1894 niet en kon toen niet blijken, want wat toen in geschil was, gold een voorbijgaand probleem. En alleen indien nadere rondborstige verklaring van gevoelen toonde, dat beiderzijds onze voet niet op hetzelfde fundament rustte, zou scheiding, maar dan ook geheel en duurzaam, gerechtvaardigd en plichtmatig wezen. Wij blijven daarom roepen: Broeders, komt weder tot ons!" 15e).
Drie jaar later verklaart Kuyper:
„Het schisma van 1894 was eigenlijk geen schisma. In al onze kiesvereenigingen samen hebben we er geen driehonderd leden mee verloren en al verlieten ons toen in De Geer en De Savornin Lohman en enkele anderen een aantal mannen van hoogen naam, toch heeft de Christelijk-historische partij zich in hoofdzaak niet uit afvallige antirevolutionairen gevormd, maar veeleer een groep Christelijk-gezinden burgers onder haar banier vereenigd, die nooit bij ons waren en die niet licht tot ons zouden gekomen zijn. In zooverre heeft het schisma zelfs gewenschte vrucht gedragen en de positie der partijen Rechts eer versterkt dan verzwakt"157).
In 1901 had Kuyper nog zijn bezwaren tegen de Vrij-antirevolutionairen geuit, maar tevens gewezen op hetgeen vereenigde. ,,'t Lichaam der ChristelijkHistorischen zit te onvast ineen. Er is nog teveel mozaïek, en te weinig ineengegroeid leven" 158).
In 1916 sprak hij over de her-aaneensluiting: „Steeds lag die her-aaneensluiting in mijn begeerte niet alleen, maar ook in mijn bede, en ik ga er vast op: Vroeger of later komt ze, al voel ik zelf dat het lichter vlotten zal, als mijn zelf-verdwijning een grendel te meer van de scheidsdeur zal hebben afgeschoven" 159). Lohman klaagde bij Kuypers zilveren jubileum als journalist over den ouden vriend: „De houding, die deze tegenover ons blad steeds heeft aangenomen en nog aanneemt — een houding die samenhangt met geheel zijne wijze van strijdvoeren — maakt het ons onmogelijk ons te mengen
155) Bedoeld noch gezegd, 1885, bl. 17, 31—32.
15e) Openingswoord ter Deputatenvergadering, 25 April 1897, bl. 12—13.
157) Ons instinctieve leven, 1904, bl. 24; Starrenflonkering, bl. 30.
158) Volharden bij het ideaal, 1901, bl. 17.
158) De wortel in de dorre aarde, 1916, bl. 20.



onder de feestvierenden, — wat wij anders gaarne doen — en den tegenstander de hand te drukken. Schijnvertooning haten wij." Maar hij erkende: „Wij mogen niet uit het oog verhezen, dat wij tenslotte niet staan tegenover elkander, maar tegenover den gemeenschappelijken vijand... wiens beginselen wij moeten bestrijden, omdat zij onze christelijke maatschappij ondermijnen" 1(50). Kuyper van zijn kant treurde twintig jaar nadien nog over den polemischen toon van „De Nederlander", dien hij „niet zelden zelfs grof tegen den leider der antirevolutionaire partij" noemde. Maar hij besloot toch verzoenend: „Alleen stel ik er prijs op, mijn stellige uitspraak te herhalen, dat de splitsing die ons in 1894 verdeelde, niet een volstrekte eisch van den toestand is geweest, en dat wie de van elkaar gescheiden deelen in de toekomst hereenigen kan, de verhooring bevorderen zal van de bede, die bij mij nooit wegstierf" 161). En Lohman dacht insgelijks tot vlak voor zijn dood, zooals bleek uit een driestar in „De Standaard" van 22 Juli 1937 162).
Maar de scheiding was er en het einde van den kiesrechtstrijd, die de rechtstreeksche aanleiding tot het uiteengaan was, liep heel anders dan men zou hebben verwacht. Het liberale Kabinet-Roëll zou ook <Jioor wegneming van dit struikelblok den weg van samenwerking tusschen de rechtsche partijen weer effenen. Minister Van Houten kwam immers met zijn ontwerp tot uitbreiding van het kiesrecht, waarop Tak gevallen was. Het nieuwe ontwerp bood Kuyper de gelegenheid op 12 Mei 1896 zijn principieele rede over het kiesrecht te houden, waarin hij de tweeërlei souvereiniteit van overheidsrecht en onderdanenrecht verdedigde. Hij verwierp het beginsel van de volkssouvereiniteit en dat van het algemeen kiesrecht en verdedigde het huismanskiesrecht, het sociale kiesrecht en het organische kiesrecht. Kon het, dan wilde hij Grondwetsherziening, maar geen blanco-artikel in de Constitutie. De wetVan Houten verwierp hij, omdat ze toch nog geldbezit aan kiesrecht koppelde, omdat de regeling op zich hem ondeugdelijk leek en de uitbreiding te eng was. De wet, die het kiesrecht bond aan woning, loon, bezit en examen en het aantal kiezers van ongeveer 350.000 op 800.000 bracht, kreeg de stem van Kuyper niet, wel die van Lohman en Schaepman, terwijl bij deze gelegenheid Kuyper en Beelaerts scherpe woorden wisselden 163). Maar de kiesrechtquaestie was daarmee weer voor een dozijn jaren van de baan.
§ 10. Lohman verliest zijn Professoraat.
Het drama der scheiding voltrok zich niet slechts op politiek terrein. Eerst kwam er de afzetting van De Savornin Lohman als hoogleeraar aan de Vrije Universiteit tusschen, daarna Kuypers biografie van Keuchenius, twee gebeurtenissen, die de breuk tusschen de beide mannen, althans uiterlijk, geheel voltooiden. De kiesrechtstrijd, die twintig jaar later zou eindigen met het
18°) Kuyper-Gedenkboek, 1897, bl. 89; Lohman, Bijdragen, I, bl. 250.
161) Antirev. Staatk. II, 623.
162) T. a. p. VII; Lohman-Gedenkboek, Den Haag, 1917, blz. 87.
r 0Kuyper' ParL Redev" X' bL 42! Lohman, Verz. Opst. I, bl. 234, vlgd; Bijdragen, I, bl. 30 31; II, bl. 41. Alsmede A. Kuyper, Zelfstandig gemeentewezen, Den Haag, 1908.



zeer uitgebreide mannen- en vrouwenkiesrecht, waarbij practisch alle antirevolutionairen en christelijk-historischen zich. neerlegden — zeker óók, omdat de quaestie door Cort van der Linden aan den schoolvrede gekoppeld werd, maar vooral op grond van het feit, dat het min of meer uitgebreid kiesrecht aan het princiep niets af of toedeed — sloeg tot Hovy's ontzetting ook over op wetenschappelijk terrein. Toen op 27 Juni 1895 de „Vereeniging voor Hooger Onderwijs" in de zaal „Seinpost" te Scheveningen de uitspraak deed, dat Lohmans opvattingen onvereenigbaar waren met den grondslag der gereformeerde beginselen, verloor deze ook zijn professoraat aan de Vrije Universiteit. Maandenlang had de strijd geduurd.
Diep gekwetst had Lohman op 4 Februari 1895 aan Kuyper geschreven:
„Waarde Ambtgenoot. De tijden loopen tegenwoordig snel. Toen ik, in de Kamer zijnde, mij telkens bereid verklaarde om met U te spreken, meende ik, dat dit nog tot eenig doel zou kunnen leiden. Thans meen ik dit niet meer. De zaak is nu door de Standaard — ijverig daarin geholpen door de Boodschapper — op den weg gebracht, die m. i. onfeilbaar moet leiden tot de crisis; d. w. z. tot de afzetting als hoogleeraar, waarmee ik al zoo lang van Uw zijde bedreigd werd. De kiemen, zoo ijverig gezaaid door Uw volgeling T. de Vries, — waartegen nimmer Uwerzijds ook maar een woord gesproken is — beginnen rijpe vruchten te dragen; wat Ds. Sikkel in de Z. H. Kerkbode schrijft, is de uitdrukking van de algemeen verspreide meening; de communis opinio in „onzen" kring. De houding door het Curatorium aangenomen, de opmerkingen van meer dan één curator getuigen, dat het vertrouwen in mij weg is. En op politiek terrein is het niet anders; uwe taktiek, om, zonder mij openlijk aan te vallen, mij te dwingen, öf mij te onderwerpen aan Uwen wil in strijd met mijne overtuiging, of U openlijk te beantwoorden en aldus den schijn te doen ontstaan alsof ik aanvaller was, is meesterlijk. Niet minder Uw beleid om, bij eene quaestie over de grenzen onzer in de wet gevestigde autonomie, een beginselquaestie op den voorgrond te schuiven, waarbij gij „ons volk" op Uwe hand krijgt, en gelegenheid hebt om mijne beginselen in verdenking te brengen164).
Gij hebt den strijd volledig gewonnen — die eer geef ik U; ik bereid mij dan ook met mijn gezin voor op de gevolgen; wat ik nu reeds ondervind van „ons volk" geeft mij een voorsmaak van de bitterheid die nog komen zal. Maar laat mij nu, gedurende de voltrekking van het vonnis, met rust. Ga gij gerust uw gang — althans mijnentwege; want ik oordeel niet. Ik zal mijnerzijds eenvoudig voortgaan met de feiten te plaatsen in het ware licht en de beginselen der antirevolutionairen gelijk ik die het eerst van Mr. G. v. P. geleerd hebt, zoo goed als dit mogelijk is in het licht stellen. Niet alsof ik daarvan eenig succes of satisfactie verwacht; maar ook onze strijd — al ben ik zelf eene onbeduidende persoonlijkheid — is een stukske geschiedenis en ik acht het wenschelijk dat ook in later dagen kunne worden nagegaan, wie al dan niet de revolutie bestreden, wie ook voor zijne beginselen geleden heeft. Ik schrijf dit zonder bitterheid; niet zonder droefheid, wellicht bitterder dan gij vermoedt, maar ik acht het noch het oogenblik, noch de plaats daarover uit te weiden. Met achting en eerbied voor Uwe groote gaven en talenten
Uw ambtgenoot
A. F. de S. L."
164) L. doelt hier op de onder curateele stelling der gemeenten Opsterland en Weststellingwerf, waartegen Kuyper op 23 Jan. 1895 in de Kamer scherp opponeerde.



sociaal-politicus gedachten formuleerde, waarvan pas veel later de juistheid is gebleken en werd aanvaard.
Opvallend is de beslistheid, waarmee hij dadelijk waarschuwt tegen caesarisme, staatsomnipotentie en staatsvoogdij. Hij is tegen het socialisme, omdat dit de „staatsvoogdij almachtig belijdt." Voor hem wonnen Marx en Bebel het van de meeste oeconomen in denkkracht, maar „wijsheid des geestes blijft nominaal, zoolang ze niet door de vrije beschikking over eigen levensexistentie gerugsteund wordt. En hij trof tegelijk het liberalisme in zijn levenszenuw: „Het liberalisme is anti-sociaal omdat het individualistisch is" 190).
Kuyper voorspelde: „de tegenwoordige sociaal-democratie zal niet aan het pauperisme en het proletariaat in zijn breede afmetingen ten goede komen, maar toch ten gevolge hebben, dat de zoogenaamde Aristocratie der Arbeiter zich naar boven werkt" 191).
Als een vraagstuk, opgekomen uit onweerstaanbaren wereldinvloed, beschouwde Kuyper de sociale quaestie: „Dat vraagstuk gunt de volkeren toch geen rust, eer het zijn beantwoording heeft gevonden. En zoo gij er Uw beginsel niet op toepast, zal het, zonder U, toch tot beslissing worden gebracht, maar dan in U vijandigen geest" 192). Japikse beweert dus ten onrechte, dat Kuyper „zoo heel anders dan vroeger" in deze rede niet over sociale vraagstukken sprak 193).
Kuyper verklaarde in 1905:
„Wij leven op oeconomisch gebied onder een soort van vuistrecht, niet ongelijk aan dat, hetwelk in vroeger eeuwen ook op ander terrein bestond en waarbij eenvoudig, als twee partijen het met elkander oneens waren, zij het samen uitvochten ... Op economisch terrein hebben wij op dit oogenblik nog te worstelen met het verschijnsel, dat daar groote, tegenover elkander staande machten, eenerzijds van de arbeiders en anderzijds van de werkgevende patroons, wanneer een strijd wordt geboren, gereed staan om door vuistrecht, niet in letterlijken zin natuurlijk, maar toch door onderlinge worsteling, het pleit te beslechten" 194).
Scherper kon de rechtsnood op sociaal-economisch terrein moeilijk worden omschreven. Als hij zijn laatste redevoering houden gaat — zelf kon hij haar reeds niet meer uitspreken, dit deed Idenburg — betoogt Kuyper, dat „na afdoening van het Onderwij sgeding, het sociale arbeidsbelang zich thans van zelf aanbood, om in harmonie te worden gebracht met onze Antirevolutionaire politiek ... De vroegere opvatting, alsof de Overheid, en met name de Wet, buiten alle sociale levensuiting ware te houden, heeft haar tijd gehad en is niet meer vol te houden. Opvallend is hier zijn waarschuwing om het sociale en
i»°) Kuyper, Openingswoord ter Deputatenvergadering, 1897, bl. 2 vlgd. Zijn groote rede bij de Ongevallenwet op 25 October 1899 in de Tweede Kamer. Tegen het u 6oooSme -° .!n het theologisch werk De Vleeschwording des Woords, A'dam, 1887. bl. 228 en in zijn oude lezing Het Calvinisme van 1874.
"*> P/"!' Redev. I bl. 574, 4 Dec. 1900; Maranatha, 1891, bl. 21.
192) Volharden bij het ideaal, 1901, bl. 20 21
193) Staatk. Gesch. VI, bl. 217.
"") Pari. Redev. IV, III, bl. 878. Vgl. H. Colijn, Saevis Tranquillus, bl. 391.



politieke element in „eigendommelijkheid" te handhaven, een weg, dien ook de Nederlandsche Bisschoppen hadden aangewezen 195').
Opvallend is ook, hoe Kuyper op 1 December 1899 inzake de sociale politiek scherp verklaart: „Wij zien tegenover ons twee richtingen, twee stroomingen, waarvan de eene een individualistisch en de andere meer sociaal karakter draagt. Dat wil zeggen, dat bij de eene van de twee stroomingen elke actie uitgaat van het beginsel van sociale samenbinding. Met geen van die twee eenzijdige richtingen gaan wij mee. Wij houden de rechten van het individu even hoog als de beteekenis van de sociale samenbinding der individuen en het kenmerk van onze partij bij deze tegenstelling ligt hierin, dat wij die twee constitutieve elementen verbonden willen zien door maatschappelijke organisatie" i»«).
„Zelf een burgerkind, uit die klasse der maatschappij, die niet te ver staat van de lagere standen om ook hun waardig en tevens hun nooden te leeren kennen", noemde Kuyper zich in 1874 197).
„De kleine luyden te bezielen is steeds mijn streven geweest," verklaarde hij nog in den avond van zijn leven 198).
Men heeft zijn verlangen naar publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie als een droom aangeduid, misschien welbeschouwd als niet oprecht gemeend. „Dr K. had nu en dan sociale sympathieën en spiegelde verbetering voor van een wetboek op den arbeid", heette het immers 199).
Heel Kuypers leven pleit tegen de oppervlakkige meening als waren deze zaken hem geen zeer diepe ernst. Onze tijd stelt hem meer in het gelijk dan velen ooit hebben durven denken. Het is begrijpelijk, dat een van Kuypers vrienden het euvel duidde, dat aan „den vader van de Christelijke sociale actie" althans niet het eere-voorzitterschap werd aangeboden van het tweede Christelijk Sociaal Congres 200).
Dit eere-voorzitterschap is Kuyper echter aangeboden, blijkens een brief van Diepenhorst aan den leider, terwijl Lohman zakelijke bezwaren inbracht tegen Kuypers leiding. Deze weigerde zelf te verschijnen op een Congres, „waarvan de leiding bij mij zou moeten berusten, zoo ik er persoonlijk aan deelnam" 201).
Hier zij aan toegevoegd, dat Kuyper de handelspolitiek steeds in verband met de sociale quaestie en de nationale economische politiek beschouwde. In 1874 spreekt hij nog van „het beginsel van den vrijen handel," maar blijkt daarbij niet het oog te hebben op den internationalen handel, doch de individueele vrijheid van handelen 202).
195) A. Kuyper, Wat nu? 1918, bl. 15—16, 21; H. S. S. Kujnper, De Levensavond van Dr A. Kuyper, 1921, bl. 111; J. D. J. Aengenent, De sociale vereenigingen en de politiek, Leiden, 1917.
196) Kameradviezen, bl. 398.
197) Eenige Kameradviezen bl. 580.
198) De Kleyne Luyden, 1917, bl. 23.
199) J. A. de Bruyne, Staatk. Gesch. V, bl. 177.
200) W. Winckel, Leven en arbeid van Dr A. Kuyper, bl. 218.
201) Brieven van Diepenhorst aan Kuyper, 12 Januari 1914, van Lohman aan Kuyper, 1 April 1914, van Kuyper aan Diepenhorst, 26 Febr. 1914.
202) Eenige Kameradviezen, bl. 145.



„Diep in onze beginselen grijpt dit vraagstuk zeker niet in, maar toch ligt het er niet geheel buiten" 2 o 3). Hier is de handelspolitiek bedoeld.
Op 18 November 1897 gewaagt hij reeds van een toleenheid met Indië 204).
Op 4 December 1900 koppelt hij de handelspolitiek rechtstreeks aan de sociaal-economische politiek: hij ziet geen kans de sociale wetgeving te betalen zonder loslaten van den vrijhandel en hij meent, dat „het lot van de arbeidende bevolking door niets zoo zeer verbeterd wordt als juist door een recht ontwikkelde nationale industrie". De vrijhandel is uitstekend voor een wereldrijk of zoo hij overal wordt ingevoerd, maar voor eene nationale oeconomie ten eenenmale ongeschikt" 205).
Kuyper heeft in een bekende rede „vrijhandel als dogma" afgewezen en daar het valsche beginsel, waarmee dit vrijhandelsdogmatisme verdedigd werd, bestreden en latere schrijvers zijn hem op dit punt bijgevallen 206). Uitdrukkelijk heeft Kuyper de vraag gesteld, of „het stelsel van free-trade, d. i. van teugellooze concurrentie, niet aan zeer ernstige ethische bedenking onderhevig is 207). Het schijnt dus onjuist, het voor te stellen, alsof Kuyper den vrijhandel, althans op internationaal terrein, als „leidend beginsel" aanvaardde" 208).
„Een belastingtactiek", schreef hij nog in 1915, „die den arbeid hier te lande in omvang doet afnemen en nu reeds ver over de honderdduizend arbeiders over de grenzen joeg; die eenzijdig de groote handelssteden bevoordeelt, en het overige land voor een deel van zijn natuurlijke kracht berooft; ons in het gemeen wereldverkeer ons zelf doet verliezen en hierdoor het nationale element verzwakt; ons zelfs voor onze defensie van het buitenland afhankelijk maakt en onze industrieele vaardigheid achteruitzet, kan ook door ons land, en zoo ook door de Antirevolutionaire Partij, niet als de vondst der hoogste wijsheid aanvaard worden" 209).
Wel heeft Kuyper na mislukte pogingen, evenals Struycken, de zaak uit de actieve politiek pogen te leiden, maar hij houdt vast aan de meening: vrijhandel kan werkloosheid veroorzaken. Hij wil tariefverhooging bij deelen tot stand brengen. „Zonder voorbehoud mag vastgesteld, dat, onder de gegeven omstandigheden, het willen doorzetten onzerzijds van het vrijhandelstelsel zich zich op geenerlei wijze laat rechtvaardigen. Charité bien commandée commence par soi-même" 210).
Ook heeft hij als minister eenerzijds verklaard „met zoovelen de onhoudbaarheid van dat dogma (te) hebben ingezien" maar anderzijds de vraag, of
203) Starrentritsen, bl. 43.
204) Kameradviezen, 1908, bl. 187.
205) Kameradviezen, bl. 577—581.
-06) Heilige Orde, 1913; H. A. Kaag, Handelspolitiek, Voorhout, 1930; Diepenhorst, Ons Isolement, 1935, bl. 382—383.
20T) Kameradviezen, bl. 589, 6 Dec. 1900.
208) H. Colijn, Saevis Tranquillus, bl. 464.
209) Starrentritsen, bl. 43.
210) Antirev. Staatk. II, 1917, bl. 427, 431—432, 513.



meening over de verhouding van Kerk en Staat216). Al erken ik, zonder omwegen, dat m dezen het Roomsche beginsel meestal een onchristelijke uitvoering heeft gevonden, ik kan de waarde van het beginsel zonder meer niet opgeven... Als ik dezen winter eens rustig te Driebergen kan blijven, zou ik Uw thesis eens adstrueeren en illumineeren door middeleeuwsche theologen uy zoudt dan een nieuw monsterverbond zien."
Op 21 September 1892 had Tak zijn ontwerpen inzake het kiesrecht ingediend, die het aantal kiezers tot ruim 800.000 opvoerden.
„De kieswet heeft de verwarring en onzekerheid, welke reeds van vóór 1891 in politiek opzicht onder ons heerschten, tot haar hoogste punt opgevoerd", schreef Het Centrum op 11 Maart 1893. En op 20 Maart voegde het ad er aan toe: „Men wilde (in 1891) niet langer samen werken met de antirevolutionairen, die men verdacht den democratischen weg op te willen en die men als Calvinisten nog gevaarlijker achtte dan de liberalen." Het blad verdedigde de wet-Tak, maar verwachtte daarvan, zooals het op 28 Maart schreef, „geen gouden bergen".
Een eerste behandeling van de Kamer, begonnen op 25 Juli 1893, liep 16 Augustus op schorsing uit. Een gewijzigd ontwerp volgde op 3 Februari 1894, dat de Kamer op 20 Februari in behandeling nam. De aanneming van het amendement-De Meijier op 9 Maart, deed Tak het ontwerp terugnemen. Terwijl op 17 Maart de Kamer ontbonden werd verklaard, begon daarna de vinnige kiesrecht-strijd, die bij de herstemmingen op 24 April met een beslissende nederlaag voor Tak eindigde.
Schaepman vond de Kamerontbinding redelijk, zooals hij op 16 Maart aan Lohman schreef.
„Ik geloof dat de Regentes beter doet met deze haspelarij door de kiezers te laten uitmaken. Waarom? Omdat met deze Kamer een zuivere stemming onmogelijk is ... Wat wil men met zulk een Kamer aanvangen? ... De extraparlementaire invloeden zie ik niet... Het eenige gevaar van de ontbinding is, dat wij zwakke menschen terugkrijgen, waar nu krachten zitten ... En dan . wat het ergste is ... Gjj krijgt heel Limburg en Noordbrabant ongeschonden terug. Ik moest het niet zeggen, maar het is zoo: deze troep bederft tL Ter\fBe} z"lv®rste Provinciale en bourgeoise egoïsme zit hier voor en wif r i ® n\,Ik zou 200 »aarne eens het land dooreenschudden en deze katholieken door de overige provinciën zaaien; het zou voor alles en vooral voor henzelven beter zijn."
Hij steunt Lohman, voor zoover mogelijk in „Het Centrum" en verzekert hem op 24 Mei 1895:
vri'endschapV"n Waren m'J" zeer we'kom als een bewijs van onze onveranderde
Dat Kuyper ook aan Lohman bij de verkiezingen de bekende vragen deed stellen, keurde Schaepman openlijk af. „Aan iemand als Jhr. Mr A. F. de Savormn Lohman stelt men geen vragen... de naam zelf is een geschiedenis en een program , merkte hij scherp op in Het Centrum van 27 Mei 1893. Op 17 Januari had hij reeds geschreven: „Ik houd evenzeer vast aan de souve-
215) Schaepman had daarover reeds vroeger geschreven naar aanleiding van Lohmans maugureele rede in Menschen en Boeken, I2, Utrecht, 1896, bl. 190 vv.



reiniteit van het huis van Oranje ... Ik verlang tevens invloed van het volk op de openbare zaak en dien invloed uitgeoefend volgens een kiesrecht in zoo ruim mogelijke mate verleend". In dit opzicht stond hij naast Kuyper. Maar, schreef hij op 1 Juni aan Lohman:
,Gij zult hedenavond in het Centrum een woord van mij aan Kuyper vinden, dat niet juist vleiend is. Maar ik kan niet langer zwijgen. Al sta ik in zake Kiesrecht enz. naast Kuyper, al ben ik even eerlijk democraat, als hij het maar zijn kan, de polemiek, zooals hij die met name in den laatsten tijd voert, is mij een gruwel. Ik zal hem dit nu ook onbewimpeld zeggen en hem tevens wijzen op de schade, die hij aldus aan de antirevolutionaire beginselen doet. Ik doe het niet voor mijn genoegen, maar omdat ik het plicht acht."
Als de redactie van Het Centrum op 10 Juli 1895 verklaart, tusschen antirevolutionairen en christelijk-historischen eigenlijk geen principieel verschil te zien, bestrijdt Schaepman dit niet rechtstreeks, maar hij verklaart op 12 Juli, dat „van beide zijden fouten begaan" zijn, doch dat Kuyper, die de droite in den hoek plaatste, verkeerd handelde. Hij zendt Lohman op 27 September zijn „Ultramontaansche rede" de groote protestrede „Herodes en Petrus" op 23 Sept. 1895 te 's Hertogenbosch gehouden, en vervolgt:
Op de driestar van Kuyper zal ik met een paar andere citaten van Groen antwoorden. De gelegenheid is te fraai om niet een paar woorden over Groens karakter daarbij te voegen. Zij zullen wel niemand tot nadenken nopen, maar het is toch goed het eens te zeggen."
Dat Kuypers optreden in de universiteitsquaestie vooral hem niet bevalt, bewijst Schaepmans brief van 11 Juli 1896:
„Ik zal de vrijheid nemen Maandagavond mijn meening over Kuypers houding te Leeuwarden te zeggen. Dergelijke dingen zijn al te kras ... Ik wil toch eens zien of sommige menschen na een klare, onpartijdige uiteenzetting nog aan K. zullen houden."
In de universiteitskwestie deelt Schaepman de opinie van Lohman. Want hij meldt hem op 17 Augustus:
„Het systeem van Kuyper om alles in het Calvinisme te doen opgaan, wordt steeds meer openbaar. Spoedig zal er ook van een anti-revolutionaire partij geen sprake meer mogen zijn. Vergis ik mij zoó zeer als ik meen, dat de Vrije Universiteit eigenlijk een anti-revolutionaire Universiteit zou wezen, mocht het dan ook zijn dat haar theologie Calvinistisch was in dien zin, dat zij van de praedestinatie-leer in haar uiterste consequentie het cor Ecclesiae maakte? Zoo heb ik het altijd gemeend en, naar ik meen, zeer velen met mij. Gij zoudt leeren anti-revolutionair staatsrecht; aan Calvinistisch staatsrecht heeft behalve de profeet Sikkel niemand gedacht."
Op 2 Juli 1896 had de jaarvergadering van de Vereeniging voor Hooger Onderwijs te Leeuwarden met 72 tegen 4 stemmen uitgesproken, „dat op het standpunt van Prof. Jhr. Mr A. F. de Savornin Lohman de gereformeerde beginselen naar den eisch van art. 2 der statuten als grondslag van onderwijs niet tot hun recht komen". Dit was het einde van den strijd, uitgelokt door vier en dertig leden op 27 Juni 1895 in de vergadering op „Seinpost" te Scheveningen. De commissie van enquête kwam tot deze beslissende conclusie, welke al haar leden, behalve W. Hovy, geteekend hadden.



hij haar jaarlijks elf duizend gulden voor 218). Schaepman was te zeer bevriend met Lohman dan dat hij diens afzetting niet zou meevoelen en partij kiezen. Hij was er van overtuigd, dat de politiek hier ten onrechte een rol speelde en dat Kuyper de aangelegenheid in de journalistiek-polemische sfeer bracht, aldus den strijd brengend op een terrein, waar Lohman dien zeker verhezen moest. Dat Schaepmans oordeel over de commissie van enquête niet ongegrond was, blijkt uit Bavincks eigen brief aan Kuyper op 27 Juli 1895.
„De commissie van enquête wordt niet zoo bijzonder gunstig ontvangen. Ik 'had ook gedacht, dat ze uit andere personen zou zijn samengesteld. Te oordeelen over de methode van wetenschap en over den invloed, dien het Calvinisme daarbij heeft uit te oefenen, is waarlijk niet iedermans zaak.'
Bavinck wist bhjkens dezen brief ook wel, dat de scheuring een „lange geschiedenis" had en Schaepman wist dat eveneens.
Hij, die op 1 Maart 1893 in een brief aan Lohman ondeugend rijmt:
Welk een lam Is Abraham,
begreep beter dan de meesten, waar de schoen wrong. Hij voelt, hoe „de geweldige" de tegenspraak van zijn vriend niet verdraagt. Ook de fouten van dien vriend ontgaan hem niet en, terwijl deze na de afscheiding, die Schaepman oprecht betreurt, meer en meer de tegenstellingen forceert, probeert de katholieke staatsman vóór alles het groote doel, de rechtsche samenwerking, veilig te stellen.
Dit was vooral belangrijk, toen de nieuwe Kieswet-Van Houten in Juni 1897 voor het eerst voor de Kamerverkiezingen werd toegepast: op 25 Juni waren er 56 linksche tegen 44 rechtsche afgevaardigden gekozen; de herstemmingen gaven hier den doorslag, niet steeds ten voordeele voor rechts.
„Voor schrijven heb ik geen tijd", liet Schaepman reeds op 6 Maart 1897 aan Kuyper weten. Maar de samenwerking tusschen katholieken en antirevolutionairen was er. Op 5 Maart had Michiels van Verduynen als secretaris van de katholieke Kamerfractie aan J. van Alphen, den voorzitter van de antirevolutionaire fractie, laten weten, dat de katholieke fractie een bespreking voor de komende verkiezingen wenschte op deze basis:
le. Samenstelling van gemeenschappelijke beginselen en wenschen voor
de e.k. jaren aan de orde te stellen;
2e. Iedere partij handhaaft voor zich zelf haar programma onverkort en
ten volle;
3e. Uitdrukkelijk moet vaststaan: geen voorstel tot invoering van den persoonlijken dienstplicht in 1897—1901;
4e. De Clubs zullen tot niets verbonden zijn zonder goedkeuring van de vertegenwoordiging hunner partijen buiten de Kamer.
Schaepman zelf vraagt 19 April een onderhoud met Kuyper „in verband met voor te stellen krijgsplannen".
218) Hovy aan Kuyper, 13 Nov. 1896; hij was 11 Nov. 1895 met „vlijmende smart" afgetreden als bestuurder van de universiteit.



„Wilt gij mij nog vroeger ontvangen — ik weet niet of vroeg opstaan onder Uw deugden behoort — dan zal ik mij daarnaar zien te richten Een nacht in Amsterdam blijven doe ik niet gaarne ..218).
Blijkbaar was de overeenstemming tusschen katholieken en antirevolutionairen spoedig bereikt, want op 27 April zond Schaepman de krijgsplannen der katholieken aan Kuyper, die in „De Standaard" de hoop had uitgesproken, dat de eensgezinde fractie nu ook door een eensgezinde katholieke partij gesteund zou worden bij de doorvoering van haar program. Maar de rechterzijde verloor de verkiezingen, vooreerst omdat Lohmans mannen niets van „Rome" wilden weten 220), vervolgens omdat veel antirevolutionairen aan de katholieken hun verzet tegen den persoonlijken dienstplicht euvel duidden, eindelijk ook, omdat men van de rechterzijde een afwijking van den sinds eenige tientallen jaren gevolgden en daarom ,,traditioneel" geheeten vrijhandel vreesde.
Ten aanzien van Lohman had Schaepman op 21 April tot voorzichtigheid aangespoord. „Wat de fractie-Lohman betreft, zieken die reconvalescent zijn, maar nog zwak, zijn dikwijls koppig en onberekenbaar".
Dat bleek tijdens den verkiezingsstijd.
Op 18 Mei schrijft Schaepman aan Kuyper:
„De houding van Lohman tegenover ons Roomschen is louche. Hij negeert ons. Ik hoop dat er klaarheid komt. Het drie-partijen-stelsel is in casu de pest. Maar de vrees voor de sociale kwestie drijft èn Mackay èn Lohman in de armen der oud-liberalen."
En op 5 Juni:
„De dingen loopen m. i. niet slecht. Alleen Lohman maakt mij bang. Ik kan uit zijn stukken niet meer wijs worden. De hartstocht tegen zijn oude vrienden heeft hem er onder."
En op 17 Juni laat hij den voor Sliedrecht gekozen Kuyper weten:
„Van harte geluk met Sliedrecht en met het begin. Men kan zeggen wat men wil, voor de liberalen en voor al de antiquiteiten is het een debacle. Niets minder — en de eerlijken onder hen zeggen het zelve. Wij moeten echter twee dingen ra t oog houden, die Gij reeds lang in het oog hebt; le elkander helpen in nood en dood; 2e de radikalen in 't gevlei blijven. Helaas, wij zijn te dikwijls met hen juist in herstemming ... Met heil en Gods zegen t.t. Dr S."
Toen de beslissing op 25 Juni ten nadeele der rechterzijde gevallen was, schreef Schaepman op 26 Juni aan Kuyper:
„Waardste Collega,
Onze wandeling door het Bois de la Cambre of de Ardennen kan gevoegelijk vooreerst worden uitgesteld. Wij hebben gedaan wat wij konden. Ik moet U nu de bekentenis afleggen, dat ik mij bijna een jaar geleden zeer heb vergist. Een naam is voor mij nu, helaas, geworden gal in den mond. Helaas. Helaas. Niet om persoonlijke redenen, maar „mij deert des mans"."
Voor de antirevolutionairen had Schaepman schier het onmogelijke bereikt. Het blijkt duidelijk uit dezen brief van Heemskerk, op 26 Juni aan Kuyper geschreven:
, In dl® j.a,ren schy>,nt. Schaepman al ondermijnd. Ook aan Nolens laat hü, na een
22oi fa£ ,f' °P. U|,'-- ,895 weten: »Ik ben het best hier voor mijn lessenaar." °) Lohmans houding m Bijdragen, II, bl. 148, vlgd.



„Ja wij zijn in getal slechts gegroeid, maar waardoor? Door de hulp der Roomschen, gegeven in de veronderstelling der overwinning. Op hen rusten die Kamerzetels en wij hebben hen vooral in Hontenisse en Beverwijk schandelijk behandeld. Hoe zal men weer met hen ten strijde kunnen trekken? Met de radicalen worden wij in een menschenleeftijd nooit bondgenooten."
Dat Schaepman in die jaren buiten de katholieke Kamerclub zou staan, zooals De Beaufort beweert 221), is een legende, welke Schaepman zelf zoo krachtig mogelijk weersprak in een brief aan Dr Nolens, aan wien hij op 10 October 1896 schreef:
„Wat het meest verwondert, is de overal opduikende meening dat ik geen lid ben van de Kamerclub. Dit is een leugen van Mr. Leopold Haffmans, die, naar het schijnt, dit niettegenstaande mijn off. tegenspraak bij brief aan de Vereeniging, nooit die leugen herroepen heeft. Zoo spoedig de verkiezing noodig is, zal ik publiek de zaak uiteenzetten. Ik heb nu lang genoeg gezwegen en laat mij niet langer door hoog en laag gemeen mishandelen."
Hoe Schaepmans politieke stemming in die dagen was, teekenen zijn brieven aan Nolens, die gelukkig bewaard bleven, wel eenigszins. „Ons geheele politieke leven", zoo klaagde hij op 7 December 1894, „wordt een opportunisme van de minste en laagste soort". Dat hij een christen-democratisch congres te Luik kon bij wonen — „vier en veertig man, de helft priesters", teekent hij juichend aan — was hem een verjongingskuur. Hij belooft op 23 Mei 1895, dat hij Nolens' vertaling van Von Hertling zal inleiden, maar spot dan: „ik U inleiden! U, een put van wetenschap en ik een gisser, een wager en een trompetter van de voorhoede. Nu goed, ik zal U een liedje blazen .
Dat hij in fel meeningsverschil lag met de conservatiefste heeren van de katholieke fractie, is bekend. Minder bekend is, hoe beslist hij zelf den nieuwen koers in wilde Op 12 Januari 1896 schrijft hij aan Nolens.
„Onze jonge clerus hier is goed en mijn jonge adviseurs zijn van de beste soort. Zij werken voor hun Werkliedenvereenigingen en hebben er alles voor over. Maar onze jonge leeken! Ik zie in de Kamer te goed wat het is. Alles sportschipperij, geen enkel schip met diepgang. Geen enkel man met iets meer dan aardig vernuft; geen enkel, die een eeuw achter zich kan zien, de absolute voorwaarde toch om rond en vooruit te kunnen zien.
Ik vrees zeer dat bij de Kieswet alles nog conservatiever zal zijn dan in 1894. Is dit niet hard? Bedenk dat ik voor 15 jaar in de Kamer kwam. Welnu, toen waren de Katholieken vrijzinniger en kloeker dan nu. Soms tenminste.
Waarom zou ik U zwartgallig gaan maken? Ik geloof toch, dat het anders worden zal; het moet."
Het wérd anders. Al werden alle krasse verlangens van Schaepman — „een tiental roode Kardinalen" en „pauselijke vertegenwoordigers uit alle natiën" niet dadelijk vervuld, al kwam de episode van het modernisme en daarop de wereldoorlog veel verstoren, een „Quadragesimo Anno zou Nolens voor zijn dood nog beleven. En Schaepman zelf beleefde, nadat Nolens in
221) Vijftig Jaar, I, bl. 183.
222) Vergelijk G. Brom, Schaepman, bl. 56, 180.



de fractie kwam, den door hem verlangden keer. Want op 20 October 1896 aanvaardde de katholieke Tweede Kamerfractie te Utrecht haar program, dat in een groote bijeenkomst aldaar op 5 IVIei 1897 bekrachtigd werd. Dat Schaepman, ondanks alle persoonlijke vriendschap voor Lohman, met Kuyper vooruit wilde, lijdt geen twijfel. Hij het Nolens op 26 Mei 1897 weten:
„Lohman wil niet uit op de regeering. Hij wil met ons geen regeeringspartij vormen. De haat van den persoonlijken dienstplicht zit hem nog in het vleesch En dan Kuyper.
Nu heb ik hem te Leeuwarden gesommeerd tot antwoorden. Want als hij met wil, dan laten Kuyper en ik hem en de zijnen eenvoudig los. Er is geen andere oplossing."
Nolens streepte die woorden aan.
Inzake den dienstplicht was Kuyper aan de katholieken tegemoet gekomen. De antirevolutionairen hadden die niet meer op hun program geplaatst. Reeds op 15 October 1889 had Schaepman trouwens aan Kuyper doen weten: „Van de zijde mijner geloofsgenooten kan zij nog niet worden besproken of beoordeeld in koelen bloede."
Het kabinet-Mackay moest den persoonlijken dienstplicht laten liggen, maar het ministerie-Pierson deed haar dadelijk aankondigen in de Troonrede van 21 September 1897, en toen het voorstel tot afschaffing van de plaatsvervanging kwam, schreef Schaepman op 2 Februari aan Kuyper:
„Zeer waarde Collega,
De persoonlijke dienstplicht is er, en als het aan mij te doen stond dan was de wet hedenavond in de Staatscourant. Nu, evenwel, gaan we een bewogen tijd tegemoet. Het nijdige nootje in De Tijd van gisteravond toont £er*oeg. Gij kent mijn meening. Maar ik zal zeer, zeer groote moeite hebben om één van mijn vrienden mee te krijgen. Ik sta zonder steun, de hooge heeren willen mij niet helpen.
Nu is er evenwel één zaak, die ik van U durf vragen. Laat U over den weg niet uit in dien zin, die van Uwe zijde verwerping kan doen hopen. Dan beginnen de speculatiën op verwerping bij ons en dan is er geen houden aan.
e zaak moet de wereld uit, of wij zijn machteloos voor altijd. Want, helaas, zoover ik m onze kringen zien kan, wint de bourgeoisie weer met den dag! JJit is treurig, maar het is zoo. De Tijd doet niets anders dan slaapdranken bereiden en rondschenken. Gaarne kom ik een van deze dagen eens naar Amsterdam. Meld mij, welke dagen Gij geschikt acht. Ik blijf nog niet gaarne s avonds over. Gegroet en alle heil! t.t.
Dr. Schaepman."
„Het^ geeft storm. De Tijd is is bandeloos van woede. En wat helpt al zijn razen?" vroeg de doctor nuchter op 22 April 1898 aan Nolens. „Ik geloof dat de menschen gek worden", schreef hij op 2 Juli 1898 naar Rolduc. Zelf bewaarde hij toch zijn kalmte. Maar aan de vrijstelling van geestelijken hield Schaepman mordicus vast. Op 18 Februari liet hij Kuyper weten:
„Over de vrijstellingen en de Militiewet heb ik U geen raad te geven. Maar bedenk wel: wij kunnen ze niet missen. Uw voorslagen ten dezen opzichte zijn onuitvoerbaar. Er zit een kwestie in van immunitas en als gij deze aanraakt, vliegt alles te wapen. Laat ons toch niets doen wat het beëindigen van het ding kan beletten. Er is waarlijk nog genoeg*!
t.t. Dr Schaepman."



Kuyper in 1897 zijn zilveren jubileum vierde als hoofdredacteur van „De Standaard" en de groote katholieke bladen nog alles behalve vriendelijk schreven over den antirevolutionairen leider, verklaarde Schaepman in „Het Centrum":
„Een geestverwant van Dr Kuyper ben ik niet, een volger zoo mogelijk nog minder. Het komt in mij niet op hem als een leider of als een profeet te huldigen of te aanvaarden. Maar als lezer van de Standaard en deelnemend aan ons openbaar leven verheug ik mij in de gelegenheid te zijn aan onzen grootsten journalist de betuiging mijner eerbiedige bewondering te brengen... Over den schrijver in De Heraut heeft de WelEerw. Heer Thompson in de Katholiek op keurige wijze gehandeld ...231) Wat het meest te bewonderen valt in Dr Kuyper is de juiste toon, dien hij altijd weet te vinden en altijd vol te houden... een woord van oprechte hulde voor zoo machtig en geniaal talent heb ik niet willen achterhouden. Dr Kuyper is ook als journalist de tegenstander van de groote beginselen, die het mij vergund is te dienen. In de wereld, waar men zonder tegenstanders niet leeft, ben ik dankbaar voor zulk een tegenstander. Het is hier de gelegenheid om het woord van Stolberg te herhalen: „Ich danke Dir, o Gott, auch für meine Galle" 232).
Hij had bij Lohmans optreden als hoogleeraar van zijn belangstelling blijk gegeven in een bespreking van diens rede in „De Wachter" en hij huldigde hem nog eens als strijdbaar man, toen „Onze Constitutie" verscheen 233).
Toen Lohman en Kuyper uiteen waren gegaan, teekende hij hen aldus voor het Friesche volk:
„Beiden, mannen van ongewone talenten, ongewone bekwaamheid, ongewone werkkracht. De een misschien verder ziende, de ander scherpzinniger: de een vlugger, de ander steviger; de een geestiger, de ander dieper; beiden groot met groote hoedanigheden, bij alle verschil toch op elkander gelijkend, meer verscheiden dan verschillend zelfs. Maar toch in één opzicht verschillend. beiden Staatsman, maar de een man van de daad begeleid door een denker van breede vlucht; de ander denker als historisch jurist en dan man van de daad. Toch beiden heervoerders, beiden leiders, door noodzaak van karakter en aanleg.
„Gelijke humeuren maken geen goede huwelijken", zegt het volksspreekwoord. Ik geloof dat ook hier dit spreekwoord gelijk heeft willen hebben, een menschelijke hebbelijkheid, die ook spreekwoorden eigen is. Hoe het zij, ook de ééne anti-revolutionaire partij is in een tweeheid uiteengegaan. Ik vermeld het feit, ik vel geen oordeel. Het is niet onmogelijk, dat aan de ééne zijde de organisatie, door den drang der dingen, op een verlichte autocratie uitliep, dat van den anderen kant de vrijheid in zoo vrijen zin werd opgevat, dat alle band verdwijnen moest. Toch beklaag ik het feit, de dagen van de „droite" en de „gauche" waren beter en ik wensch ze van harte terug" 234).
Maar het anti-papistisch element in Lohmans partij onderkende hij ook:
„Bij een algemeene verkiezing," zoo schreef Schaepman in zijn Chronica van 29 Sept. 1900, „moet een partij, die beginselen belijdt, naleeft en voorstaat, haar kleuren vertoonen. Dit vordert niet haar waardigheid, maar haar bestaan. Zij kan niet anders of zij moet trachten haar invloed, haar kracht,
231) Bedoeld is M. A. Thompson, Dr A. Kuyper en zijn „Heraut" in De Katholiek, dl. CXI, 1897, bl. 1, 97.
232) Kuyper—Gedenkboek, 1897, bl. 107.
2S3) Chronica, II, 1901, bl. 9—10.
234) Chronica, II, bl. 31.



haar beteekenis te verhoogen. Zij moet dus pogen het getal harer leden in de Volksvertegenwoordiging te vermeerderen. Ook het getal harer geestverwanten, van hen, die bij diepgaand verschil van meening over hooge beginselen, toch hare medestanders en medestrijders zijn. Alleen dan, wanneer het verschil van meening vragen van leven en karakter zou raken en men dus niet meer van geestverwantschap kon spreken, zou hier van samenwerking geen sprake meer zijn. Wat hier met vragen van leven en karakter bedoeld wordt is niet duister. Een partij, die als een vaste leuze in haar staatkundig program de leus verheft: „Tegen Rome" kan nooit onder onze geestverwanten worden gesteld. Er kan sprake zijn van een toevallig samengaan onder de een of andere bedreiging, tot het een of andere zeer bepaalde doel; van een samengaan uit geestverwantschap nooit".
Kuyper had van zijn kant in zijn groote rede ter opening van de deputatenvergadering, op 17 April 1901, eenerzijds in antwoord op Lohmans verwijt 235) verzekerd, dat de „Roomschen" voor „een missie bij het Vaticaan" van welke Protestantsche partij het zij, „nooit medewerking te wachten (zouden) hebben" 236). Hij wees er anderzijds op, dat alle hooghartigheid tegen hen moest worden afgelegd, omdat immers zonder de hulp van de katholieken in de Kamer aan geen rechtsche meerderheid te denken viel 237). Zoo ging men den grooten veldtocht in, die Schaepmans laatste campagne zou zijn en die Kuyper tot de overwinning zou voeren.
§ 13. Minister Kuyper.
1901 werd het groote jaar van Kuyper, want het zou hem zien als kabinetsformateur en raadsman van de Kroon. Wel had hij in zijn deputatenrede gezegd: „In mij althans ontvonkt vuur noch geestdrift, maar wekt het veeleer ernstige bezorgdheid, zoo ik hier en daar fluisteren hoor van een optrekken voor een antirevolutionair ministerie", maar de „Roomsche bondgenooten" werden als welkome bondgenooten begroet, waar het om „de beveiliging van den Christelijken grondslag van ons staatsleven gaat" 238).
De Kamerverkiezingen brachten op 14 en 27 Juni 1901 de overwinning aan de gecoaliseerde protestanten en katholieken: zij veroverden 58 zetels. Er werden 18 unie-liberalen, 8 vrije liberalen, 9 vrijzinnig-democraten en 7 sociaal-democraten gekozen. „Er is zelden handiger rede uitgesproken door Kuyper dan die van Volharden bij het ideaal. Tegen zulk een verkiezingsleider hadden de liberale partijen geen van gelijke kracht te stellen" constateert Japikse en erkent: „Nog nimmer, ook niet in 1888, hadden de liberalen zulk een zware nederlaag geleden" 239). De stembus van 17 Juni bewees, dat de
235) Lohman, Verz. Opstellen, III, bl. 82.
236) Over zijn standpunt over betrekkingen met den Paus, G. M. den Hartogh, Antirev. Staatk. II, 1926, bl. 84—94. Voorwaarde voor het toestaan van zulk gezantschap is voor Kuyper „dat de missie in het minst geen kerkelijk karakter draagt", bl. 91 — Practisch hetzelfde standpunt in zijn brief aan Lohman, 28-XI-'82.
237) Volharden bij het ideaal, 1901, bl. 15—16.
23S) Volharden bij het ideaal, bl. 6, 13.
239) N. Japikse, Staatk. Gesch. VI, bl. 220—221. Men vergelijke: De coalitie en het Kabinet-Kuyper, Antir. Staatk. (driem.) 1931, bl. 203, vlgd.



dagen van de liberale heerschappij waren geteld. Wel dachten de adviseurs van de Kroon, met name Lohman, aan een heroptreden van Mackay, die dan ook op 5 Juli aan Kuyper meldde, dat de Koningin hem had ontboden. Maar Mackay had den veldheer reeds op 28 Juni particulier laten weten, geen minister te willen worden.
„Ik wil wel erkennen, dat die erkentenis mij kost, want is men eens minister geweest, dan herinnert men zich wel donkere en onaangename dagen, maar ook vele, die zonnig waren en naar meer smaken."
Op 10 Juli werd Kuyper telegrafisch bij de Koningin ontboden. Op denzelfden dag benoemde de katholieke Kamerfractie een commissie bestaande uit Schaepman, Harte en Travaglino om met Kuyper te onderhandelen. Zij vroeg óók de fractie-Lohman in de besprekingen te betrekken. Bindende besluiten zouden niet worden genomen en de formateur bleef vrij in de keuze van de voor te dragen personen. Men zou zich alleen bezig houden met het regeerprogram. Denzelfden dag schreef Schaepman aan Kuyper: „Ik hoop dat onze Hooge Vrouwe nu wat haast zal maken. Gij en Gij alleen moet er om meer dan één reden toe geroepen worden." 240)
Kuyper werd geroepen en drie dagen later zond hij zijn rapport aan de Koningin. Daarna kon de eigenlijke vorming van het Kabinet beginnen, waarbij zoowel van Asch van Wijck als Mackay, maar vooral Lohman en Schaepman een rol speelden. Het was een heele toer de juiste personen te vinden voor de geschiktste portefeuilles. Vooreerst mochten de protestanten niet al te schrikachtig worden voor het katholieke element in het kabinet. Hoe benauwd men voor dit katholieke element was, blijkt wel uit Mackay's briefje van 11 Juli aan Kuyper. Hij wijst daarin op de noodzaak dat, als de Eerste Kamer ontbonden zal zijn en dan rechtsch wordt, ook de voorzitter rechtsch moet zijn.
„Het komt mij voor dat het geen R.C. mag zijn. Hij heeft bij alle gelegenheden de eerste plaats."
Misschien had Mackay gedacht aan Groen, die immers op 18 Augustus 1844 aan Wormser schreef: „Wenschelijk zou ik het geacht hebben, een Roomsch vorst uit te sluiten van den troon."
Bij „alle" gelegenheden was overigens ten aanzien van den Kamervoorzitter wel wat veel gezegd. Blijkbaar hechtten de katholieken niet zooveel waarde aan de bezetting van de door Mackay zoo gewaardeerde plaats. Zij deden er nog in 1929 vrijwillig afstand van, ofschoon toen een katholiek minister — de zoon van den katholieken minister van Justitie in Mackay's kabinet — de benoeming contrasigneerde, een katholiek voorzitter was afgetreden en de katholieke fractie ook toen reeds de sterkste was. Teekenend is echter wel, dat Mackay ook bang was, katholieke ministers op bepaalde departementen te zien. Lohman waarschuwde reeds op 14 Juli, dat een katholiek minister van Binnenlandsche Zaken „onrust" zou verwekken. „Bedenk, dat Bin. Z. de leiding heeft van geheel het onderwijs." Mackay schreef twee dagen later aan den formateur:
24°) j)e stukken bevinden zich in het Kuyper-archief: dossier Kabinetsformatie, no. 1—102.



of dan zijn partij nog zou kunnen schitteren in de mannen van talent, die thans haar eere zijn? Gevoelt hij, de klassiek gevormde bij uitnemendheid, gevoelt hij althans niet, dat aan de universitaire ontwikkeling de kracht van elke Staatspartij hangt? Of deed dan de hoogleeraar Heinsius bij het laatste eeuwfeest van onze eerste hoogeschool iets anders dan een voldongen feit constateeren, toen hij in historischen zin, uit de Hervormingsbeweging voortgekomene Leidsche hoogeschool geannexeerd verklaarde voor het radicalisme. )
Het is van beteekenis, Kuypers uitgangspunt — vrijheid van onderwijs — goed in het oog te houden. Later zal hij er uitdrukkelijk op wijzen, dat niet „rechtsgelijkheid" — dit was de uitdrukking van Lohman — maar „vrijmaking van het onderwijs" het ideaal van zijn streven aangeeft278). Van den aanvang af is dat voor hem de zaak:
„Ik meen te mogen constateeren, dat onze Stichting, wel verre van slechts een hersenschimmig plan of loos kinderspel te zijn, veeleer te begroeten is, als de eerste levensuiting ten onzent van een machtige beweging, die we, ter redding zoo van vrijheidsbeginsel als van het historisch Universiteitsbegrip, aan de Staatsbemoeiing met het Universiteitswezen hebben te danken - ).
Op een spoedige zegepraal rekenen wij intusschen niet. Eer lang zal de worsteling, hardnekkig de strijd zijn. In ons niet zeer onbekrompen vaderland went men niet licht aan een nieuw idée. En bovendien we hebben de usantie, we hebben de beurzenstichtingen, we hebben de gemakkelijkheid der studenten we hebben den stroom der publieke opinie, we hebben het corps der geleerden we hebben de gereedheid der boeken, we hebben de macht van net Staatsgeld, kortom we hebben in letterlijken zin alles tegen. Alleen de drang van het plichtsbesef en daarin de belofte Gods, hebben we mee. Verontrust Gij U dus niet al te zeer, Amice, over ons opkomen. Want ons succes zal aanvankelijk veel geringer zijn dan gij U voorstelt... En al wil ik nu niet hooge spreken, toch zoudt gij U vergissen, Amice, indien Ge ooit hooptet dat gebrek aan geestelijke of aan stoffelijke gaven ons dezen heiligen strijd zou doen opgeven. Zie, ook al konden we op eigen erve voor met een katheder een man meer vinden, welnu, dan zullen de natiën van rondom ons heur zonen zenden. Al slonk het geld in kas tot op den laatsten penning, dan zullen we, op de wijze als Paulus van Tarsen het deed, nochtans bestaan blijven. En al gelukte het aan beurzen-overmacht en examenpressie om ons de eerste jaren geheel van studenten ontbloot te laten, geen nood, Amice, dan zullen we te Utrecht zelf en te Groningen en te Leiden de ziel Uwer jongelingen komen zoeken, en hen, terwijl ze Wde beurzen, waarmee Uw vrienden dwingen elders studeeren, uit de verte drenken met der vaderen geest, door onze geschriften bewerken... Om studenten te winnen, heeft men ze niet absoluut onder eigen toespraak te houden . .. Hoofdzaak is maar, dat er een school zij; en dat er om die school zich een kring van mannen vorme, die hun tijd vrij hebben, en er voor leven kunnen, om op wetenschappelijk terrein kerk en land, weer naar
der vaderen heilige traditie te dienen" 280).
Een universiteit is een residentie der wetenschappen, en slechts in zooverre het mede tot de koninklijke functiën der wetenschap behoort, om ook door mondelinge voordracht en levend contact zich mede te deelen aan het opkomend geslacht, en om van dat opkomend geslacht de wetenschappelijke geschiktheid te beoordeelen, mag en moet zeer zeker toegegeven, dat een Univer-
2") Kuyper op 7 Dec. 1875 in de Tweede Kamer. Eenige Kameradviezen, bi. 314. 278) Kuyper op 1 Febr. 1905 in de Eerste Kamer, Pari. Redev. IV, III, bl. 899. 2TO) Strikt genomen, bl. 122.
28°) T. a. p. bl. 123—125.



siteit zonder studenten op den duur onhoudbaar zou blijven. Maar hoe hoog dit levend contact met de opgroeiende jongelingschap ook worde aangeslagen, toch zou grootelijks dwalen en falen, wie waande, dat hierin geheel het bestaansdoel eener Universiteit opging. Eer integendeel is een Universiteit allereerst bestemd, om aan eenige bekwame mannen een milieu te bieden, waarin ze met gedegen ernst het wetenschappelijk onderzoek kunnen voortzetten; en is het product van dezen veelzijdigen arbeid bestemd, niet om slechts langs één, maar wel terdege om langs drie kanalen der maatschappij toe te vloeien, t.w. volstrekt niet alleen door de studenten, maar ook wel terdege èn door de geschriften der hoogleeraren, èn door hun persoonlijken raad en daad, bij hun optreden in maatschappelijke aangelegenheden. Over dit punt bestaat onder bevoegde mannen dan ook geen verschil. Ook in onze Staten-Generaal wierd het in 1876 door alle partijen toegegeven. Wie anders oordeelt, verwart een Universiteit met een gymnasiaal instituut of kweekschool. En ook al ware de Vrije Universiteit dus in den aanvang geoordeeld geweest, om lange jaren zonder studenten te huishouden, dit zou slechts zeer ten deele de beteekenis van haar optreden verminderd hebben voor de herdooping van den nationalen geest ook in de wereld der gedachte"281)
Een protestantsche universiteit was mede door Bronsveld mislukt. „De mislukking komt voor Uwe rekening. Een bange schuld, mijn Broeder!" 282) De geloovigen kregen „een paar Synodale complement-leeraren" en de jongelui zouden kunnen uitzoeken 283). Kuyper wijst hier reeds op de belachelijkheid van dit laatste beweren:
„Er is eenvoudig niets aan van het beweren, dat studenten eerst alle dingen vóór en tegen grondig wikken, om eerst daarna te kiezen ... Dat is eenvoudig ongerijmd, Amice! Dat kunt gij niet. En hoe wilt ge dit nu van aankomende jongelui vergen!... De worsteling om hooger en lager onderwijs is in den wortel één" 284).
En hij besloot met te zeggen, dat zijn universiteit geen aanvulling is van andere, maar krachtens haar geest daartegenover staat als pool tegen pool en dat om Christus „de schoone droom der nationale eenheid (werd) prijsgegeven."
Aan de staatsrechtelijke en historische argumenten van deze brochures, inzonderheid aan die in het laatste strijdschrift, heeft geen ernstig geleerde sindsdien meer getwijfeld, al schenen enkelen ze vergeten in den grooten parlementairen strijd van 1905. Zeker maakten Kuypers argumenten indruk op tijdgenooten. „De snerpende slagen", die hij Bronsveld toebracht deden Buys spotten:
„Dat Dr Kuyper voorstander is van de doodstraf, wist men; maar dat zijn voorliefde voor de oude strafrechtspleging zich ook tot de middeleeuwsche foltertuigen uitstrekte, is mij eerst uit zijn jongsten arbeid duidelijk geworden."
„Zoo vernietigd te worden is nog een genot," gromde Schaepman in „De
281) A. Kuyper, Welke zijn de vooruitzichten van de studenten der V. U. ? A'dam, 1882, bl. 7.
282) A. Kuyper, Strikt genomen, bl. 137.
283) Kuyper zelf had synodaal-hoogleeraar kunnen worden, G. J. Vos, Groen van Prmsterer, II, 1891, bl. 509. Het Kerkelijk H. O. steunt op het reglement van 15 Dec. 1877.
284) Strikt genomen, bl. 151.



Wachter" 285). Dat geestverwanten juichten, is duidelijk. Maar anderen toonden ook het noodige respect. Is. Hooykaas, die wist, hoe Kuyper te midden van veel huiselijke narigheid schrijven moest, liet hem op 2 Januari 1880 weten:
„Wel, Bram! Welk een tijd! welk een lijden! En dat alles met Uw gestel, 't Is verwonderlijk, zoo krachtig dat toch ten slotte blijkt, dat gij, na zooveel geweldige stooten ook, het toch telkens weer te boven moogt komen. Kondet gij U maar wat meer sparen of ontzien! ... Wat hebt gij en Jo al niet gehad!"
De Geer was enthousiast over de weerlegging van Van Toorenenbergen en schreef 2 Februari:
„Hij is op alle punten zoo verslagen en weerlegd, dat ik waarlijk niet weet, hoe er voor hem iets anders overblijft dan persoonlijke aanval".
Hij adviseerde, Bronsveld te negeeren.
Ook Lohman achtte, zooals hij op 9 September schreef, Bronsvelds bewering „volkomen onhoudbaar". Toen hij echter kennis had genomen van Kuypers definitieve repliek, liet hij hem 25 Sept. 1880 weten:
„Dat gij Dr. B. weerleggen kondt, wist ik; dat gij het beter zoudt doen dan een uwer vrienden het doen kan, verwachtte ik; maar dat gij ons opnieuw op een zoo belangrijke bijdrage tot de kennis van de origine der hoogescholen zoudt vergasten, is meer dan ik verwacht had. Nog duidelijker dan tot dusver is het mij geworden, dat de oprichting der V. U. een eisch des tijds is, en tot bevrijding kan en zal bijdragen van het juk, waaraan de menschelijke geest in de 19e eeuw meer en meer gewend raakt. De macht der corporatie zij het ook in gewijzigden vorm — moet weer in het licht gebracht worden. Mij dunkt dat edele, zich zeiven gevoelende geesten — al is het ook dat zij afkeerig van den grondslag zijn, waarop deze Universiteit rust — door de stichting der V. U. zich aangetrokken zullen moeten voelen, wanneer zij Uw werk aandachtig zullen hebben gelezen. Althans indien niet, wat ik wel eens vrees, met den afval van Christus gemeenlijk het verlies van vrijheidsliefde gepaard gaat Duidelijk, logisch en christelijk gedacht is al wat gij van de Un. schrijft Als Dr. B. in staat blijkt om dit woord van U naar waarde te schatten, zal ik mij in hem hebben vergist. Het zou mij innig genoegen doen, doch ik vrees."
Hooykaas schreef op 11 October:
Het komt mij voor, dat gij het tegenover B. bijna in alle opzichten gewónnen hebt... Ik ben weer in stomme bewondering geweest. Maar, dat is de goede toon niet... Er is zoo iets onverkwikkelijks in dien strijd tusschen uw heele en halve geestverwanten, Frits Rutgers, Hoedemaker, Buytendijk, Bronsveld, Gunning. De toon doet me zoo erg onplezierig aan. Uwe staatsidee, Uw dogmatisch exclusivisme, Uw verwarring van de tijden (al trachtte gij daartegen te waken) en het onwillekeurig partij trekken van het dubbelzinnig woord „vrij", ziedaar op het oogenblik mijne eenige bezwaren tegen dit boek en tegen de gansche zaak."
De Geer verklaarde op 8 October:
„Uw stuk „Strikt Genomen" las ik met volkomen instemming. Br. is er in vernietigd, maar... is die gemoedelijke, broederlijke toon de juiste?"
285) J. T. Buys, Studiën, II, bl. 61; Schaepman, Onze Wachter, 1883, I, bl. 67.



in het Reveil van de Katholieke zoowel als van de Calvinistische anti-revolutionairen. Want actie wekt reactie, en bij de modernen is de geestkracht na de behaalde overwinningen erg verzwakt. Zonder den prikkel der concurrentie loopen zij gevaar in te dommelen en dat is het treurigste, wat een partij, wat een natie, overkomen kan. Praevalebit veritas. Daarvan zijn wij allen overtuigd. Gij niet minder dan wij. En ieder verdedigt zijn meening met alle
kracht, namelijk met kracht van woorden, niet met den sterken arm de
dwaling alleen zal in den drang onder gaan : wat waar is in elke meening, loopt geen gevaar. Zoo zie ik dan ook met vreugde het oprichten eener Calvinistische Universiteit aan en hoop van ganscher harte, dat zij zich staande zal houden. Waren er in Uw partij meer mannen van Uw vuur en Uw kracht."
Offervaardige mannen waren er in elk geval: de begaafde Rutgers wilde als hoogleeraar geen hooger tractement hebben dan hij aL predikant te Amsterdam genoot, schreef Hovy op 10 October 1880 aan Kuyper. De Vrije Universiteit ontstond door het enthousiasme van de oprichters. Oud geworden, schreef Kuyper nog aan de jeugdige leerlingen van zijn schepping:
„Het plan tot oprichting van de V. U.... werd gedragen door de aangrijpende worsteling, die toentertijd in het geestesleven van ons vaderland uitbrak. De nieuwe wet op het H. O. toonde, aan wat slavenband men de ontwikkeling der jongere geslachten wilde vastleggen. Van een binden van het H. O. aan den Christus was geen sprake meer; 's menschen geest zou voortaan eeniglijk het hoogerop gaande onderwijs bezielen. Geen wonder, dat op zoo kritiek oogenblik in onze vaderlandsche historie geest scherp tegen over geest kwam te staan, en een heilig enthousiasme onze mannen tot kloek en doortastend optreden aandreef."
Bij Kuypers zeventigsten verjaardag, in 1907, verklaarde Lohman:
„Beter dan iemand anders wellicht, zag Dr Kuyper in dat, wil men op den duur staande blijven tegen Ongeloof en Revolutie, voor elk onderdeel van het gebied der wetenschap het verband tusschen het christelijk geloof en de wetenschap behoort te worden aangetoond. Nog steeds wordt dat door de Christenen die buiten de V. U. staan, niet of ternauwernood ingezien, wordt door hen in allerlei christelijke zaken, behalve in Christelijk Hooger Onderwijs belang gesteld, en over het hoofd gezien, dat tegen de stichting der sociaaldemocratie slechts een op de Openbaring steunende wetenschap bestand is. De oprichting der V. U., is dan ook ongetwijfeld een daad geweest van het hoogste gewicht voor de toekomst."
In de Kamer had Lohman trouwens op 14 Juli 1880 verklaard: „dat het besluit tot oprigting der V. U. uit precies dezelfde beginselen voortkomt, die ons tot voorstanders maken van de vrije lagere school."
"Wij beweren namelijk, dat de burgers zeiven moeten beoordeelen, aan wie zij nun kinderen zoowel op de lagere als op middelbare en hoogere school wenschen toe te vertrouwen en dat in dit alles de Staat, voor zoover hij zich indiiect met de opleiding en de rigting van den geest bemoeit, niet bevoegd is op te tieden; dat wij althans dit geheel hem niet alleen willen overlaten. JL>e vrije hoogeschool is dus een consequente ontwikkeling van het beginsel, dat aan het vrije lagere onderwijs ten grondslag ligt" 288).
lll\ Kuypcr, Nog- in den band van voorheen; Kampen> 1917; bl 32-
1935 hl°^74n'n£p hï m ' Lohman biJ Diepenhorst, Ons Isolement,
* S 17f Deze, gedachte ook bij W. baron de Vos van Steenwijk, Handelingen
t6r G[°ndJet> ultS- J- B. Kan, III, 1918, bl. 95. Een tegenovergesteld SSÖef 1930?VerSlag ZeV6nde ChriStelijk-hiSt0riSChe Zomer"



■
BHnn
Zelf zei Kuyper in een onderhoud met een katholiek journalist.
„Ik begrijp niet dat de katholieken niet ook een eigen Universiteit stichten. Het is toch van zooveel waarde, dat de substructuur goed is, en dat de eigen mannen, wat de juridische en filosofische beginselen betreft, niet gevormd worden door principieele tegenstanders. Het onderricht van zulke tegenstanders werkt na. Op de fundamenten, die verkeerd werden gelegd, is het moeilijk voort te bouwen. Men ondervindt er later altoos de inconveniënten van, wanneer de onderstructuur niet deugt. Zie eens op Leuven, en vraag eens wat de uwen aan Leuven niet danken" ...289)
In 1890 verklaarde Kuyper: „Dat de Roomschen hier te lande nog stil zitten, is alleen uit practische bezwaren te verklaren. Rome acht het beneden haar waardigheid, om, gelijk wij, zeer klein bij den weg te beginnen, en stelt de verwezenlijking van haar idealen uit, tot haar Minerva fix und fertig uit den kop van Jupiter kan te voorschijn treden"1290).
Kuyper gaf hiermede niet de meening weer van alle katholieken, zooals wel blijkt uit de gedachten, die Schaepman in zijn „Chronica" over een Katholieke Universiteit gaf. Aan Nolens schreef hij op 15 April 1902:
In theorie is alles heel fraai, maar wie levert ons het katholieke land? Want 75% van onze katholieke ouders zenden hun jongens niet naar die katholieke universiteit. En dan zouden wij ons heele openbare Hooger Onderwijs weggooien aan Joden en Protestanten?
Hij verwees echter voor deze zaak naar de aangewezen „leiders" en adviseerde: „beginnen", al prefereerde hij voorloopig het stelsel van vrije hoogleeraren en studenten 291). Misschien was hij onder den indruk van Lohmans narigheid gekomen, of vreesde hij met dezen een isolement, waartegen zijn leerling Gisb. Brom op Von Hertüngs voetspoor waarschuwde -92).
In zijn eigen lange leven ontging Kuyper het belang van het hooger onderwijs geen oogenblik. Hij sprak er over in de Kamer en geen gelegenheid verzuimde hij daarbuiten om het liberale exclusivisme te brandmerken en eigen optreden te rechtvaardigen.
Wij ... moesten aanzien, hoe schier alle staatsambten in handen van een Coterie wierden gespeeld; hoe de Katheders aan schier alle Universiteiten met mannen van eenzelfde gilde, zelfs met hoonenden voorbijgang van een Bilderdijk, een Da Costa, een Groen van Prinsterer, bezet wierden; hoe de schat van den Staat, die aller is, in dienst van de propagandauwerbeginselen misbruikt wierd; en hoe wij Antirevolutionairen ... als „nachtschool en „niet denkend deel der natie" achteruit gezet wierden ... De toestand door Uwe geestverwanten op wetenschappelijk terrein geschapen, is aldus samen te vatten: De Staat richt in zoo groote getale inrichtingen van 1Hooger Oinder wijs op, dat er reeds voor het Staatsonderwijs personeel te kort schiet en hulp
2»o) AU^uyper,eisnerbaan de'püblieke Universiteit ten onzent plaats voor een faculteit der theologie? A'dam, 1890, bl. 41.
«! nrritfSS&Ê clVbf^'-De^hS,»!. wil, d,t d« io„s
broeder^ de «-3 ™ S
glloten°0VgL De Beiaard, 5e Jrg,'ll, bl. 489. Er is een merkwaardige brief van Gerard Brom aan Kuyper van 14 April 1917.



in het buitenland moet gezocht. Voor het Vrije onderwijs, in naam toegelaten, blijven aldus niet noemenswaarde krachten beschikbaar. De Staat bindt aan dit onderwijs een privilege voor schier alle invloedrijke betrekkingen, zoo op het gebied van Regeering als van Onderwijs. De Staat besteedt voor dit onderwijs zóóveel geld, dat finantieele concurrentie feitelijk is uitgesloten. En eindelijk, de Staat houdt door de aanstelling van het Collegie van Curatoren en vooral door de benoeming van de Professoren aan zich de beslissing in welken geest en in welke richting het hooger onderwijs zal gegeven worden."
„De ondragelijke tyrannie, die juist op wetenschappelijk gebied door het Liberalisme wierd en wordt uitgeoefend", had Kuyper doen beseffen, wat ze beteekende voor den algemeenen toestand in het land. „Verstaat ge dan niet, hoe de benoeming van één enkel man als Bilderdijk of Groen van Prinsterer heel den loop der wetenschappelijke ontwikkeling op menigerlei gebied zou gewijzigd hebben?"
„Twee katheders in de rechten zijn in den loop dezer eeuw door de onze bezet, de ééne voor het Staatsrecht (Gratema) en de andere voor het Romeinsch recht" (de Geer). Op de vijftig juridische professoren (25 katheders) gunde men er ons 2 aan de gereformeerden. Een verhouding, waarvan de liberaliteit U in het oog springt. Geen 5 % van de ambtenaren, 1 % van de professoren waren voor de geloovige protestanten" 293).
Geen gelegenheid liet Kuyper voorbijgaan, op het belang van het hooger onderwijs de aandacht te vestigen. Dat de „christelooze intelligentie" de wetenschap goeddeels beheerschte; dat Leiden reeds in zijn studententijd totaal verliberaliseerd was en „dat alles wat niet liberaal was met zekere minachting werd aangezien, niet behoorende tot het denkend en intellectueel deel der natie"; dat het in 1838 nog geloovige Leiden binnen dertig jaar het land totaal had geliberaliseerd, zooals ook de la Saussaye erkende; dat men in de theologische faculteit het exclusivisme op de gereformeerden meer dan 70 volle jaren toepaste, tot hij er zelf als minister een eind aan maakte; dat men het probleem van de scheiding van kerk en universiteit onder het oog moest zien, waren feiten, die hij telkens ook voor de schare behandelde, de schare aan wie hij bij herhaling voorhield: ,Het is zoo wezenlijk onvroom, zich vijandig tegen de wetenschap en de kennis te stellen" en welke hij toeriep:
.'ac^ en h°on heeft men ons begroet... Doch laat ze lachen; als na vijftig jaren wij er niet meer zijn zullen en onze zonen tot onze erfenisse zullen zijn ingegaan, spreken we elkaar nader. Stevig hout groeit langzaam op, en niet de wilg of de vlierboom, maar de eik en de ceder gebruikt eeuwen."
Voor de schare getuigde hij dertig jaar later:
„De invloed van een school hangt aan den geest, die haar wetenschap inspireert, en dan mag nu reeds geconstateerd, dat het vormen van geesten aan onze Vrije Universiteit in alle streken van het land gelukt is, en dat zelfs
A.T* Eer is teer' A'dam> 1889. bl. 29, 47—48, 50; id. Onnauwkeurig?
A dam, 1889, bl. 27—28, id. Pari. Redev. I, bl. 120.



in Amerika en Zuid-Afrika, ja, ten deele zelfs in onzen Indischen Archipel het spoor van haar gangen aanwijsbaar is" 294).
Splitsing in zijn partij om de Vrije Universiteit wilde Kuyper niet, maar de beteekenis ervan bond hij zijn geestverwanten voortdurend op het hart. Aan J. H. Gunning schreef hij, dat de oneenigheid was gekomen juist op het stuk van onderwijs, waarin hij zich één wist met Groen en waarover hij op de Deputatenvergadering gezegd had: „Speciaal voor de V. U. behoeft niemand te kiezen. Maar als Uwe vergadering zich een toekomst voor onze antirevolutionaire partij kan denken zonder eigen wetenschappelijke inrichtingen, waaruit de mannen moeten voortkomen, die hare beginselen moeten bepleiten, en ze en in de Regeerkringen en op de Staatsbureaux toe te passen, dan zou ik U beleefdelijk verzoeken moeten, mij niet als orgeltrapper te willen aanstellen bij een orgel zonder organist" 295).
Aan Dr J. W. Gunning vroeg De Savornin Lobman, die in 1884 het professoraat aan de Vrije Universiteit aanvaard had:
„Hoe komt het, indien het waar is dat het Hooger Onderwijs zoo objectief naar zijn aard is, dat zij, welke de leerstoelen bezetten, zoo stelselmatig allen weren, die een andere levensbeschouwing hebben dan die der denkende partij. Hoe komt het dan, dat — wat ik met stellige zekerheid weet — steeds met, opzet elk belijder van de antirevolutionaire Staatsleer (o. a. door btahl, toeft wel een wetenschappelijk man, nietwaar? verdedigd) geweerd is van het bekleeden van een professoraat in het staatsrecht? Hoe komt het dan, dat vroegere jaren de benoemingen van Hoogleeraren in de Theologie zich regelden naar de drie richtingen, destijds nog aan de drie Universiteiten voorgestaan (de Groninger, te Groningen, de orthodoxe te Utrecht, de moderne te Lei de ) . Hoe komt het dan, dat, alweer met opzet, mannen van wet*e"s^P S0^" mige Ministers om hun socialistische tendenzen niet tot Hoogleeraren be noemd zijn? Hoe komt het dan, dat zelden of nooit Roomschen tot Hoogleeraar benoemd worden, althans in de rechtsgeleerdheid theologische en philosophische vakken, — of meent ook de Hoogleeraar, J. W. Gunning, dat daaronder niet een enkel wetenschappelijk man loopt? Hoe komt het. dan, dat aan geen enkele Academie principieel eene staatsrechtelijke leer gesteld wo d tegenover de leer der revolutie, en onze jongelieden niet weten, hoe ij p waarlijk wetenschappelijke wijze de steeds meer doordrmgeinde ^voMionaire theorieën over staatsrecht, huwelijk enz. moeten bestrijden. Hoe komt e dan dat wanneer door een rechtsgeleerde, in een wetenschappelijke publieke oratie, gezegd wordt, dat een leven met God kracht geeft tegen de verzoeking der zonde, de hooggeleerde collega's onderling beginnen te lachen? Of dat, wanneer de moderne Hoogleeraar Van der Linden op grond van diep-wijsgeerige praemissen in zijne inaugurale oratie tot de conclusie komt, dat de indirecte dwang op schoolgebied in beginsel niet van clericalisme verse de verontwaardiging Mi het geU.ri publiek te GroningenNnaalgemeen is en meer dan een toehoorder het auditorium verlaat? Hoe komt het dan, dat een man als de Hoogleeraar Gratema, geleerder dan een zijner collega s, maar die orthodox van geloof, het onverbrekelijk verband tusschen godsdienst
Vaderland, 1887, A'dam, bl. 38—39.
295) A. Kuyper, Bedoeld noch gezegd, 1885, A dam, bl. 29.



en recht verdedigt, steeds door de rechtsgeleerde collega's en studenten als een man werd aangezien, niet op de hoogte der wetenschap, ongeschikt om het staatsrecht te onderwijzen of om als Hoogleeraar te Leiden op te treden? Bewijzen al deze feiten, al kunnen sommige daarvan niet op officieele wijze worden geconstateerd, niet, aan ieder die van nabij de zaken gezien heeft bekend, dat de Rijks-Universiteiten beheerscht worden door een geest, die niet de geest van Christus is" 296) ?
Kuyper wist: „het (principieele) woord gaat uit van den katheder" 297). Bij het eerste Sociale Congres constateert hij:
„Als droeve vrucht van het Staatsmonopolie, dat ten onzent op het gebied van het Hooger Onderwijs nog steeds voortwoekert, bezitten wij zelfs nog geen mannen van het vak; als specialiteit in de staathuishoudkunde is geen onzer op dit Congres verschenen" 298).
Jaren daarvoor waarschuwt hij reeds:
„De academische leerstoelen zijn een bruikbaar wapen, om het historisch Christendom te wonden. Kennis is macht. Beslag te leggen op de intellectueele ontwikkeling der natie en den tegenstander dom te houden, was reeds naar Keizer Juliaans doorzicht, bij uitstek geschikt om de kracht der „dwaling" te breken. „Wetenschappelijke zin", het spreekt van zelf, is de eenige maatstaf om bij het professoraat de keuze te bepalen. Decreteert nu, dat nog aan de oude fabelen van het historisch Christendom vast te houden, afdoend kenmerk van onwetenschappelijkheid is, en de goocheltoer is volbracht. Daardoor kweekt men wetenschappelijke studie bij eigen aanhang, smoort ze bij den tegenstander. Daardoor bewerkt ge in Uw geest, wat straks in de rechtzaal, ambt en hoogeren kring op zijn beurt de natie zal bewerken. Eindelijk, daardoor lokt ge ook voor een volgend tijdvak de ontluikende genieën naar Uw kant. Zoo voegt ge bij de dommekracht van het geld, de niet dommekracht der geleerdheid, en geen tegenstand is denkbaar, dien ge niet overwint" 299).
Als staatsman optredend, heeft Kuyper geen oogenblik geaarzeld, te formuleeren wat zijn doelwit was. Hij teekende verzet aan tegen de lager onderwijswet van 1857, tegen de middelbaar onderwijswet van 1863 en evengoed tegen de hoogeronderwijswet van 1876. Hij had in „De Heraut" in 1870 zijn meening gezegd. Men wist, wat hij dacht van de H. O.-wet. Al kon hij aan de discussies daarover in de Tweede Kamer wegens ziekte niet deelnemen, later betuigde hij: „In de Kamer hoorde ik uit den mond der radicaalste atheïsten, hoe men met opzet voor het behoud van een theologische faculteit ijveren zou, om den Christelijken invloed op het volk te breken" 300). Zeven jaar daarvoor had hij in zijn blad het pleit gevoerd voor eigen Hooger Onderwijs.
296) H. van Malsen. A. F. de S. L. 1924, bl. 100—102. Ook erkend door P. van Geer, Vragen des Tijds, 1887, II, bl. 107. Vgl. Gedenkboek Societas Studiosorum Ref. 1936, A'dam, bl. 116 v.v.
297) De Verflauwing der grenzen, A'dam, 1892, bl. 12.
298) Het Sociale vraagstuk en de Christelijke Religie, A'dam, 1891, bl. 1.
299) Rome en Dordt, 1876, A'dam, bl. 77—78.
300) Revisie der Revisie-Legende, bl. 30; Ons Program, bl. 495; Een Geloofsstuk bl. 6—7.



,Ook voor het Protestantsche Christendom in Nederland wenschen we de oprichting eener Vrije Christelijke Universiteit. Deelt zich ons nationale leven vrij zichtbaar in drie stroomen, we zien dan niet in, waarom niet elk der drie in een degelijke Universiteit een kweekplaats voor zijn leven zou scheppen. Er kan ten onzent zijn een Universiteit voor onze Revolutionairen, een Universiteit voor onze Protestantsche Christenen, en eene voor onze Roomsche landgenooten ... Ieder gelooft, eer hij denkt. Het geloof bepaalt zijn levenssfeer, die hij eerst daarna zich door het denkend verstand zoekt bewust te worden. Zoolang het onweersprekelijk blijkt, dat de onderwijskwestie op de gansche linie — van de bewaarschool af, tot de katheder van den Hoogleeraar — door een zelfde gedachte beheerscht wordt, kan er geen twijfel bestaan, of ook bij het hooger onderwijs moeten onze tegenstanders Staatsonderwijs wenschen, wij daarentegen alleen het vrije onderwijs aannemelijk achten"301).
Op dit fundamenteele punt is Kuyper niet van gedachte veranderd. Op hoogen leeftijd blijft hij op zijn idee, dat de Overheid alleen heeft te zorgen voor materieele universitaire hulpmiddelen en dat zij buiten den geestelijken strijd dient te blijven 302). „De Vrije Universiteit heeft de toekomst", profeteerde Schaepman, maar: „Zoolang de Staat aan het jus promovendi als zijn eigen en uitsluitend recht vasthoudt, is de vrijheid van het H. O. eenvoudig schijn." Twintig jaar later wees hij er echter op, dat de Vrije Universiteit hoofdzakelijk neerkwam op een Hoogere Theologische en Kerkelijke School. „Reuzenkracht wordt besteed en reuzenarbeid wordt gebezigd, maar de Universiteit blijft een begin, dat hoe machtig ook, geen verder toekomst vertoont" 303). , j. Dit was wel mede een gevolg, dat ook op dien datum het jus promovendi
nog ontbrak; daarna kwam verdere uitgroei.
Het is Kuypers verdienste geweest, dat hij althans formeel de vrijmaking van het hooger onderwijs ook in de wet vastlegde. Op 11 Maart 1903 diende hij als minister van Binnenlandsche Zaken zijn ontwerp in tot wijziging van de Hooger Onderwijswet. De strekking van dit ontwerp was, een regeling te geven voor het bijzonder hooger onderwijs, voor het bijzonder voorbereidend hooger onderwijs en voor het technisch hooger onderwijs.
Wat de regeling van de eerste materie betreft: aan bijzondere universiteiten zou de effectus civilis worden toegekend en aan rijksuniversiteiten zouden bijzondere leerstoelen ingesteld kunnen worden. Wat het tweede punt betreft: de bijzondere gymnasia zouden het jus promovendi en recht op subsidie krijgen. Eindelijk, wat aangaat het derde punt, er zou een Technische Hoogeschool worden opgericht en bovendien zou de mogelijkheid worden geopend een Landbouw- en een Handelshoogeschool te vestigen.
Alleen sectarische bekrompenheid heeft niet erkend wat nu iedereen
erkent dat Kuypers ontwerp van zeer verstrekkende beteekenis was, dat
het breed inzicht en een vooruitzienden blik verried. Hier was een man, die het hooger onderwijs door en door kende en die er ook een hartstochtelijke liefde
301) Ons Program, bl. 488, 494, 503, 737.
302) Antirev. Staatkunde, II, bl. 491—492.
w>3) Onze Wachter, 1883, I, bl. 76 en 313; Chronica, III, 1902, bl. 30.



voor had, terwijl hij tevens begreep, welk een beteekenis een goede organisatie van dit onderwijs voor de toekomst van ons volk zou hebben.
Schier al wat links stond in die dagen, had voor deze dingen weinig oog. Men zag, dat de examens van de Vrije Universiteit met die van de RijksUniversiteit en van de gemeentelijke Universiteit van Amsterdam zouden worden gelijkgesteld. Zulk een versterking van positie van het bijzonder hooger onderwijs was velen een doorn in het oog. De debatten, die in beide Kamers werden gehouden, waren dan ook vooral heftig over dit punt. De linkerzijde kon niet uitgepraat komen over „het gebrek aan digniteit eener instelling van hooger onderwijs, wier leeraren vooraf gebonden werden aan een bepaald gedachtenstelsel." Daartegenover stelden leden van de rechterzijde de schaduwzijde van het openbaar hooger onderwijs, terwijl de Overheid er toch ook niets mee te maken had, welk stelsel van onderwijs het volk verlangde.
Heemskerk, Aalberse, Nolens en later in de Eerste Kamer Van der Biesen, richtten zich tegen het rationalistisch karakter van het openbaar hooger onderwijs, dat feitelijk door het liberalisme gemonopoliseerd was 304). De Leidsche hoogleeraar Van der Vlugt, al kon hij de eenzijdigheid der benoemingen niet dan zeer zwak afwijzen, meende dat het eigen karakter van de rijksuniversiteiten deze wel voor eenzijdigheid zouden bewaren. Voor hem was de universiteit niet een instelling „om een vast, afgerond compleet geheel van kennis zooveel mogelijk trouw te bewaren en achtereenvolgens onvervalscht aan de studentengeslachten te leveren neen, veeleer om de leerlingen op te wekken en in te leiden tot zien uit eigen oogen, te varen op eigen kompas." De knappe studenten staan critisch tegenover de professoren en breken volgens hem zoowel de alleenheerschappij van de moderne als van de liberale ideëen.
Lohman, wiens optreden in de Kamer bij de behandeling van Kuypers voorstel, vanwege het vroegere conflict uiteraard met groote belangstelling werd afgewacht, betoogde, dat de rijksuniversiteiten geen bepaalde richtingbehoorden te hebben, dat zij ook geen bepaalde richting hebben, dat zij iets anders zijn dan bijzondere universiteiten, die immers op een dogmatischen grondslag steunen. Dit laatste was nu juist het punt, waarmee de Overheid, naar Kuypers inzicht, niets te maken had. Lohman schreef op 1 November 1904 aan Kuyper, dat de toon in het Voorloopig Verslag op het ontwerp een wending had ondergaan en dat Kuyper het openbaar onderwijs principieel veroordeeld had en zoo de quaestie op geheel ander terrein had overgebracht:
„Ik heb gemeend trouw te moeten blijven aan de stilzwijgende afspraak, zoolang het wetsontwerp niet veranderd was. Mijne aanvankelijke instemming moet wel plaats maken voor bestrijding der beschouwingen, afkomstig van de
) Dit is zoó waar, dat toen Aalberse, die bekend stond als principieele tegenstander van de liberale economie, ofschoon in 1915 als nummer één voor het hoogleeraarschap in de economie aan de Leidsche universiteit voorgedragen door de curatoren, niet werd benoemd. Gevraagd naar da reden van de niet-benoeming door Lohman antwoordde minister Cort van der Linden, dat de voorgedragene niet paste in de liberale sfeer van de toenmalige juridische faculteit. Aldus Mr. Aalberse zelf in De Maasbode van 5 Nov. 1930.



zijde der V. U. Men heeft mij uit den kring der V. U. verbannen, en had daartoe rechtens de bevoegdheid, de macht. Maar van mij kan niet instemming van de motieven, die daartoe geleid hebben, worden verwacht, en ik kan mij niet neerleggen bij de poging, om allen, die zich niet plaatsen op het standpunt thans ingenomen door de Vereeniging voor Hooger Onderwijs op Geref. Grondslag, in te deelen bij de paganisten. Gij meent den Heer te dienen door Uwe opvatting ingang te doen vinden; ik evenzeer door die te bestrijden."
Gewichtig is ook Lohmans brief van 11 Februari 1903, waarin hij het oordeel van zichzelf en zijn vrienden over het ontwerp geeft, omdat daaruit wel zwenking bij hem blijkt:
„Wat aangaat het ontwerp betreffende het H. O., daarover het volgende: met instemming zagen wij in dat ontwerp eene poging om tot meerdere rechtsgelijkheid te komen, niet zoo zeer in zake het H. O. als ten opzichte van hen die zich aanmelden tot het verkrijgen van een graad, waaraan effectus civilis is verbonden. Het is in onze oogen dan ook een goede gedachte onder zekere voorwaarden aan eene eigen, van de overheid geheel onafhankelijke universiteit de bevoegdheid te verleenen zelf te examineeren. Ook werd het voorstel om eenige meerdere rechten te verleenen aan hen die aan de Rijksuniversiteiten als bijzondere leeraren willen optreden ten zeerste toegejuicht. Vermits er onder hen, die met het tegenwoordig onderwijs aan de universiteiten geen genoegen nemen, twee richtingen zijn, de eene die in het stichten van eigen universiteiten, de andere die in het aanvullingsstelsel heil zoekt, kwam het ons billijk voor die beide richtingen op gelijken voet te behandelen. Daar nu aan de bijzondere leeraren aan rijksuniversiteiten gelegenheid zal gegeven worden om gebruik te maken van de collegelokalen van die universiteiten, schijnt het ook billijk aan die eigen inrichtingen een som toe te kennen voor „schoolruimte". In het toestaan van de daarvoor benoodigde gelden zagen wij echter niet den eersten stap om te komen tot finantieele ondersteuning van het „vrije" H. O. naast dat van de rijksuniversiteiten.
Naar de bestaande wetgeving is het H. O. — zoowel ten aanzien der hoogleeraren als dat der studenten — volkomen vrij. Nog meerdere vrijheid zou slechts worden verkregen, indien de bestaande universiteiten tot zelfstandige stichtingen werden gemaakt, zoodat ook bij benoemingen en bij de inwendige inrichting van het onderwijs alle overheidsbemoeiing werd uitgesloten, gesteld ten minste, dat zooiets in onze bestaande maatschappelijke toestanden nog mogelijk ware. Van die uitbreiding der vrijheid is echter in het ontwerp geen sprake. Wel wordt in de toelichting gesproken van het voornemen om de inrichtingen buiten de openbare universiteiten gelden te verleenen, maar het kwam ons voor, dat dit met de vrijheid niets te maken heeft en slechts zou kunnen worden toegestaan, in de veronderstelling dat de rijksuniversiteiten, onderwijs geven moeten in eene bepaalde richting, en dus voor slechts een deel der studeerenden geschikt zijn. Ik meende goed te doen met U van onze zienswijze in deze reeds nu in kennis te stellen, al heeft die met het ontwerp zelf niets uit te staan. Met de verheffing der Polyt. School tot school van H. O. en met de daarvoor voorgestelde regeling konden wij ons wel vereenigen...
Vale! Godebevolen, de Uwe
A. F. de S. Lohman."
Hoedemaker, de andere oud-hoogleeraar der Vrije Universiteit, die met de Doleantie was heengegaan, ofschoon hij in 1883 in zijn „Het anti-revolutionair beginsel en het hooger onderwijs" uitdrukkelijk verklaard had, dat de strijd voor alle vertakkingen van het onderwijs één was, schreef op 11 Juli 1904 aan Kuyper:



„God sterke je en geve je wijsheid! Gij weet mijn standpunt. Ik vind het eene schande, niet dat de particuliere instelling alles zou krijgen, waarop zij recht heeft, maar dat de nationale verloochening, die in de misvorming van de Theologie aan 's Rijks Hoogeschool uitkomt, met conniventie van christenen zou worden geduld... Maar ik heb niet in Gods Raad gezeten."
Troelstra, van der Vlugt, Bos en ook Lohman richtten hun principieele aanvallen op het bijzonder hooger onderwijs, waarbij in het bijzonder over de gebondenheid der hoogleeraren werd gesproken, alsmede over de onmogelijkheid wetenschap te beoefenen als men dogma's aanvaardt en over de noodzakelijkheid, dat studenten naar alle zijden „om voedsel moeten kunnen vragen om hun levensbeschouwing op te bouwen." De „gebondenheid" was een zaak, die met de eigenlijke quaestie, of de Staat moest kiezen tusschen de verschillende richtingen van hooger onderwijs, niets te maken had.
De bijzondere bezwaren — drie faculteiten, geen staatstoezicht op de theologische faculteit, de splitsing des volks, de vrees voor meer universiteiten, de vraag of eigenlijk de effectus civilis niet aan alle universiteiten moest worden ontnomen en een algemeen staatsexamen diende ingesteld, het bezwaar, dat het bijzonder onderwijs nu niet meer volkomen vrij was en tenslotte de quaestie, welke Van Boneval Faure in de Eerste Kamer opperde, of de Staat het civiel effect niet als een ondelegeerbaar souvereiniteitsrecht moest beschouwen, nemen groote gedeelten van de uitvoerige redevoeringen in beide Kamers gehouden, in beslag. Men zag er eenerzijds een gevaar voor polemieken tusschen hoogleeraren in, anderzijds begreep men niet, hoe voorstanders van het bijzonder onderwijs daarnaar konden verlangen.
In redevoeringen, die tot de meesterlijkste behooren, welke Kuyper uitsprak, verdedigde hij de „vrijmaking van het bijzonder hooger onderwijs" als liggende in de lijn der historie, als in het ontwerp op billijke gronden gevorderd en als geëischt door den tegenwoordigen stand in het proces der wetenschap. Tijdens de republiek, zoo betoogde Kuyper, was het hooger onderwijs niet vrij, doch gebonden aan de confessie van den Staat. De Grondwet van 1814 verklaarde het hooger onderwijs tot een voorwerp van aanhoudende zorg van de Regeering, doch naar Kuypers meerling, was van het vrijgeven van het H. O. geen sprake. Evenmin in de Grondwet van 1815. Het organiek Besluit van 1815 stond wel aan een ieder, die zich daartoe geschikt voelde toe, hooger onderwijs te geven, doch beknotte deze vrijheid weer door de clausule, dat zulk onderwijs niet „bij de tijdsberekening der studiën in aanmerking komt." Eerst in 1848 verklaarde de Grondwet het H. O. vrij. Daarna volgde de H. O. wet van 1876; de eisch van studietijd verviel; ieder kon voortaan examen doen, waar hij ook zijn kundigheden had opgedaan; niet alleen personen, doch ook vereenigingen, stichtingen en kerken mochten voortaan H. O. geven. In 1900 werd voorts op initiatief van De Savornin Lohman aan bijzondere gymnasia de bevoegdheid verleend tot diplomeeren onder staatstoezicht. Tot zoover gekomen, dringt de eisch om aan het bijzonder H. O. de noodzakelijke vrijheid te geven door het gelijk te stellen, wat de burgerrechten betreft, met het openbaar H. O.
De toekenning van den effectus civilis, zoo betoogde Kuyper, is een eisch



wijzen, dat de Overheid niet bevoegd is op te treden als rechter tusschen de voorstanders van een ongebonden en die van een gebonden wetenschap. Principieel staan beide richtingen tegenover elkander. De ware liberaliteit eischt, dat de Overheid beide gelijkelijk eerbiedigt.
Wij behoeven de verdere redevoeringen — op een grondfout in Kuypers redeneering over de verhouding van geloof en wetenschap, wees pater Bensdorp — niet te ontleden, noch de behandeling van het wetsontwerp, die in de Tweede Kamer van 17 Februari tot 15 Maart duurde, na te gaan. Van het technisch hooger onderwijs, dat Kuyper met zooveel talent verdedigde, bleef slechts de Technische Hoogeschool te Delft over. Veel later zouden de oprichting achtereenvolgens van de hoogescholen te Wageningen, Rotterdam en Tilburg, alsmede de wettelijke regeling van het hooger handelsonderwijs Kuyper ook op dit punt in het gelijk stellen. Met groote scherpte werd de strijd in beide Kamers gevoerd. De in meerderheid rechtsche Tweede Kamer aanvaardde het ontwerp op 24 Maart rechts tegen links, maar de toen nog in meerderheid linksche Eerste Kamer verwierp het op 14 Juli 306).
Een liberale journalist, die de behandeling van de Hooger Onderwijswet in het parlement meemaakte, erkent:
„Daarmee werd inderdaad iets van principieel rechts karakter gedaan; er werd daarmee een bres geschoten in de politiek van ongelijke houding tegenover openbaar en bijzonder onderwijs, die door alle ministeries in de liberale periode steeds was gevoerd. Het ging hier niet om subsidie maar om een principieel recht: het jus promovendi, het recht om academische titels toe te kennen, van een particuliere universiteit, welke daartoe door de Regeering bevoegd zou worden verklaard.
De strijd over dit ontwerp in de Staten-Generaal liep zuiver tusschen links en rechts en stond, tengevolge van het, in letterlijken zin „academische" karakter van het onderwerp, op een zeer hoog peil, zóó hoog als daarna door het parlement niet weer is bereikt. In de Tweede Kamer waren de hoofdfiguren: Kuyper, Lohman en de Leidsche hoogleeraar van der Vlugt, in de Eerste: Kuyper en de eveneens Leidsche professor Van Boneval Faure ... maar nog vele corypheeën, links en rechts, namen in een der beide Kamers deel aan het debat."
De schrijver vervolgt zijn herinneringen aldus:
„Als redenaar overtrof Kuyper alle anderen. Als zijne kleine, maar stoere gestalte met den eurycephalen kop, waarvan de donkere lokken nog amper
306) Kuypers redevoeringen in zijn Pari. Redev. III, II, bl. 1—187; IV, III, bl. 185—288, 936—960. Bensdorps critiek in zijn Apologetica, A'dam, 1920, II, bl. 194—196. Kuypers zienswijze op de wetenschap verschilt wezenlijk van die der katholieke, zooals duidelijk blijkt uit het tweede deel van zijn Encyclopaedie. Een gereformeerde toelichting daarop geeft J. Ridderbos in Dr Kuyper en de wetenschap, Aalten, 1938. Dat zijn wetenschapsconstructie „wat subjectivistisch" aandoet, is de critiek, die in den vorm beleefd aandoet — Kuyper—Gedenkboek, 1937, bl. 33 — maar haar in het hart treft. Zij hangt samen met Kuypers wijsgeerige richting, welke hier niet besproken wordt, evenmin als zijn theologisch palingenesie-begrip.
Voor de parlementaire behandeling: J. de Beaufort, Vijftig Jaren, II, bl. 27; N. Japikse, Staatk. Gesch. VI, bl. 239; G. Douwes, Staatk. Gesch. bl. 343; L. N. Deckers, Dr Nolens, Utrecht, 1927, bl. 45; H. B. Wiardi Beekman, Troelstra de Ziener, A'dam, 1935, bl. 175; H. Brugmans, Gesch. van Nederland, A'dam, 1938, bl. 69—74.



grijsden en de rustig staande oogen in het gevleesde, gladgeschoren gezicht met den beslisten mond oprees uit den middenzetel achter de ministerstafel, dan stroomde de koffiekamer aanstonds leeg en de vergaderzaal vol. En als dan Kuyper, na een even opheffen van de schouders — het was een gewoontebeweging maar ze maakte den indruk van: Ziezoo, ik ben voor den strijd gereed —, zijn eerste woorden sprak, dan werd het doodstil.
Kuyper had een aangename, melodieuze stem en een zeer gemakkelijke, boeiende en rustig-levende voordracht met heel wat modulatie, die echter,' ook dan wanneer hij meer in vuur geraakte, nooit de grenzen van het aesthetische te buiten ging, ook nooit galmde of daverde. Dat was ook niet noodig, daar zijn articulatie zoo perfect was (hoewel hij zelf eens gezegd heeft, dat hij indertijd een spraakgebrek had gehad), dat hij zonder eenige stemverheffing tot in de verste hoeken van de zaal verstaanbaar was. Zijn gebaren waren niet talrijk, sober en zeer beheerscht, maar nadrukkelijk en welsprekend (een stooten, eenige malen, met den wijsvinger of een knokkel van de vuist op de tafel kwam nogal eens voor en ook soms een herhaling van dat even, de longen als 't ware verruimende, schouderophalen) en er was in zijn heele welsprekendheid, boeiend vooral door den lenigen en bondigen bouw der zinnen en door de oorspronkelijke vondsten in de plastiek der beelden, niet ook maar een zweem van de typische rhetoriek die de „dominees" destijds nog meestal kenmerkte ... hoewel hij zelf toch predikant was geweest.
Niemand in een der beide Kamers kon, als redenaar, met Kuyper worden gelijkgesteld, noch zijn levendige, hartstochtelijke en hem in 't staatsrecht zeker overtreffende bondgenoot de Savornin Lohman — Lohman, die toch om Kuypers leiding uit de Anti-Revolutionaire partij was getreden en door Kuyper feitelijk uit zijn professoraat aan de Vrije Universiteit was gestooten, heeft dezen nochtans zoowel in de Hooger-Onderwijskwestie als in de gansche gestie van het kabinet loyaal gesteund — noch de fijngeleerde tegenstander Van der Vlugt, wiens zuiver gestyleerde en door haar inhoud boeiende redevoeringen vooraf zorgvuldig waren opgesteld en, naar een zijner vroegere studenten mij eens heeft verzekerd, van buiten geleerd, noch de levendige figuur van den kleinen, grijzen, maar strijdbaren professor Van Boneval Faure in de Eerste Kamer.
Kuyper wist hen allen (en nog zoo velen meer) nu eens ernstig, dan weer met beheerschten humor, soms raak, soms ook maar schijnraak, doch steeds zoo, dat het een indruk van meerderheid maakte, zoo te beantwoorden dat hij een, althans rhetorisch, volkomen succes behaalde. En zoozeer kwam men in den lande onder den indruk van Kuypers meerderheid, zoozeer vonden velen dat eigenlijk niemand in de Staten-Generaal Kuyper aan kon, dat plotseling de Staten van Friesland den Groninger mr S. van Houten (den vroegeren minister in het kabinet-Röell) in de Eerste Kamer brachten. Uitsluitend omdat zij van hem verwachtten, dat hij Kuyper kon staan" 307).
Toen de Eerste Kamer het wetsvoorstel verworpen had, geschiedde, wat sinds 1848 nog niet zonder constitutioneele noodzaak gebeurd was en sindsdien ook niet meer gebeurd is. Kuyper adviseerde de Koningin op 19 Juli de ontbinding van de Eerste Kamer. Die ontbinding, zoo lichtte Kuyper veel later nog eens toe, „bedoelde allerminst om de Kroon gelijk te doen krijgen tegenover het Parlement, maar eeniglijk om een Eerste Kamer, wier samenstelling in geen enkel opzicht meer paste op de gesteldheid in de Provinciale Staten, met die Staten in conformiteit te brengen." Japikse oordeelt, dat
30T) C. K. Elout, Kuyper en de antithese in het Alg. Handelsblad, 6 Juli 1938. In zijn jonge jaren had Kuyper last van de keel en liep als Demosthenes met een steen in den mond langs het strand te Katwijk, vertelt Rullmann, Kuyper, bi. 35.



Overal trof men denzelfden toestand aan. Met welk een stuitend-partij dige ongelijkheid benoemd was, bewijst het feit, dat men boven den Moerdijk 539 liberale burgemeesters vond tegen 67 rechtschen. Bij het onderwijs was de toestand insgelijks: van de 124 schoolopzieners bij het lager onderwijs waren er in 1900 niet minder dan 94 liberaal321). Lohman gewaagde terecht van „eeuwenlange overheersching der liberalen" 322).
Schaepman schreef op 29 September 1902 aan Kuyper:
„Amice, Ik wil U eens een vroolijk oogenblik bezorgen. Men schrijft mij uit Leiden: „Toen de Minister Kuyper werd gepolst aangaande den opvolger van Rosenstein en Dr. Boekelman ter sprake kwam, zou de Minister geantwoord hebben, dat een benoeming tot hoogleeraar van een Katholiek onmogelijk was — en zeker aan de eerste universiteit. Als reden werd opgegeven — en wel als eenige — dat er reeds twee Roomsche hoogleeraren waren, te weten: Spronck en ... Bolland. Er zijn toch in ons Bataafsche Atheen ook meezen. Kappeyne hield niet van het soort: de grootste roofvogels in Nederland te zijn ... Meezen."
Dat Kuyper ook op dit terrein billijkheid betrachtte — hij probeerde zelfs katholieken uit het buitenland op onze universitaire katheders geplaatst te krijgen, maar bevorderde evengoed niet-geestverwanten 323) — voelde men in liberalen kring als een hoogst ongepaste vrijmoedigheid en heeft mede bijgedragen tot den ongewoon feilen verkiezingsstrijd in 1905. Deze dreef de meest verscheiden tegenstanders op één hoop met het negatieve doel: „Weg met Kuyper."
Van Schaepman heette het: „II ne tarda pas a devenir l'homme le plus populaire de la Hollande" 324) maar Kuyper behoorde tot de gehaatsten. De woede, waarmee de „moderne" predikanten Kuyper aanvielen, omdat deze het gewaagd had, op 4 December 1903 in de Kamer zelfs Kuenens reputatie als wetenschappelijk man aan te vallen, evenaarde die van een deel der hervormden, die den minister noch de doleantie noch den bond met de katholieken wilden vergeven. De liberalen vergaven hem noch de aantasting van het hooger-onderwijsmonopolie, noch zijn advies tot ontbinding van de Eerste Kamer, waarmee twee van hun machtigste bolwerken vielen. De socialisten waren met de vinnigste gevoelens bezield tegen den man, die de spoorwegstakingen had durven aanduiden als „misdadige woeling" en er krachtige maatregelen tegen had genomen, zoodat Het Volk schreef: „om Dr Kuyper te weren moet desnoods op den duivel worden gestemd" 325).
„De actie van alle linksche partijen bij de verkiezingen van 1905 verkreeg geheel het karakter van een campagne tegen den persoon van den MinisterPresident, erkent ook een liberaal tijdgenoot. Wel bleef de strijd bij de eerste stemming nog onbeslist, al leden de anti's reeds enkele verliezen, maar bij de herstemmingen gaven de sociaal-democraten den doorslag. „De ramp, die Kuyper heet, afwenden van ons volk, dat is de heilige plicht van eiken
321) A. Kuyper, Antirev. Staatk. I, bl. 518—519.
322) Bijdragen, II, bl. 163.
323) Pari. Redev. II, I, bl. 250.
324) P. Verschaeve, La Hollande Politique, p. 18. 32B) Diepenhorst, Dr Kuyper, bl. 23.



Sociaal-democraat" schreef „Het Volk" en inderdaad gaven „zeer vele socialisten om hun haat aan Kuyper te koelen, hun stem aan Vrij-Liberalen."
Maar niet alleen de socialisten stemden op liberalen. Het was „traditie", verklaart een sociaal-democraat, „dat de liberale kiezers van het hoogeland van Groningen zooveel afkeer hadden van de „fienen", dat zij (bij herstemming) eenparig op den socialist overgingen" 326).
Kuyper had „te hard geregeerd. Het Nederlandsche volk houdt in het algemeen niet van opjagen en met sterke vuist regeeren" 327).
In poëzie werd tegen Kuyper strijd gevoerd:
„In naam van de vrijheid moet Kuyper d'r uit,
Die 't volk door zijn drijven verdeelt,
Die Nederland langzaam aan Rome verkoopt,
Voor Paus nu in Nederland speelt,...
Hij heeft het voorgoed bij de natie verbruid
Werpt Kuyper, werpt Kuyper d'r uit."
Hij werd aan het volk voorgesteld als de man, die streed met „dum-dumkogels van minachting, hoogmoed, van zich alleen-christen-noemen en den tegenstander heiden." Men kwam in hoogdravenden toon vertellen, „dat Kuyper het groote gevaar is, Kuyper en de Calvinistische roofvogel, die daar zweeft en loert boven de velden van Holland, boven de openbare school, boven de staatsbetrekkingen, boven Hoogeschool en Rechtszaal, boven heel ons volksleven" 328).
Opvallend is de felle vreugde, die ook uit maconnieken kring opklonk, toen Kuyper was gevallen: de maconnerie bleek geheel vereenzelvigd met de linkerzijde en haar pers zag tegen de scherpste disqualificaties van den antirevolutionairen staatsman niet op, o. a. vanwege zijn wet op het Hooger Onderwijs en zijn maatregelen tegen de spoorwegstaking
„Zooals het toen toeging, zoo voert geen politieke partij, die zichzelve eert, den strijd om de macht. Alleen in 1853, toen de jacht op Thorbecke ging, liet heugenis van zulk een bittere felheid. Niets ontzag, aan niets stoorde men zich meer. Elk wapen heette goed, zoo 't maar wondde. Wat eerst volksdrift scheen, sloeg eer de dag der beslissing kwam, in volkswoede over, en onder de jongeren vooral klom, na de zegepraal, de woede tot politieke razernij. Zelfs op de Hochstrasse te Keulen werd ik door een „vaderlandsch gezelschap" publiek nagejouwd. En voor het behalen van zulk een smadelijke overwinning, had de deftigste oud-liberaal zich dan verbroederd met den hartstochtelijken socialist" 330).
326) Schaper, Een halve eeuw van strijd, II, bl. 298.
32T) Schaper, bl. 205. .
328) D. Hans, De man der kleine luyden, R'dam, z. j. 3e dr., bl. 27. De Nemesis der geschiedenis wil, dat dezelfde schrijver, dertig jaar later, een der groote verdedigers is van Kuypers opvolger, den heer Colijn.
32t>) Ind. Mag. Tijdschrift, 1901—1902, bl. 433 vlgd., 1902—1903, bl. 447, 483; 1905— 1906, bl. 44, 46; 88, 144. ttt
330) A. Kuyper, Wij, Calvinisten, 1909, bl. 3—4. N. Japikse, Staatk. Gesch. VI, bl. 274; De Beaufort, Vijftig Jaren, II, bl. 61—62. „Een strijd, met zeldzamen hartstocht en bitterheid en alle middelen, ook zeer onwaardige, gevoerd; die van zakelijk fel persoonlijk en een stormloop werd tegen het Ministerie, en vooral tegen zijn eminent hoofd, met het doel het omver te werpen, zonder zich rekening te geven van de vérstrekkende gevolgen", aldus G. Douwes, Staatk. Gesch., bl. 392.



Zoo heeft de linkerzijde den man bestreden, dien Schaepman had aangeduid als „een Staatsman van hooger orde" 33*) en dien Lohman in 1908 aanduidde als „de merkwaardigste persoon, die na Thorbecke zich hier te lande op politiek terrein heeft bewogen". Men heeft ook durven spreken van Kuypers „totaal onvruchtbaar ministerieel leven". Maar Lohman aarzelde niet van zijn ouden vriend te getuigen: „dit althans staat vast, al is zelfs dit geloochend, — dat zelden een minister een zóóveel omvattende werkkracht heeft ten toon gespreid als deze Premier... Geen minister heeft op sociaal gebied ooit zooveel arbeid gepresteerd" 332).
Het aantal zetels, waarop het ministerie-Kuyper in de Tweede Kamer steunde, werd tot 48 teruggebracht. De beslissende nederlaag ontstond doordat één antirevolutionair, A. Staalman, ging rebelleeren en een groep der christelijk-historischen, onder leiding van Ds Wagenaar, zich afscheidde. Dit kostte aan de coalitie vijf zetels, ofschoon bij eerste stemming, op 16 Juni 1905, de rechterzijde 332.763 en de linkerzijde 283.907 stemmen op zich vereenigde. Het districtenstelsel speelde hier ook parten 333). Op 17 Augustus trad minister Kuyper af; nooit zou hij meer christelijk wraak kunnen nemen over de geleden nederlaag, een teleurstelling, die hem lang heeft gedrukt en die de latere verwijdering van Heemskerk, toen deze in 1908 als formateur optrad, psychologisch zoo licht verklaart.
Zijn vrienden namen de nederlaag christelijk op. J. van Alphen schreef op 29 Juni uit Hengelo:
„Wat zal ik tot U spreken? Het christen volk van Nederland zal hebben te zeggen: de Heer heeft gegeven, de Heere heeft genomen, de naam des Heeren zij geloofd. Voor U zal het wellicht niet zoo gemakkelijk zijn, U al aanstonds met Uw volle gemoed tehuis te vinden in Uw nieuwen toestand, die door de herstemmingen van gisteren ontstond. Met glorie, door al de moeilijkheden U deze vier jaren doorgeworsteld, veel gearbeid en veel arbeid ten nutte van het volk van Nederland voorbereid en nu door de meerderheid van het kiezersvolk niet meer begeerd."
„Ik kan er niet anders van zeggen", schreef Bavinck op denzelfden dag, „dan dat de wegen des Heeren hooger zijn dan onze wegen. Juist op het oogenblik, dat alles zoo schoon scheen en er zooveel goeds en groots te doen viel van den post te worden afgeroepen, dat valt hard. En het komt bij ons eerst weer tot rust, als we gelooven, dat God ons niet noodig heeft en dat Hij toch Zijn raad volbrengt. Van harte hoop ik, dat de Heer U sterken en schragen zal" ...
Lohman liet op 29 Juni weten:
„Amice, De uitslag der verkiezingen is, ook voor U persoonlijk, teleurstellend, al zal ze U wel evenmin als mij hebben verrast. Het schijnt alsof, zoodra de zaak der volksopvoeding geregeld is, onze God een anti-revolutionair Kabinet niet meer verlangt. Zijn wil is goed. Het zal voor U een blijvende voldoening zijn, de instandhouding der christelijke volksschool krachtig te hebben bevorderd. Moge zij niet onder den ontvangen zegen te gronde gaan ... Hebt gij de verkiezingsartikelen van de Nederlander gevolgd? Zij zijn zoo goed als uitsluitend het werk van de Geer. Zulke menschen houdt men er buiten! Ik weet,
331) Chronica, III, bl. 21.
332) Bijdragen, I, bl. 25—26, 36.
333) A. Kuyper, Starrentritsen, bl. 44; P. Verschaeve, La Hollande Politique, p. 345.



dat het Uwe schuld niet is. Maar is het, ook voor ons partijwezen, niet kenschetsend ?
De Uwe A. L.
Vale! de Heer verleene U wijsheid."
Ook Dr J. Th. de Visser was sterk onder den indruk en klaagde d.d. 20 Juni uit Amsterdam:
„Arm Vaderland! En wat het meest grieft is, dat zoovele leden van mijne Kerk storm loopen voor de liberalen, alsof zij voor haar iets van hen hebben te hopen. Zij weten niet wat zij doen. Zoo gaarne had ik U en de andere Ministers aan het bewind zien blijven! Maar ik was er, de laatste weken bijna avond aan avond sprekende en zoo de geesten proevende, wel bang voor. Een letterlijk boosaardige daemonische macht was als het ware losgebroken, die in het Godsbestuur tijdelijk overmacht is geworden. Doch wij vertsagen niet en blijven werken en hopen, dat straks weder de door U zoo geniaal verdedigde beginselen zegevieren."
„Het was mij een behoefte" schreef Kuyper op 4 Augustus aan Lohman, ,,U bij het einde van mijne ministerieele carrière eens hartelijk dank te zeggen voor de broederlijke wijze waarop gij deze vier jaren het Kabinet op alle manier gesteund hebt, en waardoor veel mogelijk is geworden, dat anders mis zou zijn geloopen. Ik heb dit op hoogen prijs gesteld en dank er U hartelijk voor."
Lohman antwoordde op 13 Augustus:
... „De rust zal U goed doen, al is dan ook de wijze waarop U die opgedrongen wordt uiterst onaangenaam, ja grievend. Gij kunt toch met satisfactie op de jongste periode terugzien. Wat mijne medewerking aangaat, ik heb die steeds met genoegen verleend. Hoe teleurstellend voor mij het vroeger voorgevallene moge geweest zijn, in geen geval mocht ons land, mocht onze partij daar meer dan onvermijdelijk was onder lijden. Ik was, bij Uw optreden, overtuigd, dat zoodra gij zelf aan het roer stondt, eenige dingen anders door U zouden worden ingezien dan vroeger en dat gij U omtrent mijne inzichten een onjuiste voorstelling hadt gemaakt. Daarom kon ik mijn medewerking toezeggen. Maar gij hebt mij die ook gemakkelijk gemaakt: gij hebt in mijn oogen, U meer dan eens zelf overtroffen. Te veel zijt gij soms ingegaan op de discussies, die van de overzijde werden uitgelokt en die m. i. met politieke bedoelingen werden uitgelokt. Men kan U niet beschuldigen van iets ten nadeele van de vrijheid op geestelijk gebied te hebben gedaan, maar men heeft de menschen opgehitst, niet om hetgeen gij deedt, maar om hetgeen gij geloofdet en beleedt. Ons liberalisme is au fond niets anders dan modernisme. Het heeft de ware vrijheid nooit geleerd, laat staan liefgehad. Dat zal nog wel lang zoo blijven. En dat „de Banier", Hoedemaker en tuttiquanti steeds U in hun binnenste ongezind zijn, wat is het anders dan bekrompen kerkisme, waarvan het antikerkisme of modernisme gaarne gebruik maakt? Intusschen zal uw vierjarig verblijf aan het Departement niet vruchteloos blijken te zijn geweest. Gij hebt tijd om sommige dingen nader te beschouwen; op enkele punten was en ben ik het met U niet eens, maar ik hoop en acht de mogelijkheid niet uitgesloten, dat gij Uwe taak weer opvatten kunt. De wijze waarop tegen U persoonlijk is te velde getrokken is eenvoudig beneden critiek, maar zij past geheel in onze staatkundige ontwikkeling en in onze helaas nationale bekrompenheid. Van harte hoop ik, dat de rust en het verblijf in het buitenland U in staat zullen stellen het vele grievende, dat U is aangedaan te vergeten. Geloof mij. Steeds de Uwe A. L."
„Wat zal ik zeggen?" vroeg W. Hovy op 29 Juni, „de Heere regeert en zal zijn welbehagen doen... Ik zie niets dan verwarring voor de naaste toekomst en benijd de mannen niet, die nu eens zullen moeten toonen wat zij kunnen!!"



aan 368). In den aanvang van den oorlog raakte Leclerq zijn familie kwijt. Hij richtte zich uit Brussel tot Kuyper, die met succes stappen deed bij den Duitschen gezant 369). In dien donkeren tijd hielp Kuyper ook Kardinaal Mercier, zooals blijkt uit een brief van den Duitschen gezant te Den Haag, die op Kuypers verzoek een speciaal schrijven had meegegeven aan den afgezant „Seiner Eminenz des Kardinals Mercier... sodass ich hoffen darf, dass Reise und Aufname der Wünschen des Kardinals entsprechend von statten gehen werden" 37°).
De verhouding tusschen Kuyper en Beernaert teekent dit briefje van den laatste, gedateerd 16 Febr. 1908:
„Mon cher Collègue, Je viens vous gronder! Vous m'avez formellement et devant temoins — chose aggravante chez vous! — promis de venir nous demander a diner a votre première excursion a Bruxelles. Le voici que les journaux m'annoncent votre présence ici, sans que vous ayez donné signe de vie. Vous serez pardonné si vous venez diner avec nous Mardi 25 fevrier a 7Có'. Vous rencontrerez quelques convives intéressants."
De Belgische staatsman bezwoer hem op 8 Augustus van dat jaar de actieve politiek niet te verlaten...
"II ^ a étonné en m apprenant que vous n'êtes pas décidé a rentrer actuellement a la Chambre. Permettez moi de vous dire que vos amis du dehors s'en étonneront, mieux vaut toujours être dedans que dehors; quand on a votre grande situation il ne faut pas d'intérims trop prolongés. Notre oeuvre Hollando-Belge qui, elle aussi, peut compter sur vous, m'amènera assez prochainement a la Haye et me parait en bonne voie. Avez vous remarqué les développements prodigieux des relations d'affaires de nos deux pays?"
Eenige jaren later zou een ander vreemdeling constateeren: „Chose étonnante, le chef de partie n'aima jamais le milieu parlementaire. II semblait qu il avait peine a se faire a cette atmosphère" 371).
Een bijzondere band bond Kuyper met Leuven wegens het hem geschonken eeredoctoraat. Op 11 April 1909 schreef J. v. d. Heuvel hem als deken der faculteit:
„Mon cher Ministre,
Au mois de Mai prochain 1'université de Louvain célèbre le 75e ajniversaire de son rétablissement en 1834. A cette occasion et afin de pouvoir rendre un hommage public et reconnaissant aux services que vous avez rendus aux sciences politiques et sociales, la Faculté de droit a décidé de proposer au Recteur, si vous y agréez, de vous conférer le titre honorifique de Docteur en Droit °u dans le cas oü vous le préféreriez — celui de Docteur en sciences politiques et sociales de 1'Université de Louvain." ...
) Brieven van Mgr. Hebbelynck aan K. van 24 Dec. 1906, van 7 Jan. 1907 enz. Kuyper contracteerde met De Wit op 2 Juni 1907. Hij zou 8 francs ontvangen voor elk exemplaar boven 300 verkochte deelen. „Autour de 1'ancienne mer du Monde", verscheen te Brussel, 1910—1911.
„ , BvrieVe"i^an "*• Leclerq aan Kuyper, één ongedateerd, één van 14 en één van oü Uctober, 1914.
3T0) Gezant Rosen aan K, 16 Oct. 1915.
3T1) P. Verschaeve, La Hollande Politique, p. 66.
Kasteel



Het doctoraat werd aanvaard. J. van den Heuvel schreef op 20 Mei uit Gent:
„Cher Ministre,
„Nous avons été trés heureux de votre gracieuse acception et a la séance solemnelle académique du 10 Mai votre nom a été proclamé et accueilli par des applaudissement unanimes et particulièrement chaleureux.
Nous avons beaucoup regretté que vous ne puissiez par votre présence rehausser 1'éclat de nos fêtes.
Veuillez nous excuser si nous n'avons pu encore vous adresser le Diplome qui vous revient. Mais le graveur a été trés occupé et la préparation de nos fêtes est fort en retard."
De academische overheid te Leuven heeft geen ondankbare gehad. Het blijkt, behalve uit het feit, dat Kuyper op 8 Febr. 1919 het eere-lidmaatschap van het comité „Leuvensch Boekenfonds" aanvaardde, ook uit dezen brief van Mgr. Ladeuze, geschreven uit Leuven op 8 Nov. 1914 en blijkbaar antwoordend op een tot hem gerichte uitnoodiging naar Nederland te komen.
„Monsieur le Docteur,
Permettez moi en ces jours troublés, de saluer Votre Excellence par le titre qui le rattache de plus prés a 1'Université de Louvain. Je ne saurais Vous exprimer, comme je la sens, ma gratitude pour 1'intérêt que vous daignez porter a notre institution si éprouvée. Combien je regrette de ne pas pouvoir répondre a une si bienveillante proposition. M. le professeur Dr Noyons vous expliquera 1'impossibilité matérielle et morale oü nous nous trouvons d'émigrer temporairement en pays étranger. Force m'a éte de répondre aussi négativement a 1'invitation dont 1'université de Cambridge nous a honorés ... J'ai appris avec plaisir que certains de nos maitres sont a Utrecht. Sans pouvoir leur donner a eux non plus aucune délégation, je serai trés heureux de savoir qu ils s'occupent de nos étudiants réfugiés en Hollande et qu'ils profitent de ces tristes circonstances pour resserrer les liens qui nous unissent aux universites hollandaises. Veuillez agréer, Monsieur le Ministre, 1'assurance de ma consi-
dération la plus distinguée. T ,
P. Ladeuze,
Rector Univ. Lovan."
Geheel België had zijn belangstelling: de Vlamingen wisten dat.
„Dr Kuyper heeft meegeleefd met de Vlamingen, in meer dan één moeilijk oogenblik. En dat hij als Minister zich persoonlijk door de heer Meert heeft laten inlichten omtrent hun lijden en strijden, bereid maar niet bij machte krachtiger steun te verleenen, dat wordt door de Vlamingen nooit vergeten 372).
De Walen wisten het ook. Toen E. Hubert, hoogleeraar te Luik, zijn werk over de politieke betrekkingen tusschen Nederland en België in de 17e eeuw gereed had, schreef hij op 23 Nov. 1907 aan Kuyper:
„Vous y trouverez des jugements parfois sévères sur la politique suivie par les gouvernements hollandais au XVIIe Siecle a 1 egard des catholiques. Je connais suffissamment votre hauteur d'esprit pour savoir qu'un travail scientifiquement congu et objectivement présenté, ne pourrait causer chez vous aucun froissement. Je connais notamment par la déclaration que j'ai entendue de votre bouche les sentiments pacifiques et bienvaillants qui vous animent en matière de relations avec la Belgique. Veuillez croire que je nourris des senti-
372) Gedenkboek 1907, bl. 382.



ments identiques a 1'égard de votre pays. Si j'ai écrit, ce que je crois Ia vérité respectant ainsi scrupuleusement les droits de Phistoire, je n'ai jamais eu la pensee dy chercher des prétextes d'hostilité ou d'antipathie. Le passé est mort, ïl convient d'en déterminer les faits aussi exactement que possible mais il serait insensé et criminel d'en tirer des déductions facheuches pour les apphquer au temps présent."
Kuypers betrekkingen met België mogen inderdaad opvallend heeten voor den protestantschen „Hollander". Op 14 Juni 1906 bezocht hij voor het laatst Komng Leopold II. Zijn eenig gebrek was Duitschland, schreef de „Libre Belgique" op 13 November 1920 na Kuypers dood. Maar Kuyper is een der groote bevorderaars geweest van de pas veel later ingezette, officieele toenadering tusschen beide landen.
§ 3. Duitschland, Engeland, Frankrijk.
Kuyper had inderdaad een „grenzelooze sympathie" voor Duitschland 373). Daardoor wekte hij ook in eigen kring verzet, toen hij in den wereldoorlog fel pro-Duitsch schreef 374). „Ik was van de eerste minuut af Duitschgezind", verklaarde hij openhartig in een interview aan het Hongaarsche blad „Alkotmany op 21 April 1916. Niet, dat hij de gevaren der Duitsche stroomingen niet onderkende. Het staatsabsolutisme, dat dreigde uit een deel der Duitsche wijsbegeerte heeft hij reeds aangewezen in zijn rectoraatsrede van 1892 375). Twintig jaar daarvoor waarschuwde hij tegen „het Caesarisme, tot dusver nog op onze Oostergrenzen bezworen" 3 7 6). Hij zag zeer goed het wezen van den Kulturkampf 377). Maar „de streng-systematische levenswijze, het in de ziel gesmede harnas dwingt ons, tot Duitschlands krachtpraestaties met bewondering op te zien" 378). Kracht imponeerde den krachtmensch Kuyper en zijn heele aard was wel geschikt, bewondering te gevoelen voor een romantische figuur als Wilhelm II, met wien hij ook na diens val in betrekking bleef. Na dertig jaar treft Kuypers typeering: „De Keizer van Duitschland is een te impulsief karakter om gemakkelijk in een vast beeld gegrepen te worden" 379). Maar hij had zijn studenten toch wel verteld: „Het zou niet verkeerd zijn geweest, als de keizer van Duitschland wat later tot den troon gekomen was. Ook hij toch is in zijn eersten aanloop wel wat verloopen 380). Nog op 13 Februari 1917 zond Wilhelm zijn portret met Lutherbeeltenis aan Kuyper. De ij delheid der wereld zal Kuyper nooit beter beseft
3741 £ T> Kullmann, A. Kuyper, 1928, bl. 323.
■, J H. Koffyberg, Gij Calvinisten, A'dam, 1915; id. „Opruiing"? A'dam, 1915; ld De internationale strekking van het Calvinisme, 1916. A. S. de Leeuw, Nederland m de wereldpolitiek, bl. 44.
378\ S8 V®rflauwinS der grenzen, A'dam 1892, bl. 36. kj ^ Calvinisme, oorsprong en waarborg onze const. vrijheden, A'dam, 1874,
377) Ons Program, bl. 130.
ï?e P°sitie van Nederland, Kampen, 1917, bl. 9.
) Om de oude wereldzee, I, bl. 18.
38°) Dictaten Dogmatiek, V, bl. 276.



hebben, dan toen hij op 3 Juni 1919 uit Amerongen dit briefje van graaf Bentinck ontving:
„Zijne Majesteit de Keizer heeft mij opgedragen Uwe Excellentie nevensgaande te doen toekomen, zijnde een blok van den 4000sten boom door Zijne Majesteit alhier gezaagd."
Opvallend is, hoe Kuyper met profetischen blik de mogelijkheid voorzag van hetgeen óók in Duitschland werkelijkheid werd. Hij opperde in 1917 de vrees: „of de groote wereldoorlog van 1914 in zijn gevolgen niet tot een uitbarsting van algemeene ontevredenheid en hierdoor tot zeer ernstige sociale onlusten zou kunnen leiden."
„Liep dit zoo, dan zou uiteraard de aanmerkelijke wijziging, die alsdan opnieuw te wachten stond, slechts één enkel doel beoogen, om n.1. den volksinvloed van de meest talrijkste klasse onder de kiezers nogmaals aanzienlijk uit te breiden. Vanzelf zou ook een andere afloop van zulk een woeling zich denken laten. Er kon opnieuw een Napoleontische figuur komen opdagen, die 't zij nu heel Europa, 't zij voor elk land afzonderlijk, met ingrijpend geweld de van beneden afkomende revolutionaire actie neersloeg, en een meer dictatoriale inrichting aan het staatsleven gaf. Van wat in zulk geval met de Grondwet zou staan te gebeuren, valt niets te voorspellen, ook al blijft de Napoleontische periode steeds analogie profeteeren" !81).
Wijsgeerigen invloed heeft Kuyper van Duitschland zeker ondergaan, zooals zijn Encyclopaedie bewijst. Daartegenover staat, dat hij zich met kracht heeft geweerd tegen den Duitschen theologischen import. „Vooral werd hij niet moede tegen Schleiermacher te waarschuwen. Hij toonde zich doodsbenauwd, wanneer hij slechts vermoedde, dat iets van het Schleiermacherianisme de Gereformeerde theologische wereld zou insluipen" 382). Geestelijk voelde hij zich vreemd aan het land van Luther en vandaar wellicht, dat hij, ofschoon meermalen uitgenoodigd, in Duitschland niet veel het woord voerde. Heel de ontwikkeling ginds was een andere dan die zijn calvinistisch ideaal was.
Hij doorzag zeer goed den Duitschen invloed op het voor-oorlogsche Engeland. „German thought, German science, German education ruled all Europe and took the lead in every department of science ... put its stamp upon the next period of our human culture" 38 3). Maar in deze cultuur ontwaarde hij een pantheistisch streven, waaruit hij ook „de machtige idé van het Caesarisme" zag opkomen 384). Het Duitsche volk leek hem voor het ondergaan van zulk streven geschikt: „gewoon onder voogdij van hoogerhand te staan, en elke verwachting van zijn lot als gift uit de hand der Overheid te ontvangen" 385).
381) A. Kuyper, Antirev. Staatk. II, bl. 97—98. , _ .
382) V. Hepp, De dogmatische beteekenis van Dr A. Kuyper, Vox Theologica, 7e jrg.
no. 4, April 1936, bl. 93. . . iaQO ,,
383) A. Kuyper, The antithesis between symbolism and revelation, 1899, p. ia.
384) A. Kuyper, De Vleeschwording des Woords, Amsterdam, 1887, bl. 228.
385) A. Kuyper, Handenarbeid, 1889, bl. 30.



In zijn jonge jaren was Kuyper een bewonderaar van Engeland Van zijn vader die Engelsche tractaatjes vertaalde, zal hij spoedig Engelsch hebben geleerd. „Geen vrijer land dan Groot-Brittanje". Engeland was voor hem „nog steeds de leidsvrouw in den strijd tegen geloofsvervolging en staatkundige dwing andT en de revolutie van Willem III was „een daad van practische noodzakelijkheid 386). Het is duidelijk, dat hij in deze geschiedbeschouwing den invloed van Burke onderging, zooals hij in den aanvang ook met Gladstone sympathiseerde 38 7). De Boere»oorlog%af een knak aan zijn sympathie voor Engeland, ofschoon hij nog in de Planciusrede verklaarde: „Stond ook mij de keus tuschen nabootsing van Fransche zeden of invoering van Engelschen levenstrant, ook ik persoonlijk verkoos zeer verre Engeland mij ten
voorbeeld" 3 8 8); en zelfs nog in 1900; ^ gegn Hollander was> ZQU ik
Engelschman willen zijn" 389). Toch had hy de Engelsche politiek in j De
Standaard van 4 Mei 1877 fel bestreden en aan haar mede het slagen van den Belgischen opstand verweten.
Had hij in de Planciusrede nog gewaagd van de mogelijkheid van een overwe diging van ons land „van Duitsche zijde", tijdens den oorlog verklaarde hij: „De liefde van ons volk heeft Engeland nooit bezeten" 390) en hij was bevreesd voor iedere versterking van Engelands positie, omdat hij nu eenmaal overtuigd was: „in Engeland wordt alle internationale politiek steeds door het economisch belang beheerscht" ^i). Dit en het feit dat de Engelschman geen „born philosopher" was 392) en onder de „magische bekoring van het Imperialisme was geraakt, 3 9 4) deed hem zich afwenden van Engeland.
Herwis de Nederlander Kuyper, die ook zijn oordeel gaf over de geweldige constitutioneele crisis, die Engeland in de periode 1907—1911 doormaakte en die haar hoogtepunt bereikte, toen Asquith van den jongen koning George V de toezegging kreeg, dat het Hoogerhuis zou worden omgezet — daar was de benoeming van tenminste 500 nieuwe peers voor noodig — als de liberale partij wederom de overwinning zou behalen bij de verkiezingen, die na Asquith s aftreden in Februari 1910 noodig waren geworden 39 5)
E. J. Dillon, de hoofdredacteur van de „Daily Telegraph", vroeg Kuyper op 20 Maart 1911 om uiteen te zetten: „what weight you, with your knowedge of our history, attribute to the Upper Chamber in our constitutional system; what functions it should discharge in the machinery of legislation,
heden ^87^1 UblP814 ^32^ ^a'v'n'sme' oorsprong en waarborg onzer constitutioneele vrij-
the French Revolution, Londen, 1912, p. 28. A. Kuyper, aAt16?,1913' bL 399: id" 0ns Program, bl. 367, 638 v.v.
389 KuyPer> Planciusrede, 1884, bl. 21.
39<n £Uyper' ge Cri?is in Z- Afrika, 1900, bl. 47; Ons Program, bl. 949 v.v. iml » £uyPer> De Positie van Nederland, 1917, bl. 9, 15.
, ) A. Kuyper, Varia Americana, 1899, bl. 190.
^92) A. Kuyper, The antithesis, l.c.p. 16.
R *Lt™KUyP-er' De cri®is in ,z- Afrika, bl. 48. Hij wees ook op den invloed van 395* Z1Jn oratle Evolutie, A'dam, 1899, bl. 9.
fiiQf i/Vk 8 ^°us®of Lords was asked in the end to commit suicide under the treat , b y F li? Asquith would create five hundred peers to swamp the House " schrijft Maisie Ward, The Wilfrid Wards, II, London, 1937, p. 405 '



„Nog altijd een volk zooals er geen tweede is, maar waarin het goud van zijn oorspronkelijken adel verdonkerd werd, zoodat „al wat er geniaals in deze machtige geesten — Spinoza, Marx, Heine — blonk, niet was uit den wortel van Israël, maar uit den geest der volken om hen heen." Toch blijven de Joden voor hem staan „als volk met een eigen nationaal besef" 437) en dit besef beïnvloedt hen sterker in streken, waar zij talrijker zijn. Daarom onderscheidt Kuyper scherp tusschen het Jodenvraagstuk in het Westen en in het Oosten438). Hij wijst daarbij op Roemenië, waar het rasbesef, het „nationaal gevoel", in gisting raakt en schrijft het anti-semitisme daar meer aan angst dan aan vijandschap toe, angst voor de financieel sterkere positie der Joden. Toch ging voor hem de Roemeensche regeering allerminst vrij uit. Kuyper wilde, dat men daar aan de Joden een plaats op Staatsdomeinen had gegeven 439). Ook voor Rusland bepleitte hij een eigen landstreek met eigen juridischen status voor de Joden 44°). Zelfs in West-Europa leek het opgaan der Joden in andere volkeren hem volstrekt onaannemelijk, omdat voor hem de wortel van hun nationale beteekenis ligt in „wat de machtigste factor in het leven der volken is en blijven zal, de religie" 441). Anti-Judaisme bestrijdt Kuyper, burgerlijke gelijkstelling in alle landen van het Oosten schijnt hem „met één slag" ook niet door te voeren. Zijn oplossing is een Joodsche Volksstaat. Dit schijnt hem te verwerkelijken, „omdat bij geen natie het opeengehoopte kapitaal en het proletariaat sterker is dan bij de Joden en in het Oosten" 442).
In den grond ziet men geen verschil tusschen de eerste en de laatste beschouwingen, die Kuyper aan het Jodenvraagstuk wijdde. In beide gevallen heeft men hem die beschouwingen zeer euvel geduid. Toch moet men rechtvaardigheidshalve in het oog houden, dat de emancipatie der Joden snel was gegaan. Kuyper meent wel, dat de afkeer tegen de Joden minder erg was in protestantsche dan in katholieke kringen, maar dit schijnt ons onhoudbaar 443). De termen, waarin Burke, een van zijn geliefde auteurs, zich over de Joden uitlaat, klinken allesbehalve sympathiek: Joden, woekeraars en schrapers zijn voor Burke identiek, terwijl ook Gladstone^in den aanvang „fought steadily against the admission of Jews to parliament" 444).
" Hoe de toestand in ons land bij Kuypers geboorte was, bewijst het nuchtere feit, dat nog in 1834 Joden geen lid konden worden van de Amsterdamsche clubs, noch ambtenaren bij gemeentelijke- en rijksinstellingen en dat Joodsche kinderen niet op de scholen van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen mochten. Van den anderen kant moet men niet vergeten, dat in West-Indië de
437) T. a. p. bl. 297.
438) T. a. p. bl. 298 v.v.
43t>) Bl. 303, 305, 306, 308.
440) T. a. p. bl. 310.
441) T. a. p. bl. 317, 318.
4«) T. a. p. bl. 323.
mi! E aBurke, Reflections on the Prench Revolution, p. 46 en 52; John Morley, Life of W. E. Gladstone, London, 1912, I, p. 79; hjj veranderde later van gedachte, lx. p. 278 ss. en II, p. 328. Vgl. Schaepman in „De Tijd" van 10 Jan. 1881, en in Roomsch Recht tegen Protestantsch Verweer, Utrecht, 1892, bl. 19.



„Het feit, dat het door mij bedoelde opstel (in Om de oude wereldzee) in vele Joodsche kringen, vooral onder intellectueelen, laat ik het U eerlijk mogen zeggen, een diep grievenden indruk gemaakt heeft, zich velen daarin teruggezet voelden, mag mij niet weerhouden minder prijs te stellen op het oordeel van den eenigen Christengeleerde in ons land, die over dit onderwerp studie gemaakt heeft, indien ik de objectiviteit van het door mij te schrijven opstel wil trachten te verhoogen."
Deze schrijver heeft tenminste begrepen, dat Kuyper meer dan menig ander in de negentiende eeuw in ons land kennis over de Joden hielp verbreiden. Een feit is overigens, dat hij in 1881 in zijn dagblad de ruwe aanvallen op de Joden-wijken in Oostelijk Europa brandmerkte als „een schandvlek voor Christen-natiën". Daarnaast echter aanvaardde Kuyper een naar zijn meening volkomen gerechtvaardigden strijd èn tegen het in zijn dagen zeker vrij machtige Joodsche element in ons politieke leven, èn tegen de onderdrukking van schamele armen door „rijke Joodsche woekeraars , die men elders kende 455). Nog op zijn ouden dag constateerde hij, dat „in lange jaren schier geheel onze pers in Joodsche handen was", zooals hij ook in 1879 had gedaan 456).
Wil men zulk een uiting begrijpen, dan bedenke men ook, hoe sommige Joodsche journalisten optraden tegen Kuyper: „Doch waar de o zoo lieflijke en verdraagzame verkondigers van onverschillig welke orthodoxie zich vermeten de hand naar den staatsteugel uit te strekken, daar voegt een onbewimpeld en krachtig grondwettelijk verzet. Verzet, met het woord, zoo 't kan, en zoolang het kan, met de daad zoo het moet." „Het artikel, waaruit dit is aangehaald," schreef Kuyper, „was onderteekend door den heer Mr J. A. Levy. Sapienti sat!" 457). Het was dezelfde Levy, die in 1905 Nederland opriep tegen „Het clericale gevaar" en „Het goed recht der vrijzinnige samenwerking" bepleitte, terwijl tijdens de doleantie het liberale „Handelsblad , mede onder leiding van Mr. Polak, de doleerenden zeer fel bestreed.
Tegenover dit politieke fanatisme staat het feit, dat Kuyper als practisch staatsman, zooals ook van Joodsche zijde is erkend, ,zelfs geen schijn van poging heeft gedaan, om den Joodschen staatsburgers in iets te kort te doen; dat hij geen vinger heeft uitgestoken, om de Joden in hun rechten te beknotten, in hun ontwikkeling te belemmeren" 458).
In zijn grootsche antithetische visie zag Kuyper niet slechts theoretisch in het Jodendom naast den Islam een bondgenoot tegen het heidendom: „van slapende eenheid van het Monotheïsme in zijn drievoudigen openbaringsvorm," dorst hij gewagen. 459) Hij zelf beleed deze visie van den aanvang af ook voor de practische staatkunde, in zoover hij de Joden uitdrukkelijk rangschikte „onder het Europeesche element" 460).
455) A. Kuyper, Starrenflonkering, 1932, bl. 308.
45e) A. Kuyper, Antirevolutionaire Staatkunde, I, bl. 583; Ons Program, bl. duy. 457) A. Kuyper, Planciusrede, 1884, Voorrede; Het artikel was gepubliceerd in de Amsterdammer van 28 Febr. 1884.
«8) Nieuw Israëlietisch Weekblad, 73e jrg. no. 26, 29 Oct. 1937.
459) a. Kuyper, Om de oude Wereldzee, I, bl. 17.
460) A Kuyper, Kameradviezen, 20 Nov. 1896, bl. 82—83. Men vergelijke hiermee Tal, t. a.'pl. bl. 118—119.



Als Christen stond hij tegenover „het Rabbinistische wezen" in het Jodendom en moest hij zich keeren tegen de liberaal-protestantsche propaganda, die het wezenlijk onderscheid tusschen Jodendom en Christendom wilde wegvagen 46 2).
In zijn visie was het zoo, dat in Judaïsme en Mohammedanisme Sem nog altoos de machtige hand tegen de kinderen Japhets opheft 462). „Het belieft den Heere nu eenmaal nog altoos aan Joden den machtigen schat van goud en goed op aarde te geven", en de ontrouwe christen is voor hem het prototype van Joodsche trouweloosheid, „de Jood in de Kerk van Christus" 463). „Joden" zegt heel iets anders dan „Israël". Israël is voor hem de heilige naam, „Joden gingen ze heeten, toen hun eere vervallen was", toen Israël zich aan Christus „den nationalen dood at" 464). Voor Kuyper is Israël groot, „omdat in Israël de pneumatische ader van heel ons geslacht klopte" 465). Men kan bezwaren maken tegen zijn opvatting van profetenscholen 466), maar men weet niet, wat meer te bewonderen: den eenvoud, waarmee aan weekbladlezers in enkele regels een psalmverklaring wordt geboden 467), den eerbied, waarmee hij poogt de vloekpsalmen te verduidelijken 468), of de scherpzinnige wijze, waarop hij poogt, in een tegenstelling van de en de rP3
de sociologische structuur van oud-Israël en deszelfs regeervorm te verklaren, waarin hij wonderwel eigen politieke idealen weerspiegeld vindt 469).
Men kan Kuyper noch kennis van- noch belangstelling in zaken van Israël en Joodsche vraagstuk ontzeggen. Die kennis en belangstelling zijn in Nederland slechts door zeer weinigen geëvenaard. Slechts geprikkelde critiek kon den man een antisemiet noemen, die beleed: „De Joodsche natie is en blijft exceptioneel... De Joden zijn niet een verdwijnend volk, Israël blijft" 47°).
Kuyper zou hebben beaamd, hetgeen na hem een Kardinaal verklaarde over het Joodsche volk: „Du hast alle durch deine religiöse Höhenlinie übertroffen, du hast unter allen Vólkern der alten Zeit die höchsten religiösen Werte geboten" 471). Op die grootheid tientallen jaren lang te hebben gewezen, is een arbeid geweest, die op zich zelf reeds alle pogingen, om Kuyper onder de antisemieten te rangschikken, te niet doen. De geloovige theoloog kon geen anti-semiet zijn in den modern-rassistischen zin van het woord.
481) Acten van het Zending-Congres, A'dam, 1890, Referaat-Kuyper, bl. 5; A. Kuenen, De godsdienst van Israël, Haarlem, 1870, II, bl. 560.
482) A. Kuyper, Twaalf oud-patriarchen, Kampen, z. j. bl. 42.
463) A. Kuyper, De Twaalf patriarchen, Kampen, z. j. bl. 30, 61.
464) A. Kuyper, Zijn uitgang te Jeruzalem, A'dam, 1900, bl. 132, 134.
465) Encyclopaedie, III, bl. 153.
468) Dictaten Dogmatiek, II, de Sacra Scriptura, bl. 71, vlgd. Vgl. M. A. van den Oudenrijn O.P. ntfDJ, Dö prophetiae charismate in populo Israelitico, Rome, 1926, p. 76, 157.
46T) Gomer voor den Sabbath, A'dam, 1889, bl. 63.
46S) Dictaten Dogmatiek, t. a. pl. § 7, bl. 42: „Alleen in de allerheiligste oogenblikken kan men een vloekpsalm lezen".
469) Dictaten Dogmatiek V, De Magistratu, § 9, bl. 262, vlgd.
47°) De Gemeene Gratie, I, bl. 387.
471) Kardinaal Faulhaber, Judentum, Christentum, Germanentum, München, 1933, S. 13.



III. KOLONIALE POLITIEK.
§ 1. Politiek.
„Een geniaal inzicht in den komenden ontwikkelingsgang", ontwaart Colijn bij Kuyper en op menig punt noemt hij diens toelichting van 1878 „aan haar
tijd ver vooruit" 472). , . .
Inderdaad staat men verbaasd over de visie, waarmee de theoloog van meetaf het koloniaal beleid beschouwde. Hij toonde „een aantal vragen van staatsrecht anders te zien dan men placht te doen" «»), heeft een groot kenner van Indië opgemerkt; daarmee wees hij in enkele woorden Kuypers originaliteit op dit terrein aan. De belangstelling van Kuyper voor Indie kan gewekt zijn door het feit, dat zijn eenige broeder daar was: „fratrem meum unicum qui India vitam pro patria dedit" 474) en zij zal versterking hebben ontvangen door zijn belangstelling voor de zending Typeerend blijft, dat zijn groote vrienden juist „kolomalen" waren: Keuchemus, Iden-
bUKuype°r1Jheeft in den nieuwen tijd onze koloniale politiek mede gemaakt door zijn woord en door zijn mannen. Hij is niet geslaagd in heel zijn opzet en kan in onderdeelen hebben misgetast, maar zijn greep verraadde ook hier den meester. Dit was te moeilijker, omdat hij hier inderdaad eigen weg te banen had, daar de antirevolutionairen van zijn dagen verdeeld waren in hun zienswijze over het te voeren beleid. Groen van Prinsterer had er zijn aandacht aan gewijd, maar Groen was tenslotte in wezen aanhanger der conservatieve politiek, al begon hij te aarzelen 475)- Het komt ons voor, dat Keuc nius den meesten invloed op Kuyper heeft gehad Diens beroemde motie moge hij eerst bestreden hebben in „De Heraut", later oordeelde Kuyper, dat mede door die motie de antirevolutionaire partij was ontkomen aan e doodelijke omhelzing der conservatieve partij 476). Wat hij aan afkeer tegen het conservatisme bijeen kon zamelen, heeft Kuyper geprikkeld door den strijd met Lohman, later in de biografie van zijn Indischen vriend neerge g
Al wat conservatief heette, was Keuchenius' gezworen vijand 4"). D e positie bepaalde weder Kuypers standpunt ten aanzien van het koloniale
«2) H. Colijn, Saevis tranquillus in undis, bl. 514—1515-
473) C Van Vollenhoven, Verspreide Geschriften, Den Haag,o hi 78 Kuvüers broer 4T4\ H q S Kuvner Herinneringen van de oude garde, 1922 bl. TO Kuypcrs Droer
artillerie en stierf .poedig d.arn. op 30-,«r,ge» leeft,4.
NV«; wA De ''klèleueheni». Groningen 1934; G. M. den Hartog,
r«££?ïs in rs&%18Mi.nrrn' s5, »



vraagstuk, dat hij eerst ontwikkelde in de Kamer, later in „Ons Program", daarna weer in de Kamer en dat hij noch als minister, noch daarna als Kamerlid uit het oog verloor. Zijn redevoeringen als jong Kamerlid over het koloniale vraagstuk gehouden, treffen nu nog op menige bladzijde door haar frischheid. Onvervaard is zijn oordeel over de Atjehsche aangelegenheid, klaarblijkelijk mede door Keuchenius' invloed 478). Hij bakent zijn positie af tegenover conservatieven en liberalen 479). Hij vraagt „beter onderwijs en zedelijke opleiding vooral van het vrouwelijk geslacht" 48°), terwijl zijne uiteenzettingen over de verhouding van Kerk en Staat in Indië en daarmee over de zending reeds toen zeer vasten vorm verkregen blijken te hebben 481).
Keuchenius' sterke invloed op Kuyper is verklaarbaar. Keuchenius was een zeer overtuigd gereformeerd man met een schitterenden staat van dienst in Indië. Daarbij echter een zonderling mengsel van kennis en godsvrucht, een man, die nu eens de regeering aanviel met een radicale zeggingskracht, zooals zijn optreden in de Billitonquaestie wel bewijst 482), dan op grond van godsdienstige opvattingen stemde tegen het regentschap van Emma — „een moeder moet tucht uitoefenen, geen eed van trouw zweren", zei hij in de Tweede Kamer — die als minister waarlijk met ontróerenden moed van zijn geloof getuigde en die daarnaast een fel anti-papist was en met leede oogen den invloed zag, welke Schaepman uitoefende op Lohman 483).
Voor Kuyper was Keuchenius allereerst de man, die met het bitterst sarcasme de conservatieven bestreed. Zoo werd „de" motie voor hem tenslotte een manifestatie tegen „het conservatieve dwangjuk" en voor „onze constitutioneele vrijheden" 484). Keuchenius was degene, die Lohmans toenadering tot de katholieken dwarsboomde en die met Elout van Soeterwoude tegenover Lohman staande hield, dat eene begrooting afgestemd mocht worden, als men tegen een post ervan overwegend bezwaar had en die ook met Lohman in botsing kwam over de Billitonquaestie 485). De liberalen haatten Keuchenius als een excentrieken dweper. Zij beschouwden hem als een lijder aan godsdienstwaanzin en de destijds nog in meerderheid liberale Eerste Kamer stemde daarom in Januari 1890 met 19 tegen 20 stemmen zijn begrooting af, toen Keuchenius als minister van Koloniën nog slechts één jaar zetelde in het Kabinet-Mackay. Ofschoon Kuyper hem niet in alles verdedigde, hield hij,
47S) A. Kuyper, Eenige Kameradviezen uit de jaren 1874 en 1875, Amsterdam 1890, bl. 9 v.v. Briefwisseling Groen—Kuyper, bl. 228, vlgd.
479) Kameradviezen, bl. 35 v.v.
48°) T. a. p. bl. 41.
481) T. a. p. bl. 43, 64, 114, 117.
482) Inzake de Billiton-kwestie protesteerde Keuchenius terecht tegen de ongehoorde winsten, welke een aantal particulieren, onder wie een lid van het Koninklijk Huis, in Indië maakten. Vooral door zijn hardnekkig verzet heeft de Kamer aan dezen toestand paal en perk gesteld. Vgl. A. Kuyper, Mr Keuchenius.
483) In een betoog tegen de gedwongen vaccinatie sprak hij van „de onbevlekte ontvangenis der koe van Jenner." Vgl. Kuyper, Keuchenius, bl. 211.
484) Keuchenius, bl. 156.
48B) Keuchenius, bl. 207, 215; H. v. Malsen, Lohman, 1931, bl. 66, vlgd.



zooals reeds vroeger gezegd, Keuchenius de hand boven het hoofd en hij vergaf het niet, dat deze werd losgelaten 486). Liever nog had hij aftreden van het Kabinet gezien487).
Deze merkwaardige man heeft zijn koloniaal stempel op Kuyper gezet. De Atjeh-oorlog was in zijn oog „een daad van onrecht" 488). Hij bestreed de conservatieve cultuur-politiek en verdedigde tegenover de liberalen de vrijheid van de evangelie-prediking. Op al deze punten sloot Kuyper zich bij hem aan. Zelf Kamerlid geworden, critiseert Kuyper scherp het beleid ten
aanzien van Atjeh 489).
Op 11 November 1874 houdt Kuyper zijn groote rede over de „zedelijke roeping" tegenover de Koloniën en wel bepaaldelijk tegenover de koloniale maatschappij. Hij bestrijdt daarin het laisser aller der oude conservatieve politiek, sluit zich aan bij de liberalen, in zooverre deze Indië mede beschaven willen, maar vreest, dat ook deze politiek te eenzijdig de belangen der „bourgeoisie" zal bevorderen en de Indische maatschappij zal gelukkig maken door „bloot uitwendige hervorming".
Kuyper vraagt: wat kan de Staat zelf doen en hoe kan hij anderen laten optreden in zijn plaats? De Staat, antwoordt hij, mag ook in Indië zijn „historisch Europeesch karakter niet verloochenen" en hij moet „de inwerking aanmoedigen van de Christelijk-Europeesche maatschappij op de maatschappij in Indië." De Staat mag „zijn Christelijk-Europeesche signatuur ook tegenover den Islam niet verloochenen". Wel verzekert hij: „De Regeering moet neutraal blijven, mag zelf geen directe propaganda drijven, en mag niet optreden met het doel om zeker Christendom, welk dan ook, in confessioneele zin te prediken." Kuyper vraagt in dezelfde rede „beter onderwijs en zedelijke opleiding vooral van het vrouwelijk geslacht." Hij verzoekt, niet langer te „liebaugeln" met den Islam, constateert, dat de zendelingen worden tegengewerkt, dat het onderwijs kwijnt en protesteert op 19 November 1875 scherp
tegen het opiumschuiven.
In 1878 volgt Kuypers program. Opvallend is de kracht waarmede hij, wat tegenwoordig heet de „Rijkseenheid", bestrijdt. Als „menschelijk geknutsel", als „valsch", „onhistorisch" „ongoddelijk" als „heidensch-Romeinsch" verwierp hij zeer beslist deze eenheid. De Koloniën behooren niet tot het Ryk, zij behooren aan het Rijk; de souverein van Indië is niet de Komng maar het volk, want de Koloniën zijn domein van het Rijk, dat ze in 1798 „bezittingen
van 'den Staat" heeft verklaard 49°).
Kuyper hield deze theorie vast, omdat hij anders niet begreep, hoe het Nederlandsche parlement zich wel bemoeien kon met de koloniale begrooting.
486) Starrenflonkering, bl. 73.
487) Starrentritsen, bl. 26.
488\ Keuchenius bl. 200.
48») Eenige Kameradviezen, bl. 13 vlg. en elders. Op het stereotype optimisme over Atjeh in de elkaar opvolgende Troonreden wijst V. A. Six, De Troonrede, 1914, bl.
85,49o1)gOns Program, bl. 956, vlgd. Ook achter Eenige Kameradviezen, bl. ÖS vlgd. Een geschiedkundig overzicht in Ph. Kleintjes, Staatsinstellingen van N. I., A dam, 1917, I, bl. 6.



Maar de consequenties van zijn theorie waren zeer verregaand. Kuyper vroeg immers eigen beheer en bestier voor de Koloniën; daarnaast wenschte hij geen kolonisatie van Indië, maar bepleitte hij het stelsel van voogdij om het, zoo luidde het uitdrukkelijk, „in de toekomst zoo God wil, het innemen van zelfstandige positie mogelijk te maken."
Daarbij zou de kerstening van Indië uitgangspunt zijn. Die kerstening heet „het primum verum, waar we heen moeten".
„Durft men als overheid deze uitgesproken voorkeur voor het Christelijk levensbeginsel niet aan, dan kan men o. i. niet beter doen, dan morgen den dag onze bezittingen te ontruimen." Dan zal men de situatie in Indië ellendiger maken inplaats van beter. „In het bloeien en welslagen der zending moest ons Indisch bestuur zijn eere stellen" 491).
Evenals de zending zou ook het Christelijk onderwijs vrij moeten zijn. Het Christendom zou den Javaanschen adel in middelbare scholen moeten trekken, ja, het zou van lieverlee den weg moeten banen tot wat Java reeds vóór vijftig jaren had moeten bezitten: een vrije Universiteit 492). Kuyper verdedigde, dat ten minste de helft van de militaire en maritieme krachten voor Indië door Nederland betaald behoorden te worden 493). Hij bepleitte ook de codificatie van het in Indië geldend recht 494). Het is niet met zijn instemming geweest, dat de ontwikkeling eene andere richting uitging 495). Maar het is niet duidelijk, hoe met Van Vollenhoven tegenover zinsneden als: „Niet vragen: wat Java ons geeft? maar alleen: wat wil God dat we voor Java zullen zijn?" kan worden volgehouden, dat het uitzuigen van de Indische schatkist ten bate van het moederland ook door „Ons Program" geoorloofd werd geacht. Snouck Hurgronje heeft toch zijnerzijds juist op dit punt aan Colijn verweten, Kuypers ethische politiek te hebben verlaten 496). De defensie van Indië heeft Kuyper lang en intensief bezig gehouden. Zooals hij voor Nederland een provinciale legerindeeling wenschte 497), zoo geloofde hij niet aan de mogelijkheid van een marine, die slag zou leveren in open zee en hij wilde de Koloniën aan haar eigen Defensie overlaten, terwijl Nederland dan, zooals gezegd, de helft der maritieme kosten betalen zou 498).
Kuyper is op dit punt niet van gedachten veranderd: voor hem kan de vloot in Indië „niet langer een onderdeel van onze marine in Nederland blijven"; de marine had voor hem „uitgediend", wijl ze technisch onbetaalbaar scheen voor kleine landen door den tooverachtigen vooruitgang der techniek 499).
Reeds in 1878 sprak hij ervan, zoo noodig „ons bezit in bewaring te geven" in oorlogstijd bij eene andere mogendheid 500). Hij schijnt als minister, blij-
491) Ons Program, bl. 970, vlgd.
492) T. a. p. bl. 975.
493) T. a. p. bl. 961.
494) T. a. p. bl. 979.
495) C. van Vollenhoven, Verspreide Geschriften, III, bl. 619.
496) Ons Program, bl. 769; Van Vollenhoven, t. a. p. bl. 39; C. Snouck Hurgronje, Colijn over Indië, A'dam, 1928, bl. 2 vlgd.
497) Ons Program, bl. 929.
498) T. a. p. bl. 961.
499) A. Kuyper, Antirev. Staatk. II, 1917, bl. 541—543.
50°) Ons Program, bl. 991.



kens een afwijzende nota van de Koningin, waarop wij reeds vroeger de aandacht vestigden, aan een bondgenootschap te hebben gedacht tijdens den Russisch-Japanschen oorlog501). Hij waarschuwt: „In isolement kan kracht schuilen, maar het kan ook de voorbode van den ondergang van uw macht zijn" 502). Hij was niet geheel gerust op Duitschland 503), hij vreesde Engeland 504), nog meer misschien Japan en wilde wel een beroep doen op Amerika, iets, dat ook Struycken niet onmogelijk schijnt te hebben geacht 505). Maar hij wil later ook een vloot met duikbooten en dreadnoughts, een „indrukwekkende macht" dus 506). En, Nederland moest volgens hem weten, wat het doen zou, als een oorlog uitbrak 507).
Er is op dit punt dus wel aarzeling bij Kuyper geweest. Hij onderging den invloed van de geruchten over leger en vloot. Dit blijkt wel hieruit, dat hij in de Kamervergadering op 28 Maart 1901 een citaat voorlas uit „La revue de 1'armée beige", die geconstateerd had, dat onze weermacht absoluut incapabel was om Nederland en Indië te verdedigen 508).
Ten aanzien van de Atjeh-quaestie bestreed Kuyper eerst het goed recht, later de stelselloosheid van de regeering. Toen echter eenmaal de oorlogstoestand was ingetreden, onthield hij aan de regeering zijn steun niet 509). De oorlog, zoo verklaarde hij later, was „vicieus in zijn oorsprong", maar dat achtte hij niet beslissend voor de huidige positie 510). Toen hij optrad als minister, stelde de Koningin eischen inzake de continuïteit van het beleid op dit stuk 511). Kuyper moest dus in de Kamer wel verklaren, dat hij zich, het voorbeeld van Keuchenius op dit punt volgende, bij den oorlog zelf had moeten neerleggen 512).
Dat hij reeds in 1897 een toleenheid tusschen Nederland en Indië bepleitte en op 22 November opnieuw de geheele positie van Indië in de Kamer besprak, vooral van haar defensieve zijde en met het oog op de communicatie met Nederland, zij terloops gezegd. 513).
Voortdurend heeft Indië hem bezig gehouden. In dezelfde maand, dat Keuchenius overleed, vlak na Elout van Soeterwoude's verscheiden, kreeg Kuyper een nieuwen Indischen vriend in A. W. F. Idenburg, kapitein der genie te Batavia. Idenburg bood Kuyper uit Batavia een artikel aan voor „De Heraut" en verklaarde zich blijkens een brief van 4 Dec. 1893 bereid, hem eventueele inlichtingen over Indië te geven. De vriendschap van dezen
601) Als Kamerlid sprak hij zelfs over een Europeesch bondgenootschap op 21 Febr. 1901; Kameradviezen, bl. 623.
®°2) Om de oude Wereldzee, I, bl. 9.
503) A. Kuyper, Pari. Redev. I, bl. 570, rede 4 Dec. 1900. so4) a. Kuyper, De positie van Nederland, Kampen, 1917, bl. 14—15.
5°5) Pari. Redev. I, bl. 273, 28 Febr. 1899; A. A. H. Struycken, Hoofdtrekken buitenlandsch beleid, 1923, bl. 40.
soe) A. Kuyper, Antir. Staatk. II, 1917, bl. 609, 610; ook deel I, bl. 339.
507) A. Kuyper, Antirev. St., I, 1916, bl. 341.
s®8) Pari. Redev. I, bl. 689.
509) T. a. p., bl. 67 v.v. 17 Nov. 1896.
51°) T. a. p. bl. 179, 16 Nov. 1897.
511) Dossier Kabinetsformatie-1901, No. 14.
B12) Min. Redev. II, I, bl. 13.
513) Kameradviezen, bl. 181 en 383.



verklaart hij daar, dat alle zendende Kerken onderling tot zekere verdeeling van het gemeenschappelijke arbeidsveld geraken mochten". Het schijnt echter, dat hij hier de protestantsche kerken bedoelt. Even verder wijst hij immers op de protestantsche missiën in België, Frankrijk en Rome en op de positieve vraag van Hovy: „Wat moeten wij doen inzake de verdeeling van het arbeidsveld ten opzichte van Rome ?" deed hij opnemen: „Over de vraag of de Roomsche missie anti-christelijk is, een werk des duivels, geeft Referent liever later een breeder advies" 553). Een stellig antwoord hebben wij niet kunnen vinden, ook niet in het standaardwerk, waarin Kuyper enkele gewichtige opmerkingen over de zending plaatst 554).
Men bedenke wel, dat de generale instructie van 1650 in Indië de gereformeerde religie als godsdienst voorschreef „zonder buiten dezelve eenige publieke exercitie van andere en zonderling van het Pausdom te gedoogen." Te Batavia stond formeel de doodstraf op de uitoefening van den katholieken godsdienst 555). Zoo is wel verklaarbaar, dat de nazaten van deze Calvinisten vreemd stonden tegenover het denkbeeld, dat de „Roomschen" konden worden toegelaten in Indië. Toch hebben antirevolutionairen zich van den aanvang af tegen de wering van zendelingen en missionarissen verzet. En als Kuyper even later over „de ontluiking der pluriformiteit" schrijft en vier grondtypen van kerkformatie als gelijkberechtigd erkent 556) kan er geen sprake meer van zijn, of in beginsel heeft hij het oude, exclusieve standpunt verlaten en verdedigt niet hypothetisch, zooals de katholieken, maar thetisch pariteitsrechten der verschillende godsdienstige richtingen.
De jonge Kuyper dorst de Jezuieten ten voorbeeld stellen aan de protestantsche zending. 557) Hij erkende: „De zending, het valt, helaas, niet tegen te spreken, was door de kerken al spoedig op schromelijke wijze veronachtzaamd ... De actie kwam geheel uit particulier initiatief op." Zoo droeg zij een „algemeen karakter", waarvan nochtans het resultaat „verre beneden de bescheidenste verwachtingen bleef" 558).
Het is Kuyper geweest, die op de Algemeene Synode van de Gereformeerde Kerken te Middelburg in 1896 voor goed het verband herstelde tusschen kerk en zending. Men had tot dusver afgevaardigden van de Synode, die eigenlijk de zending bestuurden. Kuyper heeft dit stelsel van deputatenzending onder den moker van zijn critiek verbrijzeld en in een rapport aan bovengenoemde Synode zette hij zijn zendingsbeginselen uiteen, volgens welke de zending niet meer zou zijn geconcentreerd in afgevaardigden van de kerken, maar in de kerken zelf. Als men bedenkt, dat er in 1896 nog niet één Gereformeerde Kerk was, die zelf aan zending deed en dat er nu tien zendende Gereformeerde Kerken zijn met één of meer uitgezonden predikanten op Java en Soemba, dat in 1896 voor de gereformeerde zending in totaal ruim dertig duizend gulden
553) Acta, bl. 8—9.
554) A. Kuyper, De Gemeene Gratie, II, bl. 334.
555) Ph. Kleintjes, Staatsinstellingen van N. I., II, 1917, bl. 341. B56) A. Kuyper, Encyclopaedie, II, bl. 614, vlgd.
557) De Zending naar de Schrift, bl. 5.
558) Drie Kleine Vossen, 1901, bl. 86.



terugvindt 561). Idenburg wist zeer goed, wie het Christendom in Indië tegenwerkten. Hij heeft ook in het koloniale en ten deele in het zendingsvraagstuk den leider beinvloed.
In zijn laatste groote werk komt Kuyper nog eens op beide quaesties terug. Verstandiger dan Van Kol, die Spanje's koloniaal werk onrechtvaardig onderschat 562), schrijft Kuyper:
,,De anti-Spaansche gezindheid, die ons eigen is, mag er ons nimmer toe verleiden, om Spanje's koloniale beteekenis te onderschatten. Het Spaansche systeem ging immers niet op in het mercantiele. Vooral het feit, dat Spanje nimmer naliet waar het optrad en doordrong, het Kruis in eere te verheffen, heeft aan de Staten die nu onder Spanje's voogdij uitkwamen, een hooger karakter verleend, dan Engeland in Voor-Indië, Frankrijk in Algiers of wij op Java afdrukten. Desnoods heeft de Missie het Gouvernement niet noodig, maar de ure kan naderen, waarin het Gouvernement zijn voortbestaan nog eeniglijk aan de Missie zal kunnen danken. Er is geen beter vriend en geen machtiger steun van de macht van het Gouvernement, zoodra de Aziatische vloed zou opzetten, dan juist de zending" 563).
De teekening van Spanje's arbeid en van het katholieke missie-werk zal hier zelfs Bensdorp hebben bevredigd, die wel eens reden tot protest, juist op dit punt, had 564).
Misschien heeft Kuyper zich over het staatkundig resultaat van de zending, wat de verhouding Indië—Nederland betreft, vergist 565). Maar mede aan zijn stuwende gedachten is lof voor de zending, ook bij vrijzinnigen, mogelijk geworden 566). Evenals later Rome, mede onder invloed van zijn landgenoot Kardinaal Van Rossum, zal ook Kuyper het bezigen van de missie als een politiek instrument zeker als een pest voor het apostolaat 567) beschouwd hebben. Maar hij sprak een groote gedachte uit, toen hij den rechtsgrond van de Nederlandsche zeggingschap over Indië vastkoppelde aan het Christendom van hen, die het opperbestuur uitoefenen. Weinig staatslieden hebben op dit punt zoo duidelijk kleur bekend als hij in deze woorden: „Ik meen te mogen zeggen, dat niet ééne der overige hervormingen, hetzij in vèrheid van strekking, hetzij in diepte van opvatting, of in kracht ter versterking van ons gezag in Indië, ook maar van verre vergelijkbaar is met wat de kerstening van den Javaan ons voor onze koloniale positie zou kunnen brengen. Want alle overige hervormingen kunnen nooit anders doen dan schors en blad bevochtigen en alleen deze zou ons leiden tot besproeiing van den wortel" 568).
B81) I. Ma?. T. 1911—1912, bl. 17.
562) H. van Kol, Ned. Indië in de S. G., bl. 335; M. Brion, Bartholomé de Las Casas, Paris, 1927; V. D. Carro, Domingo de Soto y el Derecho de gentes, Madrid, 1930, p. 175 w.
563) Kuyper, Antirev. Staatk. II, 1917, bl. 575—602. Vgl. het standpunt van F. van Lith S.J.
584) Bensdorp, Apologetica, III, 1922, bl. 151.
665) Snouck Hurgronje, Colijn over Indië, 1928, bl. 11.
568) Snouck Hurgronje, Verspr. Geschr. 1923, I, bl. 337.
587) Benedictus XV, Maximum illud, 30 Nov. 1921. A. Muller, S. J. Principes chrétiens et Colonisation, Brussel, 1927, p. 16, vlg.
56S) Pari Redev. I, bl. 102.



IV. LAATSTE JAREN.
Nog vijftien jaar leefde Kuyper na zijn aftreden als minister, maar zijn rol als actief staatsman was uitgespeeld. Hij bleef de invloedrijke leider van zijn partij, vooral door zijn courant. Ook zetelde hij nog vier jaar in de Tweede Kamer, waaruit hij wegens gezondheidsredenen ontslag nam, om tot vlak voor zijn dood een plaats in de Eerste Kamer in te nemen.
Maar minister werd hij niet meer. De afkeer van de linkerzijde tegen den man, die beschouwd werd als de incarnatie der antithese, duldde zijn heroptreden niet. Rechts scheen men eveneens bevreesd voor den geweldige, hetgeen wel blijkt uit het feit, dat hij bij de eerste de beste kabinetscrisis niet geraadpleegd werd, al was dit formeel te verdedigen, daar Kuyper toen geen Kamerlid was. Het ministerschap van Heemskerk sneed hem den pas af en kort daarop raakte hij verwikkeld in de zoogenaamde lintjeszaak.
Zoo wijdde Kuyper zich van 1906 af tot zijn dood toe weer, als in oude dagen, uit de verte aan de politiek. Soms als Kamerlid, meer als partijleider en journalist. Daarbij deed hij nog zijn invloed gelden als kerkelijk leider, al kan men zeggen, dat hij ook hier, na zijn ministerschap, niet meer zulk een invloed had als vroeger. Naast hem was de zeer bekwame Bavinck gekomen, die velen won door zijn irenischen, tot op zekere hoogte ook syncretischen geest. De tegenstelling tusschen Kuyper en Heemskerk, later verbreed tot een tegenstelling tusschen Kuyper en de leidende jongere generatie, kwam op. Hij bereikte deze jongere generatie ook niet meer als hoogleeraar, daar na zijn aftreden als minister zijn non-activiteit werd verlengd, die doorging tot zijn ontslag als hoogleeraar.
De leeuw was ouder geworden en de welpen kozen eigen wegen. Idenburg was daar, die het meest zijn vertrouwen genoot en daarna Colijn. Met Heemskerk is de verhouding nooit weer geheel goed geworden: de teleurstelling, niet meer te hebben kunnen heroptreden als minister, heeft Kuyper zwaar gedrukt. Iets heeft licht gegeven in zijn oude dagen: na de stormachtige debatten met Lohman is, vóór de dood beide staatsheden wegnam, van weerszijden de toenadering gekomen. Beiden beleefden het heroptreden van een coalitie-kabinet en de eindoverwinning op onderwijsterrein, alsmede de reactie der oude coalitie op de revolutiestemming, die zich een oogenblik in den socialistischen hoek openbaarde. Maar toen was de levensavond voor Kuyper reeds voor goed gekomen.
Na zijn aftreden gaf Kuyper aan de Koningin zijn advies over het nieuw te vormen kabinet. Op de vragen van de Koningin, welke de streng-constitutioneele eisch voor de oplossing van de kabinetscrisis was en hoe de houding der rechterzijde dan vooral in zake het militaire vraagstuk zijn zou, antwoordde Kuyper, dat de linkerzijde onder leiding van Goeman Borgesius en Troelstra fel tegen het kabinet hadden geopponeerd en dat eerstgenoemde formateur van het nieuwe ministerie diende te worden. Op de tweede vraag weigerde Kuyper te antwoorden: een minderheid had zooiets nooit verklaard; in 1901 had de linkerzijde dit ook niet gedaan en men kon zoo iets ook niet met



bleven bestaan, liet Lohman niet na op die verschillen te wijzen. De scheiding was vooral veroorzaakt omdat Lohman vreesde, dat de antirevolutionaire partij een kerkelijk-calvinistische worden zou; omdat hij niet duldde, dat zekere groepen om haar maatschappelijken stand als conservatief in den hoek werden geduwd; omdat de vrijheid van spreken in de partij te zeer werd beperkt 587). In pers en parlement bestreden de beide mannen elkander, hoezeer Lohman tijdens het Kabinet-Kuyper, zijn steun niet onthield. Maar de breuk, door het heengaan uit de partij en van de Vrije Universiteit geslagen, was diep. Zij gaf ook in de laatste jaren nog herhaaldelijk aanleiding tot persoonlijke botsingen.
Toen Lohman zestig jaar werd, stak Kuyper hem de hand toe in „De Standaard". Lohman dankte op 3 Juni 1907 aldus:
„De „klove" die tusschen ons ontstaan is en die wellicht minder diep ware geworden, indien wederzijds, ook mijnerzijds dus, minder felheid ware betoond, zal, gedurende ons leven althans wel beletten, dat „medewerking" weer „samenwerking" wordt. En misschien is dit, nu de zaken zoo geloopen zijn, thans ook maar het beste. Maar door zulk een artikel wordt het „bondgenootschappelijke" stellig versterkt. De hand, die gij over de klove heen mij toereikt neem ik aan, overtuigd als ik ben, dat in de laatste jaren wij heel wat dichter bij elkaar zijn gekomen" ...
Op zijn beurt vergat hij Kuypers zeventigsten verjaardag niet en schreef hem op 28 October 1907:
„Waarde Vriend!
Ik wil Uw 70ste verjaardag niet laten voorbijgaan, zonder U ook op Uw nog af te leggen weg 's Heeren besten zegen toe te wenschen. Al heb ik niet steeds met U denzelfden weg kunnen bewandelen, heeft dit toch mij nooit kunnen weerhouden, den grooten en voortreffelijken arbeid, dien gij voor ons volk hebt verricht te bewonderen en te waardeeren. Ware het niet, dat de 29ste October voor mij een dag is van droeve herinnering, en dat ik geen kans zag U alleen te treffen, terwijl ik ook ongaarne in aanraking kom met den kring, die mij uit zijn midden heeft uitgestooten, zou ik zelf bij U gekomen zijn, zoowel om U te danken voor het vele goede dat ook ik in Uw zoo beteekenisvollen loopbaan erken, als om U de kracht toe te wenschen voor het werk dat U nog wacht." ..,
Hij teekende Kuyper uitvoerig als „de merkwaardigste persoon, die na Thorbecke zich hier te lande op politiek terrein heeft bewogen" 588).
Een jaar later, op 18 September 1908, stuurt hij boos Kuypers „Parlementaire Redevoeringen" terug, omdat hij meent, dat deze zijn karakter heeft aangetast door hem van onoprechtheid en valschheid te beschuldigen. Als Idenburg probeert de gebroken verhouding te herstellen, eischt Lohman een duidelijke verklaring, dat Kuyper zijn qualificaties niet zoo bedoeld had. En Kuyper schrijft dan op 27 September aan Heemskerk en Idenburg:
„Onder dankbetuiging voor de tot dusver door U genomene moeite, machtig ik U gaarne, aan den Heer Savornin Lohman te verklaren, dat ik hem inzake de Sneeksche verkiezing niet van onoprechtheid verdacht heb, en dat mij
587) Lohman, Bijdragen, I, bl. 247.
588) Lohman, Bijdragen, bl. 21.



leed is elk woord in de daarbij gevoerde polemiek, dat hem terecht of ten onrechte het vermoeden van het tegendeel deed koesteren; gelijk ik anderzijds vertrouw, dat hem leed zal zijn de wijze, waarop hij een vriendschappelijke aanbieding mijnerzijds bejegend heeft. Het zal mij een oorzaak van vreugde zijn, indien uit onze wederzijdsche verhouding alles worde weggenomen, wat in strijd is met hetgeen de broederlijke liefde eischt en het is met het oog daarop, dat ik van harte gaarne bovenstaande verklaring mijnerzijds afleg" 589).
Lohman meldt den volgenden dag aan beide heeren, dat alles weer in orde is; hij Kuyper zal bezoeken en erkent tevens, dat hij wel wat minder bruusk had kunnen handelen. Hij meldt Kuyper op 28 October:
„En achteraf is het, alsof God dat zoo bestuurd heeft... Dat geeft moed voor de toekomst; naast elkander optredende, kunnen wij elkander steunen. Dat is het wat de liberalen zoo tegenvalt. Hartelijk hoop ik, dat in de Kamer de verhouding dezelfde zal blijven. Onderlinge steun naast of gepaard aan zelfstandigheid is wat ik steeds heb begeerd".
De boeken worden nu blijkbaar weer aanvaard: ... „De bezitter van al Uw geschriften heeft een aparte boekenrek daarvoor noodig!" verzucht Lohman. Hij verdedigt, voor zoover dat mogelijk is, Kuyper in de lintjes-affaire en oogst van vele antirevolutionairen dank voor zijn desbetreffende rede op 24 Mei 1910. Een half jaar later onweert het opnieuw onheilspellend, want op 8 Januari schrijft Lohman:
„Kuyper!
Ik ben in dit oogenblik in een moeilijkheid. Gij hebt mij in 't openbaar een feit te laste gelegd dat, indien het waar is, mijn karakter aantast, en gij weigert dit feit zoo te praeciseeren dat ik het kan weerleggen.
Als Christen mag ik U deswegens niet dagvaarden voor den rechter, doch moet U vergeven. Ik kan dat ook, Gode zij dank. Maar U dit mee te deelen, zoolang gij zelf daaraan geen behoefte hebt, heeft geen zin. Kon ik U ontwijken, dan ware er voor mij geene moeilijkheid; gij noch een ander behoeft te weten wat in mijn binnenste omgaat.
Maar dat kan ik niet. Tweemalen moet ik U in de volgende week in kleinen kring ontmoeten. Bij die gelegenheid doen alsof gij mij niet beleedigd hadt zou zijn, stilzwijgende erkenning van de juistheid van Uwe aantijging.
Ik zal dan ook in het vervolg bij elke ontmoeting mij van alle niet strikt noodige aanraking met U moeten onthouden. Maar tevens wil ik U bij dezen meedeelen, waarom dit voor mij noodzakelijk is. Als Christen wil ik U verklaren, dat ook over dit feit in mijn hart geen wrok meer is.
Lohman."
Uit een brief van 5 Maart kan men afleiden, dat er weer misverstand in het spel was. In Lohmans archief vindt men een verslag van zijn hand van een gesprek met Van Swinderen over Kuyper: „Och," had hij gezegd, „die Lohman heeft altijd gemeend, dat hij de opvolger van Groen zou zijn, maar toen is er zoo'n dominétje gekomen, die hem verdrongen heeft, en dat vergeet iemand nooit."
„Opmerkelijk is," teekent Lohman daarbij aan, „dat Kuyper heelemaal vergeten is, dat hij reeds zeer bekend was op politiek gebied en als opvolger van G. v. P. door dezen gedesigneerd was, lang voordat ik één stap op dat
S89) Verg. Lohman, t. a. p. bl. 268



naire partü te moeten onttrekken, heb ook ik moeten ondervinden hoe gij het bij Uw aanhangers in verdenking brengen van den persoon Uwer tegenstanders als politiek machtsmiddel weet te bezigen. Steeds heb ik gepoogd het daardoor mij persoonlijk aangedane leed te vergeten, opdat althans onze persoonlijke omgang niet onmogelijk zou worden. Ik deed dat met het oog op onzen gezamentlijken strijd voor de vrije school, die, daar het in het diepst der zaak gaat om het behoud van het Evangelie voor ons volk, in mijne oogen is een heilige strijd.
Nu mij evenwel gebleken is, dat zelfs op dit gebied gij U niet ontziet mijn persoon verdacht te maken in de oogen Uwer volgelingen en daartoe als strijdmiddel bezigt het verspreiden van een feit van welker onwaarheid gij zelf U volkomen bewust moet zijn, vervalt voor mij de reden om aan dien persoonlijken omgang, die toch eenige achting voor den persoon veronderstelt, nog eenige waarde te hechten. Daar ik dien niet meer verlang, heb ik den uitgever Kok te Kampen verzocht het mij van Uwentwege toegezonden present-exemplaar van „Nadere Toelichting" over te boeken op mijn persoonlijke rekening. Met het oog daarop zult gij wel in het vervolg de noodige maatregelen willen nemen. Het spijt mij meer dan ik zeggen kan, dat onze reeds zoo lang geleden aangevangen samenwerking heeft moeten uitloopen op zoodanige persoonlijke verwijdering. Maar eene andere verhouding acht ik met oprechtheid en eerlijkheid in strijd. De Heere richte tusschen U en mij
de Savornin Lohman."
Op 12 Juli laat hij volgen:
„Amice!
Het heeft mij veel genoegen gedaan, dat gij, al hebt gij mijn naam daarbij niet genoemd, toch Uwe onjuiste meedeeling hebt teruggenomen. Dit verheugt mij vooral, omdat gij mij daardoor in de gelegenheid stelt U te verzoeken ook mijn tot U gericht schrijven, dat ik aan niemand had meegedeeld, als niet geschreven te beschouwen. U goed effect op uw kuur toewenschende verblijf ik als vroeger de Uwe A. L."
Toen hij op 29 Mei 1917 zeventig jaar werd, grepen Lohmans vrienden de gelegenheid aan, hem publiek te huldigen en Kuyper was de eerste, die hem geluk kwam wenschen, zooals hij hem hartelijk huldigde in „De Standaard" als „de Hindenburg, die nooit te laat, altoos schier te vroeg kwam en telkens opnieuw in behaald succes roemen kon" 592).
„Tact is iets, dat vanzelf met de levensuiting uit ons opkomt. Men heeft 't niet, en bij wie 't heeft, werkt 't als een stille kracht," had Kuyper opgemerkt in de merkwaardige artikelenreeks, welke Lohman niet ten onrechte mede aan zijn adres gericht achtte 593).
„Gij zijt de eerste wien ik mijn dankbetuiging toezend," schreef Lohman op 3 Juni aan zijn ouden medestrijder. En als Kuyper hem op den verjaardag weer de hand toesteekt, antwoordt Lohman op 31 Mei 1919:
„Amice. Ik dank U zeer voor Uwe vriendelijke woorden op mijn verjaardag. Plagen kwellen mij niet, maar mijn werkkracht vermindert zeer; moeilijk is het de ons overstelpende brieven en stukken te beheerschen, zonder in de war te raken, zoodat ik zeer naar rust verlang."
592) Gedenkboek-Lohman, bl. 25, 44.
503) A. Kuyper, Ons instinctieve leven, A'dam, 1910, bl. 8.



Ook Kuyper verlangde rust en vrede met zijn ouden vriend. Op 31 October 1919 schrijft Lohman hem:
„Amice. Ik ben wel eenigzins verwonderd over Uw briefje, daar ik meende door de toezending van mijn kaartje U te toonen, dat ik Uw verjaardag indachtig was en U geluk wilde wenschen. Ik heb het tegenwoordig zoo uiterst volhandig, dat ik mij vaak niet weet te redden, ofschoon ik van uur tot uur bezet ben. Wij worden oud — wat gij daarmee in dit verband bedoelt, is mij niet recht duidelijk, want als Gij dat bedenkt, zult gij vanzelf ook bedenken, dat ik niet meer zoo vlug uit de voeten kom als vroeger. Of bedoelt gij dat het tijd wordt om dichter tot elkaar te komen? Ik moet eerlijk bekennen, dat ik, juist door Uw optreden tegen de ethischen, waartoe ik als discipel van Vinet ook behoor, mij meer vervreemd gevoel van U dan vroeger. Ik gevoel steeds meer, dat het element Vinet in onze Gereformeerde Kerken te veel ontbreekt, zeer te haren nadeele. Dit behoeft mij natuurlijk niet te beletten Uw arbeid te waardeeren. Ondanks ons verschil van inzicht op meer dan één gewichtig punt, teeken ik gaarne vriendschappelijk
de Uwe A. L."
Den vrede bracht de tact van een vrouw. Op 26 December schreef Lohman aan zijn ouden vriend en vijand tevens:
„Waarde Kuyper, Toen ik onlangs, kort na Uw verjaardag, Uw vriendelijk bedoeld briefje beantwoordde, heb ik, geloof ik, U onvriendelijker geschreven dan ik bedoelde. Nu ik verneem, dat Gij minder wel zijt, en ik ook zelf in den laatsten tijd voortdurend aan heengaan herinnerd word, wil ik U zeggen, dat ik toen schreef onder den indruk van de toen hangende quaestie-Netelenbos. Maar al heeft eene uitwendige hereeniging tusschen ons niet kunnen plaats vinden, nooit zal ik kunnen vergeten, dat wij beiden te samen denzelfden Heer hebben gediend, zij het ieder op zijne wijze; dat wij beiden hetzelfde bruiloftskleed behoeven, en dat wij daaraan zullen erkennen, dat wij gezamentlijk mogen aanzitten aan dezelfde Tafel. Dan zal alles vergeten zijn wat nu vaak ons verhinderde saam te komen, omdat onze oogen dan beter geopend zullen zijn. Wat gij ook voor en aan mij gedaan hebt, daarvoor dank ik Ü en voor datgene waardoor ik U onnoodig pijn gedaan heb, daarvoor vraag ik vergiffenis. Met een vriendelijken handdruk en altijd nog met hoop op herstel Uw oude vriend in X° A. F. de Savornin Lohman."
En twee dagen later antwoordde Kuyper:
„Carissime. Laat mij U hartelijk en innig mogen danken voor Uw epistel van gisteren. Het was me de verhooring van een zoo vaak opgezonden bede. En het is om mijn God te loven, dat de zooveel jaren afgewachte verbroedering en verzoening dan toch eindelijk gekomen is en gekomen op zoo loyale, zoo echt christelijke wijze. Uw brief is me een feestgeschenk, waarvoor ik niet U alleen, maar mijn God dank zeg. Van heeler harte Uw vriend en broeder
A. Kuyper."
Op de enveloppe teekende Lohman aan: „dit is een antwoord op een brief, dien ik op 2en Kerstdag 1919 aan Dr K. heb geschreven, na van Mevr. Brummelkamp vernomen te hebben, dat Dr K. zeer achteruit ging.'
Geen schooner einde dan deze brieven. Wie voor veel raadsels staat in het leven van beide mannen, staart met eerbiedigen schroom naar dit uiteengaan voor de poorten des doods. „Een later geslacht zal vanzelf tot de conclusie komen," schreef Kuyper op Lohmans zeventigsten verjaardag, „dat deze gevarieerde loop in de politiek zich bijna niet anders denken het. Men



kan denken aan Cicero's: „Itaque verae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica versantur" en van beiden zeggen, wat over Newman en Manning werd geconstateerd: „They might, while the storm lasted, combine against a hostile armada, but their eventual condition was one of settled opposition, of sentiment, method, aspiration" en daaraan toevoegen Mannings woord aan Gladstone, toen zij na bijna twintig jaar van scheiding op hoogen ouderdom de correspondentie hervatten: „as the path declines, it narrows and I am glad that we are again nearing each other as we near our end" 594). De vaderlandsche historie heeft hunne namen vereenigd en vereeuwigd; geen schaduwen uit eigen levensdagen zal die meer scheiden na den dood, die voor beiden spoedig daar was.
Bergafwaarts ging immers Kuypers leven. Hij bleef weliswaar in naam leider en zijn productievermogen scheen werkelijk eindeloos, maar met het vervliegen van den kans, nog eens op te treden als minister minderde ook de deelname aan het staatkundig leven. De veete met Heemskerk wierp een schaduw over de laatste jaren. Idenburg vatte dit wel, toen hij op 16 September 1911 antwoordde op Kuypers blijkbaar in moedeloozen toon gestelde brieven. „Ik begrijp, dat U wel eens met de gedachte bezig zijt om U uit de politiek terug te trekken: mij dunkt het bevestigend antwoord op die vraag zult U nooit voor de stembus van '13 mogen geven" ...
Binnen een jaar, op 16 Augustus 1912, meldde de behandelende arts van het sanatorium Weisser Hirsch aan Kuyper, dat deze om gezondheidsredenen bedanken moest als lid van de Tweede Kamer. Hij deed het reeds in September; behalve de eigen fractie zond Ruijs de Beerenbrouck, die in 1918 leider van het christelijk ministerie worden zou, hem een vriendelijken afscheidsgroet op 12 September. In tegenstelling met Lohman bewoog Kuyper zich slechts aarzelend op den weg der Grondwetsherziening, ofschoon minister Cort van der Linden hem op 28 October 1913 deed weten:
„Het is jammer, dat een ernstige poging om den schoolstrijd te beëindigen op schipbreuk dreigt uit te loopen. Ik heb mij voorgesteld door de opdracht aan de Staatscommissie en mede door hare samenstelling een ruim perspectief te openen, dat zeker ook herziening van art. 192 niet zoude buitensluiten. Indien ik goed zie, zal zich ook een gunstiger conjunctuur om tot overeenstemming te geraken niet licht voordoen."
Kuypers aarzeling was echter in de geest van Colijn, die hem op 16 September uit Moskou liet weten, dat regeling van het kiesrecht zonder onderwijsbevrediging onaanvaardbaar was:
„In der eeuwigheid geen art. 80 indien niet gelijktijdig een nieuw art. 192 komt, waarin de finantiëele gelijkstelling wordt vastgelegd ... Hebben we de finantiëele gelijkstelling dan komt vanzelf practisch de toestand, dat de vrije school regel wordt. Komt nu op eenig tijdstip de voordracht tot Grondwetsherziening, dan zal er m. i. niets ontzien mogen worden en zal er rücksichtlos op los geslagen moeten worden. Zou zulk een geval zich voordoen; zou rechts wel moeten optreden; en zou de Koningin mij dan een opdracht geven, dan
594) Shane Leslie, H. E. Manning, London, 1921 p. 286; J. Morley, Life of W. E. Gladstone, Londen, 1912, III, p. 212.



zou ik die aanvaarden. Echter met gelijktijdige Kamerontbinding (van de He Kamer). Een verkiezing dus zuiver met de school als inzet. In alle andere gevallen kunt ge niet op mij rekenen ... Ja, als het beëindiging van den Schoolstrijd geldt, dan treedt alles terug: fais ce que doit, advienne que pourra."
Op 17 Mei 1913 nam Kuyper ontslag als lid en voorzitter van den Nederlandschen Centralen Raad voor internationalisme wegens gebrek aan steun van de zijde der regeering. Ruim een jaar later brak met donderend geweld de wereldoorlog los. Moedig bood de oude man het hoofd aan de verdwazing en scherp koos hij positie voor Duitschland.
Hij spreekt over de revisie van „Ons Program"; hij spreekt over zijn hoogen leeftijd: „Lang zal ik niet meer in Uw midden zijn. De mij toebeschikte jaren loopen ten einde en het beste deel van mijn levenskracht ligt achter mij ... Blijft mannen-broeders, de kleine luyden." Hij waarschuwt tegen de „gidsen van het liberalisme". Hij leidt den nieuwen tijd nog in met de herziene Grondwet en herinnert er aan: „Steeds is het Evenredige optreden in de Stembusworsteling door ons gewenscht. Ze is in Nederland 't eerst door onze partij ingeroepen", al betreurt hij, dat zijn oud ideaal van huismanskiesrecht niet in vervulling ging, een ideaal dat overigens niet meer zoo wezenlijk verschillen zou van het uitgewerkte huismanskiesrecht, zooals Heemskerk later opmerkte en dat, zooals Lohman erkende, in de lijn van Groen van Prinsterer
lag 595).
Het einde van de politieke loopbaan lag in zicht. De verkiezingen van 1918 gaven aanleiding tot het optreden van een rechtsch kabinet. Idenburg meldde Kuyper op 30 Juni, dat hij en Colijn den indruk hadden, dat aan Heemskerk geen formatie zou worden opgedragen. Idenburg zag de taak van een komend kabinet zwaar in. Hij had, zoo meldde hij Kuyper op 16 Juli, aan den secretaris van het centraal comité der antirevolutionaire partij, C. v. d. Voort van Zijp, verklaard „dat het niet wenschelijk was dat Dr Nolens een Kabinet formeerde, want dat wij geloovige Protestanten dan nimmer meer aan het bod kwamen en dat ik bij die gelegenheid ontmoet heb de heeren De Savornin Lohman en Dr Nolens, die mij meedeelden het daarheen te willen leiden, dat de Kabinetsformatie eerst aan Dr Nolens zou worden opgedragen en daarna aan mij ..."
Op 6 Augustus meldt Idenburg verder, dat Nolens geweigerd had premier te worden en Colijn en Idenburg had aangewezen, maar dat geen van beiden wilden. Lohman had willen formeeren, maar zich teruggetrokken, toen Nolens zei: „Dan er ook in, anders kan ik het zelf wel." Nolens wendde zich toen vergeefs tot Van Nispen tot Sevenaer, destijds gezant bij het Vaticaan, maar deze excuseerde zich. De jonge Ruijs de Beerenbrouck uit Limburg trad aan. Hij meldde op 6 September aan Kuyper, dat Nolens, Lohman en Colijn geweigerd hadden en vervolgt:
695) A. Kuyper, De wortel in de dorre aarde, Kampen, 1916, bl. 19; id. De Kleine Luyden, 1917, bl. 23; id. Wat nu? Kampen, 1918, bl. 7; J. de Beaufort, t. a. p. bl. 284, 285. H. S. S. Kuyper, De levensavond van Dr A. Kuyper, Kampen 19212, bl. 58.



„Deze (C) heeft verzocht van deze opdracht ontlast te worden en heeft, toen dit verzoek was ingewilligd, voorzichtig onderzocht, of ook de vorming van een program-Kabinet van gemengde samenstelling mogelijk zou zijn. Toen hem de volstrekte onmogelijkheid daarvan gebleken was, heeft de heer Colijn vervolgens de Kroon geadviseerd, dat ook naar zijne meening thans geen andere uiting meer bleef dan de vorming van een rechtsch kabinet. Hare Majesteit heeft toen mij de formatie opgedragen. Ik ben met de samenstelling van een Kabinet gereed gekomen, behoudens de eindredactie van het program. Evenals door U in 1901 geschied is, heb ik een voorontwerp gemaakt en dat aan de clubs ter bevooroordeeling toegezonden. Dit zelfde voorontwerp zend ik U hierbij ter kennisneming."
Ook de lijst van ministers zond Ruijs de Beerenbrouck aan Kuyper en besloot:
„Alvorens echter mijn rapport aan de Kroon uit te brengen, zoude ik het op hoogen prijs stellen, indien U mij morgen namiddag zoudt willen ontvangen. Ik zoude er veel aan hechten, indien het mij gelukken mocht van U de verzekering te ontvangen, dat ook U met de oplossing ten slotte volkomen accoord gaat en dat op Uw machtigen steun zou kunnen gerekend worden."
De steun van Kuyper werd verleend: het coalitie-ministerie-Ruijs trad op, dat de wetgeving ten aanzien van de financieele gelijkstelling van het openbaar en bijzonder lager onderwijs zou regelen en de sociale wetgeving met kracht doorzette, terwijl het, evenals Kuyper zelf in 1903, revolutionaire woeling moest weerstaan. Kuyper maakte deze fase nog mee. Spoedig daarna legde hij het leiderschap neer van de partij, die hij had groot gemaakt. Op 31 Maart schreef hij aan den secretaris van het centraal comité der antirevolutionaire partij:
„In 1869 voelde ik mij gedwongen een nieuwe actie voor den bloei van onze Antirevolutionaire partij, in overleg met wijlen Mr Groen van Prinsterer in te zetten. Langer dan een halve eeuw meende ik de verantwoordelijkheid, die dat meebracht niet te mogen dragen. Het was daarom mijn voornemen om met 1 Januari van het volgend jaar mijn Voorzitterschap en het lidmaatschap van het Centraal Comité neder te leggen. Daar intusschen de voorbereiding voor de a.s. Groningsche Verkiezingen nu reeds moeten aanvangen, voel ik mij verplicht nu reeds hier toe over te gaan. Gij staat mij wel toe hierop mijn dank uit te spreken voor het broederlijk vertrouwen, dat ik in die lange periode genieten mocht en U toe te bidden, dat het U en de overige heeren gegund mag zijn, nog in lengte van dagen het Comité onzen God tot eere en ons Volk ten zege te doen zijn.
Met broederlijke hoogachting
Dr A. Kuyper voorz. v. h. C. C."
Het eigenlijke beheer over „De Standaard" moest worden losgelaten: Colijn had dit reeds op 8 Maart 1915 geadviseerd, maar de moeilijkheid was, een goed verband tusschen blad en partij te construeeren. Zoo zacht mogelijk maakte Colijn den overgang; hij begreep, welk een offer aan den grijsaard werd gevraagd en schreef hem op Kerstdag 1919, dat een commissie zou worden gevormd, bestaande uit Idenburg, Mr J. A. de Wilde en hemzelf, waarin ook later J. Schouten kwam.



„Het spreekt naar mijn oordeel van zelf, dat deze nieuwe regeling geen verandering behoort te brengen in de finantieele relatie, die tusschen U en de Standaard bestond. M. a. w. de Standaard behoort aan hem, die 47 jaar de Hoofdredactie heeft gevoerd, het volle salaris te blijven uitbetalen."
„Denk nu, als gij deze regelen leest", zoo schrijft Colijn na de definitieve regeling op 28 Febr. 1920 uit Londen, „zoo bid ik U, even liefdevol over ons, als wij het over U doen. Dit schrijven is strikt zakelijk, maar de ontroering over het feit, dat deze regeling noodig was, grijpt mij bijwijlen hier temidden van mijn drukken arbeid zeer aan. Ik voel haast in mijn eigen hart, wat er in Uwe ziele omgaat. Maar ik hoop dat de Koning van ons hart ook het Uwe leide, dat gij U voor deze noodzakelijkheid kunt buigen. Ik bid U dat toe uit het diepst van mijn ziel."
Het salaris werd omgezet in pensioen. Op 11 December 1919 verscheen Kuypers laatste artikel in „De Standaard".
Herhaaldelijk door Idenburg aangewezen, werd Colijn leider der partij 596). Deze liet Kuyper op 17 October 1920 uit Londen weten:
„Ik had gisteren zoo gaarne met U nog enkele woorden gewisseld, maar ik zag dat het U uitermate vermoeid zou hebben. In de hoop, dat Uwe dochter een geschikt oogenblik zal kunnen vinden om het U voor te lezen, vertrouw ik thans aan het papier toe, wat ik gaarne mondeling had medegedeeld.
Het is dit: Ik weet dat U de toekomst van ons volk, van ons Gereformeerd volk vooral, steeds na aan het hart lag. Ik voel dat er wel eens twijfel in Uw hart rijzen kan of men, na Uw verscheiden, wel de oude beproefde paden zal blijven bewandelen. Daartegenover wensch ik U voor Gods aangezicht te verzekeren, dat ik in broederlijke eensgezindheid met Idenburg, al mijn krachten zal aanwenden om ons volk te houden op de paden, die gij het hebt gewezen. Binnen afzienbaren tijd hoop ik al mijn krachten enkel en alleen aan die taak te gaan wijden. Naast de hulpe, die ik daarbij van den Heere afsmeek, zal ook de gestadige herinnering aan Uw werk mij daarbij leiden. Dit U nog eens te doen weten, was mij eene behoefte des harten. Zij de Heere U in deze dagen nabij en make Hij den overgang voor U ruim. Wij hadden U gaarne nog lang behouden, maar wij willen ons buigen voor des Heeren Wil en bij voortduring dankend gedenken, wat wondergave Gods ons volk in U heeft mogen ontvangen.
Uw zeer toegenegen br. in Chr.
H. Colijn."
Met de Vrije Universiteit had Kuyper na zijn ministerschap geen rechtstreeksch contact meer. Hij vroeg en verkreeg op 15 October 1906 verlenging van non-activiteit, die hem verleend werd tot 29 October 1909. Op 1 Januari 1908 werd hem ontslag verleend met de betuiging:
„Wij behoeven inderdaad niet te zeggen, wat er zoowel bij curatoren als bij ons omgaat, nu juist door U, als grondvester der Vrije Universiteit, deze aanvrage om ontslag gedaan wordt, hoe diep we gevoelen wat die Stichting daarin verliest, maar ook hoe dankbaar we erkennen wat de Heere door U, meer dan door eenig ander, voor haar deed."
Wegens aftrek van het ministerspensioen ad ƒ 4000.— werd het hoogleeraarspensioen, dat 4500 gulden bedroeg, op 500 gulden gesteld. Maar op
596) Idenburg aan Kuyper op 9 October 1910; 14 April 1912; 2 September, 1912; de brief van Colijn aan Kuyper in H. S. S. Kuyper, De levensavond, bl. 104—105.



10 December 1919 deelden de directeuren mede, besloten te hebben, „in dankbare erkenning van de door U bewezen belangrijke diensten, U als oprichter der vereeniging een jaarlijksch bedrag van ƒ 4000 met ingang van 1 Oct. 1901 aan te bieden."
Er waren nog wel eens botsingen geweest. Zoo had Kuyper, toen er sprake was van schrapping van de 2e alinea van art. 30 van het reglement, ernstig geprotesteerd.
„Besloot nu Uwe vergadering", zoo schreef hij blijkens een ongedateerde, vermoedelijk uit 1914 dateerende, in het archief aanwezige minuut, „door de Universiteit tot doctor, d. i. tot leeraar, tot onderwijzer, ook hen te doen ijken, die lijnrecht tegen die belijdenis ingingen, dan gevoelt gij zelve, hoe ik, voor eens en voor goed, elke band en elke betrekking met de Vrije Universiteit zou moeten afbreken en dit niet geheim zou mogen houden."
Aan de universiteit hing zijn hart. Hij had er gaarne een leerstoel in zijn staatsrecht gezien, schreef voor haar studenten nog een aanmoedigend woord en waarschuwde dringend, de gereformeerde beginselen te handhaven. Onder de laatste telegrafische dankbetuigingen, die hem bereikten, vlak voor zijn dood, was die van het corps van de Hoogeschool, die hij stichtte en van de mannen der Nederlandsche pers, wier onvergelijkelijke meester hij zoo lang geweest was 597).
Op 21 September 1920 teekende Kuyper zijn ontslag als lid van de Eerste Kamer, op 24 September corrigeerde hij voor het laatst drukproeven voor „De Heraut" 598). Ook voor dezen gigant, dien de artsen als een medisch fenomeen hadden beschouwd, was sterven het einde en dit einde kwam eerst, nadat zooals de dochters van den grooten man opmerkten, de sterke van weleer ontwapend en als een kind geworden was.
„Boven het hoofdeinde van het bed hing een schilderij voorstellende de Kruiziging van onzen Heiland. Als in de schaduw van dat kruis blies hij om zes uur den laatsten adem uit" 5").
„8 November 1920, Maandag's namiddags dr A. Kuyper gestorven", teekende Bavinck met stervende hand in zijn dagboek aan.
En toen begonnen al de klokken van al de kranten in Nederland te luien 60°).
597) A. Anema aan Kuyper op 29 September 1917; J. H. Bavinck op 29 October 1917; A. Kuyper, Nog in den band van voorheen, 1917; id. Starrentritsen, ed. cast. 1915, bl. 65, 71, v.v. Telegram van het eerste Journalistencongres, 17 Oct. 1920.
598) H. S. S. Kuyper, t. a. p. bl. 99.
5") T. a. p. bl. 119.
600) V. Hepp, Dr. H. Bavinck, A'dam 1921, bl. 338; Gedenkboek-Kuyper, 1921, bl. 183 v.v.







PERSONENREGISTER. *)
A
Aalberse, Prof. Mr P. J. M. — 94. 103.
103. 255.
Aalders, Prof. Dr G. Ch. — 45. Acronius, Ds J. — 71.
Aengenent, Mgr J. D. J. — 208. Alberdingk Thijm, Prof. J. A. — 98. 220.
Alphen, van, J. — 141. 152. 216. 269. Amorie van der Hoeven, des, Mr H. A.
— 145. 153.
Anema, Prof. Mr A. — 206. 229. 324. 337.
Ankersmit, A. — 320.
Ariëns, Mgr Dr Alph. — 94. 122. 165.
Asch van Wijck, van, Jhr Mr M. M. —
124. 226.
Asquith, H. H. — 283.
Asser, Mr T. — 234. 275. 325.
B
Bahlmann, Mr B. M. — 166. 169. Bake, Prof. Janus — 15.
Balfour, Arthur — 276.
Baltus, Pietje — 21. 29.
Banning, Dr W. — 206.
Barth, Prof. Dr Karl — 67.
Bavinck, Prof. Dr H. — 16. 56. 65. 88. 189. 198. 201. 212. 215. 216. 228. 269. 318. 324. 325. 337.
Beaufort, de, Jhr Mr J. A. A. — 61. 68. 131. 132. 146. 151. 153. 175. 218. 231. 232. 238. 260. 268. 273. 274. 275. 319. 321. 325. 326. 330. 334. Bebel, Aug. — 207.
Beeck Calkoen, van, Mr A. J. — 327. Beekenkamp, Dr C. — 205.
Beelaerts van Blokland, Jhr Mr G. J.
F. — 64. 175. 195. 274.
Beernaert, August — 185. 277. 279. Beer Poortugaal, de, Jhr J. C. C. — 234.
Beets, Prof. Dr Nicolaas — 29. 35.
39. 81.
Belloc, Hil. — 22. t Benedictus XV, Paus — 277. 317. Benoist, Charles — 16. 130. 147. 164.
175. 191. 227. 231.
Bensdorp, C. ss. R., Th. F. — 103. 260. 317.
Bentinck, Graaf W. F. K. H. — 282. Bergansius, J. W. — 131. 164. 170. 227. 271.
Bergh van Heemstede, van den, Mr
J Q 02
Berlage, Ds H. P. — 52.
Biesen, van der, Mr Jac. — 255. Bilderdyk, Mr W. — 55. 241. 250. 251. 320.
Binnerts, Ds A. — 22.
Bismarck, von, Prins Otto — 107. 177.
273. 278. 292.
Blok, Prof. Dr P. J. — 24. 94. Blumberger, J. P. — 303.
Bodinus, Johannes — 192.
Boekelman, Dr W. — 267.
Bois de Vrolylande, du, Dr K., S.J. — 165.
Boissevain, Charles, — 49. 58. 66. 73.
Bohl, Mr Joan — 227.
Bolkestein, G. — 263.
Bolland, Prof. G. — 220.
Boneral Faure, van, Prof. Mr R. —
207. 258. 260. 261. 262.
Bos, Dr D. — 257. 330. Bosboom-Toussaint, Mevrouw G. — 223.
Bosscha, Dr J. — 17.
Bosse, van, Mr P. P. — 100. Bouwman, Dr M. — 74.
Braam, P., Pastoor, — 98.
Brantsen van de Zijp, Mr Baron W. G.
— 130.
Bredius, J. P. — 122.
*) Voor de samenstelling van dit register zij hier dank betuigd aan den heer G. J. H. Peters te 's Gravenhage, die ook bij het verbeteren van de drukproeven behulpzaam was.



PERSONENREGISTER
Breukelaar, Ds W. — 315.
Briand, Aristide — 228.
Bridgett, T. E., C. ss. R. — 103.
Brion, Marcel — 317.
Brom, Prof. Dr Ger. — 9. 36. 94. 98.
164. 210. 218. 220. 227. 250. 263. Brom, Dr Gisbert — 250. 325. Bronckart, W. W. — 275.
Bronsveld, Dr A. W. — 11. 12. 13. 17. 21. 26. 27. 30. 33. 35. 36. 38. 39. 56. 61. 86. 98. 168. 221. 228. 241. 242. 243. 245. 246. 247.
Brouwer, Prof. Dr A. M. — 23, 30. Brouwer, Ds P. W. — 11.
Brouwers, Mr H. J. — 123.
Brugge, van der, M. — 278. Brugghen, van der, Mr J. J. L. — 133. 150.
Brugmans, Prof. Dr H. — 229. 260.
264. 272. 321.
Brugmans, Dr I. J. — 82. 303. Brummelkamp, Ds A. — 177. 188. Brummelkamp, Mevrouw — 332. Brunetière, Ferdinand — 275.
Bruijne, de, J. A. — 24. 83. 94. 208.
298. 303. 326.
Bückmann, L. — 320.
Burke, E. — 96. 283. 291. 294.
Busken Huet, Ds C. — 13.
Buys, Prof. Mr J. Th. — 25. 57. 86.
120. 135. 136. 142. 146. 245. 246. Buitendijk, Ds S. H. — 246.
Bylandt, van, Graaf F. — 29. 146. Byvanck, Dr W. G. C. — 288.
C
Calvjjn, Johannes — 10. 16—19. 24. 35. 45. 71. 79. 95. 96. 97. 103. 104. 112. 265. 285. 288. 289. 319. Carnegie, A. — 291.
Carpentier Alting, Ds A. S. — 265. 316.
Carro, O.P., V. D. — 317. Chamberlain, Joe — 274. 276. Chambers', Prof. R. W. — 102. 117. Chantepie de la Saussaye, Prof. D. — 30. 34. 35. 36. 42. 69. 81. 83. 251. 252.
Cicero, M. T. — 333.
Clemenceau, George — 143. 287. Cobbett, W. — 291.
Cobet, Prof. C. G. — 14. 15.
Cock, de, Ds H. — 24. 50. 72.
Cohen Stuart, Ds M. — 259.
Colijn, Dr H. — 9. 26. 67. 77. 81. 87.
104. 120. 132. 189. 190. 205. 209. 210. 274. 285. 298. 301. 303—306. 308. 309. 310. 318. 323. 324. 333—336. Colijn, Klaas — 310.
Colijn, Mr Pieter — 310.
Comrie, Ds A. — 74.
Cort van der Linden, Prof. Mr P. W.
A. — 132. 173. 196. 252. 255. 333. Costa, da, Mr Is. — 241. 250. Couperus, L. — 223.
Court, de la, Jhr Jos. — 169.
Cramer, Prof. Dr J. — 36.
Cremer, Mr J. F. — 132. 175. Cremers, Willem, C. J. J. — 169.
D
Daehne van Varick, von, A. — 91. Damsté, H. Th. — 151.
Daniël — 91.
Dathenus, Petrus — 163.
Davids, A. B. — 295.
Deckers, Mr Dr L. N. — 260.
Dedem, van, Baron Alex. — 142. 168. 212.
Deelen, van, Ds H. C. J. — 68, 70. Demongeot, M. — 193.
Deventer, van, Mr Ch. — 309. Diekema, G. J. — 291.
Diepenhorst, Prof. Mr P. A. — 66. 69. 83. 133. 135. 136. 151. 173. 174. 175. 189. 190. 203. 205. 208. 209. 239. 249. 267. 298. 324.
Diepersloot, Ds J. — 71.
Dillon, E. J. — 283.
Dilloo, Prof. Dr F. W. J. — 242. Doedes, Prof. Dr J. I. — 21. 25. 44. 56. 84.
Domela Nieuwenhuis, F. — 47. 49. 67.
143. 144. 147. 161. 162. 173.
Donk, van der, W. A. — 240.
Donner, Ds J. H. — 84. 152. 268. Douwes, G. F. J. — 146. 239. 260. Dozy, Prof. R. P. A. — 14. 15. Drucker, Dr H. L. — 148.
Dullert, Mr W. H. — 132.
Duymaer van Twist, Mr A. J. — 119. Dijk, K. — 21.
Dijk, van, J. B. — 165.
Dijkmeester, Mr H. J. — 271. Dyserinck, H. — 161.
E
Eek, van, Mr D. — 199. 122. Eerdmans, Prof. Dr B. D. — 265.



Elisabeth, Koningin van Engeland — 104.
Ellis, A. G. — 271.
Elout, C. K. — 94. 228.
Elout van Soeterwoude, Mr P. J. — 55. 57. 90. 92. 106. 117—120. 132. 133. 156. 170. 202. 261. 299. 302. Emants, M. — 223.
Emma, Koningin der Nederlanden —
92. 134. 147. 148. 299.
Ermerins, Prof. F. Z. — 99. Ermerins, Johanna — 99.
Es, van, Dr W. A. — 263.
Everts, Mgr W. -— 220.
Eijkman, Dr H. J. E. — 313.
F
Faber, Dr H. — 272.
Fabius, Prof. Mr D. P. D. — 48. 139.
141. 203. 242. 320.
Faulhaber, von, Kardinaal M. — 297. Felix, Ds J. W. — 40.
Fidelio, zie A. W. Bronsveld.
Fischer, Dr H. Th. — 313.
Fock, Mr C. — 83.
Franssen van de Putte, Mr J. D. — 59. 131.
Fruin, Prof. Dr R. — 21. 57. 248.
G
Gaaij Fortman, de, Ds B. — 35. Galenus — 247.
Gallio, L. J. G. — 133.
Geer, de, Bar. B. J. L. — 25. 57. 84. 87. 90. 125. 137. 151. 166. 192. 194. 200. 203. 246. 251. 266 Geer, de, Jhr. Mr D. J. — 269. Geer, van, Prof. Dr P. — 253. Geertsema, Mr J. H. — 156.
George V, Koning van Engeland — 283.
Gerlach, von, E. L. — 96.
Gheel Gildemeester, van, Dr F. — 168.
Gladstone, W. E. — 278. 294. 333.
Gleichmann, Mr J. J. — 169.
Gneist, von, R. — 120.
Godefroi, Mr M. H. — 295.
Godin de Beaufort, Jhr Mr K. A. —
145. 146. 160.
Goeman Borgesius, Mr H. — 318. Gorkom, van, Dr G. — 52.
Görres, von, Jos. — 174.
Görris, Dr G., S.J. — 95.
Goslinga, Prof. Dr A. — 146.
Gosses, J. H. — 98. 122.
Gratama, Prof. Mr B. J. — 99. 115. 251. 252.
Grinten, van der, Prof. Mr J. — 98. 220. 222.
Groen van Prinsterer, Mr G. — 9. 10. 25. 26. 30. 32—35. 38—43. 50. 51. 53. 55. 60. 63. 67. 69. 80—85. 87. 88. 90. 94. 95. 97. 98. 100. 101. 104—108. 112. 127. 131. 132. 133. 138. 139. 141. 150. 155. 157. 160. 163. 169. 173. 176. 177. 180. 190. 192. 198. 200. 203. 214. 226. 241. 245. 250. 251. 252. 295. 298. 322. 327. 329. 334. 335.
Groot, de, Hugo — 112.
Grosheide, Prof. Dr F. W. — 73. 74. Guizot, M. F. — 96. 102. 170. Gunning, Prof. J. H. — 26. 33—38.
83. 114. 193. 241. 246. 248. 252. Gunning, J.H.z., J. H. — 38. 232. Gunning, Prof. Dr J. W. — 239. 252. Gustaaf Adolf, Koning van Zweden — 162.
Gijn, van, Hugo — 176.
H
Haffmans, Mr Leop. — 133. 212. 218.
Haitjema, Prof. Dr Th. L. — 71.
Halifax, Lord — 288.
Hamel, van, Prof. Mr G. A. — 277.
Hans, D. — 229. 268. 326.
Harms, Dr Claus — 259.
Harte van Tecklenburg, Mr J. J. I.
226. 227. 271.
Hartog, de, Prof. Dr A. H. — 48. 62. 161. 320.
Hartogh, den, Prof. Dr G. M. — 83.
225. 298.
Hasebroek, Ds J. P. — 11.
Havelaar, J. P. — 153. 156. Hebbelynck, Mgr. A. — 278. 279. Heeckeren van Keil, Baron van, J. D.
C. — 237. 238.
Heemskerk, Mr J. Azn. — 82. 88. 89.
120. 132—136. 138. 240.
Heemskerk, Mr Theo. — 56. 59. 60. 64. 68. 126. 162. 164. 175. 198. 200. 212. 217. 255. 262. 305. 306. 307. 310. 318. 321—324. 327. 328. 333. 334.
Heine, Heinrich — 294.



INHOUD.
Bladz.
WOORD VOORAF.
BIBLIOGRAPHIE I
I. Brieven en uittreksels van brieven i
II. Lijst van geraadpleegde werken ni
Hl. LIJST VAN DATA UIT KUYPERS LEVEN X
INLEIDING 7
I. KUYPER ALS KERKELIJKE VERSCHIJNING 10
§ 1. Domineeszoon 10
§ 2. Student en Predikant 14
§ 3. Predikant 20
§ 4. Kerkhervormer 27
§ 5. De Doleantie 43
H. KUYPER ALS STAATSMAN 77
I. Nationale Politiek 77
§ 1. Naar vernieuwing 77
§ 2. De schoolstrijd acuut 88
§ 3. Naar coalitie 93
§ 4. Lohman en Kuyper 99
§ 5. Schaepman, Lohman, Kuyper 122
§ 6. De politiek van het driemanschap 132
§ 7. De coalitie triumfeert 142
§ 8. Lohman wordt minister 152
§ 9. Strijd en Scheiding 164
§ 10. Lohman verliest zijn Professoraat 195
§ 11. Sociale Politiek 202



INHOUD
Bladz.
§ 12. Schaepman 210
§ 13. Minister Kuyper 225
§ 14. Hooger Onderwijs 240
§ 15. De val van het Kabinet-Kuyper 266
II. INTERNATIONALE POLITIEK 272
§ 1. Zuid-Afrika 273
§ 2. België 277
§ 3. Duitschland, Engeland, Frankrijk 281
§ 4. Amerika 289
§ 5. Het Joodsche Probleem 291
III. KOLONIALE POLITIEK 298
§ 1. Politiek 298
§ 2. Zending 311
IV. LAATSTE JAREN 318
PERSONENREGISTER 339



WERKEN VERSCHENEN IN DE REEKS VAN DE HOOGESCHOOL DER POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN VAN DE UNIVERSITEIT TE LEUVEN.
*LEGRAND (G.), L'impöt sur le capital et le revenu en Prusse. Réforme de
* 1891"1893, un vol. in-12 de 104 pp., Bruxelles, Société Beige de Libraire, 1894.
*Nerincx (A.), Du régime légal de l'enseignement yrvmaire en Angleterre un vol. in-8° de 272 pp., Gand, Engelcke, 1895.
Moyersoen (R.), Du régime légal de l'enseignement primaire en Hollande un vol., in-8° de 135 pp., Gand, Engelcke, 1895.
MÉlot (A.), Des impöts sur les valeurs mobilières en France, un vol. in-8° de 190 pp., Gand, Engelcke, 1895.
Genart (Charles), Les syndicats industriels, un vol. in-12 de 232 pp. Gand Engelcke, 1896.
Physsenzides (n.), L'arbitrage international et l'établissement d'un empire grec un vol. in-8° de 226 pp., Bruxelles, Goemaere, 1897.
de Kerkhove d'Exaerde (H.), De l'enseignement obligatoire en Allemagne un vol. in-8° de 173 pp., Gand, Engelcke, 1897.
Kerby (Rév. W. J.), Le socialisme aux Etats-Unis, un vol. in-8° de 242 pp. Bruxelles, Goemaere, 1897.
Verhaegen (P.), Socialistes anglais, un vol. in-8° de 374 pp., Gand, Engelcke, 1897.
' CaRTON de Wiart (E.), Les grandes compagnies coloniales anglaises du XIXe siècle, un vol. in-8° de XX-280 pp., Paris, Perrin, 1899.
Rutten (a.), La population beige depuis 1830. Etat de la population un vol in-8° de 124 p.p., Louvain, Ch. Peeters, 1899.
Gilles de Pelichy (C.), Le régime du travail dans les principaux ports de mer de l Europe, un vol. in-8° de 162-392 pp., Louvain, Polleunis et Ceuterick, 1899.
vliebergh (E.), Le Crédit fonder. Allemagne, France, Italië, un vol. de 142 pd Louvain, Ch. Peeters, 1899.
Halewijck (M.), Le régime légal de la presse en Angleterre, un vol in-8° de 225 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1899.
Vaes (G.), Les conditions du travail dans les marchés publics, un vol. de 283 p p Louvain, Ch. Peeters, 1900.
Collin (V.), Le Maroc et les intéréts beiges, un vol. in-8° de 208 p.p., Louvain Polleunis et Ceuterick, 1900.
MlSONNE (O.), Le Centre (Hainaut). Monographie sociale, un vol. in-8° de 238 pp., Tournai, Casterman, 1900.
Rutten (G.) (O. P.), Nos grèves houillères et l'action socialiste, un vol. in-8° de 383 pp., Bruxelles, Goemare, 1900.
NÈve (J.), L'Administration d'une grande ville, Londres, un vol. in-8° de 270 pp. Gand, Huyshauwer et Scheerder, 1901.
"Henry (J.), L'impöt sur les revenus professionels. Alsace-Lorraine. Liége un vol. in-8° de 107 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1903.
ï'® * duidt de werken aan, waarmede de schrijvers een reisbeurs verwierven, die de Belgische regeering bij vergelijking uitreikte aan hare mededingende onderdanen.



Gollier (T.), Essai sur les institutions politiques au Japon, un vol. in-8° de 208 pp., Bruxelles, Goemare, 1903.
de lannoy (f.), Les origines diplomatiques de l'indépendance beige. La Conférence de Londres (1830-1831), un vol. in-8° de XVIII-309 p.p. Louvain.
*ChavÉe (f.), Propriétaires et fernviers en Angleterre, un vol. in-8° de xii-246 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1903.
*Vermaut (R.), Les régies municipales en Angleterre, un vol. in-8° de 318 pp., Courtrai, J. Vermaut, 1903.
de Bray (A.), La Belgique et les marchés asiatiques, un vol. in-8° de 384 pp., Louvain, Polleunis et Ceuterick, 1903.
Vermaut (R.), Les grèves de chemins de fer en Hollande, un vol. in-8° de 266 pp., Courtrai, J. Vermaut, *1903.
mlchotte (P.), Les idéés économiques en Belgique de 1831-1886, un vol. in-8° de xx-742 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1904.
Perquy (J. L.) (O. P.), La typographie a Bruxelles au début du XXe siècle, un vol. in-8° de xxxv-548 pp., Bruxelles, Schepens, 1904.
*Biebuyck (A.), Le régime légal de la personification civile en Hollande. Les associations sans but lucratif et les fondations, een bd. in-8° van xlii-154 blz., Yperen, Callewaert, 1905.
de Trannoy (H.), Jules Malou, 1810-1870, un vol. in-8° de iv-591 pp. Bruxelles, A. Dewit, 1905.
Bevilaqua (G.), Saggio sulla legislazione operaia in Italia, un vol. in-8° de vii-326 pp., Torino, Fratelli Bocca, 1906.
Terlinden (Ch.), Guillaume Ier, roi des Pays-Bas, et l'Eglise catholique en Belgique (1814-1830), t. I, La lutte entre l'Eglise et 1'Etat (1914-1826), in-8° de xv-256 pp.; t. ii, Le Concordat (1826-1830), in-8° de 470 p.p., Bruxelles, Albert Dewit, 1906.
*Collard (Ch.), L'Education protectrice de l'enfance en Prusse, un vol. in-8° de xiv-340 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1908.
de Spoelbergh (O.), L'impöt sur le revenu en Italië, un vol. in-8° de vil-266 pp., Bruxelles, A. Dewit, 1908.
Claes (V.), (O. M. Cap.), L'Organisation professionnelle et le Contrat collectif des imprimeurs allemands, un vol. in-8° de 428 pp., Louvain, Uytspruyst, 1908.
Duplat (G.), Le Journal. Sa vie juridique. Ses responsabilités civiles, un vol. in-8° de xi-414 pp., Bruxelles, A. Dewit, 1908.
*de Meulenaere (R.), La grève et le Contrat de travail (Belgique-France), un vol. in-8° de xxiv-367 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1909.
Muller (A.) (S. J.), La Controverse des Fondations charitables en Belgique, un vol. in-8° de XVI-345 pp., Bruxelles, A. Dewit, 1909.
Woycicki (A.), La classe ouvrière dans la grande Industrie du Royaume de Pologne, un vol. in-8° de xii-266 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1909.
Szembek (Comte A.), Les associations économiques des paysans polonais sous la domination prussienne, un vol. inl8° de 461 pp., Bruges, DescléeDe Brouwer et Cie, 1910.
Savoy (E.), L'Apprentissage en Suisse, un vol. in-8° de vii-616 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1910.
Sarti (G.), Le partecipanze agrarie nella Provincia di Ferrare, un vol. in-8° de 92 pp., Bologne, Garagnani, 1910.
*Claes (V.) (O. M. Cap.), Le Contrat collectif de travail, sa vie juridique en Allemagne, un vol. in-8° de xxvin-468 pp., Bruxelles, Dewit, 1910.
Sarti (G.), Saggio sulla legislazione agraria in Italia, un vol. in-8° de 224 pp., Bologne, Garagnani, 1910.
*Sinzot (Ignace), Les Traités internationaux pour la protection des travailleurs, ouvrage couronné par 1'Académie royale de Belgique, un vol. in-8° de xvl-231 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1911.
Pierlot (H.), La législation scolaire de la provincie de Québec, un vol. in-8° de 156 pp., Bruxelles, Dewit, 1911.



°E UB^"l^'D<^XMUDe''k"mP' H807"I875)' un ™>' i-8" VH-550 pp,
''M1 sSIAEN (B,) (O. M. Cap.), L'Appauvrissement des mussea, un vol. in-8" de xiv-488 pp., Louvain, Ch. Peeters, 1911.
Janssen (A.), Les Conyentions monétaires, ouvrage couronné par 1'Académie de RI/7T rT w' Un-V?!- m"8 de iv-570 pp., Bruxelles, Larcier, 1911.
L 917 v\lvllege de l emission des billets de banque en Italië, un vol in-8° de 217 pp., Lausanne, Couchoud, 1911.
DECmrxellLEL'arLc'S)ai912Mtre * permanent> un vol. in-8" de 238 pp.,
DE Lichtervelde (L.), Les Méthodes budgétaires d'une démocratie. Etude sur Deckers SnTr'n^h m"8 de ,180 pp-' Bruxelles, Larcier, 1912.
DEC™ Za"dSr°nd' - M'
SAVouvait€PeeterVl9Ï2deS ^ Aüemagne> un vo1- in'8ü de vm-298 p.p.,
Testaferrata (G.) La Questione delle Classi medie, un vol. in-8° de 216 dd Firenze, Libreria editrice fiorentina, 1912. PP"
* Buelens (J.) Les Employés en Allemagne. Leur situation et leur contrat d'emVloi, un vol in-8° de 327 pp., Anvers, Veritas, 1913
0BrNuSxelfes,' $$"** * Virements postaux' un voL *-8° de 267 pp.,
*van Dievoet (E.), Le Bail d ferme en Belgique. Le Droit écrit et la coutume Peeters'C°^iqwe'les re/ormes nécessaires, un vol. in-8° de 464 pp., Louvain!
C0IJ?mic2:>pPtVuS; v,„"srs-e» b"3iq™-un vo1-in-8°
^AI*BruxelIes, ItoFtoSl " "***"' "" V°'- in-8° de PP"
!m "" UM *"*" W°*'" bd' '°'8° val> 328 t>lz, Kortrijk,
STT»T»"S" ™Rv„TS % kïe Rég!me iUridT' ■>" e-ploitation, rurale, MASSARn (TMT>nr , deJ 23i pp- Louvam, L'Editorial, 1913.
un vol. ii-80 de vni-27?t UVL**" ^
Nsaosiang Tchou (L.), Le régime des capitulations et la réforme constitution
CTh™e> r vol- in-8» de 230 pp., Cambridge Un7ver™ty Ss igis"
vol 7n 8» d^sl m °Rr6 Belgique- Son Vassé, son avenir, un
voi. in-8 de 482 pp., Bruxelles, Goemaere, 1919.
Herntzen (C ) (O. F. M.), De politieke Geschiedenis van het Lager Onderwiis
G. MalSS V^795'1813' een bd- in-8° van vm-226 blz. Nijmegen, L. C.
MlSSu°n vof'^o Z°ZTeUt ^ndtcal-Son histoire en Belgique de 1800 d 191U Tsou Chai (FM Tn e , P,?" ^amur' ImPrimerie „La Rapide", 1921.
• Sltuflon economique et politique de la Chine et ses persvec-
Rubbens V°} n"8 df6 169 PP-' Louvain> Ceuterick, 1921.
**<1801'1868)' i»'8" ^ 288 pp,
VANdZfgEiJ*éf°rme bancaire aux Etats-Unis d'Amérique de 1913 Bruyint 1922. fédérale, un vol. in-8° de 297 pp., Bruxelles,
VR,Tn°60Gby"<**• «" 'P-8"
"""" " A™Uterre- <ie 192 pp.,
Baudhuin (F.), Le capital de la Belgique et le rendement de son industrie avant U guerre, un vol. in-8° de 232 pp., Louvain, R. Fontevn 1924 ubois de Vroylande (K.) (S. J.), Volksverheffing in de R.K. Standsorganisatie



der werklieden in Nederland, een bd. in-8° van 295 blz., Leuven, De Vlaamsche Boekenhalle, 1924.
Hegge (R.), De Mensch en zijn Woning, een bd. in-8° van 180 blz., Utrecht, Dekker, 1925.
Wang Yu Sang (V.), L'Economie agricole en Chine, un vol. in-8° de 180 pp., Louvain, 1925.
de Borch (N.), Le principe des nationalités et la question lithuanienne, un vol. in-8° de 139 pp., Louvain, 1925.
Kienpang (W.), La Chine et les Grandes Puissances, un vol. in-8° de 414 pp., Gand, Hussein, 1926.
Shien-Ming (i.), Comment remédier a la situation tragique des travailleurs chinois, un vol. in-8° de 259 pp., Louvain, Desbarax, 1927.
Souweine (P. B.), L'Argentine au seuil de l'Industrie, un vol. in-8° de 647 pp., Tournai-Paris, Casterman, 1927.
Ferrari (F. l.), Le régime fasciste italien, un vol. in-8°, Paris, Ed. Spes, 1928.
Vulhopp (T.), Une politique des families nombreuses en Belgique, un vol. in-8° de 434 pp., Louvain, 1928.
Koenraadt (W. M. J.), Rechtvaardig arbeidsloon, een bd. in-8° van 181 blz., 's Hertogenbosch, Malmberg, 1928.
Maria-Ignatia, De inrichtingen voor justitie-meisjes, een bd. in-8° van 224 blz., Leuven, Fonteyn, 1928.
Vaes (U. J.), La technique du financement des entreprises et spécialement des sociétés anonymes, un vol. in-8°, 360 pp., Gembloux, 1929.
Dupriez (L. H.), Les méthodes d'analyse de la conjuncture économique et leur application a l'économie beige depuis 1897, un vol. in-8° de 282 pp., Louvain, Uytspruyt, 1930.
Eyskens (G.), De Arbeider en de Bedrijfsleiding in Amerika, een bd. in-8° van 247 blz., Brussel-Antwerpen-Leuven, N.V. Standaard-Boekhandel, 1931.
*Van Coppenolle (Em.), De Belgische Politiek van de Volkswoning, een bd. in-8° van 256 blz., Brussel-Antwerpen-Leuven, N.V. Standaard-Boekhandel,
1932.
*Snoy d'Oppuers (baron), La Commission des Douanes et la Politique commerciale des Etats-Unis, un vol. in-8° de 288 pp., Bruxelles, 1932.
*de Langhe (M.), De Bedrijfsraden in Duitscland, een bd. in-8° van 264 blz., Brugge, 1932.
*Van Gestel (P. C.) (O. P.), Het Religieus Socialisme, een bd. in-8° van 388 blz., Leuven, 1932.
*Vandeputte (R.), Het begrip van het politiek misdrijf in het Belgisch Recht, een bd. in-8° van 169 blz., Antwerpen, 1932.
*Leen (W.), Werkloosheidsverzekering en Werkloozensteun in België, een bd. in-8° van 384 blz., Brussel-Antwerpen-Leuven, N.V. Standaard-Boekhandel,
1933.
*van Criekinge (H.), De Financiering der scheepvaartondernemingen. Het scheepscredietwezen in België en in de omringende landen, een bd. van 320 blz., Brussel-Antwerpen. N.V. Standaard-Boekhandel, 1933.
Rocha (M.), Travail et solaire a travers la scolastique, un vol. in-8° de VII-206 pp., Desclée-De Brouwer et Cie, éditeurs, Paris, 1933.
Hollenberg (A.), Drie jaar Duitsche credietcrisis 1930-1932, een bd. in-8° van lxix-406 blz., Standaard Boekhandel, Brussel-Antwerpen-Leuven-Gent, 1933.
Dom Thaddée Yong Ann-Yuen (O. S. B.), Chine et Japon d la Conférence de la Paix, 1934. Abbaye de Saint-André par Lophem-lez-Bruges, un vol. in-8° de vii-340 pp.
Siu King Yuan, Le reglement des différends internationaux et le conflit sinojaponais, un vol. in-8 de vill-352 pp., René Fonteyn, Louvain, 1934.
Varzim (A.), Le Boerenbond Beige, un vol. in-8° de vin-272 pp., Paris, DescléeDe Brouwer et Cie, 1934.
*van den Bossche (F.), Het Technisch Onderwijs in België, N.V. Standaard Boekhandel, 1934, 424 blz.



de Bar (Duc), Coutumes et Droits successoraux de la Cla.se moyenne et l'Indivision des Propriétés ruraJ.es en Autriche, Anvers, Imprimeries Omnia 1935 348 pp.
"Pauwels (Ach.), Polders en Wateringen, N.V. Standaard Boekhandel, 1935 253 blz.
DE E-)> Het Belgische Belastingwezen en zijn Grondbeginselen
N.V. Standaard Boekhandel, 1935, G33 blz.
Pezeda dos Santos (F. J.), Un Etat corporatif. La Constitution sociale et politique portugaise, un vol. in-8° de 250 pp., Paris, 1935.
Roberto de Arruda Botelho (E.), Le Brésil et ses relations extérieures, un vol m-8° de 250 pp., Paris, 1935.
De Voghel (F.), Controle des Banques, un vol. in-8° de 408 pp., Gembloux, 1035.
Mineur (J.), La réglementation conventionnelle des Salaires en Belqique un vol in-8° de 328 pp., Gembloux, 1936.







STELLINGEN.
i
De huidige Nederlandsche practijk van machtigingswetgeving is staatsrechtelijk geoorloofd, omdat het materieele wetsbegrip nergens in de Nederlandsche Grondwet is neergelegd.
II
De bevoegdheid van den Nederlandschen minister van Koloniën om aan den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië te geven "aanwijzingen , bedoeld in artikel 1 van de Wet op de Staatsinrichting van Ned. Indië van 23 Juni 1925, Staatsblad 327, 1925, moet in beginsel als onbeperkt beschouwd worden.
III
De meening, dat ras of taal op zich een constitutief element zou zijn tot bepaling van het begrip natie, dient verworpen als met de feiten in strijd.



Bij de promotie van den heer P. Kasteel, parlementair-redacteur van de Maasbode, aan de Universiteit te Leuven, op het proefschrift „Abraham Kuyper", waren verschillende vooraanstaande Nederlanders tegenwoordig, o.a. Mr. Goseling, Minister van Justitie, Mr. Van Angeren, secretaris-generaal bij het Departement van Justitie, Prof. Dr. H. H. Kuyper, Dr. A. Kuyper Jr., Mej C. M. E. Kuyper, Prof. kanunnik Dr. Bellon, Hoogleeraar aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, Ds. J. Maaskant, Geref. predikant te Brussel, en vele anderen. De plechtige zitting werd gepresideerd door den vice-reetor van de Leuvensche Universiteit, Mgr. Dr. Van Waeyenbergh. Promotor was Prof. Dr. Pernand de Goethem. De Telegrammen van gelukwenschen kwamen in van Dr. Colijn, oud-minister Deckers namens de Katholieke Staatsparty, luit.-generaal Duymaer van Twist namens de anti-revolutionaire partij, Prof. Dr. Kortenhorst namens de Katholieke Kamerfractie, Minister Steenberghe, Dr. Boer en Mr. J. J. Van Bolhuis namens de parlementaire journalisten te 's-Gravenhage.



















BIBLIOGRAPHIE
III. Lijst van data uit Kuypers leven.
29 October 1837 16 Juli 185S
20 September 1862 1 Juli 1865
9 Augustus 1863 3 November 1867 10 November 1867
19 Mei 186$
31 Juli 1870
10 Augustus 1870 6 Januari 1871 1 April 1872
21 Januari 1874 16 Maart 1874
20 Maart 1874 -~29 Mei—5 Juni 1875
1 Juli 1877 Febr. 1876—Mei 1877
19 Mei 1876
3 Augustus 1878
22 October 1878
23 Januari 1879
6 September 1879
20 October 1880 6 Januari 1881
Te Maassluis geboren; 3 Dec. in de Herv. Kerk gedoopt.
Ingeschreven als student aan de Leidsche Universiteit.
Gepromoveerd tot doctor in de theologie.
Gehuwd te Rotterdam met Johanna Hendrika Schaay.
Intrede te Beesd (1 Joh. 1 : 7).
Afscheidspreek te Beesd (Matth. 6 : 12).
Intrede te Utrecht (Joh. 1 : 14).
Eerste ontmoeting met Groen van Prinsterer.
Afscheid te Utrecht (Openb. 3 : llö).
Intrede te Amsterdam (Efeze 3 : 17).
Hoofdredacteur van „De Heraut".
Hoofdredacteur van „De Standaard".
Gekozen tot lid der Tweede Kamer voor Gouda.
Eervol emeritaat als predikant.
Als Kamerlid beëedigd.
Op de meeting te Brighton.
Dient ontslag in als lid der Tweede Kamer.
Verblijf in het buitenland wegens ernstige ziekte.
Mr G. Groen van Prinsterer overleden.
Aanbieding van het petitionnement aan den Koning.
De Vereen, voor H. O. op Geref. grondslag opgericht.
De Unie „Een School met den Bijbel" opgericht.
Kuyper benoemd tot hoogleeraar.
De Vrije Universiteit geopend.
Mevrouw H. Kuyper—Huber overleden.
7 December 1882 Ds J. F. Kuyper overleden.
4 Januari 1886 Het kerkelijk conflict te Amsterdam uitgebroken.
21 April 1888^* Het kabinet-Mackay treedt op.
November 1891 Eerste Christelijk Sociaal Congres onder leiding van Kuyper.
Juni 1894 Lid van de Tweede Kamer voor Sliedrecht.
Augustus 1898 Naar Amerika; eere-doctor, Universiteit Princeton.
25 Augustus 1899 Mevrouw J. H. Kuyper—Schaay overleden.
1 Augustus 1901 Optreden van het kabinet-Kuyper.
—21 Januari 1903 Dr Schaepman sterft te Rome.
April 19Ó3 Spoorwegstaking.
22 Mei 1905 De Hooger Onderwijswet-Kuyper bekrachtigd.
16 Augustus 1905 Aftreden van het kabinet-Kuyper.
1905—1906 Reis om de Oude Wereldzee.
8 Januari 1907 Doctor honoris causa van de Techn. Hoogeschool te Delft.
1 Januari 1908 Eervol ontslagen als hoogleeraar.
29 Augustus 1908 Benoemd tot Minister van Staat.
15 October 1908 Lid van de Tweede Kamer voor Ommen.
10 Mei 1909 Doctor honoris causa van de Universiteit te Leuven. 14 September 1912 Neemt ontslag als Tweede Kamerlid.
8 Juli 1913 Gekozen tot lid der Eerste Kamer.
26 Maart 1914 Mej. P. Baltus overleden.
2 Mei 1918 Laatste deputaten-rede: „Wat nu?"
11 December 1919 Laatste artikel in „De Standaard".
31 Maart 1920 Neemt ontslag als voorzitter van het Centraal Comité der
antirev. partij.
21 September 1920 Neemt ontslag als lid der Eerste Kamer.
"g November 1920 In zijn woning, Kanaalstraat 5, Den Haag, overleden.
12 November 1920 Op Oud Eik-en-Duinen begraven.



INLEIDING.
De negentiende eeuw zag meer veranderingen dan vele vorige eeuwen
st«T\ f WaS dat de mechanisatie zich baan brak en behalve de
stof ook de geesten ging beheerschen, zoodat vroeger besef van het bovennatuurlijke leven meer en meer verzwakte en uitmondde in een wijd verbreid onahsme, dat de achttiende eeuw had voorbereid.
Het economisch leven, ontrukt aan oude, organisch gegroeide geledingen werd
nrSnS,fm T* bef kende Processen; de als uit de natuur gegroeide
In m gesloten huishoudingen, begonnen te vervallen.
met hetlth ** m het Politieke denken openbaarde zich tegelijk,
SmI meer en meer op individualistischen grondslag organiseerende bedrijfsleven, een drang naar vrijheid. Vrijheid voor kringen, vrijheid voor individuen, vrijheid voor wetenschappelijk onderzoek, vrijheid voor de volke-
zïï deze^adical 8' kristamseerden
zich deze radicale verlangens en deze verwerklijkten zich in onderscheiden
vorm in verschillende landen van West- en Midden-Europa, waar het economisch liberalisme toen decenniën lang kon heerschen door de ontsluiting
i^e'tachtV •' V00ral1k0l1°niale gebieden> terwijl de vierde stand tot ver
staanbaar SdST ^ """" °°k
Boven alles treft het geestelijk verschijnsel, dat het „Diesseitige" gaat zeee
ZSTT , D»k» » doen, losgewikkeld 5t
P ysieke, koersten met volle zeilen slechts aardsche doeleinden tegemoet
, "P best het agnosticisme het wetenschappelijk denken ging be-
Hoe seb-,r ^T™ ^ V'UCht *" ZWOel "V**™ te bevorderen
ve^ïktofwi beï menSChflijk,ïemuft °°k een geweldige levens-
Napoleon was nog geen twintig jaar dood; Nederland en België vormden
be™tSh:,Seib' greed;p het c°ngres *-^**335
kend molln» ^ P b°Ven den M°erdijk; zware industrie was er onbe-
~nïrZ T7 " ^ ™n D°g cultuur-heroën op het platteland Over een groot deel van ons volk koepelde de Nederlandsch Hervormde Kerk
igLentf wmtri%Iad dSra?rïike TSen vaa den Prac,isch dictatoriaal regeerenden Willem I. Nederland, door de afscheiding van België weer ^
a veerd, werd een liberaal geregeerd protestantsch land, waar de katholieken
ÏSiS°bSr40°PPelijk h,T''1 b"a,en' See" ^ nitoefendenl hoewel j destijds bijna 40 procent der bevolking uitmaakten.
Kasteel" Uyp8r stierf> was de twintigste eeuw schier even ver overschreden



HOOFDSTUK I.
KUYPER ALS KERKELIJKE VERSCHIJNING.
§ 1. Domineeszoon.
Als dominees-zoon werd Abraham Kuyper geboren op 29 October 1837 te Maassluis. Actief dominee was hij zelf achtereenvolgens te Beesd (1863— 1867), te Utrecht (1867—1870) en te Amsterdam (1870—1874). Als actief, ja, revolteerend en reformeerend kerkelijk leider, heeft hij nimmer het domineescachet verloren. Het predikantschap heeft Kuyper gemaakt, wat hij werd: de bij uitstek geliefde leider van de menschen, die in hem hun vertrouwen stelden, de fel gehate man bij degenen, die in kerkelijk en theologisch opzicht van hem verschilden en die hun heftigen afkeer tegen hem ook overdroegen op politiek terrein, waar de liberalen met afschuw het clericale element ontwaarden en vele katholieken angstig waren voor het democratisch Calvinisme, dat meer dan een onder hen als revolutionair beschouwde.
Zelf voelde Kuyper zich predikant in zijn huiselijk leven, in zijn wetenschappelijken arbeid en op openbaar terrein. Hij wist, hoe vriend en vijand in hem steeds den dominee zagen. Dit maakte hem uitdagender in een tijd, toen het domineeskarakter ook fel werd aangetast in de literatuur, die, als steeds, haar, zij het ook niet dadelijk onderkenden, toch sterken weerslag had op het maatschappelijk en staatkundig leven.
Zelf beleefde Kuyper in zich de verschillende fasen, die de protestantsche theologie in Nederland in de periode van 1850 tot 1870 doorliep en men verweet hem zijn evolutie. Van gematigd orthodox, werd hij aan de Leidsche universiteit vrijzinnig, om daarna tot de rechtzinnig hervormde richting over te gaan en te eindigen als banierdrager van de orthodox-gereformeerde richting, die hij als neo-Calvinisme bestempelde. „De bijvoeging Neo dient uitsluitend om misverstand te voorkomen. Door van Neo-Calvinisme te spreken, drukt ge alzoo niet anders uit, dan dat ook het Calvinisme geen petrefact was", dat het ook voor onzen tijd „een eigen vorm voor het staatkundige leven scheppen moet" x). Hij wist, dat Groen tegen het vooropstellen van de praedestinatie op politiek terrein was 2). Zelf achtte hij het een „painful injury" voor Calvijn, diens stelsel te herleiden „to the narrowest conception of predestination" 3).
1) A. Kuyper, Antirevolutionaire Staatkunde, Kampen, I, 1916, bl. 625—627.
2) Briefwisseling Groen—Kuyper, bl. 291.
3) The true genius of presbyterianism, The Presbyterian, Philadelphia, 2 May 1906, p. 14.



§ 1. DOMINEESZOON
De levensloop van Kuyper ligt open in door hem zelf opzettelijk geschreven autobiografisch materiaal, in het voorbijgaan ook in eigen talrijke werken — in totaal in boek- of brochurevorm, zonder den journalistieken arbeid, ongeveer 200 werken — die mede zijn ontwikkeling teekenen, in mededeelingen van anderen over hem en van zichzelf aan anderen, alsmede in de reeds genoemde, particuliere bescheiden.
Een zoon van kleine luyden, „uit de kleine burgerklasse", noemde hij zichzelf *). Zijn grootvader Abraham had een borstelmakerij in de Gasthuissteeg te Amsterdam, zijn grootmoeder was van Duitsch-Zwitsersche origine. Beiden behoorden tot de gereformeerde gemeente. Jan Frederik, Kuypers vader, die eerst kantoorbediende was geweest en vertaler voor een Engelsch tractatengenootschap, kon van een beurs theologie studeeren te Amsterdam en Leiden; hij werd in 1828 hervormd predikant te Hoogmade. Hij huwde, evenals zijn vader, met een Zwitsersche, die in haar naffiën" haar dubbele origine droeg. Henriette Huber. Haar vader was immers Zwitser, maar haar moeder kwam van Luik. Sommigen noemden Kuyper daarom later een bastaardburger, iets, waar hij mee spotte. Anderen zagen in die afstamming een aanwijzing voor den specifiek Fransch denkenden geest van dezen levenslangen pro-Duitscher 5).
Als oudste zoon en derde kind werd Abraham Kuyper te(Maassluj>, vaders tweede standplaats als predikant, geboren. Maassluis, waar tien jaar vroeger ds Brouwer op den kansel nog de Drieëenheid bestreed, zonder dat iemand „taalde naar een aanklacht" 6), was intusschen al spoedig zóó orthodox geworden, dat ook dominee Kuyper, de „middenman", zooals Rullmann hem noemt, er verdrongen werd. Zoo trok hij in 1841 naar Middelburg, waar hij bleef tot 1849, toen Leiden hem riep, „en dit wel niettegenstaande mijn vader met onder de Calvinisten kon gerekend worden. Te Middelburg gold mijn vader aanvankelijk nog voor wezenlijk orthodox. Hij was onder leiding van den Engelschen methodistischen predikant, Ds Tellwall, predikant geworden en werd zoodoende meer supranaturalist" ?). Omdat hij te Middelburg, waar ook de bekende Hasebroek stond, teveel van zijn gehoor verloor, ging dominee Kuyper naar Leiden.
Wil men zich een voorstelling maken van het geloof van Kuypers vader, dan leze men, hoe Bronsveld later den supranaturalist uit zijn jongen tijd teekende: „Hij geloofde aan het openbaringskarakter van den Bijbel, aan de mogelijkheid van wonderen en profetieën, maar bij niet weinigen had het rationalisme zijn invloed doen gelden. Als zij een wonder een weinig konden beknibbelen, dan deden zij het. De ezel van Bileam en de stilstaande zon
*> A' KlJ,yPer' Plancius-rede, A'dam, 1884, bl. 7, 8 ... „de kleine burgerij, waar ik thuis hoor," schrijft hij 7 Jan. 1874 aan Groen. J
on t w Rullma™>.Abr-. Kuyper; W. Winckel, Leven en Arbeid van A. K.; H. S. S.
M 167-' rhr;=flr?eri1?neri?gen J-an de oude garde' bL 73' Kuyper-Gedenkboek, A'dam, «\ T ' 9 e ^ Encyclopaedie, III, bl. 538—548.
ppt, w;J"aPP6rt' G®SC\djr Ned" Herv" Kerk' n> 1912> bl- 266- Men had er reeds "n lf r o °P r „gehad weSens de invoering van de nieuwe psalmen. T. a. p. bl I4d Ook J. Reitsma, Geschiedenis der Herv. Kerk, 1893, bl. 364.
) A. Kuyper, Almanak van het Studentencorps aan de V. U., 1918, bl. 49 56.



HFDST I. KUYPER ALS KERKELIJKE VERSCHIJNING
van Josua maakten hun groote zorg. Zij hadden een sterke neiging, om het geloof aan den duivel prijs te geven, en zij gruwden van mystiek. Zij wilden gaarne redematig, opgeklaard, verlicht zijn... in hun bloed bruischte een sterk procent clericalisme. Maar overigens hadden zij een groote dosis optimisme. Bekeering en wedergeboorte werd zelden of nooit door hen gepredikt. De moraal won het op de dogmatiek".
Of, zooals een gereformeerd man schreef: „Er was maar een zeer enkele in de gemeente, die geestelijk leven openbaarde ... De wijzen waren met de dwazen in slaap gevallen" 8).
Is. Hooykaas, een jeugdvriend van Kuyper, schreef hem bij vaders dood in een brief van 12 December 1882: „Hij was zulk een goed, vriendelijk, gastvrij, voorkomend man; wij mochten hem allen zoo graag lijden, geen groote eischen voor zichzelf; levende voor zijn werk en gezin. Hij laat een aangename herinnering achter". Dat de vader zijn zoon sterk heeft beinvloed, blijkt nergens. Kuyper zelf verklaarde later ais minister in de Kamer, dat die vader vergeefs gepoogd had den invloed der vrijzinnige hoogleeraren op hem, zijn zoon, te breken9). Meer geestelijke invloed schijnt er van moeders zijde op hem te zijn uitgegaan; de oude dame stierf begin Januari 1881. „Wat heeft zij u niet liefgehad?" schreef Hooykaas, na haar overlijden, aan zijn vriend op 8 Januari 1881.
Uit zijn jeugd heeft Kuyper zelf bij verschillende gelegenheden bijzonderheden meegedeeld 10) en ook zijn eigen zuster schreef daarover 1:l). Het overige is uiteraard soms legendarisch, al behoeft men er dikwijls een kern van waarheid niet aan te ontzeggen 12).
Tegen zijn zeventigste jaar, op 26 Juli 1906, bracht Kuyper een bezoek aan zijn geboorteplaats. Daar was hij als kind bijna in de Maas verdronken en had men de straat, waar zijn ouderlijk huis stond, Dr. Kuyperkade genoemd, zooals in 's Gravenhage de straat, waar hij stierf, nu Dr. Kuyperstraat heet. Kuyper zeide daar o. a.: „Bij de geboorte krijgt de mensch zijn aanleg en zijn inborst mede en wordt het op een klein beetje na uitgemaakt, wat hij in de wereld wezen zal. ... Bij de geboorte is het alleen onze Schepper, die ... de kiem legt van alles, wat we eens zullen zijn. Hier in Maassluis heb ik dus alles gekregen, wat ik nu ben. Hier is de grond gelegd van mijn wezen, aanleg en inborst... 't Is nog of Maassluis mij iets heel bijzonders meegegeven heeft en dat is de neiging van mijn hart om de zee in te gaan. Die neiging heb ik hier in Maassluis gekregen en nog houd ik veel van de zee" 13).
Als men bedenkt, dat Schaepman, wiens eigen moeder een Luiksche was, ook naar zee wilde, ofschoon hij op de Tukkersche hei werd geboren, en
8) Pidelio, Herinneringen, bl. 94; J. Kok, Meister Albert en zijn zonen, bl. 35.
9) Parlementaire Redevoeringen, A'dam, III, II, bl. 62—63. Rede 3 Maart 1904.
10) A. Kuyper, Confidentie, A'dam, 1873; Rede 3 Mrt 1904. Zie ook Kuypers brief aan Groen van 5 Apr. 1867. Gedenkboek, A'dam, 1897, bl. 59—77; Gedenkboeken 1908 en 1921.
11) L. J. Rammelman Elsevier-Kuyper, Herinneringen.
12) H. S. S. Kuyper en J. H. Kuyper, Herinneringen van de oude garde. Men zie ook de Kuyper-nummers van „De Standaard" en „De Rotterdammer" van 29 October 1937.
13) J. C. Rullmann, Abraham Kuyper, bl. 213.



zooveel hij wil mij persoonlijk hier beleedigen, maar van mijn kinderen zal hij afblijven". Een nepotist is Kuyper inderdaad nooit geweest17).
Zelf heeft hij vrij veel van zijn ontwikkeling meegedeeld: zoo over zijn liefde voor de journalistiek, zijn zin voor de politiek en zijn anti-papisme in jonge jaren. De man, die later de macht der liberalen zou breken, stoof op 20 April 1853 jubelend bij zijn vader de kamer binnen met den kreet: „Vader, vader, Thorbecke is gevallen!" Later zag hij in, dat de April-beweging het Protestantisme niet had gebaat en brandmerkte hij haar als „antipapistische ijver" 18).
§ 2. Student en Predikant.
Summa cum laude heeft Kuyper het einddiploma als gymnasiast op 6 September 1855 behaald; in hetzelfde jaar was hij op 17 Juni ingeschreven als student aan de Leidsche universiteit en op 28 September als lid van het Leidsche studentencorps. Het album, dat nog de trekschuitendienst opgeeft, vermeldt, dat Abraham Kuyper bij zijn ouders op de Hoogewoerd inwoonde. Ook als wij het niet wisten van zijn zuster, toonen de vergeelde stukken uit het Kuyper-archief, dat de jonge Kuyper, die repetitor van verschillende studenten was, zeer hard heeft gewerkt. Te Leiden heeft hij den grondslag gelegd van die schitterende veelzijdigheid, welke latere tijdgenooten verbaasde en verblindde.
Reeds op 22 December 1855 passeerde hij „magna cum laude" het examen in de klein-mathesis voor de hoogleeraren P. L. Rijke en G. J. Verdam; 26 Juni 1857 legde hij, „studiis theologicis destinatus", met hetzelfde praedicaat het groot-mathesis af en op 1 Mei 1857, eveneens summa cum laude het candidaatsexamen in letteren en wijsbegeerte voor de professoren Cobet en Dozij. Op 29 April 1858 volgde summa cum laude het candidaatsexamen in de klassieke letteren voor de professoren Cobet en Rutgers en op 6 December 1861 summa cum laude het candidaatsexamen in de theologie voor de professoren Prins en Kuenen. Op 24 November 1858 schreef professor J. J. Prins hem in als student van de theologische faculteit.
„Ik zelf heb ook in Leiden examen gedaan en was met de professoren daar op goeden voet. Maar de angst en de zenuwachtigheid, die ik altijd doorstond in het zoogenaamde „zweetkamertje", als ik examen had gedaan, brachten mij altijd twee dagen overstuur", vertelde Kuyper op 24 Februari 1904 in de Tweede Kamer 19).
Uit de zorgvuldig bewaarde tentamenbriefjes blijkt, dat Kuyper de colleges in het Arabisch en Arameesch van professor Juynboll volgde; de philologische en critische colleges over het Oude Testament van Rutgers, den vader van zijn lateren levenslangen vriend Frits Rutgers, dien hij in die dagen niet be-
1T) A. Kuyper, Pari. Redev. IV, III, bl. 941 (Rede 19 Mei 1905); H. Visscher, Na eer en staat, bl. 31.
ls) Gedenkboek, 1897, bl. 67—68; A. Kuyper, Rome en Dordt, A'dam, 1876, bl. 82—83; id. Antir. Staatkunde, Kampen, 1916, I, bl. 600; id. Confidentie, bl. 8. 19) A. Kuyper, Pari. Redev. III, II, bl. 24.



§ 2. STUDENT EN PREDIKANT
naderde; de filosofie bij Stuffkens en de fysika bij Rijke, het latijn bij Bake, het grieksch bij Cobet, wiens praetor hij op de colleges was, terwijl Dozy getuigde: „Tam diligenter scholis meis de historia interfjiisse_±êator, ut quem ei anteponam habeam neminem". Uitgezonderd Matthijs de Vries^ met wien hij levenslang in briefwisseling bleef, schijnt geen «terireogfeeraïenlblij venden persoonlijken invloed op Kuyper te hebben uitgeoefend, behalve dan de geweldige Scholten, van wien Kuyper levenslang het merk bleef dragen, al werd hij daaraan liever niet herinnerd.
, fjn oud-leermeester De Vries, die Kuyper den impuls gegeven had om zijn a Lasco-studie te beginnen en die hem zeer vriendelijk gezind was, herdacht hij later dankbaar aldus:
i™n^LL?i<w St-^f de Vries • • • Waar anderen misschien zwijgen
j..? ":'8 ^et mlJ t°l®,en .behoefte, ook in dezen kring een woord van stillen dank aan zijn nagedachtenis te wijden. Want zoo er ooit eenige kracht van m jn taal, eenige bezieling van mijn woord uitging, ik heb het hem te danken Hij was het die mij meer dan iemand lust voor de wetenschap instortte. Ik heb y°°r ^heel mijn vorming zoo meer dan ik zeggen kan aan dien trouwen vriend te danken. En zoo ik het aandorst, om ook in onzen kring de Nederlandsche
mPt J°mdat Pe Vries mij voor onze heerlijke moedertaal
met een liefde bezield had, die nooit kan wegsterven in mijn hart"20).
Dat De Vries groote verwachtingen van Kuyper had, blijkt wel uit dezen
nef, dien hij op 28 Januari 1865 uit Leiden aan den predikant te Beesd zond:
„Geluk, waarde vriend, dat gij met Uwe lieve vrouw en kind vrij zijt gebleven
lï/ne5et eP^demie' en t0ch het bewustzijn hebt, als leer^r SeTgemeente Uw plicht gedaan en het gevaar niet geschuwd te hebben ... Uw brief
eeïirtUen°diprn? genoegen .om de vriendschappelijke gevoelens, waarvan hij
frnnrf nnfp °P PnJS stel 0nze vriendschap steunt op een goeden
Ik t^ifTniPt „f3 "geniamev,Vr0egere betrekking gedurende Uwe studiejaren. K twijfel niet, of zij zal zich meer en meer bevestigen en versterken en ver-
f16"/,mi] ln bet vooruitzicht. Maar daarom, Amice, als gij mij weder'schrijft SktnV'P; f defrrge titulatuur varen- en noem mij eenvoudig Amice, woorden J, 'ïL ™U - ™aarac;htig met Wel Eerw. Z. Gel. Heer moeten anti z°u mij bepaald onmogelijk zijn, ofschoon ik gaarne Uwe geleerdheid erken en U alle eer waardig acht. g
De benoeming van onzen vriend Moltzer heeft U zeker veel genoegen geverdubbeld wnJaS h8t fn onuitsprekelijke vreugde. Maar die vreugde zal nog va?£l611'tZ0°dra lk U °ok als Collega begroeten mag. Nu, wat in 't wenschen ' oeger of later ho°P ik U met die benoeming geluk te
Van Scholten schreef Kuyper in „De Heraut" van 22 Sept. 1901, dat deze „een onheilig spel had gespeeld met de Gereformeerde beginselen", dat hij te Leiden de Hervormde Kerk afbrak, maar desondanks met Kuenen de ne Formulieren van Eenigheid had onderteekend, een feit, dat hem zeer diep
-°) A. Kuyper, Verflauwing der grenzen, A'dam, 1892, bl. 58—59.



schijnt te hebben getroffen, want het komt herhaaldelijk in zijn werken terug 21).
Met het studentenleven schijnt hij zich niet zeer bijzonder te hebben bemoeid; men vindt er althans niet veel sporen van. Onbekend is hij niet geweest, want de Prins van Oranje, die destijds te Leiden was ingeschreven, verzocht Kuyper, den avond van 3 Maart 1858 „ten zijnen huize" door te brengen 22).
Veel later zou hij zich bewust worden van den enormen geestelijken invloed, dien de universiteit, waarin in die jaren de vrijzinnigheid verdedigd werd door figuren als Scholten, Rauwenhoff en Kuenen, ook op zijn denken had uitgeoefend. Hij verloor er niet aöeên, zooals zijn latere collega Bavinck, het naïeve geloof 23), maar Kuyper verloor er, gelijk hij zelf op 3 Maart 1904 in de Tweede Kamer verklaarde, het geheele geloof; hij werd er, in tegenstelling met zijn vader, door en door vrijzinnig. „Mij werd door den geest der eeuw een tijdlang het geloof mijner kindsche dagen geroofd. Ik ben als geloovige jongen aan de academie gekomen en toen ik er anderhalf jaar was, was mijn overtuiging omgezet geworden in die van het meest absolute denk-rationalisme" 24).
Op 15 April 1859 schreef de theologische faculteit van de Groningsche universiteit een prijsvraag uit over een vergelijkende studie tusschen het Kerkbegrip bij Calvijn en a Lasco. Kuyper zette zich, vooral op aandrang van professor M. de Vries, aan den arbeid en verwierf de gouden medaille in hetzelfde jaar dat Alexander Frederik de Savornin Lohman, aan dezelfde universiteit te Groningen ingeschreven, als student in de rechten 25) een eervolle vermelding verkreeg.
Het judicium van de Groningsche faculteit was buitengewoon vleiend voor den bekroonde, wien geen lof gespaard werd. Als gebreken, welke overigens de waarde van het geheel niet verminderen, worden genoemd een gevangen bhjven in de léér van het Evangelie, die geformuleerd wordt met veronachtzaming van de daden Gods en Christi, in het Evangelie verhaald 26). Nog grooter genoegen moet de student hebben beleefd aan het briefje, dat hij ontving van den deken der Groningsche faculteit, professor W. Muurling, den lateren „vader Muurling" der vrijzinnige theologen, die hem op 15 Juni 1860 schreef, dat zijn verhandeling de eenige was en dat de faculteit eenstemmig had besloten, hem met de gouden medaille te bekronen. „Met dien uitslag niet alleen, maar vooral ook met uwen voortreffelijken arbeid zeiven
21) A. Kuyper, Hedendaagsche Schriftcritiek, A'dam, 1881, bl. 53; id. Ons Program, 1879, bl. 94; id. Antirev. Staatk. II, bl. 487.
22) Kroonprins Willem, die in 1880 overleed.
28) V. Hepp, Dr H. Bavinck, bl. 88.
24) A. Kuyper, Parlem. Redev. III, II, bl. 62; id. Predikatiën in het Ne<ï. Herv. Kerkgenootschap gehouden in de jaren 1867—1873, Kampen, 1913, bl. 241.
25) A. Kuyper, Confidentie, bl. 36—39; W. H. de Savornin Lohman in The Presb. Rev., Oct. 1898.
26) Tekst van het judicium in de Leidsche Studentenalmanak, 1861, bl. 129; het oorspronkelijk stuk, van de hand van prof. Muurling, bevindt zich in de bibliotheek van de Groningsche universiteit. Daarover J. Lindeboom, Ned. Arch. voor Kerkgesch. nieuwe serie, XVI, 1921, bl. 32 v.v.



wensch ik u van harte geluk. Ik verlang nader kennis met u te maken Mijne groeten aan mijn schoonzoon, Prof. Kuenen".
Muurling was de schoonvader van de professoren Kuenen, Matthes en Van der Wyck. Hij was in die dagen nog rechtzinnig; in 1864 werd hii vermoedelijk onder invloed van Kuenen, modern 27).
Weinig konden die twee en anderen vermoeden, dat juist de samenstelling van dit geschrift voor Kuyper zelf den aanvang beteekende van een inwendigen ommekeer. De „liberale" universiteit — „Leiden mag er zich in verheugen eene in waarheid liberale academie te bezitten", schreef de Studentenalmanak van 1858 immers 2 8) _ zou een van haar schitterendste
voedsterhngen spoedig geheel verhezen. Zelf heeft Kuyper ruim tien jaar later in een „letwes intieme herinnering" het ontstaan van zijn bekroonde verhandeling verteld. In de merkwaardige wijze, waarop hij de beschikking kreeg over de even onmis- als onvindbare bronnen voor zijn studie, zag hij den vinger Gods 2 9). Niet, dat hij toen reeds gereformeerd was. Maar, geschokt door Scholtens toeren op het terrein van de exegese en door de huichelarij van absoluut ongeloovige predikanten op den kansel 3 0) kon hij toch al niet meer tot de vrijzinnigen gerekend worden. „Half modern, half orthodox" stempelt Rullmann hem in dien tijd, terwijl Kuypers eigen zoon hem in die dagen aanduidt als „de ethisch-moderne predikant" 31).
* Df ir\oilnemend laÜjn geschreven dissertatie, waarop Kuyper op 20 September 1862 te Leiden tot doctor in de theologie promoveerde met Scholten als promotor, was een omwerking van zijn Groningsche scriptie. Zij heette nu: „Disquisitio historico-theologica, exhibens Johannis Calvini et Johannes a
sco de Ecclesia sentiarum inter se compositionem."
Oorspronkelijk had hij gedacht aan een biografie van a Lasco — den Pooldit bektr°teStant J°hanneS Laski ~ maar ernstige overspanning had hem
„In animo mihi fuerat disquisitione de Joannis a Lasco vita conscribenda summos in Theologia honores petere. Duplex tarnen causa fuit, cur a proposito destiterim. Gravissimo sc. morbo quum per decem continuos menses studns essem ereptus, ne cursum academicum ultra septennium extenderem V 6 ratl° dissuadebat; et iterum iterumque praeterea animo propositum volventi, mox persuasum mihi erat, Lasci biographiam in tam brevi temporis spatio rite absolvi nullo modo posse"
Bovendien hield het landsacademiegeld op, dat hem was toegewezen Minister Bosscha had eerst op 20 Febr. 1861 aan dominee F. J. Kuyper verenging van het landsacademiegeld voor diens zoon geweigerd. In een brief
bl~405^ W Bronsveld' Souvenirs, bl. 50—51; J. Reitsma, Geschiedenis der Herv. Kerk, '28) Bl. 141.
28) A. Kuyper, Confidentie, bl. 36 v.v.
»««■»»
1937, Jbe'E.SZmt/vS'VApffl «37.' ^ 16 AIml
32) A. Kuyper, Disq. de Ecclesia, A'dam, 1862, Aanvang van het woord vooraf.



van 4 Juni van den zelfden minister wordt echter gewezen op „geneeskundige verklaringen", waarvan blijkbaar acte genomen was, zoodat goedgunstig op ds Kuypers adres werd beschikt en A. Kuyper, „die op 30 September e.k. gedurende zes jaren het Landsacademiegeld zal hebben genoten, nog een half jaar boven den bepaalden tijd van zes jaren", de toelage ontving. Een en ander ging in op 1 October en eindigde in Mei 1862. Blijkens een brief van J. Luzac, secretaris van de curatoren van de Leidsche universiteit, aan ds J. F. Kuyper, gedateerd 12 Juni 1861, zou „de student in de theologie A. Kuyper", twee derde ontvangen van de inkomsten van de St. Joris-Vicary, gevestigd in de kerk te Oene, een bedrag van ruim ƒ 300.— 33).
Bovendien wilde Kuyper graag vlug trouwen om te voorkomen, dat zijn aanstaande vrouw onder voogdij zou worden gesteld.
Het proefschrift is nog geschreven in een sterk vrijzinnigen geest. Over de bladzijden waart Scholtens machtige adem. Het is vreemd, dat Aïlard Piersop, die later zijn voor de toen pas opgerichte Vrije Universiteit prikkelende Calvijn-studiën schreef, nooit verwijst naar hier gedane uitingen over Calvijn en het Calvinisme.
Zou de herinnering eraan nooit bij Kuyper zelf zijn opgekomen, als hij in later dagen vooral den vrijheidszin van het Calvinisme verheerlijkte ? In elk geval schijnt zijn afkeer van staatsinmenging in geloofszaken mede beinvloed te zijn geweest door den toen bij hem ontstanen afschuw tegen de calvinistische onverdraagzaamheid en is hij toen ook wel onder den invloed van a Lasco's Kerk-ideaal gekomen.
Kuypers dissertatie is nu nog een belangwekkend werk. De jonge student heeft de bronnen uitnemend gelezen, hij voert overvloedig aan, wat voor zijn werk belangrijk is. Hij doet het in wat schoolsch maar helder latijn, waarin men veel gedachten ontmoet, die men in zijn latere werk aantreft. De humor wil, dat men hier reeds het woord „antithese" vindt 34). Men bemerkt Scholtens invloed in de Schriftkritiek35), in de evolutie-theorie36), in de nadrukkelijkheid, waarmee wordt betoogd, dat Calvijn zwak stond tegen Rome met zijn opvatting van de Kerk37). Scholtens afkeer van „kettergerichten" 38) speelt wel een rol, als Kuyper den inquisitorialen geest van Calvijn beschrijft 39). Hij weet, dat de theorie bij Calvijn dikwijls anders is dan de practijk 40). In later leven zal men hem verwijten de zelfverzekerdheid, die hij nu zelf bij Calvijn aanwijst41), diens onverdraagzaamheid42). Hij zal leider jure suo zijn als Calvijn was43). Hij verdedigt Calvijn, maar heel
33) Desbetreffende stukken in Kuyper-archief.
34) Disquisitio, p. 10: Antithesis illa... optime cognoscitur in Centur. Magdeb. auct....
35) p. 17.
3B) p. 18.
37) p. 23.
3S) J. H. Scholten, De Leer der Herv. Kerk, p. XXVI—XXVII.
39) Kuyper, Disq. p. 75, 77, seq. 85, 184—185.
00) p. 81 n. p. 97—98.
41) p. 87.
«) p. 89, 95.
43) p. 94. „Supremum in Ecclesia regimine locum ipse Calvinus occupabat et quidem sua auctoritate."



M?*? dat ™et en hij erkent: „Homo sane fuit Calvinus, humanae tailibilitati obnoxius 44).
Hij komt er rond voor uit: a Lasco's Kerk-ideaal heeft meer zijn sympathie dan dat van Calvijn 45).
Bij a Lasco borgt hij het onderscheid tusschen ideale en empirische Kerk 46) at men later bij Kuyper terugvindt. Zijn pluriformiteitsopvatting moest wel mede een stoot hebben gekregen, toen hij neerschreiF^TkaTKlïéken houden dat de volmaakte Kerk bestaat en gekend kan worden, Calvijn, dat ze bestaat, maar onzichtbaar is en tot dusver niet gekend worden kan" 4 7). Misschien ligt daar mede zijn latere opvatting over de gemeene gratie 48) en den grond van zijn strijd voor het recht in de plaatselijke gemeente «). Den s erken nadruk waarmee hij later het persoonlijk geweten tegen de wereldïjke Overheid handhaaft, vond hij zoowel bij Calvijn als a Lasco 50).
ie sympathie voor a Lasco is bij Kuyper gebleven; zij moet niet worden onderschat, want zelf leidde hij het proefschrift in, waarin een van zijn leeringen jaren later schreef: „a Lasco verdient onze bijzondere aandacht reeds omdat zoo sterke invloed van hem uitging op de organisatie der Gereformeerde Kerken, ook hier te lande; maar in hoogere zin nog om zijn onmiskenbare verdienste op dogmatisch terrein" 51).
Het ongedwongendst komt de sfeer van Kuypers familieleven in die dagen
0 uitmg m de rijmelarij, welke op den promotie-dag in eigen familiekring werd voorgedragen en die hij bewaarde. Daaruit blijkt althans, dat de bestudeermg van deze ecclesiologische vraagstukken aan zijn familie niet meer scheen dan een louter intellectueele inspanning voor den student.
Calvijn en a Lasco waren ook voor den jongen doctor zelf verschijningen
1 et verleden Interessante, maar doode verschijningen, zooals dit ook bij Scholten zelf m diens jonge jaren het geval was. Evenals Scholten zou Kuyper door den omgang met Calvinisten, het calvinistisch leven leeren kennen en dit zou hem van gematigd orthodox-hervormd geheel op het oude gereformeerde spoor brengen 5 2). s
**) p. 90.
r s» as
46) p. 114—115.
de4Romeinen mèFm*»?"rffVT rR,omanei??esi hiJ bedoelt daar klaarblijkelijk niet
Katholieken tefitif*6 ges/rif°te£ ^eekthl vi/cItho^eS,Tn 'RoomschKathoheken tenslotte van Roomschen". Scholten spreekt van „Roomsch-KaSk"
48) p. 121, 179.
4®) p. 157.
M) p. 80, 172.
52\ 9' Kramer, Het Verband tusschen doop en wedergeboorte, 1897, bl. 185
) A. Kuenen, Levensbericht van J. H. Scholten, 1885, bl. 94.



Naar zijn eigen getuigenis heeft daarbij ook de roman „The Heir of Redclyffe" van miss Yonge een rol gespeeld en zou de passage, waarin een der helden begraven wordt volgens Anglicaanschen ritus, een grooten indruk op den jongen student hebben gemaakt: „The blessing of peace came in the precious English burial-service, as they laid him tot rest in the earth, beneath the spreading chestnut-tree, rendered a home by those words of his Mother Church — the mother who had guided each of his steps in his orphaned life" 53).
Ds E. Laurillard had namens het provinciaal kerkbestuur van Zuid-Holland op 19 Februari 1862 geattesteerd, dat de candidaat in de godgeleerdheid „sedert meer dan twee jaar lidmaat (was) van de Hervormde Kerk en voor zoover ons bekend, onberispelijk in leer en leven". Op 7 Meii d.a.v. werd Kuyper toegelaten tot de evangelie-bediening, terwijl hij op 11 Januari van dat jaar zijn zoogenaamde eerste voorstel had gehouden. De preek, gehouden naar aanleiding van Mattheus 11 : 12, is nog aanwezig. Zij beslaat vijf en twintig pagina's; er is geen spoor van orthodoxie in te bekennen.
Kuyper heeft, nadat hij zijn proponentsexamen had afgelegd, bijna een jaar moeten wachten op een beroep. Zoo was hij ook een van de 42 candidaten, die werden opgeroepen om te komen proefpreeken te Nieuw-Vennep. De kerkeraad achtte hem voor het werk, dat geheel opgebouwd moest worden, minder geschikt. Hij zou dit wel niet aankunnen54).
§ 3. Predikant.
Op 9 Augustus 1863 bevestigde vader Kuyper zijn zoon te Beesd, die daar een landstractement genoot van ƒ 277.15 aangevuld met ƒ 2400 uit verhuurd land. Hij was intusschen gehuwd met Johanna Hendrika Schaay, een op 8 Maart 1841 te Rotterdam geboren meisje. „Een geheel ongeloovig, wereldsch meisje", noemt Rullmann haar, doch bedoeld zal wel zijn, dat de bruid in die dagen niet gereformeerd maar eerder modern was 55). Gelukkig heeft Kuyper zich te Beesd niet gevoeld. „Beesd kon mijn levenscarrière niet zijn, daartoe paste mijn gansche persoonlijkheid te weinig bij de Betuwsche psyche", verklaarde hijzelf kort na zijn vertrek56). Wie het karakterlooze dorp met zijn nog karakterloozer kerkgebouw, dat intusschen verbouwd is, ooit bezocht en de vrij stijve dorpspastorie bezag, zal het begrijpen.
Kuyper verloor er zijn tijd niet in ledigheid. „Hij studeerde soms tot vier uur in den morgenstond, dikwijls zoolang, tot mevrouw er een eind aan
53) The Heir of Redclyffe, Leipzig (Tauchnitz), 1855, II, p. 203. Het treft hem later, dat Calvijn, in tegenstelling met a Lasco, zoo den nadruk legt op dit moeder-zijn van de Kerk. — Disquisitio, p. 113, 178.
s4) De Heraut, 5 Dec. 1937 (no. 3124) bl. 3.
55) J. C. Rullmann, A. Kuyper, bl. 25. Mevrouw Kuyper overleed op 25 Aug. 1899 in Zwitserland, waar zij ook begraven is. Naar protestantsch gebruik schreef Kuyper eigenhandig zijn levensdata en die van zijn gezin in zijn huisbijbel, de eigen uitgave van den Statenbijbel van 1895. Hij had acht kinderen, vijf jongens en drie meisjes. Het jongste, naar Keuchenius genoemde kind, stierf op tienjarigen leeftijd.
5B) H. S. S. Kuyper, Herinneringen, bl. 19. — Er is een speciaal dossier „Beroepen als predikant" in het Kuyper-archief.



§ 3. PREDIKANT
maakte en hem halen kwam, om toch te gaan slapen... Hij was zeer iiverie m de gemeente, zeer medelijdend met de armen" ■"). Hier gaf hij de werken
D?keiaSC° ?! Ult' Z°°als hij in Zijn Statie had toegezegd 4
De kentering in zijn godsdienstig bewustzijn, dat tusschen orthodox en modern
wenkte, sinds hij zijn a Lasco-preciosa gevonden had, kreeg hier waar hii de opera van a Lasco uitgaf, zijn besliste plooi. De man die aan voeten geboeid had zitten luisteren en applaudiseerde in het college waar professor Rauwenhoff de Verrijzenis van Christus loochende 59) beleefde te Beesd zijn definitieve „bekeering» Scholten had als predikant te Meer werd e CalvlmSme leeren kennen, gelijk dit leefde onder het volk; Kuyper
MTart rnfoverleed ^ eenV°udige P^telandsvrouw, Pietje Baltus, die 26 Maart 1J14 overleed en wier portret Kuyper altijd voor zich had Zii hepft
0nr,fn d0mmee' wiens bijzondere gaven aan de omgeving niet onopge merkt bleven opmerkzaam gemaakt op- en begeesterd voor het Calvinisme
geTe»t:shTnreBrdeï T* ^ Christendom" "Eigende tot"he™^
od den «,T ij66 gekomen" ffiJ had er zich den haat der vrijzinnigen op den hals gehaald en vertrok zonder veel verdriet 6«)
Toen hij uit Beesd ging om te Utrecht het predikambt te aanvaarden kon
E3;eMge^mtr,e„worde,^,to, de °ï,hodMe j wSiXe"
^ ^ ^ «anken i„ ^
De Hervormde Kerk, waartoe Kuyper in die dagen behoorde, was „zeker
Bg.) A' I' S' KuypeT' t a- P- bL 9-
In het Kuyper-archief bOTindt°zkrUtn^fzondaerlilikm inedita'. A'dam' 1 en n> 18^king hebbende op de a Lasco-studie waarhH £f verzameling bescheiden, betrekontving 400 ex. van zijn dissertatie alsmede f ? met den uitgever. Kuyper
laatste niet zoo eenvoudig was bewiist de hr-;/f ,i ■ 1^orr,(?e a Lasco-editie. Dat deze a Main op 4 Mei 1866 aIn Ku'ype7SChreef D^L Chr Schröder uit Frankfurt plus j'avangais dans mon travail nln« ,ua , , w.erk aangevat. „Mais,
des documents si rares" Zulke' werken «nhit,arre par la difficulté de me procurer
vele oppervlakkigheden en önbekoolTtheden wltZTt r™ hemel te midden van Prof. J. i. Doedes od 8 Tuli IRfifi ebt Gij gezocht en gevonden!" schreef
uit Leiden weten: P 66 aan Kuyper" En Prof' liet op 20 Maart 1866
getoond, Jdie niet alledaagsch ziïn^^die ZrT b(™wstof volharding en een moed zijn geworden. De meeste menschen raan ? uitkomst beloond en gerechtvaardigd zij begeeren. Gij hebt willen bereiken en Ce heht T7H hartelijk te wenschen wat
ken. Het is, zelfs voor mfidfc sLhtfï U door^een tegenspoed laten afschrikopuscula en de opera die ^sscLn Peter^' ^^611' een„genot te zien hoe d^ scholen lagen, door U bijeengebracht en in n ^ ■+ en aIlerlei bibliotheken ver-
Hooykaas schreef Kuyper gnogoÏ 20 Sen^ 877 g?T" Kerkgeschiedenis te bepalen. beperken en tot de
59) J. C. Rullmann, t. a. p. bl. 15.
id. Pr^likati^i^i!)!^^Af^heidsrede' Reesxl^^1932, bL 12°-121; K'eial1SAPrwkaot' KuyPer"Gedenkboek 1937,' bl. 191 vi " ^ °°k K' Dijk'
Predikttiëï-bfr2°55S.Veld' Stemmen V°°r W" en V" 1868> M. 131-138; A. Kuyper,



eigenmachtig" onder centraal beheer geplaatst door Koning Willem I62).
In de Republiek der Zeven Provinciën was de Hervormde of Gereformeerde Kerk de heerschende Kerk. Hier mocht, volgens besluit der Staten van 1583, alleen de hervormde leer openlijk gepredikt worden. Met name de katholieke godsdienst — hoewel, zooals Knappert erkent, in die dagen de godsdienst van de overweldigende meerderheid der bevolking, zoodat in 1587 slechts Vio van de provincie Holland niet katholiek was — werd slechts geduld. De Hervormde Kerk werd Staatskerk; de Staat eigende zich de goederen van de Katholieke Kerk toe, voorzoover die niet in de zakken van particulieren verdwenen ®3). Een deel van deze goederen wendde de Staat ten bate der Hervormde Kerk aan. Op staatsrechtelijken grond, niet omdat het privaatrecht der Kerk op deze goederen werd erkend, ontving de Hervormde Kerk toelagen uit de publieke kas. Wat de kerkelijke gemeenten privaat bezaten vóór de Hervorming, hebben de plaatselijke protestanten voor de nieuwe Kerk in beslag genomen. „Onze vaderen hebben waarschijnlijk niet gerekend op het voortbestaan der Roomsche Kerk in ons vaderland. Volgens Art. 36 der Gereformeerde Geloofsbelijdenis moest zij uitgeroeid worden. Dat zij eenmaal gelijke rechten in den Staat zou verkrijgen, was toen ondenkbaar ,
merkt Lohman op 64).
De protestantsche gemeenten in ons land waren oorspronkelijk georganiseerd volgens het calvinistisch-presbyteriale stelsel. In dit stelsel vormen predikanten, ouderlingen en diakenen, althans in theorie 65), als volkomen gelijkwaardigen te zamen den kerkeraad, dat is het bestuur der gemeente. Deze gemeenten werden vereenigd tot classes met een classicale vergadering, en een classicaal bestuur, bestaande uit predikanten en ouderlingen. De classes werden weer samengevoegd tot provinciale synoden met een provinciaal bestuur, ook samengesteld uit predikanten en ouderlingen.
Een nationale Synode als hoogste besturend, wetgevend en rechtsprekend lichaam, kende men niet. De Dordtsche Synode Nationaal, gehouden in de jaren 1618 en 1619, was niet anders dan een soort kerkvergadering, waarvan het belangrijke dit is, dat zij aan de Hervormde Kerk in „De Drie Formulieren van Eenigheid" — nl. de geloofsbelijdenis, de Heidelbergsche Catechismus en de anti-remonstrantsche leerregels, die de predikanten moesten onderteekenen en waar de leden het mee eens hadden te zijn — een leer trachtte te geven ®0). De overheid had in zooverre invloed, dat hare „commissarissen-
62) A. Binnerts, De Kerk in onzen tijd in Nederland, bl. 100. .
83) L. Knappert, Gesch. der Herv. Kerk, I, bl. 31. En op bl. 169: „De gesaeculariseerde klooster- en kerkegoederen waren voor een goed deel gevloeid in de zakken der
jonkers en ambachtsheeren." tt ui a
64) A. F. Savornin Lohman, Verzamelde Opstellen, Staatsrecht, II, bl. 4.
65) In theorie. „But the chiefs, or ministers, once elected, had authority over their electors" in het calvinistisch stelsel, merkt Hilaire Belloc op: The Crisis of our Civilisation, 1937, p. 117; id. How the Reformation happened, 1934, p. 125.
Kuyper zelf wees er in zijn proefschrift op, „quam proxime saepe a Romanensibus absit Calvinus", p. 64. Hij bedoelt daar juist mee het „Ecclesiasticum regimen , p. 72, uitgeoefend door de predikanten „divina auctoritate" als „Dei vicarii" (p. 74), die zoo noodig de „turbulentiores", die niet gehoorzaamden, met het zwaard of de verbanning wisten te treffen (p. 75).
««) A. Kuyper, De Drie Formulieren van Eenigheid, Kampen, 1897.



politiek" de vergaderingen bijwoonden en dat met name de officieele Bijbelvertaling „op last van Hunne Hoogmogenden de Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden" geschiedde. Synode en Bijbelvertaling werden betaald uit s lands kas 87).
De Staatsregeling van 1798 bepaalde in art. 21, dat de Kerkgenootschappen zelf voor haar bedienaren zouden zorgen. Krachtens art. 1 van de additioneele artikelen zouden de hervormde predikanten nog gedurende drie jaar hun tractement krijgen uit de Staatskas bij wijze van pensioen. Men wilde in zooverre op het vroeger gebeurde terugkomen, dat de hervormde eigendommen die de hervormden zelf betaald hadden, bewaard zouden blijven voor hun Kerk, maar dat de tijdens de hervorming genaaste goederen plaatselijk verdeeld zouden worden onder de verschillende gezindten.
De Constitutie van 1801 bracht echter in artikelen 12 en 13 een nieuwe staatsregeling voor de Kerken. Bepaald werd nu, dat elk kerkgenootschap m bezit zou blijven van wat het in den aanvang der eeuw bezat, dat elke ingezetene boven veertien jaar lidmaat van een Kerk moest worden en kerkelijke belasting moest betalen en dat voorloopig de hoogleeraren, leeraren en kerkelijke bedienden van de „toenmaals bevoorrechte Kerk" hun staatsinkomsten bleven behouden.
De Hervormde Kerk was echter geen genootschap met een centraal bestuur. Elke gemeente was een „Kerk" en samen waren zij slechts verbonden tot Hervormde Kerk op den grondslag van de Kerken-ordeningen en van de „Drie Formulieren van Eenigheid", d. w. z. de Belijdenis, de Catechismus en de Dordtsche Leerregelen.
Lodewijk Napoleon bepaalde op 2 Augustus 1808, dat de kerkelijke goederen, die geen particulier eigendom der kerken waren, dus die reeds tien jaar vroeger nationaal waren verklaard, staatseigendom werden, maar dat de Staat alle geestelijken zou betalen. Toen Napoleon ons land in 1810 had ingelijfd werden de betalingen grootendeels gestaakt, maar werden eeredienst en kerkbestuur door zijn decreten geregeld.
Willem I betaalde de predikanten weer uit de Staatskas via art. 136 van de Grondwet van 1814, maar organiseerde terzelfder tijd de Hervormde Kerk bij besluit van 7 Januari 1816. Hij gaf echter een geheel nieuwe organisatie, in plaats van de provinciale gereformeerde kerken kwam er één Hervormd Kerkgenootschap met een centraal bestuurslichaam, de Algemeene Synode, inplaats van de vroegere provinciale synoden kwamen er toen provinciale erkbesturen onder welke de classicale vergaderingen kwamen te staan, die op haar beurt boven de besturen van elke gemeente werden geplaatst.
werden'bSeden ÏÏiZÜh, t Herv^bL ^T206" "A1Ie kosten <van de S>™de) ffouds hebben bprlram.n , ? *• • De geheele uitgave zal ongeveer drie tonnen
«ebben bedragen, een inderdaad reeds zeer aanzienlijke som". — „De bewerkers
nog uit lland^k^ pp® genoten behalve het gewone inkomen van hun standplaatsen "°f " . slands kas een milde vergoeding" (bl. 251). De remonstranten, die zich niet
sprelS^DfsaJisftirn11 7^ 7"'"tolla,ntur e ™edio"> waarover Kuyper in zijn dissertatie spreeKt. llisquisitio, p. 75. Zij werden verbannen.
vanProf6 A Van de °rpnisatie der Ned. Herv. Kerk een kort overzicht van Frof. A. M. Brouwer in Kerkopbouw, Nov. 1937, bl. 59 60.
Kasteel



De bovengenoemde „Drie Formulieren van Eenigheid" werden niet afgeschaft, zoodat ook een Scholten en Kuenen die heel rustig onderteekenden, een feit, waar Kuyper later herhaaldelijk op wees 68). Dat men daarin de leer van de Hervormde Kerk vinden kon, waarvan het Algemeen Reglement der Kerk repte, stond nergens. Van handhaving der leer was dan ook geen sprake; wat „de geest en de beginselen van de belijdenis der Hervormde Kerk" zijn, of haar „beginselen en karakter", of haar „geest en hoofdzaak" wist en weet geen sterveling. Vandaar dat men den strijd kreeg tusschen preciezen en rekkelijken, een strijd om handhaving van de Dordtsche confessiê7 waarvan de Hervormde Kerk sinds een eeuw davert en daveren blijft en waarin ook Kuyper zelf zeer spoedig zijn groote rol begon te spelen.
„De hervormde kerk, waarin wij voor dertig en veertig jaar zijn opgevoed", zoo schreef de later uit de Waalsche Kerk getreden predikant Allard Pierson, „was de remonstrantsche kerk zonder remonstrantschen naam. Onze hervormde orthodoxie was destijds verkapte remonstrantie. Wij hebben geleerd aan den vrijen wil te gelooven, gelijk aan de mogelijkheid voor allen zonder onderscheid, om door het geloof in Kristus zalig te worden" 69).
De Hervormde Kerk had in 1834 reeds de afscheiding van De Cock en een deel van de rechtzinnigen beleefd, alsmede het uittreden van individueele modernen. Zij werd bovendien verscheurd door inwendige twisten van hen, die bleven. Modernen, evangelischen en orthodoxen streden om den voorrang. Zij hadden hun banierdragers aan de drie rijksuniversiteiten, terwijl de orthodoxen ook steun vonden bij de mannen van het Réveil, al was deze beweging een soort geestelijk cosmopolitisme, die practisch de praedestinatie verwierp, de formulieren als beletselen beschouwde en zoo nolens volens de Hervormde Kerk afbrak70).
Scheen het al, dat de eerste partijen, die de meerderheid hadden in de Synode, de overwinning moesten behalen, — de Synode handhaafde nl. de leervrijheid in de Kerk (1864), verklaarde de Doopsformule niet verplicht (1870), stelde de aannemingsvragen voor lidmaten in vrijer geest (1884) en deed hetzelfde met de formule, waarbij predikanten werden toegelaten (1888) — het overgroote deel van de hervormde kleine luyden wilde van geen vrijzinnigen weten en was de orthodoxe richting toegedaan. Toen, door de modernen zelf, in 1867 het kiesrecht aan de gemeenten der Hervormde Kerk kwam en deze dus zelf hun ouderlingen en predikanten konden beroepen, ontbrandde de strijd op het geheele protestantsche front. Bij die gelegenheid openbaarde Kuyper zich als machtigste voorvechter van de orthodoxe rich-
68) A. Kuyper, Een Geloofsstuk, 1912, bl. 13; Antirev. Staatk. II, 1917, bl. 487. Kuyper achtte zooiets huichelarij: The Antithesis between Symbolism and Revelation, A'dam, 1899, p. 17—18.
6B) A. Pierson, Studiën over J. Kalvijn, 1881, bl. 8.
70) L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk, II, bl. 358 v.v. Over Kuyper bl. 342—346. J. Reitsma, Gesch. van de Herv., bl. 375. P. J. Blok, Gesch. v. h. Ned. Volk, iy, bl. 352 v.v., J. A. de Bruyne en N. Japikse, Staatk. Gesch. van Nederland, I, bl. 316; II, bl. 228. A. Pierson, Studiën over J. Kalvijn, bl. 9—12.



ting. Dat de modernen in de meeste groote steden verdrongen werden wa= vooral zijn werk.
„De groote meerderheid der volksklasse was voor Groen ontoegankelijk. Daar springt echter Dr A. Kuyper in de gelederen der orthodoxen. Hij bezit alle talenten en deugden, maar ook alle ondeugden, welke noodig zijn, om een godvreezend, maar hchtgeloovig, een eerlijk, maar eerzuchtig, een verstandig, maar
en niVt hartsto';htf1Jk' en w*t fijn gevoelend, maar uitwendig koel
en met-hoffelijk een vrijheidslievend, maar weinig vrijheid gevend, volk op te zweepen, zelfs tot dingen, die het eigenlijk niet wil. Met Kuypers aanvaarding van den zoogenaamden veldheersstaf, inderdaad den stok van den drijver, kon Groen gerust zijn emeritaat gaan nemen. Voor bevelhebber scheen Kuyper zelf
tTvgH tewa^ °en'Het goede> dat Groen weerhield, was niet bij Kuyper te vinden, en het kwade, dat men daarvoor bezitten moet, was bij Groen niet aanwezig. Maar met het sterven van den edelen vader zou dan het heerschen van den onechten zoon, die als hoofd der familie optrad en geJ-d werd de „anti-revolutionaire party ontaarden in een instrument van revoMionaire be-
„Hij maakte de cijferkunst tot grondslag van operatie", voegde Vos er vinnig aan toe, met bedenkende, dat Buys even later juist dit kennen van de kaart, Kuyper als een groote verdienste zou aanrekenen 71).
Kuyper legde zijn opinies ten aanzien van de Kerk neer in zijn preeken en in een reeks geschriften; hij deed zeker niemand, die zijn „Confidentie" las, in het duister tasten omtrent zijn bedoelingen ™). In den jeugdigen bekeerling ontwaarden ambtgenooten al spoedig te veel vuur voor een zaak, waarin zij wel veranderingen wenschten, maar die hun zeker geen kerkelijke revolutie waard was. De meeste orthodoxen behoorden tot hen, die Kuyper later het eerst als „ethisch stempelen zou. Reeds te Beesd sprak hij van „heelen en halven en later typeerde hij eigenlijk de Hervormde Kerk, toen hij sprak van dat vage, algemeen Christelijke, mits anti-roomsche, dat lange jaren het kenmerk was onzer groote Protestantsche partij" 7 3). Hun dogmatiek was vry vaag; zij waren wars van een radicalisme, dat zijn aangenamen verdediger vond in een man als Allard Pierson, die de Doedessen en de Oosterzees met spaarde, maar zij waren evenmin gesteld op het starre Calvinisme, waaraan Kuyper meer en meer zijn hart en hoofd verpandde. De hoofdzaak ij het meeningsverschil over de vraag, of desnoods het Kerkverband verbroken worden mocht, was wel deze, dat er de groote vraag mee samenhing, o de idee van een „volkskerk" de juiste was en of die volkskerk al dan niet onder synodaal bestuur gehandhaafd moest worden.
Kuyper beantwoordde beide vragen ontkennend. Hij verwierp de idee van een volkskerk beslist en bestreed haar organisatie als onwettig ingevoerd en in
st2tkG'»£ït;*°* «•*- '■w- •> »•Th- »■».o»'
dezen tSk™ 424: "Verbazend vruchtbaar is de pen van
vfn Kerk eï Staat I ^Urn V^" l' Y°Si Het KeerI,unt in de Wte geschiedenis geworpen'^ bl 11 Confidentie heeft veel licht op zijne beginselen en plannen
o'3 Kuyper' Herinneringen, bl. 61; A. Kuyper, Predikatien, bl. 236 en 432 •' eemgszins vreesachtigen (een talrijk geslacht) is hij te kras", schreef Groen
in 1870 aan De Geer. Briefwisseling Groen—Kuyper, bl. 372. scnreei t,roen



strijd met het gereformeerde kerkelijk recht. Dit zou hem de vriendschap kosten van duizenden „gemoedelijken" en de houding, die hij in deze zaak innam, zou een strijd ontketenen, die de beste jaren van zijn leven in beslag nam en die van verstrekkende beteekenis voor het Nederlandsche Protestantisme zou zijn. ,
In het weekblad „De Heraut", waarvan Kuyper sinds Mei 1869 medewerker was en waarvan hij op 25 Augustus 1870 hoofdredacteur werd, in zijn „Confidentie" en in een reeks brochures, die meestal verschenen als de kerkelijke kwestie door bepaalde omstandigheden in het brandpunt van de belangstelling stond, ontwikkelde Kuyper de ideeën, die hij later uitvoeriger toelichtte. Met groot talent en onvermoeid voerde hij den strijd in oorspronkelijken vorm. Zoo kan men de bekoring verklaren, welke van zijn werk vooral uitging op jongeren, maar tevens de afkeer van tegenstanders, die in hem een der brekers zagen van de nationale Kerk, in hun oog symbool der nationale gedachte en der nationale saamhoorigheid. Hij werd zoo voor velen een van de gevaarlijkste clericale sectariërs, te gevaarlijker in veler oog, omdat hij niet slechts kerkelijk leider was, maar zich ook op journalistieken spoedig eveneens op politiek en sociaal gebied deed gelden en, met meer succes dan de begaafde maar in zekeren zin weltfremde Groen van Prinsterer, een groote schare volgelingen voor zijn idealen wist te begeesteren.
Voor zijn orthodoxe tegenstanders werd Kuyper al spoedig de radicaal, de revolutionair, de daemagoog 74). De mannen van de Leidsche richting zagen met ontsteltenis de evolutie van hun voedsterling 75). Een theoloog als Gunning gruwde van zijn politiek en polemiek. De breuk met Bronsveld en Hoedemaker werd tenslotte onheelbaar juist door de doleantie. In de politiek schuwden de katholieken langen tijd den starren Calvinistischen democraat en hij werd het béte noire der liberalen, die toen in Nederland vrijwel almachtig waren. Nadat eenmaal op staatkundig terrein de toenadering tot de katholieken was geslaagd en Schaepman, in den beginne vooral vastgehouden door Lohman en pas later aangetrokken door Kuyper, de coalitie-idee, trots sterken tegenstand ook bij de katholieken tot levende werkelijkheid had gemaakt, was het een quaestie van tijd, dat Kuyper de plaats zou innemen van Thorbecke en de politieke strooming in Nederland in geheel andere bedding zou leiden. Daaraan vooraf ging echter eerst de felle kerkelijke strijd.
74) G. J. Vos, Groen van Prinsterer en zijn tijd, noemt Kuyper „de Leidsche Herostratus" (II, blz. 312), spreekt van zijn „machtig en demagogisch talent" (bl. 326), duidt zijn staatsrecht aan als ook geschikt voor Robespierre (bl. 531—532). „Zoolang mogelijk neem ik aan, dat hij zich van zijn geveinsdheid niet bewust is", Vos in Het Keerpunt, bl. 24. Reitsma duidt hem aan als „geslepene leider der reactionairen" (t. a. p. bl. 423). Vgl. H. Colijn, Gedenkboek 1937, bl. 1—16.
75) Men zie den uitval van Allard Pierson (in 1874), opgenomen in diens Verspreide Geschriften, 1906, bl. 395: „Maar hoe kan men in een protestantache omgeving groot worden, een vijftal jaren aan eene akademie doorbrengen, lezen wat er te lezen valt, en dan nog beweren, dat de mensch van goddelijke orakelen leeft!"



Toen het Koninklijk Besluit van 23 Maart 1852. waarbij krachtens het ' nieuwe reglement van art. 23 van het „Reglement op de benoeming van ouderlingen en diakenen en de beroeping van predikanten" al deze benoemingen aan de gemeenten zelf kwamen, op 1 Maart 1867 in werking trad, konden dadelijk in alle gemeenten, waar meer dan honderd stemgerechtigde mannelijke gemeenteleden waren, kerkelijke kiescolleges ingesteld worden. Het was nu maar een kwestie van organisatie, wie won en als organisator zou Kuyper levenslang onovertroffen zijn. Voor hem stond van ! den aanvang af vast, dat het reglement moest worden gebruikt en goed gebruikt 102). .
De Kerk, aldus Kuyper, mag niet door het staatsalvermogen verslonden worden. Haar idee gedoogt een democratie, mits Christus de souverein der kerk blijft. De landskerk is een kerk in den meest verwaterden, minst eigenaardigen vorm. Zij werd oligarchisch in merg en been. Bij een kerkeraadsbenoemmg of beroep werd schier op geen beginselen gelet. Nu echter, door artikel 23, kwam het summum imperium aan de gemeente. Eerst durfde men het artikel niet uitvoeren; toen wist men niet hoe het uit te voeren; daarna werd de uitvoering ervan jarenlang verschoven. Normaal achtte Kuyper het artikel met, maar het kon beschouwd worden als een bedekte erkenning van den onwettigen toestand, waarin de Kerk sinds 1816 verkeerde. Daarom diende het aanvaard. „Het oude, uitgewoonde vermolmde huis, waarin men anno 1816 de Hervormde Kerk voorloopig geétablisseerd had, is geheel vervallen. In 1852 viel het frontispies met het koninklijk wapen naar benedenet reglement van '67 doet het gansche dak en bovengetimmerde ineenstorten ... Waar zoo de zaken staan, kom ik niet met archeologische voorliefde voor ruines, daar kom ik met breekijzer en houweel, om hoe eer hoe beter dien valen steenhoop weg te ruimen, opdat het spoedig blijke of er nog geestelijke bouwsto/ en geestelijke bouwkunde genoeg in onze kerk is, om een eigen huis te stichten op het vrij geworden erf" 103). Er moet een eind gemaakt worden aan „de voogdijschap eener coterie, die op kerkelijk gebied . eiken titel van geestelijke meerderheid mist".
Scheuring noch scheiding worde gevreesd; slechts een geraamte zou uiteenspatten, een eenheid, niet door den band des geestes, maar door het rafelend koord van reglementen saamgehouden. Als bij de boedelscheiding de kerkelijke goederen eens werden verloren? „Wie weet of het géén zegen was! Ach! waar geest is daar komt het geld wel, maar omgekeerd is juist het tegendeel waar, neen, dan bant het geld den geest eer dan dat het dien wekt... Waarom kunnen onze Catholieke landgenooten geld te over vinden voor de prachtige kerken, die ze allerwege verrijzen doen, en nog voor een reeks van kloosters en seminariën daar en boven ? ... Niet aan de doode hand, aan den geest die leven schept hangt 't heil der kerk... Ziet de „vrije kerken hoe het geld stroomde. Een kanker veeleer is ons die riikdom
?!?> °Avel het Reglement, L. Knappert, Gesch. der Herv. Kerk, II, bl. 358 >oj) A. Kuyper, Wat moeten wij doen? Culemborg, 1867, bl. 20 v.v. Kuyper schrijftuPeT,10d* .n0g. yo°rtdurend „Catholieken". Later bezigt hij dj aanduiding sSaTtM-42? VmdlCeert den eerenaam „katholiek" uitdrukkelijk in Antirev



Het kost nu toch niets, en lid van de kerk te zijn, behoort nog altijd tot de usances van het maatschappelijk leven." „Engelands staatskerk getuigt het nogmaals ten overvloede, hoe jammerlijk de geest des levens door weelderig kerkbezit kan worden uitgedoofd" 104).
Kuyper voorzag bij een verkiezing de overwinning der geloovige leden der Hervormde Kerk. Weliswaar zouden de „middenmannen" tegen het kiesrecht aan de gemeenten stemmen, maar met de „modernen" zou de orthodoxe partij de zege wegdragen. „Tegen zal dus stemmen de groote massa der middenpartij en een deel der modernen. Vóór het groote deel der modernen en die enkelen uit de middenmannen, wier geest te lang in beweging is, om niet eindelijk het zij dan links of rechts af te wijken. En is nu deze verkenning van het terrein niet al te onjuist, dan (heeft) de orthodoxe partij de beslissing in handen" 105). En zoo kwam het uit.
De invoering van het nieuwe Reglement was in haar gevolgen een zeer ernstig feit en, merkte men later van linksche zijde op: „Het is de vraag, of velen, die daarvoor ijverden, wel overwogen hebben, wat de stembus zou uitwerken" 106). Kuyper had het onmiddellijk begrepen. Hij had door zijn brochure van 1867 den eersten stap gezet op den weg naar de doleantie 107).
Te Utrecht werd een tweede stap gezet: onder Kuypers leiding kwam daar de orthodoxe kerkeraad in conflict met de Algemeene Synode, het hoogste bestuurscollege van de Hervormde Kerk. Kuyper en zijn geestverwanten verweten aan de Synode verwaarloozing der belijdenis. Als leden van den kerkeraad verklaarden zij „geen gemeenschap des geloofs en der belijdenis" meer te bezitten met de Synode. Dat gebeurde in April 1868. In Augustus kwam Kuypers brochure, een verweer tegen „conservatieve" geraaktheid" 108). In vijf kapitteltjes zette hij het orthodoxe standpunt uiteen. Zelden zal men een vinniger en moorddadiger critiek op het Hervormd Kerkgenootschap gelezen hebben dan in het eerste hoofdstuk van deze brochure. De doopformule, zoo heet het daar, wordt geschonden, of door de moderne predikanten als metaphysieke waanzin gebrandmerkt; de catechisatie, zooals ze gegeven wordt, is een onding; de aanneming leugen en onwaarheid, het examen voor toelating tot den heiligen dienst een comediespel. Er is geen schaduw van opzicht, geen zweem van tucht in de kerk, de tingbijeenkomsten zijn gezellige clubvergaderingen, de synode, waar de keur der ecclesiarchen zetelt, is „radeloos en reddeloos, krachteloos en machteloos". Als „melaatsch van leugen en stijf van onnatuurlijkheid", zóó zag Kuyper de Kerk, die hij als predikant diende. Zijn oordeel was even scherp als dat van Allard Pierson, die zelf echter de Kerk verlaten had en in wiens critiek op de Kerk Kuyper een
104) A. Kuyper, De Kerkelijke Goederen, A'dam, 1869, bl. 4. Groen is het met hem eens. Briefwisseling, bl. 53.
10B) A. Kuyper, Wat moeten wij doen? bl. 29.
106) J. Reitsma, Geschiedenis van de Herv., bl. 408.
107) J. C. Rullmann, Kuyper-bibliographie, t. a. p. bl. 19; id. A. Kuyper, bl. 33.
108) A. Kuyper, Kerkvisitatie te Utrecht, A'dam, 1868, bl. 5. Groen keurde de brochure goed. Briefwisseling, bl. 13. Kuyper was de eenige predikant, die met den kerkeraad optrok.



demonischen geest ontwaarde, terwijl hij zelf de Kerk gebonden aan de confessie wilde 109).
Kuyper was het „nog om herstel te doen"; zijn verzet tegen de Algemeene Synode was „toepassing van gewetensbeginsel" »«), Dit verzet tegen de Synode gaf hij „om der conscientie wille" niet op, want hij wist wel, dat al had de orthodoxie door het nieuwe artikel 23 de overwinning behaald, hetzelfde artikel geen Kerkherstel zou kunnen brengen. In heele streken was de orthodoxie in de minderheid, in andere kon de tegenpartij bij een volgende verkiezing sterker opkomen en winnen, terwijl een doordringen in de hoogere Kerkbesturen schier onmogelijk was, zeker niet zonder evenredige vertegenwoordiging in deze corpora. Daarenboven, het algemeen stemrecht in de Kerk verdedigen als beginsel, beteekende de goedkeuring van het feit, dat Christus en Belial, geloof en ongeloof zouden samenwonen. Men krijgt dan een Nutsgodsdienstxl1).
„Vrijmaking der Kerk" werd de leuze. Ten aanzien van de kerkelijke goederen kon men zinnen op „confoederatieve organisatie" en „zelfstandige der gemeente", maar voorop werd de eisch gesteld, dat de Staat de Kerk zou vrijlaten 112). De motieven voor de „vrijmaking der Kerk" ontwikkelde Kuyper in een serie artikelen in „De Heraut", die later afzonderlijk in brochurevorm werden uitgegeven. „Vang een vogel in de vrije lucht. Sluit dien op in een kooi. Neem hem dan uit de kooi en bind hem met een koord aanioe®n kruk> — en gij zult een duidelijk beeld hebben van wat de Staat in 1816 en 1852 met de „Gemeenten Christi" in deze landen heeft gedaan Ut en hoe de gemeenten zich organiseeren willen, dit moeten zij zeiven weten . Alleen het vrije leven blijft gezond." De beschouwing sloot met de waarschuwende woorden: „De Kerk zal vrijgemaakt worden. De vraag is alleen: of ze vrij zal worden door dat men haar banden losmaakt, of doordat ze die zelve doet springen... ze losmaken kan alleen de Staat. Leent de Staat zich daartoe, dan zal de ernstige crisis zich gelijdelijk oplossen, zonder breuke, zonder schok, zonder verstoring. Maar indien niet.... dan zal de Kerk vrij worden. Doch vrij door een noodlottige breuke, vrij door een gewelddadig springen harer banden... niet haar zal dit te wijten zijn. De verantwoordelijkheid komt dan voor rekening van den Staat" 113). In een brief van 18 Dec. 1869 waarschuwde Gunning zijn vriend Kuyper voorzichtig te zijn met de kerkelijke goederen, vermits de „Roomschen" immers nóg oudere rechten hadden dan de gereformeerden. In een brief aan Groen noemde Kuyper op 18 Oct. 1869 Gunning „ontvankelijk" maar „weinig energiek".
,-r/n wT3°n'- alw Kuyper, in zijn brochure, bl. 1—2, „verstond de kunst om angels
A'dam mi6 blln40enfm Kgen te,steken;" In zi->n sjudie Een Perel in verkeerde schelp, A m, /i' 40> na™ Kuyper deze scherpe woorden terug. Bronsveld verklaarde van Pierson, dat hij nog altijd (werd) beschouwd als iemand, wiens hart dichter bii den Heer was dan hij misschien zelf wel wist." Souvenirs, bl 13
wisseling, ** Mem°rie' Utr6Cht' 1868' b'1 6' V*L Groen> Brief-
i") a. Kuyper, De werking van art. 23, bl. 14—16, 31 "2) a. Kuyper, De Kerkelijke Goederen, t. a. p. bl. 22.'
) A. Kuyper, De Vrijmaking der Kerk, A'dam, 1870, bl. 61—62. Groen noemt de brochure een „heldere en krachtige uiteenzetting". Briefwisseling, bl. 66.



heeft over de begrippen bijzondere en algemeene openbaring, die later zulk een groote rol zullen spelen in zijn theologie.
De band met de ethischen werd al losser.
Gunning schreef op 6 Mei 1870 aan Kuyper:
„Gij weet, dat ik het recht der critiek volstrekt onaangetast wil hebben. Dat ik geen zwarigheid maak, in de historische bescheiden b.v. onderscheid te maken tusschen verschillende tegen elkaar strijdende overleveringen, uit welke men dus kiezen moet en de andere voor onjuist verklaren
„Ik geloof, ik zie het meer en meer als ik mij met anderen vergelijk, dat ik denk met een zekere latitude of liever onnauwkeurigheid, absentie van scherpe grenzen waardoor ik mij vinden kan in verschillende voorstellingen tegelijk vMsMUn " 6re' scherPere denkers dan ik ben, hoor verklaren dat zij elkaar
een brief verklaart veel van Kuypers latere houding tegen de ethischen. Blijkens zijn brief van 13 Aug. 1870 is Kuyper voor Gunning nog een „lieve vriend ; hij teekent in als deelnemer in de oprichting van „De Standaard" Hij verzekerde overigens op 23 Sept. 1871 van politiek geen verstand te hebben. In den aanvang van '78 ontstaat de definitieve scheiding tusschen Gunning en Kuyper. De eerste voelde zich diep gegriefd door Kuypers vonnis over zijn beoordeeling van „Het Leven van Jezus". Hij brak alle persoonlijk contact at en schreef op 7 Maart 1878 aan Kuyper:
„Zien wij elkaar nu niet weder, dan, mijn lieve voormalige vriend, blijft gij in mijn hart wonen, dat u nooit zal kunnen vergeten ... In elk geval voor
elkander0" ^ dkander weder en Ieg«en dan voor goed onze handen in Kuyper reageerde jaren later aldus:
„Als we morgen op den Tschingel-gletscher saam wandelden, en het touw rak, en we gleden saam in een ijskloof, waar we sterven moesten, zouden we met in den gebede één voor God en in het bloed onzes Heeren saam verzoend ons weten, en deswege, met de armen om elkanders borst gestrengeld, den dood der bevriezing tegengaan ? ...
Ons geschil gaat zeer diep. Zal ik het in één woord resumeeren, dan ligt het in de Immanentie en Transcendentie Gods ... Maar uw klacht is, dat ik de Immanentie met tot haar recht doe komen. De mijne, dat gij te kort doet aan de Transcendentie Gods" 130).
Lohman heeft in het twistgeding tusschen Gunning en Kuyper lang de rol van „makelaar in vrede" gespeeld, zooals hij zelf op 20 Oct. 1878 aan Kuyper schreef. Op 25 Nov. '78 schreef hij Kuyper, dat hij diens strijd tegen de ethischen verderfelijk achtte; een jaar later, 17 Febr. 1879 schijnt hij van gedachte veranderd: „die heeren verbeelden zich altijd dat gij drijft en geen andersdenkende naast u kunt dulden.. Maar zij zelve maken zich daaraan schuldig." In den aanvang van 1881 bereikte de polemiek tusschen Gunning en Kuyper haar hoogtepunt en liep met vlagen door tot ver in 1883. Op 24 Aug. van dat jaar schrijft Kuyper nog een langen brief aan Gunning, waarvan hij copie
130) A. Kuyper, Bedoeld noch gezegd, 1885, bl. 45.



§ 5. DE DOLEANTIE
niet tot onderwijzen? worden opgeroepen, maar zal vanzelf volgen, zoodra a efi, kinderen in de boosheid en mannen in het verstand zijn geworden, rijp voor de vrijheid, waarmede Christus ons heeft vrijgemaakt. Eer die toestand der kerk verwezenlijkt is, kan democratie niet zonder schade worden ingevoerd, maar zal een gematigde regeering der verstandigsten hare voordeeligste zijden blijven behouden, en het middel zijn, dat alles ook in de kerk met orde en eerbaarheid geschiede" 149).
In zoover had Vos met zijn verwijt over kerkrechtelijk modernisme gelijk, dat Kuyper, hoewel in theorie principiëel gekant tegen deze democratie in de Kerk 150), toch van Scholtens leer de consequenties trok, toen de regiementaire bepalingen daartoe in staat stelden. Mede door zijn werk waren het hervormde kiescollege te Amsterdam en de kerkeraad aldaar in meerderheid rechtzinnig. Er waren nog drie vrijzinnige predikanten over gebleven, wier leer later de rechtstreeksche aanleiding worden zou tot het definitieve conflict in de kerk. Voor dat dit conflict de rechtzinnigen zou kunnen verrassen, had Kuyper gezorgd, dat hun de kerkelijke goederen niet ontnomen konden worden dan door een civielrechtelijk vonnis. De zoogenaamde Kerkelijke Commissie, waarvan Kuyper zelf lid was en die namens den kerkeraad de kerkelijke goederen beheerde, werd nl. op 14 December 1884 gemachtigd, den oorspronkelijken kerkeraad als den eenig wettigen te erkennen, bijaldien deze eens door een „hooger" bestuur, dat het gereformeerde kerkrecht immers niet erkende, afgezet zou worden. Zoo was men „voor overrompeling gevrijwaard . Toen dit geschiedde, stond het eindconflict voor de deur, waarvan men in 1880 reeds een voorspel gehad had te Dordt, waar echter de geschorste, gereformeerde predikanten tenslotte het hoofd in den school gelegd hadden 151).
§ 5. De Doleantie.
°vfu den §anS> dien Kuypers denkbeelden hadden genomen, kon geen twijfel bestaan. Dat hij overtuigd was van het ongereformeerd en onwettig karakter van den bestuursvorm der Ned. Herv. Kerk, had hij reeds in vroegere brochures, in predikaties en door zijn optreden te Utrecht bewezen. Wat hij wilde, Het hij in zijn Amsterdamsche intreêpreek hooren en had hij ook klaar uiteengezet in de autobiografie aan het Amsterdamsche kerkeraadshd J. H. van der Linden. De man, wiens naam door de „Confidentie" — een greep uwer scherpzinnigheid", schreef Groen op 4 April 1873 — zou blijven leven, betuigde op 9 Mei 1873 in een brief aan Kuyper:
voor de vereerende wijze, waarop ge tot mij, laat ik liever zeggen
met mij hebt gesproken; de broederlijke, liefdevolle toon heeft mij diep ge-
ïi™ a' Scholt?n' De leer der Herv. Kerk, II, bl. 276.
151\ w ? werking van art. 23, bl. 11, 14—15, 21.
t, ' . Winckel, Leven en arbeid van Dr A. Kuyper, bl. 59: V. H Rutirers in
^ 3 2 1886' j1' ï60' volg" 0ver de Dordtsche quaestie — ook 'daar weiger® 880. orthodoxe ouderlingen de toen nog verplichte aannemingsplechtigheid bii
lLde?",n31-l-36? ^ Predlkanten deze leidden — A" van Hoogenhuyze in „De Neder-



troffen en is mij een waarborg van een Christelijke genegenheid die mij verkwikt en door mij als een vernieuwde zegen des Heeren zal worden gewaardeerd."
Van Oosterzee had op 2 Mei reeds geconstateerd: „Het is nu eenmaal niet anders, principiëel staan wij tegenover elkander... laat mij van U scheiden met een handdruk van waardeering." Doedes schreef op 2 Juni, dat hij het met Kuyper „misschien" of „waarschijnlijk" wel eens zou worden in het andere leven. Tot zoolang kon Kuyper zeker niet wachten om, voor zoover dit van hem afhing, orde op zaken te stellen in het, naar zijn meening, gerevolutioneerde Kerkgenootschap, dat immers in volkomen strijd met de gereformeerd-canonnieke beginselen bestuurd werd. Zijn „Confidentie" wees vriend en vijand nog eens duidelijk de richting, welke hij wenschte. Zij heeft „veel licht op zijne beginselen geworpen", verklaarde een van zijn bitterste tegenstanders"*^2). Kuyper had overigens over de door hem gewenschte oplossing van het kerkelijk vraagstuk, voor zoover de wetgever daarbij betrokken was, het zijne ook opgemerkt in de Kamer, waarvan hij in 1S.14 lid was geworden. Hij wilde intrekking van de Koninklijke Besluiten van 1816 en 1852 — het eerste besluit riep de Synode in het leven, het tweede droeg de bevoegdheid van den Koning aan de Synode over — alsmede, na kapitalisatie van het door de Kerk van den Staat genotene, „finaal de financieele bemoeiing met de Kerk sluiten" 153).
Zoo had hij het ook in 1870 verklaard: zijn doel was vrije organiseering van de gereformeerde gemeenten. Met de vrijheid moest dan ook de onbetwistbaar recht komen op de kerkelijke goederen, hetgeen niet ipso facto het gevolg was van het Koninklijk Besluit van 22 Juli 1870, waarbij de Hervormde Kerk voor haar organisatie alle vrijheid kreeg 154).
* *
*
In 1883 was het vier eeuwen geleden, dat Maarten Luther te Eisleben geboren werd. Kuyper maakte gebruik van de gelegenheid, een uiteenzetting te geven van het recht op Kerkhervorming in een boek, dat hij opdroeg aan de „zonen der reformatie" en met name aan den christelijk-gereformeerden geestverwant Elout van Soeterwoude.
Kuyper huldigt Luther als strijder voor de vrijheid van denkbeelden en geweten. Jood, katholiek en vrijdenker kan, volgens hem, Luther eeren 155). Vooral de protestanten moeten het doen: „Dit althans dunkt mij voor tegenspraak onder deskundigen kwalijk vatbaar: Alle man, die roept: „Te breken met ons kerkverband ware revolutie!", die heeft het recht verbeurd, om als echte zoon der reformatie mee te jubelen op het feest van dien held des
152) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 417.
'53) A. Kuyper, Eenige Kameradviezen uit de jaren 1874 en 1875, A'dam, 1890, bl. 290—291, 296—297; id. De Vrijmaking der Kerk, bl. 15—16.
154) J. Reitsma, Gesch. van de Herv. bl. 410, volg. J. Th. de Visser, Kerk en Staat, III, bl. 451, vlgd. Nog jaarlijks wordt in de Tweede Kamer om intrekking van deze besluiten verzocht; de regeering verklaart dan, dat die Kerk vrij is.
155) A. Kuyper, Tractaat van de Reformatie der Kerken, A'dam, 1883, pag. XVI—XVII.



Heeren, die juist door breuke met het kerkverband van zijn dagen de held onzer liefde en de stichter onzer kerken wierd."
In de 65 paragrafen van het boek zet Kuyper achtereenvolgend de algemeene beginselen over reformatie, de rechte formatie der kerken, de deformatie en de reformatie uiteen.
Hier wordt reeds de pluriformiteit der kerk verdedigd met een beroep op onderscheid van volk en volk, land en land, gewest en gewest, ja van dorp en dorp, al wordt dan beweerd, dat de eenheid van het lichaam Christi deze onderscheiden deelen in organisch verband houdt ' ■1''). Zelfs bij overeenstemmende belijdenis zijn twee kerkfoffflattërr in eenzelfde plaats mogelijk 15'7). Het ambt der geloovigen beslist; zij mogen zich nooit bij iets neerleggen, omdat de predikanten het zoo beslisten ^®). De geloovigen moeten naar vermogen zelf betalen voor het onderhoud der kerk en iedere geloovige mag ook het evangelie gaan verkondigen, al kan de Kerk alleen zenden met bevoegdheid om te doopen 159).
Als de reformatie ergens succes heeft gehad, noemt Kuyper het stichten van nieuwe kerken „hervormen" of „zuiveren"; anders heet het „een nieuwe kerk stichten lt>0). In Nederland is de oude Kerk naar zijn meening hervormd. Ironisch merkt Kuyper dan ook op: „Zoodra het tractement in het spel is, weten zelfs de meest achterlijken van de onzen er nog zeer goed op te wijzen, dat de hervorming eigenlijk geen nieuwe kerken hier te lande in het leven riep, maar slechts een voortzetting in zuiverder vorm was van de oude Christelijke kerken die in de 6e en 7e eeuw hier ontstonden" 161). „Al wat geschiedde , zoo vertelt Kuyper, „was dat de bestaande kerk in professie en eeredienst en organisatie van misbruiken gezuiverd werd" 162). Want de ware kerk kon volgens zijn meening in „een valsche kerk", ja in „een synagoge des Satans" veranderen en dan moet de geloovige haar verlaten. Hij moet dan kiezen of deelen 163). Maar, aldus Kuyper, „vooral lette men er op, dat de vraag nooit is, of ge eenig kerkgenootschap, maar uitsluitend of ge uw kerk zult verlaten. Een kerkgenootschap bestaat in den nu meest gangbaren zin uit "kerken eri die kerken uit leden. Gij zijt dus lid van uw kerk, en uw kerk is lid van een kerkgenootschap. Uw kerk kan dus het genootschap verlaten, maar wat gij alleen verlaten kunt, is uw kerk... Ik heb dus volstrekt niet te letten op wat elders plaats grijpt, maar alleen te letten op mijn eigen kerk... In de zeven brieven aan de gemeente in Klein-Azië heeft de Heere Christus nergens op verantwoordelijkheid der leden voor het kerkverband gewezen 164).
15e) T. a p. bl. 33—35.
157) bl. 37.
.,!'S) ®f* Duidelijke reactie tegen Calvjjn en aansluiting bij a Lasco. Zie Disquisitio, cap. IV, p. 5&—75 en p. 118, § 6.
159) Tractaat, bl. 80—81. tn J?J' Kuyper had in dit boek kennelijk het oog op de practijk, schrijft Dr G. Ch. Aalders, Kuyper-Gedenkboek 1937, bl. 71.
161) Tractaat, bl. 134—135.
182) bl. 146.
163) bl. 161—162. a64) bl. 176—177.



„Het merkwaardig Tractaat van Dr Kuyper over de Reformatie der Kerken", aldus Dr Vos, „(legt) wel van zijn theologische denkkracht getuigenis af, maar (kan) niemand, die Gods Woord eenigermate kent, overtuigen dat zijn idealen daaraan ontleend zijn. Het grondbeginsel, dat er slechts lokale „Kerken" bestaan mogen, die door geheele vrije stemming van hare Kerkëraden zichzelve een band aanleggen, is geheel in strijd met de geschiedenis der Apostolische Gemeenten. Wij behoeven hier slechts de verhouding, waarin Paulus stond tot de gemeenten, voor de aandacht te roepen, en te verwijzen naar Hand. 11 en 15 165).
Al diende de inmiddels hoogleeraar geworden theoloog zijn tractaat dan ook aan als het flauwe schaduwbeeld van wat een handboek voor gereformeerd kerkrecht behoort te zijn, al zal de critische lezer meer dan eens verbaasd staan over zijn stoute stellingen, zoowel op historisch als dogmatisch terrein, de conclusie van deze grootsch opgezette apologie der kerkelijke revolutie is er niet minder duidelijk om. „Er (kan) van revolutie in den goedexTen van revolutie in kwaden zin sprake vallen en volstrekt niet alle revolutie (mag) over één kam geschoren". Deze conclusie had Vos wel begrepen. Er was „doortastende reformatie" noodig in het Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap, dat immers ook den Koning, geheel in strijd met het gereformeerd kerkrecht, zoo maar toestond eigen hofpredikers aan te stellen 167). Of de Koning het las, is niet zeker; er zullen wel gedienstigen zijn geweest, die op de vrijmoedigheid zijn aandacht hebben gevestigd. Maar „de zonen der reformatie" namen wel degelijk kennis van het geschrift, dat als de onmiddellijke voorbode was van het kerkelijke conflict, dat een jaar later te Amsterdam ontbrandde en waarin Kuyper de hoofdrol speelde. Zijn oud-hoogleeraar J. H. Scholten schreef op 4 Nov. 1883 aan Kuyper:
„Reeds wekte Uwe waardeering der Gereformeerde verdraagzaamheid tegenover de onverdraagzaamheid der Luthersche mijn sympathie. Met het overige, zal ik, historisch, het, als gewoonlijk, met U eens zijn. Dogmatisch is een ander geval."
Lohman liet op 10 November weten:
„Het boek is waarlijk een heerlijk geschenk. Gij hebt m. i. ons volk weder een grooten dienst bewezen, en de goede zaak, de reformatie der Kerk, een goed eind vooruit gebracht, door de geestelijke beteekenis van den strijd zoo duidelijk klaar in het licht te stellen" ...167)
En Hooykaas bekende op 25 November: „Wat hebt gij toch een werkkracht. Het is fameus" 168).
De kerkelijk revolutie stond voor de deur.
* *
*
165) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 62—63.
18«) Kuyper, Tractaat, p. XXII.
167) Kuyper, Tractaat, bl. 182; bl. 88.
168) Hooykaas, even oud als Kuyper, ook domineeszoon en studiemakker, was onder invloed van Scholten monist geworden. „Ik haat alle dogmen en alle dogmatiek", schreef de man, die mede de Leidsche Vertaling verzorgde. Zie H. Oort, Levensbericht van Isaac Hooykaas, MaatsCh. van Ned. Letterk. 1894—1895, bl. 1, vlgd. Te Leiden



Stad en land werden door den dramatischen doleantiestrijd in beweging gezet: „Vechtpartijen met pook en tang hadden in de keuken plaats; de vrouw sprak soms dagen achtereen niet tegen den man; engagementen werden gebroken, kinderen stonden op tegen de ouders". Predikanten gingen elkaar in kerkeraadskamers bijna te lijf; op de eene plaats werd een dominee bijna gesteenigd, op een andere plaats moesten militairen optreden169). De gematigde protestanten waren verbitterd op den man, die het bestaan dorst de „nationale Kerk aan te tasten. Tegelijk stookte de liberale pers, die den gehaten politieken leider der gereformeerden wilde treffen. Voor de „Synodalen , zooals de aanhangers van het synodale bestuur werden aangeduid, was Kuyper de vertegenwoordiger van „het separatistisch-radicalisme onder' de vlag van het Calvinisme", de „groot-inquisiteur". Het Amsterdamsche „Handelsblad verklaarde, dat Kuyper de maatschappij „met oneindig grooter gevaren" bedreigde dan Domela Nieuwenhuis, den gewezen Lutherschen predikant, die socialist was geworden en in het jaar der doleantie wegens majesteitsschennis tot gevangenisstraf veroordeeld werd 17°). Met niets ontziende verbittering en in termen, die de huidige strafrechter waarschijnlijk zwaar zou vonnissen, trokken de partijen tegen elkander op. Dat Kuyper zijn tegenstanders niet spaarde, is waar. Doch, dat hij, één uitzondering daargelaten, minder zwakheid van uitdrukkingsvermogen en dus ook minder grofheid ten toon spreidde, moet ieder opvallen, die kennis neemt van de strijdschriften dier dagen.
Daarbij dient men wel de groote lijnen van het conflict in het oog te houden, iets wat zeker niet geschied is, toen de strijd vrij onverwacht losbrak in December 1885. Het was in wezen een strijd tegen de synodale Kerkorde en bestuursorganisatie, waarvan het ongereformeerde karakter voor de doleerenden vaststond en vaststaat, een organisatie, die bovendien de confessie niet kon handhaven. „Mabdil", het is de Heer, die scheiding maakt "i)> was de titel van een boek, waaraan Kuyper in 1883 werkte, doch waarvan slechts een gecorrigeerde inleiding in het Kuyper-archief bestaat. Maar deze ondergrond van den strijd is in de hevige pro- en contra-geschriften van oude dagen vooral, bijna niet te volgen. De strijd tusschen „modern" en „orthodox" was sinds de zeventiger jaren, toen het modernisme in zijn radicaalste vertolkers zich meer en meer indrong in de Hervormde Kerk, onvermijdelijk geworden. Heel wat modernen traden uit: zij werden of remonstrantsch of stichtten nieuwe genootschappen. Anderzijds trokken ook de orthodoxen hun krachten samen, zoo in de Hervormde gemeente van Amsterdam, waar zij un vereeniging „Beraad" stichtten. De orthodoxe kerkeraad van Amsterdam weigerde aanwezig te zijn bij de aanneming van lidmaten, die geschiedde
■™" -"-chen Hooykaas en Kuyper; blijkens een brief van eerstgenoemde mZt Tii U"hebbe" treurigheid elkaar het eerst gevonden", toen nl.
i«9\ ^ooykaas bij een bevalling in levensgevaar verkeerde.
112 vlgd Keerpunt, bl. 173; J. C. Rullmann, De Doleantie, bl. 75, 97,
™) Algemeen Handelsblad, 8 Januari, 1886. Pierson verdedigde D. N. Vgl A. Pierson, Uit de Verspr. Geschr., Feuilletons, 1906, bl. 379. lri) Misschien met een toespeling op ^IDD Gen. I, 6?



door moderne dominees. Zij weigerde óók getuigschriften aan zulke lidmaten af te geven en kwam op tegen inbreuk op zijn reglementair gewaarborgd zelfbestuur. Maar met zelfbestuur alléén was men er niet; er was ook zelfbeheer noodig. Dit beheer over de kerkelijke goederen kwam aan den Amsterdamschen Kerkeraad eveneens reglementair toe. Een commissie, waarvan Kuyper lid was, oefende het beheer uit en zij verzocht op 14 November 1884 aan den kerkeraad haar reglement aldus te wijzigen, dat de commissie altijd beheerdster van de kerkelijke goederen bleef, óók als het — in haar oog immers onwtttig „hooger bestuur" — den kerkeraad zou afzetten of schorsen. Ondanks het verzet van enkele predikanten, onder wie vooral de confessionele Dr G. J. Vos een groote rol speelde, nam de Kerkeraad op 14 December het voorstel der reglementsherziening aan. De tegenstanders beriepen zich op het classicaal bestuur, dat reeds op 21 December de aangevochten wijzigingen nietig verklaarde en op 4 Januari allen, die aan deze wijzigingen hadden meegewerkt, schorste. Dit waren 5 dienstdoende predikanten, 42 ouderlingen, onder wie vier hoogleeraren van de Vrije Universiteit, nl. Kuyper, F. Rutgers, J. Woltjer en D. Fabius, alsmede A. H. de Hartog, en 33 diakenen. Daar de kerkeraad nu onvoltallig geworden was, nam het classicaal bestuur de functie van den kerkeraad over.
Dat de strijd over dit beheer dadelijk zoo vinnig werd, is te begrijpen. De tegenstanders der „Kuyperianen" wisten immers, dat dezen, als Kerkeraadsleden, op 11 April 1883 met Kerkeraadsleden uit andere gemeenten in het gebouw „Frascati" te Amsterdam waren samengekomen en hadden besloten, óf de synodale organisatie van 1816 te verbreken, óf te gaan „doleeren". Zij begrepen, dat, zoo de strijd te Amsterdam lukte, de Hervormde Kerk uiteengerukt kon worden. En al was een deel van hen, zooals Vos zelf, tegen de synodale organisatie, die verscheuring wilden zij niet.
Daartegenover stelden de gereformeerden als gewetenseisch de noodzaak der reformatie. Zij waren ook niet van zins de kerkelijke goederen geheel af te staan en toen hun tegenstanders dan ook, als teeken van hun zeggenschap, de consistoriekamer van de Nieuwe Kerk te Amsterdam bezetten en die afsloten, verbraken Kuyper, Rutgers, de arbeidersleider Kater en de eigenlijk bij toeval meegenomen De Savornin Lohman het afgesloten locaal en hielden het ongeveer een jaar lang bezet, toen rechterlijke uitspraak hen tot ontruiming dwong.
Vooral op deze periode in den strijd heeft met zich geworpen: geen beter middel om Kuyper en de zijnen te disqualificeeren dan hen als baatzuchtig voor te stellen. Daarop vestigen dan ook zoowel de „synodalen" als de „liberalen" de aandacht: Kuyper wilde de goederen der Hervormde Kerk rooven. Hun bondgenootschap was ontroerend: „In de praktijk is de echte Roomsche een afgodendienaar... 't Is ons, Gereformeerden, ten alle dagen beter te vallen in de handen van het Liberalisme en van de vrijmetselarij in de Nederlanden, dan in die van den Paus". En „van den beginne vonden wij ongezocht grooten steun in de voornaamste liberale bladen," schreef Kuypers felste tegenstander 17 2).
lra) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 190, 360.



Het Handelsblad van Amsterdam schreef op 8 Januari 1886:
„...Wij waarschuwen sinds lang tegen het drijven van dit staatknnrlio-kerkehjke partijhoofd. Met oneindig grooter gevaren bedreigt deze ex-dominee n™ jnaatschapijfl, onze vrijheden en instellingen dan de andere ex-dominee
diHI "S'-+ -Van geweld' waartoe hij bevel heeft gegeven en
die hij heeft helpen uitvoeren, is in elk opzicht af te keuren. Ze toont waartoe
ntatsterie sSSf" hÖ aa° het h00f(i ™ «.«-revolutionair
ir/6 verwachten dat de partij, die zijn bevelen aanneemt, tenminste
revottioS™ thSM gehee' e" S' bdaCheI«k "a™ ™»
„Men moet wèl begrijpen wat hier geschiedt
8ei^Sr„Xto„benrimodS:.'' °°g "" Vele"' ^ hi" ee" str«d
„Niets is meer onwaar.
kerfonderlfnl^Mp? ^SSchen, belfldere van den Christus in ééne en dezelfde kerk onderling. Het classicaal bestuur, waartegen Dr Kuyper sinds lane- oproer predikt, bestaat, op eén lid na uitsluitend uit mannen die tot de recht-
r,nr/iCh,tln\belrren- Dit bestuur P0°gt Kuyper, Hovy c.s. te beletten het kerkelijk verband, waarin de hervormde gemeenten van het land onderling staan, te verbreken. Dr Kuyper wil elke gemeente op zichzelve laten staan, opat hij en zyn bent nu ze op het oogenblik de meerderheid hebben, het beheer zouden kunnen krijgen der kerkelijke goederen alhier"
Fier schreef de redactie van hetzelfde blad vijftig jaar later, op 4 Jan. 1936:
rw[iL herinneren er alleen aan dat ons blad, toenmaals onder leiding van Charles Boissevain, zich van den beginne af niet beperkt heeft tot een uitvoerig
coTd"Lt"vin dr' r" daarbÖ, in,Sterke 6n duidelijke taaI ^ich tegen den „coup d etat van dr. Kuyper, zooals het reeds terstond schreef, heeft verzet •
f°"der voorbehoud kan beweerd worden, dat het „Handelsblad" in deze zaak leiding heeft gegeven en er toe heeft bijgedragen dat het streven van dr Kuyper en de zijnen, om hun denkbeelden in de Hervormde Kerk zelf te verwezenlijken, ten slotte is mislukt."
Een andere bewering was, dat Kuyper en de zijnen den strijd eigenlijk begonnen waren, om zoo predikantsplaatsen te verwerven voor de afgestudeerde theologen der Vrije Universiteit, voor wie men de Hervormde Kerk ges oten had, daar haar discipelen geen proponentsexamen konden afleggen. Kuyper had immers op de Universiteitsmeeting van 5 Juli 1882, sprekende over de vraag: „Welke zijn de vooruitzichten van de studenten der Vrije Universiteit, in deze voor de Synode zoo scherpe rede gezegd: „Het kon zijn, dat de Synodale schijnmacht, tenslotte het doellooze van haar weerstand inziende, de deur voor ons open sloot, en alzoo principieel abdiceerde. En mits cüt gul en grif en zonder kleingeestig pogen tot bedekte knevelarij gebeurde zou hierdoor ongetwijfeld veel bitterheid voorkomen worden. Maar het kon ook zijn, dat de oude en afgeleefde matrone reeds te stram en te stijf in hare bewegingen bleek geworden, om nog voor zulk een zwenking plooibaarheid te vinden, en dan, zeer zeker, zal niet het net van de kerken worden afgenomen maar zullen die kerken zelve, naar Goddelijke roeping en heiligen plicht, dat net van heur hoofd moeten aflichten" "3). En ook Hoedemaker, die de
173) A. Kuyper, Welke zijn de vooruitzichten? A'dam, 1882, bl. 32.



plaatselijke pogingen tot reformatie ongereformeerd achtte en langs wettigen weg wilde reorganiseeren, vooraleer te reformeeren, had in 1881 erkend: „De Synode heeft geen macht, want zij heeft geen recht. Zelfs de tijdgeest is tegen haar. Haar tijdelijken tegenstand ontleent zij aan de houding der kerkelijke orthodoxie. En indien het eens tot scheuring kwam, a qui la faute ? Aan de mannen, die weigerden de veiligheidsklep open te zetten" 174).
De Gereformeerden hadden bovendien te Kootwijk reeds een candidaat van de Vrije Universiteit beroepen en deze oefende zijn ambt uit, trots alle veto's van de kerkelijke besturen, die zich hielden aan het synodale besluit, dat diploma's weigerde aan candidaten der Vrije Universiteit, die dus geen predikanten in de Hervormde Kerk geplaatst kregen.
Wat was dus gemakkelijker dan de doleantie aldus met die Universiteit te vereenzelvigen? Het antwoord daarop gegeven, schijnt afdoende: toen de doleantie-strijd te Amsterdam op 4 Januari 1886 uitbrak, had de Vrije Universiteit nog geen enkelen candidaat in de godgeleerdheid. Hoe zou zij dan op dat oogenblik eensklaps een vijftigtal vacatures kunnen helpen scheppen, die zij in geen jaren vervullen kon? 175) Of hebben de „Synodalen inderdaad gerekend met de mogelijkheid van desertie op groote schaal ? " Wat hiervan zij, in wezen ging de strijd om de vraag, of de kerkeraadsleden verplicht waren, de moderne richting als gelijkwaardig te erkennen door ook vrijzinnigen tot het lidmaatschap van de kerk toe te laten. Het Reglement op het godsdienstonderwijs, sinds de wijziging der artikelen 38 en 39 door de Synode van 1879, eischte het, maar de belijdenis verbood het. Wat praevaleerde?
Het is merkwaardig, vast te stellen, dat beide groote „revoluties , welke het Hervormd Kerkgenootschap in de vorige eeuw teisterden, formeel niet in de eerste plaats gingen om de belijdenis, maar om de reglementen. Niet om de belijdenis werden de mannen van de oude Afscheiding afgezet, maar om het feit, dat zij niet wilden beloven, onvoorwaardelijk aan de reglementen der Kerk te gehoorzamen. Ds H. de Cock wilde wel beloven zich aan die reglementen te houden, „voor zoover die niet rechtstreeks tegen Gods Woord inliepen". Dit protestantsche voorbehoud kostte den predikant zijn ambt: de Synode aanvaardde het voorbehoud niet en de Afscheiding, die niet de schitterendste bladzijden van Nederlands historie vult, omdat vrome menschen op onbehoorlijke wijze werden gekweld, werd een feit. Heel de staatsmacht keerde zich in 1834 tegen de Afgescheidenen, meest brave, eenvoudige menschen, die als revolutionairen werden behandeld. In de provincie Groningen, waar de vervolging zeer scherp was, weigerde een katholiek ambtenaar bij het Openbaar Ministerie er aan mee te doen, de afgescheiden protestanten justitieel te vervolgen, terwijl de katholiek Le Sage ten Broek hen zeer krachtig verdedigde 176).
174) J. C. Rullmann, De Vrije Universiteit, bl. 45.
175) A. Kuyper, t. a. p. bl. 53 en Inleiding op de Institutie, Doesburg, 1889, bl. 4.
176) A. F. Savornin Lohman, Verz. Opst., Staatsrecht, II, bl. 102; J. C. Rullmann, De Doleantie, bl. 210—211; J. Th. de Visser, Kerk en Staat, III, bl. 263; J. Reitsma, Gesch. der Herv. bl- 375; G. Groen van Prinsterer, De Maatregelen tegen de Afgescheidenen, bl. 45.



In 1886 had men een paralel verschijnsel. Ook de Doleantiestrijd was formeel een strijd om de reglementen. Maar het voorwerp van den strijd was hier van oneindig meer belang. Speelde bij de Afscheiding het al of niet zingen van gezangen een rol — de oorzaak van den strijd lag ook hier veel dieper en er stonden werkelijk „twee absoluut-onvereenigbare geloofsbeginselen" tegenover elkaar — "7) bij de Doleantie ging het om de toelating tot het Avondmaal van vrijzinnigen. Hier konden de rechtzinnigen zeker nooit toegeven. Het conflict liep in wezen hierover, of zij, die meenden zich te moeten verzetten, dit mochten doen in de Kerk. Neen, was het standpunt der „Synodalen", gij moet gehoorzamen aan de reglementen of heengaan, anders zijt gij revolutionair. Kuyper en zijn vrienden daarentegen aarzelden niet te verklaren, dat revolutionair zijn in zulk geval, volkomen in orde moest heeten. Daartusschendoor speelde dan nog de quaestie, of het bestuur der Hervormde Kerk wel wettig was, iets dat vooral de Doleerenden in 1886, in navolging van Groen, beslist ontkenden en wat eigenlijk de meeste geloovige protestanten toegaven. Voor Kuyper en zijn medestanders was de synodale hierarchie een onwettig bestuur, opgedrongen door Koning Willem I, volslagen in strijd met het gereformeerde Kerkrecht en dus met alle recht en reden te weerstaan 178).
„De Synodale organisatie", aldus Kuyper, „is een monsterlijk gewrocht, dat een dierbaar kind gegrepen heeft en omklemd houdt, en nu willen we dat Synodale gedrocht kopje-onder houden en verdrinken, maar eer we dit kunnen en mogen, moet ons kind uit zijn klauwen losgerukt. Ons kind mag niet meê verdrinken. Noodig, dringend noodig is het dus, dat Gods volk in deze landen tot het inzicht worde geleid, dat onze kerk en die Synodale organisatie niet één, maar twee zijn. Dat onze kerk en die organisatie niets met elkander gemeen hebben. Dat die organisatie een woekerplant is die onze kerk op de stam kroop" 179).
Hoe de strijd de gemoederen in beweging bracht, blijkt uit Kuypers brochures en uit zijn correspondentie van die dagen. In „Het Dreigend Conflict" had Kuyper de fasen van den kerkelijken strijd reeds uiteengezet. Kuyper betoogde in deze memorie, ter voorlichting van de gemeente en namens den Kerkeraad geschreven, dat de Amsterdamsche gemeente zich op 24 Mei 1578
Reitsma, bl. 389. J. Kok, Meister Albert, bl. 52 v.v.
179? Y' Rutgers in De Reformatie van 1886 tegen Hora Siccama, bl. 163—164. , >e Heraut, no. 361, bij Rullmann, Kuyper-bibliographie, II, bl. 99. Bij de beoordeeling van Kuyper's optreden houde men wel voortdurend in het oog, dat hij onderscheidt tusschen de belijdenis, die vastgesteld werd door de Dordtsche Synode in 1618—1619 en de organisatie van Willem I uit) 1816, die practisch het oordeel over de naleving van de belijdenis aan de bevoegdheid van de besturende colleges onttrok. Daaruit juist ontstonden de richtingen, die men nu nog vindt in de Ned. .tierv. Kerk, nl. de Gereformeerde Bond, die op het Dordtsche standpunt staat; de confessioneele richting, die aansluit bij de organisatie van 1816, maar ook door procesmatige leertucht de belijdenis van 1618 wil handhaven; de ethische richting, i v-j1- n.001 j er£ druk maakte over de organisatie, maar voor herziening van de belijdenis in de meer vrijzinnige richting is; eindelijk de echte vrijzinnige richting, die sterk afwijkt van de belijdenis van 1618 en volle vrijheid wil, al gaat zij de laatste jaren meer in de richting van een overgeleverde theologie en hecht zij ook meer aan de kerkelijke organisatie.



had losgemaakt van de pauselijke hierarchie, dat de Amsterdamsche gemeente vrij was in haar beheer en dat de invoering van art. 23 een kiescollege had bewerkt180). Na 1870 begon de strijd met de modernen, ofschoon de orthodoxen slechts 5 van de 22 leden der Algemeene Synode de hunnen konden noemen. Daarna had het „vergrijp" der zeventien ouderlingen plaats in 1872, waarna op 28 Maart van dat jaar twee ouderlingen assistentie weigerden bij een aanneming van lidmaten der Kerk, te verrichten door den modernen predikant Van Gorkom. Men poogde de assistentie der ouderlingen, vereischt in art. 38 van het reglement op het godsdienstonderwijs, uit te schakelen door de wijziging van dit artikel en het volgende in 1879. Practisch stond daarmee de leervrijheid vast, waartegen de orthodoxen fel protesteerden 181). Men had daarna den Amsterdamschen kerkeraad willen dwingen geloofsgetuigschriften te geven aan leerlingen van moderne predikanten. Dit weigerde hij, ook toen het provinciaal bestuur dit gelastte, omdat de kerkeraad een en ander* in strijd achtte met Gods Woord 182).
In 1884 weigerden de ouderlingen alle samenwerking met de drie overgebleven moderne predikanten H. P. Berlage, K. F. Ternooy Apel en E. Laurillard. Op 23 Maart 1885 besloot de Kerkeraad de attesten te weigeren, een weigering, die het Classicaal bestuur op 26 Mei verklaarde, formeel niet te kunnen aantasten, doch het Provinciaal Kerkbestuur van Noord-Holland vernietigde deze uitspraak. „Op grond van Gods Woord" besloot de kerkeraad toen op 6 November te appelleeren op de Algemeene Synode. Deze verklaarde den requirant niet ontvankelijk in zijn verzoek, omdat het hier een zaak van bestuur gold en het Provinciaal Kerkbestuur uitspraak had gedaan, die als eindbeslissing beschouwd worden moest. Met bedreiging, dat weigering gevolgen hebben zou, gelastte de Synode den kerkeraad dus de attesten af te geven. Het zonderlinge is, dat het classicaal bestuur verklaarde, „daarbij in het midden te laten" of een kerkeraad verplicht was, attesten van goed zedelijk gedrag af te geven en toch tevens verklaarde, overtuigd te zijn, dat de verloochening van de orthodoxe leer omtrent Christus ontoelaatbaar was in de Kerk. Het bestuur had echter geen reden aan te nemen, dat moderne lidmaten, „zulk een zonde zullen bedrijven".
In „Het Conflict Gekomen", werd in een drietal boekjes, onderverdeeld in korte hoofdstukken, een overzicht gegeven van de omstreden kwesties, waarbij ook het persoonlijk element zulk een groote rol speelde.
Is revolutie altijd zonde ? Neen, zegt Kuyper, en hij komt met zijn stereotype, de protestantsche mentaliteit aansprekende voorbeelden: de opstand tegen Spanje en tegen Napoleon en de „roemrijke revolutie", die Willem III van Oranje op den Engelschen troon bracht.
Maar óók revolutie in de Kerk? Kuyper antwoordt bevestigend en herinnert aan de „gezegende Kerkhervorming" en aan de Koepelkerk, die dagteekent van 15^8, toen Amsterdam jubileerde over zijn kerkelijke revolutie van voor drie eeuwen. „Van iets anders dan reglementen weten onze Syno-
180) A. Kuyper, Het dreigend conflict, A'dam, 18872, bl. 5—7.
181) A. Kuyper, id. 8—15.
182) A. Kuyper, id. bl. 31—37.



dalen met. Hij, de Christus, moet minder worden, en ik Synode wassen! Is dat met het vermetel Excelsior geweest, waarmee dit Hiërarchisch Besturenstel naar telkens hooger machtsplateau opklom?" *83) fjad Groen niet reeds in 1869 verbreking van het hervormd Kerkgenootschap bepleit ? Voorzag art. 41 met in het meesterschap van den Kerkeraad over de goederen bij een eventueel conflict met de Synode ? Uitvoerig wordt dan in het derde deeltje het conflict met de „gepantserde paneelen" van uur tot uur beschreven.
Ds Vos karakteriseerde de brochure als „een stuk met advocatenlist gesteld, vol sofismen en kunstgrepen" 184).
Het gaat niet, zoo betoogde Kuyper, om attesten en beheerskwesties. Het hart der zaak „wat is het anders dan een onontwijkbaar verschil van tegenstrijdige levensovertuiging ... Als Synode belijdt Gij niet den Drieeenigen God... Gij behoeft ons niet te veroordeelen, gij moogt ons niet veroordeelen, laten wij uiteengaan en niet uit elkander worden gescheurd".
En de goederen ? Och in den grond schenen zij Kuyper niet erg zeer te interesseeren. Hij had een ingeboren vrees voor rijkdommen en besloot met Petrus' woord: „Zoo zal uw geld en uw goed dan met u ten verderve zijn 1®5)- „Met genot en grootendeels met instemming las ik dit laatste woord", schreef Ph. Hoedemaker aan Kuyper en ook de tot het protestantisme overgegane Israëliet Ph. Van Ronkel schreef hem op 24 Nov. 1886: „Met aandoening des harten heb ik „Uw laatste woord" gelezen en mijne ziele schreide waarlijk bij de teekening, die gij zoo ontzettend waar op blz. 19 ons geeft Uw stuk is in Uwe conscientie waar voor God; mijn diepst en innigst gemoed zegt mij dit; maar, en dit is het schrikkelijke, het is niet waar voor God, nu het deze onderteekeningen draagt".
Met een toespeling op psalm 1 werd er door „synodalen" spottend gezonden-
Welzalig hij, die met zijn Kerkeraad
Van 't Synodale dwangjuk zich ontslaat
Die nimmer hoort, naar 't woord van vreemde hoed'ren
Zich nimmer voegt bü de gescheiden broedren
Maar die zich voegt naar Kuypers leer en wet
En uit die spoor zijn voeten niet en zet.
Welzalig die, waar 't vrome volk vergaert Met witte das en afgeschoren baard De zuivere Kuyperiaansche leer komt hooren,
Waar 't psalmlied van Datheen klinkt door de koren En die zijn gaven offert aan dezen dienst gewijd.
Onloochenbaar bezat de Amsterdamsche gemeente der Hervormde Kerk volkomen vrij beheer van hare kerkelijke goederen sinds 1810 en middels een Kerkelijke Commissie oefende de Amsterdamsche kerkeraad dat beeer uit. Onloochenbaar wettig was ook de reglementswijziging van 14 De-
r' TKuyPer' Het conflict gekomen, A'dam, 1886, bl. 38. J" Vos' Het Keerpunt, bl. 168.
1S5) A. Kuyper, Laatste Woord, 1886, bl. 4, 11, 17, 23.



De tweede afscheiding — de eerste was een strijd voor de waarheid, de tweede voor het recht der Gereformeerde Kerken, betoogde Bavinck in „De Bazuin" van 3 Augustus 1888 — werd een feit: het juk der synodale hierarchie werd afgeworpen en de gereformeerden gingen huns weegs, om zich in 1892 met het grootste deel der oude afgescheidenen te vereenigen.
Hoedemaker was tijdens de doleantie nog hoogleeraar aan de Vrije Universiteit. Hij vroeg eerst ontslag op 1 September 1887. „Merkwaardig en niet volkomen opgehelderd bleef zijn verhouding tot den stichter der Vrije Universiteit", schreef Bronsveld over Van Ronkel. Diens vertrek uit Amsterdam naar Zetten, had op hem „de indruk gemaakt van een ontvluchting" 188).
In den bitteren strijd van die dagen had Kuyper naast zien net jurictiscn vernuft van den oversecuren Rutgers — zoon van den Leidschen professor A. Rutgers, later ambtgenoot van Kuyper — en dat van zijn collega geworden staatsman De Savornin Lohman, voor wien de heele strijd een hoogst ernstige gewetenszaak was. Daarnaast steunde Heineken, deskundige in de quastie van het beheer der kerkelijke goederen, die in „Vragen des Tijds betoogde, dat de oorzaak van het uitbreken der onlusten in de Hervormde Kerk moest worden toegeschreven aan den oogluikenden steun, die de autoriteiten aan de Synodalen hebben verleend 189). Ook Theo Heemskerk stond aan Kuypers zijde. Hij was toen nog jong en pas „bekeerd", maar met den zelfden geest, dien hij later nooit zou verlotïchenen en die zoo raak tot uiting kwam in zijn oolijken brief van 4 Maart 1886: „Ik heb met groote belangstelling en be-
188) A. W. Bronsveld, Souvenirs, bl. 101; J. C. Rullmann, Kuyper, Lohman, Hoedemaker in Antirev. Staatk., driem. orgaan, 1933, bl. 39—45; G. Ph. Scheers, Dr Hoedemaker en de doleantie, in Ons Eigen Vaandel, t. a. p. bl. 217, vlgd.
Hoe sterk Van Ronkel aan Kuyper gehecht was, blijkt in elk geval wel uit dezen brief, dien hij Kuyper op 31 Dec. '75 schreef: „De Heer zegene u, mijn broeder! dien ik lief heb, gelijk ik nooit een mensch lief gehad heb. Tot u, die voor mij geen gewoon mensch zijt, kom ik met geen gewone alledaagsche zegenbeden. Indien ik u soms bedroefd heb, was het ook omdat ik vreesde, dat gij nog een afgod zoudt worden . Bij Hoedemaker is de verhouding tot Kuyper veel ingewikkelder. Hij beklaagde zie op 15 Juni 1883, dat Kuyper geen intimiteit toeliet, ofschoon hij vol „reaictie is voor de vijanden. „Hoe het ook loope, gij zijt en blijft voor mij wie gij waart .
Op 18 Sept. 1883 schrijft hij hem uit Breukelen o. a: „Mijn kerkelijk standpunt is in het kort als volgt: Van de Synodale organisatie wil ik evenmin iets weten als gij. Zij is bisschoppelijk, onbijbelsch. Reeds voor Doedes had ik hiervan eene onklare voorstelling. Zij bewoog mij echter reeds toen voor het provinciaal kerkbestuur te bedanken. Met Doedes kon ik niet meegaan, omdat zijn grondslag mij toescheen Independentistisch te zijn. Toch bezocht ik van nu af aan gene ^ Classic. vergad., protesteerde ik telkens tegen de afvaardiging en verdroot het mij, dat gij in dezen niet onmiddellijk positie naamt. Omtrent de formulieren van eenigheid deel ik uw gevoeden ten volle... De Kerk is mij geen confederatie, maar een organisme, die evenwel niets met het synodale regiem, de openbaring der fictieve eenheid te maken heeft"...
„Voor mij," schrijft hij op 13 Maart 1885, „is de kerkelijke kwestie „levenskwestie". Als hij „Ijzer en Leem" gelezen heeft, legt hij er op 12 Oct. 1885 den nadruk op, dat hij, in tegenstelling met Kuyper, juist nadruk legt op het middel, waardoor het doel, de reformatie, bereikt wordt. „Ik heb u de liefde toegedragen, die alle dingen hoopt", schrijft hij aan Kuyper op 18 April 1887, toen hun wegen in het openbaar uiteengegaan waren. „Van uw persoon en bedoelingen zullen zij mij afblijven", schreef hij in '85. is9) Yragen des Tjjds, 1887, I, bl. 78.



wondering de Contra-Memorie van U en Prof. Rutgers gelezen. Het stuk munt uit door rustige kracht en argumentatie en de gedachte komt bij mij op, dat cliënten, die zich zoo weten te verdedigen eigenlijk geen advies noodig hebben." Maar dan besluit hij ernstig: „Zou God al de beroering der laatste maanden over de Kerk beschikt hebben, alleen opdat zij, die voor Zijn Woord ook met de daad pal staan, met een transactie (in de kerkelijke goederen) zouden eindigen ?"
Dit was de man, die op twee avonden, georganiseerd door professor Buys te Leiden, tegen Kuyper zelf de antirevolutionaire partij had bestreden 190).
De Geer van Jutfaas vroeg Kuyper op 6 Maart 1886 een volksuitgaaf van de Contra-Memorie; Keuchenius was blijkens zijn brief van 31 Januari 1886 bevreesd, dat de Koning .liet voldoende op de hoogte zou zijn; Elout van Soeterwoude constateerde op 8 Maart 1886 nuchter: „Ofschoon die (Contramemorie) voor een gewonen rechter genoegzaam zou zijn, blijf ik toch vreezen, dat ze U niet meer zal baten dan Huss' keizerlijk vrijgeleide te Constance." Robert Fruin schreef aan Kuyper op 10 Maart 1886: „Veel dank voor Uw Contra-memorie, die ik evenals Uw vroegere brochure aandachtig heb gelezen. Ik maak U mijn compliment over Uw werkkracht en over het groote talent, waarmee Gij Uw zaak bepleit."
Er was echter één liberaal, die het niet bij woorden van waardeering liet, maar die Kuyper met advies diende. Die liberaal was Kuypers groote politieke tegenstander, Kappeyne van de Coppello. Hij gold als een der beste juristen van zijn dagen en zijn adviezen waren'goud waard. Voor Kappeyne was het geval, dat hij blijkens zijn brief van 20 Febr. 1886 aan Kuyper met belangstelling volgde en waarbij hij dadelijk bereid was „vriendschappelijk advies" te geven, een kolfje naar zijn hand: hij had er genot in, de hervormde dominees met hun juristen schaakmat te zetten. De tegenstanders wisten dat: „De scherpzinnige rechtsgeleerde, de diepzinnige beoefenaar van het Romeinsche recht, de man der hatelijkste Schoolwet, is teruggedrongen naar zijn studeervertrek, waar hij, naar men zegt, juristische adviezen uitdenkt en strikvragen fabriceert ten behoeve van wie hem als Minister openlijk het meest blameerde, van den Aanvoerder, d. i. van de partij der Independenten, van Dr A. Kuyper." 191) Kappeyne's brieven aan Kuyper bewijzen met welk een lust hij rondsloeg in wat hij op 13 Mei 1886 noemde het „juridische dolhuis" van het classicaal bestuur en tegen de „synodale" advocaten. Hij kende de stemming voldoende om te weten, hoe men zijn samenwerking met Kuyper in deze aangelegenheid zou opvatten en waarschuwde tot groote voorzichtigheid in een brief van 20 Febr. 1886:
„Gij zult er genoeg van lusten. Hoe weinig besef van humaniteit Uwe tegenstanders hebben, toont het schotschrift van Ds. Westhoff, die er naief voor uitkomt, ik heb aan Dr. K. een bitteren persoonlijken haat; alles is mij welkom, waarmede ik hem vernederen en mijn lang gekoesterden wrok koelen kan. Verreweg de meeste predikanten hechten met al hun ziel aan de brooden
Letterk^'lStrm-217: Levensbericht van J" T" Buyg> Hand. Maatschappij Ned.
19*) G. J. Vos, Het Keerpunt, bl. 22. Tegen het verwijt van independentisme, H. Kaajan, De Reformatie van 1886, bl. 196, vlgd.



en de visschen van het budget en hun angstkreet „de Hervormde Kerk is in gevaar" maakt juist daar den schrikkelijksten indruk, waar men eigenlijk niet goed meer weet, wat dat voor een ding is. Gij kunt dus niet te omzichtig te werk gaan. Bedenk, dat met hoe meer polemisch talent gij Uwe tegenpartij uit den zadel licht, des te gevaarlijker voor 's lands rust Uw zegepraal geacht wordt en niets onredelijker zich aanstelt dan onredelijke angst."
Kappeyne bekeek het conflict uitsluitend als jurist. Als jurist constateerde hij op 22 Maart 1886: „het classicaal bestuur, toetst men zijn handelingen aan de synodale reglementen, heeft dwaasheid op dwaasheid gestapeld". Daarbij kwam zijn verachting voor Boissevain, den hoofdredacteur van het „Handelsblad", die met moederlijke zorg over de Hervormde Kerk meende te moeten waken, maar het zóó deed, dat Kappeyne geërgerd zijn toevlucht nam tot Kuypers blad: „Mijn entrefilet, voor de Standaard bestemd, had een dubbel doel. Het schelden van Boissevain houdt op als Polak er zich mede bemoeien moet. Hoe hem daartoe te dwingen anders als door het opwerpen der quaestie: wanneer is men onder censuur gesteld ?" vroeg hij op 14 Juni. De liberaal Vlielander Hein, toen lid der Eerste Kamer, was blijkens Kappeyne's brief van 17 Juni mede van de partij. Het proces van de Synode achtte Kappeyne, zooals hij op 9 en 10 Juli 1886 aan Kuyper schreef, comedie:
„De Synode bevestigt het vonnis, want alles is eene doorgestoken kaart, maar daarom behoeft niets te worden ontzien en is het dus zaak duidelijk te doen uitkomen, dat het hier in waarheid geen tuchtzaak, maar een partijstrijd geldt... De synode zal natuurlijk bevestigen, doch daarom moet het laatste woord dezerzijds gesproken, des te waardiger en mannelijker zijn en hebt gij tegelijk er belang bij eenigen tijd te winnen om U te beraden wat te doen als de afzetting in kracht van gewijsde zal zijn gegaan."
Op 12 Juli schrijft Kappeyne aan Kuyper:
„De acte van appèl analyseert, maar redeneert niet. De judex a quo is le onwettig gesaississeerd 2e onwettig saamgesteld. 3e verklaart schuldig op onwettig bewijs 4e qualificeert het feit ten onrechte als misdrijf. 5e dwaalt in de oplegging der straf. Onder deze gravamina kan men dan in de memorie van grieven alles brengen, o. a. de beschouwing van artl. 41 beheerreglm. met artl. elf A. R. in verband gebracht. Ik zie dus niet in, hoe dat in de akte van appèl op te nemen. Ik heb er echter niet tegen, dat gij het doet; quod abundat non vitiat"...
Hij vervolgt dan:
„Zoo gij voor goed zijt afgezet, zoudt gij m. i. dit plan kunnen volvoeren:
le Oprichting te Amsterdam eener Oud-Nederlandsche Gereformeerde Gemeente : 2e Oprichting van soortgelijke gemeenten in de andere groote steden, waarin Uw aanhang groot genoeg is; 3e Opneming van alle kleine gemeenten, die zich van de Nedl. H.(ervormde) K.(erk) afscheiden; 4e Beroeping eener Algemeene Nationale Synode te Dordt, namens die Gemeenten, waarbij gij zorg, dat Uwe Schotsche, Fransche, Zwitsersche en Duitsche vrienden verschijnen; 5e Herziening en bevestiging door die Synode van de geloofsbelijdenis en de Kerkeordening 6° Oprichting met die Kerkeordening als statuut eener vereeniging de Oud-Nederduitsche Gereformeerde Kerk, waarvoor gij de rechtspersoonlijkheid vraagt bij de wet. Kunt gij dit uitvoeren, zoo wordt gij tegenover de Synode even sterk als in Schotland the free Kerk en hebt gij nog



„Lieve Vriend. De quaestie der aanklacht in rechten van tegenstanders liet mij ook heden nacht geene rust. Ik vrees, dat noch gij, noch ik op dit oogenDliK in een stemming zijn, om als Christenen in dezen een juist oordeel te vellen Die ellendige politieke strijd maakt dat oordeelen uiterst moeilijk. Het kan dus ook zijn, dat mijne scrupules ongegrond zijn; en ik geef toe, dat uit de Schrift in utramque partem voorbeelden zijn aan te halen. Maar stel ik mij voor dat de aster ware uitgesproken tegen een man als Groen, dan kan ik mij niet tevens voorstellen, dat deze Evangelie-belijder zich van dit middel zou hebben bediend Wij mogen niet vergeten, dat de smaad ons — ook mij — is aangedaan als Christusbelijder; om hunnen haat tegen de Geref. Belijdenis. Mogen wij dien smaad zelve wreken ? Ik vraag dit te ernstiger, omdat ik mij zeiven het verwijt gedaan heb, a propos van mijn brochure Ontoerekenbaar. Voor haar uit te geven heb ik mij die vraag ook gesteld en heb ik dan ook menig hard woord dat reeds geschreven stond weggelaten. Maar later ben ik tot de slotsom gekomen, dat het beter geweest ware de juiste gedachte in minder sarcastischen en spottenden vorm te uiten. Het komt mij gedurig voor, dat ik mii zeiven betrap meer voor mijne eer dan voor 's Heeren naam te strijden Wat w« dezer dagen ondervinden is inderdaad erg en ergerlijk. Maar zal, wanneer de rechter u in het gelijk stelt, de zaak des Heeren gediend zijn?"
De Hervormde Kerk, „troetelkind van het liberalisme", dat hij haatte, was voor Lohman een instituut, door den Koning georganiseerd „zonder daartoe van God- of staatswege geroepen te zijn". Van Groen van Prinsterer had ij geleerd: „De Synode is niets anders dan eene begunstigde staatskreatuur. Haar onafhankelijk beheer is voortzetting eener in aard en oorsprong onwettige organisatie. Voortzetting van een maatregel waardoor in 1816 de Kerk, in den vorm van Kerkgenootschap, werd aan banden gelegd, verscheurd en prijs gegeven aan een quetenus, dat nu bijkans het nee plus ultra van teugellooze ongeloofspropaganda bereikt" 201). Voor Lohman is de doleantie nooit iets anders geweest dan een zuiver kerkelijke aangelegenheid en dan nog een van strikt juridischen aard, die volkomen buiten de politiek diende te staan.
Toen het conflict de gemoederen opwond, verzocht men hem, zich er buiten te houden, maar fel antwoordde hij: „Ik heb niet jaren lang voor de rechten des gewetens en voor het gelijk recht van allen gestreden, om, ter wille van politieke consideratiën, van onderdrukte onderdrukker te worden. Indien een Synode, die uit beginsel eiken Christus-loochenaar toelaat in de Kerk, een Christus-belijder er uit zet, enkel omdat deze zijn aan Gods Woord gebonden geweten en zijne aan de gemeente, voor Gods aangezicht, afgelegde gelofte heiliger acht dan een menschelijk gebod, — dan wordt het meer dan tijd, ik zeg niet voor eiken gereformeerde, maar voor eiken protestant, ten stelligste en openlijk protest aan te teekenen, er kome van wat wil. En indien er onder de antirevolutionairen mannen zijn, die, omdat ik mede protesteer, mij hun vertrouwen opzeggen, dan wil ik gaarne mijnerzijds verklaren, het vertrouwen van dezulken nimmer te hebben begeerd" 202).
In de Kamer interpelleerde Lohman de regeering, eerst op 29 Juli 1886, waarin hij protesteerde tegen het politiëele optreden te Leiderdorp en uiteenzette, hoe er in de Hervormde Kerk tweeërlei rechtsbeschouwing om den
202! ,1e o tL' y.e?' Opstellen, Staatsrecht, II, bl. 96; III, bl. 197.
> , *• j.. Bijdragen tot de geschiedenis der Christ. Hist. Unie, II, bl 197 Vgl. ook Handelingen Tweede Kamer, 11 Mei 1887.



voorrang streed: de eene, die deze Kerk tot een algemeene, nationale Kerk maakt, de andere, die alleen lidmaatschap van locale Kerken erkent. In die rede zei Lohman, bestreden door minister Heemskerk en Beelaerts van Blokland, ook: „Ik weet, hoe men in Nederland de duidelijkste feiten voorstelt, maar ik herhaal hier openlijk: er is in Amsterdam ten aanzien van het beheer der kerkegoederen niet zooveel als op mijne hand ligt gedaan tegen recht en rechtvaardigheid" 203). Op 15 Februari 1887 klaagde hij in de Tweede Kamer over Kuyper, „die thans zoo smadeüjk in den lande verguisd wordt, maar dien ik het mij tot een eer reken, tot vriend te hebben".
Op 5 December 1887 kwam Lohman in de Kamer op de kwestie terug: hij legde er den nadruk op, dat de regeering, met miskenning van de rechten der gereformeerde doleerenden, de kerkegoederen in het bezit stelde van de synodale groep der Hervormde Kerk. De liberaal Van Houten viel Lohman bij. Hij ontkende met kracht, dat het synodale bestuur der Hervormde Kerk eigendom van- en bezitsrecht over de kerkelijke goederen zou hebben. De eenige rechthebbende is de gemeente en de moeilijkheid van het bezitsrecht ontstaat slechts, als deze zich splitst in de synodale- en niet-synodale partij 204).
Het was dus niet Lohmans gevoelen, dat de rechterlijke macht vertolkte, toen zij verklaarde, dat de Hervormde Kerk, door te berusten in de Koninklijke besluiten, de Synodale organisatie als den wettigen bestuursvorm dezer Kerk beschouwde en dat de goederen dier Kerk dus toekwamen aan hen, die het synodale bestuur erkenden. Zou de Hooge Raad nü in tegenovergestelden zin arresteeren, dan kwam ook de quaestie der goederen geheel anders te staan. De Hervormde Kerk schreef een dankdag uit na die uitspraak van den Hoogen Raad op 1? Juni 1888 en vergeleek haar met de overwinning van de Armada en het optreden van Willem III van Engeland. Lohman echter wees er later nog uitdrukkelijk op, dat de oude Katholieke kerken weer zonder schadevergoeding aan katholieken hergeven konden worden, bijaldien de Katholieke Kerk weer heerschende Kerk worden zou 2051).
Voor Hoedemaker bleek de scheiding te zwaar; hij brak zijnerzijds met de Vrije Universiteit, waar hij hoogleeraar was. Daar blijven scheen hem eene valsche positie in te nemen, door feitelijk „in dienst der doleerende Kerken te treden", schreef hij op 1 September 1887 aan Kuyper. Vijandschap tegen Kuyper was er bij hem niet:
„Ik heb o! zooveel tegen je en heb veel om je geleden, onze wegen hadden niet uiteen behoeven te gaan. Maar als gij zegt: er is nog zooveel in mijn hart,
203) Handelingen Staten Generaal, Buitengewone Zitting, 1886, bl. 95.
2M) Hand. Staten-Generaal, Tweede Kamer, 1888, bl. 339, volgd. Lohman verklaarde bij deze gelegenheid o. a. „De kerkeraden kunnen samenkomen als synode, maar dat is niet het regiment", bl. 341. „Het verzet van de doleerenden is gegrond op de belijdenis", bl. 341. Van Houten erkende met Lohman, dat de goederen toekwamen aan de gemeenten, niet aan de Synode, bl. 354 en 356. Scherp repliceerde Lohman op Beelaarts van Blokland, die gezegd had dat de doleerenden door eigen schuld in de klem geraakt waren: „niet in de klem maar in de vrijheid. Ik wensch den geachten afgevaardigde uit Tiel diezelfde vrijheid toe. Dat beetje goederen, dat hij thans meer heeft dan wij, doe ik hem gaarne cadeau", bl. 357.
205) Onze Constit.2, bl. 324. Vgl. Gunnings waarschuwing aan Kuyper op 18 Dec. '69.



daar tenminste niet de welbekende richting onder verstaat. Men kan ook in moderner termen, zeggen: hier wordt gevraagd, dat de Kerk zich weer bewust worde als Kerk, dat zij haar karakter toone. Wij noemen sommige kerkgebouwen karakterloos; maar onze Kerk zelve is in hooge mate geworden tot een administratieve organisatie met het oog op het houden van preekbeurten en — hoewel de organisatie hier grootendeels faalt! — van godsdienstonderwijs. Het merkwaardige daarbij is, dat het geheel der Kerk, gezien de preeken een ware orgie van het vrije woord doet hooren, en men het zoo goed of zoo gek niet verzinnen kan, of men kan het wel ergens gaan hooren, — terwijl in de afzonderlijke gemeenten bijna altijd de Kerk het karakter, dat zij in haar geheel mist, plotseling vertoont in een vorm, die meer op eigenzinnigheid dan op karakter lijkt. En het meest karakterlooze is, dat de Kerk in haar geheel zoowel als de plaatselijke, dit alles negeert, dat zij zich georganiseerd van den domme houdt.
Ik woonde niet lang geleden het afscheid bij van den voorganger der Vrijzinnig-Hervormden te Groningen. De kerkvoogdij was er, maar de kerkeraad niet. En de predikant vond in den loop van zijn veelszins Schrijnend woord gelegenheid te vertellen, dat hij den kerkeraad ook voor niets kon bedanken dan alleen voor de ontvangst van zijn attestatie met de mededeeling, dat tegen zijn leven noch tegen zijn leer bedenkingen waren ingebracht. Men kan dit grappig vinden. Maar het was allerminst zoo bedoeld. En er ging een huivering door de ziel van velen over de verwording van de Kerk, die zelfs niet nEn< £ consequentie,heeft, maar het laat bij het zooveel mogelijk hinderen. Onzé Kerk als geheel is slap en karakterloos, de afzonderlijke gemeenten verworden tot secten, die eigen leeropvatting voor de eenig christe-
Una Sancta ^ °m ^ gansche Kerk niet bekommeren, laat staan om de
Is het niet oneindig beter, dat de Kerk poogt haar karakter terug te vinden zeils op gevaar af, dat banden zouden moeten worden losgemaakt of zelfs ongelukken gebeuren dan dat het tegenwoordige gedoe, dat een gestadige ondermijning is van het geloof in de Kerk, voortgaat? Sommigen laten hun vrees voor ongelukken overwegen" 285).
Kuyper zag, wat hier wordt geconstateerd. Hij wilde de Kerk haar karakter teruggeven. Hij was daarbij voor ongelukken niet bevreesd. Het is waar, dat hij daarbij de idee van de volkskerk heeft onderschat, maar het is ook waar, dat „zij, die beseffen wat een Kerk is en nochtans zich tegen reorganisatie verzetten, werken mee om dr Kuyper in werkelijkheid tot een nationale figuur te maken; zij geven hem gelijk na zijn dood" 266).
„Men moge over Kuypers theorieën denken zooals men wil, — ook met volledige erkenning van haar tekortkomingen zal men moeten getuigen, dat zich
Pe,iS°°nl1]^ lets mdrukwekkends heeft geopenbaard en wel: godsdienst welke tot leven werd. Het dynamische van het geloof heeft zich in
T flgU™ buitendien nog belichaamd in de gestalte van emand, die dit geloof niet kon zien dan als de ziel van een kerkelijk organisme en die daarmee aan het vaak doodverklaarde begrip „Kerk" den aanschouwemacht g Van een levenwekkende, beweeglijke, tot daden dringende
, .KuyPer. beeft zijn gaven ten dienste gesteld van het kerkelijk kader, waarin hij zich als man des geloofs meende te moeten bewegen. Hij heeft het lichaam, dat als priesterlijk orgaan ten opzichte van de praktijk des levens slechts
■) S' jVa?i !er -^eeuw, Het Reorganisatie-ontwerp. Alg. Hand. 27 Dec 1937 266) £ a p slot 6 V6rwierp het hier bedoelde ontwerp op 10 Aug. 1938. '



uyper schijnt nog gedacht te hebben, dat zijn predikantschap een beletsel was. Kappeyne meldde hem echter 26 Januari 1850, dat de zaak wel in de amer besproken was op 18 Juni 1850, maar niet meer bij de afgevaardigden en Cate en Moens. „Er is, dunkt mij, veel te zeggen voor de meening, dat et geen quaestie meer is." De liberale leider raadpleegde zijn collega Moens en vervolgde 28 Januari:
„WelEerw. Heer De Hr Moens schrijft mij: ik heb eenvoudig mijn ontslag genomen als predikant te Sneek: mijn radicaal heb ik behouden... Bij de overlegging van myn geloofsbrieven heb ik alleen verklaard, dat ik geene openbare betrekking bekleedde." y
te begroeten "dlt antw00rd is afdoende- In de hoop u dus spoedig als collega
Op 16 Maart berichtte Kuyper aan de Kamer, dat hij was „losgemaakt" als bedienaar des Woords: zonder zijn ambt radicaal neer te leggen, wilde hij dus als emeritus de Kamer binnentreden. De president van de Kamer wilde over een en ander nog beraadslagen, maar de Kamer verwierp zijn voorstel en besloot op 19 Maart tot toelating van den gekozene. Op 20 Maart legde Kuyper de vereischte eeden af; hij was het op een na jongste lid van de Kamer en hield zijn eerste rede reeds op 29 April, laatste spreker van den dag over Van Houtens initiatiefwet inzake den kinderarbeid 19). Belangrijk is, dat Kuyper gekozen werd met den steun der katholieken ie nu principieel partij kozen tegen het liberalisme. Gouda zette het zegel op de samenwerking met de katholieken 20).
Belangrijk is ook de Memorie, welke Kuyper op 4 Februari aan Groen zond. Daarin schrijft hij, dat hij als Kamerlid behoefte gevoelt aan een program, dat zich aansluit aan het verleden van zijn richting, een modus vivendi oo aan den tegenstander biedt, op de toekomst anticipeert en uit het beginsel van eigen streven is afgeleid. Hij spreekt zich dan uit voor een Christelijk ïberalisme en ontvouwt een gedetailleerd program: een organische volksvertegenwoordiging moet de Eerste Kamer vervangen; de Tweede Kamer de vertegenwoordiging bevatten, de afgevaardigden van „de natie in haar partij verdeeling ; zeer uitgebreid kiesrecht; losmaking van financieele banden tusschen Staat en Kerk; één rijksuniversiteit met vrij hooger onderwijs: „eene pro estantsche Universiteit te Utrecht en een Roomsche te 's Hertogenbosch", leerplicht, algemeene dienstplicht, wettelijke regeling van verhouding tusschen arbeiders en patroons, herziening van de wet op de vennootschappen
om de accumulatie van kapitalen binnen haar grenzen te houden en den fictie ven handel tegen te gaan.
Groen betuigde op 6 Februari instemming „aan de hoofdstrekking", maar maakt reserves. Homogeen, maar zelfstandig heb ik steeds op den voorgrond gesteld , schrijft hij op 27 Februari aan Kuyper, die op 8 Februari ge-
Tu11 • r" , fls rijs:>e" aan Groens stam te kunnen leven, maar op Februari fier verklaarde, financieel niet afhankelijk te willen ziin van
Z{ YerSJag StateAn Generaal, 1873-1874, II, bl. 1079, 1095, 1113, 1416, 1347 Kuype^ te^stenmem V 1916' bL 6°2" "De Ti> ^advfsterd op



zijn rijken vriend. Men had blijkbaar zooiets rondgestrooid. Kuypers heele inkomen als afgevaardigde en medewerker van „Standaard en „Heraut
was 5000 gulden21).
Gouda vroeg een uitgewerkt program. Kuyper begon te arbeiden in „De Standaard". Uit dezen „herdruk van gesorteerde courant-artikelen", leverde hij „in den grove een uiterst vluchtige en onafgewerkte schets" 22).
De „schets" met haar principieele beschouwingen en haar zeer merkwaardige bijlagen, die nog van beteekenis zijn bij de bestudeering van de destijds behandelde'vraagstukken, beslaat intusschen ruim dertienhonderd bladzijden. De bedankjes van den Koning op 17 April en van de prinsen Frederik en Alexander op 29 en 30 Maart 1879 mochten formeel wezen, vriend en tegenstander onthielden hun lof niet.
Hooykaas stond, zoo schreef hij op 28 Maart, in „stomme verbazing over zooveel werkkracht". De Savornin Lohman liet op 31 Maart weten, dat hij „Toelichting" een „bescheiden naam voor den grooten arbeid" vond en Buys, de oppercensor over politieke geschriften in die dagen, schreef den zelfden dag: „Misschien geeft de lezing mij wel aanleiding om over Uw program in het openbaar een oordeel uit te spreken, dat zeker niet van volkomen instemming, maar toch stellig van oprechte waardeering blijk zal dragen". De recensie kwam in „De Gids"23). Zij zal Kuyper meer deugd gedaan hebben dan de zoete sprake van M. de Vries op 29 Maart:
Langs verschillende wegen streven wij stervelingen naar hetzelfde doel. Laat ons altijd trachten meer te hechten aan het doel zelf, dan aan den weg, dien wij hebben ingeslagen. Als wij eenmaal langs verschillende kanten gezamenlijk den top des heuvels bereiken, dan kunnen wij daar elkander broederlijk de hand geven: zeker zal het daarboven wel anders uitzien dan iemand onzer gedacht of vermoed had."
Voor een domineeszoon, gelijk ook De Vries was, mooie taal, al zal Kuyper
wel gemeesmuild hebben, toen hij dat las.
Dr A. W. Bronsveld, toen predikant te Haarlem, bleek het, blijkens een
brief van 25 Juli 1877, eens met het program zelf.
Bronsveld had Kuyper al beschreven als „de ster aan onzen politieken
hemel, waarop aller oog gevestigd is."
Maar het program onderteekenen ? Daaraan dacht Ds Bronsveld niet. Hij
schreef op 12 Juli 1877 aan Kuyper:
Ik ben het met de strekking van Uw stuk eens; en toch wou ik er liever mijn naam niet onder zetten. Och, ik bid U, laat mij buiten de arena politica. Gij weet niet, hoe mij de politiek zou opwinden,^ als ik er mi] aan gat en hoe zij mij zou aftrekken van mijn werk, dat ik voor iets anders heb te doen. Ik ben niet gewoon als ik aan iets deelneem een „stille in den lande te zijn, maar daarom moet ik dien weg niet op, waarop gij me nu brengen wilt. t s veel beter dat ik predikant blijf; als 't er op aan komt, treed ik uit mijn tent te voorschijn en sta U, dès vereischt, bij. Dat geeft dan tevens aan mijn
21) Briefwisseling, bl. 278 w. _ __ , ,
22) a. Kuyper, Ons Program, met bijlagen, Adam, 1879, p. V en bl. l^bb.
23) J. Th. Buys, Bedenkelijke Leuzen in Studiën over Staatkunde en Staatsrecht, II, Arnhem, 1895, bl. 61 w.



adhaesie meer waarde dan wanneer wij steeds tegelijk verschijnen. Ook ben ik gewoon geraakt aan een groote mate van vrijheid. Deze overwegingen hebben mij bewogen U 't stuk zonder mijn naam er onder terug te zenden. Uw streven, om eenheid in onze gelederen te brengen, zal er niet onder lijden."
Bijster veel weten wij niet over de geboortegeschiedenis van „Ons Program". De enkelen, die geraadpleegd werden, bleken met Kuyper grootendeels eens van zin24). Slechts maakte de April-beweger baron De Geer ernstig voorbehoud over den dienstplicht.
„Zoolang", schreef hy aan Kuyper op 22 Juli 1877, „ons leger van de hoofdofficieren af tot den minsten soldaat zoo diep gedemoraliseerd is, dat het een poel is van oneerlijkheid, onzedelijkheid, ongodsdienstigheid en allerlei slechtheid, geloof ik, dat het gelukkig is, dat niet alle onze kinderen dien behoeven te bezoeken en daarin ondergaan."
En nog op 5 December van hetzelfde jaar herhaalde deze Utrechtsche hoogleeraar, dat hij de kinderen „wil bewaren voor de dierlijke onzedelijkheid, die in ons leger heerscht en voor de brutale willekeur van ingebeelde moderne of Roomsche officiertjes, spottend met wat zij niet kennen. Men moet met de toestanden bekend zijn, nu dat men medewerkt ook de aanzienlijken onzes volks in dien modderpoel te werpen en ouders de mogelijkheid te benemen hunne kinderen uit die hel te houden." Zijn krasse uitingen werpen een merkwaardig licht op de latere houding van vele katholieken tegen den algemeenen militairen dienstplicht.
Belangrijk bij de bespreking van „Ons Program" is ook de twijfel van Teding van Berkhout, of ons volkskarakter onder invloed van de Hervorming in 1572 zijn stempel ontving. Het „door Oranje geleid" in art. 1 leek hem, zooals hij op 6 Nov. 1877 aan Kuyper schreef, ook minder juist, „want Willem van Oranje was in den aanvang niet op de hand der Calvinisten, maar dezen werden hem te sterk en bij dezen vond hij in 1572 steun, hetwelk hem aanleiding gaf om ook steun te geven". Dit voorbehoud is later scherp geconcretiseerd door Colijn, als deze bij art. 1 van het beginselprogram der partij, dat de anti-revolutionaire richting identificeert met den grondtoon van ons volkskarakter, „gelijk dit door Oranje geleid, onder invloed der Hervorming, omstreeks 1572, zijn stempel ontving", opmerkt: „Natuurlijk is dit niet zoo te verstaan, alsof er vóór het jaar 1572 van geen eigen Nederlandsch volksleven gerept zou mogen worden; alsof van een Nederlandsch volk met eigen karakter eerst na dat jaar zou mogen worden gesproken. Die voorstelling dient gladweg te worden verworpen. Het licht, dat in latere tijden over de z.g. „duistere Middeleeuwen" is opgegaan leert wel anders" 25).
In zijn dagen kon Kuyper zich moeilijk ophouden met deze nuanceeringen. Hij was apodictisch en hij bleef het tot zijn laatsten snik. Dit en consequentzijn had hij geleerd van zijn hoogleeraar Scholten, maar was bij hem, zooals
/Tvi . .i 11 fn *ï Vii*i
Sen^?.®s*erri"^)r}^ Program" in het Kuyper-archief bevat eenige brieven. J- u? o*' en Historie, Kampen, 1929, bl. 16. Id. Saevis tranquillus
in undis, bl. 30 31. Lohman had bezwaar tegen het Calvinistisch stempel; dit od Groens voetspoor.
Kasteel c



hij in 1874 Groen schreef, tevens het gevolg van zijn zekerheid door God geroepen te zijn 26).
§ 2. De schoolstrijd acuut.
Indien een maarschalkstaf ooit op het slagveld werd veroverd, dan verkreeg de eigenlijke stichter der anti-revolutionaire partij hem in den verwoeden schoolstrijd, die zich tegen 1880 op het hoogtepunt bevond.
Dare to be a straight-out man Dare to stand alone,
Dare to have a purpose form,
Dare to make it known.
riep Kuyper op 14 Mei 1875 in de Kamer minister Heemskerk toe 27). Maar Heemskerks wetsontwerp van 21 Dec. 1876 bereikte de eindstreep niet, omdat het ministerie een jaar later moest aftreden. Kappeyne, de Achilles der liberale partij, zou het groote spel wagen.
Kappeyne en Kuyper verstonden elkaar, al waren zij hevige antagonisten. Kappeyne had, zooals wij zagen, Kuyper geadviseerd inzake de geloofsbrieven, toen de orthodoxe predikant Kamerlid werd. En hij had hem ook zeer fair behandeld, toen overspanning den antirevolutionairen leider buiten gevecht stelde. Hij had Kuyper immers gevraagd, de beraadslagingen der Kamer over de onderwijswet bij te wonen:
„De wet op het lager onderwijs van Heemskerk zal wel niet in behandeling komen voor Februari. Ik zou er zeer prijs op stellen, dat Uwe tegenwoordigheid in de Kamer dan niet werd gemist, want welk beginsel zegeviert, het is wenschelijk, dat elk beginsel krachtig verdedigd wordt. En de antirevolutionaire partij is thans, althans in naam, te sterk vertegenwoordigd, dan dat haar stelsel niet behoorlijk zou moeten worden toegelicht. Bij de wet op het hooger onderwijs echter heeft zij zich geheel uitgewischt en wat wordt er dan van het parlementaire stelsel? Mogt dus door U mij de zekerheid kunnen worden gegeven, wanneer wij U terugzien, ben ik geneigd mijn best te doen om tot zoo lang de behandeling desnoods op te houden"28).
Op 28 December liet Kappeyne aan Kuyper weten: De onderwijswet van Heemskerk is er en komt 12 Februari in de sectiën. Heemskerk, zoo meldt hij verder, wil alle principieele zaken vermijden. Hij is een „ontmaskerde spiritist".
„In de sectie kunt gij veilig wegblijven. Een Uwer vrienden kan een nota indienen. Ben ik lid van de Commissie van Rapporteurs, dan zal ik gaarne wat gij mij mogt opgeven, in het verslag brengen. De openbare behandeling laat zich wel tot na Paschen wachten. Daarbij zou het zeer te bejammeren zijn, als Uwe tegenwoordigheid gemist werd. Toch behoort gij u aan de overspanning, waaraan dat U noodzakelijk zal bloot stellen, niet te onderwerpen, voor gij het veilig doen kunt, want, hoe hard het U vallen zal, voor de zaak,
26) Briefwisseling, bl. 284.
27) A. Kuyper, Eenige Kameradviezen uit de jaren 1874 en 1875, A'dam, 1890, bl. 257.
28) Brief van Kappeyne van 18 Oct. 1876; 28 April van dat jaar was de H. O.-Wet tot stand gekomen. Een principieele beschouwing geeft H. Bavinck, Verzamelde Opstellen, Kampen, 1921, bl. 39 w.



Wat de Roomschen betreft, is het iets anders. Zij zijn gebonden door hunne kerkleer, welke van den schoolmeester een bediende van den pastoor maakt, maar die kerkleer verwerpt dan ook beslist de scheiding van kerk en staat." Kappeyne was, naar men ziet, heel spoedig klaar met de „kerkleer" van de „Roomschen" inzake de opvoeding. In „De Tijd" van 17 Juni 1878 verscheen Schaepmans oproep aan de katholieken voor de petitie.
Antirevolutionairen en katholieken maakten zich immers samen op tot verweer. Kuyper organiseerde het Volkspetitionnement, dat binnen vijf dagen 305.000 handteekeningen verwierf, terwijl ook de katholieken protesteerden met een adres met 164.000 handteekeningen. Kuyper weerde zich in „De Standaard" en schreef het smeekschrift aan den Koning. Naast hem kampte met vlijmende onverbiddelijkheid De Savornin Lohman.
„Ik weet" zoo schreef hij op 18 Juni 1878 aan Kuyper, „dat Mr G(roen) v(an) P(rinsterer) uiterst bevreesd was voor het formuleeren van wenschen. In zijn tijd zou ik dit ook geweest zijn. Nu niet meer; de oplossing is er en is geaccepteerd door de onzen: de vrije school. Maar dan ook wegnemen van wat die vrijheid belemmert, n.1. overmacht der schatkist en officieele bescherming van de eene, tegenstand tegen de andere school... Wij moeten althans aan den Koning kunnen zeggen, als hij mocht antwoorden: het kan niet: het kan wel! Ook ons volk moet zien, dat alleen onwil in het spel is ... Uw kritiek op Kappeyne's christelijke en maatschappelijke deugden is treffend en vermaakte mij. De luchtsprongen dier Heeren zijn erbarmelijk. Houd moed en kalmte. Steeds van harte de Uwe A. L."
Schreef Kuyper het smeekschrift aan den Koning, Lohman zorgde voor de toelichting, welker opzending Kappeyne op 30 Sept. 1878 aan Kuyper zou verzoeken „ter completeering mijner verzameling. Ik zal het stuk ook als stijlstudie dan nog eens aandachtig overlezen." Aan „stijlstudie" dacht Lohman niet; het was hem hooge ernst en gewetenszaak, zooals wel uit zijn brieven aan Kuyper blijkt. Op 16 Juli 1878 schrijft Lohman aan Kuyper, die met Elout de redactie van het stuk herzag:
„Hiernevens de Memorie ... Verander naar hartelust, wat gij wilt... Of de Koning het begrijpen kan, weet ik niet. Maar mits Z. M. zooveel hart voor zijn volk betoont, dat hij op reis gaat in een tijd als dezen, is mij duidelijk geworden, dat wat nog te doen is, een formaliteit is. Genoeg schijnt het mij daarom, zoo wij onzen stap tegenover elk eerlijk man verdedigen. Wat Z. M zegt, is mij vrij onverschillig. Ik kan er niet meer van maken. Ik ben uitgeput. Zou het, nadat de slag gevallen is, niet goed zijn op politiek gebied den strijd te staken?"
Lohman was zoo verontwaardigd over de afwezigheid van den Koning, dat hij Kuyper schreef, het voldoende te vinden, als de voorzitter alléén een en ander zou overhandigen, ja, wilde zich „tot een toezending per post bepalen."
Baron de Geer, die ook bij de Aprilbeweging een rol gespeeld had om het herstel der Bisdommen te voorkomen, schreef op 24 Juni aan Kuyper, dat hij niet als „eenvoudig professor" aan het hoofd der deputatie kon staan, die het smeekschrift zou aanbieden aan den Koning en dat het hem beter scheen, dat Elout van Soeterwoude ging. „Te vleiend voor den een, te nederig voor zichzelven", merkte Elout op 25 Juni op, maar hij, die het debat in de Kamer nutteloos vond, nam aan en schreef den volgenden dag: „Op het Loo zal de zwarte frac voldoende zijn. Alzoo geen costumes."



De agitatie in het land blijkt uit een versje, dat de onderteekenaars van het smeekschrift per briefkaart toegezonden kregen:
Naar den Koning
Bedestonden
Stomme honden,
Tegen deeglijk onderwijs,
Kort en bondig
Hartelijk mondig
Stelt ge waarheid niet op prijs
Daar kan de Koning niets aan doen
Lang leve het ministerie K. v. d. C.
Inderdaad kon de Koning er als constitutioneel vorst niets aan doen. Hij had ook in 1871, ondanks het adres der katholieken, in opheffing van het gezantschap bij den Paus moeten berusten en teekende de wet op 17 Augustus 1877.
„De ellendige wet is gisteren om 4 uur geteekend, ook Oranje breekt met zijn verleden," schreef Kuyper op 18 Juni aan von Daehne van Varick.
En de gewetensvolle maar heftige Lohman kon zich moeilijk bedwingen, zooals blijkt uit zijn brief van 28 Juli aan Kuyper met de toespeling od Daniël 5, 25:
„Mijn geloof, ik erken het, is soms niet krachtig genoeg om elke weerspraak tegen Gods leiding te bannen. O. a. kost het mij, een trouw aanhanger van Oranje, hoe langer hoe meer moeite, in onzen vorst een telg der oude Oranjes te zien. God verhoede dat over zijn huis zich het Mene Tekel Upharsin vol-
"ekke" * f, tJ '
En nog eens twee dagen later: U 1
„Dat de Koning op dit oogenblik afwezig is, grieft my zeer. Niet omdat ik van zijne aanwezigheid meer heil verwacht had, maar omdat het Huis van Oranje zich meer en meer van de vaderlijke traditie vervreemdt. Ons volk zal zijn liefde voor Oranje verliezen"29).
Hij dankte Kuyper voor de „uitnemende wijze", waarop deze het werk voor het petitionnement had geleid.
De stemming die heerschte, gaf Elout van Soeterwoude aldus in een brief van 24 Augustus aan Kuyper weer:
„Ja gaarne had ik nu iets gezien van die magt (Gods) en vleide mij bijna Ï!f.^e hebben gegrepen. Maar het is goed gelijk het wordt geschikt. Hij is en J onze Heere... De directeur van het Kabinet had mij de teekening
te ^ ? <-re " en 0verheld"> Den Haag, 1893, bl. 30 gaf Lohman
tw, TfJl'i I t®* P onnement was afgestuit op „de machteloosheid der Kroon", iri rW +rH j twee jaren later, de Vorstin niet te willen belasten „met eene -n ° rage lJke verantwoordelijkheid. Aan de ministeriëele verantwoorW1i,nleJt to™en. Zij is ook voor de Kroon zelve een weldaad," VerK™ h vk' St1aatsfecht' bI- 75- °P 29 Sept. 1885 verklaarde Lohman in de ™ ?„ d,e l;beralen door hun voorbijgaan aan het petitionnement aan de Kroon ïfloSssJ 5 toegebracht. Handelingen Tw. Kamer, 1885—1886, bl. 59. Op , 7 verdedigt hij de antithese en verklaart kras, dat liberalen er steeds
ttk ' er ondel\ te houden en alle macht aan de Kamer te hebben
wpt HonH» t1 ^ geen absoluten Koning, maar een Koning gebonden aan de wet Handel Tw Kamer, 1886-1887, bl. 810-811, 813. Over de bedoeling van het petitionnement, Van Malsen, Lohman, 1931, bl. 58, vlgd.



getelegrafeerd en mij met medeweten des Konings bezocht, vragend, wanneer de Koning mijn indruk wenschte te weten, wat te zeggen. Ik antwoordde: bied mijn eerbiedige hulde aan en zeg, dat ik diep bedroefd ben ook om Z. M. zelve. De D. antwoordde: het eerste breng ik over: het laatste durf ik niet."
Voor Kappeyne was het petitionnement, zooals hij zelf aan Kuyper op 2 October schreef, „een zuivere politieke demonstratie" en Elout beschouwde hij als een drijver:
„Toen hij zijn bekende démarche op het Loo deed, kan hij slechts één doel voor oogen gehad hebben: het uitlokken van een coup d'état" ... „Men wilde den coup van 1856 herhalen. Gij wilt dat ik vertrouwelijk met U omga. Daarom zeg ik U rond mijne gevoelen."
Toch schijnt Kappeyne verklaard te hebben, dat hij een dergelijke volksuiting in de 19e eeuw niet meer mogelijk had geacht 30).
Kuyper werd niet toegelaten op het Loo. Het was bij die gelegenheid, dat hij Lohman, zooals deze op 18 October 1888 op een vergadering der Unie te Utrecht meedeelde: voorspelde: „Binnen tien jaar zit gij op de plaats der liberale partij."
Waarom Kuyper niet werd toegelaten, blijkt wel uit een brief van J. v. d. Berch van Heemstede, die voorstelde in „De Standaard" een oproep te doen voor een nationaal geschenk aan den Koning bij zijn huwelijk:
/ „Mij is bekend, dat het Vorstelijk Huis niet is ingenomen geweest met het petitionnement, omdat men vindt, dat de Koning bij de tegenwoordige samenstelling der Staten geen gevolg kon geven aan het verlangen der petitionarissen zonder hevige botsingen te doen ontstaan en m. i. is daar veel voor te zeggen ... Het kan niet anders of de Koning heeft veel van zijn populariteit door zijn weigering verloren en dat wel door de antirevolutionaire partij; dit kan toch onmogelijk-in de bedoeling dier partij hebben gelegen"...31).
Voor de versterking van de antirevolutionaire partij had het petitionnement zijn onweerstaanbare werking gedaan. „Nooit zag ik iets zoo gelukken. Er rust blijkbaar zegen op", schreef Kuyper op 11 Juli aan Lohman.
„Wat doet gij nu," vroeg Elout van Soeterwoude op 14 Augustus 1878 aan Kuyper, „met die honderdduizenden? Met de comité's? Met de deputatieleden? Kan er iets blijvends, iets goeds uit voortkomen ter heiliging van 's Heeren naam, ter vestiging en uitbreiding van wat daartoe kan dienen?"
De honderdduizenden werden het materiaal der antirevolutionaire partij: zij zouden de macht der liberalen breken. Mèt de samenwerking der katholieken was het nog slechts een quaestie van tijd, of de stuiptrekkende liberale partij zou het regeeringskasteel overlaten aan het eerste christelijke kabinet-Mackay, dat op 21 April 1888 kon optreden. Al was er bij de verkiezingen van 1884 eigenlijk reeds een coalitie-meerderheid in de Kamer, practisch kwam deze op het doode punt te staan, hetgeen de werkzaamheden zeer bemoeilijkte.
80) Lohman, Bijdragen, I, bl. 328. S. van Houten, Vijf en twintig jaar in de Kamer, II, Eerste Stuk, 1908, bl. 1 en II, 1908, bl. 116.
31) Brief van 15 Oct. 1878. Koningin Sophie was overleden 3 Juni 1877, de Koning hertrouwde met Emma op 19 Oct. 1878.



§ 3. Naar coalitie.
Met het optreden van het kabinet-Mackay op 20 April 1888 was eigenlijk het staatkundig verbond voor goed geformeerd, dat als „christelijke coalitie" zijn ondelgbaar merkteeken op de moderne Nederlandsche politiek zou drukken. De coalitie was de staatkundige verschijning der antithese; zij beteekende de vernietiging van de oude politiek der conservatieven en stelde de liberalen tenslotte eveneens, nog vóór den dood van Kuyper en Lohman, definitief buiten het politiek gevecht. Die coalitie bracht de volledige gelijkstelling van openbaar en bijzonder lager onderwijs. Zij werd gesmeed door Kuyper, De Savornin Lohman en Schaepman. Dit ging met ups en downs, evenak de schoolstrijd zelf, die verschillende fasen doorliep en die zich niet tot het gewoon lager onderwijs beperkte, al werd daar de strijd practisch gewonnen. Het is moeilijk de geschiedenis van coalitie en schoolstrijd te scheiden; de gebeurtenissen grijpen hier als schakels ineen en zijn dikwijls niet afzonderlijk verklaarbaar, terwijl hetzelfde driemanschap, hoe ook om andere redenen op verschillende punten gescheiden, tot den dood in politieke wapenbroederschap verbonden bleef op dit essentieele punt.
Het is niet juist, de schoolquaestie te beschouwen als de eenige bestaansreden der coalitie. Men kan dien schoolstrijd zien als aanleiding en machtig bindmiddel, maar tenslotte — géén objectief beschouwer van de nationale politiek kan het loochenen — stonden regeeringspartij en oppositie tegenover elkaar als twee groepen, waarvan de eene zich opwierp als de verdediger der moderne wereldbeschouwing en de andere als degene, die niet alleen aan de christelijke wereldbeschouwing vasthield, maar ook wenschte, dat bij het regeerbeleid en bij den wetgevenden arbeid de normen van het Evangelie positief tot richtsnoer zouden strekken. Het was hier geen quaestie van geloofsbeginselen, al had elke christelijke groep uiteraard haar eigen uitleg van het Evangelie, waaraan zij beslist vasthield, maar het ging om die grondbeginselen, waarmee het historisch Christendom, zooals dit in de apostolische geloofsbelijdenis wordt beleden, staat of valt.
Daar zijn emdelooze polemieken over gevoerd, in en buiten de Kamers; men heeft elkaar dikwijls niet begrepen en Kuyper stelde de antithese ook veel scherper dan Lohman ooit wilde of katholieken het ooit zouden kunnen oen. Maar „een tijdvak van hevigen partijstrijd naderde, van strijd tusschen twee scherp tegenover elkander gestelde wereldbeschouwingen." En wat in de leuze antithese werd neergelegd, was zeker meer dan een abstract begrip of een in de practische politiek ingedrongen Fremdkörper. Integendeel, met zijn geniaal, taalscheppend talent formuleerde Kuyper een levende werkelijkheid, die houvast gaf aan duizenden, omdat zij de antithese op politiek terrein nu eenmaal even zeker zagen als de zon aan den hemel en de boomen op het veld. En het gebeurde ook wel eens, dat anderen haar niet alleen zagen, maar
even scherp formuleerden als Kuyper zelf het voortdurend en onvermoeid deed.



Indien iets de zenuw van Kuypers politiek gedachteleven was, dan de idee der coalitie, gebaseerd op de antithese. „Of godsdienstloos of Christendom boven belijdenisverschil, dus staat het dilemma", formuleert hij nog aarzelend in 1869 in „Het beroep op het volksgeweten", maar meer en meer wordt het verschil scherp gesteld tusschen hen, die in een Openbaring gelooven en hen, die dat niet doen. Liberalen zelf erkenden later ook: „de liberale partij is de partij der vrijheid, der individueele vrijheid. Als zoodanig staat zij tegenover de partijen van het gezag." Nog duidelijker vervolgt dezelfde schrijver: „Zoo telde Nederland in dezen tijd tal van partijen en partijgroepen, maar die toch weer alle zijn terug te brengen tot de twee hoofdrichtingen, die elkander gedurende de geheele geschiedenis der menschheid hebben bekampt, de partijen van het gezag en van de vrijheid." 32)
Scherper dan de liberalen zelf kon Kuyper nauwelijks de antithese formuleeren, „altoos in politieken zin", zooals hij nog in 1901 uitdrukkelijk verklaarde in zijn rede „Volharden bij het ideaal" 33).
Een bekend liberaal journalist in ruste schreef lang na Kuypers dood: „Zelf moet hij erkennen dat hem, in het aandeel dat hij jarenlang gehad heeft in de politieke leiding van een onzer voornaamste liberale bladen, de diepere zin van Kuypers „antithese", vooral in de formule „heteronoom-autonoom", destijds evenzeer is ontgaan, als bijna allen anderen liberalen." Alsmede: de politieke uiting van deze negentiende-eeuwsche tegenstelling, „de antithese", is nog altijd blijven bestaan en is nog steeds de voornaamste grondslag van partijvorming." 34)
Het eerst en het scherpst openbaarde de antithese zich in den politieken strijd op het gebied van het lager onderwijs. Aan de petitionnementsactie deden de katholieken mee, vooral door het Onderwijsmandement van 1868. Maar hun eigenlijke ontplooiing op staatkundig terrein moest nog beginnen. Eerst op 24 April 1874 constateerde Kappeyne in de Kamer het bestaan van een katholieke partij en hij oordeelde haar bestaan in strijd met de Grondwet. De katholieken moesten echter geheel los van den ouden, liberalen bondgenoot en naar de tenten der Calvinisten. Er was een reus noodig, die hen inspireeren en de „geuzen" trekken kon. Deze reus was Schaepman, die in 1880, zes jaar na Kuyper, vlak na Lohman in de Kamer kwam. Groen had vroeger reeds op affiniteit van geloovige protestanten en katholieken gewezen35). Maar de beide volksgroepen stonden met een verbeten wantrouwen tegenover elkaar. Voor de protestanten — Groen inbegrepen — waren de katholieken eigenlijk geen echte Nederlanders. Zij vertolkten dit gevoel het meest typisch
32) J. A. de Bruyne, Staatk. Gesch., V, bl. 254 en 259; P. J. Blok, Geschiedenis van het Ned. Volk, Leiden, z. j. IV, bl. 481; P. J. M. Aalberse, Christelijke Politiek, Leiden, 1905, bl. 23. F. Guizot, Vie de quatre grands Chrétiens, Parijs, 1873, p. V.
33) A. Kuyper, Volharden bij het ideaal, A'dam, 1901, bl. 5.
34) C. K. Elout, De pers in dezen tijd, Het Kouter, le Jrg no. 5, 1936, bl. 208—209.
35) Gerard Brom, Romantiek en Katholicisme in Nederland, Groningen, 1926, II, 309; id. Schaepman, Haarlem, 1936, bl. 42; Gijsbert Brom, Dr H. J. A. M. Schaepman, Haarlem, 1903, bl. 40v.v.; A. Ariens, Dr H. J. A. M. Schaepman, Haarlem, 1889, bl. 17, 22; A. Kuyper, Wij, Calvinisten, A'dam, 1909, bl. 9. Briefwisseling GroenKuyper, bl. 351.



door de specifiek boven-Moerdijksch^'benaming „Roomschen" 36). Voor de katholieken, die eeuwen lang als heloten waren behandeld en zich met bitterheid herinnerden, hoe een kleine minderheid, grootendeels geleid door vreemdelingen, hun voorouders „op erger dan zwart zaad" hadden gezet „en tot in hun geestelijke vrijheid rechtstreeks aangetast hadden"37), waren de „dweepzieke" Calvinisten de regelrechte afstammelingen van de bosch- en watergeuzen. „De Maasbode" noemde de antirevolutionairen in Mei 1879 nog „erger dan liberalen" en de Joodsche bekeerling mr S. Lipman duidde Groens partij in „De Wachter" van 1870 nog aan als de revolutionaire en anti-katholieke partij bij uitstek38). Pas de anti-clericale richting van het na-Thorbeckiaansch liberalisme weekte hen los van de aanhangers van een stelsel, dat Paus Pius IX veroordeeld had als een dwaling 39).
De schoolpolitiek werd het terrein. waaror) katVinliplcP pn nr+Vir>rlr»vo nrn-foc-
tanten elkaar zouden ontmoeten. Het ging langzaam, voetje voor voetje. Er was oud zeer, er waren recente polemieken, er waren extremisten en wankelmoedigen aan beide zijden. Alleen mannen van uitzonderlijk talent en onbuigbare overtuiging konden hier succes bereiken. Schaepman had nog in de tachtiger jaren geen blad voor den mond genomen, als hij over Groen en Kuyper sprak. En de scherpte, waarmee Kuyper zich over de Katholieke Kerk uitliet in dezelfde periode, deed weinig op een nabij bondgenootschap hopen. Bij zijn zilveren journalistenjubileum in 1897 erkende Kuyper, dat hij als jongen „de felste anti-papist was, die zich denken liet" 40). Tien jaar later kwam hij daar nog eerlijk voor uit:
„In vroeger jaren had ik mij nooit aan den invloed van het antipapisme kunnen onttrekken. Men werd er in grootgebracht, niet waar? Opvoeding en omgeving deden er het hunne aan; het was de nawerking van historische toestanden ... De keer is pas gekomen na 1875 ... De verhouding in de Kamer bleef aldoor minder gunstig... de oorzaak was vooral de conservatieve geest der toenmalige katholieke afgevaardigden. Slechts met een enkele, des Amorie van der Hoeven, verkeerde ik op beteren voet" 41).
De anti-katholieke stemming blijkt duidelijk in Kuypers oudere geschriften. In „De Bartholemeusnacht" heette het in 1872 nog:
„Wel moet het zijn (Gods) raad zijn geweest, dat de klove nooit gedempt zou worden, die de Kerk der Hervormden van Rome scheidt. Over een stroom van zoo kostelijk en zoo dierbaar bloed, slaat zelfs de heugenis van een drietal eeuwen geen brug der gemeenschap ... Schuld is aan beide zijden; maar durft ge ons te dagvaarden, zie dan, hoe ge voor elk honderdtal offers, door U ter slachtbank geleid, er één vindt van onze hand!... Wat is de Michelade bij den Bartholomeus? Wat Servets houtmijt bij de auto-da-Fè's van Spanje? ... Een houding als van Calvijn ... slechts uitvloeisel van de destijds heerschende begrippen" 42).
3e) C. van Vollenhoven, Staatsrecht Overzee, Leiden, 1934, bl. 96 voelt het hatelijk element in deze benaming.
37) A. Kuyper, Antirev. Staatkunde, I, bl. 451.
38) p Vermeulen, De Katholieken in Nederland, bl. 30; Kuyper, Starrenflonkering, m ^ }?■ ' • J?— ' lc^ groote keerpunt, Dordrecht, 1909, bl. 5.
) G. Görns, Dr W. J. F. Nuyens, Nijmegen, 1908, bl. 199.
40) Kuyper-Gedenkboek, 1897, bl. 67—68.
41) Kuyper-Gedenkboek, 1907, bl. 312.
A. Kuyper, De Bartholomeusnacht, A'dam, 1872, bl. 15—16, 48.



Dat is nog te veel; tenslotte heet het: „Rome en zij alleen draagt de schuld" van de geloofsvervolgingen. De schrijver in „De Standaard" was de minder gunstige uitingen over de Calvinisten in zijn eigen proefschrift, die.later nog zouden worden aangevuld door Allard Pierson, al lang vergeten 43). Hoe ook de politieke noodzaak van samenwerking aan de deur klopte, ja, eigenlijk reeds in vollen gang was, de man voor wiens verkiezing Schaepman zelf te Gouda zou werken, liet zich geen gelegenheid ontnemen, aan zijn mannenbroeders te zeggen, dat hij heelemaal niets van de katholieken hebben moest. Zeker, protestanten in den vreemde, een Burke, Von Gerlach en Guizot hadden samengaan met Rome verdedigd. Maar tegen hun opinie verzet zich „de anti-Roomsche trek in ons volksbestaan". Kuyper is in die jaren nog tegen samenwerking, omdat er geen wederkeerigheid bestaat, omdat de krachten niet op voet van gelijkheid staan en omdat het ultramontanisme versterkt, doch het geloovig element in de protestantsche kerken verzwakt is. „Men zal ons gebruiken ... op voorwaarde, dat wij van elke propaganda voor ons geloof afziende, veeleer de wapenstilstand op geestelijk gebied nauwgezet in acht nemen... De Protestanten hebben geen offer te heilig geacht om Rome halverwege tegemoet te gaan. Rome ... „Semper idem" ! Denk aan de Encycliek (Quanta Cura) en de Syllabus. Denk aan de Onbevlekte Ontvangenis van Maria. Denk aan de Onfeilbaarheid van den Paus. Denk aan de thans alvermogende Jesuitenorde!"
Ook met het radicalisme wil Kuyper geen verbond tegen Rome. Het is immers „aan dit Roomsche wezen innerlijk te nauw verwant om tegen Rome te zijn opgewassen." En: „gelegenheidspolitiek voegt ons niet", zegt Kuyper om er aan toe te voegen: „Stipte handhaving van ons Isolement. Organisatie op eigen voet, met recht tot vrije beschikking, naar welke zijde we in elk komend geval den doorslag zullen geven... Niet... een afsnijden van alle samenwerking".
Kuyper spreekt nl. over tweeërlei samenwerking n.1. „één partij uit twee fractiën bestaande" — d. i. bondgenootschap en „elke partij (blijft) haar eigen huishouding voeren", dit is isolement. „Wij zijn tegen elke fusie, met welke partij ook. Onze organisatie moet zelfstandig en autonoom, alleen door eigen beginselen beheerscht zijn en ons volstrekt onbelemmerd vrijheid laten, om bij voorkomende stukken nu zus dan zoo te handelen, naar de drang onzer overtuiging eischt. Isolement tegenover Rome beteekent derhalve tweeërlei: 1° dat we elke vermenging met Rome, in den vorm van bondgenootschap, door onderhandsche afspraak of stilzwijgende overeenkomst, zoo in de pers als bij de stembus en in de Kamer, onvoorwaardelijk afslaan. En 2° dat we, in den grooten strijd tusschen Rome en radicalisme, in elk gegeven geval ons zwaard voor hem in de schaal wenschen te werpen, op wiens zij o. i. de waarheid is en het recht."
„Rome in haar eigenlijk karakter trekt ons niet aan, maar stoot ons af". Haar theologie deugt niet. En haar hulp is slechts te aanvaarden, waar Rome
43) A. Kuyper, Disquisitio, p. 85, seq. A. Pierson, Nieuwe Studiën over Johannes Kalvijn, bl. 91, 164.



strijdt voor wat ook ons heilig is. „Onze leus blijft: Verlossing van zonde alleen door Christus tegen Rome, maar ook verlossing van politieke tyranie alleen door Christus tegen het Radicalisme" 44). Een heel klein poortje houdt Kuyper toch wel open. Wordt aan de liberalen eerst verweten, dat zij ook op stoffelijk terrein te tolerant voor Rome zijn geweest door het beklanten van Roomsche winkels, het verpachten van land aan Roomsche boeren, het in dienst nemen van Roomsche werkbazen, met een beroep op Calvijn wordt tegenover dezelfde liberalen toch politieke samenwerking tusschen katholieken en calvinisten verdedigd. Kuyper verzekerde daarneven, „aan de Roomsche menschen dragen we allerminst een kwaad hart toe."
De „Roomschen" mochten zelfs de antirevolutionairen aan zetels helpen zonder ooit soortgelijke vriendschap te kunnen verwachten. Met ruige openhartigheid schreef Kuyper immers:
„Het eenige wat geschied is, en zie daar het al, komt neer op het voor allen notoire feit, dat de Roomschen in districten, waar hun candidaat niet slagen kon en geen conservatief candidaat op de rol stond, huns ondanks, zeer tegen hun zin van twee kwaden het minst erge kiezend, als pis-aller, op onze can- Y didaten hebben gestemd. Waartegenover staat dat de Anti-revolutionaire richting nergens in het gansche land, in wat district ook, by eerste stemming van eigen candidatuur heeft afgezien. Zoo weinig, dat zelfs in de meest Noordbrabantsche districten, om toch het Parisme zijn vollen eisch te geven, een Anti-revolutionair met een tien- of twintigtal stemmen uit de bus kwam. Wij hebben de Roomschen niet geholpen. Nergens. Niet geholpen, let wel, ondanks de hardheid, die er in stak, dat onze candidaat triomfeerde in een district, waar de Roomsche kiezers sterker waren dan de onze. Rest derhalve een helpen ... unilateraal door Rome ons ten goede"45).
De meening alsof de coalitie-gedachte van Kuyper is uitgegaan, nog wel tegen Groen in, is zeker onjuist. Het staat vast, dat de gedachte aan de coalitie, althans aan haar practische uitvoerbaarheid en noodzakelijkheid, van Schaepman is uitgegaan en dat ook Groen zelf haar verdedigd heeft. Een van Schaepmans intimi heeft verklaard: „Indien ooit deze Katholieke staatsman de verwezenlijking van een staatkundig doel heeft nagestreefd, voortdurend en vasthoudend, met al de geweldige kracht, waarover hij beschikte, dan was die leidende gedachte: het samengaan van het aan de oude christelijke waarheid trouw gebleven volksdeel in den strijd onzer dagen. Lang vóór Dr Kuyper op dit doel aanstuurde en kon aansturen schitterde het voor de oogen van Dr Schaepman."
Kuyper was allereerst de organisator van „zijn" volk. Juist dit volk was een bezwaar tegen de coalitie. „Het offer, dat ik brengen moest, was hard", verklaarde Kuyper zelf, sprekend over zijn inwilliging van Groen's wensch om met de katholieken samen te gaan. Hij had „zijn reserves". Maar, „toch zag ik in, dat Groen van Prinsterer, wat de hoofdzaak betrof, het juiste spoor had geteekend, en aarzelde dan ook niet, in samenwerking met mijn uitnemenden
44) A. Kuyper, Rome en Dordt, A'dam, 1876, bl. 6, 11—12, 18, 24—26, 33.
45) T. a. pl. bl. 96—100. De katholieken waren die behandeling gewoon: in de dagen, dat zij liberalen hielpen, stemden ook dezen nooit op katholieke candidaten. Mgr J. de Jong, Kerkgeschiedenis, Nijmegen, 1937, IV, bl. 119—120.



zoo meenen velen, zal ook ons wel ten leste uiteendreven. Hiervan is thans, dunkt mij, het tegenbewijs geleverd en mag ik U eenigen dank van waarde bieden voor Uwe zeldzame toewijding en genegenheid, ontvang dan de verzekering mijnerzijds, dat het steeds een voor mij heilig, d. i. in het geloof aan God verbonden, streven zal zijn, één van hart en hand met U voor het vaderlandsche publiek te staan."
En Lohman deed zijn best. Op 15 October verluidt het uit Den Bosch:
„Gaarne zou ik de militaire, de sociale, de kerkelijke (finantieele) quaestie behandelen. Maar ik moet mij dan tot algemeenheden, waarmee ieder het eens is (op de conservatieve wijze) bepalen, en ik spreek niet graag over dingen, waarvan ik niet genoegzaam verstand heb. Dit is juist het euvel der meeste journalisten..
Maar „naar de Kamer niet":
„Reeds sints jaren heb ik voor mij de overtuiging, dat in de Kamer niets goeds tot stand kan komen, omdat er geene volksovertuiging bestaat. Dat was, gelijk gij weet, een hoofdreden mijner weigering om naar de Kamer te gaan. Toen Mr. van Loon stierf, was ik in Den Haag en heb toen lang met Mr. Groen van Prinsterer over de zaak gesproken. Hij schreef mij den volgenden dag: „Laat U niet bewegen in de 2e Kamer te komen. Niet in de K. maar tegen de Kamer te polemiseeren is m. i. thans Uwe gewichtige roeping enz." Zoo werd ik gesterkt in mijne meening, dat het volk moet worden bewerkt. Hoe? door het op allerlei gebied richtig te leeren oordeelen, over die zaken, waarover het van nabij oordeelen kan, over maatschappelijke vraagstukken niet over politieke combinaties, noch over wetten, behalve in zoover deze beginselen raken. Dit alles is trouwens altijd de richting van de Standaard in meerder of minder mate geweest. Maar ik zou vooral wenschen, dat de quaesties niet alleen in abstracto, maar telkens in verband met de omringende feiten besproken werden. Voorts dat men ook beter leerde waardeeren, vooral het goede in de R.K. Kerk, want deze heeft ons noodig, gelijk zij weldra bemerken zal. Als wij er niet waren, waren de Bismarck-maatregelen bij ons reeds nu veel meer in tel! Ware ik lid van de Kamer, dan zou ik veel i „lastiger zijn dan onze antirevol. broeders thans! Maar de groote kracht ligt in de verbreiding onzer beginselen onder het volk, vooral door het middel van stichten van scholen. Dit is nog noodiger dan brood of courant!... Het volk moet gevoelen, dat het wel zijn belangen mag en moet bepleiten, maar tevens dat er veel dingen zijn, waarvan het geen verstand heeft en waarover het dus niet oordeelen moet, zich liever onderwerpende aan den raad der wijzen. Menig Protestant, zelfs enkele geloovige journalisten hebben het zeer noodig zelf de leer van gehoorzaamheid aan het gezag in de praktijk te brengen! »~e Roomschen — hen nooit steunen, zoolang zij niet volkomen vrijheid en gelijkheid op den voorgrond stellen. Doch hierover behoeft weinig gezegd te worden, daar ons volk toch uit zich zelf reeds, niet licht een Roomsche steunt."
Kuyper toefde in Italië; mevrouw stelde hem gerust over eigen huis te Amsterdam. Het is de eenige brief van Kuypers echtgenoote, dien wij in het archief vonden — er bestaat echter nog een uitgebreide collectie particuliere correspondentie tusschen Kuyper en zijn echtgenoote — en hij werd op 24 Oct. 1876 achter op een brief gekrabbeld van Kruyt, den directeur van „De Standaard", die zelf toen ook ziek was.
Bram. Wat treurige berichten van Kruyt. Als hij zich maar goed blijft houden. Dle arme man, hij heeft het te druk. Dit is het laatste wat ik naar Florence zend. Onze brieven voor morgen, Zondag, gaan poste restante



Rome. Wat was Her(man) gelukkig met je brief. Arme Fré had gisteren zoo'n kiespijn, dat ik hem tot 12 uur thuis moest houden. Ik ben vrij wel, maar 't gezicht blijft knagen; soms nog een aanval. Vannacht sliep ik heerlijk. Alles gaat hier geregeld, ook het opstaan. Heb dus geen zorg. Vandaag reeds 8 dagen om. Hoe goed was de Heer voor ons. De tijd viel niet lang. Morgen schrijf ik met de jongens uitvoerig naar Rome. God zij met je mijn lieveling. Je Jo."
De buiten gevecht gestelde Kuyper schreef op 6 November 1876 uit Rome aan H. de Leur te Utrecht:
„Lieve Vrienden, hoe Uw hartelijk woord mij goed deed en Uw trouw mij verkwikte. Nog ben ik in den diepen donkeren gang, maar toch zie ik in de verte het licht reeds; een licht, reiner en dieper in glans, dan mij verscheen, eer mijn trouwe Herder mij die donkerheid in zond. Gij, beter dan menig ander, kondt meeleven in mijn lijden, voelen wat ik nog lijd, al was 't slechts door dat gedoemd zijn tot werkloosheid, waar verdubbeling van arbeid eisch van het oogenblik scheen. Nü geloof ik, — lang dacht ik anders — dat ik in mijn vaderland nog een roeping, nog iets te doen zal hebben. O, ik verlang zoo al mijn vrienden, vooral ook U weer (te) zien. Zoover af, onder vreemden, waardeert men vrienden zoo dubbel. Blijf mijner in liefde gedenken en geve de Heer ons een spoedig weerzien. K."
Lohman, die een kind verloor, schreef zijn vriend op 21 November:
„In zulke dagen voelt men meer nog dan anders, welk een grooten zegen het geloof geeft... Mij wordt thans geen rust gegund. Gij weet wat een redactie is, voor U — bedenk, wat ze voor mij dan moet zijn... Ik zal volhouden, zoolang ik kan, maar altijd met het besliste voornemen, mij niet in de politieke carrière te begeven. Daartoe ben ik, dit voel ik, niet geroepen. Slechts tijdelijk, faute d'autres combattants, doe ik dienst. En met het oog daarop, zonder natuurlijk eenigszins te willen vooruitloopen op Uwe krachten, geef ik U in bedenking niet al te lang uit de Kamer te blijven. Als gij daar zijt, dan behoeft gij U nog niet met de Standaard te belasten. Het werk daarvoor wil ik blijven doen ... Als de wet op 't L. O. in behandeling komt, dan zoudt gij er toch bij moeten zijn, dunkt mij ... steeds con amore t. a. v."
Kuyper besloot dan, zooals hij op 12 Januari 1877 uit Nice aan Lohman schreef, eenige weken naar het vaderland te komen. Op 2 Februari zou hij terug zijn, maar, liet hij op 12 Februari aan Lohman weten: geregeld werken aan „De Standaard" is nog absoluut uitgesloten. Hij keert terug na Groen te hebben bezocht en schreef op 15 Febr. 1877 aan Lohman:
„Het komen aan Groen's huis heeft mijn zenuwen weer geheel in de war gebracht. Uitgeput door drie slapelooze nachten, ga ik moe en af terug. Doe wat goed is in Uw oogen. De strijd voor 's Heeren naam en ons dierbaar volk is een strijd, die hoofd en hart en leven vraagt."
Op 8 Maart verzekert hij, dat zijn besluit om de Kamer te verlaten vaststaat en hij vraagt Lohman, zijn plaats voor Gouda in te nemen. Maar deze had reeds op 14 Januari in een langen brief geschreven, dat hij geen antirevolutionaire partij wenschte. Zou hij dan een Kamerzetel aanvaarden?
„M. i. is het een uit revolutionaire voorstellingen ontstaan, verkeerd denkbeeld, dat alle partijen een uit haar beginsel ontspruitend program moeten hebben. In de practische politiek vormt zich een partij om een maatschappelijk belang."



Had hij vroeger niet geschreven, dat er eigenlijk maar twee partijen in het parlementaire stelsel zijn: één vóór en één tegen het gezag? 81).
Toch noemt hij zijn ideeën zelf „paradoxen". Het merkwaardige is, dat dezelfde Lohman op 10 Juni 1877 immers aan Kuyper doet weten: „Er blijft evenwel altijd één zwak punt in onze richting: praeciesheid van denkbeelden ook op ander dan schoolgebied." Vijf dagen later schrijft Lohman uitvoeriger, dat hij teleurgesteld is, dat een door hem ontworpen denkbeeld over de uitgave van een tijdschrift niet door kan gaan. Kuyper had op 14 Juni zijn medewerking beloofd. Daar was echter op 9 Juni nog een brief voorafgegaan, waarin het heette: „Zelfs voor het schrijven van een gewonen brief begint mijn kracht mij te begeven," Maar heet het in den eersten brief: „Ik ben nu eenmaal vast besloten nooit tegen u in te handelen". Er was echter, zoo herinnert Lohman, gesproken over een programma, „nadat in 1875 besloten is geen programma te hebben; alleen onze namen." En dan vervolgt hij:
„Daar is, tusschen ons beiden, een vrij diep verschil, geloof ik; misschien slechts een uitvloeisel van de meerdere vlugheid van Uw geest en omvattendheid van Uw blik; misschien het gevolg van een verschil van beginsel. Ik weet het niet: doch in elk geval belemmert dat verschil ons samenwerken, zoodat het beter is, dat ieder op zijne wijze, onbelemmerd, voortwerke. Dat verschil is, dunkt mij, dit. Ik ben een vijand van plannen maken. Naar mijn overtuiging ligt de leiding van de wereld geheel in Gods hand, en heeft de mensch niets te doen, dan het werk dat voor de hand ligt; dat werk bestaat in verkondiging door daad en woord van de ons door God geopenbaarde waarheid; in den regel slechts in kleine kringen; slechts waar de wereld, de Staat, eené belemmering in den weg stelt, kan het dus des Christens roeping zijn, ook op Staatsgebied op te treden. In ons land: omdat de Staat de school overheerscht en door aan de Kerk wereldsche voordeelen te verbinden, die de Kerk doet verrotten; in de Oost, omdat daar de vrije prediking verhinderd wordt, enz 
„Maar direct behoeft de Christen zich met die Staatsontwikkeling niet in te laten. Daarom kan m. i. de christen de vorming van Staatspartijen, het maken van plannen en het vaststellen van programma's veilig overlaten aan hen, die meenen dat zij, en niet God de wereld bestuurt. Ik stel in die dingen weinig belang en ontvang van alle programma's die algemeene beginselen bevatten, denzelfden indruk.
„Geenszins ben ik daarom politicophoob. Waar een belemmering is, daar treedt de Christen ook op Staatsgebied op. Maar dan is ook de aanval tegen die belemmering het eenige doel zijner politiek; die werkzaamheid zijn welomschreven program. In ons land dus: bestrijding van de Staatsschool (gelijk het in Duitschland zou zijn bestrijding van de Staatskerk).
„Op het gebied der journalistiek zou ik dan ook niet anders dan debatteerend kunnen ageeren. Een tegenstander ontmoetende, tracht ik het punt te vinden, waar hij kwetsbaar is, of vind ik dat niet, uit te visschen waarin ik zelf faal. Want de tegenstander is er, om ook mij en den lezer op den beteren weg te e pen. Ik moet dus altijd bevoegd zijn, om ongelijk te erkennen en daarin word ik alweer gehinderd door het vooropstellen van groote beginselen — andere dan die welke mij door God zeiven geopenbaard zijn, — omdat ik zelf de portée van die groote beginselen niet genoeg vooraf kan doorzien. Ik moet vrij blijven om zeli te ontwikkelen en tracht zelfs in den tegenstander te vinden, wat hij oeters heeft dan ik. Daardoor ontwikkelt zich niet de partij qua talis; maar het volk. Daarom is mijn strijd met conservatieven dikwijls zachtzinniger ge-
81) Gezag en Vrijheid, bl. 107 w.



weest dan een „politiek" blad dulden kan. Daarom tracht ik ook, als Christen, aan partijnamen geen waarde te doen hechten... doch stel alleen prijs op de belijdenis van de door God geopenbaarde waarheden. Die b.v. waarachtig gelooft, dat één ziel meer waard is dan de geheele wereld, is één der onzen, onverschillig welke zijn politieke belijdenis zij: de consequenties n.1. van zijn beginsel drijven hem tot wegbreking, het koste wat het wil, van elk beletsel, dat der zielen in den weg staat.
„Mij dunkt, uit dit alles is duidelijk dat ik voor een politiek man niet deug. Mijne „Beschranktheit" zou U eens in Uw vaart belemmeren. Ik kan slechts werken onder het volk: dit laten gevoelen wat de hooge eischen zijn van het christelijk geloof; en, waar de logica der wereld wetten schept ter belemmering van dat geloof, logica stellen tegenover logica.
„QÏL daarentegen gelooft meer aan de verplichting om het volk te leiden en er een staatkundige partij in tot stand te brengen. Ik vóel dat ik geen recht heb U daarin te keer te gaan. Ook onze jongere vrienden volgen U gaarne daarin. Zy zijn verder ziende, dan ik. Hen hinderen wil ik niet. Gaarne laat ik U en hun over ter gelegener tijd een Tijdschrift met een bepaald program in het leven te roepen. Ik twijfel er niet aan, of er zal dan ook voor mij wel eenige ruimte in overblijven. Heb ik dan iets der publicatie waardig, sta ik het gaarne af. Het is beter dat wij met volkomen bewustheid $lk onzen weg gaan, dan dat wij schijnbaar samengaande, elkander belemmeren. Zoodoende zouden de goede vruchten, die onze kennismaking voor beiden heeft opgeleverd, te loor gaan. Het spreekt vanzelf dat dit schrijven geenszins ten doel heeft samenwerking af te snijden, zoodra ze ter uitvoering van het beperkt program, (de belemmering van het Christelijk geloof door de school) noodig is. Integendeel. In onze verhouding wensch ik geene wijziging hoegenaamd. Alleen wensch ik geen deel te nemen aan de beraadslagingen over de „hoogere politiek". Noch thans; noch later. Om leider te zijn van een staatkundige partij (in de gewonen zin) daartoe voel ik noch kracht, noch lust, noch verplichting...
Steeds van ganscher harte de Uwe.
A. L.
(p.s.) Ik zal bij gelegenheid nog eens weer wijzen op het gevaar van Roomsche ambtenaren. Men beschuldigt de St. ten onrechte van overdrijving."
„Elk zijn eigen weg gaan", antwoordt Kuyper op 16 Juni, „Ik doe dat niet... En gij zult en moogt het ook niet. Althans ik laat u niet los. Neen, mijn waarde Lohman, die brief van 15 Juni was niet geïnspireerd door de Geest die ons leiden moet. Ik vraag revisie."
Maar Lohman repliceert 17 Juni reeds, na weer gezegd te hebben: „ik ben niet wat men pleegt te noemen een politiek man":
„Misschien heb ik een onjuist woord gebezigd. „Geen samenwerking meer; ieder zijn eigen weg". Wat wil dit zeggen? Dat wij elkaar niet meer zouden raadplegen? Niet hetzelfde doel beoogen zouden? Geenszins. Maar houd gij de hoofdleiding — en laat mijzelf telkens den weg afbakenen, dien ik meen te moeten en te kunnen volgen. Ik hoop U, bij elke gelegenheid, te toonen, dat ik samenwerking verlang — maar elk werke op zijn eigen wijze. Ik ga nu verder studeeren... Wist gij, hoe moeilijk het mij valt eenige uren buiten mijn ambtsbezigheden voor de politieke quaesties uit te sparen, gij zoudt beseffen dat ik niet meer doen kan, dan ik U aanbood. Ik ben niet gewoon mijn vrienden op kritieke oogenblikken in den steek te laten ... Heb ik U leed gedaan, 't was zonder mijn bedoeling. Ik bid U mijn vorigen brief niet als sarcasme op te vatten — gelijk gij schijnt te doen — maar als zeer ernstig gemeend, in al zijn détails. Gij kent mij betrekkelijk weinig en kunt dus lichtelijk meenen, dat mijne verklaring, dat ik Uw vlugheid niet kan bijhouden, niet



in elk geval op 25 Juli — hij dateert schier nooit volledig, maar de brief schijnt van 1879 te zijn:
„Waarde Vriend, Begin Uw brieven, vooral brieven die bedroeven, nooit meer met dat koele, leuke, ijskoude Amice. Daar kan mijn hart niet tegen ... Gij weet hoe lief ik u heb, maar toch is er in Uw houding iets zig-zag-achtig, dat mij een droef bewijs te meer is van de onmogelijkheid waarin de conservatieve kringen, waarin gij gevormd zjjt, verkeeren, om ganschen steun aan de persoonlijkheid te geven, die hen op den vasten weg brengt. Daar is nu Uw karakter! Geboren en er op aangelegd om de vaste lijnen te kiezen... En zie, toch is het aan dat ongelukkig en ellendig conservatisme op religieus, politiek en sociaal terrein gelukt deze vaste lijnen derwijs in U te ebranleeren, dat Ge, ondanks uzelven, telkens weer in het ongereede raakt. Ik geloof, dat uw familie en vriendenrelaties hiertoe meewerken. Maar toch bij een karakter, van zoo vast trempe als het uwe, moet de verkeerde plooi er van de jeugd aan vrij diep in zijn gekomen."
Aan dezen brief hebben wij een merkwaardige autobiografie van Lohman te danken. Deze antwoordde toch op 26 Juli 1879:
„Waarde Vriend, Uw brief vereischt een ietwat uitvoerig antwoord. Ik zal beproeven kort te zijn. Eén woord echter over mijn koelheid, die gij soms in mijn brieven meent te bespeuren. Geloof mij, ik heb ook zelf daarover te doen. Het hindert mij zoo dikwijls, dat mijn vormen en mijn uiterlijk stijf zijn; van binnen ben ik het niet; ik heb dit dikwijls kunnen constateeren, wanneer ik soms te heftig de partij mijner vrienden opnam. Maar de menschen beschouwen mij als ongevoelig. Voor mijne beste vrienden, die ik liefheb, gebruik ik zelden een andere titulatuur dan die van amice. Ik bid U wil mij daarin dragen. Gij weet wel welk een warm hart ik U toedraag; zijn vorm en uitdrukking koud, schrijf het toe aan de noordsche lucht, die ik in mijn jeugd inademde of aan wat gij wilt, maar niet aan onhartelijkheid.
Dat mijn besluit U grieven zou, dat wist ik wel. Ik zal trachten het in Uw oogen te rechtvaardigen. Doch ik moet mij eerst verdedigen tegen twee stellig verkeerde voorstellingen. Vooreerst hiertegen, dat ik in conservatieve kringen gevormd ben, of conservatieve tendenzen heb. Mijne vorming ontving ik hoofdzakelijk van mijne moeder, die zeer beslist gereformeerd was en nooit van die philosophische tendenzen van den tegenwoordigen tijd kennis heeft genomen. Zelden heb ik iemand ontmoet, meer beslist gereformeerd of die meer dan zij alles trotseerde, zelfs de liefde harer kinderen er aan waagde, alleen om diezelfde kinderen voor God trouw te mogen zien verschijnen als losgekochten door het bloed van Christus. Ook zij was ietwat stijf, statig, uitwendig koel, en heeft te weinig het gevoelsleven ook op godsdienstig gebied ontwikkeld. Maar gereformeerd was zij. En met haar en eenige soortgelijke familieleden stond ik altijd tegenover ongeloovige kringen, waarmee ik weinig gemeenschap had. Aan politiek nam zij destijds geen deel; toch was De Nederlander haar eenige lectuur op dat gebied; ook zelf was ik vroeger of niets of „Groeniaan". Wat er dus verkeerd in mij is moogt gij mij verwijten, maar niet aan de kringen waarin ik verkeerde."
Ook de persoon van Gratama heeft niets met de zaak te maken, zegt Lohman. Hij zelf had het curatorschap van de Vrije Universiteit aangenomen uit sympathie voor het vrije gereformeerde onderwijs en voor Dr Rutgers, maar intrekking der benoeming gevraagd.
„Doch wat blijkt mij meer en meer? Dat ik toetredende tot de Universiteit, mede beslis dat de ethische richting niet is gereformeerd. Daarover nu wil ik niet oordeelen, en meen dat niemand onzer beslist oordeelen mag. Daar-



over oordeele een wettige Synode. Blijf ik Curator, dan erger ik bij voortduring broeders, die in de meening moeten komen, dat ik eigenlijk een faux-frère ben. Komt er een botsing en trek ik mij terug, dan (zou) ik der Vereeniging veel meer kwaad doen dan thans, nu het publiek er niets van bemerkt" ...
„Daar zijn zeker vele voordeelen verbonden" schrijft Lohman op 6 Aug. 1879 „aan de plaatsing van de Universiteit in Leiden. Doch is het zoo wenschelijk, dat professoraat en lidmaatschap der Kamer vereenigbaar zijn? Thorbecke heeft beide vereenigd, maar hij was een exceptioneel man en zelfs naar aanleiding ook van dat feit kan men vragen: heeft de wetenschap veel geprofiteerd bij die vereeniging van studie der waarheid en bevordering van politieke doeleinden? De goedkoopheid kan ik niet beoordeelen; maar wellicht is in Amsterdam ook wel goedkoopheid aan te brengen, door gemeenschappelijke eetzalen enz. Ook meende ik, dat men in Amsterdam wellicht van de Schotsche Kerk een lokaal zou krijgen. Voorts zal men uit Amsterdam, lichtelijk de Amsterdammers, immers de beste gevers, ontstemmen. Tot dusver zou ik eer voor Amsterdam adviseeren. Althans voor de theologische faculteit."
De brief, die mede handelt over problemen, welke samenhangen met de Vrije Universiteit — waarover later — werpt wel licht op Lohmans mentaliteit en op zijn verhouding tot Kuyper. Men kan niet twijfelen aan zijn oprechten wil de goede zaak, zooals hij die zag, te dienen. En zeker ontbreken respect en sympathie voor Kuyper niet. Toch kan ook degene, die van het latere verloop niets afwist, reeds uit deze brieven afleiden: eens komt er scheiding tusschen beide mannen. Opvallend is ook, hoe, uitzonderingen daargelaten, Lohman veel uitvoeriger, natuurlijker en openhartiger schrijft83). Dit beteekent niet, dat het Kuyper aan sympathie voor zijn vriend zou ontbreken, maar hij schrijft veel minder persoonlijk en is altijd plechtig. Wie hem gekend hebben, verzekeren, dat Kuyper een vroolijk mensch kon zijn en zelf heeft hij over zijn drang naar sympathische gevoelens gesproken. Maar evenmin als hij een dichter was — er zijn slechts weinig verzen van hem bekend 84) —, evenmin zal men in de duizenden bladzijden die Kuyper schreef, dikwijls echte scherts ontmoeten. Men vindt die ook niet in de brieven van Lohman en een Franschman vroeg zich af, of Lohman wel eens ooit van zijn leven gelachen zou hebben 85). Misschien had wat meer goedlachsheid de verhouding tusschen beide, diep-ernstige mannen geen kwaad gedaan. Het is wel opvallend, hoe sterk in dit opzicht de invloed is van den veel uit-
83) Lohmans brieven zijn meestal gedateerd; die van Kuyper dikwijls niet, een hebbelijkheid die Maisie Ward meedeelt van haar vader: The Wilfrid Wards and the Transition, II, London, 1937, p. 221.
84) Het Gedenkboek 1897, bl. 76 vermeldt dit gedicht van Kuyper:
Voor mij, één zucht beheerscht mijn leven, Eén hooger drang drijft zin en ziel En moog mij d' adem eer begeven, Eer ik aan dien heiligen drang ontviel; 't Is om Gods heil'ge ordonnantiën, In huis en kerk, in school en staat, Ten spijt van 's werelds remonstrantiën, Weer vast te zetten, 't volk ten baat. 't Is om de ord'ningen des Heeren,
Waar Woord en Schepping van getuigt, In 't volk zóó helder te graveeren, Tot weer dat volk voor God zich buigt!
^naries üenoist, souvenirs, rans, l'Jaa, li, p. 48.



of geringschatting van de katholieken werd gekweekt. Het anti-papisme was ook toen meer het werk van liberalen, die toen ter tijd de Roomschen gewoonweg beschouwden als zijnde dom, of te kwader trouw. En toen mijn werkkring als lid der rechterlijke macht mij jarenlang in Noord-Brabant deed verblijven, heb ik vele katholieken leeren waardeeren, en in den strijd om de school werkte ik al spoedig met hen samen."
En hij voegde daar nopens Schaepman aan toe:
Onze eerste kennismaking dateert van héél kort voor zijn intrede in de Kamer in 1880; hij kwam toen in Den Haag een redevoering houden en wij werden door Carel van Nispen aan elkander voorgesteld. Maar vóór dien tijd had ik reeds een aanval van hem te doorstaan gehad, een aanval op een inleiding, die ik geschreven had voor een boek van de Laveleye, dat in het Nederlandsch was vertaald: „Protestantisme en R. Katholicisme", in 1875 verschenen. Die polemiek — Lohman doelt hier op Schaepmans studie, herdrukt in Menschen en Boeken IV, 1900, bl. 32—92 — heeft echter niet verhinderd, dat wij al spoedig de beste vrienden werden. Ik mocht hem zeer graag. Ik had trouwens afgescheiden van mijn persoonlijke sympathie voor Schaepman en anderen, in Den Bosch kunnen waarnemen, dat de Katholieke Kerk een macht was, waar het liberalisme niets tegen vermocht en dat het een dwaasheid van de liberalen was, om de openbare school te willen doen dienen als middel tegen het ultramontanisme. Wat ik in Schaepman ook zoozeer waardeerde, was zijn vrijheidlievende gezindheid. O. a. herinner ik mij van hem een Kamerrede, waarin hij tegenover de liberalen betoogde, dat de R.K. Kerk veel had gedaan voor de vrijheid, een rede, waartegen ik van mijn protestantsch standpunt wel bezwaren had, maar die toch kenteekenend was voor zijn opvattingen. Ik bleef zijn vriend tot het einde toe, en het heeft mij ook nooit moeite gekost, met de katholieken samen te gaan of op hen te stemmen, zoodat wat in tegenstelling daarmee door de N.R.Ct. geschreven werd, in 't geheel geen steek houdt."
Schaepmans invloed op Lohman is zeer spoedig merkbaar in diens brieven aan Kuyper. En ook uit Schaepmans correspondentie met Lohman, die ruim honderd brieven van den doctor bewaarde, blijkt beider goede verhouding. Het wil ons zelfs voorkomen, dat de laatste brieven er ontwijfelbaar op wijzen, dat Schaepman, hoezeer vooral ook in later jaren Kuypers talenten waardeerend, zich meer getrokken voelde tot Lohman als mensch. Merkwaardig is ook hoe, op het moment dat Kuyper en Lohman het uiterste deden het zelf eens te zijn en te blijven, zij rustig rekenden met de mogelijkheid, dat Schaepman desnoods de katholieke fractie zou verscheuren.
Op 16 Maart 1881 schrijft Lohman, blijkbaar ook onder den indruk gekomen van Schaepmans scherpe repliek aan Brouwers en minister Vissering, aan Kuyper:
„Schaepman heeft m. i. goed gesproken. Hij is een man uit één stuk en zal, hoop ik, in de R.K. partij teweeg brengen, wat gij in de antirevol. conservatieve partij gedaan hebt."
En drie dagen later nog duidelijker:
„Schaepman wil hetzelfde in zijn partij als gij gedaan hebt. Zal desnoods scheuring maken."
Maar de politieke samenwerking met de Katholieken ziet hij, sterker nog



dan Kuyper blijkens diens „Standaard"-artikelen in April 1881, op dat oogenblik, als een groot belang:
„Konden wij met de R.K. over bepaalde punten overeenkomen, zoo schrijft hij" op 6 April 1881 aan Kuyper, „ik zou het wenschelijk achten, en betreur het dat onze verblinde Protestanten als 't er op aankomt telkens aan den liberalen protestant boven de R.K. de voorkeur geven. Want de liberalen bereiden den weg naar Rome veel beter dan de R. Kath. dit zelve doen.
Hoe geestdriftig hij, blijkens zijn brief van 16 Juni, Kuypers leiding in de verkiezingen ook bewondert, Schaepman zal hem er wel op gewezen hebben, dat men de Katholieken wel tot veel, maar niet tot alles bereid vinden kon. „Zoo ik mij niet geheel in den aard en gezindheid der R. C. bedrieg," schrijft Lobman op 27 Juni 1881, „drijft de houding nu door U aangenomen, de R. C. juist in de armen der conservatieve elementen Roëll c.s. En — als ik R. C. was — zou ik zelf daartoe adviseeren." En op 30 Juni:
„De natuurlijke anti-paapsche Zevenbergers hebben liever den Protestant gesteund. Op zich zelf kan mij dat niets verschelen. Maar Uw advies acht ik verderfelijk en grievend voor- de R. C., die ons steunden in de hoogste mate. Hoe voortreffelijk Gij Uwe geestverwanten leidt, het komt mij voor dat gij slechts kunt afstooten, wie niet onvoorwaardelijk U volgt."
Dat Lohman zich niet bedroog, bewees het briefje, dat Schaepman op 20 Mei 1881 aan Van Asch van Wijck schreef, die het doorzond aan Kuyper:
„Ik kan U onbewimpeld verzekeren, dat de door U genoemde candidatuur nooit door ons zal worden aanvaard. De Katholieken kunnen, wat verklaringen ook worden afgelegd, geen man steunen, die alle partijen tegen hen in het wapen heeft geroepen. Het spijt mij hier te moeten bijvoegen, dat de toon, dien de Standaard aanslaat, het ons bijna onmogelijk maakt de kiezers tot iets te krijgen. Wij kunnen niet in het openbaar humble-pie gaan eten.
Opnieuw komt Lohmans dreigement, dat hij er over denkt zich uit de politiek terug te trekken. Waarop Kuyper zich beklaagde over de houding van de katholieke pers, klacht, die Lohman op 2 September 1881 beantwoordde met de verbazingwekkende bekentenis: ,,Ik lees de Roomsche bladen niet.
Kuyper had in het begin van het jaar — op 23 Januari — aan Lohman geschreven over eigen „stelselmatig streven om alles los van mijn persoon aan historische beginselen te verbinden en die beginselen te belichamen in corporaties. Ik deed dat op staatkundig terrein door het program van het Centraal Comité en evenzoo op kerkelijk terrein door de Formulieren en de Universiteit."
Hem lag allereerst de organiseering der verspreide protestantsche krachten aan het hart.
93) Voor de verkiezingen waren er 52 liberalen en 34 rechtsche leden; links was na de verkiezingen gedaald tot 49 en rechts gestegen tot 37, maar te Zevenbergen kozen de antirevolutionairen, ofschoon juist door katholieke steun overal elders de winst der rechterzijde voor hen geweest was, op Kuypers advies niet Schaepmans candidaat maar den liberaal. Breda herkoos Schaepman met 1657 van de 1713 geldige stemmen. Persijn, Dr Schaepman, III, bl. 149.



Lohman colleges moest komen geven te Amsterdam, omdat men anders nooit principieel gevormde staatslieden zou krijgen. Het waren de staatslieden in de Kamer, waarin Kuyper geen zitting had, die de verwijdering teweeg brachten. Er is niet voldoende contact, hoorden wij Kuyper klagen. Gij kunt contact krijgen „niet qualitate qua maar persoonlijk", antwoordt Lohman 8 Dec. 1883, maar Kuyper wilde contact als leider, zooals dit met Groen het geval was geweest.
Beide mannen willen eenheid. „We moeten weten", aldus schreef Kuyper 4 April 1882 aan Lohman, „wij tweeën mogen niet tegenover elkaar komen
te staan In een land als het onze een partij, welke ook tant soit peu,
te organiseeren en in verband te houden, is een reuzenwerk ... Zie, dat ge Seret en Fabius tot u trekt. Het zijn bidders, en die, Lohman, staan op den duur het trouwst."
Een jaar later, op 16 December 1883 schrijft Lohman aan Kuyper, dat Schaepman het met hem eens is geworden over zijne theorie inzake de afstemming der begrooting. Behalve Keuchenius zijn ook de clubgenooten het met hem eens. Kuyper versterkt echter door zijn artikelen de oneenigheid.
Lohman schrijft hem:
„Voor nietsdoeners is die afstemming een heerlijk iets. Men keurt af — dat valt gemakkelijk. Hoe echter dan?... Maar als men nu bij elk begin zegt: ik weet het niet beter te doen, en toch den minister wegjaagt — want dat doet men, vermits de regeering niet zonder begrooting kan leven en geen begrooting kan indienen, die beter met het gevoel der Kamer overeenstemt dan de verworpene, waarvan alle posten zijn goedgekeurd — hoe is dan regeeren mogelijk? Wij moeten toch de mogelijkheid in het oog houden, dat onze partij aan het roer komt. Hoe zal het dan gaan? ... Zoolang de A.R. partij zichzelve niet dwingt om op allerlei gebied vaste positie te nemen en haar werkzaamheid eenvoudig in oppositie tegen het „geheele beleid" verloopt, blijft zij onbekwaam tot regeeren. Zij zal in de oogen van vele kleine Christelijke weekblaadjes veel principieeler handelen dan ik, die mij zal moeten getroosten door te gaan voor conservatief, een man der opportuniteit, enz. Maar als zij zelve regeert, zal haar val kolossaal zijn ... Zonder aanmatiging meen ik te mogen zeggen, dat niemand meer dan ik feitelijk heeft meegewerkt tot eenheid in onze club. Die eenheid is een gebouw, dat moet worden opgetrokken, zonder dat de bouwmeester een model bezit, vandaar vaak aarzeling, onhandigheid, misverstand, naijver, lichtgeraaktheid enz. Zonder ons dagelijksch gebed en ons gebed in onze vergaderingen kwamen wij er niet. Waarom nu dien zwaren arbeid te bemoeilijken door telkens den grondslag in gevaar te brengen? Dat de liberalen dat doen, is natuurlijk en versterkt ons. Maar als vrienden, die wij niet openlijk willen noch kunnen bestrijden, telkens aan dien grondslag raken, dan wordt de zaak bedenkelijk. Reeds meer dan eens werd in de club door enkele leden voorgesteld om ons te splitsen. D.w.z. om ons te vernietigen. Ons en onze partij. Ik hield dat tegen en zal dit blijven doen. Liever ga ik zelf heen om dan toe te zien, wat van de zaak wordt. Zoolang wij bijeen blijven, zal ik voor eenheid strijden en mijn gedragslijn zal ik niet in het openbaar tegenover U of andere vrienden verdedigen, vóórdat wij dood zijn (in politieken zin). Maar de positie is moeilijk. De meeste leden zouden met mij meegaan: doch ook dit zou niet baten. Wij zijn te zwak voor scheiding."
Men voelt, hoe beide mannen de noodlottige scheiding zien aankomen en hoe zij haar toch willen voorkomen.



Kuyper meent, dat Lohman hem bestookt: „Gij zijt het lieve broeder", zoo schrijft hij op 24 Febr. 1884, „die door uw P(rotestantsche) N (oordbrabanter) de kleine pers, die ik zelf in het leven riep, hielp en aanmoedigde, tot een machine de guerre tegen mij hebt gemaakt, niet opzettelijk natuurlijk, maar door uw voorbeeld en door de hulp der Kamerleden."
Daarop beklaagt Lohman zich op 2 Maart weer, dat Kuyper zijn practisch optreden voortdurend heeft afgekeurd:
„Ik ben U niet idealistisch genoeg; praktisch en conservatief loopen bij mij ineen. Is dit zoo niet? En is dit zoo — Gij hadt het mij dan openlijker moeten zeggen — misschien. Toch neem ik U Uw beschuldiging niet kwalijk. Ik weet, dat ze onjuist is. Ik meen zelfs allicht radicaler te zijn dan gij. Maar ik verdedig mij niet; rustig ga ik mijn gang, het oog voorwaarts gericht, maar tevens doende, wat mijne hand vindt om te doen, mits het niet strijde met het doel, dat ik in het oog heb. Of er een kortere weg is, vraag ik niet, wanneer de Heer mij dien niet wijst. Van plannen maken ben ik afkeerig en acht dit zelfs revolutionair, vooral om dit openlijk uit te spreken, omdat ik later dan vaak moet intrekken, wat ik verklaard heb, of en vrai doctrinaire tot afkeuren en opponeeren mij bepalen moet, wat geen staatsman in den regel althans doen mag. Een politicus, ik zeide het U reeds, ben ik niet. Ook tot heengaan ben ik altijd bereid. Gij kunt mij, door mij in een conservatieve lijst te plaatsen, spoedig afbreken. Wel zou ik, zoo dat geschiedde, mij verdedigen om mijner eigen vrienden wille. Doch hun laat ik gaarne de beslissing. God kan het best zonder mij doen; daarvan ben ik overtuigd. In elk geval behoor ik het Hem over te laten. Veel doet mij wel leed dat, nu ik veel van wat mij lief was vaarwel gezegd heb, om mij geheel aan den staatsdienst te kunnen wijden in de gelederen der a.r. partij — zeker een daad, die niet ligt in conservatieve lijn — ik mij wellicht gedwongen zal zien de politiek vaarwel te zeggen of de a.r. partij zelve door scheuring zal zien uiteen vallen, om daarna nog collegie te geven aan studenten, die er niet zijn. Doch de Heer regeert! Groet Uw lieve vrouw zeer van mij. Uw liefhebbende vriend A. L."
Kuyper vraagt Lohman op 17 Mei d. a. v. jaarlijks vijf en twintig artikelen voor „De Standaard" te willen bijdragen. Hij wil blijkbaar kost wat kost, den band houden met zijn vriend, die intusschen te Amsterdam komt wonen en aan wien hij meer durft vragen dan in 1877.
Maar er is in de antirevolutionaire fractie één geest die Kuyper beinvloedt, de moedige en bekwame, doch zonderlinge Keuchenius, die zich maar voorstelt, dat Lohman te veel aan katholieken en conservatieven in het gevlij komt 96). Deze man acht zich nu eenmaal, zooals hij zelf op 5 October 1885 aan Kuyper schreef, vóór alles tegenstander der katholieken. Want leeraarde hij reeds in een brief van 25 April 1883 aan Kuyper: „Rome is en blijft toch, in weerwil van den geeszins belangeloozen en enkel tijdelijken steun, aan ons verleend, door haar bij- en wangeloof de groote bron der Revolutie..Hij zal de fractie verlaten. Als Kuyper later het leven van Keuchenius schrijft, wordt deze biografie een velen ergerende polemiek tegen Lohman. Maar
96) Keuchenius onderhield al eenige jaren uit Indië briefwisseling met Kuyper. Op diens verzoek was hij Kamerlid geworden. „Elected I submit", had hij aan Kuyper geseind en schreef op 20 Juni 1879 uit Batavia: „Als Abraham, Mozes en Paulus gingen, waar de Heer hen riep, maar waarvan liefste vrienden zeker poogden hen soms af te houden, wie ben ik dan, dat ik zoude mogen aarzelen?" „Elected", teekent Kuyper met blauw potlood aan op dezen brief.



in deze tachtiger jaren is hij een dergenen, die met Kuyper tegen Lohman stelling vatten en bij Kuyper den doodelijken angst doen groeien, dat de antirevolutionaire partij toch, behalve door de katholieken gedomineerd, weer door conservatisme zal worden doodgedrukt. De moeilijkheid was echter toen al om te onderscheiden, wat nu eigenlijk conservatieven waren. Zoodat Schaepman op 12 October 1884 over Kuyper aan Lohman schreef: „Hij heeft één groote eenzijdigheid: zijn haat tegen de conservatieven. Ik haat ze waarlijk even fel als hij, maar ik noem IE. Mackay en Brantsen geen conservatieven."
Dwepen met Kuyper deed Schaepman toen zeker niet, maar hij was toch te groot voor kleinzielige bestrijding en het Kuyper dus op 4 Mei 1885 weten:
(ik) „wil niet gerekend worden onder hen, die voor en boven alles Uw persoon bestrijden. Ik behoef U niet te verzekeren, dat ik de aanvallen die iedere week het W(ageningsch) W(eekblad) en iedere maand de St(emmen) v(an) W(aarheid) en V(rede) tegen U brengen als aberratiën èn van goeden smaak en billijkheid èn van gezonde politiek èn zelfs van gewoon gezond verstand beschouw."
Over de quaesties, welke Lohman en Kuyper verdeelden, liet Schaepman zich bij tijd en wijle uit: hij zag zich zeer goed de menschelijke kanten aan beide zijden. Hij liet Lohman merken, waar deze naar zijn meening te ver ging en Kuyper kreeg zoo nu en dan evengoed de spiegel voor zich. Weinigen zullen, juist met het oog op wat hij het landsbelang rekende, de splitsing tusschen de antirevolutionairen zoo betreurd hebben als de katholieke staatsman 97). Zeker heeft hij haar in zijn hart niet noodig geacht en vond hij het voortdurend gekrakeel even groote tijdvermorsing als, gelijk hij later Ch. Benoist opmerkte, Kuypers hobby om uitvoerige programma's te maken.
Voor Lohman was het groote ernst. Hij kon zich niet laten leiden door iemand, die zelf niet in de Kamer zat, al was die iemand dan ook Kuyper zelf.
„Gij hebt Uwe verantwoordelijkheid," zoo schreef Lohman den leider op 22 Maart 1885, „ook ik heb de mijne... Vanwaar Uw felheid? Omdat ik niet genoeg bij U kwam ... Ik besef zeer goed, waarde Vriend! dat gij eene roeping hebt; 't zou niet van doorzicht getuigen dit niet in te zien. Maar ik betwijfel of gij overtuigd zijt, dat wij onze roeping hebben."
Om te toonen, dat het hem niet om het politiek leiderschap te doen is, biedt Lohman dan Kuyper aan, dat deze zijn Kamerzetel zal innemen, terwijl hijzelf „De Standaard" zal gaan redigeeren in Kuypers geest. „Gij krijgt uw „Standaard", ik het Kamertractement; alleen verwisseling van arbeid."
Aan de welgemeendheid van het aanbod, waaraan Lohman later meermalen herinnerd heeft, valt niet te twijfelen. Hoe hij echter gedacht heeft, dat dit ooit zou worden aanvaard? Er blijkt uit Kuypers brieven aan Lohman, dat hij diens uitlatingen in de „Protestantsche N. B." niet als toevallige uitbarstingen beschouwde. „Er schuilt een wortel des kwaads" (26 Maart). De scherpe uitvallen van Lohman hadden ook anderen getroffen. Hij had aan Kuypers adres in het Brabantsche orgaan geschreven:
97) Schaepman, Chronica, II, Utrecht, 1901, bl. 31—32.



,,Is ijver voor den Naam des Heeren en ijver voor eigen grootheid niet eene verwarring, die dikwijls voorkomt? En kan de belijdenis van den Naam onzes Heeren niet ook geschieden, door zich toe te leggen op zelfbeheersching, volharding, zelfverloochening, nederigheid, waardoor men een ander uitnemender acht dan zichzelven; vergevingsgezindheid, bestrijding van eer- en heerschzucht; zachtzinnigheid enz."
Onderstreept zond Kuyper het citaat aan zijn vriend. Hij voelde er zich door beleedigd. „Dit is beneden uw karakter; dat had ik juist niet van u verwacht" repliceerde Lohman op 26 Maart.
Een oogenblik scheen de storm te bedaren. In de eerste plaats was immers de kerkelijke quaestie zeer acuut geworden en in de doleantie streden Kuyper en Lohman samen. Vervolgens kwam er in de politiek een geheel nieuwe wending door het optreden van het eerste christelijk Kabinet op 20 April 1888. Smeedde de doleantie de beide antirevolutionaire leiders aaneen, het kabinet-Mackay werd het begin van het eind der samenwerking. De doleantie zwiepte niet alleen een groot deel der hervormden tegen Kuyper en dus ook tegen de antirevolutionaire partij op, zoodat beide schier nolens volens een kerkelijk cachet kregen, maar zij deed Kuyper nog veel meer het calvinistisch stempel drukken op zijn partij, iets dat Lohman, „laat geboren kind van het Réveil", niet verdragen kon, omdat hij meende, dat daarmee Groens lijn werd verlaten en omdat dit streven in elk geval met zijn eigen mentaliteit streed. Daarnaast kwam de verscherping van het politieke meeningverschil juist door het kabinet-Mackay, dat Lohman uit alle macht steunde, ja, waarin hij zelf plaats nam, toen Keuchenius viel, terwijl Kuyper naar Lohmans oordeel een beslist onrechtvaardig-critische houding tegenover dit christelijk ministerie aannam. Het latente geschil werd zoo veel scherper. Al vocht men het niet dadelijk zoo grof uit als de katholieken de quaestie van den persoonlijken dienstplicht, die op den voorgrond kwam door de voorstellen-Bergansius, iedereen voelde, dat vroeg of laat het openlijk conflict komen moest tusschen Lohman en Kuyper en hun correspondentie wijst uit, welke aanleidingen er voor het uitslaan van den brand waren. Het valt zeker niet te ontkennen, dat Keuchenius de uitbarsting mede veroorzaakte, daar diens vrees voor Rome hem parten speelde en hij Lohman aan den leiband van Schaepman meende te zien loopen. Men moet overigens met vergeten, dat er, gelijk reeds werd opgemerkt, in het Réveil een fel antikatholiek element zat, dat zich ook gelden deed bij een man als Mackay, die warm door Schaepman geprezen is 98).
Kuyper had in 1877 zijn ontslag als Kamerlid genomen, niet, „beseffend, dat hij bezig was in het parlement zijn krachten te verzwakken," zooals De Beaufort schrijft, maar „omdat ik (wegens gezondheidsredenen) niet in staat was de zittingen bij te wonen", verklaarde Kuyper uitdrukkelijk in een brief op 7 Febr. 1884 gericht aan Franssen v. d. Putte. Daar kwam inmiddels zijn in 1880 aanvaard professoraat aan de Vrije Universiteit als beletsel bij. Nadat zijn „Program" verschenen was, groeide de antirevolutio-
98) Chronica, II, bl. 31.



naire partij meer en meer. Zij bracht in 1879 o. a. Elout van Soeterwoude weer in de Kamer benevens Lohman, terwijl in dat jaar ook de antirevolutionaire Kamerclub werd gevormd, een ding nog zoo vreemd in die dagen, dat het lang duurde, eer de heeren, evenals vroeger de katholieken, een vergaderzaal kregen in het gebouw van de Tweede Kamer ").
§ 6. De politiek van het driemanschap.
Schoolkwestie en kiesrechtvraagstuk bleven de groote politieke strijdvragen in de staatkundige periode, die liep sinds de tachtiger jaren en eerst werd afgesloten door het oorlogs-kabinet-Cort van der Linden. Daartusschendoor speelden het meer en meer op den voorgrond tredende sociale vraagstuk en de roep om arbeidswetgeving een groote rol. De antirevolutionaire partij had over deze vraagstukken geen vaststaande leer. Niet alleen dat de onderlinge meeningen verschilden, maar, evenals bij Groen zelf, doorhepen de kwesties ook bij Kuyper en Lohman verschillende fasen, al kan men, met name van het arbeidsvraagstuk zeggen, dat Kuyper vóór de meeste anderen zeer scherp de noodzaak van sociale wetgeving zag, ja, dat hij veel verder ging en oplossingen suggereerde, waarvan de juistheid in menig opzicht door nieuwere opvattingen werd bevestigd. Met horten en stooten ging het op dit terrein in de richting van hen, die voor sterker staats-ingrijpen waren.
Was men het over het beginsel van de onderwij sbevrediging ter „rechterzijde" vrijwel eens, de strijd om het kiesrecht werd met groote verbittering gestreden en al de toen bestaande partijen, behalve de katholieke, splitsten daarop voor goed in tweeën. Als een intermezzo kan nog de strijd om den persoonlijken dienstplicht worden beschouwd, omdat hij voor een oogenblik de politieke samenwerking tusschen de katholieken en de antirevolutionairen verscheurde en Schaepman, die tenslotte voor oplossing van het vraagstuk van de dienstplicht was, tijdelijk isoleerde. Dit zou hem nog eens overkomen wegens zijn stemmen voor de leerplichtwet, maar toen was het toch niet meer mogelijk, dat hij evenals in 1887, zijn Kamerzetel verloor, omdat na de door verdeeldheid veroorzaakte nederlaag te Wijk bij Duurstede, in de verwoede campagne in 1891, de afgevaardigde van Almelo, Mr Cremers, voor den doctor plaats maakte en hem den zetel aanbood, dien hij tot zijn dood behield, toen Aalberse hem opvolgde.
Toen Kuyper in 1874 in de Kamer kwam, regeerde het Kabinet-Heemskerk. Nog slechts drie jaar daarvoor was Thorbecke, voor de derde keer, kabinetsformateur geweest. Er was toen geen sprake van eenigen beteekenenden invloed van wat later de , ,rechterzflïte^zou heeten. De liberalen waren oppermachtig. „De Kamer-voorzitter DiiUeyt kon het bijna niet over zijn hart verkrijgen, Kuyper te installeeren." Sommige leden noemden hem bij voorkeur „dominee" en onder de liberalen werden weddenschappen aangegaan,
90) J. de Beaufort, Vijftig jaren uit onze geschiedenis, I, 1928, bl. 87; H. Colijn, e. a. Schrift en Historie, 1929, bl. 239; A. Kuyper, Starrentritsen, bl. 23.



wie in volle Kamerzitting Kuyper de grofste beleedigingen naar het hoofd durfde slingeren 10°).
Zijn sociale desiderata werden met een hooghartig ministerieel speechje afgemaakt101). Minder makkelijk ging dit met de onderwijskwestie. Hier moest minister Heemskerk eieren voor zijn geld kiezen en hij kwam met een ontwerp, dat noch de rechterzijde noch de liberalen bevredigde. Het ministerie viel in 1877 en „de liberale zon in haar vollen glans" scheen het volk toe in het kabinet-Kappeyne, dat met de schoolwet kwam, die mede zijn kracht verteerde, de antirevolutionaire partij uit den jammer en de rechterzijde voor goed in het zadel hielp. Kappeyne zelf heeft nooit meer een zetel in de Tweede Kamer kunnen veroveren. Hij zou later in de Eerste Kamer nog fel verzet aanteekenen tegen de schoolwet-Mackay, die immers in 1889 aan zijn „scherpe resolutie" de ergste gevolgen geheel ontnam door de bepaling, dat het Rijk aan de schoolbesturen hetzelfde zou vergoeden, wat het aan de gemeenten aan de openbare scholen betaalde.
„Uit hofkabaal voortgesproten en in parlementair kabaal gestikt", zoo karakteriseerde Van Houten het ministerie-Van Lynden van Sandenburg, dat na Kappeyne op 19 Augustus 1879 optrad. Had Van de Brugghen met zijn schoolwet vroeger Groen hevig teleurgesteld, de antirevolutionairen konden geen geestverwant meer zien in den tot graaf verheven baron Van Lynden, die de wet-Kappeyne ging uitvoeren. En hoezeer hij ook liet hooren: „Eens voor altijd (wensch ik) te zeggen, dat ik ook in deze Vergadering, in 'sLands vergaderzaal, mij niet schaam te belijden het Evangelie van Christus, waarop wij te zamen het anker onzer hope hebben gevestigd," hij was het niet eens met de onderwijspolitiek van het nieuwe antirevolutionaire trio Elout van Soeterwoude, Keuchenius en Lohman en ook niet met den katholiek Haffmans, die zeide: „Een belijder van Christus moest liever dan zijn hand te leenen tot de invoering eener wet, die aan de natie een school zonder Christus opdringt, zijn hand als Mucius Scaevola in het vuur steken en laten verbranden." Lohman schetste in zijn eerste rede in de Kamer den minister als een van degenen, die een burgeroorlog aanwakkerde, maar niet wist, wat er onder het volk voorviel. Voor hem was deze minister het tegendeel van den historischen Mozes; Keuchenius stelde hem Elias ten voorbeeld en Elout herinnerde aan Gallio, die zich van niets iets aantrok.
Het was de bekende predikant-vrijmetselaar Lieftinck, die de antithese scherper stelde dan wie ook, toen hij, in antwoord op de motie-Keuchenius, die het kiesrecht vóór de oplossing van het schoolvraagstuk wilde stellen, antwoordde. „Maar wij zullen de antirevolutionaire partij in dit geval niet helpen. Aan retraite denken wij niet! Gij hebt de trom geroerd, gij hebt op de fluit gespeeld maar wij zullen voortrukken, in dit opzicht met gesloten gelederen, totdat beter onderwijs verzekerd is voor ons volk, en het veldgeschrei zal gehoord worden: gij, ongeloovigen hebt overwonnen."
Waarop Lohman, vlam vattend, na de stemming antwoordde: „Ofschoon
P- A. Diepenhorst, Onze strijd in de Staten-Generaal, A'dam, 1929, I, bl. 328. 101) J. C. Rullmann, A. Kuyper, bl. 77.



minderheid in deze Kamer, zullen wij ons tegen eiken politieken maatregel van dit Kabinet en van elk ander Kabinet aankanten, totdat ons regt is wedervaren." De Kamer kon op 16 Juli 1880 de invoering der wet-Kappeyne bekrachtigen, ondanks het verzet van katholieken en anti-revolutionairen. Op 3 December 1880 kondigde Lohman den nieuwen veldtocht aan tot wijziging van art. 194, het toenmalige onderwijsartikel van de Grondwet: „Ik wil terug tot die liberale partij, die in 1848 in de Grondwet geschreven heeft vrijheid van onderwijs zonder meer, en zonder daarnaast te zetten, dat de Staat het recht zal hebben die vrijheid van onderwijs te belemmeren door middel van geldkwestiën."
Lohman, krachtig gesteund door Schaepman, deed zijn „eersten slingerworp": hij diende een initiatief-wetsvoorstel in tot wijziging van enkele artikelen der lager-onderwijswet, waarbij sommige kwellende bepalingen voor het bijzonder onderwijs werden weggenomen. De wet werd aangenomen in beide Kamers. Weer gesteund door Schaepman, dienden Lohman en Keuchenius in 1882 een amendement in op het Adres van Antwoord op de Troonrede, waarin herziening van de lager-onderwijswet wordt gevraagd. Wel werd het amendement verworpen, maar tot groote woede van Lieftinck verdedigde minister Pijnacker Hordijk nu Thorbecke's ideaal: het openbaar onderwijs diende eigenlijk vervangen door bijzonder onderwijs, al kon dat nu nog niet. Want het was Thorbecke immers, die eens verklaarde: „Voor zooveel van mij afhangt, zal ik het bijzonder onderwijs veeleer aanmoedigen dan tegengaan" 102). Deze liberaal was dapperder dan Van Lynden, de gewezen antirevolutionair, die einde Februari 1883 zijn kabinet zag vallen en door Kuyper in een moordenden asterisk werd uitgeluid als „de trouwelooze" op wien „de politieke moraliteit" zich gewroken had 103).
Het derde kabinet-Heemskerk trad op 23 April 1883 op, maar de schoolstrijd bleef. „Zoolang dat onrecht bestaat, zal men in Nederland noch rechtmatige, noch rechtvaardige toestanden kunnen scheppen," constateerde Schaepman en de antirevolutionairen verklaarden zich bij monde van Keuchenius met hem eens. „De neutraliteit", verklaarde Schaepman op 3 April 1884, „is onmogelijk. De eenheid der geesten is een ideaal, maar waar deze eenheid niet bestaat, is de strijd der geesten duizendmaal te verkiezen boven de lamme, loome rust, waartoe de neutraliteit ons brengen zou."
* *
#
Men dient zich de parlementaire situatie van die jaren even voor oogen te stellen. Zooals gezegd, trad Heemskerk als kabinetsformateur voor de derde maal op in 1883, daar1 de liberalen door onderlinge verdeeldheid te zwak waren om te regeeren. Toen Alexander in 1884 overleed — prins Willem van Oranje was in 1879 overleden en prinses Wilhelmina nog slechts vier jaar oud — werd Koningin Emma regentes benoemd bij wet van 2 Augustus 1884.
102) Diepenhorst, t. a. pl., bl. 347—350, 363, 378, 383, 387 w. J. Kuiper, Geschiedenis van het Christelijk Lager Onderwijs in Nederland, Groningen, 1904, bl. 256—8.
103) A. Kuyper, Starrenflonkering, bl. 212.



Tegen dit regentschap stemde Keuchenius, vooreerst omdat volgens hem geen vrouw regentes kon zijn en vervolgens omdat hij het dwaas vond, dat Emma trouw moest zweren aan haar dochter. „Een moeder moet tucht uitoefenen, geen eed van trouw zweren", zei hij in de Vereenigde Zitting van 1 Aug. 1884 dezelfde waarin Van Houten de Kroon „veeleer ornament dan fundament" noemde, een uitdrukking, waartegen Schaepman in een schitterende improvisatie opkwam.
Omdat men de Grondwetsherziening, behalve de troonsopvolging, wilde doorzetten en de bestaande Constitutie dit niet toeliet tijdens het Regentschap, dat lang duren kon, werd de Grondwet op dit stuk (art. 198) gewijzigd en moesten de Kamers worden ontbonden. Bij de daarop volgende verkiezingen voor de Tweede Kamer in 1884 werkten antirevolutionairen, katholieken en conservatieven samen. Zoo kwamen er 44 anti-liberalen tegen 42 liberalen. Maar een der rechtsche leden werd ziek en één conservatief Mr Wintgens, kwam aldus op de wip te zitten. Afgetreden en vervangen door een liberaal, stond de Kamer precies op het doode punt. Het was deze Kamer die de op 19 Maart 1885 door Heemskerk ingediende ontwerpen tot Grondwetsherziening verwierp op 9 April 1886, daar de rechterzijde bij monde van Schaepman haar non possumus-politiek had uitgesproken, hetgeen haar de qualificatie van „struikrooverspolitiek" op den hals haalde 104).
Heemskerk trad af. Voor het eerst werd aan een antirevolutionair de kabinetsformatie toevertrouwd op 13 April. Maar deze, Aeneas Mackay, zag van de formatie af zonder, tot Kuypers ontstemming, de rechterzijde te raadp egen. „Heemskerk is weer boven Jan ... De Koning trekt zich de zaken niet
kWaal Van 0nzen Üjd' is ook die waaronder het constitutioneel stelsel ligt, schreef Kappeyne op 9 Mei 1886 aan Kuyper 105).
et liberale verwijt aan den Koning was nu nog onrechtvaardiger dan vroeger de klacht van anderen, dat Kappeyne's wet de sanctie kreeg. Als constitutioneel vorst kon de Koning moeilijk anders handelen en hij moest ook wel ewilligen in Kamerontbinding om voor het heropgetreden ministerie een
+mrKnt^ t8 Vin?e"- De Juni-verkiezingen brachten weer 47 liberalen anti-liberalen in de Kamer. Heemskerk bleef aan en in Februari 1887 werden de beraadslagingen over de Grondwetsherziening hervat De verwarrmg m deze periode was niet gering. Inzake de schoolquaestie waren antirevolutionairen en katholieken het vrijwel eens, al nam Keuchenius een speciale positie in. Daarnaast stonden de katholieken verdeeld. De Brabantschïmburgsche leden van de katholieke fractie voelden heel weinig voor een coalitie met de antirevolutionairen. Zij waren tegen uitbreiding van het ïesrecht zelfs al werd de onderwijsquaestie eerst opgelost, verklaarde Ruijs van Berenbroek nog in 1887, hetgeen hij al weer doen kon, omdat de schoolquaestie in het geheel katholieke Zuiden minder acuut was - tegen
^ Diepenhorst t a.pl. 416; J. Th. Buys, Studiën, II, bl. 165 vljrd.
tfLb£leenVert°°n^f" hem tê' veel Ss^mbTeïta^geSeW
wilden hij en Schamn^ geheim». Daarom Kasteel



hoogleeraar, journalist en kerkreformator was ook nog leider der politieke partij en zoo niet in naam dan toch metterdaad wenschte hij ook de Kamerfractie te regeeren. Inde lacrymae bij Lohman, die in deze periode voortdurend overhoop lag met Keuchenius.
Op 1 Mei 1886 schrijft Lohman:
„Wat aangaat den afval van den Heer Keuchenius van de club, dit is geheel buiten onze schuld geschied; zelfs heeft de Heer K. niet gepoogd samenwerking te verkrijgen. Als iemand zich isoleeren wil, coüte qui coüte, om welke leden dan ook is daaraan weinig te doen. Het doet mij intusschen diep leed.
nltrvpr« -en de Club l00pt over Persoon'Üke redenen;-
geèfs!" betreft niet mij persoonlijk; ik deed, wat ik kon; doch ver-
Keuchenius was te Middelburg verslagen. „Te Middelburg hebben de excentriciteiten van Keuchenius het verbruid. Het ware wenschelijk voor zijn eigene partij, dat hij nu zijn emeritaat als Kamerlid nam en zich vergenoegde met de hoofdredactie van „De Boodschapper" schreef Kappeyne aan Kuyper op 7 Juni. De Geer bood Kuyper op 18 Juni 1886, zijn zetel te Gorinchem voor Keuchenius aan. Lohman wilde ook de Kamer wel uit en liet Kuyper op 20 Juni weten:
„Ik zou er — behalve om de zedelijke impressie — volstrekt niet rouwig om zijn, zoo ik nu niet naar de Kamer ging, omdat thans buiten de Kamer beter dan daarin te arbeiden is. Ook vind ik de komende zitting hoogst onaangenaam. Ware het niet, dat ik er onze vrienden een zoo grooten ondienst mee doe zou ik zeer geneigd zijn mijn zetel voor Keuchenius beschikbaar te stellen. Zijn persoonlijke oppositie komt nu goed te pas en Keuchenius is daarvoor geschikter dan ik, omdat hij vlijmender is en gekuischter van taal. A propos van Keuchenius, Uw zoon heeft in een gezelschap verteld, dat Keuchenius hier zou komen om hem een retraite uit de Kamer te bezorgen en dan bg ons college te geven. Laat men toch wat voorzichtig zijn met te vertellen wat ten Uwent zoo vernomen wordt. Het kan dikwijls veel kwaad doen."
Van zijn kant was Keuchenius minder te spreken over Lohman, die naar zijn oordeel te veel Schaepman volgde. De meening van den ultra-orthodoxen gereformeerden Indischen deskundige blijkt duidelijk uit zijn brief van 21 Juni 1885 aan Kuyper:
ka'^,nederlfa5 Van °nze part^ kan niet worden geloochend ... De Heer wainm °m! 0n? Rome's hulp dankten wij grootendeels onze
werkinff' S 0nS ^aalTfn afhankelijk voelende, zijn wij al te zeer tot zamenrin Zw Rome bereid geweest. Wij ... namen langzamerhand al de allures sun®? die bevoegd was tot bereiking van het door haar beoogde
te maken Ten ? Wenden' waarvan andere partijen plegen gebruik
nartif 7?^ „„1 5' ?>an R<?n?e te mishagen, liet de anti-revolutionaire Rnmp W „„ ,Terf door Rome leiden en begon zij ook meer en meer evenals > P aktische staatswijsheid te noemen naar de omstandigheden de
loon HerTalln11 be«1]?.sel terzijde te zetten. Hoe geheel anders zoude de
samen te gaan dpTr ^ in plaats Van met de Roomsch-Catholijken
samen te gaan, de herziening eerst van a 198 G.W." (de incidenteele wijziging
om herzienmg tfldens. het regentschap mogelijk te maken) „later van de ge
partii uTtn23e eienWW m behandelmg nemen, de geheele antirevolutionaire P j uit 23 leden bestaande, als een man geëischt hadde, dat de Neder-



landsche Natie eene haar bij de Grondwet verzekerde volksvertegenwoordiging gegeven ware. Zij zouden dan getoond hebben voor de handhaving der volksregten pal te staan, terwijl wij nu door de indiening van een voor Rome s staatkunde passend amendement op a. 194 G.W." (hij doelt hier op de eindstemming over Heemskerks eerste voorstel van Grondwetsherziening van 9 April 188b) ons in het oog van velen öf bespottelijk öf verdacht gemaakt hebben .. . Door 2 liberale stemmen te voegen bij de 42, die reeds aan het amendement verzekerd waren, ware het amendement aangenomen geweest, maar ook daarmede voor altijd de neutrale godsdienstlooze staatsschool, waartegen Groen z^jn leven lang strijd gevoerd heeft, op het verlangen van de Christelijke Partijen in de Kamer voor altijd bij de Grondwet geradiceerd en gewaarborgd. Maar wij zouden onze reden van bestaan grootendeels hebben verloren en de onderwij sauestie in geheel liberalen zin voor goed hebben opgelost.
Hoe is de verdediging van het amendement dan ook gebleven beneden de hoogte en het gewigt van het onderwerp! Het is Uwe te groote toegevendheid en welwillendheid jegens de antirevolutionaire partij geweest, die U terug heeft gehouden van het in het licht te stellen, maar gij moet er U aan geergerd hebben, evenals Groen dit zou hebben gedaan ... Gij, die Lohman kent, misschien ook meer als een spitsvondig regtsgeleerde dan als een anti-revolutionair staatsman, weet zelf te goed, dat het niet gemakkelijk is hem van ongelijk te overtuigen. Zijn ongeluk was het bovendien een afgevaardigde voor Goes te zijn, waardoor zijne afhankelijkheid en gedweeheid tegenover Schaep man bevorderd werd. Minder omdat ik grovelijk door Yan Wassenaer beleedigd was, dan omdat ik ten einde in de partij zelve geene verdeeldheid of scheuring wilde stichten, aan Lohman volle vrijheid wenschte te laten voor de verwezenlijking zijner met Schaepman besprokene denkbeelden, inzichten en plannen heb ik gedurende het laatste jaar mij buiten de Club gehouden. Lohman zal nu echter ook wel zijne dwalingen hebben ingezien en zich, in de toekomst daarvoor wachten. Moge het hem slechts gegeven zijn in de Kamer weder te keeren. Als de te Goes ontstemde roomschen onder de bewerking der liberalen, hem hunne steun onthielden, zouden er van de antirevolutionaire partij, onder de leiding van Van Wassenaer weinig over blijven
. .. „Sedert Lohman op de jongste Unie-vergadermg verklaarde, dat alle neutraliteit op het gebied van onderwijs „uit den vader der leugenen is en ook de Tijd" in de laatste weken herhaaldelijk zulke neutraliteit ten scherpste veroordeelde, is daarmee ook het vonnis gestreken over de houding en het bedrijf der regterzijde met betrekking tot de herziening van art. 194 der Grondwet. Lohman zelf kan nu niet langer, tenzij hy zich en de antirevolutionaire partij wenscht dienstbaar te stellen aan den vader der leugenen, zijn lievelingsdenkbeeld vasthouden, dat de neutrale school als de school der liberalen door de grondwet moet worden beschouwd en bekrachtigd, en mdien wel de eisch der regtsgelijkheid tegenover de Christenen voorstanders van het biizonder onderwijs, betracht wordt, wanneer aan hunne scholen eenig subsidie voor de daar ter school gaande kinderen van min of onvermogenden verzekerd
wordt."
Bronsveld had het in de October-aflevering van zijn „Stemmen" immers ook gezegd: bij de behandeling van art. 194 had de a.r. partij Groen „eenigermate verloochend". Voor Keuchenius — het blijkt nog eens uit zijn brief van 28 October — was de regtsgelijkheid op onderwijsterrein „de verkorting van Gods recht". Drie duizend openbare scholen met drie honderdduizend kinderen werden zoo immers „buiten God en Christus, en in toenemende verachting van Gods Woord onderwezen." En eenige maanden later, op 3 Febr. 1887, schrijft hij:



„Ik was te Limburg en vernam dat Z. M. niet bijzonder wel is; men had den indruk, dat het ruggemerg aangetast is en Z. M. wat men noemt een man van den dag is. Dit mag evenwel in de couranten niet vermeld worden. De koning wil bij Luxemburg een groot paleis laten bouwen, doch zal het wel niet believen te betalen en het land mag het niet doen, vermits er hoegenaamd geen behoefte voor is. De koning ziet op het kasteel Berg niemand en de pakketten uit Den Haag worden 1 of 2 maal per week in enkele minuten afgehandeld. Het bevalt Z.M. uitstekend. O, Nederland vergeet niet de voorbede voor Uwen vorst."
De gezondheid van den grijzen koning, die ook gebukt ging onder ontzettend huiselijk lijden, daar al zijn zonen voor hem stierven, liet zich onder Mackay's bewind hoe langer hoe ernstiger aanzien. Toch schijnt de souverein, die op 19 September 1887 voor het laatst persoonlijk de Kamer had geopend en na de formatie van Mackay's Kabinet in Mei 1888 den Haag voor goed verliet 113) op buitenstaanders geen afgetakelden indruk te hebben gemaakt. Schimmelpenninck liet Kuyper immers op 19 Maart 1888 weten:
„Men zou zich verwonderen over wat de Koning al niet spreekt en met hoeveel menschenkennis hij personen beoordeelt. Onlangs had ik er nog een voorbeeld van, toen hij mij sprak over het Ministerie-Van Reenen en ook over de adviezen, die de Raad van State hem nog geeft."
Dat de toestand volstrekt niet zonder zorg was, blijkt wel uit de merkwaardige wijze, waarop de Koning het Kabinet-Mackay ontving. Keuchenius beschreef deze ontmoeting op 23 April 1888 aldus aan Kuyper:
„Het boezemt U misschien belang in te weten dat Zaterdag te 10% ure de beëediging der Ministers in het Paleis heeft plaats gehad. De Koning gelastte den Directeur van het Kabinet de eeden voor te lezen en verwijderde zich terstond, nadat de eeden waren afgelegd, zonder één woord te zeggen, zelfs niet tot den heer Mackay, die nog niet de gelegenheid gehad had Z.M. te ontmoeten. De Koning was in zwarte dichtgeknoopte jas; wij, behalve de Ministers van Oorlog en Marine, in rok met witte das."
Het feit, dat hij in 1878 niet op het Loo ontvangen werd, schijnt Kuyper diep te hebben gegriefd 114). Hij had eraan herinnerd, hoe Leidsche professoren in 1795 God dankten, dat aan de tyrannie van Oranje een einde was gemaakt en hoe men in 1848 Willem II van liberale zijde met het schavot had bedreigd ll0). „Eerst onder Willem III kreeg men althans op audientie soms weer vriendelijke woorden te hooren. En toen Baron Mackay in 1889 met Kabinetsformatie belast werd, scheen althans het snerpende van de breuke geheeld" 116). 's Konings afkeer van Kuyper kan mede veroorzaakt zijn doordat deze meehielp aan Domela Nieuwenhuis' verkiezing tot Kamerlid, iets dat hem zeer euvel werd geduid. De Koningin-regentes noemde Kuyper „d'un piétisme étroit" 117).
113) N. Japikse, Staatk. Geschiedenis, VI, bl. 15.
114) Zijne Majesteit had te kennen gegeven, dat hij Kuyper niet onder de deputaten wenschte te ontvangen, Rullmann, A. Kuyper, bl. 105.
115) A. Kuyper, Antirev. Staatkunde, I, bl. 542—543. lle) T. a. pl. II, bl. 40, 72.
117) »je n'aime pas beaucoup la Régen te, elle est d'un piétisme étroit". Ch. Benoist. Souvenirs, II, 1933, p. 59.



Dat Kuyper, hoewel hij gerust schrijven durfde, dat de Koning geen recht had eigen hofpredikers te benoemen en evenmin aarzelde er aanmerking op te maken als het Koninklijk gezin te druk op Zondag reisde 118), toch wel intense belangstelling had voor het welzijn van den vorst, bewijst het feit, dat men hem voortdurend op de hoogte hield. „Geheim" merkte Mackay den brief van 17 September 1888, waarin hij schreef:
„De toestand van Z.M. schijnt weer bevredigend. Dr Drucker zegt me, als er niets bij komt, er geen reden is om niet aan te nemen, dat hij nog jaren kan leven. Doch als er wel iets bijkomt? .. • Maak geen melding, dat ik mij uitlaat over de gezondheid van Z.M. Indien hij dat merkte, zou ik geheel in ongenade zijn."
Op 14 Maart 1889 heet het: „Het Loo geeft toenemende zorg".
De ziekte had een sleepend karakter en op 5 October 1890 meldde Lohman, inmiddels zelf minister geworden, aan Kuyper:
„Gij vraagt mij om den toestand van den Koning. Tot voor 14 dagen heeft de Koning zijn gewonen arbeid verricht. Gelijk bekend is, verlaat hij nooit het Loo en moeten de Ministers alles schriftelijk met hem afdoen, maar dit belet de persoonlijke bemoeiing met 's lands zaken geenszins. Geheel den zomer gaf Z.M. blijk, dat hij zich op de hoogte stelde van 't geen er omging en er is niet de minste grond om te menen, dat hij in meer of min onbewusten toestand Zijn toestemming, waar die noodig is, ooit zou hebben gegeven. Natuurlijk eischt dit lichamelijke inspanning; vandaar dat, toen de oude ziekte weer in hevigheid toenam, Z.M. den arbeid moest staken, juist uit de omstandigheid dat, zoodra die ziekte erger werd, ook geen enkel Koninklijk Besluit meer in de Staats-Courant verscheen, toont dat alles in volkomen normalen toestand is. Nog dient er op te worden gelet, dat de doctoren, huisdocters zijn, en dat de regeering dus geene macht over hen heeft."
Den 23sten November overleed de Koning, die op 21 Maart 1849 als twee en dertigjarige den troon bestegen had, na een langdurig lijden op het Loo, uitgeluid door Schaepman. Meer dan veertig jaren had hij zijn volk geregeerd; de fijngevoelige Emma werd Regentes. Lohman, pijnlijk precies, waar het 't Koninklijk Huis betrof, instrueerde Kuyper aldus op 21 November in met een blauw potlood geschreven briefje:
„Het adres van de Koningin is niet Koningin-Regentes doch Koningin Regentes, daar zij niet qua Koningin Regentes is. Zóó zal het ook staan aan het hoofd der stukken. De Koningin heeft het eerst als Regentes ontvangen de Ministers; niet den Raad van State en de gezanten. Ik meen te hebben opgemerkt, dat H.M. op de staatsrechtelijke verhoudingen zeer nauwkeurig acht slaat. Het voornemen bestaat bij de Koningin om zich zooveel doenlijk ook in persoonlijke aanraking met hare Ministers te stellen en niet enkel schriftelijk de zaken af te doen."
Op 27 November wijst hij er Kuyper op, dat de Regentes, al heeft zij den eed niet afgelegd, wel degelijk regeeringsbevoegdheid heeft, daar anders de Raad van State zou moeten optreden. Emma had geconstateerd, wie Koningin was en zou de vereenigde zitting der Kamers moeten bijeenroepen.
118) Starrenflonkering, bl. 191.



baar is voor allen" 12°). Hij begreep, dat Mackay's wet de uiteindelijke vernietiging van zijn wet en dus van de alleenheerschappij der openbare lagere school beteekende. Antirevolutionairen zelf toonden minder begrip. Als „hoogst onvoldoende" en „een weinig beteekenende winst", kenschetste De
?rj^Tbri0f V£m 12 Juni aan Kuyper de wet-Mackay. Hij had trouwens dit Ministerie nooit beschouwd als een antirevolutionair bewind, maar als een gemengd gezelschap... „Wat is van het program van actie geworden? Gaf ik aan mijn lust toe, mijne bestrijding van het ministerie zou heel wat sc erper en algemeener zijn". En hij herinnerde eraan, hoe het Kabinet mplaats de Eerste Kamer te ontbinden, hetgeen Kuyper zelf later zou doen,' euchenius losliet. De Geer zag echter over het hoofd, dat ontbinding van de Eerste Kamer aan Mackay niet baatte, daar toen de Provinciale Staten
die den Senaat kozen, in meerderheid linksch waren en niet ontbonden konden worden.
„Gij weet, dat ik niet met Dr A. K. dweep en zelfs de lofzangen van Keuchenius zullen mij daartoe niet brengen", schreef Schaepman op 6 Februari 1886 aan Lohman. Intusschen zat Lohman met Keuchenius, die nu minister was en buitengewoon bevriend met Kuyper. Keuchenius was omnium consensu een knap en onvermoeid man, „een zeer overtuigd christen en een man van karakter tevens". Maar hij was een luidruchtig belijdend man, een prike end antipapist en volgens Diepenhorst „veelszins een Einspanner", ofschoon het toch ook Keuchenius was, die inzicht genoeg had om den later zoo vermaard geworden Snouck Hurgronje naar Indië te zenden121).
AisKeuche^in 1892 geen plaats voor Lohman in de Kamer wil maken, schrijft hij op 23 Mei aan Kuyper, dat hij Lohman beletten wil, „om de verzoening en vereeniging van antirevolutionairen en roomsch-catholieken beter te kunnen voorbereiden".
„Een hinderpaal te zijn voor zulk een hereeniging en vernieuwde samenwerking, al zoude men het ook anders wenschen, acht ik mij zeiven tot eer
te C^TT Z1Ch met R°me Zich andermaaI in Politieke kunstgrepen ... te begeven beproeve men... een oordeel Gods over hare ontrouw te er-
SdT'ikdez^uX^tT ^ 25 ^ achterui^gaan, is onze'schuld, bleven zijn " ultkomst kunnen voorzien, ik zoude in 1879 stil in Indië ge-
Niet de schoolwet, Keuchenius was het, die de liberalen het meest prikkelde en dit was een derde moeilijkheid voor het kabinet-Mackay. Keuchenius ad een circulaire aan de Zendingsvereenigingen gezonden, waarin hij haar wees op de noodzakelijkheid om de kerstening van Indië met meer kracht door te zetten. Zoo deed hij iets, wat tot dusver geen minister van Koloniën aandorst, constateerde Kuyper trots ^). Maar de liberale meerderheid in de perste Kamer, dacht daarover anders en verwierp op 31 Januari Keuchenius' egrooting toen deze, aangevallen, had gezegd: „Ik ben te oud geworden en
lao) Diepenhorst, t. a. pl. bl. 455.
T\* ' ?* ® Beenfort Vijftig Jaren, I, bl. 141; Japikse, Staatk. Gesch VI bl 39-
122) Starrenflonkering, bl. 61.
Kasteel



heb te lang over die zaken die waarde hebben voor de eeuwigheid nagedacht, dan dat ik in een politieke vergadering zou kunnen afleggen of afzweren wat voor mij den troost uitmaakt in leven en in sterven. Niets ter wereld zal in staat zijn om bij mij datgene te wijzigen wat mij vrucht is van jarenlang nadenken en worstelen". Kuyper had op 25 Dec. 1889 in „De Standaard gedreigd, dat Keuchenius niet zou kunnen vallen „zonder heel het Kabinet mee te doen tuimelen".
Op 3 Februari 1890 meldde Keuchenius aan Kuyper, dat hij dien dag aan den Koning ontslag als minister had gevraagd. Dit leek hem het beste, omdat collectief ontslag de liberale partij op het kussen zou brengen, ontbinding der Eerste Kamer tot niets zou leiden en ontbinding der Tweede Kamer
voldoenden grond miste.
Lohman schreef denzelfden dag aan den generalissimus, dat het advies van den ministerraad aan den Koning waarschijnlijk zou luiden, dat aan Keuchenius geen ontslag moest worden verleend. „Keuchenius is zeev redelijk, hij is zoowel tot heengaan als tot blijven bereid, wil zelfs liefst blijven geloof ik... het is in alle gevalle een lastige zaak. Mackay houdt zich zeer ferm
tegenover de collegaas".
Of Keuchenius nu wel zoo redelijk was als Lohman meende ?
„Staatsmannen zelfs als Donner en Van Alphen," zoo schreef hij op 5 Febr. aan Kuyper, „hebben zich door roomsch-catholieken en liberalen, beiden mijnen val bedektelijk of openlijk zoekende, laten verleiden om door het voordragen van amendementen bij de Indische en Surinaamsche begrootingen mij verschillende nederlagen te bezorgen. Ik vermeld dit niet om te klagen ot te beschuldigen; slechts om te overtuigen, dat ons land in Indië te veel en te lang van de bedorvene toestanden in de protestantsche en de verkeerde beginselen in de roomsch-catholieke kerken geleden hebben en te zeer van het liberalisme doortrokken zijn, dan dat beiden reeds nu een zuiver antirevolutionair bewind dragen en verdragen kunnen. Het ontbreekt ons daartoe aan mannen.
Nog minder dan sommige anti's vertrouwde Keuchenius de katholieken. Op 12 Februari leidde hij uit Kuypers beschouwingen in „De Standaard" af, dat de coalitie uiteen zou spatten.
„Dat het niet oprecht was, bewees mij de eerste redevoering van den Heer van Nunen bij de Indische begrootingsdiscussiën. De eerste en ook Dr. Schaepman komen thans duidelijker te voorschijn. Deze zal wel nooit het te Utrecht in Dec. '88 gesprokene: „met de wereldlijke macht van den Paus staat of valt de Souvereiniteit Gods" vergeten kunnen; maar dit godslasterlijke woord kan hem ook nooit door den ernstigen Christen vergeven worden en het schept eene kloof, niet te dempen, tusschen de anti-revolutionair en den roomschcatholiek. Ook deze verborgenheid wordt in deze dagen aan het licht gebracht.
Keuchenius zou vallen als minister en die val zou een nasleep hebben.
§ 8. Lohman wordt minister.
Mackay had blijkbaar eerst nog hoop, Keuchenius te kunnen handhaven, want hij meldde Kuyper op 4 Februari, dat het in „De Standaard" waarschijnlijk naar aanleiding van Keuchenius' daags daarvoor aan Kuyper ge-



schreven briefje — verschenen bericht over diens ontslag onjuist was. Maar de ontslagaanvrage kwam, want de meerderheid van het Kabinet — er was „tweeërlei meening" in den raad van ministers, deed Mackay op 13 Februari aan Kuyper weten — liet Keuchenius los en op 17 Februari berichtte de Staatscourant, dat Mackay zelf Keuchenius' portefeuille van Koloniën overnam en dat Lohman nu Mackay's plaats aan Binnenlandsche Zaken zou innemen, naar het schijnt ook om te voorkomen, dat de portefeuille van Koloniën aan een katholiek zou toevallen, merkt Japikse droogjes op 123).
Dit was het einde van Kuypers toch niet al te gefundeerde liefde voor het Kabinet-Mackay. In andere omstandigheden dan hij had gedacht, toen hij in 1878 op het Loo aan Lohman voorspelde, dat deze binnen tien jaar op Kappeyne s plaats zou zitten, werd Lohman inderdaad minister op 24 Februari 1890.
Hij schreef op 13 Februari 1890 aan Lohman:
„Carrissime Frater,
Mijn morgenindruk, na geslapen te hebben, is en blijft, dat ik het hachelijk voor U vind, al bewonder ik Uw moed en bereidvaardigheid. Ware eerst een daad gedaan, waardoor het bedanken aan Keuchenius had gestaan, dan zou, gelijk ik van meet af zei, deze solutie mijn volle sympathie hebben en de solutie van het oogenblik geweest zijn. Thans nu die achtergrond ontbreekt, draagt de solutie een ander karakter en is niet meer dezelfde al schijnt ze dezelfde. Uit dien hoofde blijf ik achten, dat het volstrekt noodzakelijk is, terstond te doen uitkomen, dat Mackay, Havelaer en Beaufort niet aan het... advies van den ministerraad debet zijn ... Gaan zitten, om een jaar mee te sukkelen, zou wegwerpen van Uw kostelijke kracht zijn. En ons in Juni 1891 niet sterken, maar verzwakken. De uitvoering der Schoolwet is wel uitstekend, maar dit is nawerk en maakt geen indruk. Noodig is, dat terstond blijke, of het Kabinet door Uw optreden die zedelijke kracht tegenover de Kamer hernomen heeft, dat het door kan gaan. Herwint het die niet, sukkel dan niet naar '91; dat ware U zelve en onze partij doodmartelen. De Stedenwet is daarvoor de aangewezen zet. Haalt ge die er door, dan hebt ge moreel en numeriek ontzettend gewonnen en durf ik weer op '91 aansturen.
Nu de Schoolwet binnen is, hebben wij van de samenwerking met de Protestantsche en Roomsche conservatieven m. i. weinig te wachten. Op elk punt bijna zullen wij met onze expectatie naar huis kunnen gaan en zij zullen hun belangen doorzetten. Nu is dit hun recht; maar ons kan dit de plicht opleggen, om met langer de verantwoordelijkheid voor de vennootschap te dragen. Had dus de levensverlenging tot Juni '91 geen ander effect, dan om hen nog een tijd lang op de been te houden, dan zou ik U ontraden om er Uw kostelijke persoon voor op te offeren. Dat zou de inzet niet waard zijn. En toch, zoo ge niet zeer stellige afspraken maakt en kloek doorgaat, komt er naar mijn innige overtuiging later niets van.
Een derde punt, waarop ik Uw aandacht vestig, is Keuchenius. Bij al zijn iouten blijft hij onze broeder en is hij leelijk behandeld. Mij komt daarom voor, dat het gewenscht zou zijn, hem bij zijn aftreden terstond te eeren, b.v. door nem tot Staatsraad in Buitengewonen Dienst te benoemen. Dit zal veel verzachten, ook in de oogen van het volk. Voorts blijft de 2e Kamer mij zorg baren. Voor U komt te Goes Keuchenius, tenzij hij vooraf in de le Kamer gaat. Keuchenius in de 2de Kamer zou schadelijk en smartelijk kunnen worden
123) Staatk. Geschied. VI, bl. 40. Van de katholieken kwam de bekeerling mr. des Amorie van der Hoeven m aanmerking, maar tegen diens benoeming had Lohman vroeger reeds geopponeerd. Zie hiervóór, bl. 145.



en vergeet niet, dat hoe excentriek hij 't ook aanlei, de publieke opinie onder ons volkje op zijn hand zou wezen. Dan. De leiding in de 2e Kamer! Dat kan Keuchenius onmogelijk doen en ik vrees, dat Schaepman's eminentie ons als partij declineeren en onze mannen onder zijn invloed zal brengen. Zonder U is de Club een schip zonder kapitein ..
Kuyper zegt dan, dat het hem moeilijk lijkt zich uit de impasse te redden. Hij had zich eerst vastgelegd op Keuchenius' aanblijven; daarin gesteund door Lohman zelf.
„Gij zijt onze laatste kracht. Wat ik U bidde, bewaar U zeiven en dat God de Heere U beware. Ik weet, dat ge als vir integer het alleen om het belang der zaak doet, wat ge doet. Maar ge hebt in Uw karakter enkele trekken, die soms gevaar opleveren, vooral in zoo critieke positie. Toch geef ik het Gode over. Hij leide en hoede U. Mijn bede verzelt U en wat ik als Uw broeder, Uw vriend en strijdmakker voor U doen kan om U bij te staan en te steunen, zal ik met al de warmte van mijn hart doen, zoolang en zoo dikwijls overtuiging en trouw mij dit ook maar eenigszins veroorlooft. Ik staar U na, zooals op strand een man zijn broeder in de reddingsboot door de branding op het gestrande schip ziet afgaan. Kunt ge redden, red en de Heere zal Uw loon zijn. Maar dan ook dwars en moedig de baren door en met het oog op den Heere onzen God. Ik leef nu in afwachting om te weten hoe het loopt; ook met name of Mackay het Christelijk karakter onzer natie in Indië evenzoo opvat als de Standaard. Gode bevolen." Uw dw. dn. en vr. K."
Lohman, die „De Standaard" beter las dan wie ook, antwoordde den volgenden dag:
„Gij zijt voor alles tacticus en leider. Eene regeeringshandeling ontvangt bij U hare waarde voornamelijk door haar doeltreffendheid voor de partij... Van geheel het Ministerie naamt gij, zoodra het uit tactisch oogpunt niet bekwaam bleek, weinig notitie, of liever gij ondersteundet de meening, dat het maar half-antirevolutionair was; dat zijn gebrek aan doortastendheid uit gebrek aan krachtig beginsel voortkwam, dat het eigenlijk A.R. ministerie eerst later zou optreden ... Nu is echter mijne overtuiging steeds eene geheel andere geweest. Aan de mogelijkheid voor de A.R. partij om op den duur te regeeren, geloofde ik nooit; ik acht haar daartoe ook niet bestemd; veeleer meen ik, dat zij steeds gedoemd is — beter misschien het voorrecht mag hebben — van het staatstooneel verwijderd te blijven. Haar roeping is veeleer door krachtig belijdenis van eigen beginsel de staatslieden te dwingen den goeden weg te volgen; slechts dan moet zij zelve optreden, wanneer de tegenpartij weigert te doen wat des Christens is. Gevolg hiervan is dat een ministerie, al handelt het nog zoo onverstandig, in mijn oogen een a.r. ministerie is, mits het de beginselen, waar het pas geeft, in handel en wandel belijdt. Of b.v. benoemingen goeden indruk maken, is niet de hoofdquaestie; wel dat zij eerlijk zijn. Of eene wet onze kracht versterkt, is van minder gewicht, dan de vraag of zij het Christendom bevordert. Hoe onhandig en onhandelbaar ik Keuchenius ook moge gevonden hebben, zoolang ik met hem heb moeten werken, in zijne belijdenis tegenover den Islam op gevaar af van zich zeiven te dooden, zag ik steeds een onwaardeerbaren zegen, al betreur ik het nu, dat het volk den belijder niet van den staatsman onderscheidt. Nu is m. i. dit kabinet wat zijn voornaamste bestanddeelen aangaat een a.r. kabinet; dat heb ik steeds beweerd en ben daarom ook bereid met dit kabinet te staan of te vallen. Wat van den Christen-Staatsman geëischt wordt, n.1. te durven sterven, moet ook van de partij zelve geëischt worden; haar moet duidelijk op het Christelijk beginsel van dit Kabinet worden gewezen. Het andere (b.v. belastingen, tenzij in verband met rechtvaardige verdeeling, kiesrecht, enz.) is betrekkelijk bij-



zaak. Voelt het volk dit, voelt het zich daarom één met het kabinet, dan zal ne(*erlaag Van m^n^s^er^e moedig gedragen worden en zal te zijner tijd hetzelfde of een nieuw kabinet kunnen optreden. Voelt het dit niet, dan zal het volk steeds onbevredigd blijven en, naar ik vrees, op den verkeerden weg geraken door meer te letten op de politieke macht en invloed dan op de Christelijke beginselen. Want de politiek is een vuile boel en het kost groote inspanning, waakzaamheid niet door al die vuilheid besmet te worden, of liever nog zelf de vuilheid te vermeerderen. Niet, alsof ik het groote belang ook van politieken invloed en mitsdien van goede partijleiding misken; maar voor het volk moet dat nooit de hoofdzaak zijn, doch alleen het beginsel. Wat de partijleiding aangaat, die blijve aan hen, die alles kunnen overzien in den kring, dien zij te leiden hebben. Het was en is nog steeds mijne meening, dat noch een Kamerclub noch eene regeering geleid kan worden door iemand, die er buiten staat. Nooit heb ik zelf willen leiden buiten den kring waarin ik geplaatst was, al gaf ik menigmaal advies en al acht ik de aanraking van de leiders van den eenen kring met dien van den anderen onmisbaar. Wat gij als leider in het kabinet zoudt beteekenen, weet ik het best, die U als leider in de kerkelijke zaken steeds bewonder en, zelfs bij verschil van gevoelen, volg. Maar zelfs de beste veldheer kan geen leger leiden dan wanneer hij zelf op het slagveld is, en daar de volle en onverdeelde verantwoordelijkheid draagt Het is treurig, wanneer een leger slecht aangevoerd wordt. Maar nog beter kans op overwinning is er, wanneer het leger een slechten, dan wanneer het in het geheel geen aanvoerder vertrouwt.
In laatst bedoelde positie raakt de a.r. partij van lieverlede en komt zoo op het spoor, waarop de revolutionaire partijen geraakt zijn. Zij is niet tevreden, omdat zij niet alles verkrijgt, wat zij verwachtte en wat zij wel verkreeg' daarop slaat zij geen acht. ZJj wordt wantrouwend tegen haar leiders en schrijft aan lauwheid toe, wat of een gevolg is van onvermijdelijke toestanden, of van tactische fouten, het is „nous sommes trahis". Zoo maakt zij haar aanvoerders telkens dood en beneemt hun tevens alle lust en energie; alle toewijding; totdat zij zelve het slachtoffer wordt van „den vreemdeling", die haar exploiteert en mirhun,-elt' »e zonderlinge spreuk van Groen: „Een Staatsman niet, een evangeliebelijder," moet ook zijn of worden onze spreuk. Zij is het op dit oogenblik niet.
„T.^an 0Ptreding in dit Kabinet kan ik niet meer ontkomen, naar ik vrees Mijne onderhandelingen met Mackay zijn reeds te ver gevorderd; ik meende ook op grond van onze besprekingen in de vorige week, dat een optreden van mi] ook door U als een solutie zou worden beschouwd, zoodat ik gisteren teleurgesteld was. Ik heb terstond Mackay op de beide gewichtige door ons besproken punten gewezen, maar ik kan mijn al of niet optreden nu niet meer er afhankelijk van maken. Misschien zou ik het gedaan hebben, zoo ik Uw advies vroeger gehoord had, hoewel ik toch alles gedaan zou hebben wat ik vermocht, om Mackay die voor ons werkelijk veel gedaan heeft en veel gewaagd, te helpen en het volk te doen voelen, dat, wat mij aangaat ik met Mackay homogeen ben, zoodat na Mackay op mij toch niet te rekenen valt... Zoo ik U en m ij zeiven goed begrepen heb, laat ons dan rustig naast elkander gaan, ik zal om uwe oppositie of koelheid niet lastig vallen; de portefeuille is een goed, waarvan ik het aangename wel nooit beseffen zal en ik ben dus volkomen geaten, wanneer ik in '91, ik, met het kabinet, in vergetelheid verzink. Mocht gij daarentegen meenen, dat wij met elkander meer kunnen doen voor de toekomst en dat, zal het kabinet zich sterk voelen ook „ons volk" in zijn (ut ita dicam) Kabinet vertrouwen moet schenken, dan ben ik mijnerzijds bereid U zooveel mogelijk te raadplegen; maar dan is het ook: samen staan en vallen. kn hiermede genoeg: moge de lengte van dit schrijven veel nutteloos geschrijf voorkomen. v
Uw U liefhebbende vriend A. L."



Intusschen was Kuypers brief hem geworden en hij antwoordde denzelfden dag, 14 Februari 1890:
„Deze is begonnen te 5 uur, geëindigd heden nacht...
Daar ontvang ik uw schrijven. Dank voor Uw hartelijk woord. Al heb ik de dingen, die komende zijn minder goed doorzien dan gij, ik heb gemeend mijn plicht te doen; uw beeld van de reddingsboot is volkomen juist. Ik heb Mackay indertijd bijna gedwongen om de portefeuille te aanvaarden, ik voel het benarde van zijn toestand, waaraan Keuchenius wel degelijk schuld heeft en ik laat hem zeer ongaarne in den steek. Ik heb steeds U op de hoogte gehouden ; maar de wisselingen waren niet in mijne hand. Maandag voor 8 dagen waren allen het eens; toen kon ik niet weten, dat Mackay ten aanzien van de wederindiening der begrooting zou omdraaien, ook op advies van Elout. Ik heb steeds gezegd: Keuchenius niet loslaten, om het beginsel. Daarom ook mijn bitterheid verleden Zondag, toen ik vernam, dat Mackay gezwicht was voor de 4 conservatieve medeleden; maar ik dacht niet aan de mogelijkheid van deze solutie, waardoor m. i. het beginsel gered wordt. Hoe Mackay denkt over Uw artikel, hoef ik niet te vragen, ofschoon ik hem er over spreken zal; indien hij op dit punt niet duidelijk was, zou ik niet hebben geaccepteerd en ik zal ook zelf mijn gevoelen uitspreken. Het is zeer merkwaardig, dat ik zelf juist op dit punt Keuchenius verdedigd heb en nog krasser heb gesproken dan hij. Het Kamerlid Geertsema, een nogal bezadigd liberaal, viel, met mij reizende, Keuchenius aan. Ik toonde aan, dat Keuchenius wel degelijk het Islamisme respecteerde; toen beet hij mij toe: „Wel mogelijk; maar dan hadt gij niet moeten spreken van het Kruis tegen den Islam! waarop ik antwoordde: dat is toch geen reden om Keuchenius te doen vallen! En nu zal ik juist Keuchenius vervangen; van verandering van richting op dit punt kan dus geen sprake zijn en dit voorzag ik op den bewusten Zondag niet. Tegenover de Iste Kamer moet dit punt krachtig gehandhaafd blijven, zoodat zij ten slotte toch zich zal moeten onderwerpen of afstemmen in welk geval de quaestie dan zuiver staat. Toen ik zeide: Keuchenius nooit los laten, kende ik den geweldigen tegenstand van de collegaas niet; ik moet erkennen, dat die wel gemotiveerd is. Keuchenius ging niet oprecht met zijn collegaas om en hij heeft in Indië een groote macht; de collegaas waren bang voor zijn invallen geworden en als het in Indië mis loopt, dan waren na het votum der Iste Kamer vooral, de collegaas mede aansprakelijk. Als één zóó vriendelijk man en meegaand man als Havelaar, die vóór de ontbinding (van de Eerste Kamer) was, toch zegt: als Keuchenius blijft, dan moet ik weg, dan ligt veel schuld aan Keuchenius. Dit is te opmerkelijker, omdat in het begin al de collegaas zeer met hem ingenomen waren en dus vooringenomenheid niet in het spel was. Trouwens toen Keuchenius ook op mijn advies werd uitgenoodigd, wist Mackay zeer wel, welk een gevaarlijk element een man is, die, om gelijk te houden in alles, vrienden en partij steeds er aan geeft!...
Wellicht heb ik te veel erop gerekend, dat door deze verwisseling van personen onze vrienden content zouden zijn en zal ik voor mijn ijdelheid moeten boeten. Keuchenius zelf is daarvan de schuld. Hij stelde mij voor, dat ik in zijn plaats zou komen, later hetzelfde aan Mackay; terwijl hij dan zelf zou aftreden en onze klerk zou worden! En gij moogt gerust vertellen, dat gij met zekerheid weet, dat dit voorstel door Keuchenius gedaan is. Ik dacht daarom, dat men in mijn optreden het bewijs zou zien, dat wel de vlaggedrager gesneuveld is, maar dat onmiddellijk de kapitein op de gevaarlijke plaats is geen staan, zich zelve doende vervangen door een beproefden medestrijder en met de stellige intentie de vlag in top te houden.
Wel is het hard, dat Keuchenius viel, maar het afstemmen eener begrooting en het ontslaan van een minister is geen straf, doch eene politieke noodzakelijkheid. De daad van Mackay om nu, wetende welk deficit er is en onbekend



met Indië, zelf koloniën te nemen, alleen omdat hij meende, dat voor de partij het aanblijven juist dit jaar noodig is, acht ik een daad van grooten moed die geapprecieerd moet worden. Het is eene „brutaliteit", waarop ik verleden Zondag met kon rekenen, maar die mij bewijst, dat Mackay het beginsel hoog houdt, en niet, zooals ik toen dacht, in conservatieve wateren geraakt was
De leiding in de 2e Kamer is een lastige zaak. Ik hoop echter die leiding niet geheel uit handen te geven. Doch daarbij is groote omzichtigheid noodig. Gij begrijpt, dat ik niet minder dan gij in zorg ben; allereerst omdat ik vele tekortkomingen vrees, en vaak erg onhandig ben; doch ik ben niet zonder moed, daar ik vast geloof, dat deze dingen alzoo geleid zijn en ik steeds gepoogd heb, mij naar 's Heeren wil te voegen. Op Hem vertrouw ik; zoolang het ministerie trouw blijft aan het vaandel, blijf ik dienen, maar ik strijd en val liever om het beginsel dan om eenen politieken zet. Ik dank U nogmaals voor Uwe goede intenties en met Uwe hulp kan veel terecht komen; maar de vaart gaat door eene branding, en het scheepke zal lichtelijk wat gehavend worden
Yan harte de Uwe ^ L »
Kuyper zette nu de puntjes op de i's en schreef zijn vriend op 16 Februari: Carrissime Frater.
... „thans per brief een enkel woord op Uw voorlaatste missieve waarvoor ik U dank zeg, maar waarin een schets voorkomt van de tweeërlei gedragslijn, die ge acht dat we beiden volgen en die ik in geen enkel opzicht als juist mag accepteeren.. Er is onder Christenen tweeërlei opvatting van den invloed, dien de Christelijke religie op de leiding van het Staatsbeleid moet hebben. De meest aangenomene is deze: De Christelijke religie staat principieel met het Staatsbeleid in geen verband maar moet bewerken: le dat de zedelijke eischen van recht en eerlijkheid in het Staatsbeleid geëerbiedigd worden; 2e dat het Staatsbeleid geen hinder aan de prediking van de Christelijke religie in den weg legge. Dit is het gevoelen van de Methodisten, van het Réveil, en van de Christenen in Engeland en Amerika, die deswege ook geen Antirevolutionaire partij gevormd hebben, maar of Whigs of Tories zijn. Tegenover deze meening staat echter het gevoelen, uitgesproken in de school van Stahl, Groen enz., die de zaak heel anders opvat en oordeelt, dat de zedelijke wereldorde, waarvoor Gods Woord ons de ordinantiën openbaart, ook de Staatsbeginselen zelf raken. Ze geeft daarom wel toe, dat de Christelijke religie ook de qualiteit van eerlijkheid en rechtschapenheid moet verhoogen en allen hinder voor de predikatie yan het Evangelie moet wegnemen, maar niet dit is haar politiek beginsel en uitgangspunt. Dit beginsel ligt haar in de consideratie van Gods souveremiteit en van de zonde in den mensch en ze houdt staande, dat uit dit beginsel rechtstreeks een macht uitgaat, die haar invloed in politieken en tormeerenden zin op geheel de vertakkingen van het Staatsbeleid gevoelen doet. Omdat nu de Revolutie in haar onderscheidene schakeeringen haar uitgangspunt kiest in den vrijen wil des menschen en in zijn goede natuur, plaatst deze school een Anti-revolutionaire partij tegen de andere over. Haar belijdenis van het Evangelie raakt dus niet alleen de redelijke eischen en den vrijen loop van het Evangelie, maar het Staatsbeleid zelf. En Groen's spreuk: 'j- ^ ^aatsman niet — een Evangeliebeleider" was volstrekt niet in methodistischen zin bedoeld, maar bedoelde: Een Staatsbeleid niet gegrond op de vondsten en slimheden der Staatsmanskunst, maar gegrond op de belijdenis van het Evangelie, ook voor zooveel dit principieel zijn eischen stelt voor het Staatsbeleid zelf. Dit alles zult en moet gij wel toestemmen, zonder dat toch, ware er voor een Staatspartij geen ratio sufficiens en heel ons politiek optreden een uiterlijke logen.
Staan we nu op dit standpunt, dan is o. a. een der uit dit Christelijk beginsel afgeleide stellingen, dat er in den constitutioneelen Staat een redelijke



„Voor 1888 , schreef hg op 2 Juni, „heeft o. a. Gleichmann in de 2e Kamer gewaarschuwd voor de oneenigheid, die noodzakelijk tusschen de R C en Calvinisten ontstaan moest wegens beider Kerkelijke beginselen; voorai de R. C. werden gewaarschuwd... Thans is er oneenigheid; doch niet op kerkelijk gebied; wel worden ook de hartstochten opgewekt, doch dit komt juist van ri. O. zijde, niet van calvinistischen en van liberalen kant
Het vrome „Handelsblad" hitst de Roomschen op tegen de a.r., omdat zij met genoeg van het bondgenootschap profiteerden... Is bij de liberale bladen ooit zulk een spotten met alle gevoel van moraliteit gezien?... Vos de Wael geweerd door den R. C. bisschop te 's Bosch wegens niet-gebruik maken van het revolutionaire middel, door Groen genoemd „den hoeksteen van het revolulutionair staatsrecht!"
„De Bahlmannen c.s.", zoo heet het op 8 Juni, „behooren op en top tot de bourgeoisie satisfaite, waartoe van Houten eigenlijk ook behoort... Wat hebt ge weer meesterlijk de pen gevoerd voor de verkiezingen. M i de eenitr leesbare artikelen ... 't Is waarlijk alsof Van Houten door denzel'fden anticalvmistischen waanzin gedreven wordt als „De Maasbode".
Schaepman zelf toonde zich veel beheerschter in zijn brieven aan Lohman. Op 24 Juni schrijft hij:
„Terwijl men te Wijk aan het tellen is, kan ik met U wel even praten. Hoe ?r8 U za' wezen> weet ik "iet: de Synode is radeloos op mij gebeten... Van Willem Cremers, den Arnhemmer, heb ik reeds op 11 Juni een brief gekregen, waarin hij zijn zetel voor Almelo aan mij aanbiedt. Het is nobel; ik hoop echter, dat het niet noodig zal zijn. Al was het alleen, omdat ik verlang naar wat vacantie. Houd U goed en Gods zegen. t.t. Dr S."
Het was wèl noodig: 1 Juli schrijft de geslagen doctor: „Ik was volkomen voorbereid op de slechte uitslag te Wijk." Hoe het zij: „Dominus providebit".
„De demagogie", zoo schreef hij op 5 Juni, „is onder de Noordbrabantsche bourgeoisie losgebroken. Het is een akelig land en de la Court is het éénige lichtpunt."
Dat was noch objectief, noch beheerscht, maar voorbeeldig is dan weer de mededeeling op 4 Juli, klaarblijkelijk antwoord op een suggestie:
„Ik ben te goed Roomsch om de Bisschoppen, ook al zijn zij niet met mij, domheden te willen zien doen. Hun intercessie zou een nieuwe domheid geweest zijn; zij moest worden voorkomen; factum est."
Men bedenke, dat bijna alle Bisschoppen het niet eens waren met Schaepmans houding inzake den dienstplicht en misschien wel met geheel zijn coalitie-politiek niet accoord gingen. Dat de Aartsbisschop, mgr. Snickers, oewel zelf uit Haarlem afkomstig, Schaepman niet liet vallen, moet worden toegeschreven aan Nuyens. Deze had den Aartsbisschop nog als pastoor in West-Friesland gekend en was vroeger zelf naar Utrecht gegaan, om Schaepmans politiek bij den Aartsbisschop te verdedigen, deelt J. B. van Dijk mede.
Schaepman was de eenige katholiek, die bij de verkiezingen in 1891 zijn zetel verloor, maar deze eene gold voor tien! De coalitie verloor 10 van haar 55 zetels, de anti s lieten bijna een derde van hun macht, die 28 zetels had bedragen, op het slagveld achter. De Kamer telde nu 55 liberalen, 1 radicaal en 45 rechtsche leden.
Lohman schreef 17 Juni aan Kuyper:



„Sinds onze nederlaag schreef ik U nog niet. Er is of niets öf te veel te schrijven. Natuurlijk ziet iedereen de oorzaak of de oorzaken van den achteruitgang bij iedereen behalve bij zich zelve, en, evenals na een verloren schaakpartij, speelt ieder toeschouwer voor zich zeiven de partij na; hij zou anders gespeeld hebben en — gewonnen hebben. Alleen speelt hij zonder tegenstander! Hoe onaangenaam ook voor mij deze dagen zijn, ik blijf kalm, wetende dat deze dingen alzoo moesten geschieden; het is niet bijgeval gebeurd. Zeer hoop ik dat het gelukken moge, dat na de herstemmingen het blijke, dat wij niet geheel in de handen der Philistijnen zijn gevallen. Eén ding hoop ik, dat nooit zal geschieden, dat Bergansius zich laat verleiden op te treden in een ander kabinet, ter voorzetting van de Legerwet... In geen geval treden wij af voor het vertrek van den Duitschen Keizer; men kan niet als démissionair ministerie ontvangen."
Rijk was de démissionaire minister er zeker niet bij geworden:
Ik kan nu niets finantieel meer doen. Sinds verscheiden jaren heb ik vrij wat boven mijn inkomsten uitgegeven, ook tengevolge van de nieuwe behoeften op kerkelijk en ander gebied; mijn tegenwoordige betrekking heeft mq nog verder achteruit gebracht; ik moet nu de finantieele opofferingen, wil ik ze niet op anderen laten neerkomen, niet verder uitbreiden.
Wat Lohman griefde, was dat Kuyper het kabinet-Mackay zoo slap had verdedigd.
„Nooit," zoo heet het op 17 Augustus, „werd aan het publiek met eenige warmte over dit Kabinet gesproken; zelfs niet toen ik zelf, die toch wel getoond heb wat over te hebben voor ons volk en die meer van nabij dan iemand de zaken beoordeelen kan, mijn lot aan het Kabinet-Mackay verbond. Er is daarom onnoemelijk veel kwaad geschied."
Ook de grijze Elout van Soeterwoude bleek echter niet tevreden over het kabinet-Mackay en schreef op 25 October aan Kuyper:
„Onder het afgetreden ministerie heb ik te vergeefs op twee maatregelen gewacht... De eerste betreft het toekennen aan onze Vrije Universiteit van wat haar als instelling en ten behoeve van onze geloofsgenooten toekomt... De tweede is op de pogingen voor de volksopvoeding verder te gaan teneinde de gevolgen te keeren van Kappeyne's wet."
Mag men het Kuyper zoo euvel duiden, dat hij zijn bezwaren luchtte ? Doch, aldus Lohman, zijn heele visie op de taak van een door antirevolutionairen geleid ministerie was valsch:
Meer en meer kom ik tot de overtuiging," zoo schreef hij op 17 November, „dat het beter is, dat ik mij uit de practische politiek terugtrek. „Doctrinairen" als ik ben, doen tegenwoordig weinig opgeld! En ik voel, dat onze wegen te zeer uit een loopen. Vooral sinds 1888. Ik versta onder een antirevolutionair Kabinet iets anders dan gij. Voor U is dat een kabinet, dat de a.r. beginselen steunt; voor mij een, dat naar a.r. beginselen regeert. Gij wilt niet alleen de a.r. partij aan een program binden en dit program tot toetssteen voor de a.r. Kamerleden bezigen, zoowel voor als na hunne verkiezing — maar ook de Regeering moet dat program ten uitvoer leggen. M. i. wordt de positie der Reg daardoor geheel gefausseerd; zij zou daarom worden een partij regeer ing (a la Guizot, die het geheele Koningschap geentraineerd heeft). Ik begrijp, dat eene Regeering, die niet de adviezen volgt van een partijleider buiten de Kamer door U niet voor anti-revolutionair wordt gehouden. Ik daarentegen ben van meening, dat een regeering, wil zij als antirevolutionair het land



regeeren, vaak tegen allerlei partijbelang moet ingaan, althans daarmee niet in de eerste plaats mag rekenen ... re vera minacht gij een kabinet en eigenlijk ook een Kamerclub, die niet in staat zijn voortdurend de a.r. party wakker en in beweging te houden. Ik nu, zie daartoe geen kans."
En hij vervolgde op 1 December nog eens:
„Principieel zijn wij het meestal op merkwaardige wijze eens... Er is echter tusschen ons een groot verschil van inzicht... Toen gij, in 1878, op 't Loo mij zeidet: over 10 jaar zit gijl. in de plaats der liberalen antwoordde ik: onmogelijk; wij kunnen niet regeeren; wij hebben geen mannen, geen steun bij de regeerende klasse. Sinds 1879 heb ik, te duce, in de Kamer gevochten met om het gezag maar om de schoolquaestie ... In 1888 moesten wij wel optreden, maar, behalve Mackay wellicht, was niemand banger dan ik; ook voor mjj was het aandringen bij Mackay eene geloofsdaad... Niemand was gelukkiger dan ik, toen ik bemerkte, dat Mackay het er goed afbracht; nog steeds verbaasd, dat mannen zonder ervaring, zonder steun, zonder voorbereiding, tegenover een zoo machtige coterie als de liberale partij en in moeilijke dynastieke omstandigheden, het tot aan het einde hebben kunnen volhouden, en het volledig vertrouwen hadden van de Kroon...
Ik wilde le. de gelegenheid voor beter Christelijk Onderwijs niet laten voorbijgaan; 2e de gelegenheid voor belijdenis onzer a.r. beginselen te baat nemen ... Ik heb mijzelve op het wrakke schip begeven om te pogen het vertrouwen te winnen; ik heb telkens gezegd aan wie 't hooren wilde: het Kabinet gaat steeds meer naar onze zijde (de gauche) maar het gaat en moet gaan zijn eigen weg: vertrouw op ons. Het heeft echter niet gebaat. Meen nu niet, dat ik daarover klaag of verstomd ben... De ervaring heeft nu geleerd, dat wij met regeeringsfahig zijn.. . Gij zijt op staatsgebied een man van theorieën, ik van praktijk; doch gij zijt veel meer dan ik, een man van actie; ik kan en ik wil het niet zijn, althans niet zoo lang het volk niet beter is voorbereid. Daarom schijnt „heengaan" ook mij de eenige weg, al is dit voor mij niet de aangenaamste."
Waren de beide leiders het principieel eens ?
Blijkens zijn brief van 28 Februari weigert Lohman op de vergadering van het Centraal Comité te komen. Dat het meeningsverschil niet slechts oppervlakkig is en Lohman zich hevig gekwetst gevoelt, is duidelijk:
„Gij hebt reeds sinds lang noodig geacht allen, die deelgenomen hebben aan aen strijd voor de a.r. beginselen in de oogen van de toeschouwers, vriend en vijand te declineeren. Ik laat die handelwijze, als tactiek, in hare waarde; zij is mijne taktiek zekerlijk niet, doch mijn gevoelen dring ik aan niemand op.
ook ik van tijd tot tijd de slagen uwer tuchtroede zou moeten voelen, spreekt van zelf; beteren dan ik zijn niet verschoond. Het is dus niet om die reden dat ik wegblijf. Doch in Uw artikel 1878—1891 hebt gij U zeiven losgemaakt van t geen m onderling overleg was geschied; gij wilt U zeiven isoleeren ... de geschiedenis zal later uitspraak doen ... ik zie mij tengevolge van deze handelwijze genoodzaakt voortaan in de delibereerende vergaderingen, waarvan gij deel uitmaakt, zooveel mogelijk niets te doen of te zeggen, dan op zoodanige wijze dat ook later bewijsbaar is, wat ik persoonlijk gedaan ol gezegd heb. Dat is de reden, waarom ik prefereeerde thans schriftelijk mijn advies in te dienen."
Het „Standaard -artikel van 20 Januari deed bij Lohman de maat overloopen, zooals blijkt uit zijn brief van 1 Maart:



„Alleen las ik nog nimmer een zoo algemeene veroordeeling als in dat artikel... Al moet ik ook vaak mijn eigen weg gaan, en al smart mij dat meer dan gij wellicht meent, toch blijf ik van harte de Uwe A. L."
Kuyper acht zich zijnerzijds verongelijkt en vindt, dat hij zich zeer gematigd heeft uitgedrukt, waarop Lohman repliceert op 2 Maart:
„Gaarne wil ik aannemen, dat gij U hebt ingehouden; inderdaad moeten wij allen U wel tegenvallen; gij bezit m. i. twee eigenschappen, een goede en eene die ik steeds betreur, welke U beletten naar billijkheid te oordeelen. Uw vlugge en omvattende geest stelt aan ons gewone menschen eischen, waaraan wij niet kunnen voldoen, en Uw totaal gemis aan ervaring op het terrein der regeeringspraktijk belet U duidelijk te zien èn wat gebeurd is èn wat gebeuren kon, wat mogelijk is" ...
Niemand van de oud-ministers is meer voor het ambt te krijgen en Lohman kondigt de brochure aan, waarin hij zal aanduiden, hoe hij de zaak bekijkt:
„Tegen U strijden is geenszins mijne bedoeling ... Ik ben overtuigd, dat zoo gij op onze plaats gezeten had, gij geheel anders zoudt oordeelen ... ik betreur Uw handelingen doch veroordeel U niet. Veel meer bezwaren heb ik juist tegen het andere punt: Uw losmaking van 't geen wij gezamenlijk gedaan hebben."
Kuyper antwoordt weer en een lange brief van 5 Maart bewijst duidelijker dan wat ook, dat de schrijver van „Partij of Beginsel", wel degelijk met Kuyper zeer diep van meening verschilde over de practische politiek.
„Gij wist, dat ik geen geloof had in de toekomst der a.r. partij als zoodanig; dat het mij om niets anders dan om de schoolquaestie te doen was... Ik heb mij nooit opgedrongen... Ben ik veranderd? Ik erken intusschen, dat... ik meestal meer aan de zijde stond van Mackay dan van U; n.1. — let hierop — in de praktische politiek; niet in beginsel en niet in mijn leven.
Hierin ligt m. i. de fout, dat gij meent te kunnen leiden om een ander te kunnen laten uitvoeren. Dat gaat niet. Gij wist niet, dat gij vaak het onmogelijke verlangdet en ik kon U niet altijd bewijzen, dat iets onmogelijk was. De leiding op politiek gebied moet blijven bij hem, die ook de uitvoering heeft... U is het vooral om partyformatie te doen. Daarvoor heb ik weinig oog en daarvan heb ik in 't geheel geen verwachting. Reeds niet in 1878. Nu nog minder na al wat ik sinds dien tijd zag.... Onze taak is immens; onze voorbereiding bijna nihil; onze mannen zijn er niet... Als ik U een raad mocht geven, zou het deze zijn: Kweek ook gij mannen op; verspreid Uwe beginselen; maar leer de menschen uit eigen oogen zien, opdat ze zich niet bepalen tot napraten, wat ze in „De Standaard" of elders lazen; leer hun op eigen beenen staan, wat alleen mogelijk is, wanneer gij niet ieder terstond die afwijkt min of meer in onaangenaam daglicht plaatst; en doe hen gevoelen, dat zij, willen zij iets zijn voor ons volk, zij zich goed van alles op de hoogte moeten stellen, ten einde zelve te kunnen leiden zoo ze ooit tot regeeren of handelen geroepen worden ... Ik sprak als een vriend tot zijn vriend. Let niet op den vorm; maar op wat in mijn hart is; en dit is niets anders dan de begeerte om gezamentlijk de Heere onze God te dienen. Wees van harte gegroet Uw vriend A. L.
Lohmans brochure „Partij of Beginsel" verscheen en lokte in „De Standaard" Kuypers verweer uit, dat Hovy op 19 October deed schrijven: „Ik vrees het ergste". De brave Amsterdamsche bierbrouwer, die het onmogelijke



zou doen om beide vrienden vereend te houden, overdreef niet. De splitsing kwam.
Als Prof. Diepenhorst zijn studie der geschiedenis van de regeling van ons kiesrecht besluit, schrijft hij, dat de antirevolutionaire partij, daarop niet zonder weemoed kan terugzien *31). Terecht! Want dit „booze vraagstuk" heeft de antirevolutionairen voorgoed gesplitst en Lohman en Kuyper gescheiden. En indien de resultaten van verdeeldheid ooit moesten worden aangetoond, kan men niet beter doen dan de schoolstrijd en den kiesrechtstrijd tegenover elkander zetten. In het eerste geval streden de antirevolutionairen als een gesloten Gideons-bende en legden zij met de katholieken door de wetMackay het fundament voor de zegepraal van het recht. Midden in de kiesrechtstrijd echter, brak de falanx uiteen en toen de eindstrijd, zonder gejuich van de afgematte strijders viel, scheen men verder dan ooit verwijderd van het oorspronkelijk ideaal: organisch kiesrecht.
Zooals er wel degelijk wendingen kwamen in de schoolkwestie, zoo rezen zij ook op ten aanzien van het kiesrecht. Maar terwijl men in het eerste geval meeningsverschillen overbrugde, viel in het laatste geval de partij uit elkaar en had de liberaal Cort van der Linden de leiding bij de eindregeling van kiesrecht en onderwijs.
Ons land had in 1814 getrapt standenkiesrecht gekregen. Dit had een organisch kiesrecht kunnen worden, maar toen Thorbecke na eenige jaren van aarzeling het censuskiesrecht in de Grondwet neerlegde, was in principe het algemeen kiesrecht ingevoerd, al waren er vóór de Grondwet van 1887 nauwelijks 100.000 kiezers. Het stelsel vond een onvermoeiden bestrijder in Groen van Prinsterer, die ongetwijfeld zeer goed uiteenzette, welke bezwaren hij tegen dit individualistisch „massa"-stemrecht had, maar die — het blijft als een noodlot op het organisch kiesrecht drukken — zelf geen positief afgerond systeem had, althans niet voorstelde 132). Men legde zich practisch bij de Grondwet neer: alleen werd zoo nu en dan het aantal kiesgerechtigden uitgebreid of men deelde de districten eens weer anders in. Dat de liberalen die districten schandelijk partijdig hebben ingedeeld, ontkent niemand en heeft Domela Nieuwenhuis ook zonder tegenspraak geconstateerd bij de behandeling van de Stedenwet133).
Toen men in 1887 de Grondwet ging herzien, moest het kiesrecht aan de orde komen door de daarvóór plaats gehad hebbende verwerping van de Censuswet. Kappeyne verklaarde, dat hij niet hoopte, den dag der invoering van het algemeen stemrecht te zullen beleven. Lohman verzette zich tegen het individualistisch kiesrecht en verdedigde met Schaepman het organische. Maar zijn verzet was niet „scherp belijnd" en zijn verdediging „vaag". Toen
1935? bf'76' Diepenhorst' 0nze StriJ'd in de S.G., II, bl. 290; id. Ons Isolement,
132) Diepenhorst, t. a. p., bl. 62.
133) Handel. Ile Kamer 1890—81, bl. 794; A. Kuyper, Het groote keerpunt, 1909, bl. 3—4; J. Witlox, Varia Historica, bl. 128, vlgd.



de Grondwetsherziening behandeld werd, drong Lohman aan op „het organiseeren van de maatschappelijke groepen". Op zulk een beter organisch verband behoorde z. i. het kiesrecht te zijn geënt. Want „wij vertegenwoordigen hier niet alleen denkbeelden, maar ook belangen". Schaepman deelde in hoofdzaak Lohmans denkbeelden, maar bleek toch ook reeds te vermoeden, dat de vorming van die souvereine kringen slechts langzaam zou kunnen plaatsgrijpen. Hij citeerde toen Görres' gevleugeld woord: „Starke Völker allein können starke Fürsten machen!" Lohman verdedigde het later ook door Kuyper in zijn „Anti-revolutionaire Staatkunde" uitgewerkte denkbeeld, de Eerste Kamer samen te stellen met het oog op de verschillende groepen van „maatschappelijke belangen". Kuyper verklaarde in „De Standaard", dat de antirevolutionaire fractie het revolutionaire element niet uit de Grondwet had gebannen bij de herziening, maar Lohman, wiens bovenaangehaalde brieven wel bewijzen, hoe hij zich in het algemeen over Kuypers critiek gegriefd voelde, verdedigde in „De Standaard" het beleid van de Club 134).
Als minister had Lohman althans nog gepoogd door zijn Stedenwet de onrechtvaardige kiesrechtindeeling der groote steden te veranderen. Maar de in meerderheid linksche Eerste Kamer verwierp op 10 April 1891 zijn wet rechts tegen links. Hij zelf had op 23 Maart reeds aan Kuyper laten weten:
„Ik ben bezig met mijn antwoord aan de Ie Kamer. Het Verslag is hier en daar bijna onbegrijpelijk. Denkelijk door Kappeyne gesteld, die de kunst verstaat, om oude en onbeduidende argumenten onder diepzinnige phrases voor te dragen. Dat Verslag mocht wel eens uitgekleed worden."
Op 9 April beklaagde hij zich, dat in „De Standaard" niets van zijn Memorie van Antwoord was opgenomen:
„De groote bladen blijven alleen aan het woord. En in de Ie Kamer sta ik bijkans — of geheel — alleen. Enfin; men leert steeds meer alleen op zyn God te vertrouwen en ook Hem de uitkomst over te laten."
Kuyper meende, „dat het niet-stellen van de kabinetsquaestie bij de Stedenwet toch een zwakheid is", maar vergat, dat daarmee het verzet der Eerste Kamer niet gebroken worden kon.
Er zou ontbinding komen. Niet van de Eerste maar van de Tweede Kamer en van de meeste partijen bovendien. Het Kiesrechtartikel van de Grondwet heette „caoutchouc-artikel", maar zooveel stond voor ieder vast: algemeen kiesrecht had de Grondwetgever in 1887 beslist niet gewild. De quaestie was nu maar te weten, wat de Grondwet wel wilde. Minister Tak van Poortvliet — een oude schoolkameraad van Kuyper en evenals hij domineeszoon — zou de oplossing bieden. Hij kwam op 22 September 1892 met een nieuw kieswet-ontwerp en wierp daarmee de lont in het politieke kruitvat. Kuyper, hoewel het gezinshoofden- of huismanskiesrecht als een antirevolutionair beginsel verdedigend, zag in Taks voorstel een stelsel, dat het zijne het meest nabij kwam en hij verdedigde maandenlang „finale uitbreiding" van het kiesrecht. Het ging om „sturen in democratische richting", de natie werd zelve nu
M4) Diepenhorst, t. a. p. bl. 123, 138.



naar de stembus geroepen 135). Huismanskiesrecht kon Tak niet geven volgens de Grondwet; overigens echter, meende Kuyper, kon volgens de Grondwet alles Anders zou de Regeering de wet toch niet ingediend hebben. Maar de geheele Raad van State — het college, dat vooraf aan de Kroon schriftelijk advies uitbrengt over wetsvoorstellen — achtte haar in strijd met de Grondwet 136). Dan maar wat met de Grondwet strijdt, weg-amendeeren, meende Kuyper. „Klare wijn" moest er worden geschonken. Beelaerts van Blokland die tegen Taks voorstel was, werd in „De Standaard" fel aangevallen. Het scheen met Tak en ook met de eenheid van de anti-revolutionaire partij eerst goed te loopen. Toen Mackay en Heemskerk het voorstel-Tak verdedigden, hoopte Kuyper op het behoud van de eenheid in de partij. Maar de loop der beraadslagingen — en deze duurden van 25 Juli 1893 tot 16 Augustus en van 20 Februari 1894 tot 9 Maart 1894, toen zij werden geschorst wegens het amendement-De Meijier, dat werd aangenomen en Taks aftreden met Kamerontbinding ten gevolge had — deed Kuyper toch vreezen wegens Taks intransigentie.
De verkiezingen van het voorjaar van 1894, noodig geworden door de Kamerontbinding van 31 Maart, hadden plaats onder een opwinding, die aan de nadagen der Aprilbeweging herinnerden. Takkianen en anti-Takkianen gingen elkaar te lijf met onbeschrijfelijke woede. Schaepman stond alleen in eigen partij als Takkiaan, Kuyper zwaaide den tomahawk in de antirevolutionaire partij. „Onze strijd gaat ditmaal tegen het conservatisme. Niet tegen één bepaald soort van conservatisme, maar tegen het conservatisme van alle gading", schreef hij in „De Standaard" van 29 April 1894. De „droite" en de „gauche" van de partij zouden uit elkander gaan. Alleen Lohman zou in elk geval gesteund worden, maar de andere „mannen met dubbele namen" zouden onherroepelijk vallen. De „mannen van hooge komaf", de „millionairs", zouden in de bel-étage der partij kunnen blijven wonen, mits zij de huisorde niet zouden storen 137). De dagen der millionairs waren geteld. „Ik was een klein aantal jaren in de Tweede Kamer lid van een club, waarin de heeren millioenairs de meerderheid vormden, maar de Amerikaansch-Engelsche idee, om door een forschen greep in de geldkist een politiek belang te dienen, was aan ^ien Réveilkring ten eenen male vreemd" 138).
De huisorde in de fractie gaf Kuyper aan en conditio sine qua non voor inwoning was op dit oogenblik voor alle antirevolutionaire Kamerleden en candidaten: voor Taks wet te zijn. Maar de „droite" kwam met haar, wat Kuyper noemde, „fatale manifest" en Lohman gaf zijn „Een valsche leuze" in het licht.
De verwarring werd onbeschrijfelijk: tegen Lohman werd te Goes een anderen antirevolutionairen candidaat gesteld en toen de groote Alexander in herstemming kwam tegen een liberaal, onthield „De Standaard" zich van een
135) Diepenhorst, t. a. pl. 156; J. T. Cremer, Levensbericht van Mr J. P. R. Tak van Poortvliet, 1904, bl. 14; A. Kuyper, Starrentritsen, bl. 29; P. Verschaeve, La Hollande wue'/»'B f i Benoist, Souvenirs, II, p. 29, ss.; Lohman, Bijdragen, I, bl. 7, v.v.
£ de Beaufort, Vijftig jaren, I, bl. 156.
137) De Standaard, 1894, 19, 21, 24 Mrt.
) A. Kuyper, Antirev. Staatk., I, bl. 583; id. Starrenflonkering, bl. 29.



aanbeveling. Kuyper zelf sprak te Gouda voor den liberalen magon Valette, nog wel een afgevallen katholiek, tegen een antirevolutionair; de vrijmetselaar Treub verdedigde Kuyper te Dordt tegen den liberalen Hugo van Gijn, den lateren grootmeester der vrijmetselaren van alle graden; een groot deel der Katholieken stond ook nu in slagorde tegen Schaepman. Ofschoon zij den steun hadden van de groote liberale pers, verloren de Takkianen den slag; het was, naar Kuypers oordeel, „de triomf van het conservatisme."
Kuypers correspondentie draagt de sporen van den strijd, die komen zou: Lohman liet hem 2 Januari 1893 weten:
„Er bestaat, dit weet ieder, tusschen ons een eenigszins geaccentueerd verschil van inzicht, dat, vrees ik, samenwerking steeds meer bemoeilijken zal. De strijd gaat le over de wijze waarop onze partij geleid moet worden. Gij weet, dat ik sinds vele jaren daarover met U in inzicht verschil (vooral sinds '88) 2e de afwijking op gronden aan de praktijk ontleend, van de beginselen door Mr. Groen van Prinsterer beleden en die ik nog steeds meen in Uwe voortreffelijke toelichting van Ons Program terug te vinden ... Ondanks mijne bezwaren zijt gij op Uwen weg voortgegaan, en dit is Uw recht. Maar als ik op dien weg niet mee kan, moet ik toch zeggen: waarom? Ik heb mij te veel op politiek bewogen, om „sans mot dire" heen te kunnen gaan."
En op 9 Januari:
„Dat dit alles mij ook persoonlijk diep griefde, zult gij wel willen gelooven. Maar ik ben daar, Gode zij dank, over heen; liefst denk ik daaraan zoo weinig mogelijk en bedenk, dat ik niet om menscheneer na te jagen dezen moeilijken weg ben opgegaan; dat het mij toch telkens zeer doet bewijst mij, hoeveel egoïsme toch altijd verscholen ligt ook in onze best bedoelde handelingen. En het is juist om mij dat te doen inzien, wellicht, dat mij ook dit leed is overkomen ... Er moet zich nu m. i. een nieuwe club met nieuwe mannen en een beteren (of anderen, als gij dat liever wilt) leider vormen. Laat mij rusten. Ik zal nog wel eens spreken in de Eerste Kamer en voorts mij blijven toeleggen op de studie van mijn vak, waaraan nog zoo oneindig veel ontbreekt. Uw goede intenties om terug te nemen, wat mij persoonlijk griefde apprecieer ik zeer, maar ik verlang niet te worden gescheiden van mijne medestrijders, waarmee ik veel moeiten gedeeld heb; meer dan Uwe lezers vermoeden. Onze vriendschap kan er dezelfde om blijven. Daarom blijf ik steeds gaarne van harte de Uwe A. L."
Op 12 Januari laat hij volgen:
„Het volk ziet U aan als zijn leider, die ook gevolgd moet worden en ik ben in zijn oogen en vooral in mijne eigen oogen de minister, die in ongenade is gevallen; niet binnenkamers, maar publiek. Daardoor is mijne kracht gebroken en het staat niet aan mij daarin iets te veranderen ... Ik, zoo ik met mijne krachten te rade ga, oordeel ook nu nog mijzelven te hebben overtroffen, d. w. z. dat ik alleen door Gods bijzonderen bijstand in staat ben gesteld te doen, wat ik gedaan heb ... Veeleer heb ik steeds opgemerkt, dat de liberale meerderheid nog het onverzoenlijkst was tegenover mij. In de secties werden mijne adviezen steeds op prijs gesteld; in de openbare vergadering had niemand zoo weinig succes als ik; ook als Minister ondervond ik dat; hoe consequenter men staat tegenover de liberale partij, hoe afkeeriger zij wordt van toegeven ... Slechts geheel onbeduidende menschen, d. w. z. met wie men op practisch terrein niets kan uitvoeren, kunnen de tegenwoordige positie accepteeren. Het betreft hier niet een quaestie van persoonlijke ijdelheid, maar enkel de vraag wie gelijk had, David of Saul, die hem een wapenrusting wilde aanleggen, die hem niet paste."



„Naar mij luistert thans niemand of zoo goed als niemand meer," heet het op 15 Januari:
„Ernstig kom ik op tegen Uwe bewering, dat ik tegenover de R. C. een andere lijn volgde dan gij. Ik heb daar nooit aan gedacht!... Ook gij hebt zelf, proprio motu, terstond de samenwerking warm aanbevolen. En bij het optreden van het Kabinet-Mackay hebt gij geen enkel woord over het „Losse Saamgaan" gesproken... Het merkwaardigste is, dat wij over en weer over elkander klagen ... Het verschil komt hiervan: gij hebt een denkbeeld, dat gij in de staatsinstellingen verwezenlijkt wilt; hij, die in het gevecht is, is aan alle kanten gebonden door de staatsinstellingen, die hij slechts naar zeker denkbeeld, langzaamaan kan hervormen. Dit lijkt nu meer op een verhandeling dan op een brief; maar ik heb den tijd, want ik heb eenige dagen huisarrest, daar men mij mijne beide overjassen ontstolen heeft."
Op 20 Januari schrijft Lohman:
„Gij vraagt sympathie; denkt gij, dat ik daaraan geen behoefte heb en dat, waar sinds het optreden van Mackay het vertrouwen, dat men tot dien tijd in mij had in mijne naaste omgeving, mij het leven aangenaam is gemaakt? ... Mijn tijd is voorbij. Of dit uw schuld dan wel de mijne is, — dat is een punt waarover wij zeiven, als parties en cause, het minst goed kunnen oordeelen. Gaarne zal ik U zien voortwerken; Gij hebt grootscher ideeën dan ik; of Gij die evenwel kunt verwezenlijken zonder U zeiven aan het hoofd te plaatsen, betwijfel ik. Von Bismarck was een krachtig man; maar slechts, zoolang hij zelf midden in de zaken stond; nu niet."
Namens de kleine anti-revolutionaire pers verzocht A. Brummelkamp en H. de Wilde op 16 Januari 1893 aan het Centraal Comité der antirevolutionaire partij om Lohman weer dadelijk candidaat te stellen.
Kuyper zond dit verzoek door, maar deze bedankte.
... „Uw politiek," zoo schrijft hij op 7 Februari aan Kuyper, „komt vrijwel overeen met die van den Paus; ik gevoel al het aantrekkelijke ervan; maar, daargelaten of zij op zich zelve juist is, ik vergeet niet dat de Paus, als beschikker over het lot der zielen, een kolossalen invloed behoudt, dien gjj niet hebt en dat de Paus over een hierarchie beschikken kan, evengoed georganiseerd als die van de beste staten, terwijl wij dat alles missen. Gij hebt zekere sluizen opengezet, die vrees ik niet meer door U kunnen worden gesloten."
Hij beklaagde zich er over in „De Standaard" van 9 Februari en verklaart: „Geen man, die eene reputatie te verliezen heeft, zal, na zoodanige ervaring, zich weer beschikbaar stellen om eene zoo zwakke partij als de onze te hulp te komen."
Kuyper van zijn kant schrijft op 10 Februari: „Nu heeft toch metterdaad Uw geprikkeldheid U in hooge mate onbillijk gemaakt."
Van weerskant regent het geprikkelde brieven en Kuyper verklaart in zijn brief van 23 Februari, 's avonds van hoofdpijn niet op bezoek te kunnen gaan en geen bezoek te kunnen ontvangen.
„Ik geloof wel, dat Mr. Groen van Prinsterer langzamerhand als „verouderd" op zij zal worden gezet," aldus Lohman op 3 Maart, „maar, daar dit m. i. vrijwel gelijk staat met eene opruiming van de a.r. partij, zooals die vroeger bestond, zoo moet ook ik daarbij op zijde worden gezet. Met het radicalisme ga ik niet mee; biddende radicalen hebben wij even weinig aan



als de niet-biddende: omdat ik het er voor houd, dat beide secten au fond toch stoelen op het egoïsme en op het egoïsme der massa werken, al spelen zij b.v. met zeer menschlievende woorden."
Breeder zet Lohman zijne bezwaren in volgende brieven opnieuw uiteen:
„Voor mij," schrijft hij op 10 Maart, „is belijdenis van beginsel meer dan partij-vorming hoofdzaak. De laatste moet het natuurlijk product zijn van de doordringing van het beginsel en komt dus eerst later. Een staatsman niet — een evangeliebelijder, versta ik alzoo, dat vóór alles de werking van het evangelie op den voorgrond moet staan; de werking zoowel op de staatsinrichting zelve als op den mensch. Daarom is het saamgaan met anderen mij geheel onverschillig, tenzij die anderen weten, wat wij willen en dat wij, op datgene wat wij willen, vaststaan. Allereerst moet ons eigen volk bewerkt worden.
Van nature zijn wij allen revolutionair; niet alleen omdat wij moeilijk ons onderwerpen aan een hoog er en ml, maar ook omdat wij ons voortdurend voor aandeelhouders in een maatschappij houden; m. a. w. eene egoïstische politiek voorstaan, zonder te begrijpen, dat, naar- de beginselen van het Evangelie, machtsuitoefening ten bate moet komen niet van ons zeiven alleen, maar van aljen. Daarvoor hebben ook vele antirevolutionairen nog geen oog, al erkennen zij in abstracto de juistheid ervan.
De tegenwoordige actie werkt het revolutionaiir beginsel in de hand. Het volk, ook „ons volk", ziet meer en meer in de staatsmacht het middel ter verbetering van zijn eigen toestand, bepaaldelijk in materieelen zin; niet het middel, om de beginselen des evangelies te doen zegevieren. Bitterheid, ontevredenheid, wantrouwen tegenover iedereen, die het durft tegenspreken; ook bij de onzen ontwikkelen die eigenschappen in sterke mate. Niet 's lands belang, maar klassenbelang treedt steeds meer op den voorgrond, zij het ook van een andere klasse dan van die, welke nu regeert. Ook het individualisme; nu nog tot hoofden van gezinnen beperkt — alsof de keuze van ongeorganiseerde „hoofden" eenige waarborg gaf voor gelijkmatigen invloed, voor rechtvaardige behandeling van zaken. Doch velen zijn zelfs al over die „hoofden" heengestapt. In theorie wordt wel het beginsel gehandhaafd, dat de volksvertegenwoordiging alleen bij de overheid het volk vertegenwoordigt; maar in de praktijk acht ook onze pers de overheid verplicht te buigen, niet slechts voor de meerderheid van de vertegenwoordiging maar zelfs voor „de uitspraak der kiezers", adres: verkiezing 1891.
In theorie wordt de zelfstandigheid der parlementsleden gehandhaafd; maar als een Kamerlid optreedt voor het volk, „verwacht" dit volk, dat het Kamerlid zich niet verzet tegen zijn inzicht en wenschen: het beoordeelt veel minder de motieven dan de slotsom. In theorie gaat recht „boven alles"; in de praktijk wordt vaak juist de rechtvaardigheid afgekeurd en de willekeur ten bate van „ons volk" verdedigd; ik ondervond dit meermalen. Tegen deze „natuurlijke" edoch „revolutionaire" neigingen komt de pers, vooral de Standaard zelden in verzet; menigmaal versterkt zij ze. Daarentegen wordt datgene, wat ons principieel onderscheidt van de „liberale" of „radicale" partij verzwegen, zoodra het de keuze der radicalen betreft.
De armenzorg moet blijven zaak der kerk; edoch, tijdelijk zou staatstusschenkomst noodig kunnen zijn; — de radicaal is met dat „tijdelijke" al zeer tevreden, wel wetende op welke wijze dat werkt ten bate van zijn richting.
De leerdwang wordt aanvaard, en daarmee de erkenning, dat „de onchristelijke Staat" in beginsel het recht heeft, te doen „wat des vaders" is, zelfs zonder dat de waarborg voor een christelijke opvoeding kan gegeven worden.
Nooit wordt er op gewezen, dat de uitoefening van politieke rechten moet worden verdiend; dat aan uitoefening op grooter kring oefening in kleiner kring moet voorafgaan; doch steeds het denkbeeld versterkt, dat alle burgers hetzelfde natuurlijk recht hebben, niet om vertegenwoordigd te worden, maar



om individueel hun meening en invloed te doen gelden in 's lands staten.
Door allerlei betere toestanden voor te spiegelen, zonder den weg om daartoe te komen te kennen of te wijzen, trekt men velen, maar stelt men evenveel teleur , als de verbetering onbereikbaar blijkt; de schuld der teleurstelling komt dan voor rekening van hen, die hun onmacht erkenden, niet van hen, die beloofden zonder in staat te zijn te leveren; vandaar voortdurend ontevredenheid ; verwisseling van personeel; voortduring van de slechte toestanden. Zoolang de schoolquaestie aan de orde was, behoefde men voor den grooten toeloop niet te vreezen, want de voorstanders van de bijzondere school moesten offeren, doch zoolang het gaat om dingen, die fraai schijnen en slechts aan anderen geld en moeite kosten, krijgt men allerlei slag van volk bijeen. Zóó ontstaat een „partij", maar het beginsel waarom het gaat raakt in 't vergeetboek. Ik zeg nu niet, dat gij met opzet in laatstgenoemde richting stuwt; maar feitelijk doet gij dat m. i. wel; en dit is het, dat mij afschrikt om mij op praktisch gebied te bewegen; er wordt eene partij gevormd, die met woorden schermt; als het op daden aankomt, zal er of niets gebeuren, of een groot deel zal zich scharen aan de zijde van het radicalisme; inplaats van gezonde, krijgen wij steeds meer fransche toestanden.
Dwaal ik, breng mij dan, mondeling of schriftelijk, op een beteren weg; eenvoudig alle bezwaren te ignoreeren brengt ons niet verder..
„Nog „schroffer" tegenstellingen te maken," vervolgt Lohman op 14 Maart, „is moeilijk. Ik koos een anderen vorm dan die van antithesis, omdat ook in ons zeiven de tegenstellingen niet zoo scherp zijn. In ons strijden vaak twee beginselen en als ik nu zeg: gij beoogt dit, of handelt uit dit motief, dan kunt gij mij gemakkelijk aantoonen, dat gij vaak het omgekeerde doet; hetgeen niet belet, dat ook het door mij geponeerde waar is.
Als gij nu wat ik schreef, zelf in korte zinnen wildet omzetten, dan ware toch m. i. de tegenstelling duidelijk genoeg. Toch wil ik wel beproeven aan Uw verlangen te voldoen; maar altijd „voorbehoudens betreffende algemeene opmerking".
Over partijvorming, dwang en armenzorg hebt gij mij genoeg begrepen, zegt gij. Laat mij daaraan dan toevoegen het volgende; gij neigt vaak naar de opvatting, dat de Staat de maatschappij moet regelen; dat de ellende een gevolg is van verkeerde regeling; te wijten aan het egoïsme van heerschende klassen;
ik meen dat de zonde en het onverstand oorzaak zijn; dat de overheid direct weinig schuld heeft en dat alleen als bewezen wordt, waarin de overheid ook schuld heeft en als blijkt dat zij voor verbetering doof is, op politiek gebied tegen haar, wegens sociale misstanden, moet geageerd worden.
Gij stelt het klassenbelang op den voorgrond; ik wil het zooveel mogelijk van het politiek gebied écarteeren.
Gij laat, feitelijk, ons streven om eene individualistische vertegenwoordiging door eene organische te vervangen, los; alsof algemeen kiesrecht het einde ware; ik zie er zelfs geen „stap vooruit" in;
gij helpt de natie versterken in haar meening, dat de regeering voortdurend aan de leiband moet loopen van de kiezers;
ik meen, dat de Regeering zelve den weg moet zoeken, en dat wij slechts redres van grieven moeten vragen; aantoonen wat verkeerd is en hoe het zou kunnen en moeten zijn.
gij meent dat eene partij het land moet regeeren, en dus aan haar macht moet worden verzekerd, zoodra zij kans ziet aan het bestuur te komen;
ik meen, dat de regeering boven de partijen moet staan en dat de partijen alleen hebben te influenceeren; partijmacft£ acht ik bedenkelijk.
gij doet niet gevoelen, dat de burgers eerst aanspraak hebben op bemoeiing



met 's lands bestuur, naarmate zij getoond hebben, in eigen kring te kunnen besturen;
ik meen, dat politieke ontwikkeling aan deelneming aan 's lands beleid moet voorafgaan, omdat het volk er anders niets aan heeft.
Gij — dit volgt uit sommige voorafgaande stellingen — belooft het volk veel fraais, om het zoodoende liefde voor de politiek in te boezemen; ik beloof het niets, doch werk pro viribus mee om het volk in andere richitng te doen kijken dan in die der revolutionairen, wien het meer om het voordeel van de staatsruif dan om het recht voor allen te doen is. En hierbij zal ik het nu maar laten. Het spijt mij te vernemen, dat gij weer zooveel last van slapeloosheid hebt en U niet wel voelt; zoodra ik kan, kom ik aan."
Op 24 Maart schrijft Lohman nog:
„Wat aanleiding kan geven tot scheuring is dit: de kiezers te doen uitmaken, hoe zij de Grondwet opvatten. Dat is niet hun werk; de Grondwet bindt hen niet. Loopt het daarop uit, dan is, althans quoad me, scheuring onvermijdelijk. Maar dit te voorkomen is niet moeilijk" ...
Wat Uw meer algemeene beschouwingen aangaat — inderdaad ziet gij verder dan ik, hebt ruimer blik; ik erken dat; hoewel men niet heel ver behoeft te zien om te bemerken dat men, door mijn weg in te slaan, het vertrouwen verliest bij het volk. Als ik mijn positie vergelijk met die vóór mijn optreden als Minister, dan zou ik blind moeten zijn, zoo ik het enorme verschil niet bemerkte. Evenwel, mijn hart en liefde voor ons volk is onverzwakt en wanneer de schapen wegloopen van den herder, moet niet ook de herder zelf op den loop gaan. Ik heb geduld en miskenning is het deel van ieder, die zich met de publieke zaak inlaat; althans met het volk. M. i. hebt gij te veel verwachtingen opgewekt... Juist daarom ben ik niets gesteld op een optreding in de nieuwe Kamer"...
Was Lohman's opvatting van de partij de juiste? Neen, betoogt Kuyper in de „Prot. Noordbrabander" van 8 April. Want 1° riep Groen sinds 1869 bij algemeene verkiezingen kiesvereenigingen en leiders bijeen. Daaruit ontstond een vast comité. Daardoor groeide het aantal kiesvereenigingen. Het comité werd toen geconstitueerd. „Zoo ontstond wat we thans hebben". Vóór dien tijd bestonden er een 50 kiesvereenigingen, nu 300. 2° Met samenwerking tusschen Centraal Comité en Club was alleen bedoeld, het trekken van richtlijnen bij beslissingen van algemeen belang. 3° Het Centraal Comité adviseerde aan de kiesvereenigingen om aan de candidaten de belofte te vragen zich aan te sluiten bij de a.r. club. Zoo hielp zij ook deze. In zijn Starrentritsen heeft Kuyper dit verband ook beklemtoond.
Beide mannen begonnen nu op Kuypers eigen verzoek een uitgebreide correspondentie over hun wederzij dsche opinies, zooals Lohman die had geformuleerd in zijn boven aangehaalden brief.
Kuyper schreef op 8 April 1893 aan Lohman:
„Carissime Frater... Thans alleen de eerste tegenstelling: die tusschen de actie voor de party en de actie voor het beginsel. Vergis ik mij niet, zoo wordt deze tegenstelling beheerscht door de generale antithese tusschen zijn en denken. Al stelt gij toch beginsel tegenover partij, toch leven feitelijk beide uit één principium, de partij uit het principium essendi en de theorie uit het principium cognoscendi. Met principium essendi bedoel ik niet, dat er in de natie zekere stroomingen zijn, die aan de onderscheidenen partijen haar aanzijn geven. Niet aan coterieën of fracties maar aan goede, degelijke, gewettigde



partijen, opgevat als partes nationis ... Deze eigen vorm van leven is het resultaat van historische traditiën, op haar beurt weer samenhangend met zekere diepe levensovertuiging, gekleed in een bepaalden vorm. Nu kan zulk een groep er zijn, zonder dat ze als groep tot bewustheid ontwaakt, ontdekt wie tot haar behooren en invloed poogt uit te oefenen voor de conservatie van haar eigenaardig leven in de propaganda voor haar eigen levensovertuiging. Ontwaakt ze daarentegen, begint ze weer zekere roeping te gevoelen, dan moet ze om te kunnen handelen, gaan nadenken om critiek te kunnen oefenen, tot bewustheid komen en zoo komt men dan uit het principium essendi tot het principium cognoscendi, uit de partij tot het beginsel. Deswege was het stseds mijn streven, om in het leven zelf de oude bedding van het historisch Calvinistische leven weer op te zoeken, wat sluimerde weer te wekken, zoo de oude traditiën weer te doen opleven en alsmede op te sporen, wat, getoetst aan Gods Woord, in onze historische traditiën, de diepste levensovertuigingen waren, waarvan actie kon in het leven worden geroepen.
Niet dus om, separaat van het leven, eene theorie op te stellen zekere wortelen in die theorie als beginsel te poneeren en nu om die theorie een school van mannen te verzamelen, die aan deze theorie en haar beginsel adhaesie schenken; maar uit het rijke historische verleden, critisch getoetst aan zijn beste, vroomste en dapperste periode, de kracht te ontketenen en de overtuiging te ontstelen, die ook nu weer deze historische groep tot een krachtig element in het volksleven konden maken.
Om die reden is het mij niet wel gelukt, Uwe tegenstelling tusschen partij en beginsel te vatten. Het eéne bestaat voor mij zonder het andere niet. Een beginsel, intellectueel genomen en als theorie opgevat, kan m. i. tot geene partijformatie leiden zweeft in de lucht, en heeft geen diepte van aarde. Daarom kan zich wel een tijdelijke constellatie vormen, maar die steeds weer uiteen spat. En omgekeerd een partij, die zich haar beginsel niet allengs bewust wordt, is wel een groep, maar die machteloos staat, en onbekwaam is tot actie.
Ik kan beide niet anders nemen dan in hun levensverband. Nu is het wel niet noodig en nooit geschied, dat alle leden van zulk een groep een helder feg,r.1P.m.de begmselen hadden, die hun groep als geheel, (als) historische tradiüen te propageeren had, maar het geldt de fide implicita. Een diep besef stuwt hen toch m de richting, die door het beginsel wordt geëischt. En nu stem ik U wel toe, dat men beiderzijds gevaar kan loopen van öf uit theoretisch beginsel af te stooten wie bij ons hooren, öf uit liefde voor zijn groep er bij te lokken, wie er niet bij hooren, maar m. i. corrigeert het leven dit vanzelf. Lok, wie ge wilt, en als hij niet uit het leven van Uw groep leeft, is +;ï^r-i? a^onnent' diena een kwartaal bedankt. Of ook stoot dan Uw theorie tijdelijk at, wie bij U komt, in den nood vindt ge elkaar toch weer terug. N m'L w iT gelooven, dat ge deze voorstelling van de zaak onjuist zoudt vinden. Wel begrijp ik, hoe uw studiën van Vinet een zekeren plooi aan Uw geest gaven, die U naar het abstracte doen overhellen; maar practisch in het leven spreekt toch altoos de sympathie van uw hart te sterk dan dat ge voor een beginsel zoudt willen strijden, anders dan in verband met de historische roeping m ons nationale leven, die nu God in zijn Woord koos.
Ik vraag natuurlijk hierop geen antwoord ... Het was er mij alleen om te doen, om U den indruk weer te geven, die Uwe tegenstelling op mij maakte."
Lohman antwoordt, dat dit alles zeer juist is, maar dat niet geestelijke, doch vooral stoffelijke factoren de vrienden tegen elkaar in het harnas jagen.
Kuyper, onvermoeid, schrijft 10 April:
„Thans een kort woord over Leerdwang. De eerste maal, dat ik mij over dit onderwerp uitliet, nam ik het als pis-aller, niet als regel. Toch was van



meet-af mijn indruk niet zoo ongunstig als de uwe en wel om twee redenen. Vooreerst omdat het denkbeeld juist tegenover Rome in de wereld kwam en het eerst door Luther, zesmaal zelfs, geopperd en bij aanvang gerealiseerd is. En ten tweede, omdat het in zijn tegenwoordigen vorm dagteekent niet van de Fransche revolutie maar van de Pruisische restauratie in 1816, toen Stein en anderen, juist belijders des Heeren, aan het hoofd stonden. Toch liet ik mij daardoor niet verleiden, om het toetsen aan de beginselen na te laten, maar ook daarbij kan ik niet anders komen dan tot de conclusie van Wagner, Yon Stahl's leerling. „Wird das Recht der Familie in vollem Masze erkannt wie das in höherem Grade ohne Zweifel bei uns Deutschen der Fall ist, so muss auch, wo sie im Einzelnen ihre Pflicht versaumt, den Zwang zur Erfüllung desselbe angewendet werden können."
Niet wat, maar dat ik mijn kind intellectueel voedsel zal bieden, kan eisch worden, ook van de Overheid. Formeel. Daarentegen materieel slechts in zooverre, als de Overheid om de positie der natie tegenover de omliggende volken op zekere hoogte van ontwikkeling moet brengen en handhaven. Toch ben ik, voelende waar dit heen kan gaan, altoos zeer voorzichtig in mijne uitingen geweest en heb geoordeeld, dat de Overheid niet kan optreden dan èn in zeer lagë toestanden èn in zeer hooge. In zeer lage, omdat de overheid dan patriarchaal nog een goed deel de zorgen van het gezinshoofd overneemt, gelijk nog veelzins in Rusland. En in zeer hooge, als de gewone standaard van ontwikkeling zoo hoog staat, dat de natie als zoodanig feitelijk uit eigen aandrang onderwijs zoekt, maar er nog altoos een groep pariah's overblijft, die buiten den stroom liggende, tot een moeras werd, waar allerlei bederf in de natie uitging. Dan toch treden er toestanden in, waarbij de Overheid langs tweeërlei weg tot actie kan geroepen worden: le om dezen focus van besmetting weg te doen uit het midden der natie en 2e om de personen in het gezin tegen den bedervenden invloed van het gezin te beschermen. Vooral bij een volk als het onze, waar het familie-leven zoo sterk, veel sterker dan in Duitschland ontwikkeld is, ducht ik onder deze reserve geen inbreuk op de vaderlijke macht, mits, en dat stelde ik reeds op den voorgrond, de inhoud van het onderwijs, wat geest en richting betreft, geheel ter keuze van de ouders blijve.
Van gansch anderen aard is de vraag, op wat wijs zoo iets zou moeten worden geregeld. Van welk jaar tot welk jaar? Heel het jaar of met vrijlating van den zomertijd te plattelande? Den geheelen dag of slechts een halven dag? Of het zou zijn schooldwang of enkel leerdwang? Of men den sleutel zou zoeken in zooveel uren les, of in bewijs van de noodige kundigheid aan het eind van zekere periode? En zooveel meer. Ook daar heb ik mijn opinie over, maar dit raakt het beginsel niet. De beginselvraag is alleen of de Overheid nooit, in geen geval recht heeft, om zich in te laten met de vervulling der vaderlijke verplichtingen, die op de ouders ten opzichte van hunne kinderen rusten. En dan zie ik niet in, dat er één wetgeving is, die deze vraag in absoluut negatieven zin beantwoordt, ook niet dat ze dit nu kan doen. Neem deze potloodstrepen voor lief, en geloof mij steeds vriendschappelijk de Uwe, Kuyper.
Lohman repliceert:
„Luther en Stahl zijn gemeenlijk niet ten voorbeeld gesteld aan Gereformeerden en anti-revolutionairen in Nederland. In Luther's tijd waren Staat en Kerk één; ook vóór hen bestond er wel schooldwang o. a. ook onder Karei den Groote. Wij staan tegenover de revolutionaire leer van Staatsmacht boven alles; in beginsel absoluut enkel beperkt door de rede. De Overheid moet helpen; zij mag in het algemeen als opperhoofd optreden; de ouders zijn souverein; moet die van sommigen beperkt, dan krachtens rechterlijke



tusschenkomst. Men mag om die reden niet alle kringen in beginsel beperken, j en ik in beginsel ook hier de staatssouvereiniteit, dan zal ook deze alleen de consequentiën vaststellen."
Kuyper schrijft dan op 23 April:
"SrT het derde Punt. Armenzorg zie ik niet, dat een notabel verschil tusschen ons m de theorie is dan alleen in zooverre, dat Gij de Overheid als derden tactor in de armenverzorging alleen bij tijdelijke excepties opneemt
tnpltn H6' m'1- ,os -een factor blÜft- die overmits er altoos exceptioneele toestanden van nood zijn nooit kan gemist worden. Practisch valt Ge hier echter altijd bij, want als voortdurenden politiemaatregel wilt ook gij een
aan, Wie °P str^at ligt en het «even van een stuk brood aan wie van honger sterven zou. De vraag is nu maar, hoe men den politiemaatregel uitoefent, namelijk als middel om de orde te handhaven, of als voorziening in nood. Voor het overige is onzer beider opinie, dat de Overheid fnlep^Vn, et Ulterste geval zelve moet geven en nooit aan de armen, gelijk
Hpr ™ +anv? 66n- re°u ,op aalmoezen mag toekennen, omdat ze dan doet wat der maatschappij is, het spontane leven doodt en de edeler gevoelens van ont-
f™L?n dankbaarheid onderdrukt. Ook mijn zeggen was daarom steeds: geen verdere hulp dan die bij de grens van den honger uitscheidt.
Nu wensch ik echter drieërlei aan uw beter oordeel te onderwerpen Ten eerste of gq met te veel rekent met de Volkskerk en of de volkskerk niet per
i?nnlf 1S' het voluntary principle den dienst der barmhartigheid
te beoefenen, gelijk het behoort. M. i. kan de kerk van Christus, de wezenlijke
pen Wp°n en daarom ontferming bewijst, nooit anders dan
van v,r minderheid van de natie onder haar vleugels nemen en de werking
horriWervfrl^te fn 3 n°0lt zijn' dat in haar kring de armoede al het wi^r-i v?rl?eze' afneme, en nu zooveel ze voorkomt, worde gedekt. De niet
le nS w"*' die onverzorgd blijft, zal daarom altoos immers groot blijven
h u °"kerkel«ke wezen armoede kweekt en 2e. omdat de ontferming
dadhrS ï° met den nood- Nu is wel de dusgenaamd particuliere wel-
voino7Zm£ naaa"g<,WeZen h"'Pe- maar dek' dit «■>
Daaruit nu worden misverstanden geboren, die de kerk, door buiten haar
m r<hr •• ' wat lk toejuich, en de particuliere weldadigheid niet
maatSeTwrTr m'tTT' ^ T dw?ngt ,de Overheid dusgenaamden p'olitieverder uit te breiden dan eigenlijk moest. Ten tweede zou ik mee-
dat de personen uit den arbeidenden stand, niet door de Overheid maar
door steun f-f toch mogel«k maakte, door regeling en desnoods
risme „ H eigenhjk Pauperisme zou afscheiden van wat geen paupe-
komt W°Ve" mag naar m«n artikel van gisteren. En
ten derde komt het mij voor, dat de Overheid de roeping heeft om wel de
zegSk'datT ? Van hare T6tgeving na te gaan' Het is tevens ontegenen dat dêze hPt n^ ®V1Dg 0PJdel.Verdeelillg van het goed invIoed uitoefent om exDMsLÏik W nnSm0-m de hand kan werken. Nu bedoel ik geen wetten Tn de PenSme,aan geld helpen' maar een ^echt trekken
11 n M waar ze door plutocratische wetten scheef zijn getrok-
t ^ 'Sif Jilterst moeilijk en kan men zich zoo licht vergissen,
Allicht dSÏ™ V®*' l3:, dUnkt mij' niet wel voor tegenspraak vatbaar', doordien ik meer dan gij met den nood, die geleden wordt, in aan-
hnntpnv schreiende ellende op alle manier, vooral bij de pauvres
t + ze/r kleinen burger ken, gevoel ik allicht iets sterker, dat de bestaande toestanden allengs onhoudbaar worden. Telkens komt er een gevoel van verontwaardiging over me, dat we met al onze wijsheid nog tot geen etere regeling gekomen zijn dan die zulke toestanden schept en bestendigt
Kasteel



Hieraan hebt gij echter volkomen gelijk, dat we de zaak ernstig onder de oogen moeten zien en dat algemeene denkbeelden niet genoeg zijn; dat het op practische uitvoering aankomt; en dat men wel moet bedenken, welke gevolgen er uit eene stap voortvloeien ... Wees zoo goed Mevrouw Lohman te zeggen, dat ik a.s. Dinsdag 3 uur mijn college over Aesthetica hoop te geven."
Lohman antwoordt op dezen brief, waarvan de actualiteit na zooveel jaren wel bijzonder treft en die in latere studiën over sociale toestanden van dien tijd rechtvaardiging vindt:
„Ter beoordeeling van het juiste middel tegen pauperisme is het al of niet kennen van den omvang van de ellende niet noodig. Wel van de oorzaken. Zorg voor de armen is broodnoodig en staatsarmenzorg verergert den toestand op den duur. De valsche Kerk is onmachtig. Daarom moet de volkskerk vallen. Alleen de Kerk van Christus is bij machte; daarbuiten is geen heil. Daarom moeten wij a.r. niet pogen door staatshulp te doen vergeten, dat de Christus zelf ons iets beters aanbiedt. Met het overige kan ik mij vereenigen."
Op 1 Mei vervolgt Kuyper dan:
„Wat Uw vierde opmerking betreft, ga ik uit van het standpunt, dat elke levensuiting van God haar levenswet ontving en dat niets zonder de natuurlijke beweging dezer raderen van het ééne groote raderwerk in zuivere harmonie zou loopen. Dit is echter, helaas niet zoo. Daardoor ontstaat disharmonie. Een wanverhouding, die het ééne rad terugdringt en het andere over zijn loop doet heen strekken. Ten deele nu corrigeert zich ditzelf naar de wet der reactie. Maar er kunnen ook particuliere verhoudingen geboren worden, waarin het teruggedrongene ook door de sterkste reactie zich niet herstellen kan.
Dit heeft m. i. tweeërlei oorzaak. Ten eerste oorzaken van kosmischen aard, die zulke verhoudingen veranderen. B.v. de uitvinding van stoom enz. Maar ook oorzaken die aan knellende regeling te wijten zijn. Het kan toch niet anders of, om orde in het raderwerk te houden, moeten er regelingen worden gemaakt, die terlaatste instantie door de Overheid goedkeuring moeten erlangen. B.v. regeling van erfrecht, van overdracht, van accijnzen, enz. Nu kan de Overheid bij het maken van deze regelingen tegen de levenswet der onderscheidene sferen ingaan. Aan de ééne hypertrophie aan de andere atrophie van levenskracht te veroorzaken, iets wat moreel of materieel schaadt. Het gevaar hiervoor is te grooter naarmate de lieden uit een enkele sfeer te meer invloed op die regeling hadden. Zulk een misgreep nu heeft m. i. op velerlei gebied plaats gegrepen en de verhoudingen zijn er onnatuurlijk door geworden. Ik versta hieronder, dat de publieke regeling der verhoudingen in strijd is gekomen met de natuurlijke en dat daardoor het eene rad te veel overwicht, het andere gebrek aan kracht ter resistentie verkreeg. En nu zou ik meenen, dat de Overheid, nu zulk een fout haar nadeelige gevolgen vertoont, verplicht is tweeërlei te doen: le om allengs haar publiek recht weer in overeenstemming met de natuurlijke verhoudingen te brengen, en 2e. om aan hetgeen thans te zeer verzwakt werd, om zich zelf de helpende hand te bieden, opdat het zich kunne herstellen. Te ontkennen dat er, om één voorbeeld te noemen, ook geldelijke ongelijkheid heerscht, gaat niet aan. Ook finantieel zijn er groepen of klassen. De belangen dier klassen staan niet los naast elkaar, maar drukken over en weer op elkaar. Dat hier zekere strijd bestaat, kan dus kwalijk geloochend. In dezen strijd nu behoort elke groep te kunnen strijden met goede natuurlijke wapenen, om zich vrij te kunnen bewegen. Waar één der vele groepen hierin belemmerd worden ten gevolge van invloed der concurrentie, ontstaat schending van de natuurlijke verhoudingen en moet herstel komen.



Dit is het standpunt, dat ik in 1874 tegen Van Houten innam, en alsnog meen ik, dat dit het onze zijn moet. Wel zullen er uit den aard der zake, twijfelachtige vragen zijn, hoever en hoever niet. Waar niet, en waar wel. Als we maar helder ons bewust zijn van wat God de Heer voor de eer zijner ordinantiën vraagt."
Lohman blijkt slechts verbetering te wenschen, waar aangetoond wordt, wat onbillijk werkt, b.v. gebrek aan organisch verband van den arbeid.
Kuyper betoogt dan op 4 Mei:
„Waarde Vriend. In 1878 heb ik (zie p. 409—415 Program, groote editie) mijn gevoelen omtrent het vijfde punt ontwikkeld en aangetoond, waarom ik naast de organisatie, groepsgewijze, representatie van belangen, een tweede niet-organische van het volk wenschte en hiervoor het Huismanskiesrecht aanbeval. Eens schreeft ge, dat dit pas in 1885 ernstig ter sprake kwam. Inzage van p. 413, 415, § 141, § 142 zal U echter overtuigen, dat het reeds in 1878 door mij was uitgewerkt.
Daar ik nu nog juist zoo denk als toen en in dien geest adviseerde, meen ik voor dit punt met de verwijzing naar Ons Program te kunnen volstaan.
De eigenlijke organische vertegenwoordiging kan m. i. eerst in de Eerste Kamer komen. En dat in art. 87 de Grondwet het individueele beginsel en niet het familie-beginsel is opgenomen, kan thans niet bij deze kieswet, ongedaan worden gemaakt.
Wat het zesde punt betreft, is de regeering m. i. gehouden een eigen overtuiging te hebben; moet ze die beslist uitspreken; door alle wettige middelen propageeren; en is de regeering, die aan den leiband van wie ook loopt, geen regeering, maar geregeerde macht. Nog onlangs toonde M. Beernaert in België, wat er van zulk een geregeerde regeering terecht komt. Het kan echter (want ik neem Uw 7e punt als verwant hierbij op) in den Constitutioneelen Staat niet zoo toegaan, dat de Vorst eenvoudig zijn eigen opinie heeft en die aan de natie oplegt. Hij moet verantwoordelijke ministers vinden. Die ministers moeten homogeen zijn. En dit homogeen Kabinet moet het vertrouwen van het Parlement bezitten. Zelfs in de staten, waar het monarchistische principe nog ten deele bestaat, is aan dien regel niet te ontkomen. Men ziet het thans weer in Pruissen. Met name de Engelsche oppositie toont dan ook, dat de oppositie beginselen uitspreekt en maatregelen aanbeveelt en dat, zoo het kabinet zich hiertegen verzet en de oppositie komt met meerderheid uit de stembus, de Vorst haar in het kabinet roept.
Nu en dan mogen in slappe tijden een cabinet d'affaires kunnen optreden als de meerderheid in het Parlement twijfelachtig is, maar dit is een exceptie en geen teeken van gezondheid. Is daarentegen de meerderheid in het parlement aaneengesloten en beslist, dan kan de Vorst niet anders doen dan ministers in den geest der meerderheid kiezen.
Nu vind ik dezen toestand niet ideaal en bedenkelijk voor het gezag, maar een correctie hiervoor ligt dan ook in de verbrokkeling der partijen. Zoolang in een land de duiteit der partijen stand houdt, is er niets aan te doen en loopen alle pogingen om weerstand te bieden op belaching, schade en schande voor de Kroon uit. Maar verbrokkelen de partijen, zoodat er vier, vijf groepen ontstaan, die elk voor zich of onderscheidene punten nu eens met deze en dan met die groep gemeenschappelijke requisitie hebben, dan ontsaat er m. i. de gelegenheid voor een kundige regeering, om beurtelings de eene twee en dan de andere drie groepen al naar gelang van de materie, te combineeren. Op dien grond oordeel ik dan ook, dat juist de democratische ontwikkeling ... de macht, het gezag en de kroon kan sterken, mits de Kroon niet de fout bega te leunen op de andere... Daarom ook bevorder ik de aftrekking van de



radicalen en de liberalen, omdat juist de coterie, et pour cause, de duiteit in stand houdt.
Andere middelen die baten kunnen, zie ik niet en ken ik niet. Een sterke meerderheid zegt U anders eenvoudig het vertrouwen op; stemt uw begrooting af en verjaagt U en als de Kroon dan ontbindt en het toch verliest, dan eerst ontvangt het gezag den rechtgevoeligen knak. Bovendien is ontbinding toch appèl au peuple en daarom altoos een zich onderwerpen van de Kroon aan het plebisciet. Op sterken van het gezag ben ik dan ook zeer bedacht en ik meen dan ook, dat wij er op die wijze komen zullen. Dat men dit in den Haag niet gelooft en er tegen in gaat, is mij, èn om de majesteit des gezags èn om Oranje èn om onze Koningin, die het goed bedoelt, een oorzaak van werkelijke smart."
Lohman zet daar tegenover, dat Kuyper vroeger het huismanskiesrecht niet in verband met een andere organische vertegenwoordiging, verdedigde.
„Nu wordt het eene verdedigd zonder eenige kans of vooruitzicht op 't andere. Dat duïteit niet meer in onzen tijd het regeeringsbeginsel kan zijn, spreekt vanzelf. Maar mijn bezwaar is niet weggenomen door deze beschouwing. Men doet het volk gelooven, dat de regeering de partijen naar de oogen moet zien, niet dat het recht richtsnoer moet zijn; partij en recht worden feitelijk geïdentificeerd; hoofdzaak is daarom, dat de partijmacht ontwikkele (niet dat de in de partij of in het land rechtsbeginselen alom worden geëerbiedigd). Versterking van macht der Kroon door verbrokkeling der partijen, is bedenkelijk; het lijdt eenerzijds tot versterking van de bureaucratie (omdat, terwijl de partijen elkaar culbuteeren, de ambtenaren stillekens hun gang gaan), anderzijds tot partij-omkooping in het groot, door beurtelings aan een minderheid, die het noodig heeft, een kluifje toe te werpen; welke waarborg, dat 's lands belang den doorslag geven zal, ligt in die methode ?"
Kuyper schrijft dan op 13 Mei:
„Dat de aanspraak der burgers geboren zou worden uit hun toonen, dat ze in eigen kring besturen kunnen en dat aan deelneming aan 's lands beleid politieke ontwikkeling moet vooraf gaan, is een stelling, die ik niet zonder beneficie van inventaris zou kunnen aanvaarden. Het recht van de onderscheidene kringen in de maatschappij, om een teugel aan de Rijksoverheid aan te leggen rust m. i. in Gods bestel. Hij toch legde in eiken kring een deel van zijn souvereiniteit en verplichtte dezen kring, resp. wie er met gezag in bekleed is, om in dezen kring zijn ordinantiën te handhaven en dien kring te beschermen tegen de empieteering van anderen, dus ook van de Rijksoverheid. Anderzijds heeft daarentegen de Heere het organische verband tusschen deze kringen en de Rijksoverheid zoo dooreen gestrengeld, dat de Rijksoverheid rechtstreeks ook in die kringen moet indringen, door haar drieledige taak, om de nationale eenheid tot waarheid te maken, de natie tegen het buitenland te verdedigen en de justitie te handhaven. Hieruit nu vloeit m. i. voort, dat een van tweeën gebeuren moet, of dat die kringen een eigen yc.pa.rot; ontvangen
— dan gaat de Rijksoverheid te ver zich feitelijk tegen hen in verweer te stellen
— of om, wijl wij deze periode achter den rug hebben, de Rijksoverheid door constitutioneele rechten aan zulk een teugel te leggen, dat de zelfstandigheid van het leven naar Gods ordinantiën voor die kringen niet door de Rijksoverheid in pericel worde gebracht. Toont dus b.v. een gezinshoofd, dat hij niet in staat is zijn huisgezin te regeeren, dan kan hierdoor m. i. wel zijn recht vervallen, om aan het hoofd te staan, maar vervalt niet de plicht en het recht van Godswege, om dit gezin als eigen kring in zijn zelfstandigheid te mainteneeren. Of ook heeft de Rijksoverheid door usurpatie van rechten het in die kringen bijna ondoenlijk gemaakt om zelfstandig op te treden, dan kan toch nooit het recht dier kringen vervallen, noch hun plicht, om de stichting



Gods en zijn ordinantiën voor de stichting te maintineeren. Wel geef ik U toe, dat bfl onze ellendige representatie het thans bijna onmogelijk is, om aan de kringen dit hun recht toe te kennen, zonder dat ze tevens zich mengen in wat sensu proprio tot de taak der Rijksoverheid behoort, en in zooverre bedoel ik eene exceptie. Maar ook zoo kan deze exceptie er wel toe leiden om dit verkeerde bijmengsel er uit te lichten, maar nooit om het primordiale recht van de lagere souvereine kringen te vernietigen. Ook geef ik toe, dat de einduitslag anders zou hebben geloopen, zoo men eerst die kringen meer in staat had gesteld eigen souvereiniteit uit te oefenen (reden, waarom ik zoo weinig tevreden ben met Kamers van Arbeid als louter adviseerende colleges) maar zij die dit in hun macht hadden, hebben dit niet gewild, althans het is niet toegestaan. Nu nog zyn er velen van onze beste mannen te bang voor. En gij weet zelf wat moeite gij hadt om zelfs Mackay voor adviseerende Kamers van Arbeid te winnen.
Doch hoe men het ook aanlegge, voor alle dingen wenschte ik, dat het recht der nog gebleven kringen, d. i. de gezinnen, onverwijld erkend worden.
Dat ik het volk zooveel fraais zou beloofd hebben, is mij nieuw. Ik zou dan ook niet weten, waarin dit bestond. Laat ik, inplaats van tegen deze m. i. ongemotiveerde klacht een klacht mijnerzijds over te stellen U zeggen, dat ik uw poging om ons volk politiek op te voeden hoogelijk waardeer en ze naar vermogen wensch te steunen. En hiermee meen ik alle punten te hebben afgedaan en hoop nu zoo spoedig mogelijk eens bij U aan te komen. Dit is makkelijker <tan dat gij bij mij komt, daar ik 's avonds veelal uit ben en ik zoo moeilijk tijd bepalen kan. Of ik U niet thuis vind, doet er minder toe. Ik loop toch en in de buurt wonen andere vrienden."
Waarop Lohman reageert:
„Dat ieder een eigen kring heeft, waarin het door God gestelde gezag jure suo regeeren mag en moet, beaam ik. Maar de regeeringskring is niet altijd even uitgebreid; de bemoeiing der burgers moet met de uitgebreidheid der regeermgsbemoeung verband houden. En om zich met de eigenlijke regeering te mogen bemoeien, moet zij toonen oog te hebben voor de belangen van ruimer kringen dan waartoe zij zelve behooren. Onze oude stadsburgers waren m staat de sÊadsbelangen niet te vereenzelvigen met hun privaatbelangen; in ae Ver. btaten hadden de burgers eene langdurige oefening in eigen kring en ook nu nog hebben zij niet het heft in handen, doch slechts grooten invloed. Kamers van Arbeid, aanvankelijk de adviserende lichamen, want het is onvoorzichtig hun reeds dwingende macht toe te kennen zonder voorbereid te zijn.
bed°el ik dit: Poor te veel schuld te geven aan de Politieke dfp nfpf i!an ^ £ P der dingen' verwekt men verwachtingen,
het £ Ïp<?p bevredigd. Het doet te veel voorkomen alsof de Regeering het land regeert en dat is niet juist; God doet zulks."
Alle punten afgedaan? Zou Kuyper de illusie hebben gehad, dat de breuk te voorkomen was . De verhouding werd integendeel meer gespannen. Lohman had het hoofdredacteurschap van „De Nederlander" op 15 Mei 1894 aanvaard.
uyper ziek geworden op het eind van 1894, verklaarde op 21 Januari 1895 m „De Standaard dat hij wellicht te ongenoegzaam had gewaakt tegen de vermenging van valsche en ware democratie, doch de „Calvinistische" richting bedoeld m art. 1 van „Ons Program" moest gehandhaafd blijven. Want de naam antirevolutionair, zoo had hij op 7 Juni 1894 in „De Standaard" opgemerkt, is even vaag als protestant. Antirevolutionair was niet genoeg- men moest altijd ook naar dat „Calvinistisch"' informeeren.



Kuyper antwoordde denzelfden dag:
„Carissime frater,
Uw schrijven zooeven ontvangen, stelt mij niet alleen teleur maar ontroert mij, meer dan ik zeggen kan. Dat ik tegen Uw critiek, die in de Noordbr. begon en nu in de Ned. en in de Kamer wordt voortgezet, mijne overtuiging omtrent onze Calvinistische beginselen handhaaf, kan mij niet euvel worden geduid. Hierin heb ik geen keus. Maar dat gij mij voorstelt als het toeleggende op een afbreking van Uw universitaire en politieke positie, is een miskenning van mijn bedoeling en streven, waartegen ik met al den ernst die in mij is, ook bij U moet protesteeren. Daartegen getuigt onze gansche correspondentie van jaren her, waarin ik het steeds was, die om uw sympathie en medewerking dong, en waarbij gij steeds veelmeer een afstootende waart, wat Gij zelf erkendet, toen Gij toegaaft, dat Gij het mij lastig hadt gemaakt. Daartegen getuigt my'n stilzwijgen twee jaar lang, toen gij mij steeds aanvielt in de pers, wijl ik wist dat publieke redetwist tusschen U en mij, onze partij verzwakken moest, en het volk van U zou aftrekken. Daartegen getuigt de toon dien ik aansloeg, toen ik onlangs terugkwam, en dien gij zelf „vrede ademend" hebt genoemd. Ook getuigt daartegen de houding, die ik Vrijdag op den Senaat aannam, en die volgens ieders oordeel geen andere strekking had, dan om al het persoonlijke uit het geding weg te nemen, en de oplossing te zoeken, gelijk zulks hoort, door juiste interpretatie en toepassing van art. 2 der Statuten. Ik beroep mij dan ook op Uw rechtvaardig oordeel, om een bedoeling als gij mij toedicht, verre van mij te werpen. Naleving van Art. 2 der Statuten is voor ons beiden plicht en roeping, en nooit mag U door mij of mij door U, het streven daartoe euvel worden geduid. Te minder overmits bij mij de hoop niet kan ondergaan, dat principieele interpretatie van Art. 2 der Statuten en haar toepassing ook op Uw vakken, het natuurlijk en vanzelf geboden middel is, om waar nu verschil van de beginselen bestaat, eenheid van inzicht te kweeken.
Wat mij betreft, blijf ik, ook afgezien van dit principieele onderzoek, steeds tot samenspreking, ook ter wegneming van persoonlijke grieven, bereid. Wat de zaak in casu betreft, recuseer ik alle meesterschap in het schaakspel. Aan de zet, die Gij mij toedicht, heb ik geen oogenblik zelfs gedacht. En in contra toont dan ook het feit, dat Mackay's explicatie niemand geërgerd heeft, dat er van het door U bedoelde dilemma zelfs geen sprake was. Hadt Gij, zonder meer, U daarbij aangesloten, geen klacht zou zijn gegeven. Vale, A. K."
Voor Lohman lag het conflict allereerst op practisch terrein; het was voor hem een politieke tegenstelling. Zoo schreef hij op 30 Mei:
... „Maar wat baat herhaling van bezoeken en vriendschappelijke bespreking, zoolang gij blijft bij Uw gevoelen, dat openlijke tegenspraak van Uwe inzichten verzet is tegen U, en ik bij het mijne, dat ik op politiek en wetenschappelijk terrein Uw superioriteit — ik zeg niet van Uwe geestesgaven enz. — maar van positie niet erken? Wat baat het vriendschappelijk saam te spreken, wanneer Gij, zonder het mij te zeggen, heengaat in de gedachte, dat ik tegenover U sta, zoodat het onderhoud, naar gij zelf later mededeelt, op U een anderen indruk heeft, vlak tegengesteld aan dien op mij? Wat baat elke afspraak om saam beginselen te bespreken, wanneer bij 't eerste verschil van gevoelen, gij Uwe collega, nog wel in dingen zijn vak betreffende, openlijk terecht wijst, en dan, na verdediging mijnerzijds, eene polemiek voert als door U gedaan is? Men kan ook na verongelijkt en diep gegriefd te zijn, kalm en gelaten blijven, wetende dat ook deze dingen alzoo moeten geschieden, rustig in de overtuiging, dat men naar plicht en waarheid heeft gehandeld, zonder menschen te dienen; maar zulk een strijd te voeren, die door U telkens tot een persoonlijken strijd gemaakt wordt en op Uw standpunt moet gemaakt worden, en dan vriend-



schappelijk te praten met elkander, — dat is toch te zeer contra rerum naturam.
Mijn beginselen zijn U niet onbekend ... Wilt gij liever, dat mijn persoon gevilipendeerd wordt door hen in wier belang ik steeds werkzaam was en ben — zoolang althans ik de door U ook mij toegedachte positie niet wil aanvaarden — ik kan het niet gebeteren. De Heere zij Rechter tusschen U en mij."
Het was een hard gelag voor den man, die alleen meende voor de beginselen te strijden en niet aan zichzelf wilde denken. „Zoo ik één hartstocht heb", had hij op 5 Nov. 1894 aan Kuyper geschreven, „het is die om mijn volk en het recht te kunnen dienen. En zoo ik ééne verwachting heb, het is die, dat het volk waarvoor ik strijd, mij den rug zal toekeeren." Maar de scheuring op politiek terrein deed zich voelen. Heemskerk, die in de Kamer graanrechten had aanbevolen, schreef op 3 December 1894 aan Kuyper:
„Lohman natuurlijk er tegen. Dit is het bedroevende, dat zoodra door ons iets gezegd wordt, Lohman er zich tegen verklaart, of, hetgeen door ons gezegd is, een weinig veranderde, dan tegen het veranderde opkomt. Ik weet de genezing van die kwaal nog niet, en ik weet ook nog niet, wat ons deze week bij de voortzetting van het algemeen debat nog brengen zal."
Fabius, ook hoogleeraar in de juridische faculteit van de Vrije Universiteit, bleek eveneens tegen Lohman. Op 18 December schreef hij aan Kuyper:
„Niet zelden vrees ik van de politiek gevaar voor de Universiteit. Misschien is het niet ongewenscht, dat ook Lohman zich daaruit terugtrekke. Een leider kan hij op politiek terrein niet genoeg wezen. Hij is in de Kamer ongetwijfeld een groote kracht; hij heeft veel kennis van de details; hij is een onzer eerste juristen, zijn aanvallen kunnen geducht zijn. Maar hij mist die groote voorzichtigheid, welke Groen kenmerkte, en die een onmisbare eigenschap van den staatsman is; ook de noodige breedte van politieke opvatting."...
Daar verscheen dan nog Kuypers schets van Keuchenius, een boekje, dat Xiohman „echt boos" maakte. Hij en zijn zoon berichtten begin September de senaatsvergadering der universiteit, waarin het omstreden art. 2 der Statuten besproken werd, niet langer te zullen bezoeken. Op 18 April meldde Bavinck, dat de commissie had uitgemaakt, dat Lohman niet gereformeerd was in den zin van art. 2 der statuten van de vereeniging van Hooger Onderwijs op Gereformeerden grondslag. Zijn „onnatuurlijke dood" als hoogleeraar stond dus vast en den volgenden dag, 19 April, schreef hij aan Kuyper:
„Geachte Oud-ambtgenoot,
Nu ik de stad, waarheen ik mij om de V. U. te helpen, begeven had, voorgoed heb verlaten, is het wellicht het juiste oogenblik over onze onderlinge verhouding een woord te schrijven. Ik doe dit vooral, omdat door hoogsternstige mannen, die ik weet den Christus lief te hebben, en die mij niet minder warm dan U gezind zijn, telkens aangedrongen wordt, dat mijnerzijds althans niets gedaan worde, dat de tusschen ons ontstane breuke grooter maakt dan noodig is.
Met opzet heb ik, ik ontken dit niet, willen toonen dat — het smart mij nog het te moeten uitspreken — onze oude vriendschap verbroken is. Die te herstellen ligt buiten onze macht; liefde kan als gebod worden opgelegd, vriendschap niet.
Maar dit is nu eenmaal zoo. Geen vriendschap is niet hetzelfde als vijandschap; en de houding door mij aangenomen kan licht als een bewijs van vijandschap door U of door de wereld worden opgevat. Ook die bestaat bij mij niet.



S Jïf TT mijn overtuiging, mij groot onrecht aangedaan; maar
daarover laat ik over aan den Heere onzen God. Ik kan dat onrecht gelaten aanvaarden, omdat God het toegelaten heeft, en over menschen heb ik met te oordeelen. Indien ik wist, dat gij uwe daad tegenover mij als onrecht
S reeds kng" 6 °efte g6V0eIdet van vergeving, zou ik U zeggen: die hebt
Ik laat dus wat voorbij gegaan is rusten. Ik hoop den verderen weg, met s Heeren hulp alleen te gaan en met mijn gezin geduldig te dragen wat men ons oplegt. Maar ik ben bereid mijnerzijds U dezelfde achting te betoonen, >! til gewend ben aan Uwe vrienden, welke zich eveneens tegen mij gekeerd ebben, te betoonen, opdat alle schijn van vijandschap worde vermeden. Heb H het voorgevallene op Seinpost, noch U de hand toegereikt, noch anders
dan in onvermijdelijke noodzakelijkheid een woord tot U gesproken thans
fn^nnr ^eer+8If' ^ tnderS Werd' en dat' waar de omstandigheden ons in aanraking tot elkander brengen, met voorbijzien van het voorgevallene onze
lebSelifkTs0 m6t VerSChilde Van die' welke in de ^wone samenleving
+„ ui'k,mijne vr|jheid van spreken en oordeelen, ook in het openbaar wensch t behouden, eene vrijheid, waarvoor ik veel heb opgeofferd, spreekt van zelf •
lino-SC riJ^engeschiedt m.et het oog niet op de politiek maar op onze onderlaHp rÏÏ-ldmg t Christenen, al gevoel ik zeer wel, dat deze indirect ook op de politieke verhouding eenigermate terugwerkt. Al is het weer aanknoopen van de oude vriendschapsbanden onmogelijk, toch wensch ik met het oog op Hem, Dien wij beiden dienen, te teekenen de Uwe
A. F. de Savornin Lohman."
Kuyper antwoordde 20 April:
„Zeer waarde Collega,
Uw sc|lrij'ven van dezen morgen zeg ik U vriendelijk dank. Natuurlijk wJ+ 6u aan on ,1.eshjk ln Uw vriendschap binnen te dringen. Ik versta rf nirflnl™ onmogelijk is mij daar te ontvangen. Op Uw standpunt kunt wH« in «tv"/ 00/deele.n °f lk heb U grootendeels onrecht aangedaan en derV1 striJd met. de eischen der vriendschap gehandeld, dat Uw hart daar^°°r temijwaart niet meer open kan staan. Mij zoo min als U rest iets anders, dan dit uiterst teedere punt aan hooger oordeel over te laten. Wat ik ten WMr 1 °tn 1®.alleen erkennen, dat tegen beter pogen in, bij dezen onver-
d™o^HchtIhP«T vfn StÜijd' °°k d°°r mi] Vaak een zondig e'ement, dat niet de verlevW geheiligd was, m woord en uiting is gemengd, en dankbaar jergeving aanvaarden, die gij mij daarvoor aanbiedt.
Hp Z0° 18 ^6t toch eene verlichting, dat gij besluiten kondt, aan
die °"S nu op een af-
Terecht merkt gij op, dat dit ook met het oog op den politieken gang van
dfiTg» ™ h5' /TT gedurig tot misverS,™
KiTn i S d zouden er de dupe van worden. Uw recht om
Daarvoor^s dke reserve overbodig.1^61611' betW'St * ™ g»e° enM opzicht
entltdSg
rtP7P Z°U7P "nnen SCjlrlJne"' e" het natuurlijk geheel aan U overlatende om van broederlijke heiIbede Verh°U<"ne "* PUb'kk ">« *
Uw dienstwillige,
Kasteel Kuyper."
13



De kieswet-Tak, de afzetting als professor, de brochure-Keuchenius, deze drie dingen hebben den genadeslag gegeven aan de verhouding tusschen Lohman en Kuyper. Dat die verhouding van den aanvang af iets krakends had, zal men niet ontkennen, als men de brieven leest van 1875 af. Men kan met Jhr. De Geer meenen, dat na de afscheiding de verschillen door Lohman veel forscher zijn geaccentueerd, maar is er niet iets van den beginne af, dat de scheiding tusschen beide mannen als met ijzeren noodzaak schijnt te forceeren ? En indien wij gaan tot den bodem van dat verschil, komen wij dan eigenlijk niet daar, waar tenslotte de diepste theologische vraagstukken een rol spelen? „Het persoonlijk geloof, de Kerk is bijzaak", laat Van Malsen zijn held zeggen 16^). Men sla Lohmans opstellen op, tot zijn laatste boek „Naar de Kerk of naar het Evangelie" toe: steeds treft de sterk individualistische inslag van den man, wien alle dwang van buiten een gruwel was. „Nu blijven deze drie gezag, recht en vrijheid. Maar de grootste van deze is de vrijheid." De Geer heeft toch juist gezien. Wat Lohman zijn vrijheid achtte, verdedigde hij ten koste van alles. Hoe zou hij zich hebben kunnen onderwerpen aan een leider, een partij, een fractie, een program? Hij kende geen onvoorwaardelijke onderwerping aan welk menschelijk gezag ook en in dit opzicht was hij een protestant nee plus ultra. Hij had zijn beginselen uit de Schrift, uit Groen en uit de historie, zooals hij die alle drie verstond. Evenals Stahl begreep hij niets van schemata of systemata. Zijn gevoel voor recht deed hem heengaan met de doleerenden en liet hem plaats nemen naast de eenvoudige strijders voor de vrije school. Maar zijn instinct deed hem in Kuyper een paus zien en hij, die gruwde van den echten Paus, zou voor geen geld ter wereld zich aan paus Abraham den eerste en den laatste onderwerpen. Hij
schijnt soms een Barthiaan avant date.
Toen hij zag, dat Kuyper bij de behandeling der kieswet-Tak het „se soumettre ou se démettre" uitsprak, was Lohmans keuze beslist. Hij kon niet anders.
En zijn professoraat ? Met méér dan aarzeling had hij het in 1884 aanvaard. Hij meende, zooals hij heeft betoogd in zijn verweer, een universiteit te dienen op den grondslag van Gods Woord166). Dien grondslag achtte hij onmisbaar 167). Maar „Calvinistisch Staatsrecht" doceeren ? Hij, leerling van Groen, die immers niet hechtte aan „Calvinistisch" en die de praedestinatie niet aanvaardde, althans niet op den voorgrond plaatste ? Was hij, Lohman, geen antirevolutionair als Groen? Ging er iets boven de leuze: „tegen de revolutie het Evangelie" ? Was het Christelijk beginsel niet voldoende ? Waar was de Calvinistische specifiseering voor noodig ? Men had toch zijn professorale oraties als uitnemend beschouwd, als echt gereformeerd, en Kuyper zelf had toch
geen verschil in beginsel erkend ?
Maar namens de Vrije Universiteit antwoordde Heemskerk, dat Lohman de aanvaarding der H. Schrift vereenzelvigde met de gereformeerde beginselen: dat hij niet inzag, hoe de mannen, die de V. U. stichtten, het eens waren over
16B) H. van Malsen, Lohman, 1924, bl. 261.
i66) De aanval op Seinpost en mijn antwoord, Utrecht 1895.
16T) Bijdragen, I, bl. 24, 114/115.



die beginselen, dat zij dus bindend waren en dat de benoeming van Lohman, die dit niet begreep, een misverstand was geweest 16S). Waarop Lohman weer antwoordde, dat de Kerk wel omschreven leerstellingen maken kon, maar een universiteit of haar vereeniging niet, een échappatoire, dat in zonderling licht komt te staan als men bedenkt, dat hij, na de afzetting van den gereformeerden Ds Netelenbos aan een tweede doleantie heeft gedacht. Zoowel op dit punt als op politiek terrein, was Lohman de individualist. Hij meende, wat hij zei, maar hij schijnt zich nooit de vraag te hebben gesteld, hoe een georganiseerde kring toch wel mogelijk was, als iedereen zooveel vrijheid voor zich kon opeischen als hij. Men kan veilig aannemen, dat de politieke divergentie mede een aanleiding is geweest tot het conflict op universitair terrein, maar wie dieper doordenkt, moet tot de conclusie komen, dat Lohmans tegenstanders hebben gevoeld, dat hij anders was dan zij. Bavinck, die een eerlijk man was, formuleerde dat in een brief op 20 Juni 1895 aan Kuyper aldus:
„Het beste zal zeker zijn in zake Mijnh. Lohman eene commissie te benoemen. Zij, die zulk een commissie voorstellen, moeten scherp en duidelijk de bedenkingen formuleeren, die tegen den heer L. of bepaaldelijk tegen zijn onderwijs worden ingebracht. De moeilijkheid ligt denkelijk juist daarin, dat er op geen enkel concreet punt duidelijk afwijsbare afwijking is van onze belijdenisschriften en dat toch de geest en strekking van het onderwijs niet calvinistisch is. Ik begrijp daarom, dat de commissie een zware taak zal krijgen. Maar juist daarom wil ik mij niet onttrekken. Ik stel me dus disponibel"...
Tenslotte moet men in de affaire-Lohman de waarheid aannemen van Heemskerks woord: zouden allen zijn afgeweken en hij alleen getrouw zijn gebleven aan de beginselen ? Lohman was immers verbonden aan een Universitas Libera Reformata, d. w. z. een Gereformeerde Vrije Universiteit en men kan niet betwijfelen, dat hij niet zuiver gereformeerd was.
De divergentie van meening was echter zeer snel in een acuut stadium gekomen. Na zijn aftreden als minister, was Lohman immers opnieuw hoogleeraar geworden en toen hij hem kort daarop het rectoraat overdroeg, had Kuyper van hem gezegd:
,,In U is zoo niets van den pantheïst. Alle grenzen zijn bij U zoo scherp geteekend. Gij weet, Schopenhauer koos den titel van zijn hoofdwerk: „Die Welt als Wille und Vorstellung", de wil als kracht voorop. Mij dunkt, had hij U gekend, Uw beeld zou den ouden schrijver gedurig voor den geest hebben gezweefd. Want dat is het wat bij Uw persoon zoo telkens tot dank en tot bewondering stemt, dat in geheel Uw optreden zich rusteloos die doorzettende wilskracht openbaart, die U zeiven voor geen offer deed deinzen, die Uw woord in het debat tot zulk een machtig wapen maakt, en die een persoonlijke kracht van U doet uitgaan, in welken kring ge ook optreedt. Daarom blijft het spoor zoo diep ingedrukt, dat ge op Uw pad achterlaat en schijnt het vaak, of de identiteit van een kracht, die soms wel eens moet afstooten, en toch tegelijk zoo sterk aantrekt, in U verpersoonlijkt is. Op U blijft het oog van ons Calvinistisch volk gericht, op U staat de hope gebouwd voor onze politieke toekomst" 189).
168) Th. Heemskerk, De correspondentie over het ontslag, A'dam, 1896, bl. 17.
169) A. Kuyper, De verflauwing der grenzen, 1892, blz. 60—61.



De toekomst verliep anders. Zeven jaar na dezen lof gaf Kuyper antwoord op de vraag, hoe een universiteit aan het woord van God te binden. Het was een regelrecht antwoord op Lohman, al noemde de spreker niet uitdrukkelijk diens naam. Met een beroep op het leven zonder hetwelk de formule „dood en daarom krachteloos is", werd in dit betoog de afzetting van Lohman verdedigd 170).
De biografie ook van Keuchenius. In latere jaren verklaarde Lohman, dat hij nooit bepaald boos op Kuyper was geweest, maar zich één keer vreeselijk aan hem geërgerd had en dat was om diens boekje over Keuchenius. En op dit punt gaat Kuyper niet vrij uit. Hij heeft deze biografie, samengesteld overigens met ongewone zorg, gebruikt als polemiek tegen Lohman. Hij haalt de tegenstelling tusschen beide mannen scherp naar voren; hij suggereert, dat Lohmans autoritair optreden eerst Elout van Soeterwoude en later Keuchenius uit de club dreef. Lohman wilde de club „aan zijn opinie (inzake het stemmen tegen eene begrooting) binden." Kuyper laat Keuchenius zeggen, dat Lohman aan Schaepmans leiband liep en dat Keuchenius sinds 1883 „gestadig in verzet (heeft) gestaan tegen de door Lohman gevolgde politieke gedragslijn." Een gedragslijn, die het in 1891, na het kabinet-Mackay onmogelijk maakte, de oude geestdrift weer wakker te krijgen. Keuchenius de democraat, Lohman de conservatief, Keuchenius de Calvinist, Lohman de Schaepmaniaan, dat is de suggestie der biografie, waarin dan — in 1895 de moordende zinsnee voorkwam: „Lohman had ongetwijfeld gelijk, dat een te sterk individualisme de kracht onzer organisatie zou breken... en toch viel evenmin te ontkennen, dat Keuchenius' beduchtheid voor het weer insluipen van conservatieve elementen, voor te sterke fusie met Rome en voor te sterk jagen naar resultaat, verre van ingebeeld waren" 171). Kuyper wist, hoe lastig Keuchenius was geweest en Schaepman schreef Lohman dan ook op 18 Juli 1895:
Kuyper heeft mij zijn biographie van Keuchenius laten zenden, een kleingeestig en leelijk boekje. Ik weet niet, wat het beste is: het te laten liggen of er op in te gaan. Zulke dingen straffen op den duur zichzelven. In dit boekje schijnt Keuchenius dikwijls un petit jaloux en Kuyper un envieux.
§ 11. Sociale Politiek.
Onbetwistbaar zijn Kuypers verdiensten op het terrein van de sociaal-econonomische poütiek. Toen zijn openbaar leven begon, heerschte de klassieke school oppermachtig, was de staatsonthouding op-sociaal terrein een schier algemeen aanvaard standpunt, scheen de vrijhandelspolitiek zooveel als een soort eeredienst en heerschte de vrije concurrentie zoo oppermachtig, dat aan geen sociale organisaties of arbeidscontracten werd gedacht. Enkele christelijke stemmen verhieven zich: Von Ketteler in Duitschland, Manning in Enge-
. 1 4»AA T\ i TT \To TTor on Q + Q O +
170 ^ A Kuvner, Band aan net woora, ±ow. uhhl xA. v 
Maassluis 1916, bl. 45, vlgd. Men zie ook J. Ridderbos, Dr Kuyper en de wetenschap, Aalten, 1938, bl. 30—88. Vgl. ook J. H. Newman's onderscheid m vrijheid van onderzoek en van „formal teaching". University Education, London 1920, p. 252.
171) A. Kuyper, Mr L. W. C. Keuchenius, Haarlem, 1895, bl. 54. Lohman, Bijdragen,
I, bl. 189.



land. In Nederland durfde Groen van Prinsterer de voornaamste sociaaleconomische vraagstukken althans bespreken 172).
Kuyper is een der werkelijke baanbrekers van de sociale politiek in Neder- t land geweest. Hij had niet alleen van meetaf een open oog voor de sociale quaestie, maar koos direct positie vóór staatsingrijpen, bepleitte sociale organisatie op principieelen grondslag en durfde, lang vóór de meeste anderen, publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie propageeren. De eenige, die hem op dit punt benadert, maar toch later is, was Schaepman, die het eerst in een rede, te Rotterdam in 1888 gehouden, het sociale probleem klaar stelde 173). Men mag Kuyper vaagheid en aarzeling bij de uitwerking verwijten — maar zijn pioniersarbeid op dit terrein loochenen, is onrechtvaardig, vooral als men bedenkt, dat juist zijn sociale arbeid ook verzet ondervond in eigen kring, bij Lohman en Fabius 174).
Op dit punt heeft Kuyper, juist omdat hij het individualistisch karakter van het liberalisme volledig doorzag, beter en juister geoordeeld dan zijn tegenstanders, bij wie het zeker niet aan sociaal gevoel ontbrak, maar die, veel meer in den geest van den Réveil, sociale wenschen niet in dwingend recht wilden omzetten. Kuypers sociale belangstelling blijkt reeds uit zijn oudste preeken, die in zijn archief bewaard zijn; zij bracht hem al op gespannen voet met den grafelijken landheer te Beesd, waar hij democraat werd 175).
Te Amsterdam kwam hij in aanraking met de arbeidersleiders Kater en Poesiat. De eerste schreef hem op 11 Augustus 1879, dat „De Standaard" op het gebied der sociale quaestie, „zoo weinig, dat practisch goed was, (liet) hooren" en vervolgde:
„Ons volk is met geen preeken, met geen loutere theorie te helpen, het moet in de practijk bewerkt worden, het moet zien, tasten en voelen kunnen, dat de godzaligheid ook vrucht afwerpt in dezen tijd."
Hovy, de bierbrouwer en curator der Vrije Universiteit, duidde het, blijkens een brief van 15 November 1899, Kuyper euvel, dat deze de candidatuur van den arbeider Poesiat verdedigd had. Hij en Fabius achtten dit „een valsch democratisme . Hoe weinig de arbeider Poesiat aan valsch democratisme dacht, blijkt echter wel uit een brief, dien hij op 12 Januari 1891 aan Kuyper schreef.
„Mijne mogelijk wel wat te sterke afkeer van de zucht om ongelijkheid in den, door den Heere gestelde rangen en standen weg te nemen en alles te nivelleeren, doet mij soms wel wat onbescheiden schijnen, zoodat ik mij steeds verwijderd houd van kringen, die maatschappelijk boven mij gesteld zijn, en zelfs daarom mij van het zenden van felicitatiekaartjes onthoud ..."
Den geest van velen uit dien tijd vertolkte baron De Geer, toen hij op 6 September 1891 aan Kuyper het weten:
"!> p- A- Diepenhorst, Groen van Prinsterer, Kampen, 1932, bl. 483, vlgd. ) Vgl. „De Mijnwerker". 12 Juni en vlgd., 1937.
^ohman, Verz. Opstellen, Staathuishoudkunde I en II; Groen zond hem reeds in 1869 Kettelers geschriften. Briefwisseling, bl. 39 "5) Kuyper-archief, dossier 1860—1865; J. C. Rullmann, A. Kuyper, bl. 34.



„Daarbij ben ik geen voorstander van staatsbemoeiing met den arbeid. De staat moet zoo min mogelijk door de wet de verhoudingen der menschen tot menschen regelen. Godsdienst, plichtsgevoel en menschelijkheid zijn de drie factoren, die de betrekking van patroon en werkman moeten beheerschen. De wet is altijd eene beperking der vrijheid, dubbel gevaarlijk op het gebied der industrie en van den landbouw, omdat die beperking zoo ligt voor den arbeider zeiven nadelig werkt."
Dezen geest moest Kuyper overwinnen. Het was bij hem aan geen doovemansooren geklopt, als zijn oude vriend dominee P. Huet uit Goes hem op 21 Mei 1899 schrijft:
„Intusschen worden de sociale toestanden al kritieker, althans hier te Goes. Geen werk bijna, geen brood, geen vooruitzicht op beter. Wie kan, vlucht naar N. of Z. Amerika, en meest huisgezinnen met tal van kleine kindertjes. Het hart breekt ze te zien vertrekken. Had ik Uw talenten en werkkracht en invloed, hoe gaarne zou ik ze gebruiken tot het organiseeren van emigratie op groote schaal, tot het oprichten van opvoedingshuizen voor verwaarloosde kinderen, enz.! Maar mij ontbreken de krachten en de bekwaamheid."
„Het verraadt geestesarmoe, als de kerk van Christus de levensvragen van den dag niet onder de oogen durft te zien", verklaarde Kuyper reeds in 1871 en hij bepleitte „een aanvatten met heilige bezieling des geloofs van het maatschappelijk vraagstuk zelf" 176).
In zijn eerste Amsterdamsche preeken legde hij den nadruk op den noodzaak van de Kerk, zich met de sociale quaestie bezig te houden 177). Schier onmiddellijk na de oprichting van „De Standaard" schreef hij in dit dagblad van 16 April tot 23 Mei 1872 een zeer merkwaardige artikelenreeks over de Sociale Kwestie, waarin hij loonsverhooging verdedigt, verkorting van den arbeidsduur, verbod van vrouwen- en kinderarbeid, oprichting van vakvereenigingen en herstel van huisarbeid, voorzoover deze mogelijk was.
Nauwelijks lid der Tweede Kamer geworden, houdt Kuyper op 29 April 1874 bij de behandeling van het voorstel-Van Houten inzake den kinderarbeid een monumentale rede, die vooral zoo belangrijk is, omdat hij zich hier „zoo formeel mogelijk" maar principieel vóór staatstusschenkomst uitspreekt. Hij verdedigt daar ook reeds de geoorloofdheid van den leerplicht en vraagt op 28 November van hetzelfde jaar een Nederlandsch Wetboek van den Arbeid. „Er moet en er kan een nieuw organisch leven komen, mits die organisatie niet van Staatswege worde opgelegd, maar eerst in het vrije leven door usantierecht zich vorme, om daarna door den Staat te worden gecodificeerd. Slaat men dien weg in, dan vrees ik niets."
Men moge vrij beweren, dat Kuyper hier en daar nog vaag was in zijn betoogen, maar terecht kon hij zich tegenover de toen weerstrevende katholieken beroepen op „de krachtige persoonlijkheid, vol riddermoed en mannenkracht", van den bisschop van Mainz, Von Ketteler. Zijn geniale geest greep, en formuleerde, op Von Kettelers voetspoor, gedachten, die pas veel later door
176) Kuyper, Inleiding op De Arbeiderskwestie en de Kerk. Een woord over het sociale vraagstuk, Amsterdam, 1871, p. V—VII.
177) Kuyper, Predikatiën, 1913, bl. 347.



de encyclieken „Rerum Novarum" en „Quadragesimo Anno" gemeengoed der katholieken werden 178).
Kuypers ideëen werden destijds met hoongelach, zelfs van de ministerieele tafel begroet179). Maar men mag niet vergeten, dat hij zoo goed als alleen stond en bijna onvoorbereid op een voor hem vreemd terrein. Houdt men dit voor oogen, dan verbaast men zich eerder over de groote lijnen, die hij met vaste hand trok en over den moed, waarmee hij deze netelige kwesties aanvatte.
Ir 1879 onderscheidt hij in „Ons Program" tusschen regelingsmanie van den albemoeienden Staat en beschermingsplicht van de rechtsverleenende Overheid en geeft in dertig titels een uitgewerkt Wetboek van Arbeid 18°).
Tien jaar later zet hij opnieuw zijn gedachten over de sociale quaestie uiteen en concludeert:
„De Staat regelt dan zelf alleen datgene, wat ongetwijfeld op zijn weg ligt, te weten de wijze, waarop deze sociale belangen op staatsrechtelijken voet tot Organisatie, en alzoo tot het bekend maken hunner wenschen kunnen geraken; en zal ook later slechts in zooverre staatsrechtelijke sanctie geven aan wat nader te regelen valt, voor zoover dit over en weder wordt verlangd"181).
Drie jaar daarna opent Kuyper het eerste Christelijk Sociaal Congres. Opnieuw bepleit hij daar „ordening van de menschelijke maatschappij" en verklaart:
„Slechts dit ééne is, zal er voor U een sociale quaestie bestaan, noodzakelijk t. w. dat ge de onhoudbaarheid van den tegenwoordigen toestand inziet, en deze onhoudbaarheid niet verklaart uit bijkomstige oorzaken, maar uit een fout in den grondslag zelf van ons maatschappelijk samenleven. Voor wie dit niet erkent, en acht dat het kwaad te bezweren is door kweeking van vromer zin, door vriendelijker bejegening of milder liefdegaven, moge er een religieuse, en moge er een philantropische quaestie bestaan, maar een sociale quaestie bestaat voor hem niet. Die bestaat voor U eerst, zoo ge architectonische critiek oefent op de menschelijke sociëteit zelve, en diensvolgens een andere inrichting van het maatschappelijk gebouw gewenscht en mogelijk acht."
De sociale wantoestanden zijn „uit individualisme geboren... Het Socialisme zit in de lucht... de sociale quaestie is de brandende levensquaestie van het einde der negentiende eeuw geworden... Het is opkomen van de organische natuur der maatschappij tegenover het eenzijdig ontwikkelde individualistische type."
Van berusting wil hij niet weten: „God heeft niet gewild, dat iemand hard sloven zou en toch geen brood hebben voor zich en zijn gezin."
Het sociaal karakter van het eigendomsrecht geeft hij aan: „Al ons eigendom is slechts leenbruik" en er kan van Godswege geen beheersrecht bestaan
T kuyper, Eenige Kameradviezen uit 1874 en 1875, uitg. 1890, bl. 139—203; J. A. Veraart, Opstellen over politiek, Amersfoort z.j., bl. 292—293.
79) C. Beekenkamp, Bedrijfsorganisatie van antirevolutionair standpunt beschouwd, Rotterdam, 1932, bl. 30, vlgd.; P. A. Diepenhorst, Ons Isolement, bl. 306, vlgd.; H. Colijn, Saevis tranquillus, bl. 375.
18°) Ons Program, 1879, bl. 1060, 1065, vlgd. 1070—1071. lsl) Handenarbeid, 1889, bl. 31.



dan in verband met den organischen samenhang der menschheid en dus ook met den organischen samenhang van haar goed."
Al beseft hij het internationaal karakter van het sociale vraagstuk, nationaal eischt hij naast een Wetboek voor den Handel ook een Wetboek voor den Arbeid: „De Overheid helpe den arbeid aan recht. Ook voor den arbeid moet de mogelijkheid geboden, dat hij zich zelfstandig organiseere en voor zijn rechten opkome" 182).
Speciaal tegen Lohman, die op economisch terrein veel dichter bij de liberalen stond, verdedigde Kuyper de sociale politiek: „tot op zekere hoogte heeft de Christus wel terdege zekere peraequatie van het bezit gewild" 183).
Men heeft Kuyper verweten, als minister te weinig practisch-socialen arbeid te hebben verricht. Al ware dit verwijt juist, men kan toch zijn stuwenden arbeid op dit terrein niet loochenen 3 84).
Kuyper zag het organisch karakter van de menschelijke samenleving; hij onderkende het liberale individualisme; hij begreep, dat in een tijd, waarin het gemiddeld arbeidsloon zes gulden per week was, bepaalde nooden rechtens voorziening eischten en verdedigde dit standpunt ook tegen weerstrevende partijgenooten in. Beroemd gebleven is zijn strijd voor verplichte verzekering.
Hij verdedigde met nadruk bedrijfsorganisatie. „Er moet een organisatie van het Bedrijf komen met executoire bevoegdheid." Hij herziet daarbij zijn standpunt van 1874 in zooverre, dat hij van de Overheid niet meer alleen bescherming, maar ook wettelijke organisatie van het bedrijf vraagt en hij handhaaft dit standpunt in zijn laatste, groote werk 185).
Met ernst en op principieele gronden verdedigt hij de organisatie van protestantsche arbeiders en patroons en de geoorloofdheid van de werkstaking 18e).
„De Staat moet den arbeid beschermen", is Kuypers leuze gebleven 18T).
Indien deze bescherming zóó voortgang heeft gemaakt, dat men een Nederlandsch arbeidsrecht beschrijven kan, is zelfs het niet noemen van Kuypers naam, zooals nog geschiedt, onrecht 188).
Kuyper moet erkend worden als een van de groote pioniers op sociaal terrein; het werk van anderen in Nederland zou onmogelijk geweest zijn zonder zijn baanbrekenden arbeid, die vooral in het Protestantisme als zeer bijzonder beschouwd moet worden 189). Zijn groote verdienste is, dat hij als
182) Het Sociale Vraagstuk en de Christelijke Religie, 1891, bl. 5 en vlgd. — De sociaal-democraat Johan Winkler oordeelt, dat Kuyper om deze rede met minder waardeering verdient dan Troelstra. De grote ontmoeting, A'dam, 1937, bl. 34.
183) Christus en de sociale nooden, 1895, bl. 43; Kameradviezen, bl. 215.
184) A Anema—J. Limburg, Het Ministerie-Kuyper, 1905, bl. 9—12, 26 vlgd.; C. Smeenk, Christelijk-Cociale Beginselen, II, 1936, bl. 49; id. Kuyper-Gedenkboek, 1937, bl. 122. Kuyper, Starrentritsen, bl. 38. id. Sociale Hervormingen, Wageningen, 1905.
185') A. Kuyper, Verplichte Verzekering, 1906; De Standaard, Juni 1908; Starrenflonkering, bl. 155; De Standaard, April, 1910; Handelingen Tweede Kamer, 1910—1911, bl. 488; Antirev. Staatk. II, 1917, bl. 513.
186) Sociale Organisatie onder eigen banier, Den Haag, 1908; Antirev. Staatk. II, bl. 523.
187) De Gemeene Gratie, III, bl. 445.
188) S. Mok, Arbeidsrecht, A'dam, 1936.
186) W. Banning, Theologie en Sociologie, Assen, 1936, bl. 169.



protectie geoorloofd was, evenals de meeste katholieken doen afhangen van practische omstandigheden211).
Het verschil tusschen de liberalen en Kuyper was zeker dit, dat de eersten inderdaad de vrijhandel als dogma aanhingen en hij in het geheel niet. Het verschil tusschen Colijn en Kuyper schijnt ons, dat de eerste den vrijhandel beschouwt als normaal en dus begeerenswaardig, Kuyper daarentegen hem eerder ziet als een exceptie, die gevaarlijk kan zijn voor ons eigen nationaal bestaan. In de dagen, dat weinigen deze vragen aandurfden en schier niemand ze afwijkend van de heerschende strooming besprak, heeft Kuyper ze aangevat en zijn handelspolitieke theorieën kunnen zeker nu den toets der critiek doorstaan, vooral als men ze in verbinding brengt met zijn denkbeelden over de noodzaak van nationale industrialisatie, ook met het oog op 's lands defensie, en van samenwerking met de overzeesche gebieden van het Rijk.
§ 12. Schaepman.
Schaepman, de door Keuchenius zoo gevreesde Schaepman, waar was hij in de jaren, dat Lohman en Kuyper uiteengingen ? Hoe was zijn verhouding tot beide mannen gedurende deze periode en daarna ?
Schaepman had Lohman zeer spoedig in het vizier. Hij had dezen reeds aangegrepen in de merkwaardige studie „Godsdienst en Volkswelvaart naar aanleiding van een geschrift van den Belgischen liberaal De Laveleye, dat met Lohmans naam aan het Nederlandsch publiek was gepresenteerd -1-). Persoonlijk maakten beiden kennis als Kamerlid in 1881. „Ik werd zeer bevriend met Dr Schaepman, die in zijn hart ons zeer goed gezind was -13).
Er zijn twee brieven, die de bijzondere verhouding tusschen den Rijsenburgschen professor en den scherpen rechtsgeleerde teekenen. In 1892 vierde Schaepman zijn zilveren priesterfeest. Van overmatige belangstelling uit katholieken kring had de doctor geen last: de legerwet met haar nasleep lag nog te versch in het geheugen, zoodat zelfs het blad, waar hij eens als redacteur aan verbonden was, Schaepmans feest stilzwijgend voorbijging-14).
Lohman nu, die Schaepmans portret steedsi voor zich had, schreef hem op 14 Augustus 1892 uit Amsterdam:
„Zeer waarde Vriend!
Mag ook ik U mijn gelukwenschen aanbieden op dit feest? Mag ik het in oprechtheid doen? Mijne voorvaderen zouden gewisselijk gezegd hebben: neen. Doch ik kan het daarin met hen niet eens zijn. Allen die onzen Heer en Zaligmaker aanbidden als de Zone Gods beschouw ik als mijne Broeders in den geloove; als medestrijders; vaak medelijders. Sla ik het oog op den glans die afstraalt van Uwe Kerk en op het vele goede dat door eenhoofdig
al1) Min. Redev. IV, III, bl. 647, 29 Jan. 1905. Vgl. J. van Staaij, De Katholieke Partij en de Handelspolitiek, A'dam 1933, bl. 53.
2la) Schaepman, Menschen en Boeken, IV, Utrecht, 1900, bl. 38.
213) Van Malsen, Lohman, 1924, bl. 137, 279, 281.
214) Ger. Brom, Herleving van de wetenschap in katholiek Nederland, 1930, bl. 177; id. Schaepman, bl. 55.



beleid en groote wijsheid tot stand wordt gebracht, dan zou ik vaak wenschen te mogen strijden met U onder dezelfde banier. Doch ik geloof dat onder de Banier des Kruises velen in deze wereld strijden, die elkaar eerst hiernamaals zullen kennen zooals ze zijn; doch die hier gescheiden moeten blijven, en die allen te samen de heerschappij van hun Eeuwig Hoofd hebben voor te bereiden. Waartoe U op dezen dag opgehouden met beschouwingen voor U van weinig waarde, en kettersch bovendien? Alleen om U te doen gevoelen dat ook ik mij in dit feest kan verheugen; dat ook ik U van harte de hand kan drukken, en kan toewenschen, dat Gij, met Uwe groote gaven, vele jaren nog der Kerke Christi tot eer en zegen moogt zijn. Zoolang en overal waar ieders vrijheid van belijdenis volkomen geëerbiedigd blijft, kan ik niet anders dan mij verheugen, wanneer ik ook in ons land getuigen zie zoo krachtig als gij, liederen zingende zooals behalve da Costa, niemand in ons land gezongen heeft. Eén strijd althans hebben wij samen gestreden; beiden streden wij dien immers voor onzen Heer en Heiland; die strijd legde den band die mij aan U verbindt.
Uw Vriend; van U „geen vijand tevens" A. F. de S. L."
En Schaepman antwoordde drie dagen later uit Antwerpen:
„Waarde Vriend,
Ik kom U eindelijk dank zeggen voor Uw zeer kostelijken en vriendschappelijken brief op 15 Aug. Ik wil het U niet verbergen, dat ik op een woord van U hoopte, en zelfs rekende. Met dat al was het toch een mijner beste oogenblikken toen ik Uw handschrift zag. Wat het brengen zou wist ik wel.
Nu zal ik natuurlijk niet met U gaan redetwisten, maar ik wil U toch zeggen, dat ik U niet voor een ketter houd. Gij kunt dit gerust gelooven, want ik ben al even weinig als Gij met een soort vriendelijke verdraagzaamheid behept. Ik houd U — De Tijd kan nu gerust opbruischen tegen mij — voor een echten Christen in wien geen bedrog is. Gij hebt hier wel weinig aan, maar ik wil U toch ook eens zeggen hoe hoog ik U in eere houd en meer. Dit staat bij mij vast, dat ik het mede een genade Gods reken U te hebben leeren kennen en te zien arbeiden... Wilt Gij Mevr. Lohman danken voor haar kaartje? Ik ben en blijf geheel de Uwe Dr S."
,,Ik houd evenzeer vast aan de souvereiniteit van het huis van Oranje ... Ik verlang tevens invloed van het volk op de openbare zaak en dien invloed uitgeoefend volgens een kiesrecht in zoo ruim mogelijke mate verleend", schreef Schaepman op 17 Januari 1893 in Het Centrum.
Als de strijd tusschen Kuyper en Lohman al feller wordt, schrijft Schaepman op 27 Maart 1893 aan zijn vriend Lohman:
„In de theorie sta ik bijna geheel aan Uwe zijde. Maar ik geloof oprecht, dat Gij U in de beweging onzer eeuw een weinig vergist. Mijn indruk — en deze heb ik reeds jaren geleden vertolkt — is nog altijd dat wij door het algemeen stemrecht heen moeten om tot organische sociale en politieke toestanden te komen. Ik zie in de democratie onzer eeuw een wordende wereld en, als al het wordende, zoo heeft ook deze wording haar onbestemdheid en vormeloosheid.
Nu twijfelt Gij of wij in deze wording onze beginselen zullen kunnen doen postvatten. Ik geloof van ja. Niet, omdat het geloof het altijd van het ongeloof zal winnen — dat is een geheel andere vraag. Ik geloof dat, wanneer wij voortgaan met werkelijke volksmannen te zijn, en Gij zijt een bovenste beste, wij gerust het kiesrecht aan het volk kunnen laten. Maar wij moeten hard en zeer hard werken — ieder onzer b.v. moet werken zooals Gij. De Kamer-



leden op de eerste plaats moeten iets anders zijn dan heeren met nette namen en nette passen. „De handen uit de mouwen!" is nu de leus.
Ik ben even zeer als Gij tegen radikale bondgenooten. Maar ik kan het niet helpen als zij soms hetzelfde willen als ik. Duo cum faciunt idem, non est idem.
Dit is een praatje in de lucht. Maar nu iets reëels. Het spijt mij meer dat ik zeggen kan, dat het in de anti-revolutionaire partij mis loopt. Het zou mij een lief ding waard zijn geweest, als Gij te Harlingen candidaat waart geworden. Gij moet weer in de Kamer."
Schaepman stelde hooge eischen aan zijn medemenschen en zeker niet in de laatste plaats aan zijn vrienden. Vandaar dat hij Lohman „zeer vertrouwelijk en openhartig" over een paar leidende figuren in diens kring de waarheid zegt, om te concludeeren: „een mooie boel! De verstoordheid van Kuyper tegen de Club is verklaarbaar."
Hij vervolgt:
„Het is jammer. Want Gijl. waart voor mij altijd nog een model, al zag ik in al de programma's, formulieren en formaliteiten van den Standaard groot gevaar. Ook jammer is het — ik zal het maar zeggen — dat Gij U soms veel boozer maakt op den vader van Isaak en Ismaël, dan laat ik zeggen: dan de taktiek veroorlooft. De taktiek verlangt, dat men toespelingen, verborgen toespelingen, die bestemd zijn om ons zeer te doen in onze persoonlijke waardeering, nooit of te nimmer begrijpt. Ik kan hier van meer ondervinding spreken dan Gij, want van de zijde mijner partijgenooten ben ik wel de meest gescholden man van Nederland. Vergeef deze ijdelheid! Maar ik heb ze altijd in mijn macht, daar ik nooit toon, hoe fel ze mij soms treffen. Dat maakt ze razend. Haffmans heeft mij drie jaren lang iedere week uitgesard en gescholden en, in zijn woede, zei hij: De kerel lacht mij nog uit!
Doe dat ook. Het is gezond. En dan: ik heb ook ondervonden, dat men wel eens spoedig iets persoonlijks ziet, waar het niet is. Pennestrijd maakt prikkelbaar. Wat een wijsheid! Als ik maar genoeg overhoud om U niet te prikkelen. Dat hoop ik toch. En als het bij ongeluk gebeuren mocht, denk dan, dat het bij ongeluk is.
Verder alle heil. Zoo spoedig de Leo-feesten mij vrij laten — het is soms lastig een grooten Paus te hebben en hem te kennen! — kom ik bij U. Verder groeten aan Uw huis en alle liefs.
Van harte t.t. Dr Sch."
Ten aanzien van het kiesrecht vertolkte Bavinck bij de Grondwetsherziening in 1917 Schaepmans gedachte. Ook Bavinck juichte het algemeen individueel kiesrecht niet toe, maar hij achtte het onvermijdelijk en was eveneens geneigd, het als een overgangsstadium naar organisch kiesrecht te beschouwen.
„Gij wordt m. i. verkeerd door Kuyper begrepen", schreef Schaepman op 24 Maart 1893 aan Lohman en kondigt artikelen in Het Centrum aan, die den Maandag daarop beginnen. Als Lohman als professor te Amsterdam een oratie over „Volk en Overheid" heeft gehouden, schrijft Schaepman, die bij Van Dedem logeert, hem op 25 October uit Dalfsen:
„In thesi generali sta ik natuurlijk geheel aan Uw zijde. Over een paar historische details twist ik niet. Natuurlijk blijf ik met U verschillen van



Onder den veelzeggenden titel „Karakter" wijdde Schaepman op 14, 15 en 17 Juli in Het Centrum artikelen aan de zaak. In het eerste artikel verklaarde hij:
„Over de beslissing verwacht men van mij wel geen oordeel. In het wespennest der gereformeerde beginselen durf ik mijn hand niet te steken. Wel zou ik herhalen, dat deze gebeurtenis een echt Nederlandsch betoog levert voor de noodzakelijkheid van één leergezag en één Kerk. Maar wel wil ik en mag ik zeggen, dat ik in dit geding liefst zou staan aan de zijde van den overwonnene. Immers in dit geding, zooals het is gevoerd en geëindigd, is, onbetwistbaar, b^j den heer Lohman het karakter."
Schaepman acht een „onbeschreven Calvinistisch Staatsrecht" niet te doceeren. Hij duidt het aan de commissie euvel, dat deze Lohman niet heeft gehoord. Bavincks opwerping, dat Lohman geen gehoor had gevraagd, verwerpt Schaepman. Volgens hem had de commissie Lohman moeten vragen, of deze gehoord wilde worden en daar Kuyper zelf in De Heraut erkend had, dat de gereformeerde beginselen nog niet geformuleerd zijn, stelt hij de vraag: „Hoe kan men zich verbinden op ongeformuleerde beginselen ?" In zijn derde artikel grijpt hij rechtstreeks Kuypers beschouwing over het verloop der dingen, geleverd in De Heraut, no. 966, aan en verwijt hij dezen „gebrek aan tact en gebrek aan smaak". Zijn besluit is: „Het tragische is bij den heer Kuyper... de eereplaats, de eenige eereplaats aan den heer Lohman."
Schaepman vond het, blijkens een brief van 5 September, onbegrijpelijk, „hoe een man van het recht aan zulke vormelooze dingen" mee kon doen als het proces, dat Lohmans afzetting ten gevolge had. Voor hem was het gezag van Kuyper in de beoordeeling van de beginselen niet hooger dan dat van Lohman. Maar voor Kuyper gold toen reeds: „Het is niet waar, dat onze hoogleeraren geroepen zijn, om als vogelkens in de lucht te klapwieken. Van de Vrije Universiteit geldt heel ander beginsel. Het staat uitdrukkelijk in Art. 2 van de Statuten. Daar toch leest men: „De Vereeniging staat voor alle onderwijs, dat in hare scholen gegeven wordt, geheel en uitsluitend op den grondslag der Gereformeerde beginselen. Hierin ligt geen binding van de wetenschap, maar een doen opkomen van de wetenschap uit een juist omschreven wortel" 216)_ Schaepman heeft dit standpunt niet aanvaard. Kuyper had het vroeger reeds anders omschreven: „Dat men nu, ingeval strijd niet te vermijden is, door oprechtheid en eerlijkheid gedrongen, uit de ééne kerk naar de andere verhuist, is evenmin een belemmering te achten voor de vrijheid der geestelijke wetenschappen, als dat iemand door de resultaten van zijn onderzoek op staatrechtelijk gebied genoodzaakt wordt uit Rusland de wijk te nemen naar het vrijere Engeland of Amerika" 217).
Kuyper heeft niet begrepen, hoe dit uitwijken diep in zielen sneed. „Lohman is geen afvallige. Hij is gebleven, wat hij was toen wij hem een en andermaal aanstelden met eenparig goedvinden", schreef Hovy hem op 30 April 1896 en Hovy was een man, die de universiteit liefhad. Als penningmeester schoot
216) Starrentritsen, bl. 72—73.
217) Encyclopaedie der h. godgel., II, (1909), bl. 123. Kasteel
14



T
De doctor had goed gezien: niemand van zijn vrienden hielp hem. De wet werd door de Tweede Kamer aangenomen met 72 tegen 20 stemmen. Alle katholieken stemden tegen, behalve Schaepman, die vóór stemde, omdat de vrijstellingen, neergelegd in art. 1 van de wet, hem bevielen. In de Eerste Kamer stemden ook alle katholieken tegen.
Met Lohman, die inzake vrijstelling Kuypers standpunt bestreed 223), theologiseert de doctor, die toen zijn scherpen pennestrijd met Bolland voerde. Hij schrijft hem op Paasch-Zaterdag 1899:
„Ik zie nu, dat gij de Bolland-polemiek bestudeeren wilt; doe dit niet. Gij kunt mij in ongelegenheid brengen door mij te verplichten om ook U iets te antwoorden. En de zaak is niet eenvoudig ... Ik schrijf U dezen uit menschlievendheid, omdat ik vrees dat Gij met de Paaschdagen Bolland gaat lezen en dat gun ik den kerel niet. Ik heb zijn Spinoza nu doorworsteld: Horrent!"
Op 29 Maart volgt dan nog:
„Wat Uw vraag om inlichtingen betreft; ik heb gedoctoreerd te Rome in 1869 en ik ben in 1884 te Leuven tot doctor in wijsbegeerte en letteren verheven. Eenigen tijd later heeft ook Mgr. Everts dien titel verkregen en ook de overleden J. A. Alberdingk Thijm" 224).
Wat Gij over die „ietwat zachte kastijding" zegt, is volkomen juist. Maar lees eens de eerste twaalf bladzijden en bedenk, dat Bolland tot drie malen zijn beestachtig „niet zonder menschelijke zwakheid" over de Moeder des Heeren herhaald. Indien, wat ik na de „overschaduwing" door den H. Geest een blasphemie acht, de Moedermaagd uit haar echt met Josef nog meerdere kinderen had gehad, dan is er nog niets smadelijks in, naar gewone menschelijke opvatting. „Menschelijke zwakheid" is altijd een misstap. En dat is hier een infame insinuatie... Ik ben Zaterdag voor een paar dagen naar Keulen gegaan om „ im hohen Dom" de liturgie der Passie te hooren zingen, dat doet goed. Ik ben eigenlijk niet muzikaal, maar alle echte choraal-muziek, roomsch of onroomsch, geeft mij vleugelen."
Bij wijze van p.s. „Heeft de Leidsche universiteit aan Bolland nog geen
Ehren-Doctor gegeven ?"
Klaagde Lohman over den toon der katholieke bladen ? Schaepman schrijft hem althans op 4 April 1899:
„Wat Uw opmerkingen betreft over de houding van bijna alle Roomsche bladen tegenover Protestanten, ik beaam die ten volle. Onzerzijds maakt men ik geloof: onbewust — de pretentie, dat ieder protestant over Roomsche aangelegenheden, personen en zaken Roomsch moet denken. Van reciprociteit is natuurlijk geen sprake. Hetzelfde euvel is bij Uw vrienden waar te nemen. Maar sommigen onder ons slaan een toon aan, die aan een protestant vrij onbeschaamd moet klinken; zoo b.v. de Tijd over de bevestiging
223) Verzamelde Opstellen, Staatsrecht, II, bl. 321; Kuyper had vroeger de vrijstelling van geestelijken bestreden. De dertiende stelling, waarop hij promoveerde, luidde: „Vacatio militiae Ecclesiae ministris concedenda non est." Disquisitio, p. 190. Over Schaepman, Ger. Brom, Schaepman, bl. 46, vlgd. J. v. d. Grinten, Verspreide Opstellen, Nijmegen, 1934, bl. 71—72. ... , , .
224) Aandacht verdient dat Schaepman, juist waar het hier aankwam op de vakkennis, welke Bolland betwistte, niet meedeelt, dat hem, zooals Brom schrijft, het eeredoctoraat in de theologie was toegedacht. Brom, t. a. p. bl. 40.
Uit een brief aan Thijm, geschreven 6 Dec. 1868, blijkt, dat Schaepman college liep; hij noemt zich zelfs een „collegie-hengst". Stemmen onzer Eeuw, le jrg. 1905, bl. 3, 114.



van de Koningin 225). Dat werd ook bij ons zeer afgekeurd, o. a. door den Aartsbisschop. Maar — en dit is de fout — terwijl men bij ons zulk een toon kan doen ophouden, doet men het niet. Dat ligt aan de Noordbrabantsche invloeden... Daarom haten wij de Noordbrabanders en daarom heb ik de fauteuil van Breda leeg gelaten en ben op den schommel van Wijk en van Almelo gaan zitten. Zij vergeven mij nooit, dat ik hun de baas ben gebleven. In 1894 had Mutsaers émissaires naar Almelo gestuurd. Hij heeft toen een telegram gehad, een telegram van verontwaardiging door dertig pastoors geteekend. Toen heette het, dat de clerus in Twenthe aangestoken was. Aan zulke toestanden kan men alleen met geduld wat doen. Onze Aartsbisschop is best, maar hij heeft vier anderen naast zich."
Zooals Schaepman zich inzake den dienstplicht tegenover Lohman een eigen standpunt veroorloofde, zoo nam hij ook eigen positie tegenover Kuyper in bij de behandeling van de Kieswet-Van Houten 2 2 ®). Maar de verhouding was goed. Schaepman schrijft hem op 20 Januari 1899 uit Rijsenburg:
„Amice, van U een brief te krijgen is aangenaam, door Mevrouw K. te rade geroepen te worden is vereerend."
Hij meldt dan op desbetreffende vragen, dat de katholiek alleen met Paschen naar zijn parochiekerk moet gaan, dat vleeschonthouding op Vrijdag verplichtend is en dispensatie krijgen bezwaarlijk... Of mevrouw, die eenige maanden later overleed 227), het katholieke meisje nam, schijnt wel twijfelachtig.
„Nu mag ik er echter van man tot man nog wel een woord bijvoegen. Ik ontraad U de onderneming. Aan Bronsveld ontkomt gij niet. Hij kent geen enkele delicatesse en zou er in jubelen als hij U aldus treffen kon. Maar hierover kunt gij heen. Er is iets anders. Behoudens enkele uitzonderingen zyn de ernstig katholiek opgevoede meisjes — en zoo eene zult gij wenschen naar mijne meening voor onze hollandsche kringen te achterlijk. En wat opvoeding en wat onderwijs betreft. Het laatste is gebrekkig. Er begint nu een beweging te komen naar een betere richting, maar zij ontmoet hevigen tegenstand. Daarom zeg ik U: Zoek bij Uw geestverwanten. Gij zult er weinig hebben misschien, maar zij zijn er toch.
Neen, de begrotingscommissie komt niet. Tydeman is de saaiheid zelve en Mees vermolmt een beetje. Het doet mij groot genoegen, dat gij Lohman buiten debat laat. Hij zal het niet waardeeren, maar het is hooge wijsheid hem niet te prikkelen. Beste groeten t.t.
Dr. Schaepman."
De goede verstandhouding beteekende volstrekt geen eenzijdigheid. Dat bewijzen Schaepmans briefjes aan Lohman in 1900.
„Uw artikel", zoo schrijft hij Lohman op 27 April, „is voortreffelijk. Ik \»ou niet weten, wat er bij te voegen. Daarom zal ik eens afwachten, wat Kuyper zegt en dan, als het noodig is met hem en zijn heele kleine pers
. ^,eo(,ipentryin} sc^reef echter onder het hoofd „Een ernstige Plechtigheid" op dl) (Jet. 1»96: „wij kunnen toch niet nalaten, ons te verheugen over eene gebeurtenis, welke in elk geval uiting is van geloof."
228) Vgl. Het Centrum van 6, 16, 22 Juni 1896.
A~~l) Minister N. G. Pierson schreef Kuyper naar aanleiding van dit overlijden op 12 October: „Zulk een verlies is onherstelbaar. Ik weet wat Mevrouw Kuyper voor U was, en welk een bron van kracht, opwekking en troost voor U verloren ging, toen Gij haar moest derven. Moge het U gegeven zijn het U opgelegde kruis te dragen gelijk zij zeiven wenschen zou, dat gij het dragen kondt."



afrekenen. Hij schijnt werkelijk te meenen, dat hij over allen „zeggingsmacht heeft. Maar zijn trawanten zijn erger ... Ik buig voor één onfeilbaarheid, maar voor geen atoom meer... Wilt Gij, dat ik hem eens een hartig woord zal zeggen? In den vorm van een in het Centrum te plaatsen brief aan U? Of hoe wilt gij...? De toon van Standaard en Tijd c.s. wordt inderdaad wat al te tyrannisch. De Heeren meenen blijkbaar volop in het imperium te zitten. Maandag meende ik te bespeuren dat Kuyper ook in de Transvaalzaak op een crisisje aanstuurt, t.t. Dr. S."
Op 21 Juni laat hij Lohman weten:
„Het laatste driestarretje van den grooten Profeet is infaam. Ik wil hem nu antwoorden. Dat vragen naar Uw doel is, ik weet niet welk woord men er voor nemen zal... Het „Volk" moet zijn vertrouwen in U verliezen. Ik zal het hem nu maar eens vierkant zeggen".
Het stuk kwam in „Het Centrum", Schaepman schreef zijn vriend op 30 Juni:
„Het stuk verschijnt Maandagavond in het Centrum. Ik zend het K. met een persoonlijken brief. Hij wordt mij steeds raadselachtiger. Zijn groote politieke acties zijn zóó zonderling, dat niemand er iets van begrijpt ...
De laatste brief van Schaepman, aan Lohman, gedateerd 6 October, luidt.
Ik moet u even iets zeggen van onzen wederzij dschen vriend, den aartsschalk Abraham. Zooals Gij weet wilde hij de buitenlandsche politiek brengen bij I. Na de mededeeling van Veegens en U heb ik dit belet en de zaak bij III gehouden. Nu is hij, K„ rapporteur van I en III en president van I. Op Woensdagmorgen heeft hij mij meegedeeld dat in „meerdere secties Buitenlandsche Zaken besproken waren bij I. Hoe dit mogelijk is, begrijp ik niet. Nu zal hij trachten den boel bij I te halen. Hoe hij dit doen zal weet ik niet. Overigens kunt Gij in „De Standaard" de marschroute lezen. Naar het mij voorkomt wil onze vriend steeds meer en meer poseeren als „wereldspil ot „albeweger". Hij wilde mij in de sectie ook heel beleefd de leiding uit de handen nemen, maar ik heb dit heel eenvoudig belet. Tot ziens t.t. Dr. b.
Van een oppositie als Kuyper tegen het liberale kabinet voerde, moest Schaepman niets hebben. „Ik vind het Kabinet zoo slecht niet. Er zijn knappe, zeer knappe kerels bij", schreef Schaepman op 29 Juli 1897 aan Nolens. Dat liberale Kabinet kreeg zijn steun bij de dienstplichtwet; hij steunde het van harte bij de Ongevallenwet, toen Kuyper met zijn groot amendement kwam. „De Ongevallenwet kon nog heel wat aanvallen duchten. Als nu zij, die iets willen maar den moed hebben het pessimisme te verjagen en de heele aanval van niets willenden tegen te staan", schreef hij op 15 October 1899 aan Nolens. In de vacantie had de Rolducsche leeraar ook den wenk gekregen de familie Lohman, die te Valkenburg logeerde, eens op Rolduc te onthalen. „Ik geloof dat zij gaarne Rolduc zouden zien. Doe nu wat Uw hart u zegt", schreef Schaepman op 5 Augustus 1899. Later zou Nolens ook Kuyper op Rolduc brengen. Toen Nolens als kamerlid zijn maidenspeech gehouden had, schreef Schaepman hem op 4 December 1897:
Uw speech is goed. Ik maak U mijn compliment en feliciteer ons er mede ik zie hier het keerpunt tusschen het zoogen. socialisme en ons ... Uw speech is stijf van vastheid, een soep waarin de lepel blijft staan. Dat is zwaar eten."
228) J. v. d. Grinten, Verspreide Opstellen, bl. 72.2



Schaepman steunde het kabinet ook bij de invoering van de Leerplichtwet. Hij en Kolkman waren de eenige katholieken, die op 30 Maart 1900 hun steun gaven aan de wet, die juist daardoor tot stand kwam en op 1 Januari 1901 in werking trad. Het geraas werd oorverdoovend: Schaepman, schreef de „Limburger Koerier", heeft het Nederlandsche volk een dwangbuis aangetrokken. Zelfs Nolens week voor dien bandjir. Schaepman had hem in het begin van het jaar geschreven: „Ik laat mij nieuwe tanden maken om te praten en te bijten". Toen de beslissing gevallen was, schreef hij op 10 April 1900 ironisch aan Nolens:
„Ik zit hier met een beetje bronchitis. Zend mij s.v.p. de Limburger Koerier met de oorlogsverklaring uit Amstenrade. Ik moet mij toch een beetje amuseeren."
Maar het volgend jaar, op 27 Januari 1901, heel ernstig:
„De subsidiewet bevalt mij wel. De Standaard is even dol op crisis als de Unie. De Residentiebode is zeer onbillijk. Het groote ding is dat de Staatswet ons nu in den grond der zaak op één lijn stelt met het openbaar onderwijs. Het is ook voor het overgroote deel onwaar, dat de verhooging der minima het verhoogde subsidie opvreet."
Er was toen reeds bij niet-katholieken vrees voor gelijkstelling 229). Het politieke realisme verliet den dichterlijken doctor nooit, al zagen zijn vrienden in hem tevens den literairen adviseur. Op 18 November 1900 schrijft Schaepman aan Kuyper:
„Allereerst heb ik U dank te zeggen voor Uw meer dan voortreffelijk middagmaal. In Uwe kring heb ik genoten. Al was ik door het weder en door dringend op mij rustend werk niet geheel tot maatschappelijk geneucht geneigd, ik ben zeer verfrischt thuis gekomen en dank U en Uwe dochter en Uw gansche omgeving van ganscher harte ... Ik zoek alles te samen wat ik over „moderne poëtiek" alzoo geschreven heb om het aan Uwe dochteren aan wie mijn hulde — te zenden. Maar... ik ben zonder eenigen bijstand en men moet dus geduld hebben. Inmiddels van harte t.t. Dr. Schaepman" 230).
Ook voor Lohman was Schaepman letterkundig adviseur: voor diens nicht, waarschijnlijk Anna, raadt hij Mevr. Bosboom en Van Lennep aan. Van de nieuwen is Emants de beste. Couperus is „een verleidelijke zwakkeling". Maar „Potgieter en Huet moet men lezen."
Schaepman waardeerde zoowel Lohman als Kuyper. De persoon van den eerste trok hem meer; het talent van den laatste bewonderde hij oprecht. Toen
229) J. Kuiper, Gesch. van het Christelijk L. O., bl. 383.
23°) Typeerend voor hetgeen Schaepman aan inkomsten had, is de brief, waarin hij op 9 Febr. 1898 aan Kuyper, voorzitter van het perscomité bij de inhuldiging van de Koningin, schreef:
„Amice, Ik heb twee aanschrijvingen ontvangen van uw perscomité. De eerste vraagt geld, dat heb ik zoo veel niet. Ik wil gaarne den een of anderen journalist bij gelegenheid voor mijn rekening nemen en zijn plaats aan het diner betalen, enz. enz. Maar om meer dan ƒ 5 a ƒ 10 in te schrijven, daartoe reikt mijn beurs, die geheel propria industria moet gevuld worden terwijl veel besognes onvergoed blijven in geenen deele."



„Een R.C. bij Bin. Zaken heeft zeker zijn bezwaar, bij Justitie is men nog al gebonden aan voordrachten en anciënniteit — Bij B. Z. niet en is men meer in staat daarvan misbruik te maken; en als er reeds 2 laat staan 3 R.C. ministers zijn, zou ik niet aanraden een R.C. te nemen."
Het merkwaardige is, dat die zelfde Mackay op 31 Juli aan Kuyper schreef:
„Ik heb Ruys slechts gedurende korten tijd als minister aan het werk gezien. Gij vindt in hem een aangenaam en degelijken collega. Hij is bevriend met Bergansius en mist het zwaartillende karakter van dezen laatste."
Geen spoor dus van eenig wantrouwen. Beide katholieke ministers in eigen kabinet hadden blijkbaar Mackay geen aanleiding tot misverstand gegeven; anders zou hij, in de verwachting, dat beiden weer minister gingen worden, dit toch wel aan Kuyper hebben gemeld en met bewijzen hebben gestaafd. Wij moeten er dus een zeker traditioneel wantrouwen in zien, als Mackay ook op 25 Juli schrijft dat een katholiek „natuurlijk niet in aanmerking mag komen voor Binn. Zaken."
Intusschen was het niet alleen moeilijk de portefeuilles te verdeelen tusschen katholieken en protestanten, zaak was de geschiktste katholieken te vinden. Schaepman liet den formateur op 17 Juli weten:
„Na ons onderhoud van gisterenmiddag zult Gij wel overtuigd zijn, dat ik U zooveel slechts mogelijk is wil steunen. Maar daarom verzoek ik U ook mijn nuance in het kabinet te nemen. Het is noodig, ook voor het publiek. De menschen, die nu blijde zijn met de meerderheid, hebben mij jarenlang den slippendrager der anti-revolutionairen genoemd. Wanneer nu deze nuance het leeuwendeel krijgt, dan ziet het er gek uit. Voor Uw sociale politiek in haar geheelen omvang hebt gij onder ons alleen Nolens en mij als voormannen. De anderen volgen wel, maar Travaglino is niet de eenige schoorvoeter. Er zullen er zijn, die zich niet te veel willen binden, enz. enz. Harte was gisteren verstandig, maar hij kan ook „zagen", en Travaglino zanikt iemand dood. Hoe het zij, het zal toch wèl gaan" ...
De doctor had moeten weten, dat iemand meende er goed aan te doen Kuypers aandacht te vestigen „op de bekwaamste rechtsgeleerde van ons vaderland, Mr. Joan Bohl" als... minister van Justitie241). Schaepman leverde Loeff en „cavalier" Bergansius. Hij had Kolkman nog wel aan Binn. Zaken gewenscht, maar men begrijpt, dat Kuyper dit niet aandurfde na de verschrikte kreten van Mackay en Lohman. De laatste had er blijkbaar niet aan gedacht, in 1875 aan de liberalen te hebben verweten, hoe het „Handelsblad" had geschreven, dat een ultramontaan geen minister kon zijn 242).
Schaepman bleek hier de ruimhartigste: „Kuyper a réussi a composer son ministère. II est fort bien. Kuyper a manoeuvré admirablement. Tout le monde s'attendait a ne pas le voir réussir. Inutile de vous dire que je 1'ai secondé de toutes mes forces", schreef de doctor op 28 Juli 1901 aan Charles Benoist 243).
341) Over Bohl, G. Brom, Herleving van de wetenschap in Katholiek Nederland, bl. 160; Bohl had Schaepman in het Handelsblad van 2 Dec. 1888 aangeduid als „een man in de poezie en een schaap in de politiek." G. Brom, Schaepman, bl. 43.
242) Lohman, Aan Neerlands Anticlericalen, 1875, bl. 12.
243) Ch. Benoist, Souvenirs, II, p. 77.



Dat de steun loyaal geboden werd, erkende Kuyper later zelf ook 244). Over het regeeringsprogram schreef Lohman 22 Juli aan Kuyper:
„Onzerzijds geen bezwaar tegen Uw programmaas behoudens de mondelinge U gemaakte opmerkingen. Natuurlijk hangt veel af van de wijze van uitvoering, en behouden wij ons in alle deelen voor te stemmen naar eigen inzicht, zonder aan afspraak of overleg verbonden te zijn. Maar tijdig overleg kan natuurlijk veel moeilijkheden voorkomen en het is ons eenstemmig verlangen, het regeeren mogelijk te maken aan een kabinet, dat de rechtvaardiging van zijn optreden vindt in het verlangen van de christelijke volksgroepen in haar geheel. Persoonlijke consideratiën behooren daarbij op den achtergrond te treden. Ik bid U 's Heeren zegen toe op de vervulling van deze in vele opzichten zware taak."
Een dag later betuigde hij: „Wat is de samenstelling van een kabinet een moeilijk ding. Niemand gelooft het, die het niet van nabij zag."
Op 27 Juli zond Kuyper zijn ministerslijst met toelichting aan de Koningin en op 30 Juli volgden de beëediging en de benoeming. De vrienden juichten: niet alleen een Bavinck en Hovy zonden hun gelukwenschen, maar ook De Visser — Bronsveld wordt door eigen geesteskinderen verteerd, had Kuyper in „Volharden bij het ideaal" gezegd — deed de zijne toekomen alsmede Lohman, een der eersten, die op Koninginnedag van dat jaar onderscheiden werd. Toen hij Kuyper daarvoor dankte, schreef hij er op 31 Augustus bij: „Gij zult wel ondervinden, dat het ministerschap — wat den titularis zeiven aangaat — is een vergulde (zeer licht vergulde) slavernij." De liberale journalist C. K. Elout had Kuyper reeds op 3 Augustus doen weten:
„Ik weet niet of ik U geluk moet wenschen met Uw nieuwen titel. De heer Van Houten zei mij eens, dat hij het Kamerlidmaatschap begeerlijk vond, het ministerschap niet, omdat het laatste een dienstbetrekking is en daarom voor een vrij en fier man niet aangenaam. Dat moge min of meer juist zijn, toch is het zeker ook waar, dat het ministerschap U licht in staat zal stellen om iets te verwezenlijken van wat gij wenscht. En dat is wel een reden tot gelukwensch. Maar den Kring condoleer ik in zijn voorzitter."
Als minister moest Kuyper immers het presidium van den Nederlandschen Journalistenkring neerleggen; voor het hem daarna aangeboden eerevoorzitterschap bedankte hij, na een conflict, in April 1905.
Met de hem kenmerkende zelfbewustheid nam Kuyper de leiding van het regeerbeleid in handen. De liberale legende heeft langen tijd gewild, dat hij een minister van den gewonen slag was en dat het werk van zijn kabinet niet veel zaaks is geweest. Dit oordeel is onrechtvaardig, want het houdt voor de feiten geen stand. Wie het ministerieele werk van Kuyper onbevangen beoordeelt, wie zijn redevoeringen leest, wie ook getuigenissen inziet van tot oordeelen bevoegde tijdgenooten, krijgt integendeel den stelligen indruk, dat er van het optreden en den arbeid van Kuyper een ongemeene bekoring uitging op duizenden en dat ook menschen van beteekenis wel degelijk iets buitengewoons zagen in dezen man. De woedende verkiezingsstrijd, dien het land in den zomer van 1905 beleefde, was allereerst een campagne tegen den persoon van Kuyper. Het was allen, die buiten stonden, alles waard, dat deze
244) Starrentritsen, bl. 31, 33.



titan uit het regeerkasteel zou worden verdreven. Men voelde en sprak uit, dat deze geweldenaar genadeloos een einde maakte aan het liberale tijdperk. Indien men zegt, dat hij den genadeslag toebracht aan de liberale suprematie, dan heeft men gelijk. Men kan critiek oefenen op zijn wijze van optreden, niet het minst misschien op den in den vorm hoofschen, maar in wezen dikwijls sarcastische en niet zelden hooghartig klinkende replieken in de beide Kamers, maar men moet niet vergeten, dat de liberalen aan zulk een critiek niet gewoon waren en dat het juist Kuypers psychologisch bedoelen was, hun eenig respect in te boezemen voor het opperhoofd der „clericalen" en zoo ook een hart onder den riem te steken van zijn geestverwanten. Daarin is hij geslaagd, al heeft dan de wanhopige strijd der geconcentreerde vrijzinnigen in 1905 nog voor de laatste maal op rechts de overwinning weten te behalen.
Kuypers optreden als minister luidde een geheel nieuw tijdvak in. Het baande den weg voor latere kabinetten op christelijken grondslag, die den constructieven arbeid konden voortzetten en het was zelf sterk genoeg geweest om van del nog volgende linksche kabinetten, bij vergelijking, geen schitterenden indruk te geven aan het land.
Maar was het kabinet zelf actief genoeg?
Het is wellicht te actief geweest! Inzonderheid de ruim zestigjarige formateur, die uit den dienst des Woords ontslag kreeg „teneinde u geheel aan uwen nieuwen dienst te kunnen wijden, zoolang gij daarin zult staan", heeft een legislatieve werkzaamheid ontwikkeld, waarvan de opsomming op zich zelf voldoende is om tot eerbied te stemmen. „Bij de legislatieve werkzaamheid in Kuypers ministerie treedt het aandeel van den premier zeer op den voorgrond", verklaart Japikse en dit oordeel lijkt ons rechtvaardiger dan de denigreerende wijze, waarop elders over Kuypers wetgevenden arbeid geschreven is 245). Bedenkt men daarbij, dat de meeste ministers nieuwelingen waren in het bestuur, dat de departementale bezetting, zeker niet schitterend mocht heeten, vooral ook niet met het oog van de kleur van het ministerie, dat het kabinet in de Eerste Kamer langen tijd geen meerderheid had en in de Tweede Kamer stond tegenover een minderheid, met wier intellect en critiek niet viel te spotten, dat het kabinet de geheele „groote", destijds nog liberale pers tegen zich had, dan wordt een veroordeeling van den arbeid van dit kabinet al moeilijker.
Daar kwamen bovendien incidenten bij, die de legislatieve werkzaamheid van het ministerie — verondersteld altijd, dat deze de hoofdzaak vormt van een kabinet, hetgeen niet kan worden beaamd voor wie aan de bestuurstaak denkt — zoo niet verlamden, dan toch ernstig belemmerden en het wel degelijk stelden voor moeilijkheden, waarmee normale kabinetten zelden hebben te worstelen. „Men stelt zich gewoonlijk meer voor dan men volbrengt", verklaarde zelfs Thorbecke op 28 Februari 1871 in de Kamer en dat ondervond Kuyper ook.
245) A. Kuyper, Pari. Redev. IV, III, bl. 19, vlgd.; id. Starrentritsen, bl. 38—43; A. Anema, Het ministerie-Kuyper, 1905, bl. 8, vlgd. N. Japikse, Staatk. Gesch. VII, bl. 268. G. Scholten en D. Hans in 25 jaar Geschiedenis van Nederland, 1923, bl. 64 vlgd. 101—103; H. Brugmans, Geschiedenis van Nederland, A'dam, z. j. (1938) bl. 58—74.



Daar waren de zeer ernstige ziekte van de Koningin, de Transvaalsche quaestie, de Russisch-Japansche oorlog en de staking van het spoorwegpersoneel, incidenten die waarlijk niet in elk ministerie voorkomen. Wij moeten er aan herinneren, omdat er gewoonlijk niet voldoende aandacht aan wordt gewijd.
De ziekte van de Koningin — „febris typhoïda, gevolgd door een ontijdige bevalling", schreef Kuyper zelf — 246) viel in den aanvang van 1902. Weliswaar verzocht H. M.'s particuliere secretaris op 28 Februari aan Kuyper „melding te willen maken van de volkomen ongegrondheid van de geruchten die in omloop worden gebracht omtrent den slechten gezondheidstoestand van H. M." maar op 18 April was er toch een concept van het besluit van den ministerraad om openbare gebeden van de Kerken te verzoeken voor het herstel der Koningin. In dezelfde maand het de ministerraad aan de Koningin weten:
Overmits ziekte en reconvalescentie het gedurende eenige weken voor Uwe Majesteit bezwaarlijk konden maken om spoedeischende stukken met Uwer Majesteits vollen naam, op den dusver gevolgden voet te onderteekenen, zou het gewenscht kunnen zijn, dat Uwe Majesteit ter besparing van inspanning teekende met de initiaal W. Door twee aanwezige getuigen kon de eerste maal het feit, dat op die wijze door Uwe Majesteit geteekend was, worden vastgesteld."
Er is een brief, gedateerd 22 April, van den toenmaligen vice-president van den Raad van State, jhr. Schorer, waarin over niets minder wordt gehandeld dan over eventueel te nemen maatregelen als „ons de ramp (mocht) treffen, dat H. M. de Koningin kwam te overlijden." Men behoeft geen verbeeldingskracht te bezitten, om te begrijpen, welk een verlammenden invloed zulke omstandigheden op den gewonen gang van zaken kunnen uitoefenen.
Buitenstaanders hebben den ernst van den toestand vermoedelijk onderschat. Heeft Kuyper toch iets willen laten weten aan het volk ? Men krijgt den indruk, want op 5 September 1902 werd van Het Loo getelegrafeerd: „Koningin wenscht, dat in Troonrede niets worde opgenomen over krankheid en gelukkig herstel." .
Uiteraard moest aan dezen wensch gevolg worden gegeven. Uit een briei van 7 Sept. 1903, geschreven aan Kuyper door den directeur van het Kabinet der Koningin, blijkt overigens, dat de Koningin wel degelijk haar invloed tot zelfs bij de redactie der Troonrede gelden liet. Het feit, dat de ministers maandenlang met zorg zijn vervuld geweest over de ernstige ziekte van de Koningin, staat vast. Het dient mede in overweging genomen te worden bij de beoordeeling van den arbeid van het kabinet.
Het volgende jaar opende niet minder ongelukkig. Kuyper verloor een der krachtigste steunpunten in de Kamer. Naar Rome getogen, had Schaepman zijn „vriend en vijand tevens" geseind: „Deo gratias quod in bono certamine cum boni certaminis socio renovatis viribus ingredi possim. Mors pia accepta, vitam renovat." Het mocht niet zijn: op 21 Januari ontving Kuyper telegrafisch bericht, dat Schaepman te Rome was overleden. „Als Schaepman
248) Starrentritsen, bl. 37.



heengaat," had Lohman op 16 Januari aan Kuyper doen weten, „is ook dit een verlies. Hij was steeds een goed supporter."
Zijn bewondering voor Kuyper heeft Schaepman, die als de populairste figuur van zijn tijd wordt beschreven 247) en van wien een liberaal tijdgenoot schreef: „Nederland verliest aan Schaepman een zijner talentvolste mannen, een trouw vaderlander en een nobel karakter" 248), meermalen geuit. Nog enkele maanden voor zijn dood schreef hij: „Dr Kuyper is, wat men hem overigens ook moge noemen, een ongewoon man... Hij heeft, zooals het volk het zegt, geen bedelaarslijf..En waarschuwend liet hij er op volgen: „Dit kan ons volk eigenlijk niet verdragen. Wij bewonderen niet gaarne en het is ons des bewonderens spoedig lang genoeg" 249).
Na Schaepmans dood heeft Kuyper zijn priester lij ken medestrijder, dien hij den kardinaalshoed schijnt te hebben toegedacht 250), uitgeluid en vooral zijn ruimhartigheid geprezen251). Op het einde van zijn eigen leven vatte Kuyper de samenwerking met Schaepman aldus samen:
„Schrijver dezer geraakte, toen hij voor 't eerst in de Tweede Kamer zitting verkreeg, aanstonds met een deel zijner Roomsche collega's in conflict, en eerst toen het Episcopaat inzake het onderwijsgeding kleur bekend had, vond de gedachte van geregelde samenwerking meer gereeden ingang. Het was met name Dr Schaepman, die hierop van meetaf aanstuurde, maar van de zijde van niet weinigen zijner geloofsgenooten berokkende hem dit, vooral in den aanvang, vrij scherpe critiek" 252).
Erger, met het oog op het algemeen beleid, was de plotselinge solidariteitsstaking van het spoorwegpersoneel, die groote onrust bracht en regeeringsmaatregelen noodig maakte, welke veel overleg eischten en veel tijd in de Kamer. Loeff, de minister van Justitie, bleek bezwaar te hebben tegen incidenteele wijzigingen in het Wetboek van Strafrecht. Lohman sprak in een brief van 6 Februari de hoop uit, dat Loeff wel tot wetswijziging zou overgaan en meende op 10 Februari:
„Het beginsel van gehoorzaamheid moet in de wet worden uitgesproken. Dat zal den twijfelenden kracht geven ... Ik geloof niet, dat men de staking zal durven herhalen."
Lohman was ook voor de benoeming van een commissie, die de grieven der arbeiders zou onderzoeken.
Dat Loeff toch lang aarzelde, blijkt uit zijn briefje van 23 Februari aan Kuyper:
„De heele zaak der wijziging van het Wetboek van Strafrecht op dit oogenblik is een nare zaak... Ik wilde, dat ik in de geheele zaak eene andere overtuiging hadde, dan ik van den beginne heb gehad, opdat ik niets hadde te doen, dan wat geheel met mijn overtuiging strookt. En den boel nu neerleggen, gaat toch ook niet."
247) Christelijke Encyclopaedie, V, bl. 56: Schaepman „is verreweg de populairste man in Nederland geweest".
248) J. de Beaufort, Vijftig Jaren, II, bl. 61.
249) Chronica, III, bl. 79.
25°) Ch. Benoist, Souvenirs, II, p. 78.
251) H. Schaepman, Menschen en Boeken, V, 1903, p. XV—XVI. Kuyper ook over S. in Onnauwkeurig, 1889, bl. 41 en Uit het diensthuis uitgeleid. 1912, bl. 26.
252) Antir. Staatk., I, bl. 627.
Kasteel « k



De Marez Oyens, minister van Waterstaat, had ook nog bezwaar tegen de in de Kamer gevraagde aanvulling van het Spoorwegreglement inzake de dienstvoorwaarden. Daarbij kwam eenerzijds de oppositie der liberalen die beweerden dat de regeering het gezag niet krachtig genoeg handhaafde, anderzijds die der sociaal-democraten, voor wie de wijzigingen in het Strafwetboek dwangwetten waren, waartegen fel verzet werd aangekondigd. Ondanks de moeilijkheden kwamen op 25 Januari drie wetsontwerpen m. De Staat vroeg een spoorbrigade; er kwam een enquête-commissie, die de positie van het personeel zou bezien; het stakingsrecht werd aan het spoorwegpersoneel ontnomen. Kuyper zelf lichtte de ontwerpen toe. „Reactie wil hier memand, op de hervorming van onze sociale toestanden blijft en Regeering en Kamer onveranderlijk aansturen; maar het schip van staat mag niet met °ns gedoogen geënterd worden" 2 93). De wetten bereikten het Staatsblad en een tweede stakingspoging der socialisten, bij de behandeling op touwgezet nuslukte totaal. Kuyper bereikten waarschuwingen, o. a. van J. H. Gu g, voorzichtig te zijn, daar zijn leven wel eens gevaar kon loopen. Of die bedreigingen ernstig waren, valt moeilijk te beoordeelen. Dat men ze met g heel mag onderschatten, blijkt uit het feit, dat minister Van Lynden op L April aan Kuyper schreef, dat men de Koningin, desnoods via den Prins moest overreden, niet naar Het Loo te vertrekken. Voor de overweging, dat er gevaar is, moet H. M. wellicht ooren hebben.
Het geheele incident, dat Kuyper bovendien den onverzoenlijker! haat der socialisten op den hals haalde, nam de geheele regeering zeer in beslagzooas Kuyper zelf op 1 Febr. 1905 in de Eerste Kamer verklaarde. Lohman, die alles van nabij volgde en reeds dadelijk als diens inspirator werd aangezien 254), schreef Kuyper op 13 April uit Amsterdam.
rii hebt met de andere collegaas, een moeilijken tijd doorleefd en U vei-
Dat geeft hoop op de toekomst.
De Beaufort's bewering, dat „wanneer niet een oud oud-predikant, maar een wezenlijk staatsman, vertrouwd met het bestuur des lands , m maanden van 1903 aan het hoofd der Regeering had gestaan, de zaken beter geregeld zouden zijn, vindt in de feiten geen grond -d'J).
Iets anders is, of de woorden „misdadige woeling , om de staking aan te Huiden in de Troonrede op haar plaats waren. Kuyper heeft ze verdedigd, de Regeering wilde daarmee een zedelijk oordeel uitspreken ^ . Afgezien van de vraag of dit haar taak was, had wellicht een minder drastisch qua ficatief voor zulk een staatsstuk gekozen kunnen worden. Feit is evenwe ,
1931, bl. 217.
254) Schaper, t. a. p. bl. 189.
Z) Lïffi SWfSkVk2V De Troonrede, 1914, bl. «.



dat na 1903 een soortgelijke staking in ons land niet meer plaats had. Dit beteekent iets, als men bedenkt, dat Engeland nog in 1926 een spoorwegstaking beleefde.
Nauwelijks was de sociale beroering teneinde, of een veel gevaarlijker politieke kwestie spande aller zenuwen. In Februari 1904 brak de oorlog uit tusschen Rusland en Japan. De Russische vloot in het Oosten was verdeeld over Port-Arthur, Wladiwostok en Chemulpo. De Japansche admiraal Togo aarzelde geen oogenblik. Hij versloeg de eenheden afzonderlijk en blokkeerde Port-Arthur. Intusschen zond de czaar zijn Oostzeevloot naar die haven: het werd een reis van acht maanden. Dat was niet het ergste. Wel, dat de Russische admiraal Rojestvenski geheel van de wijs leek. Zoo liet hij in de Oostzee achtereenvolgens een Noorsch schip, een Fransch zeilschip en een Duitsch visschersvaartuig onder vuur nemen. Wel kwamen er geen ongelukken van, maar de wereld stond toch verbaasd over deze zonderlinge strategie. Bij Doggersbank raakte de Russische zeemacht midden in een vloot van Engelsche visschersschepen. In welken staat de Russen verkeerden, wordt betwist. Maar zeker is, dat zij de Engelsche treilers voor Japansche schepen aanzagen met alle heldhaftige gevolgen van dien. Een Engelsch schip werd tot zinken gebracht, vijf werden er beschadigd, twee visschers vonden den dood. Het misverstand kostte Rusland driekwart millioen gulden, terwijl de Engelschen aan de Russen een speciaal eskader meegaven tot Gibraltar om verdere ongelukken te voorkomen. Hier verdeelde de Russische vloot zich: de eene helft voer om de Kaap, de andere ging door het Suez-kanaal naar den Indischen Oceaan.
Heel de wereld volgde deze reis van de Russische kruisers. Maar indien er één land was, waarvan de Regeering in zorgvolle spanning zat, dan het onze. Zij begreep, hoe gevaarlijk het Indische deel van het Rijk in de oorlogszone lag en hoe gemakkelijk onze neutraliteit ginds kon worden geschonden, waar men te doen had met zulke vreemde schutters als de Russen waren gebleken te zijn. Het was aan neutralen verboden, een oorlogsschip langer dan 24 uur in een van hun havens te houden voor het innemen van kolen. Admiraal Rojestvenski schond deze bepaling herhaaldelijk, nu eens onder protest van de betrokken onzijdige mogendheid, dan weer met haar stilzwijgend goedvinden. Welk een werk de aangelegenheid aan de Regeering bezorgde, bewijzen de in het Kuyper-archief aanwezige twee bundels „Bescheiden betreffende de handhaving van de onzijdigheid in Nederlandsch-Indië gedurende den oorlog tusschen Japan en Rusland." De gewichtigste stukken uit deze geheime documenten hebben juist betrekking op de brandstoffenvoorziening.
Belangwekkend is, dat men onder de diplomatieke mededeelingen een stuk vindt van den gezant Van Weede, die in December reeds uit St. Petersburg aan de Regeering meldde, dat volgens de meening van een vreemde marineautoriteit de Russische vloot zou worden vernietigd, omdat hij haar, zoover van de operatie-basis, onvoldoende bemand, geoefend en vechtwaardig achtte.
De specialiteit had goed gezien, maar de Regeering had te waken voor de situatie in het Verre Oosten. Zij vaardigde op 12 Februari 1904 een proclamatie uit, waarbij de onzijdigheid werd afgekondigd en verzocht aan den



Gouverneur-Generaal van Indië insgelijks te doen. Aan de ambtenaren m Indië werden de noodige instructies gegeven en vooral werd hun op het hart gedrukt, niet te spoedig tot geweldmaatregelen tegen een der oorlogvoerenden
over te gaan.
De quaestie van de brandstofvoorziening vooral hield ook onze autoriteiten ernstig bezig. Mag een lading kolen voor een oorlogvoerend schip of in een schip van oorlogvoerenden onbepaald in Sabang blijven? vroeg de Gouverneur-Generaal. Koloniën antwoordde: voorwaardelijk. Dit ministerie en Marine vroegen daarop het advies van den Raad van State over de vraag, in hoeverre aan de Russische schepen kolen konden worden geleverd. De heeren bleken verdeeld: staatsraad generaal Jhr. J. C. C. de Beer Poortugaal was positief tegen zulk een levering van kolen. Buitenlandsche Zaken was het met eens met den generaal; Koloniën achtte absolute kolenweigering een novum, dat in de praktijk geen grond vond en Rusland zou kunnen stooten Marine hield staande, dat men kolen kon leveren „juist zooveel als noodig (is) om he territoir te bereiken." Dit standpunt nam ook de eerste afdeelmg van den Raad van State in. Haar advies, door T. Asser geteekend, had echter dit belangrijke voorbehoud, dat brandstof niet mocht worden verstrekt, als men vermoedde, dat het schip oorlogsdaden zou gaan verrichten. De kwestie was moeilijk. Duitschland was het practisch met Nederland eens; Frankrijk ook, al durfde het zelf heel wat aan de Russen toe te staan, nl. drie maanden in Madagaskar te blijven. Het Nederlandsche standpunt was tenslotte dit, dat aan de Russische schepen kolen konden worden geleverd om ze te brengen tot 24° breedte graad in Oostelijke richting. Voeren ze naar elders, dan konden kolen worden verstrekt tot de naastbij gelegen haven. Ook de Japansche schepen konden kolen laden, mits zij schriftelijk verklaarden, zich rechtstreeks te begeven naar de dichtst nabijgelegen, eigen haven. Anders konden zij ook niet meer krijgen dan noodig; was om de naaste^neutrale haven binnen te loopen. In het ontwerp-antwoord aan de Japansche gezant staat een kantteekening van Kuyper: „drie schepen en 24 uur blijven . De Russische zaakgelastigde protesteerde op 30 December.
Booze nota Rusland", teekende Kuyper aan op den rug van het stuk, waarin de gezant zich beklaagde, dat Nederland strenger was dan Denemarken, Engeland, Frankrijk, Spanje. Overal konden immers kolen ingeladen worden. En de Russische vloot verlangde ook geen kolen te laden in Nederlandsche havens, want die had zij bij zich. Zij wilde alleen maar overladen". Eenige dagen later antwoordde de gezant aan Kuyper in vriendelijke bewoordingen. Waarschijnlijk heeft deze hem op de hoogte gesteld van onze zeer précaire positie in het Verre Oosten. Terwijl de Russische consul te Batavia, volgens een telegram van 13 Nov. van den GouverneurGeneraal, toch eerst volhield, dat het Russisch eskader met onbeperkt aantal schepen kolen kon laden en in reparatie gaan, iets wat ons departement van Koloniën op 26 November ontkende en de G. G. dan ook twee dagen later aan dien consul deed weten, had de Japansche gezant op 21 Decem er aan onze Regeering gemeld, dat de Keizerlijke regeering zich voorbehield te nemen „Within the ports or waters so used (voor kolen innemen, enz.)



such measures of selfprotection as the situation may demand." Hij had op 19 Februari 1904 doen weten, „that to permit the Russian ships of war to take coal, would be to convert the territoritory of the Netherlands into a base of hostile operations against the Empire of Japan".
Op 27 December seinde Koloniën dan ook aan den Gouverneur-Generaal van Indie:
„Japan heeft volgens officieele mededeeling het voornemen om elke levering van brandstoffen aan Russische oorlogsschepen overal, zelfs in onze havens, met geweld te beletten zonder te letten op de schending onzer neutraliteit. Toestand ernstig. Krachtige gewapende handhaving neutraliteit noodzakelijk! Voorkom zooveel mogelijk partieele vernietiging onzer vloot door te groote verspreiding."
Dienzelfden dag seinde Buitenlandsche Zaken aan den gezant te Tokio:
„Uw bericht... ontvangen. Volgens een Reuter-telegram in de Times zoude men te Tokio verontwaardigd zijn om reden Sabang door ons ter beschikking van de Russische vloten zou zijn gesteld. Voor dergelijke geruchten bestaat geen grond van waarheid. In het geheele Indische gebied zal strenge onzijdigheid worden in acht genomen. Op krachtige wijze moeten dergelijke geruchten worden tegengesproken. Ik verwacht ontvangstbericht dezes en sein mij uitslag. Indien door de Japansche pers dergelijke voor neutrale mogendheid kwetsende onware voorstellingen worden verbreid, zou de Regeering te Tokio dan geen maatregelen kunnen nemen daartegen ?"
De gezant scheen, volgens zijn een dag daarop verzonden telegram, te vermoeden, dat de perscampagne in Japan niet zonder inspiratie was van hoogerhand en beloofde een démenti te zullen vragen. Het departement antwoordde echter op 31 December: „Eisch geen dementi, maar neem alle wantrouwen weg; dat inderdaad op geen enkelen grond steunt."
,,Our contention is", aldus had de Japansche gezant Nobukata Mitssuhashi laten weten, „that the Baltic fleet should get not coal at all." Dit standpunt was volkenrechtelijk onhoudbaar; het slot van de historie is geweest, dat de Russische en Japansche schepen gelijkelijk zouden worden behandeld. Aldus meldde Koloniën dan ook op 27 December aan den GouverneurGeneraal.
Hoe meer de Russische strijdmacht den Pacific naderde, hoe spannender de situatie werd. Op 21 Januari 1905 schreef Koloniën aan den GouverneurGeneraal: „De toestand (vereischt) in hooge mate de nauwlettende zorg van de Indische Regeering". Zelfs aan den Raad van Indië mocht de landvoogd dien brief niet toonen.
Gelukkig had het drama een snel verloop. Port Arthur viel; de Russische vloot onder admiraal Rojestvenski ontmoette op 27 Mei de Japansche vloot onder admiraal Togo. Deze ging onmiddellijk tot den aanval over en binnen vier en twintig uur had hij, zonder zelf één schip te verliezen, practisch de geheele Russische vloot of buitgemaakt öf vernietigd.
Daarmee was de ontspanning er. Wel had onze Indische vloot bijzondere instructies gekregen. Als Russische schepen onze havens zouden binnenvallen, zouden zij óf dadelijk moeten vertrekken öf geïnterneerd worden;



een onttakeld schip mocht niet meer kunnen vertrekken of seinen. „Pogingen van Japansche oorlogsschepen om Russische op ons gebied aan te vallen moeten, na sommatie tot staking, zoo noodig met geweld worden gekeerd... ingeval Japansche schepen op ons gebied vijandelijkheden plegen tegen Russische, terstond in cijferschrift seinen aan onzen gezant te Tokio", telegrafeerde Idenburg op 18 Augustus aan den G.-G.
„Japans voorbeeldeloos voordeel op Rusland behaald , heeft op Kuyper
diepen indruk gemaakt 257).
Uiteraard heeft ook deze kwestie het gewone werk van het ministerie verlamd. Lohman schreef op 29 December 1904 aan Kuyper: „Het is een zeer moeilijk geval, ook om de mogelijke consequenties voor den Europeeschen vrede. Japan zal wellicht verlangend uitzien naar medewerking van Engeland." Op 23 December had minister Van Lynden aan Kuyper doen weten, dat de Japansche gezant hem had gezegd: „our contention is, that the Russian Baltic fleet may have no coal at all" en dat Japan alles zou doen, dit te beletten.
„Nu de Japansche vloot zich in de buurt van onze koloniën begeeft, en er kans is, dat het tooneel van den strijd te midden van onze bezittingen zal worden verplaatst, rijst ernstig de vraag, of niet de toegang tot onze territoriale wateren, behalve wegens zeegevaar, niet aan beide belligerenten zal worden ontzegd."
Inderdaad, „een zeer moeilijk geval", dat nog verzwaard werd door het feit, dat de minister van Buitenlandsche Zaken niet was opgewassen tegen zijn' taak. Met R. Melvil baron Van Lynden, die Augustus 1901 optrad en 9 Maart 1905 het kabinet verliet, heeft Kuyper veel zorgen beleefd. Niet geheel buiten eigen schuld. Want afgezien van Kuypers buitenlandsche reizen, die hij vrijwel verdedigen kon in de Kamers -j8) en die men hem internationaal georiënteerd als hij nu eenmaal was, ook moeilijk euvel kon duiden, staat ook vast, dat hij de hiërarchische verhoudingen onvoldoende in het oog hield.
Zoo meldt een ervaren diplomatiek ambtenaar op 4 Maart 1904 aan Kuyper, dat het op Buitenlandsche Zaken een bureaucratie is van je welste. Hij vermoedt, dat het Kuyper niet onaangenaam zal zijn, nu en dan eens iets rechtstreeks van hem uit Peking te vernemen, „hetgeen mij de gelegenheid zou verschaffen tevens in voorkomende gevallen haren raad in te winnen".
Hoe kwam de ambtenaar aan dat vermoeden ? Het was m elk geval ontoelaatbaar, dat een ambtenaar buiten zijn chef om over dienstzaken schreef aan een anderen minister. Ook al was die minister, krachtens Koninklijk Besluit van 1 November 1901, voorzitter in den ministerraad, daarbuiten had hij geen gezag over zijn collega's, zooals Kuyper zelf in de Kamer uitdrukkelijk verklaard had, toen genoemd Koninklijk Besluit als een onge-
2B7) A. Kuyper, Om de oude Wereldzee, A'dam, II, 1907, bl. 2; id. De gemeene
gratie, II, bl. 178.
258) Parlem. Redev. IV, III, bl. 296.



wenscht novum, dat later ook weer afgeschaft is, werd aangevallen 259).
Maar in het trekken van de competentiegrenzen was Kuyper niet bijster sterk. Een man als hij, die overal en altijd facile princeps was, voelde zich vaardig genoeg met tong en pen, ook de buitenlandsche affaires op te knappen, althans te helpen oplossen. Hij deed dit met de beste bedoelingen, maar wekte desniettegenstaande toch zeer veel wantrouwen, niet alleen in de Kamer, maar uiteraard ook bij zijn collega Van Lynden zelf. Deze had Kuyper op 17 April 1902 reeds instantelijk gevraagd, niet buiten hem om te schrijven aan den Berlijnschen gezant. Kuyper had echter zijn betrekkingen zoowel in Duitschland als in België, Engeland en Zuid-Afrika.
Er kwam nog bij het conflict tusschen den gezant Van Heeckeren van Keil en minister Van Lynden, een zaak, waarin ook de Koningin betrokken werd, toen zij in 1909 openbaar werd, maar die ten onrechte tegen Kuyper is uitgespeeld. Wij hebben een verklaring van Kuyper zelf, waaruit blijkt, dat deze subjectief ter goeder trouw is geweest. In het Kuyper-archief bevindt zich namelijk een brief, op de envelop gemerkt: „Geheim stuk. Mag eerst na mijn dood geopend worden. Kuyper". De brief is geschreven op Zondag 13 Maart 1910. Daarin deelt Kuyper mede, hoe de Koningin hem tijdens de internationale spanning in 1904-5 op een audiëntie had meegedeeld, dat bij Haar bericht was ingekomen, dat de bestaande spanning tot een oorlog tusschen Duitschland en Frankrijk zou kunnen leiden en dat wij in dat geval binnen 12 a 24 uur zouden hebben te beslissen, wat onze houding ten opzichte van Duitschland zou zijn.
Kuyper vermoedde, dat de mededeeling uit Duitsche hofkringen afkomstig was. Het is merkwaardig, dat Koning Leopold II van België in 1904 met soortgelijke boodschap van Wilhelm II uit Berlijn thuis kwam 260).
Rijst alweer de vraag, of de minister Kuyper zich met deze aangelegenheid zelfstandig kon bemoeien. Zijn ambtgenooten schijnen hem daarin niet te hebben gecontrariëerd.
Zoo vindt men in het Japansch-Russisch dossier een kladje in blauw potlood, blijkbaar voor den ministerraad. Op dit klad staat tenslotte het woord „alliantie". Dat deze zaak overwogen is, blijkt uit het feit, dat men in Kuypers archief ook een nota van de Koningin vindt over de voor- en nadeelen van een bondgenootschap. Het stuk gedateerd 29 April 1905, is twee en een half vel folio groot en de conclusie ervan luidt: „Het schijnt dus raadzaam voorloopig geen Bondgenootschap te sluiten en daarmee te wachten tot wij door nood ertoe gedwongen worden." Er is ook een nota van de Koningin aanwezig over het leger, waarvan de conclusie is: „Een goed legerplan, doelmatig ingericht voor een klein leger met langen oefeningstijd."
De authenticiteit van de Koninklijke nota's staat wel vast. Men leest immers onder het eerste stuk: „Nota van de Koningin, mij door den directeur van het kabinet overhandigd. Kuyper." Merkwaardig is, hoe Kuyper in later
) Pari. Redev. IV, III, bl. 656; Lohman, Verzamelde Opstellen, I, Staatsrecht, bl. 96 brengt minister-presidentschap in verband met positie van den Koning.
280) A. S. de Leeuw, Nederland in de wereldpolitiek, Zeist, 1936, bl. 90vlgd.; L. de Lichtervelde, Leopold II, Brussel, 1926, p. 315.



werk op eventueel bondgenootschap terugkomt. „Nederland moet weten, wat 't zal doen als weer een oorlog uitbreekt" 261). In verband met de verdediging van Indië denkt hij aan een bondgenootschap met Amerika 262). Struycken verdedigde voor Nederland geen andere politiek dan die der afzijdigheid en onzijdigheid, maar voor Indië aarzelt hij ook 263).
Duidelijk is, dat Kuypers leiding zich ver uitstrekte over eigen departement, toch al een veelomvattend ministerie in die dagen. Dit bleek na de quaestieVan Heeckeren ook uit het geval-Von Weckherlin. Deze, oud-gezant te Constantinopel, nam feitelijk de leiding van de buitenlandsche betrekkingen in handen. Hij achtte zich niet aan den minister onderworpen, zooals deze op 9 Februari aan Kuyper schreef. De minister van Marine was blijkens een brief van Idenburg aan Kuyper op 10 Februari van meening, dat aan Van Lynden onder zes oogen moest worden te verstaan gegeven, dat hij niet zou worden gecontinueerd. Dit beteekende niet anders dan een consilium abeundi. Van Lynden begreep dat ook en schreef 11 Februari 1905 aan Kuyper:
„Excellentie, Het blijkt mü onmogelijk mij neder te leggen bij den wensch van den Ministerraad, dat er aan mijn Departement moet zijn een diplomatieke adviseur, wiens advies in alle diplomatieke zaken moet ingeroepen en gevolgd worden. Ik acht dit inconstitutioneel en in strijd met de ministerieele verantwoordelijkheid. Wijl mij evenwel gebleken is, dat de Raad van Ministers den goeden gang van zaken aan mijn Departement zonder zoodanigen adviseui niet verzekerd acht en met de tegenwoordige leiding van het Departement geen vrede heeft, zóó dat sommige leden zelfs het op hen vallende deel der verantwoordelijkheid niet willen dragen, zoo ben ik voornemens mijn eervol ontslag als Minister van Buitenl. Zaken aan H. M. de Koningin aan te vragen."
Het ontslag werd verleend op 9 Maart en als officieele reden van aftreden werd vermeld: „Verschil van gevoelen met den minister van Binnenlandsche Zaken". Kuyper bood Van Lynden het commissariaat van de provincie Utrecht aan, maar deze schreef op 14 Juni, dat hij liever in Den Haag bleef wonen. Welk een haesitans hij was, blijkt uit het feit, dat zijn echtgenoote zes dagen later aan Kuyper vroeg, of haar man alsnog benoemd kon worden: „Plotseling zijn, mij althans, de oogen geopend voor de schoone roeping door ons van de hand gewezen". Over de ontslag-quaestie werd in de Eerste Kamer geïnterpelleerd. Lohman adviseerde Kuyper op 29 Maart 1905, niet te antwoorden op Van Kols vraag, of den premier „de portefeuille kan worden aangeboden." Dat scheen hem een vraag van regeeringsbeleid. Kuyper antwoordde in de Kamer, dat hij niet genegen zou zijn de portefeuille
van Buitenlandsche Zaken te aanvaarden 264).
Er was dan nog, gedurende Kuypers ministerie, de Afrikaansche kwestie,
261) Antirev. Staatk. I, bl. 341.
263j A. A. H. Struycken, De hoofdtrekken van Nederlands buitenlandsch beleid, Gouda,
19miboVer' de zaak—Van Lynden en de affaire Van Heeckeren: N. Japikse, Staatk. Gesch. VI, bl. 272; J. A. de Beaufort, Vijftig jaren, II, bl. 11—15; Kuyper. Pari. Redev. IV, III, bl. 2289; Onze Eeuw, 1911, bl. 150 v.v.



waarvan wij het verloop hierna behandelen, om ons te wenden tot Kuypers merkwaardigste wet, zijn nieuwe regeling van het Hooger Onderwijs.
Niet dat zijn andere wetgevende arbeid van zoo weinig beteekenis is geweest, als men heeft willen voorstellen.
Kuyper heeft de veel arbeid eischende invoering van de Ongevallenwet ter hand genomen en hij kwam met vier wetsontwerpen, die doelden op verzekering van den arbeider, namelijk een groot ontwerp regelend verzekering tegen invaliditeit en ouderdom, waarin ook de weduwen werden opgenomen, een zeer uitgebreid ontwerp-Ziekteverzekering, een Landbouwongevallenwet en een zelfde wetsontwerp voor het zeevisscherijbedrijf. Zij hebben de afdeelingen van de Kamer niet bereikt, maar Kuyper wijst o. a. op de aanzienlijke stagnatie bij den Raad van State ondervonden 265).
Wel tot stand bracht Kuyper een herziening van de Drankwet. Zij is becritiseerd, maar het was een moeilijk werk en de regeering bewees er mee, merkte de vrijzinnige paedagoog Gunning op, dat het ernst was met haar zorg voor de zedelijke belangen der natie. Het ethisch element mag in deze wet niet worden onderschat 266).
Tot stand bracht Kuyper ook een zeer gewichtige herziening van de wet op het lager onderwijs en een pensioenregeling voor de onderwijzeressen en onderwijzers. Kuyper deed op dit terrein een zeer forschen stap voorwaarts. De gelijkstelling van de minima, welke voor Rijkssubsidie in aanmerking kwamen, voor openbare en bijzondere onderwijzers, bracht de schrale salarissen ineens in opgaande lijn. Subsidie voor de schoolgebouwen bracht de mogelijkheid van scholenstichting, die in versneld tempo ging. Voor den bijzonderen onderwijzer kwam er een rechtspositie. Vóór 1906 was er voor den bijzonderen onderwijzer geen geschreven recht: geen opzeggingstermijn bij ontslag, geen ziekteverlof, geen wachtgeld, geen pensioen, geen beroepsrecht, geen commissie van beroep. Dat alles bracht Kuyper. Hij maakte den bijzonderen onderwijzer pensioengerechtigd; weduwen- en wezenpensioen geldt sinds hem voor openbare en voor bijzondere onderwijzers.
„De latere wetgevers hebben de essentie uit de wet van 1905 slechts op bepaalde punten cardinaal gewijzigd, maar meestal was het in andere zaken slechts een verbreeding van de basis. De emancipatie van den bijzonderen onderwijzer begint niet met de wet van 1920, maar met die van 1905. Toen werd hij het diensthuis uitgeleid. De bijzondere school kon voor 1905 moeilijk concurreeren met de openbare. Na 1905 was dat niet moeilijk meer door betere gebouwen en betere leermiddelen" 267).
265) Starrentritsen, bl. 37.
2G0) P. A. Diepenhorst, Kuyper, bl. 110; L. Lietaert Peerbolte, Antirev. Staatk. 1933, bl. 167 vlgd. De behandeling van deze wet alleen eischte vijf en twintig vergaderingen. G. Douwes, Staatk. Geschiedenis, bl. 339. Daar ook opgave van wetten en wetsontwerpen.
267) Het Kath. Schoolblad, 4 Nov. 1937, bl. 333—334.



§ 14. Hooger Onderwijs.
Kuyper heeft veel gedaan tijdens zijn lange leven en op menig terrein heeft hij ingegrepen op zeer oorspronkelijke en tegelijk blijvende wijze. Men kan twijfelen over het antwoord op de vraag, of zijn invloed op kerkelijk terrein dien op wereldlijk terrein overtrof; men kan ook vragen, of zijn journalistieke arbeid van meer scheppende beteekenis was dan zijn werk op politiek-organisatorisch terrein. Maar in elk geval kan men moeilijk betwisten, dat, hetgeen hij op het veld van hooger onderwijs heeft gewrocht, iets geheel eenigs is geweest en van moeilijk te schatten draagwijdte. Om den invloed, dien Kuyper uitoefende op den gang van ons Hooger Onderwijs, dient men de positie van dit onderwijs in onzen modernen Staat te begrijpen en de drijfveeren, die de voorstanders van vrij hooger onderwijs in ons land bewogen.
In theorie heeft Nederland altijd het vrij hooger onderwijs gekend; de eenige schennis heeft eigenlijk plaats gehad onder het quasi-dictatoriale, zeer persoonlijke regime van Koning Willem I en deze schennis is, volgens Kuyper zelf, mede een der oorzaken geweest, zoo niet de oorzaak, dat diens prachtig Koninkrijk in 1830 in tweeën scheurde, zooals hij in de Eerste Kamer verklaarde op 14 Juü 1902.
In de middeleeuwen was de universiteit een autonome corporatie. Zoo is Leuven ontstaan in het toen rijkste deel der Nederlanden. In naam van den Koning van Spanje werd op 6 Januari 1575 de hoogeschool te Leiden gesticht als „kweekhof voor de Kercke Christi" 268), maar onderwijsvrijheid ontbrak, zoolang de Hervormde Kerk de heerschende was. Onze staatsregelingen van 1798, 1801 en 1806 betwistten de vrijheid niet meer om eigen inrichtingen van hooger onderwijs op te richten. Dit geschiedde evenmin in de Grondwet van 1814, terwijl, wat in de Grondwet van 1815 op dit punt twijfelachtig mocht zijn,' overduidelijk erkend werd in het Koninklijk Besluit van 1815, dat tot 1876 rechtskracht had, al was intusschen de onderwijsvrijheid ook neergelegd in de Grondwet van 1848. Men heeft toen zelfs reeds onmiddellijk voorgesteld, aan de examens van de bijzondere universiteiten ook het civiel effect te verleenen.
Eerst in 1876 kon na zeer lange strubbeling de Hoogeronderwijswet tot stand komen, die een belangrijke vooruitgang voor het bijzonder hooger onderwijs beteekende, omdat Amsterdam zijn bijzondere (gemeentelijke) universiteit kreeg en Heemskerk dadelijk begreep en ook verklaarde, dat daarmee de mogelijkheid voor andere bijzondere inrichtingen van Hooger Onderwijs werd mogelijk gemaakt.
Deze wet, die de faculteiten van godgeleerdheid omzette in faculteiten voor godsdienstwetenschap, werd mede de onmiddellijke aanleiding voor een groep hervormde protestanten om een eigen universiteit te stichten. Maar de onte-
288) G. D. J. Schotel, De Academie te Leiden, 1875, bl. 4—5. W. A. van der Donk, Hoofdstukken uit de geschiedenis van het bijzonder H. O., A'dam, 1924.



vredenheid over die faculteitsomzetting was niet de eenige oorzaak. Men voelde in de toenmalige universiteiten broedplaatsen van liberalisme, waar geloovigen practisch geen kans hadden op een professoraat en men was meer en meer overtuigd, dat daartegen alleen te kampen was, als men een eigen universiteit bezat. Kuyper heeft in deze ontwikkeling de voornaamste, zij het noch de eerste noch de eenige rol gespeeld. Van katholieke zijde is het eerst aan een Vrije Universiteit gedacht 269).
De geloovige protestanten voelden het eerder als een ondragelijk excluvisisme, dat mannen als Bilderdijk, Groen, Da Costa en later Van Oosterzee en Beets permanent of althans langdurig van een katheder werden geweerd. Reeds in 1844 overwogen Groen en Da Costa de oprichting van „eigen inrichtingen". Terwijl Groen in de Kamer waarschuwde tegen eenzijdige benoemingen, deed zijn vriend, de Amsterdamsche deurwaarder Wormser, een poging het christelijk gereformeerd seminarie te Amsterdam te stichten. Dit instituut mislukte door de tweespalt tusschen afgescheidenen en hervormden. Kuyper stelde in 1870 direct de vrije Christelijke Universiteit voorop, gesteund door den Leidschen hoogleeraar J. H. Gunning, die daartoe einde 1875 een voorstel deed. „Het was het oogenblik, waarop geheel de orthodoxie in den lande de handen ineen had kunnen slaan om een schitterende inrichting in het leven te roepen. Men heeft dat oogenblik voorbij laten gaan." Kuyper heeft de voorstanders van theologisch onderwijs van staatswege als minister nog de hand toegestoken, maar de heeren verzochten wel om hulp, doch bleken zelf hulpeloos 270).
Kuyper had zich reeds rond 1874 voor goed den afkeer op den hals gehaald van de predikanten Bronsveld en Van Toorenenbergen en zoo mislukte het pogen. Maar de nieuwe wet op het Hooger Onderwijs kwam en de Synode der Hervormde Kerk prikkelde de orthodoxen op het heftigst door haar partijdige hoogleeraarsbenoemingen. Zelfs de dogmatiek werd aan géén rijksuniversiteit door geloovige christenen onderwezen. Dit bewoog Kuyper en zijn vrienden er toe om, gebruikmakend van de vrijheid, in de wet van 1876 vastgelegd, op 5 December 1878 te Utrecht de „Vereeniging voor hooger onderwijs op gereformeerden grondslag" op te richten. Een circulaire, welke Kuyper opstelde, werd „aan de gereformeerden in den lande" verzonden en ving aldus aan:
„Geliefde Broeders en Zusters in onzen Heere Jezus Christus. Gelijk U van overlang bekend is, heeft het aan de bovendrijvende partij in den Staat goedgedacht, onder verstandhouding met de machthebbers in de uitgebreidste onzer Kerken, na eerst de volksschool ontkerstend en de middelbare school als bederf in het midden des lands te hebben geplaatst, nu ook aan onze hoogescholen en met name aan de beoefening der H. Godgeleerdheid, bij eindregeling, een zoo heillooze inrichting te geven, dat de Gereformeerden in den lande
289) J. Witlox, De Katholieke Staatspartij, Den Bosch, 1927, II, bl. 78. L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk, A'dam, 1912, bl. 208 v. P. J. Idenburg, De Gids, 1936, bl. 299. C. Hentzen O.F.M. De Beiaard, 1921, bl. 306.
270) J. C. Rullmann, De Vrije Universiteit, A'dam, 1930, bl. 14; Kuyper, Pari. Redev. III, II, bl. 138; III, IV, bl. 851; J. A. C. Van Leeuwen, Theol. Faculteiten aan de Rijksuniversiteiten, Antirev. Staatk., 1926, bl. 401. Brief der A'damsche predikanten aan minister Kuyper, 8 Febr. 1906; brief van Hoedemaker, 19 Febr. 1905.



voor God onverantwoord zouden staan en aan de eervolle traditiën hunner vaderen ontrouw worden, indien ze nog langer lijdelijk dit ergerlijk verloop der dingen aanzagen en niet op voorziening bedacht bleken in zoo hooggaanden nood" ...271).
Met vijf hoogleeraren, Kuyper, Rutgers, Hoedemaker, Fabius en Dilloo en twee studenten in de theologie begon de Vrije Universiteit te Amsterdam. Aan de professoren werd voorspeld, dat ze nog eens in het armenhuis terecht zouden komen en de studenten lazen eiken morgen opnieuw op de deuren der collegezalen de 's nachts met krijt neergeschreven waarschuwing van Dante: „Lasciate ogni speranza voi ch' entrate." Hevige polemieken begeleidden het voorbereidingswerk van de oprichting en het waren weer twee collega's, de predikanten Van Toorenenbergen en Bronsveld, tegen wie Kuyper de pen opvatte en die hij beide beslissend versloeg.
De „athleet der historiën", zooals Kuyper niet zonder ironie den eerste noemde, viel in Bronsvelds bekende maandschrift de basis der Vrije Universiteit aan. Hij betoogde immers, dat de statuten der Vrije Universiteit, door het onderwijs aan de gereformeerde beginselen te binden, aan het kerkelijk dogmatisch onderwijs een gezag gaf, dat alleen toekwam aan Gods Woord en dat de oude Leidsche professoren geen vrijheid hadden gevonden en ook niet van de curatoren hadden verkregen om de door de Synode geëischte verbintenis te onderteekenen.
Kuyper, die meende een onkundig dilettant voor zich te hebben, antwoordde eerst in zijn „Heraut". Daarna schreef hij de brochure „De Leidsche Professoren en de executeurs der Dordtsche Nalatenschap", waarin hij een „onbegrijpelijke aaneenrijging van fouten, bij een volstrekt niet controvers punt van zeer bekende historiën" in Van Toorenenbergens betoog aantoonde 272).
Na dit verweerschrift in April, volgde in December „Revisie der Revisie Legende", waarin Kuyper een groot stuk autobiografie gaf en de gereformeerde opvatting van de revisie-mogelijkheid der belijdenis in het licht stelde 273). Nauwelijks was deze polemiek beëindigd, die overigens meer voor inwendig protestantsch gebruik bestemd was, of een nog veel verwoeder pennestrijd met Bronsveld nam een aanvang. Bronsveld „scheen aanvankelijk een aanwinst voor het Calvinisme te beloven, en hij vergroeide in een conservatief-liberaal met, in geestelijken zin, gulle, gave belijdenis van Christus" 27 4).
In Januari 1880 vroeg Kuyper door middel van zijn brochure „Bede om een dubbel Corrigendum" aan den Utrechtschen predikant schrapping van de passage, waarin deze aan de Vereeniging voor Hooger Onderwijs het recht betwistte om de universiteit te stichten. Hij beriep zich daarvoor op Von Savigny, op de voorbeelden in Amerika, België, Frankrijk, Engeland en Duitschland en betoogde, dat het oprichtingsrecht van universiteiten van
2T1) Rullmann, t. a. p. bl. 21.
272\ a. Kuvper, De Leidsche Professoren, A dam, 1879, bl. 41.
273) a. Kuyper, Revisie, 1879, bl. 25. Blijkens zijn brief van 28 Dec. 1879 onderschreef Scholten de historische visie van Kuyper.
274) A. Kuyper, Antirev. Staatk. II, bl. 8.



nature aan vrije corporaties behoorde. Dit karakter heeft den oorspronkelijken vorm der universiteiten gemaakt, dit is een veiligheidsklep, waarnaar de meeste landen terugkeeren en het is, zoo betoogt hij, de beste waarborg tegen denatureering der wetenschap.
„Wat de universiteit van Parijs zoo zeldzaam machtig maakte, was juist hare armoede. De universiteit zelve, de faculteiten, de nationale secties, ze waren alle arm; en de kosthuizen, die veel te betalen hadden, waren verre van rijk. De Parijsche universiteit bezat zelfs eeuwen lang geen eigen academiegebouw, zoodat ze herbergzaamheid moest afbedelen in een kerk of klooster. Maar juist door dien geldenden nood verkreeg heel de stichting een zuiver geestelijk karakter, zoodat ze alleen in geestelijke meerderheid kracht zocht, en even daardoor onverwinlijk stond tegenover alle staatsinvloeden. Een zelfstandigheid, die ze bij bezit van meer schats, allicht spoedig zou hebben ingeboet" 275).
Toen dit, op 30 Januari uitgekomen antwoord Bronsveld niet bleek te bevredigen, zond Kuyper in September van hetzelfde jaar een geschrift de wereld in, wellicht zijn meester lij kste polemische brochure, waarin het recht tot universiteitsstichting staatsrechtelijk en historisch werd getoetst. Strikt „naar recht", strikt „wetenschappelijk" en strikt „ernstig" werd Bronsveld onder handen genomen en kreeg, behalve een naschrift over de vroomheid der taal, nog een schets van de ontwikkeling der universiteitsidee op den koop toe. Om zijn stelling te bewijzen, baseert Kuyper zich hier op het positief recht; op grond daarvan wordt Bronsveld uitgenoodigd te bewijzen, dat de Vrije Universiteit niet opgericht mocht worden. Een professoraat verwerven, was Kuypers drijfveer niet.
„Gelooft ge in ernst, dat, als ik nu een professoraat aan een Rijksacademie eens als mijn hoogste eerzucht had beschouwd, dat er dan ook voor mij misschien niet wel wegen te vinden, en op die wegen kruiwagentjes waren te brengen geweest, om met wat meer hoofdbuigens en met een uithangbordje van: Hier strijkt en plooit men! voor mijn deur, bij de schaarschte van geschikt personeel voor zooveel nieuwe katheders, het nog een heel eind te kunnen brengen?" 276).
Maar de staatsuniversiteiten waren op weg in „partij-universiteiten" te ontaarden. Kuyper had daar Kappeyne reeds op gewezen in de Kamer:
„Indien we aan talenten zoo arm zijn, aan wie de schuld? Of heeft men njet ik zeg niet in naam, ik zeg niet formeel, maar dan toch door den geest, dien men er heerschen liet, de universiteiten voor onze richting gesloten? Kent men de tactiek van Julianus den afvallige niet meer, en hebben ook wij niet onder gelijke tactiek geleden? Mag ik vragen, of de geestverwanten van den geachten afgevaardigde uit Haarlem (Kappeyne) in het naburige België nog de mannen van talent, waarop ze bogen kunnen, zouden bezitten, indien daar niet nevens de hoogeschool van Leuven de vrije hoogeschool van Brussel verrezen ware? Ja, mag ik vragen, indien de geachte afgevaardigde zich kan indenken in een toestand, dat èn onze Leidsche, èn onze Groningsche èn onze Utrechtsche academiën hoogescholen waren in den geest van de Leuvensche,
*'°) A. Kuyper, Bede om een dubbel „Corrigendum" aan Dr A. W. Bronsveld, A'dam, 1880, in fine.
276 ) Strikt genomen, het recht tot universiteitsstichting staatsrechtelijk getoetst, A'dam, 1880, bl. 29.



Op een ongedateerd visitekaartje schreef Kappeyne, die als minister met zeldzame gemakkelijkheid en snelheid sanctie op de statuten van de Vereeniging voor H. O. op gereformeerden grondslag had uitgelokt:
,Met dankbetuiging voor „Strikt Genomen", waarin vooral het historisch gedeelte (III) mij geïnteresseerd heeft. Eén verzoek: schrijf niet meer „Galienus"; de medicus heette „Galenus" (p. 62, 64); de i is voor de Franschen. Vaarwel!"
C. Pijnacker Hordijk liet op 6 October weten:
„Ik behoef U wel niet te zeggen, dat ik mij met sommige gedeelten volstrekt niet vereenigen kan en dat de bevoegdheid tot beoordeeling van andere mij ontbreekt. Doch in de hoofdzaak sta ik geheel aan Uw zijde. Tegen de resultaten van uw staatsrechtelijk en historisch onderzoek heb ik geene bedenkingen".
Zelfs Leiden liet zich niet onbetuigd:
„Hooggeachte Collega,
Dat ik U vriendelijk dank zeggende voor de toezending van Uw zoo hoogst belangrijk geschrift, U met deze, anders bij zoo groot verschil van leeftijd misschien wat al te gemeenzamen titel toespreek, geschiedt alleen om U door de daad te toonen, hoezeer ik dat pleidooi niet slechts met bewondering maar ook, wat de hoofdzaak betreft, met instemming heb gelezen. Na vriendelijke groeten steeds Uw zeer dw.
L.B. den 29 Oct. 1880. W. v. d. Vlugt."
Daarvóór, op 25 September, in statig schrift:
„Ontvang mijnen hartelijken dank voor de toezending van „Strikt Genomen". Ik heb het boek nog slechts doorgebladerd, maar toch reeds gezien, dat gij den in casu niet te versmaden tegenstander het antwoord niet schuldig blijft. Wat aangaat de hoofdzaak, door U in den titel genoemd, had hij zeer zeker den strijd niet moeten beginnen. Geloof mij hoogachtend t.t.
A. Kuenen."
Dat zijn andere oud-hoogleeraar, M. de Vries, vier dagen later, over het hoofdstuk „Onze Taal" in het strijdschrift, schreef: „Op taalkundig gebied is daar niets tegen in te brengen," was een aardig compliment, dat meegenomen kon worden, nu de corifeeën zijn hoofdstellingen onaangetast Heten.
Bronsveld scheen niet te begrijpen, wat hij had gewaagd. Op 5 October liet hij uit Haarlem Kuyper weten:
„A! Ik haast mij U de goede ontvangst te berichten van het mij uit Uw naam toegezonden ex. der „Bede". Ik ben heden juist bezig met inpakken van mijn boeken. Eerst te Utrecht zal ik rustig lezen en overwegen kunnen wat gij mij vraagt. In elk geval zeg ik U nu reeds dank voor den vriendschappelijken toon, waarop gij schreeft. Overtuigd van ongelijk gevoel ik mij, na een vluchtige lezing van Uw stuk, echter niet. Geloof mij, Uw dw. A. W. Br."
Op 24 September meldde hij Kuyper uit Utrecht:
„Amice! Gisteravond ontving ik uw „Strikt Genomen", voor welks toezending ik U dank zeg. Geloof mij Uw dw.
24 Sept. 80. A. W. Bronsveld."
Kasteel jg



De nachtrust van den pastor zal na lezing niet te best geweest zijn.
Op 20 October 1880, hield Kuyper als eerste rector in de Nieuwe Kerk te Amsterdam de openingsrede der Universiteit met den klinkenden titel „Souvereiniteit in Eigen Kring." Hij schetste daar de universiteit in haar nationale beteekenis, in haar wetenschappelijk bedoelen en in haar gereformeerd karakter. Er staan twee Credo's tegenover elkaar; zij berusten op een erkennen of ontkennen van levensfeiten. Het gaat om de souvereiniteit te handhaven in eigen kring tegen de staatssouvereiniteit, het Caesarisme, den god Staat. Christus „poneerde de geloofssouvereiniteit als diepste spil, waar alle souvereiniteit in eigen kring op rust en de wetenschap is een der middelen om de vrijheden te handhaven, mits zij noch onder staatsvoogdij noch onder kerkelijk curateele verbastere," want een wetenschap als staatsdienaresse is „de geprostitueerde zelfverlaging." „Hier is nu een groep van die men toen nachtschool schold voor nog geen dertig jaren, en die thans hun krachten uitputten voor een wetenschappelijk doel!" 286)
Gunning schreef op 21 Oct. '80:
Hartelijk dank ik U voor Uw rede. Welk een genot voor mij, schier onverdeeld met U te kunnen instemmen. Als ik met U kan instemmen, dan heb ik een feestelijk gevoel."
Merkwaardig is de brief, dien Robert Fruin op 7 December van dat jaar aan Kuyper zond:
„Amice Collega,
Het is mij récht aangenaam U, die eens mijn discipel zijt geweest, thans met dezen titel te mogen toespreken. Sedert lang hadt gij aanspraak om onder de hooggeleerden gesteld te worden en Uw oratie, die ik met de meeste ^langstelling heb gelezen, bewijst Uw recht op de ingenomen plaats ten overvloede. Niet dat ik Uw betoog zou toestemmen: dat verwacht Gij trouwens niet. Integendeel. Gij hebt U mijns inziens vooral aan de Geschiedenis vergrepen en voor Uw antirevolutionair systeem een beginsel toegeeigend waarvan voor de revolutie geen sprake is geweest. Wie heeft, om een voorbeeld te noemen aa scheiding van Kerk en Staat, aan een vrije Kerk m een vrijen staat gedacht, vóórdat de moderne begrippen in Amerika en Engeland ontstaan, hun toepassing in Frankrijk en elders hebben gevonden? Gij keert de rollen wonderlijk om, indien Gij het alvermogen van den Staat als een modern begrip en dat der souvereiniteit (beperkt, gelijk Gij juist doet uitkomen) in eigen kn g als aan de antirevolutie eigen doet voorkomen.
De praktijk is dikwijls zoo slecht, vervolgt Fruin, wijst op het getwist der „kerkelijken" gedurende de republiek en vervolgt:
Men moet wel overtuigd zijn van al het goede dat door de kerken, protestantsche en katholieke, in stilte onopgemerkt is gesticht om den eerbied te behouden voor de voorgangers, die bij hun openlijk optreden zoo weinig eerbiedwaardig schijnen. De verzachting der zeden, de verfijning van het gevoel de bescherming van weerloozen en geringen — hoe gering is het aandeel dat de Kerkelijken in dien vooruitgang hebben genomen... Wij leeren meer van tegenspraak dan van koestering. Daarom is de vrijheid van spreken een zoo ontzettend goed... Ik voor mij hunker naar tegenspraak, en hoe klemmender hoe liever, zoo scheid ik het onjuiste van het juiste in mijne voorstelling en wordt te vastei van de waarheid overtuigd. Om die reden verheug ik mij van ganscher harte
28«) Souvereiniteit in eigen kring, bl. 23.



van billijkheid. Als men meent, dat het bijzonder hooger onderwijs minderwaardig is, zoo redeneerde hij met Nolens, moet men een amendement indienen om het vrije onderwijs uit de bestaande wet te schrappen. Maar als men dit niet doet, eischt de billijkheid, ook aan eindexamens en promoties van bijzondere universiteiten burgerlijk rechtsgevolg te verleenen. De waarborgen voor den Staat bij het toekennen van den effectus civilis liggen in de bevoegdheid van de Overheid, om in laatste instantie te beoordeelen of de geslaagde candidaat, die zich aanmeldt voor den staatsdienst, al of niet zal worden aangenomen: voorts in den eisch van het schrijven van een proefschrift; in het vereischte aantal faculteiten en hoogleeraren, dat de vergelijking met buitenlandsche universiteiten kan doorstaan; in het Staatstoezicht, krachtens de wet van 1876 bestaande in de verplichting om kennis te geven van reglementen en statuten en in het jaarlijks indienen van een beredeneerd verslag. Deze waarborgen werden nog uitgebreid door een college van Regeeringscommissarissen, die de Regeering bij de bijzondere hoogere scholen zouden vertegenwoordigen; geëischt werd, dat onderwijs gegeven en geëxamineerd zou worden in alle vakken, waarin aan de openbare universiteiten moet worden onderwezen en geëxamineerd; terwijl de mogelijkheid bestond, den effectus in te trekken, waarin ook een prikkel zou liggen om te komen tot een volledige universiteit.
De kleine bezwaren passeerden in Kuypers rede achtereenvolgens de revue. Betreffende de opmerking van Van Boneval Faure in de Eerste Kamer, dat het toekennen van den effectus krenking zou zijn van het souvereiniteitsrecht van den Staat, merkte Kuyper op, dat er omtrent souvereiniteitsrechten buiten de wet groote vaagheid bestaat. Voorzoover ze op de wet berusten, zijn ze voor delegatie vatbaar. Krenking zou plaats vinden, als een particuliere vereeniging zichzelve rechten toeëigende. Doch hier verbindt niet een particuliere vereeniging bepaalde bevoegdheden aan door haar te verleenen graden, doch dit doet de wet. De wet verklaart, dat aan een bepaald examen de possibiliteit om tot een staatsambt te worden benoemd, verbonden is; doch aan den Staat blijft de beslissing, wie er benoemd zal worden.
De billijkheid van de vrijmaking, ook in beeldende taal in de Memorie van Antwoord omschreven, verdedigde Kuyper ten slotte, als hij, sprekend over den tegenwoordigen,. stand van het proces der wetenschap, achtereenvolgens behandelde de bestemming van de universiteit, het karakter van het hooger onderwijs en den eisch der wetenschap.
Met een beroep op art. 1 van de H. O. Wet 1876 stelde Kuyper als „finis primus" van de universiteit „de vorming en voorbereiding; die ten goede moet komen aan de kweekelingen, zoowel ten einde verkregen worde hun wetenschappelijke formatie als hun geschiktheid voor het bekleeden van openbare betrekkingen." Tegen de voorstelling van Bos, als zou de universiteit zijn een „markt van wetenschap", merkte Kuyper op, dat, als men van een markt van wetenschap wil spreken, men die niet aan de academie, doch bij boekverkoopers of in het Britsch Museum zou moeten zoeken. Voorts moet de hoogeschool ook zijn een observatorium: de leerlingen moeten leeren observeeren en bij dat opmerken discerneeren, en tenslotte moet de universiteit



zijn een laboratorium: de leerling moet wetenschappelijk leeren werken 305).
Origineel is Kuypers behandeling van het karakter van het hooger onderwijs. Hij onderscheidt tusschen een indifferent en een preferent stelsel. Tenslotte is dit, in verband met het doel van het H. O., een paedagogische quaestie, waarbij het er om gaat „of bij de vorming en voorbereiding voor wetenschappelijke bekwaamheid en geschiktheid voor betrekkingen als uitgangspunt moet worden genomen een veelheid, om daarna op te klimmen tot de eenheid of wel door als uitgangspunt te nemen de eenheid en daarvan tot de veelheid af te dalen." Tegen het indifferente stelsel geldt dit bezwaar, dat de studenten niet in staat zijn uit de veelheid een levensbeschouwing op te bouwen; het stelsel is atomistisch van aard, kweekt indifferentisme en leidt niet zelden tot scepticisme. Gevolg daarvan is, dat men in onze beschaafde kringen mist een besliste overtuiging bij levens- en wereldbeschouwing. Het principieele stelsel levert meer gevaar voor eenzijdigheid op.
Wat de vrijheid voor docenten betreft, die is bij het indifferente stelsel grooter, doch ook hier is een limiet gesteld. Er is slechts gradueel verschil in vrijheid. Praktisch blijkt de mindere vrijheid der hoogleeraren bij het principieele onderwijs weinig bezwaar op te leveren, zooals met name Leuvens Universiteit bewijst. Ideaal beschouwde Kuyper het contributiestelsel der Vrije Universiteit niet. Er moet gestreefd worden naar kapitaalvorming. Het eigenlijk ideaal zou zijn, „dat alle openbare Universiteiten en bijzondere Universiteiten van karakter veranderen; dat wij inplaats daarvan kregen één enkele Universiteit van Rijkswege — zij het in twee of drie steden — op de rijkste wijze ingericht en voorzien van alle hulpmiddelen, voor het onderzoek en de bevordering der waterschap noodig, en dat iedere vereeniging onder bepaalde voorwaarden recht kreeg hoogleeraren te benoemen en faculteiten in te richten. Kringen, die er geen belang in stellen, zouden niet vertegenwoordigd zijn, andere kringen wel en deze zouden een faculteit oprichten, maar gewenscht zou zijn, dat de benoeming van hoogleeraren voor goed aan de Overheid onttrokken werd, opdat men niet met den band, daardoor gelegd tusschen den Staat en het Universitair onderwijs voortdurend te worstelen zou hebben". Wat den strijd tusschen geloof en wetenschap betreft, vooral door Troelstra op het tapijt gebracht, aan de hand van Kants definitie van wetenschap als „Eine jede Lehre, wenn sie ein System, d. |r» ein nach Principien geordnetes Ganze der Erkenntnisz sein soll" betoogde Kuyper, dat aan de wetenschap het geloof ten grondslag moet liggen. Zijn eerste groote rede in de Tweede Kamer eindigde Kuyper met er op te
) De bekende predikant Harms schrijft heel oolijk: „In één punt maar weigerde volstandig gehoor te geven aan de herhaalde raadgevingen van Professoren, om namelijk, zooals men zegt, de bronnen te bestudeeren. Ik dacht bij mij zeiven: dat onderzoeken der bronnen is uw werk, niet het mijne, daarvoor betaal ik mijn collegiegeld, later te gelegener tijd, zal ik het ook doen, nu ben ik hier om van uw lessen te profiteren, en van uw onderzoek de resultaten eigen te maken... Zelfstandig onderzoek, klinkt zeker heel fraai, maar een jong mensch moet nog meer aannemen dan onderzoeken, en doet beter zich door het onderwijs van anderen te laten leiden en bekwamen, dan in de wetenschap zijn eigen leidsman te willen zijn." Levensbeschrijving van Dr Claus Harms, door hemzelven medegedeeld, vertaald door M. Cohen Stuart, Alkmaar, 1852, bl. 82—83. Vgl. J. H. Newman, University Education, Disc. V.



Kuyper te partijdig voor ontbinding was, maar Schaper achtte het „een
kloeke staatsmansdaad" 308).
Loeff schreef op 11 Juli aan Kuyper:
Ik wensch U goed succes in de le Kamer en behoef U niet te zeggen, hoezeer ik het zoude toejuichen, als het U mocht gelukken de Heeren der le Kamer voor Uw ontwerp te winnen. Ofschoon het mij niet past U raad te dienen in deze, zou ik — en met mij meer dan een onzer collegaas — zeer gaarne zien en op hoogen prijs stellen, dat door U m de le Kamer tot het alleruiterste werd gegaan van toegeeflijkheid en toezegging. Zou in weerwil van die groote toegeeflijkheid de le Kamer dan toch verwerpen, dan zoude een eventueele ontbinding heel wat beter gemotiveerd staan. Ik^ ben — na verwerping — niet tegen ontbinding, maar dan ook in de suppositie, dat door U het uiterste middel zal worden beproefd om de Kamer te winnen. En zooals ik zeide — andere collegaas denken als ik. Buitendien, na het artikel in de „Nederlander", zal in de publieke opinie, zoo i^IXi^elievf dan toch een weifeling komen. Zie ook maar eens de „Tijd . Entin, gelieve mijn bezorgdheid te excuseeren en ontvang mijn beste wenschen voor een goed resultaat."
„Kuyper," erkent ook Japikse, „sprak een vrij gematigde, over het algemeen gelukkige rede uit", maar de liberale meerderheid was zonder genade. „De beroemde speech van Boneval Faure is mij erg tegengevallen", schreef Lohman op 18 Juli 1904 aan Kuyper. Heemskerk meldde hem op 22 Juli, dat hij het met de ontbinding eens was.
Welk een staatsrechtelijke onzin van den oud-hoogleeraar Faure over het afstand doen van het recht van den Staat! Een totale verwarring van het recht van benoeming met dat om — al dan niet pheel naar eigen inzie zekere voorwaarde, te stellen voor die benoeming ,
had Lohman reeds op 13 Juli aan Kuyper geschreven.
De ontbinding deed een deel der liberalen in een storm van verontwaardiging uitbarsten, maar de Eerste Kamer ging om. Opnieuw diende Kuyper de wet in, die nu op 9 Maart door de Tweede en op 20 Mei 1905 door de Eerste Kamer werd aangenomen, waarna zij twee dagen later, door e Koningin geteekend, in het Staatsblad verscheen.
In het „Nieuws van den Dag" schreef Dr Ritter na Kuypers aftreden als minister: „Dr Kuyper heeft begrepen - en daarin kunnen alle partijen en richtingen van hem leeren - dat voor zijn zaak allereerste behoefte was: een hoogeschool... Dr Kuyper heeft begrepen, dat geen party leven kan zonder een instelling van Hooger Onderwijs en daarom heeft hij voor de stichting der Vrije Universiteit gezorgd... Dr Kuyper is juist gekomen aan een rustpunt in zijn leven. Dat rustpunt is de wet op het H. O. die aan de V U den effectus civilis verleent. Het oogenblik, waarop H M. de Koningin de wet teekende, sloot een periode in Dr Kuypers leven af Eerst daarmee was de V U. in werkelijkheid gesticht, eerst daarmee de fundeering afgewerkt waarop het gebouw der antirevolutionaire partij kon worden opge-
308\ A Kuyper, Antirev. Staatk. II, bl. 329; Pari. Redev. IV, III, bl. 32v.ven bl 828 v.v.; A. F. de Savornin Lohman, Verz. Opst. I, bl. 155; N. Japikse, Staat . Gesch. IV, bl. 266; J. H. Schaper, Een halve eeuw van Strijd, II, 1935, bl. 181.



het bereiken van dat punt is Dr Kuypers leven besteed geweest 309). ö
Kuypers arbeid ten aanzien van het Hooger Onderwijs is van werkelijk nationale beteekenis geweest. Hij heeft, lang voor anderen op de scheiding tusschen Universiteit en volk gewezen 3io); volksgroepen, die ver van de universiteitsidee afstonden, daarheen gevoerd en hij heeft de universitaire gedachte in breeden kring verhelderd en gepopulariseerd 3"). Dat de hoogeschool van Delft bij welker opening hij — vanwege het hofprotocol ? — op koninklijk bevel niet aanwezig mocht zijn, blijkens een brief van Schim-
melpenrunck van 2 Juli 1905, hem toch het eerste eere-doctoraat schonk was verdiend.
„Want in U", zoo schreef professor Pekelharing op 20 December 1906 aan Kuyper namens den Senaat, die hem daags daarvoor de benoeming tot eere" doctor in de technische wetenschappen had gemeld, „heeft de senaat den staatsman gehuldigd, afgescheiden van politieke richting, den leider die zich reeds m September 1901 had voorgenomen de Polytechnische School derwijze w T °ve£gaani"de Technische Hoogeschool, dat ze niet voor de beste buitenlandsche instellingen van technisch onderwijs zou onderdoen, den minis-
zekeren^ntefsStebïi'' daart°G 8trékkend wetsontwerP een Plaats te ver-
Dat andere Nederlandsche universiteiten hem een eere-doctoraat onthielden, ja, dat zelfs de Koninklijke Academie hem — evenmin als Schaepman — 312) geen lidmaatschap aanbood, toont een gebrek aan waardeering waarin men in het buitenland althans niet tekort schoot.
Door Kuyper heeft het hooger onderwijs in Nederland een geheel andere
richting ingeslagen. Dat men de financieele consequenties uit zijn standpunt
nog niet getrokken heeft, beteekent niet, dat men ze vroeg of laat niet zal moeten trekken 3i3)_
309) Rullmann, Dr A. Kuyper, bl. 204.
fcofTL V; Leema?s' Het nieuwe front> 1933, bl. 96. W. A. van Es, Kuyper in ziin beteekenis voor de wetenschap, Kuyper—Gedenkboek, 1937, bl. 27 vlgd
than TTtS °f hu™,an enterPrif e none.higher or nobler can be named
3i2\ University." Newman, 1. c. p. 236.
man nooiteto^PnHhaPP^lij^e VaAn °|ficieele ziJde in ons vaderland aan Schaep-
haar sneciamffS " ^ • Kolm?khJke Academie van Wetenschappen hield angstvallig
g"e,rde dioht" G'Brom' D'
wor2r!Der)pUHliweri^g !,an »!? bV'zonder hooger onderwijs is inmiddels een feit ge-
,CyferS Zagen er in 1934 als uit:
Vrije Universiteit .°° _ f^lis'ooo Pr0vin^e(n) Gemeente(n) Totaal
Kath. Universiteit ... f 4 ono t
Sh. ssfetht, • ;• * «i» f gjg f fooo SS
bijzon^re^ui^versiteite^en hoo V001Ja|an niet over al- of niet-subsideering van de
corporatie welk^ het Hr» o-g t °len maar °Ver de hoogte van het bedraS en de 3 dragen. Immers gesubsidieerd worden ze allemaal reeds!"
Sspecteü? G BrfWeln 2,4 ^ 193? °P- De vrijzinnig-democratische onderwijsbL 215 vlgd B°lkestein verdedigde de subsidie in De Opbouw, 20e jrg. 1937-1938,
bet'eïkeidsPrEkrtiS staatkunde heeft de behandelde quaestie nog geen
KastZ m 60rie kan Zij verwijderingen scheppen die
17



Het is wel niet het minst Kuypers strijd voor de vrijmaking van het bijzonder hooger onderwijs geweest, die hem den haat der vrijzinnigen op den hals deed halen314). Zij hebben hem nooit vergeven, dat deze strijd voor het vrije" hooger onderwijs gevoerd werd in naam der vrijheid. Zij hadden zelf "de echt liberale gedachten van Thorbecke over het onderwijs verwor-
pen 315^
Allard Pierson, hoezeer hij overigens Kuyper voortdurend bestreed, toonde
althans begrip van de zaak:
De Universiteit op Gereformeerden grondslag trekt te weinig de aandacht van hen, die zich aan de beschaving van ons volk gelegen laten zijn.Voor een groot deel is dit het gevolg van de onverschilligheid, die zich in ons Vaderland kenmerkt ten aanzien van wijsgeerige verschijnselen. Voor een deel is he even laakbare ondankbaarheid. De onbeduidendheid onzer zoogenaamde beschaafde kringen is zoo groot, dat men de offervaardigheid van burger en boer die een Gereformeerd onderwijs van allerlei rang en daarenboven Gereformeerde kerken sticht en in stand helpt houden nauwelijks met senoeg erkentelijkheid kan begroeten. Een burgerklasse, die hare belastingen betaalt waaruit zoovele inrichtingen worden bekostigd in wier bestaan zij zich me kan verheugen en die bovendien zich de ons aller beschamende weelde veroo looft, van inrichtingen naar eigen geest en stempel in het leven te roepen; een burgerklasse, die daarmede toont voor hoogere belangen gelijk zij die verstaat niet alleen de minst kostbare „sympathie te gevoelen, waarmede men in ons Vaderland zoo uiterst mild pleegt te zijn, maar zich voor die belangen ook ontberingen te willen getroosten, heeft recht op onzen dank. Zij verhoogt het waterpas onzer natie, zij is voor haar deel het zout van ons volk. Hoe zelden steken wij zelf de hand in den buidel voor onze meest «evi« J Hier wordt het aanhoudend en bij toeneming gedaan. Het onderstelt een zedeliike overtuiging, een wilskracht, een toewijding, die grooten eerbied afdwingen en ons met verlangen doen uitzien naar den tijd, waarop een billijker staatsregeling praktisch deze deugden zal aanmoedigen door hare beoefening gemakkelijker te maken voor in den regel weinig gevulde beurzen. ..
Hetgeen ons methodelogisch verdeelt (heeft) niet in de eerste plaats betrekking op onze opvatting van de wetenschap, maar van het onderwijze d«" wetenschap... De V. U. begint niet met de wetenschap mar met het
Hooger Onderwijs te hervormen. Die hervorming tast... ons H. U m zij
eigenlijk wezen aan en stelt dus tegenover onze weigering wetensehappelijke en godsdienstige vorming opzettelijk te vereenigen de leer, dat zij nooit gescheiden mogen worden. Dit acht ik haar beginsel, haar wezen.
vermeden moeten worden. Door de zeer bijzondere ontwikkeling van aen iNeaerlandschen schoolstrijd is in ons land een verhouding tusschen Staat en onderwijs ontstaan eenig in de wereld; als voorbeeld elders benijd. Op den m dezen af gelegden wee is eeen teruggang mogelijk; slechts voortgang. De aanvaarde praemissen bergen slechts één condfle fn zich. Wie terug wil, wordt onder den voet geloopen door de logica der feiten. Verzet daartegen eindigt met nederlaag. Zullen de „vrijzinnigen de arena der schoolpolitiek 'n nieuwe nederlaag willen boeken? Zij mogen het uitmaken Er zijn echter grootere belangen dan achterhoedegevechten. Het Nederlandsche m^itleke onderwijsstelsel is een van de sterkste bolwerken der Nederlandsche democratie Alleen bij deze laatste zijn veilig de kostbaarste waarden, die de menschheid v it. vrüheid van gedachten, vrijheid van godsdienst, vrijheid van onderwijs, ineen woord vrSeid van persoonlijkheid. Daartegen gaat de strijd der toekomst. Tot haar verdedie-intr is noodig een rassemblement van gelijkgezinden.
TriraZis t a p bl. 74: „Maar wel in dezen zin heeft deze wet Kuypers uositie gesmaad dat'in academische en intellectueele kringen een sterke aversie tegen hem en zijn bewind is ontstaan, die stellig van invloed is geweest op de verkiezingen.
31.5) Verkade, Overzicht der staatk. denkbeelden van Thorbecke, 1935, bl. 280.



Enkel en alleen pedagogisch gesproken, zijn onze gewone universiteiten in strijd met het gewoon verstand ... Van eigenlijk gezegde opleiding geen sprake als pedagogische instellingen en enkel in dat licht beschouwd, zijn onze Gymnasia en onze Universiteiten ongerijmd.
Daardoor ontbreekt aan ons openbaar leven „kleur en karakter", daarom is net niet vreemd, dat men verandering heeft gewenscht in ons H. O. en dit tot
en"staatkundig™even^ inVl°ed °P de VOrmen V&n °nS maatschappelijk
Wat is natuurlijker dan dat de menschelijke geest naar eenheid verlangt, dat hij dus staat naast een wetenschap, die hoofd en hart bevredigt, die zijn schoonheidsgevoel streelt, die hem kracht en opgewektheid geeft tot handelen
wfvJii/6n wo°rd' h<rf ^t]Jd ™eer tot een waarachtig en een harmonisch ontwikkeld mensch maakt. Het valt gemakkelijk den spot te dry ven met een Gereformeerde chemie of met een calvinistische anatomie en triumfeerend te vragen, welke samenhang er mag zijn tusschen de grondlijnen van Calvijn's Institutie en de juiste filologische methode. Maar te ontkennen valt het niet dat het een ware weelde moet zijn, hetzij als natuuronderzoeker, hetzij als filoloog en historicus, hetzij als beoefenaar van eenig ander vak te beseffen, dat men zich in hartelijke overeenstemming bevindt met hetgeen men is in
ISr-nnw1h SJ*? Z1Jn ?em°ed. te beseffen, dat men aan dat innerlijke nooit ontrouw behoeft te worden, dat men het nooit heeft te vergeten; dat men op ieder punt van zijn bestaan altijd geheel van zich zelf is; dat ons innigst wezen, om zoo te spreken, alomtegenwoordigheid bezit, aanwezig is in al ons
werking bevende"'Ld)°0rdnngt' welk bij'zonder vermogen zich ook bij ons in
De meerderheid van de linkerzijde kon zich op dit standpunt niet plaatsen Haar eenzijdigheid, hoewel ook aan de kaak gesteld door den Leidschen hoog'e6jaair Holwerda, werd het eerlijkst weergegeven in het Indisch Maconniek Tijdschrift, waarin de redacteur Ds A. S. Carpentier Alting schreeff
„Daar is een ontwerp van wet ingediend, een onderwerp regelend voor ieder ook voor lederen Vrijmetselaar van het hoogst belang, een ontwerp, dat (zelfs w?/raK?gan?erS Vau ^.ministerie is het toegegeven) niet berustte op ZI" van behartiging van het algemeen belang maar, als nimmer tevoren vertoond is, ingegeven werd — althans wat het belangrijkste deel daarvan betreft — door zuivere partijpolitiek, een ontwerp hoofdzakelijk daarop gericht levensvatbaarheid te verschaffen aan Kuyper's schepping de Vrije
der'wetènschap"«7)™^ °m dat te bereiken sPotte met de ware eischen
Men bedenke, dat volgens dit tijdschrift de „protestantsche orthodoxie — al telt ze tal van geleerden in haar rijen — evengoed als de Roomsche kerk in agranten strijd (is) met alles wat de naam van wetenschap verdient." Trouwens, een Leidsch hoogleeraar betuigde met doodelijken ernst, dat de Kathoie e er „geen Universiteit kan stichten, die dien naam verdient." Hij vond het bewijs daarvoor in de uiteenzetting van Père la Grange (sic) van de rouwplechtigheden in diens Religions sémitiques Vandaar ook dat de vrijmetselaars in de Hooger Onderwijswet „achteruit-
Stique?'* J' °" P" Etudes - 1- Regfons



gang inplaats van vooruitgang en algemeen beschaving en ontwikkeling bevorderd achtten319).
Anderzijds zag men het belang der wet ook in. Na het aftreden van het kabinet schreef Mr J. C. de Marez Oyens, die de portefeuille van Waterstaat beheerd had, op 31 Dec. 1905 aan Kuyper:
Een pauze was voor ons allen zoo noodig, en voor het vaderland
nuttig ... In het vierjarig tijdperk van Uw bewind is er enorm veel gebeurd. De vrijmaking van het Hooger en van het Lager Onderwijs is een moment in onze vaderlandsche geschiedenis. Dagelijks wordt mij duidelijker, dat de bevestiging der Vrije Universiteit een zeer groot belang is. Het is reeds mooi, dat wij een Universiteit bezitten, die vrij is van den Staat. Aan dat denkbeeld kan men zich het hart ophalen. En dan, dat die universiteit vrucht van het particulier initiatief een christelijke mag heeten, is een oorzaak van groote blijdschap en verreikende verwachting, 't Is nog maar een stekje, moge de bloei daarvan gezegend worden, ook door samenwerking van beide zijden, van die der streng Calvinistische oprichters en van die der Hervormden die van doleantie noch separatie willen weten. Zou dit een illusie zijn? Waarom? Als Rome en Dordt in politiek een heel eind samen kunnen gaan, waarom dan niet de Nederlandsche Hervormden, al is hun pluimage ietwat onderscheiden ?"
Het zouden juist Kuypers geestverwanten zijn, die zijn kabinet ten val brachten. De liberalen alleen zouden dit niet meer gekund hebben. Maar zij bestreden met groote verbittering den man, die hun monopolie-positie zoo meedoogenloos afbrak.
§ 15. De val van het Kabinet-Kuyper.
Behalve door zijn Hoogeronderwijswet prikkelde Kuyper door de wijze, waarop hij zijn verantwoording droeg inzake benoemingen van ambtenaren.
„Dit is wel de groote verdienste van Dr Kuyper geweest: hij bracht een anderen geest in onze staatsbesturen, hij brak onmeedoogend heilige liberale huisjes af, hij gaf geen oogenblik kwartier in den kamp tegen de overheersching, die Nederland zocht te liberaliseeren. Hij smeet het liberalisme van zijn voetstuk, waarop het zichzelf geplaatst had. Hij vergruizelde de liberale Monroe-leer: Nederland voor de liberalen. Slechts wie kent de driestheid, waarmee getracht was die leer in de praktijk te brengen, zal verstaan de verbittering, die moest rijzen tegen den man, die zonder genade aan de heerlijkheid van het „liberalistisch" rijk een einde maakte" 320).
Kuyper zelf schreef later:
„Eer ik minister werd, had ik, om den staat van zaken te leeren kennen, mij een opgave laten verstrekken van de politieke kleur der burgemeesters in de onderscheiden Provinciën. Nominatief werd mij die met noeming van plaats en van burgemeester ter hand gesteld. De uitkomst bleek te zijn, dat van de plus minus 180 gemeenten in Zuid-Holland toentertijd elf een Anti revolutionair, slechts drie een Roomsch-Katholiek, eveneens drie een Christelijk-Historisch man, en alle honderd drie en zestig overige een liberaal als burgemeester bezaten."
319) Indisch Mag. Tijdschr. 10e jrg. 1904—1905, bl. 147.
320) D. J. de Geer in onze Eeuw, gecit. in Schrift en Historie, Kampen, 19292, bl. 261.



Nu, dat kunnen was niet bijzonder. „Een wankel Kabinet" was het ministerie, dat Kuypers ploeg verving. De geslagene schudde het stof van de voeten en begon zijn reis „om de oude Wereldzee".
De Koningin teekende het besluit van ontslag op 15 Augustus 1905 „met dankbetuiging voor de vele en gewichtige diensten den lande bewezen". Het besluit was door den minister van Financiën De Meester gecontrasigneerd. Blijkens het proces-verbaal van de portefeuille-overdacht, die namens Kuyper door den secretaris-generaal Dijkmeester aan minister P. Rink plaats had, trad Kuyper zelf op 17 Augustus als minister af. Hij had de portefeuille op 1 Juli, twee dagen na den definitieven verkiezingsuitslag, ter beschikking gesteld.
Een dergenen, die nog afzonderlijk dankten voor de „meer dan gewone werkkracht en talenten", waarmede Kuyper het Hooger Onderwijs had gediend, was jhr. J. Roëll, curator van de Utrechtsche universiteit. Blijkens een brief van generaal Bergansius van 24 Augustus, was Kuyper niet bij het afscheidsdéjeuner op Het Loo:
„Vrijdags zijn wij zessen en de dames Loeff, Ellis en Harte naar Het Loo geweest. Wij hadden een mooi dejeuner, waarbij ik rechts van H. M. mocht aanzitten, terwijl wij, na afloop ervan nog een voor een werden ontvangen. De Koningin was zeer vriendelijk, doch, althans met mij, bleef de politiek onbesproken."
Dat Kuyper echter in het H. Land de Koningin niet vergat, blijkt uit dezen merkwaardigen brief, waarvan het klad aanwezig is in het Kuyper-archief:
„Mevrouwe,
Met den diepsten eerbied veroorloof ik mij Uwe Majesteit in bijgaand étui een gering aandenken aan te bieden uit den Hof van Gethsemanee. In dezen hof staan nog acht olijfboomen, wier oorspronkelijke, telkens afgekapte, maar altoos weer uitgeschoten stammen, geacht worden nog uit de dagen te zijn, toen onze Heiland in dien Hof banger dan de dood, doorworstelde. Van deze vier boomen mag nooit iets naar buiten worden uitgedragen: alleen de losse blaadjes die op den grond vallen, worden saamgelezen en aan de pelgrims geschonken in een vorm als bijgaand exemplaar toont. Deze tak is daarom een unicum, mij uitsluitend afgestaan op het kenbaar maken van mijn voornemen, hem Uwe Majesteit aan te bieden. Daar ik zelf den tak afsneed, kan ik persoonlijk voor de echtheid ervan in staan. Het zou mij een hooge eer zijn, indien het Uwe Majesteit behagen kon, deze zeer eerbiediglijk gedane aanbieding niet af te slaan.
Uwer Majesteits getrouwe Onderdaan."
Op 13 April 1906 dankte de Koningin den staatsman voor zijn fijne attentie: als minister, hoofd van een departement, zou zij hem nooit weer zien.
Wat zijn tegenstanders Kuyper vooral euvel hebben geduid, is het feit, dat hij de antithese — de tegenstelling tusschen christelijke en humanistische wereldbeschouwing — tot grondslag van zijn politiek heeft gemaakt. Dat zij zelf die antithese zeer scherp stelden en dat zij de wijze, waarop Kuyper haar poneerde, herhaaldelijk onjuist hebben voorgesteld, behoeft heden niet meer vermeld. Wie Kuypers „Meiboom in de Kap", geschreven in 1913, onbevangen leest, kan niet ontkomen aan de juistheid van zijn beweren, dat de



antithese een feit is, even werkelijk als de zon. Heden erkent men het feit ook ter linkerzijde. Men kan nog twisten over de vraag, of Kuyper de antithese te scherp stelde, men beweert niet meer, dat die antithese „ledige rhetoriek" was, „alleen uitgevonden om de rechterzijde het regeeren gemakkelijk te maken"334). Men wijdt heele studiën aan de antithese en veroordeelt haar niet meer oppervlakkig 335). Men verzekert: „Men verstaat Kuyper niet, als men in hem niet het verlangen aanwezig ziet den invloed van de humanistische gedachte in het Nederlandsche volksleven te kerstenen" 33 6).
En boven al deze theorieën staat dit feit, jaren na Kuypers dood: een herleving der antithese en een op dien grondslag gevormd kabinet. Het moet nadenkenden iets zeggen over den diep horenden blik van den staatsman, die zulk een invloed had op onze nationale politiek en die als nationaal staatsman werkelijk groot was, omdat hij nieuwe impulsen opriep en een zaaier bleek van zaad, dat blijvende groeikracht toonde.
II. INTERNATIONALE POLITIEK.
„Minister van buitenlandsche reizen," heeft men Kuyper spottend genoemd337). Hij heeft zich op dit punt in de Kamer eens aldus verdedigd: „Ik wensch hier te zeggen, dat ik, lang voordat ik op deze plaats stond, steeds de vaste gewoonte had, gedurende mijn drie vacantiën altijd onmiddellijk de grenzen te overschrijden. En nu zal ik mij als Minister noch door de pers, noch door de Kamer laten verbieden, in tijden van mijn verlof de grenzen over te gaan. Ik zal alle critiek, die daarover wordt uitgeoefend, steeds minachtend terzijde stellen" 338). Evenmin achtte hij voor een minister ten overstaan van vreemde journalisten „zeker absoluut mutisme gewenscht 339).
Nu kan men, zooals reeds opgemerkt is, den indruk niet van zich afzetten, dat Kuyper een zeer domineerende positie innam. Al verklaarde hij dan ook uitdrukkelijk, „dat het Reglement (van orde van den Ministerraad) geen Minister-President kent, alleen een Minister, die voorzit in den Raad, maar zonder dat zulks hem eenige qualiteit buiten dien Raad verleent" 340), heel stil verlangde Kuyper de positie van „president-minister", vooral met het oog op Buitenlandsche Zaken 341), maar hij vergat, hoe op constitutioneele gronden Thorbecke zich tegen de poging van Schimmelpenninck verzette, om een minister-presidentschap in te voeren. Men kan moeilijk loochenen, dat Kuyper
334) H. Brugmans, Geschied, van Nederland, bl. 72.
3») Antithese-nummer van „De Opbouw" jrg. 20, 1938, nr. 11 en 12 met bijdragen van P. J. Oud e. a. . .
338) H. Faber, Om een vrije volksgemeenschap, no. 6 der religieus-humanistische geschriften, Deventer, 1936, bl. 8.
337) J. de Beaufort, Vijftig Jaren, II, 1928, bl. 4.
388) A. Kuyper, Pari. Redev. II, I, bl. 192.
339) A. Kuyper, Pari. Redev. IV, III, 752.
34°) A. Kuyper, Pari. Redev. IV, III, 290.
mi) A. Kuyper, Antirev. Staatk. II, bl. 223; vgl. W. Verkade, Thorbecke, bl. 85.



als minister wel eens deed, alsof hij minister van Buitenlandsche Zaken was en dat dit mede een der oorzaken was van Van Lyndens heengaan. „De indruk, dien de autoritaire Minister-President op hem uitoefende, scheen verdoovend op hem te werken... In het Parlement was zijn optreden zwak" 342).
Dat Kuyper zich, meer dan gewoon was, met Buitenlandsche Zaken bemoeide, staat buiten kijf. „Het kon den schijn krijgen, als was deze Minister het Kabinet, als waren de overige Ministers verantwoordelijke Chefs van afdeelingen, „Ressort-Minister", als Bismarck zou hebben gezegd," merkte Schaepman op in verband met critiek in „De Standaard" 343).
Kuyper was van jongs af een cosmopolitisch man met breede belangstelling. Als geleerde, journalist, geestelijk en politiek leider had hij sinds jaren betrekkingen met buitenlanders en hij maakte daarvan ook als regeerder gebruik. Toen hij zeventig jaar werd, schreef „Neerlandia": „Kuyper wekt de herinnering van die voorvaderen, wier rustelooze ondernemingsgeest het vaderland te klein vond; die uitzwierven naar alle oorden om de Hollandsche vlag te planten en Hollandsch leven te stekken op uitheemschen grond" 3 4 4). Amerika, Vlaanderen, Zuid-Afrika, overal vinden wij duidelijke sporen van zijn arbeid, welke ook vurige bewonderaars in Hongarije vond.
Zoo bijzonder interesseerde Kuyper zich voor de buitenlandsche politiek, dat hij gerust de facto minister van Buitenlandsche Zaken had kunnen zijn of na Van Lynden's aftreden had kunnen worden, indien hij niet op 1 December 1894 als Kamerlid verklaard had, dat hij premier had te zijn „die de hoofdquaestie van het kabinet had tot oplossing te brengen" 345). Een „goede diplomatie", bepleitte hij op 4 December 1900.
Persoonlijk spaarde Kuyper zeker geld noch moeite om contact met het buitenland te houden. Zoowel zijn correspondentie als boeken bewijzen dat. „Men gevoelt zijn onmacht om ook maar bij benadering met den minister van Buitenlandsche Zaken op voet van gelijkheid van gedachten te wisselen", zoo gaf Struycken de meening van de meeste Kamerleden weer 347). Van Kuyper kan men dat, gezien zijn redevoeringen en beschouwingen zeker niet zeggen.
§ 1. Zuid-Afrika.
Lang vóór de Boerenoorlog uitbarstte, was er contact tusschen Kuyper en Paul Kruger, al was die aanraking niet altijd bevredigend voor beiden. Kuyper kon voor Kruger niet den hoogleeraar vinden, dien deze wenschte en Krugers landgenooten maakten niet zooveel gebruik van de Vrije Universiteit
342) J. A. de Beaufort, Vijftig Jaren, II, bl. 11.
343) Schaepman, Chronica, III, 1903, bl. 21.
344) Gedenkboek, 1907, bl. 377.
345) Pari. Redev. I, bl. 109.
346) Pari. Redev. I, bl. 571; Ons Program, bl. 922. 34'!) A. Struycken, Hoofdtrekken, bl. 2.



als haar stichter wel zou willen. Reeds in 1881 schijnt Kuyper te hebben rondgeloopen met de gedachte een bezoek aan Zuid-Afrika te brengen, doch waarschijnlijk werd hij van dit voornemen afgebracht door de curatoren van de Vrije Universiteit348). Op 29 Augustus 1899 ontving Kuyper het concept van de nieuwe Grondwet van Transvaal en Beelaerts, toen gezant van Zuid-Afrika in ons land, zond hem in 1889 „in diep vertrouwen" een brief van Kruger, gedateerd Pretoria, 16 Augustus, waarin de president „één jurist uit de kerk van Kuyper" vroeg om hoogleeraar te zijn. De Volksraad had hem gemachtigd tot de stichting van een universiteit, zoo had Kruger reeds op 15 Juni aan Kuyper gemeld. De uitverkoren professor, W. H. de Savornin Lohman, die op een salaris van £ 1000 had kunnen beginnen, bedankte echter, blijkens zijn brief van 26 Nov. van dat jaar aan Kuyper. Kruger deed het jaar daarop nog een poging, maar toen kon Kuyper den jongen Lohman, daar deze diens vader als hoogleeraar verving, zeker niet afstaan en in zijn brief van 10 April beklaagde hij zich bitter, dat de Transvalers zich afwendden van de Vrije Universiteit.
„De Heere ziet op zulke dingen," waarschuwt Kuyper en hij meent, dat Kruger nog geen gereformeerde universiteit kan openen, „omdat er de mannen nog niet voor zijn." Intusschen, „Uwe moeite en bezwaren bekommeren mij vaak het hart", schrijft Kuyper. Krugers secretaris antwoordde evenwel op 21 Mei op Kuypers klacht: „net zoo min als U de dwalenden naar den regten loopbaan kan dwing, kan Z.H. Ed. de kinderen naar U dwing." Juist daarom had Kruger een universiteit opgericht en hulp gevraagd aan Kuyper, die echter zelf in zijn rede op de universiteitsmeeting van 1882 voor den afzet van zijn studenten juist ook had gedacht aan Transvaal, „waar onze dappere boeren niets liever en niets vuriger wenschen dan door Nederlandsche litteratoren en Nederlandsche juristen en Nederlandsche theologen uit den toovercirkel van Engelsch materialisme en Engelsch ritualisme te worden bevrijd." De „hoopvolle toekomst", die hij aan Transvaal voorspeld had, was niet in vervulling gegaan. Transvaal zou geen toevluchtsoord meer voor Nederlanders kunnen worden, indien ons land ooit door de Duitschers „reddeloos overweldigd" worden zou 349).
In 1884 hield Kuyper bij de ontvangst der Boerengeneraals, aan wie een vlag werd overhandigd, zijn bekende Planciusrede. De stemming in Nederland was toen al zeer verbitterd tegen de Engelschen. Bijna luidkeels werd reeds oorlog met Engeland geëischt 35°). Dit werd nog veel erger, toen Chamberlain's imperialisme den beslissenden Boerenoorlog ontketende351). „De wrok tegen het „perfide Albion" was nergens dieper in den volksgeest geworteld dan in de Nederlanden," schreef Kuyper in zijn bekende bijdrage in het eerst toonaangevende Fransche tijdschrift. Die bijdrage trok tot in
348) Brief van curatoren aan K. 11 Juni 1881.
349) A. Kuyper, Welke zijn de vooruitzichten ...? A'dam 1882, bl. 13.
35°) A. Kuyper, Planciusrede, A'dam, 1884, bl. 18. H. Colijn, Officieel Gedenkboek, 1938, bl. 12.
351) Planciusrede, 1884, bl. 10; Kuyper, Antirev. Staatk. I, bl. 400 v.v. geeft de historie. Ook J. de Beaufort, Vijftig jaren, 1928, I bl. 223—248.



Australië de aandacht352). Ferdinand Brunetière schreef op 14 Januari aan Kuyper:
„Ce bel article est certainement ce que 1'on a écrit de mieux en Europe ou en Amérique sur la crise du Transvaal et je ne doute pas qu'il ne produise dans les deux mondes un effet considérable. Le droit des Boers n'a jamais été mieux établi par des arguments plus péremptoires, ni jamais été soutenu par des raisons plus hautes."
Noch dit artikel, noch Kuypers poging bij president Mac Kinley van de Vereenigde Staten in 1899, kon de Boeren redden3^3). Hun onafhankelijkheid, die Kuyper in 1885 te Londen reeds had helpen verdedigen, daartoe uitgenoodigd door Transvaal zelf, bezweek onder de overmacht der Engelsche wapenen. „Een der schoonste illusies, die ik ooit gekoesterd had, ging hiermede onder. Met gewapende overmacht hadden gewetenlooze politici getriumfeerd" 354). Zelf had hij het mogelijke gedaan. Als „president-minister" — bij K. B. van 1 November 1901 was Kuyper immers voor onbepaalden tijd voorzitter van den Raad van Ministers geworden — ging hij er toe over, den ministerraad te adviseeren tusschenbeide te komen. Dit is in Januari 1902 ook inderdaad geschied. Zelf heeft Kuyper als minister zich bezig gehouden met de zaak, waarvan de stukken, volgens het voorhanden zijnde dossier, loopen van 14 December 1901 tot 7 Februari 1902. Vergeefs had Nederland in 1899 pogen te bemiddelen. Zelfs onze Koningin heeft tusschen 6 en 16 September een particulieren brief aan Koningin Victoria gericht en de laatste heeft ook 16 September geantwoord, maar „de inhoud dier brieven is natuurlijk onbekend," liet Buitenlandsche Zaken aan Kuyper weten 355). Nu was de vreeselijke oorlog in het derde jaar en Kuyper, juridisch voorgelicht door T. Asser over de formeele zijde van bemiddeling en door Engelsche vrienden over de stemming te Londen, besloot opnieuw pogingen te wagen om den strijd te beëindigen. Dit geschiedde in Januari 1902. In de „Times" werd gemeld, dat Kuyper te Brussel met Boerenafgevaardigden confereerde, maar hij zond een telegrafische tegenspraak aan het Londensche blad. Toen hij zelf naar Londen ging om zijn „bons offices" aan te bieden, zeide Lord Rosebery in het Hoogerhuis, niet te kunnen gelooven, dat Kuyper alleen in Londen was om de oude meesters te zien. En de „Daily Chronicle" dichtte:
The Dutch Prime Minister was here A little while ago;
Some thougt the visit rather queer And dropped a hint or so.
352) A. Kuyper, La crise Sud-Africaine, Revue des deux mondes, I févr. 1900, Ned. Vert. bl. 4. Brief van W. W. Bronckart, consul-generaal voor Australië aan Kuyper, 5 Juni 1900.
3B3) A. Kuyper, Pari. Redev. I, bl. 300; Gedenkboek 1907, bl. 409.
354) Antirev. Staatk. I, bl. 406; vroeger in Ons Program, 1879, bl. 933.
355) Uit dossier inzake niet-uitnoodiging der Z-A republieken op de Vredesconferentie, stuk No. 7. Men vindt de mededeeling bevestigd bij De Beaufort, Vijftig Jaren, I, bl. 229, noot 1. De Koningin schijnt ook een poging gedaan te hebben, Keizer Wilhelm te bewegen tot tusschenkomst op vredelievende wijze, maar deze weigerde aan een gemeenschappelijke actie mee te doen. De Boeren verzochten ook de bemiddeling van den H. Stoel. Deze deed vergeefs stappen in de richting van interventie. Hieruit blijkt wel, dat Kuypers werk niet eenvoudig was.



But politics were not the game;
On these he didn't touch;
He came to — just to — well, he came In fact to study Dutch ...
„Financial News" van 15 Januari meldde sober, dat er hoop op vrede was: „The fact is that Dr. Kuyper, the Prime Minister of the Netherlands, has, in no officious way and in a quite disinterested spirit, visited this country in order to gange, and if possible to advance the prospects of early peace."
Na eindelooze besprekingen, waarin van Boerenzijde het onmogelijke werd beproefd, om niet vooraf reeds van de onafhankelijkheid afstand te doen, zond Kuyper op 25 Januari zijn fameus memorandum aan lord Lansdowne. Balfour verklaarde op 6 Februari in het Lagerhuis, dat copieën waren gezonden aan lord Milner. Deze moest ze doorzenden aan Kitchener, die ze op zijn beurt deed toekomen aan de Boeren. In Februari werden ze gezonden en op 12 Maart antwoordde Schalk Burger, dat de onderhandelingen konden beginnen. Zij eindigden met den vrede, waarvan de teekening op 1 Juni door Milner aan Chamberlain werd geseind.
Zelf schreef Kuyper later:
„Onze Regeering wendde zich in 1902 tot de Regeering van Groot-Brittanje om zoo mogelijk aan het bloedvergieten in Zuid-Afrika een einde te maken; een poging die in zooverre met succes gekroond werd, dat ze aanleiding gaf aan Minister Lansdowne, om onderhandelingen met de Boeren te Vereeniging aan te knoopen waar metterdaad een verdrag tot stand kwam. De positie van de Boeren was niet tegenover Engeland, maar met het het oog op de Kaffers onhoudbaar geworden" 358).
Over eigen werk is Kuyper hier wel zeer bescheiden. Ongelooflijk is, hoe politieke tegenstanders en vrijmetselaars het „diplomatiek dilettantisme" bespotten en het voorstelden, alsof zijn tusschenkomst slechts geschiedde „op den grondslag van onderwerping, van vernietiging van het zelfstandig voortbestaan der Hollandsche Republieken" 337). Ook van communistische zijde werd later geschreven, dat Kuyper „in zijn zucht naar activiteit, in zijn vrees dat de zaak der Boeren verloren, zij zelf en hun gezinnen aan de vernietiging ten prooi gevallen waren, niets beters (had) weten, en niets anders had kunnen doen, dan den Boerengeneraals den weg te wijzen naar de capitulatie" 358).
Men vergat echter, dat „Neerlandia" reeds dadelijk schreef: „Eén ding is behouden, Goddank, de eigen taal! En dat is veel, veel voor de toekomst" ... Inderdaad, en behalve de taal was nog meer behouden.
Dat de gruwelijke oorlog niet noodeloos verlengd werd, dat de Nederlandsche taal in school en rechtswezen werd gewaarborgd en — het later ook inderdaad verworven selfgovernment toegezegd — dat hebben de Boeren voor een groot deel te danken gehad aan Kuyper, die zich een vriend in den nood had getoond en aan het slot van zijn schitterend pleidooi voor de Boeren
356) A. Kuyper, Ons land en Denemarken, in Vrede door Recht, Mei 1914, bl. 145.
357) Indisch Mag. Tijdschr. 1901—1902, bl. 525—526, 546.
35S) A. S. de Leeuw, Nederland in de wereldpolitiek, bl. 38.



had geprofeteerd: „In de komende eeuw zullen zij wassen tot drie, vier, vijf millioen — en hun is dan Zuid-Afrika!" tU Tfyullielc;» 19Ó1.
„Wij erkennen zonder voorbehoud", schreef Neerlandia, „dat wat Dr Kuyper gedaan heeft als bemiddelaar, voortsproot uit de edelste bedoelingen en dat daarnaar vóór alles zijn daad moet worden beoordeeld. Het Afrikaansche volk is opgeofferd, de Afrikaansche natie is blijven bestaan. Na den vrede is onder Kuypers bewind de toegang van Zuid-Afrikaners aan de Nederlandsche Hoogescholen opengesteld... Een man, die doet, geldt voor een dubbel man" ... 359)!
De wereldhistorie loopt soms wonderbaar. Dat Nederland in 1918 geen grondgebied verloor, schijnt, naast de bemiddeling van Paus Benedictus XV, die Wilson bij diens bezoek ten Vaticane de zaak op het hart bond, vooral afgestuit op het verzet van Smuts, die Zuid-Afrika op de Vredesconferentie te Versailles vertegenwoordigde. Men herinnerde zich, wat Nederland voor het stamverwante land gedaan had, en in Nederland stond Kuyper voorop.
§ 2. België.
Met België zijn Kuypers betrekkingen zeer veelvuldig geweest en de Vlaamsche kwestie had zijn volle belangstelling. Voor zijn a Lasco-editie vroeg hij reeds inlichtingen aan de Leuvensche universiteit en hij stelde de lager-onderwijswet van België aan ons land ten voorbeeld 360). Het bestaan der Leuvensche Hoogeschool was voor hem in en buiten de Kamer een steeds gebezigd argument voor zijn eigen idealen op het gebied van hooger onderwijs 361). In latere jaren kwam er vanzelf toenadering van Vlamingen tot den verdediger van Zuid-Afrika. Toen Kuyper minister was, verzocht het Nederlandsch-Vlaamsch Verbond hem op 15 Mei 1902 de Nederlandsche taal te bezigen in de officieele betrekkingen tusschen Nederland en België. Men bood hem in de Vlaamsche academie den zetel van den overleden Schaepman aan, omdat hij Vlaanderen verdedigd had tegen de onbekookte aanvallen van den Nederlandschen strafrechthoogleeraar Van Hamel 362). Men vroeg hem om redevoeringen te houden te Gent en Antwerpen en bood hem het eerelidmaatschap aan van het vijfde groot Nederlandsche Studentencongres. De Koning van België en de ministers Beernaert en Van den Heuvel onderhielden betrekkingen met den Nederlandschen staatsman en de katholieke universiteit van Leuven schonk het eere-doctoraat in de politieke en sociale wetenschappen aan den protestantschen professor. De economische verhouding tusschen Nederland en België had Kuypers aandacht. Zooals hij de Leuvensche universiteit steunde in de donkere oorlogsjaren, deed hij ook zijn best voor Leuvensche studenten, zoowel voor de Vlaamsche „activisten" in den na-oorlogstijd, als voor kardinaal
359) Gedenkboek—Kuyper 1907, bl. 378.
380) Brief van Edm. Reusens, bibliothecaris; A. Kuyper, Ons Program, bl. 630.
•i(n) O. a. Pari. Redev. III, II, bl. 42.
362) A. Prayon van Zuylen aan K. 11 April, 1902.



Mercier gedurende den oorlog. Hij is een dergenen geweest, die, ondanks zijn blakende sympathie voor Duitschland, meer dan de meesten het groote belang van een goede verstandhouding tusschen Nederland en België inzag.
De „XXe Siècle" schreef:
„Les libéraux hollandais continuent de détester M. Kuyper et surtout de le erai ndre. M ais il ne contestent plus son talent. Au contraire, en gens pratiques, ils tachent d'en profiter. Les Hollandais disent toujours „Kuyper" sur le ton de 1'accent que les Allemands disaient „Bismarck" et les Anglais „Gladstone". II ne me reste plus de place pour raconter ce que M. Kuyper a bien voulu me dire touchant 1'union hollando-belge, qu'il a touj ours approuvé chaudement" ).
Een zekere unie ja, maar over de vereeniging van Nederland en België heeft Kuyper gesproken als over „de ongelukkige verbinding" 364).
In 1904 bezocht Kuyper Brussel. Op 6 en 15 Januari had hij een vertrouwelijk onderhoud met Koning Leopold II en ontving de Leopoldsorde. Hij werd geïnviteerd door Van den Heuvel, den Belgischen minister van justitie, en ontving van Van der Brugge, den Belgischen minister van landbouw, inlichtingen over invoerrechten 365). Olivier, de redacteur van de „Revue Economique Internationale", verkreeg eveneens inlichtingen van Kuyper en zou Nederland bezoeken:
Nous partageons trop votre opinion, monsieur le Ministre, qu'une entente economique entre votre pays et le nótre est actuellement déja une nesessite de la politique economique générale et qu'elle sera bien plus nécessaire encore dans un avenir rapproché pour ne pas soutenir une thèse si conforme a nos sentiments personels36e).
„La puissante organisation industrielle étrangère, surtout allemande , hadden de heeren vooral op het oog. Zij meenden deze slechts door protectie
te kunnen bestrijden.
Waarschijnlijk had men te Brussel te optimistische verwachtingen gekregen Kuyper antwoordde toch op 30 October, dat hij wel inlichtingen wi de geven, maar alleen kans zag op fiscale protectie. Misschien was een weinig bescherming van nationaal handwerk mogelijk. Een vermenging van de economische belangen der beide landen lag niet in de bedoeling der conferenties. Zelfs de wetenschap, dat men met Kuyper gesproken had, kon alles bederven. Misschien herinnerde deze zich ook zijn oude waarschuwing^ „Thans blijkt herhaaldelijk, hoe zelfs de Belgische diplomaten ons de loef
fifstfikGü" 367^ ^
Mgr. Hebbelynck, rector der Leuvensche universiteit, zocht geschikte krachten om Kuypers boek „Om de oude wereldzee" in het Fransch te vertalen; hij wees de heeren Jules Leclerq en zijn neef Leon Hebbelynck
38») Gedenkboek 1907, bl. 441.
364) Het Groote Keerpunt, bl. 2. _ 1Q „ , 1Qn9
365) Brieven van Van der Heuvel 7 Jan. en van Van der Brugge, 18 Febr.
aa"ie) J. M. Olivier aan Kuyper, 20 Oct. 1904.
36T) Ons Program, 1879, bl. 923.



and how such a Chambre could be best be composed with a view to those functions?"
Vermoedelijk achtte Kuyper rechtstreeksche inmenging niet wenschelijk. Hij, die reeds in 1879 uitvoerig over de Engelsche budgetpraktijk schreef 396), publiceerde op 5 Mei 1911 een driestar in zijn eigen blad, die vertaald verscheen in de „Daily Telegraph" van 22 Augustus 1911.
„De sterkte van het Hooger Huis in Engeland lag oorspronkelijk in het feit, dat de Normandiërs, die de Anglo-Saksers ten onder brachten, in het Hooger Huis de eerste rol speelden, terwijl in het Lager Huis de Commons den toon aangaven. Met den tijd echter sleet deze tegenstelling uit, en bleef als resultaat over, dat het Lager Huis de geheele natie vertegenwoordigde, terwijl het Hooger Huis slechts twee klassen van het volk aan het woord deed komen, de nobility en de clergy. Dit moest wel het overwicht naar het Lager Huis verplaatsen en de positie van het Hooger Huis in beteekenis doen verliezen. Vandaar de spanning, die reeds lange jaren tusschen beide huizen bestond.
De uitbarsting kwam niet, gaat Kuyper voort, zoolang er tusschen liberalen en conservatieven slechts een verschil in graad was en beide partijen, beurtelings in office, elkaar ontzagen.
„Sinds echter de Liberalen in Engeland zich, gelijk overal elders, genoodzaakt zagen, om steeds meer in hyper-democratische richting te sturen, en den grondslag zelf van het politieke leven te verleggen, kwam er in die vriendschappelijke verhouding tusschen de twee groote politieke partijen storing, en was het reeds voor lang te voorzien, dat het tusschen het Hooger Huis en het Lager Huis tot een botsing zou moeten komen. Kabinet noch Lagerhuis ontzagen het Hooger Huis meer. Er werden ontwerpen ingediend door het Kabinet en door het Lager Huis aangenomen, die principieel yerzet uitlokten. En toen dit keer op keer geschiedde, besloot het Hoogerhuis weerstand te bieden en ging herhaaldelijk tot verwerping van de wetsvoorstellen over.
Dit schiep voor het Liberale Kabinet een onhoudbaren toestand. Het kon zijn program niet uitvoeren. Het kon tot geen praktisch resultaat komen. En stond tenslotte aan handen en voeten gebonden. Dit moest wel tot een strijd op leven en dood leiden. En de veto-bill is dan ook feitelijk weinig anders dan een pertinente oorlogsverklaring aan het Hooger Huis.
Deze principieele strijd nu kan dan alleen tot een oplossing leiden, zoo het Hooger Huis zijn karakter van vertegenwoordiging van twee klassen te zijn, principieel opgeeft en, evenals het Lager Huis, bereid is, een vertegenwoordiging van de natie te worden. Zoodra het dit wordt, zal het sterk staan; zoolang het dit niet is, zal 't bij elke worsteling invloed inboeten.
Het meest natuurlijk zou 't zijn, zoo het Hooger Huis klassevertegenwoordiging bleef, mits het dan ook een vertegenwoordiging niet van slechts twee klassen bleef, maar van alle klassen werd, en alzoo een organisch karakter kreeg En slaagt men hierin niet, dan zal het verschil tusschen het Hooger en het Lager Huis ten slotte alleen daarin kunnen gevonden worden, dat dezelfde kiezers beide Huizen kiezen, maar dan op onderscheidene manier, gelijk dit ten onzent het geval is met de Eerste en de Tweede Kamer, en ten onzent nog beter aan het doel zal kunnen beantwoorden, zoo de categorieën, waaruit de Eerste Kamerleden kunnen gekozen worden, een meer algemeen karakter erlangen."
396) Ons Program, bl. 323.



Kuyper besluit met de erkenning, dat ook met dezen uitweg slechts tijdelijk hulp is geboden. Bij een twee-Kamerstelsel moet een verschillend uitgangspunt worden gevonden en „in het al dan niet getrapt zijn van de verkiezingen ligt dit principieel verschil nooit anders dan kunstmatig."
Op 12 Juni van dit jaar werd Kuyper gemeld, dat hij 22 Februari voorafgaande tot lid van de International Law Association te Londen gekozen was.
Het land, waar de Brightonbeweging hem in jonge jaren mystiek had beinvloed 397), wekte in latere jaren vooral zijn achterdocht, niet meer zijn sympathie. „Het is het Fransche radicalisme, dat in Engeland triumfeert," constateerde hij in 1917 398). Van het ritualisme of Puseyisme, dat hij reeds in zijn dissertatie huiverend noemt 5") , verwachtte hij niets anders dan een terugkeer naar Rome 400). De zwenking, die zijn opvolger Colijn naar Engeland maakte, heeft Kuyper nog beleefd401).
Een intimus zag in Kuyper sterke affiniteit met den Franschen geest. Hij had niet alleen Franschen geest van vaderszijde, maar ook door zijn geestesgemeenschap met Calvijn. Hij dacht in het Fransch, verzekerde Ds. Ch. Hunniger, die een tijdlang zijn huisgenoot was 402). Maar zijn sympathie had Frankrijk zeker niet, hetgeen te begrijpen is, als men bedenkt, dat zijn vader de Fransche overheersching nog had ondergaan. „Men behoeft slechts de namen van Lodewijk XIV en Napoleon te noemen, om in Holland de geschiedenis als aanklaagster van Frankrijk op te roepen" 403). Een gruwel was hem de Fransche politiek: „Het Gouvernement (lijkt) op een krassende weerhaan, het Parlement op een teringlijder, die niet sterven kan, de politieke zin op een muffige mode en de loyaliteit der burgers (is) door twaalf eedbreuken bij twaalf onder den voet gehaalde constituties tot onherkenbaar wordens ontsteld" 404). Een gruwel was hem vooral in later jaren het Fransche anti-clericalisme, zich openbarend in de laicistische schoolwetgeving en de scheidingsweten en hij werd niet moede, er de Nederlandsche protestanten op te wijzen, hoe het hier niet slechts een strijd gold tegen de Katholieke Kerk, maar tegen het geheele Christendom. Men zal dit nu niet meer loochenen. Evenmin ontkennen de Fransche protestanten nu, dat het laïcisme ook hun positie ernstig heeft aangetast.
In 1899 had Kuyper de Fransche protestanten ingelicht over den toestand
397) W. Winckel, Leven van Kuyper, bi. 64; Kuyper herinnerde er aan in de Kamer op 14 Mei 1875, Eenige Kameradviezen, bl. 257.
398) Antirev. Staatk. II, bl. 54.
3") Disquisitio, p. III, n. 5. In zijn Evolutie spreekt hij van „de polychromatische Church of England". bl. 44.
4°°) The Antithesis, p. 7; Antirev. Staatk. I, bl. 478. In heel het werk van Kuyper hebben wij den naam van Newman nimmer ontmoet.
401) A. S. de Leeuw, Nederland in de wereldpolitiek, bl. 73.
402) H. S. S. Kuyper, Herinneringen van de oude garde, 1922, bl. 73.
403) A. Kuyper, De positie van Nederland, 1917, bl. 10.
404) Ons Program, bl. 41.



der protestanten in Nederland. Hij had gewezen op het principieele verschil tusschen Zwitserland, Frankrijk, Engeland en Nederland, in zooverre hier „le tronc calviniste restait debout". Naar eigen inzicht had hij de beteekenis geschetst van de „école de nuit", die triomfeerde en van het réveil, dat vooral den Nederlandschen adel raakte: „L'individualisme pur et simple était son véritable élément."
Tegenover het modernisme maakten de ethischen in de staatsfaculteiten failliet. Alleen het Calvinisme bleef over „comme système de la vie et du monde".
„Nous abordons tous les grands problèmes de la foi de notre siècle, sachant que les principes calvinistes y répondent. Ce que nous avons reconquis, c'est un système de la vie et du monde élevé a la hauteur de notre temps, et pourtant en stricte cotusion avec les principes de notre foi... Nous avons vu le Catholicisme une fois encore debout en face du Modernisme anti-chrétien, et fort par 1'unité de sa conception fondamentale. Nous avons vu le Modernisme se dressant devant nous avec un aplomb magistral, grace a 1'unité de sa conception panthéiste. II n'y eut que le Protestantisme, qui vacillait et trébuchait, errant dans le désert, poursuivi de tout cöté, se retirant honteusement devant ses persécuteurs implacables."
Noodig was, een albeheerschend beginsel te herwinnen:
„c'est ce que nous avons fait, et nous voila une fois encore debout sur le champ de bataille devant nos adversaires; bien équipés, bien armés, et pleins d'enthousiasme qui nous garantit le triomphe final.
Toen hij de Fransche protestanten zag aarzelen over hun houding inzake de Scheidingswetten, greep Kuyper zelf in.
Op 27 Februari 1907 publiceerde hij in het „Journal des Débats" zijn beroemden brief aan E. Lacheret, pasteur de 1'Eglise Reformée te Parijs 4 ''). Kuyper verklaarde daarin, dat het laster was te beweren, als zou zijn houding zijn ingegeven „dans mon plaisir de plaire a Rome. Voor hem was het karakter van de „association cultuelle" in strijd met den aard van de Gereformeerde Kerk. Het beginsel der scheiding verdedigde hij:
„Le bien honteux d'un mariage entre une Eglise chrétienne et 1'Etat athée vous a fait tort. Le divorce s'imposait. Pour le relèvement spirituel de votre nation 1'indépendance de 1'Eglise vis a vis de 1'Etat était aussi nécessaire que 1'indépendance de 1'Etat vis a vis des Eglises."
Maar zijn de Gereformeerde Kerk en de association cultuelle, wat den eigen aard aangaat, verzoenbaar ? Neen, zegt Kuyper, en hij beroept zich op de Gereformeerde Geloofsbelijdenis, zooals deze werd geformuleerd op de eerste nationale Synode, gehouden te Parijs op 19 Mei 1559 en vastgesteld in 1561. De zichtbare Kerk is geen menschelijke instelling; haar hoofd is Christus; Hij stelde het predikantsambt in, het ouderlingschap en het diaconaat. „Toute autre autorité doit être exclue et toute immixtion d'un pouvoir humain dérogeant a 1'autorité exclusive du Christ est a considérer comme
405) A. Kuyper, Le réveil du Calvinisme dans les Pays Bas, in Foi et Vie, 1 Nov. 4°6) Lacheret was de schrijver van „Choses de Hollande", verschenen in 1893.



absolument incompatible avec le caractère imprimé par le Christ lui-même a 1'Eglise dans son existence extérieure." De wet nu maakt den gereformeerden eeredienst afhankelijk van een „association réglementée par 1'Etat." Niet de Synode, maar de Raad van State beslecht geschillen! „Ni le Consistoire ni les Synodes n'ont rien a dire. Ce sont les inspecteurs de 1'Etat qui auront la suprématie, le droit d'inspection et de controle." Het diaconaat wordt virtueel afgeschaft: zelfs kunnen er meer associations cultuelles zijn in één plaatselijke gemeente. Bij een eventueel schisma beslist de Raad van State, die aldus de Kerk verscheuren kan door een eenzijdige uitspraak. „Cette loi dure et inique" kan nog verscherpt worden ook: Kuyper wijst op een artikel van Clémenceau in de „Neue Freie Presse" van 2 Maart 1905. De conciliante Briand kan vervangen worden door een minister, die de wet minder conciliant uitvoert.
„II est donc établi que les caractères respectifs des Associations cultuelles et de 1'Eglise Réformée sont et demeurent absolument incompatibles et manifestement contradictoires. Ces deux institutions se heurtent rudement en principe, et sans aucun doute c'est 1'Eglise qui se verra couper les ailes. Dans tout conflict entre elles, c'est 1'Association culturelle qui 1'emportera. Peu a peu 1'Eglise se verra transformée en une dépendance de 1'association civile, et trop tard les fidèles se repentiront de ce que dans le moment décisif, oublieux du caractère historique de leur Eglise, ils auront été amenés a entrer dans une voie sans autre issue que 1'absorption graduelle de 1'essence spirituelle de leur Eglise dans le mécanisme d'une institution de caractère absolument gouvernementale. Ai-je donc dépassé les bornes de la modération, lorsque j'ai émis 1'avis que les Eglises Réformées de France, en acceptant 1'Association cultuelle, ont vendu leur droit d'ainesse pour le plat de lentilles ?" 407)
Alleen vrijzinnigen, geen geloovigen, aldus Kuyper, kunnen deze wet aanvaarden 40 8). Predikanten vielen Kuyper bij 4 0 9). Een minderheid der Fransche protestanten was tegen de wet4 ^11). Uit het antwoord van Ds Lacheret bleek, dat deze vrijzinnig was en dat de kerken reeds in de vereenigingen waren opgegaan411). Kuyper kon concludeeren tot „karakterverloochening van onze Fransche kerken". Bitter schreef hij:
„Geen andere conclusie is mogelijk, dan dat de Fransche Gereformeerde Kerken, door in de associations s'ultuelles op te gaan, haar historisch karakter, gelijk dat door het bloed der martelaren bezegeld was, geheel en volstrektelijk prijsgegeven en verloochend hebben"412).
Ds Lacheret schreef op 22 Maart aan Kuyper:
... „Je regrette que notre controverse ait fait ressortir aux yeux du public frangais ce qui nous sépare plutöt que se qui nous unit, et je demande a Dieu que la cause de 1'Evangile n'en ait pas souffert dans mon pays toujours balloté entre la superstition romaine et 1'incrédulité matérialiste."
De open brief is overgenomen in „De Standaard" van 4 Maart 1907, 2e blad.
) Dat Kuyper juist zag, bewijst Alfred Loisy, die schrijft: „La situation des cultes non catholiques ne se modifiera pas beaucoup, du moins, pour commencer. Ils etaient un peu a 1'état de secte. A leur place, je me sentirerais plus au large. — Mémoires, II, 1931, p. 444.
40B) De Standaard, 5 Mrt 1907.
410) De Standaard, 7 Mrt 1907.
411) De Standaard, 26 Mrt 1907.
412) De Standaard, 27 Mrt 1907.



Maar W. G. C. Byvanck, directeur der Kon. Bibliotheek, had Kuyper op 9 Maart laten weten:
„Het is een krachtig, logisch stuk, volledig zonder in het minst overladen te zijn. Een man van autoriteit spreekt er in, die het recht heeft zijn meening breed gedragen te ontwikkelen en die door de helderheid en het gezag zijner expositie tot het einde de aandacht geheel bezig houdt. Den Franschen toon vind ik er bijzonder in gevat; omdat geen jacht op effect wordt gemaakt... Uw brief is het werk van een man van geest en van moedigen geest."
Kuypers woord bemoedigde ook de Fransche katholieken. Een van hunne woordvoerders citeerde het in de Kamer. Maar, juist omdat Kuyper in deze principieele aangelegenheid de zijde der katholieken koos, prikkelde zijn fel verwijt aan de Fransche protestanten anderen, zooals de booze brief bewijst, die de gewezen Carmeliet Loyson hem uit Genève zond 413).
Een typisch contrast hiermede vormde de brief van een religieuse, die schreef:
„Les exilées frangaises n'ont pas oublié le cordial accueil que Votre Excellence leur a fait en mai 1903, et le bienvaillant intérêt qui leur a valu la situation dont elles vous restent a jamais reconnaissantes. Elles se sont fait un devoir, depuis lors, de vous compter parmi leurs bienfaiteurs, et elles ont été particulièrement réjouis de 1'estime que vous ont voué les vrais frangais a 1'occasion de vos lettres sur la séparation de 1'Eglise et de 1'Etat414).
De gereformeerde hoogleeraar had in zijn critiek op de Scheidingswetten een machtigen vooflooper in den Paus. Beider bezwaren loopen op meer dan één punt volkomen parallel. Het lijdt geen twijfel, of Kuyper had van s Pausen encycliek goed kennis genomen 415). Dat zijn hulp aan kloosterlingen met coalitie-politiek niets uitstaande had, bewijst het feit, dat Kuyper reeds als jong predikant te Beesd ook katholieke verpleegsters riep, toen er bij de cholera-epidemie geen voldoende hulp van protestantsche zijde te krijgen was 416). De geheele ideologie, waarin Kuyper leefde, zijn afschuw voor centralisme en étatisme, zijn principieele bezwaren tegen de beginselen van de Fransche revolutie, niet het minst ook zijn afkeer tegen de anti-clericale dictatuur dreef den man, die geestelijk leefde van den Franschen Calvijn, in oppositie tegen Frankrijk. Zelden vindt men over dit land een goed woord uit
413) H. Loyson aan K., 27 October 1907. Loisy spot vrij cynisch met wat hij noemt den profetischen geest van Hyacinthe en van madame Loyson, l.c. P- 403.
414) Sr. Marguèrite Marie aan Kuyper, 28 Juni, 1907. Zij overleed te Vught in Aug. 1937
>15) pius x, Vehementer nos, 11 Febr. 1906. Men zie den gedachtengang van den Paus van de woorden: „Nam primum hujus decreta legis constitutionem ipsam offendunt, qua Christus Eclesiam confirmavit".
Loisy meende: „La politique de Pie dans les affaires de France me semble purement insensée ... La loi de séparation... ne lésait aucun droit de la conscience religieuse",
1CWüfrid Ward schreef echter uit Parijs aan lord Halifax: „I think the Pope is right. The Government simply want to get rid of all religion, but to do it by a series of gradual steps, none of which would be sufficiently persecuting by itself to create a row. There is no doubt schism was a part of their plan ... yet it is plain, that the situation of a parish priest under that régime as interpreted by M. Briand, would be absolutely intolerable." M. Ward, The Wilfrid Wards, II, p. 375.
416) J. C. Rullmann, Kuyper, bl. 35.



zijn pen. Land van „kunstmatige teelt van burgerdeugd en volksgeluk". Zoo duidde hij het aan in De Standaard van 13 Sept. 1875 en zoo bleef het in zijn bewustzijn tot aan zijn dood.
§ 4. Amerika.
Meer dan het oude Europa trok de jonge republiek der Vereenigde Staten hoofd en hart van Kuyper. Voor een goed deel was zijn kerkelijk en politiek streven immers gebaseerd op wat hij meende, dat in Amerika bestond. Hij beleed een „schier dweepende sympathie voor het in Amerika ontloken leven," want „het vrije leven van de vrije burgers" ginds scheen hem vrucht van het Calvinisme.
Hij mocht al schimpen over „de slechte journalistiek, die aan Amerika's leven knaagt", Amerika was toch voor hem het land, waar alles gelijk is voor de wet; dat orthodox is; waar een staatsschool zonder bijbel eenvoudig ondenkbaar zou zijn; waar men het stemrecht niet als een menschenrecht beschouwde, maar uitoefende bij de gratie Gods. Amerika is spoedig voor hem het ideaal geworden en, kerkelijk, is het dat gebleven. Hij meende, dat de vrije kerken daar „veel hooger invloed op de civiele en nationale toestanden uitoefenden dan de machtigste Volkskerk ooit vermocht". Al zou hij ook het „wreede spel" van het „eens zoo nobele Amerika" tegen Spanje afkeuren, het land bleef voor hem nu eenmaal met Nederland en Schotland behooren tot de drie historische landen der politieke vrijheid. Daar had het Calvinisme het zuiverst doorgewerkt; daar vond men het ideale voorbeeld van hoogeronderwijs-organisatie. „De toestand in Amerika is geen vrucht van de Fransche Revolutie, maar van de gereformeerde beginselen. Calvijn is de geestelijke vader, aan wien Amerika zijn bloei en aanzien dankt" 417).
Toch bezocht hij de groote republiek eerst in 1899, toen hij er de Stonelezingen over het Calvinisme hield voor de studenten van het Princetoncollege. Hij vatte later zijn indrukken van land en volk samen in het vlotte en frisch geschreven boekje, dat vooral belangrijk was vanwege de mededeelingen, die Nederland te hooren kreeg over onze stamgenooten in Amerika en dat ook interessante opmerkingen gaf over het kerkelijke, politieke en sociale leven over den Oceaan.
Hij vond in Amerika geen drinkgewoonten en stiet er in zijn dagen niet op een pauperisme als in Europa. De landbouw was er ons vooruit, daar viel zelfs niet tegen te concurreeren. De pers had er een „onzelfstandig karakter" en de vrijmetselarij was er anders dan in Europa, al beviel ze Kuyper noch hier noch ginds. In Nederland „staat de Vrijmetselarij zeer beslist en principi-
417) A. Kuyper, Calvinisme en Revisie, 1891, bl. 47—48, 15. Id. Confidentie, 1873, bl. 5. Id. Het Calvinisme oorsprong en waarborg, 1874, bl. 15, 20—21. Id. Tractaat van de Reformatie, 1883, bl. 67. Id. De Gemeene Gratie, II, 1932, bl. 279. Id. Evolutie, 1899, bl. 9; id. Het Calvinisme, 2e druk, blz. 67; Ons Program, bl. 21. Id. Predikatiën, 1913, bl. 399; id. Dictaten Dogmatiek, I, de Deo, 1910, bl. 74; id. Pari. Redev. IV, III, bl. 948—949. Kuypers voorstelling van Calvijns democratie is voor zeer ernstige bestrijding vatbaar. Vgl. Revue d'histoire Ecclésiastique, Leuven, t. XXX, Janv. '34, p. 5—53, L'Esprit de Calvin et la démocratie.



eel tegen het geloof in de Openbaring over. De vrucht der Vrijmetselarij keert zich altoos tegen het Christendom" 418).
De kerkelijke toestanden schijnen eenigszins aan zijn verwachtingen te hebben beantwoord. „Wat van antirevolutionaire zijde steeds begeerd is, dat de Overheid, zonder confessioneel te zijn, nochtans openlijk zou uitkomen voor de volstrekte afhankelijkheid, waaraan èn zij zelve èn heel het publieke leven van God staat, is in Amerika realiteit" 419). Maar hij zag ook de gevaarlijke zijde wel: „Het vrijwilligheidsbeginsel is kostelijk, mits het de kerk doe rusten op de offervaardigheid van de breede schare der geloovigen." Van de „kapitalisten" echter verwachtte Kuyper geen reactie tegen insluipend ongeloof 420).
Dat Amerika onder protectie leefde, was een zaak, die uiteraard vermeld werd, doch vooral op Nederlands onachtzaamheid tegenover de stamgenooten ginds, vestigde Kuyper de aandacht:
„Op onverantwoordelijke wijze heeft het volk van Nederland de stamgemeenschap verwaarloosd met hen, die als kolonisten van hier naar andere werelddeelen togen, en zich van hun nakomelingschap vervreemd. Enkel in GrandRapids ver over de twintig kerken, waar zelfs nu nog Zondag aan Zondag in de Nederlandsche taal gesproken wordt... niet minder dan veertien Hollandsche bladen en tijdschriften zien in Amerika het licht"421).
Toch begreep Kuyper, dat het Nederlandsch in Amerika niet te handhaven was, zooals in Transvaal, en hij schreef dan ook: „De Roomsche geestelijkheid, die gewoon is zulke quaesties diep door te denken, heeft thans officieel den maatregel genomen, om het Duitsch in haar kerken door het Engelsch te vervangen."
Nergens ontgingen trouwens de katholieken geheel aan zijn belangstelling en met merkbare verbazing noteerde hij, hoe hij een processie van de Holy Name Society had gezien: „De Roomschen gaan in Brooklyn in den strijd tegen het vloeken voorop, en het zijn niet de fijnen, maar de Roomschen, die door openlijk protest het ellendige vloeken willen uitroeien 4-2).
„Het bekende hoofdstuk in Varia Americana van „Onze Stamgenooten in Amerika", zal te allen tijde de legger blijven voor onze kennis der HollandschAmerikaansche toestanden", werd in „Neerlandia" geoordeeld. Kuyper heeft zeker weer banden toegehaald tusschen Nederland en de bewoners ginds van Nederlandschen stam, omdat hij de overtuiging was toegedaan, dat wat Nederland verlaat, niet van den Nederlandschen stam afgescheurd moet worden.
Terecht mocht de Leidsche professor H. Kern op 28 December 1898, als voorzitter van het algemeen Nederlandsch Verbond, Kuyper danken „voor alles wat gij tijdens Uw verblijf in de Vereenigde Staten van Noord-Amerika voor dat Verbond hebt gedaan. Gij waart afwezig, ondanks Uzelven, bij de
41s) A. Kuyper, Varia Americana, 1899, bl. 81, 83; Gedenkboek 1907, bl. 381. 419) Varia, bl. 2.
42°) T. a. p. bl. 155.
421) T. a. p. bl. 55, 59, 60.
422) T. a. p. bl. 102, 125.



troonbestijging onzer Koningin, maar gij hebt in Uwe afwezigheid voor het Nederlandsche volk en den Nederlandschen stam meer gedaan, dan Uwe vertegenwoordigheid hier had kunnen geven." „In Amerika is het Calvinisme tot zijn hoogste openbaring gekomen," verklaarde Kuyper nog in 1917 423). Bij zijn wijsgeerig-historische beschouwingen beroept Kuyper zich ook op Burke. Dit beroep o. a. voor het onbeperkt ,,to choose our own form of government", schijnt echter door Burke niet verdedigd 424).
Kuyper heeft Amerika gezien van zijn dagen en is daarbij herhaaldelijk heengegleden over het stellig vaststaand feit, dat de godsdienstige verdraagzaamheid in Noord-Amerika niet door de calvinisten maar door de katholieken werd gebracht 425).
Maar de vrije geest en het zelf doen in de groote republiek trokken hem aan 426) en men waardeerde er zijn werk, waarvan een niet onaanzienlijk deel vertaald werd.
Het Spes-college in Michigan bevorderde hem tot eere-doctor in de rechten. „This was done in recognition of your eminent and varied scholarship, for your services as a religious leader, author, journalist and teacher, and in recognition of your great services as a eminent statesman", schreef G. J. Diekema hem op 6 Juli 1908.
Op zijn beurt seinde Kuyper op 8 October 1910 aan de „N. Y. World", dat president Roosevelt hem de aangewezen candidaat leek voor den Nobelprijs. Hij was in contact met den bekenden Carnegie; mede aan dat contact is, blijkens een brief van Carnegie op 28 Dec. 1911 aan Kuyper, de vestiging van de academie voor internationaal recht te 's Gravenhage te danken. Nog in 1912 noodigde men hem uit, te Princeton te komen spreken. „Obliged to refuse", seinde Kuyper op 12 Februari terug. Hij had Amerika eens gezien en zijn lectures vonden er bekroning met een eere-doctoraat; dat was hem voldoende.
§ 5. Het Joodsche Probleem.
Ook aan het Joodsche probleem heeft Kuyper zijn aandacht gewijd. Hij deed dit uitgebreid in zijn „Om de oude wereldzee", waartegen een verwoed pamflet verscheen van Joodsche zijde. Toch had Kuyper zich al veel vroeger over de Joden uitgelaten. In een reeks „Standaard"-artikelen zette hij in 1876
423) A. Kuyper, De positie van Nederland, 1917, bl. 9.
424) A. Kuyper, Het Calvinisme, bl. 75; id. False Theories of Sovereignty, in „The Independent", Dec. 1898, p. 1918—1921; Vgl. E. Burke, Reflections on the French Revolution, ed. Dent 1912, p. 14—15.
425) The Encyclopaedia Americana, VI, 1918, p. 82; W. Cobbett, History of the Protestant Reformation, London, 1925, p. 331; C. W. de Vries, De Liberale Staat en de regeeringsvoorstellen, R'dam, 1936, bl. 141—142. Het feit van de katholieke tolerantie vindt men ook niet bij A. Hijma, Het Calvinisme en de wordingsgesch. van het staatswezen in N.-A., A. R. Staatk. (driem.) 1927, 219—220, noch bij Lohman, Verz. Opstellen, Staatsr. III, bl. 9.
429) Hij had wel bezwaren. Zoo vond hij de presidentsverkiezing „de groote ellende van het land" wegens de wisseling van de administratieve ambtenaren. Dictaten Dogmatiek, V, De Magistratu, § 9, bl. 277.



zijn opinie uiteen. „Men komt van lieverlee tot de ontdekking , zoo schreef hij „dat, onder den mantel van het Liberalisme, metterdaad de Joden heer en meester in ons werelddeel zijn geworden". Maar „elk woord, dat men over de Joden anders dan met lof spreken dorst, (werd) aanstonds uitgekreten als verraad aan de heilige zaak van beschaving en vooruitgang ... Er bestaat in de geschiedenis geen tweede voorbeeld van zoo machtigen invloed door zoo kleine groep uitgeoefend, als, in de positie der hedendaagsche Joden, die ieder, die er op letten gaat, in klimmende mate verbaast. Deze tot verdwijnens toe schier onmerkbare groep ... heeft het lot van Europa in handen, vooral in de pers en op de beurs en „enkele Joodsche firma s (wisten) letterlijk den goudboom in hun lustwarande te teelen."
Kuyper zag bij hen „naar verhouding een zeer groot percentage van werkelijk knapper talentvolle mannen op elk gebied van wetenschap en kunst, maar „overal en allerwege is de Jood in geheel zijn persoonlijkheid Jood gebleven."
Wij erkennen volgaarne dat proportioneel de Joden nog heden ten dage hoöger in intellectueele kracht staan dan de Germaansche en Latijnsche volken. Niet in dien zin, als of uit hun midden onze beste en grootste mannen waren voortgekomen. Eer het tegendeel is waar. Mannen van eerste_ grootte heett het moderne Jodendom, onder de Joden, die Joden bleven, bijna niet opgeleverd ... Neen, genie van het echte karakter heeft de Jood thans weinig. Maar, wat de Joden wel in sterker evenredigheid dan de Christenen bezitten, zijn talenten van den tweeden rang."
Het was er Kuyper vooral om te doen, de geestelijke affiniteit tusschen de Joden en liberalen van zijn dagen bloot te leggen:
Toen de moderne predikanten zeiven Joden naar den geest werden, sprak het vanzelf, dat hun geest zich voor den geest onzer hedendaagsche Joden had te buigen. Een Reform-Jood en een Modern Predikant zyn welbezien, slechts twee varianten van eenzelfde geestelijk soort.
De afgevallen christenheid vluchtte naar Israël en „het liberalisme is van den hoofdschedel tot de voetzool met den Joodschen geest overdropen Volgens Kuyper moest men niet zoo zeer in den Jood een liberalist zien als
wel in den liberalist den verkapten Jood.
Hij herinnerde er aan, hoe Bismarck voor de uitsluiting der Joden uit alle openbare ambten was, iets waar hij zelf zich positief tegen verklaart. Maar „dat hiermee volstrekt het onloochenbare feit niet wegvalt, dat de Joden wel met ons van eenzelfde rijk, maar niet van eenzelfde natie zijn, en wel terdege als gasten in ons midden verkeeren alsmede, dat men zich zeer vergissen zou, indien men den invloed van de Joden ten onzent voor zoo onschuldig hield en voor hun reactie tegen het Christendom de oogen dicht deed."
Al onderscheidde Kuyper dan Joden van den bloede en Joden naar den geest, hij kon er toch op wijzen, hoe de hoofdredactie van het „Algemeen Handelsblad", van de „Nieuwe Rott. Crt", van het destijds bekende conservatieve „Dagblad van Zuid-Holland" in Joodsche handen was, alsmede het Correspondentie-bureau voor de dagbladen en dat dus ook de Kamerverslagen



grootendeels door Joden werden bewerkt en het Nederlandsch Telegraafbureau insgelijks door Joden werd bediend, zoodat hij eenige jaren later nog van „onze Joodsch-liberalistische machthebbers" sprak 427).
Zijn uiteenzettingen wekten niet weinig verontwaardiging. Zij werden nog tegen hem. uitgespeeld, toen hij minister was 428).
Veertig jaar later behandelde Kuyper opnieuw het Joodsche probleem uitvoerig en opvallend is, dat zijn gedachten niet wezenlijk zijn gewijzigd. Persoonlijk stond Kuyper niet onsympathiek tegenover de Joden. Als theoloog, die zelf ook jarenlang Hebreeuwsch doceerde, was hij geen vreemdeling in hun taal en verleden. „Israël onder de Volken is en blijft een providentieel wonder voor wie in de profetieën gelooft, een onoplosbaar raadsel voor wie ze verwerpt," is de inleiding van zijn beschouwing 429). Hij aanvaardt hun Semitisch ras en „hun eenheid is niet anders dan als een nationale eenheid te verstaan." De Joden zijn voor hem „welterdege één nationaal geheel, dat door de ééne Joodsche ziel de veelheid in eenheid samenhoudt en deze eenheid in een eigenaardig menschelijke verschijning door gelaatsexpressie en gestalte tot uiting brengt... Laat die volksziel haar eigen karakter varen, dan zal het Jodendom rijp zijn voor assimilatie in het Arische ras" 430). „Een Jood die socialist wordt, begaat nationalen zelfmoord" 431). Het Zionisme kwam op uit de „op de spits gedreven nationaliteitsidee", die in België de Vlaamsche beweging tot aanzijn riep 432). Dit Zionisme kwam ook voort uit het antisemitisme, dat Kuyper mede verklaart uit de opkomende accentueering van het rasverschil, de tegenstelling, die men aanscherpte tusschen de Arische en Semitische volkeren. Kuyper zag reeds het gevaar, dat de modernen in het Jodendom — „om de christelijke religie van haar plaats te dringen, moet men beginnen met de bestrijding van het Jodendom" 433) — ook het Christendom troffen en hem viel op, hoe men begon het verzet van den Arischen geest tegen het Semitisme als „het groote feit der eeuwen" voor te stellen. Hij wees ook het revolutionaire ferment in het Jodendom aan. Antipathie wekten de Joden in breeden kring door dat de Jood „te chöchem" was en door de legende van den „ritueelen moord" 434). Maar de hoofdaanval richtte zich toch tegen de geldmacht en de geestesmacht der Joden, waarover hij dan cijfers geeft, die hem doen spreken van een „ontzettende kapitaalsmacht met zoo hooggaanden intellectueelen invloed" 435).
Kuyper wijst daarbij op de ruimere intellectueele criminaliteit der Joden en de tweezijdige positie, die de aan zijn volk en godsdienst getrouwe Jood in ons staatsleven vanzelf inneemt 436). Met nadruk herhaalt hij ook hier weer:
427) A. Kuyper, Liberalisten en Joden; A'dam, 1876, bl. 5—32: id. Ons Program, bl. 182, vlg.
42S) J. H. Schaper, Een halve eeuw van strijd, II, bl. 182.
429) A. Kuyper, Om de oude wereldzee, II, bl. 239—324.
43°) T.a.p. bl. 263.
431) T. a. p. bl. 265.
432) T. a. p. bl. 269.
433) T. a. p. bl. 16, 276—277—278—280—282.
434) T. a. p. bl. 283, 286.
435) T. a. p. bl. 287 v.v.
486) T. a. p. bl. 291 v.v.



Joden hunnerzijds bekeerlingen maakten, christenkinderen besneden en christinnen als bijzitten namen 445).
Men voelt den afkeer, als Ds Vos gewaagt van het feit, dat te Amsterdam in Mei 1853 als volksvertegenwoordiger werd gekozen „de Jood Godefroi", den lateren minister van Justitie, terwijl hij Kuyper zeer euvel duidde, dat deze als predikant een nieuwe synagoge mee wilde openen 446). Teekenend is ook, dat Lohman, hoewel steeds opkomend voor gelijk gerecht, zich toch niet weerhield te schrijven: „Die gasten (Joden), thans onze broeders geworden, verleeren de beginselen, waarnaar zij zelf eertijds geregeerd werden" 447).
Fel is men van Joodsche zijde opgekomen tegen Kuypers uiteenzetting. Vooral zijn stelling over het eigen nationaal karakter der Joden werd betwist448); zijn oplossing werd aangeduid als beneden eene ernstige bespreking 449). Wat hij in zijn brochure geschreven had, waren „dwaasheden" 450).
Toch is een deel der Joden hoe langer hoe meer juist het eigen nationaal karakter gaan beklemtoonen. Ook een modern Israëliet spreekt van „het wonder van het voortbestaan van het Joodsche volk." Men heeft een Joodsch home gesticht in Palestina en gewaagt van een daar herlevende Joodsche gemeenschap 451). De regeering der Sovjet-Unie stichtte een Joodsch gebied en de ontneming der burgerrechten, iets wat Kuyper „een ernstige misgreep" noemde 45-) is in onze dagen tragische werkelijkheid geworden. Dat hij het Joodsche probleem niet heeft opgelost, moge waar zijn, maar hij heeft het minder oppervlakkig voorgesteld dan men wel deed voorkomen, zoolang „de juiste manier om zich voor Joden te interesseeren bestaat in hen als Joden te beschouwen en daarbij de zeer verwaarloosde Joodsche deugden naar voren te brengen, die een aanvulling en soms zelfs de oorzaak zijn van wat de wereld Joodsche gebreken gelieft te noemen" 453). Men mag Kuyper, omdat hij een Joodsch probleem zag, niet als Jodenhater voorstellen. „Ik houd van de Joden. Van mijn kinderjaren af heb ik er vele onder mijn vrienden geteld," verklaarde hij, als zeventigjarige 454).
Dat men ook van ernstige Joodsche zijde aan zijn meening waarde hechtte, bewijst het feit, dat B. J. Hirsch, scriba van het theologisch gezelschap Resitz Goga, hem op 4 Maart 1917 zijn oordeel vroeg over de vermoedelijke ontwikkeling van het Joodsche probleem in de naaste toekomst en dat hij dit deed juist naar aanleiding van Kuypers aangevochten uitingen:
445) L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk, II, 1912, bl. 219—220; id. t. a. p. dl. I, 1911, bl. 177. Groen twijfelde nog in 1851, of aan Joden wel politieke burgerrechten konden worden verleend.
44e) G. Vos, Groen van Prinsterer, I, bl. 344.
447) A. F. de Savornin Lohman, De school waaraan de natie gehecht is. 1876. bl. 57.
448) A. B. Davids, Een middeneeuwer in onze dagen, Baarn, 1909, bl. 28, 32. Hiermee hing ook samen Kuypers meening, dat de Joden als zedelijk organisme in de karaktervorming der natie niet meetelden. Ons Program, bl. 154.
449) T.a.p. bl. 36.
450) J. Tal, Jood en Jodendom in christen-omgeving, Rotterdam, 1916, bl. 48. 4B1) J. L. Palache, De Hebreeuwsche Litteratuur, A'dam, 1935, bl. 8, 413.
452) Om de oude wereldzee, bl. 319.
453) G. K. Chesterton, De geschiedenis van mijn leven, Voorhout, 1937. bl 67
454) Gedenkboek, 1907, bl. 411.
Kasteel jg



man, die een gewichtige rol zou spelen, is voor Kuyper van groote beteekenis geweest514). Een van zijn groote vrienden heeft Kuyper een slecht menschenkenner genoemd, een verwijt, dat ook aan Thorbecke is gemaakt 515). Het is echter zonderling, dat Kuyper dan toch maar eerst Idenburg en vlak daarna Colijn „ontdekte". De brief, waarmede Colijn zich zelf introduceerde, is teekenend voor den schrijver:
Hij schreef op 29 Mei 1893 uit Harderwijk aan Kuyper:
„Weleerw. Hooggeleerde Heer,
Onder aanbieding mijner verontschuldigingen voor het schrijven van dezen brief, neem ik de vrijheid mij tot U weleerw. Hooggeleerde te wenden met een beleefd verzoek. Hoewel het mij bekend is, dat uwe veelomvattende werkzaamheden U niet veroorloven op particuliere zaken ten allen tijde te letten, koester ik echter toch de hoop, dat het onderwerp van mijn schrijven U niet totaal onverschillig zijn zal en dat U mij de eer van een antwoord zult willen bewijzen.
Om niet te veel van Uwen tijd in beslag te nemen, zal ik kort zyn. Ik ben officier van het N. I. Leger bij het Wapen der Infanterie. Van Anti-revolutionairen huize zijnde en krachtens mijne opvoeding reeds behoorende tot de Gereformeerde Kerken in Nederland, rangschik ik mij zeiven, krachtens mijne innige overtuiging, onder hen, die den eernaam „Evangeliebelijders" dragen. Dit omtrent mijne godsdienstige overtuiging, waaruit naar mijne bescheiden meening, de politieke geloofsbelijdenis van zelve volgt. In Augustus zal ik vermoedelijk naar Indië vertrekken. Mijn werkkring in Indië is van dien aard, dat mij zeer veel vrijen tijd overblijft. Dien tijd wenschte ik op deze voor mij aangename en nuttige wijze te besteden. Mijn oog viel op de journalistiek. Het blad onder Uwe redactie: De Standaard, is vrijwel het eenige, dat mij daartoe in de gelegenheid stelt. Zoo dit kan, zou ik mij gaarne als „Particulier correspondent en Militaire Medewerker" aan voornoemd blad verbinden. Ik ben jong, nog slechts 24 jaar oud, veel kennis en ook wellicht bezadigdheid zal mij ontbreken. Ik ben beginner, daarmede is alles gezegd. Toch hoop ik, dat mijn voorstel bij U een gunstig onthaal vinden zal. Nog heb ik niet alles gezegd. Ik wil volkomen eerlijk zijn. Een geldelijke drijfveer is niet vreemd aan mijn voorstel. Een officier met eene Christelijke overtuiging, die niet meedoet aan de vermaken der wereld, staat in Indië bloot aan tallooze overplaatsingen. Het „verhuizen kost bedstroo" is in Indië dubbel waar. Zonder fortuin zijnde, evenals mijn a.s. vrouw, zouden inkomsten boven mijn tractement mij zeer te stade kunnen komen.
U dankend voor Uwe bereidwilligheid om mijn brief te lezen en hopend op een, laat het zijn gunstig antwoord, blijf ik van Uw weleerw. Hooggeleerde,
de dw. dr. H. Colijn
Luitenant."
Woonplaats familie is Haarlemmermeer.
In den zomer van 1904 ontmoette Colijn voor de eerste maal Kuyper, die toen minister was.
Zoo had deze twee vrienden, die tegelijk militair en Indisch deskundige waren. Zij hebben beiden Kuyper trouw van advies gediend en de belang-
514) H. A. Idema, Pari. Gesch. van N. I. bl. 147; J. H. Schaper, Een halve eeuw, II, Bl. 148; Ch. Weiter over Idenburg, in Idenburg, Kampen, 1935, bl. 15v.v.; J. P. Blumberger, De Nationalistische beweging in Nederlandsch-Indië, 1931, bl. 55 v.v.
515) H. Colijn, Levensbericht Kuyper, 1923, bl. 27, 28; J. de Bruyne, Staatk. Gesch. I, bl. 106; J. Brugmans, Thorbecke, bl. 258.



stelling voor koloniale problemen bij hem wakker gehouden. De brieven van Idenburg zijn die van een meelevenden vriend; Colijn, nooit slaafsch, zet altijd kort, zakelijk en forsch zijn opinies uiteen, zooals hij dit reeds deed bij de eerste ontmoeting 516).
Tot gouverneur van Suriname benoemd, schrijft Idenburg op 29 April 1906 aan Kuyper weder over de verantwoordelijkheid inzake Indie. Hij voelt die verantwoordelijkheid als een zwaren last.
„Wij kunnen wel theoretiseeren, dat wij steun moeten vinden in de harten der inboorlingen enz.... maar dat is natuurlijk niets dan theorie. Die inboorlingen voelen niets voor ons: voelen veel meer affiniteit tot Japan en zullen ons nooit noemenswaard tegen een buitenlandschen vijand kunnen sterken, omdat ze niet bewapend en gedrild zijn. Massale kerstening zou ten gevolge kunnen hebben, dat de band tusschen ons en de inboorlingen werd toegehaald: maar aan bewapening en militaire oefening van bijvoorbeeld de bevolking van Java valt om financieele redenen niet te denken. Aan kerstening is natuurlijk ook niet te denken, tenzij God een zeer ongewoon wonder wrocht, namelijk de bekeering van een volk, waarop de Islam beslag heeft gelegd, tot den Christus. Ik geloof, dat de koloniale zorgen hoe langer hoe grooter worden en ik zie eigenlijk niet goed, hoe wij er uit komen. We hebben een reuzenfout gemaakt door de vruchten van het cultuurstelsel niet den inlanders ten goede te doen komen en daaraan toegevoegd een tweede groote fout, de opheffing van de organisatie van den arbeid op een oogenblik, dat het volk er niet rijp voor was in plaats van haar in stand te houden in het belang van de bevolking alleen." ...
Het was voor Kuyper uiteraard belangrijk, zijn theoretische beschouwingen te kunnen toetsen aan de denkbeelden van ter plaatse ervaren deskundigen. 517).
Naast Idenburg was er Colijn. Deze, in 1907 in burgerdienst overgegaan en hartelijk blij met zijn salarisverhooging, voegt daar ook bij op 5 Mei:
„Zonder een tikje weemoed is het afscheid uit het Leger, waarmee ik elf jaar tevelde gediend heb, niet. Maar zóó kon toch ook niet worden voortgegaan en daarom nam ik het besluit den wapenrok af te leggen."
Hij vraagt daarbij krachtigen steun voor het bijzonder onderwijs, dat in Indië broodnoodig is, hoewel men er in Nederland niets van begrijpt. Als
516) Over zijn eerste onderhoud met minister Kuyper vertelt Dr Colijn zelf in „De Standaard" van 29 October 1937:
„Op het eind van het onderhoud kwam er een ietwat pijnlijk moment. Hij vroeg mijn oordeel over de koloniale paragraaf van het Antirevolutionair Program. Nu was het met die paragraaf zelf wel in orde, maar Kuypers toelichting er op (Ons Program) was niet alleen in 1904 grootendeels hopeloos verouderd, althans wat het zakelijk gedeelte betrof, maar was ook reeds in 1878 op vele punten niet houdbaar. Ik aarzelde daarom met een antwoord, maar toen hij bleef aandringen, oordeelde ik het maar het beste ronduit voor den dag te komen. Als U, zoo luidde mijn antwoord ongeveer, een prijsvraag uitschrijft waarbij, in gelijk aantal pagina's, het grootst aantal onbruikbare aanbevelingen voorkomt, dan maakt „Ons Program" een goede kans een bekroning te ontvangen. Evenzeer echter moet ik zeggen, dat men thans ijverig bezig is enkele hoofdgedachten, door U in 1878 bepleit, uit te werken.
Dit oordeel zou ik thans, 33 jaar later, nog geven. In de hoofdlijnen wordt op Indisch terrein ook thans nog gewerkt naar Kuypers recept. Het is daarin dat zijn genialiteit openbaar wordt. De meeste onderdeelen waren trouwens, naar hij mij toen mededeelde, niet door hemzelf bewerkt."
517) A. Kuyper, Ons Program, § 252, bl. 965, vlgd.



Colijn in 1910 naar Idenburgs zin te veel den economischen kant opgaat, smeekt deze aan Kuyper om Colijn toch voor de politiek te behouden. „Hij is," zoo schrijft Idenburg op 9 October 1910 uit Buitenzorg, „naar den mensch gesproken onmisbaar" en hij moet volgens hem Kuypers opvolger worden. Als hij minister moet worden, verklaart Colijn zelf op 25 December 1910 heel eerlijk aan Kuyper, dat hij daar „zeer weinig lust" in heeft en dat „belang en neiging" zich daartegen verzetten. Een dag later verklaart hij zich te gevoelen „als een koorddanser op een touw", vraagt Kuypers advies en zet er bij: „schrijf wat duidelijk!" Op 1 Januari 1911 laat Colijn aan Kuyper weten: „Ik ga met lood in de schoenen en tegenzin in het hart het werk beginnen. Maar in 's Heeren kracht hoop ik wat goeds te kunnen doen." Colijn heeft de mobilisatie in het Nederlandsche leger zoo voorbereid, dat dit althans organisatorisch in 1914 gereed was. Maar „mijn intrede in het Kabinet-Heemskerk als Minister van Oorlog (heeft) in den beginne zijn (Kuypers) goedkeuring eigenlijk niet kunnen wegdragen", schreef Colijn in het reeds aangehaalde „Standaard"-artikel.
Idenburg, op 20 Augustus 1909 het ministerie van Koloniën met het ambt van Gouverneur-Generaal verwisselend 518), had Colijns succes als minister goed voorzien, zooals hij meer goed voorzag, belangstellend als hij ook de vaderlandsche politiek op den troon te Buitenzorg volgde. Op 18 Januari 1910 schrijft hij uit Buitenzorg aan Kuyper:
„Laat mij beginnen met U te zeggen, dat Uwe dochter wel vaart en ons een lieve huisgenoote is ... Laat mij daaraan toevoegen, dat er niets waar is van het U geworden bericht, dat zij op een in verband met Rosine's huwelijk gegeven bal gedanst of geanimeerd gedanst heeft... Wij zijn er aan gewend, dat nimmer iets juist wordt meegedeeld (althans in de courant). Door het intreden van Colijn is het Kabinet m.i. zeer versterkt... Hij heeft enorme werkkracht, veel algemeene kennis, gepaard met een ijzersterk geheugen ...
Met zoowat alles wat hij bij de behandeling der Indische Begrooting heeft gesproken, kan ik mij wel of bijna vereenigen. Alleen op één terrein hoorde ik hem met minder genoegen, namelijk daar, waar hij optrad als woordvoerder voor kapitalistische exploitatie der buitenbezittingen, met name Sumatra's Oostkust519). Ik weet wel, hoe hij aan die sympathie voor die kringen komt en er is in hetgeen door hen verricht is veel wat eerbied vraagt; maar wij hebben ons steeds te herinneren, dat de antirevolutionair staat tegen exploitatie van de Koloniën door het moederland waar ook, en niet minder tegen exploitatie door particulieren ...
Mij lijkt de toekomst voor Talma niet vroolijk. Hij krijgt, denk ik, voor zijne sociale wetten geen meerderheid. Trouwens als ik wel zie, is de tijd voor het Duitsche systeem voorbij. Men wil wel den verzekeringsplicht, maar niet de groote Staatsbemoeiing met de uitvoering.... Maar als Talma échec lijdt, is dat voor de sociale politiek der rechterzijde wel fnuikend."
Op 1 Juli 1913 zet Idenburg, in Nederland en Indië fel bestookt om zijn Zondagscirculaire van 2 Augustus 1910, aan Kuyper zijn gevoelens uiteen inzake de „Sarekat Islam", die op 10 September 1912 was opgericht en die
51S) Hij was minister van Koloniën geweest in het kabinet-Kuyper.
519) Bedoeld is de rede, welke Colijn als Tweede Kamerlid bij de behandeling van de Indische begrooting voor 1911 uitsprak. „De moeite waard", oordeelt Idema, Pari. Gesch. van N. I., bl. 248.



hij allereerst als een godsdienstige, niet als een anti-Nederlandsche vereeniging beschouwt. Idenburg vervolgt dan, blijkbaar in antwoord op Kuypers suggesties over een eventueelen opvolger van Malefijt:
„Colijn is geen philosoof. Ik vermoed zoo, dat als hij las, wat ik hierboven schreef over den S. I., hij mij een droomer zou noemen (zoo niet erger). Hij is, als ik wel zie, de man van groote zaken, die alle heil verwacht van grootkapitalistische ondernemingen en die natuurlijk wel niet zal zeggen, dat het er niet toe doet, hoe de inlander behandeld wordt, maar die toch bevreesd is voor wat hij noemt ethisch gedoe. Als ik mij niet sterk vergis, heeft hij op Indië en de Indische zaken den kijk van onze beste indischgasten — natuurlijk onder invloed van het Christendom. Geestelijke stroomingen en wat daarmede samenhangt, acht hij vermoedelijk „ijdele philosofie". Hij zou zeker de minister van Koloniën zijn naar het hart der Europeesche samenleving hier in Indië en van de leiders der Indische zakeri in Nederland. Hij zou nog meer de G. G. naar hun hart zijn. En voor het oogenblik zou hij zeker groote resultaten bereiken. Maar zooals ik zeide: hij kan Malefijt niet vervangen: hij moet voorloopig bij Defensie blijven. Natuurlijk zou het beheer en het beleid der koloniën er zeer mee gebaat zijn, als U op het Plein kwam. Ik weet niet, of U opnieuw in dit gareel zoudt willen gaan loopen. Uw gezondheid schijnt het door Gods goedheid toe te laten. Ik weet ook niet, of het U voldoening zou geven. Want Koloniën is wel een heel eigenaardig ministerie; men heeft direct niet veel en ik vrees wel, dat Uw optreden hier onder de inlandsche bevolking, voor zoover die meeleeft, den indruk zou wekken dat het met hun Godsdienstvrijheid gedaan was. Daarvoor hebben de liberale en de socialistische bladen hier in Indië wel gezorgd."
In den verkiezingsstrijd tegen het kabinet-Heemskerk werd Idenburg als „de dweper op den troon van Buitenzorg" gehoond. Hij schreef op 4 Juli 1913 aan Kuyper:
„Nu ben ik overtuigd, dat de diepe wortel van dezen haat ligt in mijn Christen-zijn. Mijn belijdenis, mijn belangstelling voor de zending enz. ergert hen. Eigenlijk past op den troon van Buitenzorg een liberaal mensch. Maar ik ben te zeer van mijn ontrouw als Christen overtuigd, dan dat ik dat laf en laag gescheld (immers ze weten, dat ik niets terug kan doen) alleen als een martelaarskroon om Christus wil zou durven dragen. Er komt wel degelijk bij, dat mijn houding als regeeringspersoon hen hindert. De heeren hier zijn allen liberaal en goed-vrijzinnig, maar zooals Stahl reeds opmerkte: het kenmerk van de liberalen is, dat zij de vrijheid en de gelijkheid alleen ten eigen bate toepassen. Nu heb ik mij in mijn beleid welbewust op het standpunt gesteld van het a.r. program (art. 10), dat „de baatzuchtige neiging om de koloniën voor de kas van den particulier te exploiteeren, dient plaats te maken voor een staatkunde van zedelijke verplichting". Ik heb mij steeds herinnerd, dat het regeeringsreglement mij in artikel 55 voorschrijft: „De bescherming der inlandsche bevolking tegen willekeur van wien ook is een der gewichtigste plichten van den G. G." En daardoor ben ik in conflict gekomen met conservatieve overtuigingen en neigingen, met kapitaalbelangen en persoonlijke gevoeligheden. Maar omdat ik op het standpunt sta, dat ik aanduidde, scheldt men mij voor slap en futloos. Dit krenkt. Men denkt, dat het zulk een kracht zou verraden, als men een beweging als die, welke in de S. I. aan den dag treedt, met geweld tegenging en men vergist zich zoo bitter 520). Dat kost mij maar een kort briefje aan de residenten, van wie
520) „Het is gemakkelijk achteraf in rustige beschouwing te erkennen, dat Idenburg den eenig juisten weg insloeg, toen hij eerst rechtspersoonlijkheid verleende aan plaatselijke afdeelingen en later aan het centraal verband daartusschen, toen op dat moment, eischte die beslissing moed, zelfvertrouwen, kracht", schrijft Ch. Weiter, Idenburg, bl. 17.



velen het met gejuich zouden ontvangen. Ik zeg het zonder eenige verheffing, maar met dank aan God en uit diepe overtuiging: er is heel wat meer kracht en moed voor noodig om maandenlang weerstand te bieden aan den dagelijkschen drang om te doen wat het „kapitaal" aangenaam en vele bestuursambtenaren niet onwelgevallig zou zijn. Maar ik zou daarvoor tegen mijn geweten gehandeld hebben."
Overgelukkig schrijft Idenburg op 16 Juli, dat de Sarekat Islam zijn beslissing heeft aanvaard en dat de heele Europeesche pers die nu goedkeurt:
„Ziet, ik zeg als Christen, God leidt de gedachten der menschen wonderbaar. Wie had onder al dat angstgehuil van een paar maanden geleden kunnen denken, dat een besluit bestaanbaar was, dat door de S. I. goed zou worden ontvangen, dat èn door Locomotief èn door Soerab. Handelsblad gunstig zou worden beoordeeld en dat voor het Bat. Handelsblad (zegge Bataviaasch Handelsblad) niet ver genoeg ging? Het is in mijn oogen een wonder, waarvoor wij God niet genoeg kunnen danken. Maar van het standpunt der heeren past de erkentenis, dat zij rumoer hebben gemaakt voor niets, dus landgevaarlijk hebben gehandeld en dat zij door hun gescheld op den G. G. het gezag weder hebben naar beneden gehaald. Maar die erkentenis zal wel uitblijven. Ik heb alle hoop, dat de S. I. nu in goede banen zal worden geleid en dat zij ook wel goede vruchten zal dragen."
Dat Idenburg goed gezien heeft en dat men met „klein gedoe" tegen hem optrad, heeft een bij uitstek deskundige later neergeschreven 521). Wij weten nu, dat Idenburg niet zóó zacht was, of hij legde, in overleg met Kuyper, den nieuwen opgetreden liberalen minister van Koloniën, Mr Th. Pleyte, de duimschroeven aan. Het optreden van een linksch kabinet in 1913 voorziende, vroeg hij Kuyper reeds op 21 Nov. 1912, hoe hij dan zou handelen. Op 26 Januari liet hij Kuyper weten, dat er zich a. h. w. een jurisprudentie had gevormd, welke wilde, dat een Gouverneur-Generaal gewoonlijk afwachtte, wat een nieuw optredend minister deed.
Toen de verkiezingen in 1913 in het nadeel der rechterzijde eindigde, seinde Kuyper op 26 Juli aan zijn vriend: „Overweging raadzaam". Idenburg schreef op 4 September aan Kuyper:
„Ik heb mij aan dit telegram gehouden. De afgetreden minister seinde mij: „Vertrouw op hartelijke samenwerking"; Ik antwoordde: „Indien UwE. meent, dat ondanks koloniale paragraaf in vrijzinnig concentratie-manifest van Oct.-Nov. j.1., tusschen ons eene goede samenwerking mogelijk is, als heeft bestaan tusschen Roozeboom en mij, ben ik daartoe gaarne bereid en verzoek ik Uwen krachtigen steun. Wil mij seinen of ik Uw bedoeling juist verstond." Dit telegram is Zaterdag j.1. verzonden. Heden, Donderdag heb ik nog geen antwoord. De vraag moet toch voor den minister niet vreemd zijn. Hij heeft persoonlijk als concentratie-candidaat in Amsterdam IX dat manifest aanvaard en heeft voor zijn kiezers gesproken van Indië, „dat dreigt opgeofferd te worden aan het heilloos streven van deze regeering." Het ligt dus voor de hand, dat men hem vraagt, als men uitgenoodigd wordt om met hem samen te werken in zoo'n kiesche verhouding als tusschen minister en landvoogd bestaan moet: „hebt gij die afspraak losgelaten?" En nu meen ik, dat ik dit niet in netter vorm had kunnen doen dan ik deed" ...
521) Ch. Weiter, t. a. p. bl. 23.



„5 Sept. Ik moest hier gisteren afbreken. Dezen ochtend ontving ik een goed antwoord van den Minister. „Ik vertrouw inderdaad, dat verschil in politiek beginsel geen beletsel zal zijn voor goede samenwerking en aanvaard volgaarne Uw bereidverklaring daartoe." Ik heb daarop geantwoord, dat ik geheel in dit gevoelen deel en dat ik hem succes toewensch. Met dit laatste is de entree-correspondentie volgens antecedent gesloten. Ik leid eruit af, dat het Kabinet een vriendelijk gezicht naar rechts zal zetten en ben overigens zeer benieuwd, hoe de heer Pleyte aan zijn partijgenoot en compagnon in het advocatenkantoor van Deventer zal duidelijk maken, dat na al dat geschreeuw mijn blijven hier geen gevaar oplevert."
Het gevaar dreigde Idenburg zelf meer, want de oorlog was uitgebroken en op 5 Januari 1915 schrijft hij aan Kuyper, hem dankend voor de vijfhonderd gulden, die deze aan een protestantsche school te Buitenzorg schonk, over zich zelf:
„Als Christen zelf vele jaren om mijne overtuiging verduurd hebbende (op de Koninklijke Militaire Akademie kreeg ik een pak slaag, omdat ik „De Standaard" las; dat was in den tijd der liberale verdraagzaamheid) heb ik een groot gevoel voor het recht van den mensch op eerbiediging van zijne ernstige en diepe gevoelens en daarom kan ik niet met dwang optreden in zaken, die de conscientie raken".
Op 4 April volgt er dan een brief, die wel licht werpt op Kuypers gedachte over een eventueel bondgenootschap, speciaal met het oog op de koloniën. Idenburg blijft met veel zorg vervuld over het Aziatisch gevaar:
„En tegenover dat alles staan wij absoluut machteloos ... En ieder weet, dat wij weerloos zijn ... Als het ergste gebeurt, zullen wij tot het uiterste weerstand bieden. Dat kan en mag niet anders. Maar ik zal dat doen zonder eenige illusie. Niet slechts, omdat onze vloot niets beteekent en ons leger zoo zwak is — maar le. omdat ik ten opzichte van de buitenbezittingen bepaald niets doen kan; 2e. omdat ik zeer vrees voor de houding van de civiele Europeesche bevolking. Ik heb nu tweemalen gelegenheid gehad om het hazenhart te leeren kennen van de Nederlanders hier. En ik zeg U ronduit — zij het dan natuurlijk strikt vertrouwelijk — ik schaam mij er voor. Van de Inlandsche bevolking verwacht ik niet anders dan een welwillende neutraliteit. Zij kan niet meer. Ongewapend, ongeoefend, zou zij nutteloos worden opgeofferd. Bovendien het gaat maar ten deele om haar zaak. Wilt s.v.p. nooit met mijne vrouw in dezen zin spreken. Zij weet, dat ik de mogelijkheid aanneem, dat wij elkander niet wederzien en wat ik haar voor dat geval te zeggen had, heb ik gezegd" ...
De defensieve uitrusting van toen, maakt Kuypers voortdurend denken over bondgenootschappelijke verhoudingen begrijpelijk.
Inmiddels waren Idenburgs gedachten ook bij de toekomst van de antirevolutionaire partij, bij de verhouding tusschen Kuyper en Heemskerk, tusschen Kuyper en De Waal Malefijt, bij de toekomst van Colijn. Heemskerk, zoo laat Idenburg op 19 Januari 1914 weten, voelt zich onbillijk door Kuyper behandeld.
„Reeds zoo velen, die een eindweegs met U gingen, bleven achter en sloegen zijpaden in. Moge dit nu toch met Heemskerk en Talma niet geschieden. Wij kunnen ons niet de luxe permitteeren om met onze krachten roekeloos om te gaan" ...



De Waal Malefijt, fel door Kuyper aangevallen 522), werd door Idenburg verdedigd. Op 9 April 1912 schrijft de Landvoogd aan den leider:
„U hebt eens gesproken van „een eenzame post" en tot zekere hoogte kon U dat doen. Maar denk dan eens, hoe ik hier sta en hoe Malefijt in Holland staat. Op koloniaal gebied kan hij alleen steun vinden bij Colijn (ik bedoel onder hen, die de praktik in Indië kennen, alle ambtenaren enz. zijn ... ik zal maar zeggen vrijzinnig). En ik heb absoluut niemand ... Colijn zou er hier meer van terecht brengen dan ik. Hij kent meer personen en toestanden van nabij en heeft meer de heerschersnatuur die hier noodig is ..."
Kuyper heeft aan Idenburg zijn laatste krachten gewijd: Pleyte voelde den klauw van den ouden leeuw, toen Kuyper in een vlijmende rede Idenburgs beleid verdedigde en „nog eenmaal zich toonde in zijn oude kracht" 523). Voldaan had Idenburg hem op 7 December doen weten, bevredigd te zijn door de houding van minister Pleyte in de Kamers.
„Mij dunkt dit is voldoende. Hij is niet onoprecht geweest ten mijnen koste en alleen wie kwaadwillig is, kan volhouden, dat ik mijn beginsel of zelfs maar mijn gedragslijn heb prijsgegeven."
Op 7 Januari 1914 echter zette Kuyper zelf als lid der Eerste Kamer daar nog eens de puntjes op de i inzake de verhouding Idenburg—Pleyte en verdedigde den eerste tegen het verwijt, als ware deze „van zijn beginsel afgegaan."
Was Kuyper in zijn nadagen in de Eerste Kamer „steeds meer oppositioneel", zooals Colijn zegt, men krijgt den stelligen indruk, dat hij èn als Kamerlid èn als minister onder den invloed van Idenburg en Colijn beide, de koloniale quaestie steeds positiever beschouwde. Hij was zich bewust van onze waardigheid als „tweede koloniale Mogendheid" 524). Voor hem was „de macht der historie" een groote, zoo niet beslissende factor bij de bespreking van het koloniale probleem 525).
Zijn kabinet heeft zoo onverflauwd en metterdaad belangstelling in Indië getoond, dat men daarvoor van linksche zijde ongewonen lof over had 526). Kuyper, die mede de verantwoordelijkheid droeg voor de benoeming van Van Heutz, een niet-practiseerend katholiek, had gaarne De Savornin Lohman voorgedragen als G. G., maar deze weigerde in een brief van 16 Jan. 1903:
„Ernstig heb ik Uw voorstel in overweging genomen. Ware de post mij 10 jaar geleden op die wijze — met 1 jaar voorbereiding — aangeboden, dan zou ik de zaak hebben aangedurfd. Doch nu durf ik er niet aan. 't Volgend jaar ben ik 67. Een G.G. van 67—72 jaar, novitius, dat is te veel gevergd. Treurig is ons gebrek aan bruikbaar materiaal" ...
Na Keuchenius en naast Idenburg was daar de jonge Colijn als Kuypers adviseur inzake Indische aangelegenheden. Hij meldt op 4 Januari 1908 uit Buitenzorg:
522) Idema, t. a. p. bl. 279—377; A. Kuyper, Afgeperst, Kampen, 1912.
523) H. Colijn, Levensbericht Kuyper, bl. 30.
524) A. Kuyper Kameradv. bl. 388, 22 Nov. '99; inzake A. R. Staatkunde, C. Snouck Hurgronje, Colijn over Indië, bl. 3.
®25) Pari. Redev. I, bl. 194.
B2e) Ch. van Deventer, Wat willen de vrijzinnigen? 1905, bl. 119 vlgd.



„In vertrouwen zij medegedeeld dat de Atjehreis voor den Gouv.-Gen. eene diepe teleurstelling geweest is. Vooral op bestuursgebied. Veel willekeur en rechtsverkrachting tegenover de hoofden en de behandeling van den gewonen man alsof hij een beest ware."
Als De Waal Malefijt de portefeuille van Koloniën in het kabinetHeemskerk aanneemt, schrijft deze op 22 Juli 1909 aan Kuyper, dat hij gewezen had op Colijn, maar dat de ministerraad dezen niet wenschte, „eerstens omdat hij thans in de Indische ambtenaarswereld weinig bemind is en ten andere omdat hij absoluut geen parlementaire ervaring heeft."
De mindere sympathie van de ambtenaren voor Colijn was wel verklaarbaar, omdat deze als regeeringsadviseur voor de buitenbezittingen van 1905 tot 1909 nog al wat heilige huisjes had opgeruimd.
Idenburg liet echter op 26 Juni 1910 uit Buitenzorg aan Kuyper weten:
„U hebt aan Colijn zeker veel. Hij is een levendige geest, die graag aanpakt en die veelmeer strijdlustig en strijdvaardig is dan ik... Colijn heeft uitnemende gaven van God gekregen. Ik geloof dat hij het beginsel in het geheel zuiver voelt en hartelijk liefheeft: hij is een goede kracht. Naar mijn inzien is hij wat te spoedig klaar met zijn oordeel omtrent personen. Maar dit zal wel met zijn karakter samenhangen. Hij heeft U lief..."
En op 9 October laat hij daarop volgen, dat men moet waken, dat Colijn in de politiek blijft, daar hij Kuypers opvolger worden moet. Kuyper begreep den wenk. Colijn dankt hem op 17 April 1912 „voor de toezending deivoor mij zoo waardevolle rijmkroniek van Klaas Colijn en niet minder voor uw belangstelling en waardeering getuigend inschrift."
„„Christus mea petra" was de door de tijden heen bewaarde zinspreuk onzer familie, afkomstig van den in 1535 vermoorden Amsterdamschen burgemeester Mr. Pieter Colijn. Aan dat woord hoop ik, door Gods genade, trouw te mogen blijven!
Recht door zee! heb ik daarnevens voor mij zelf altijd, naar mijn beste weten, betracht en hoop ik te blijven betrachten."
Colijn zou Kuypers opvolger worden.
Kuyper kan zich in onderdeelen vergist hebben, zooals inderdaad een feit is, maar een der geleerden, die dit constateert, prijst hem op een ander punt om juist inzicht 527). Het in Indië werkzame particuliere kapitaal — „de groote koloniale kapitalisten" — wantrouwde hij en hij kwam daar rond voor uit 528), maar de beteekenis van het koloniaal bezit heeft hij overtuigend verdedigd. Altijd echter met het voorbehoud, dat met den krommen stok der veroveringszucht toch ook den rechten slag van het brengen van het Christendom werd gedaan. Nog vier jaar voor zijn dood vestigt hij de aandacht der natie op Indië. „Het is die archipel, waaraan we onder de kleinere staten van Europa een zoo hooge internationale positie danken; en juist in dien archipel dreigt thans, wat nog voor vijftig jaren door niemand geducht of ook maar vermoed werd. Vooral nu de grijnzende oorlog, die nog steeds ongemuilband voortwoedt, Europa tegenover Azië dreigt te ver-
52T) Snouck Hurgronje, Verspreide Geschriften, II 1923, bl. 3; III 1923, bl. 229; C. van Vollenhoven, Verspr. Geschr. II, 1934, bl. 143; id. Staatsrecht Overzee, 1934, bl. 64. B28) Kuyper, Pari. Redev. I, bl. 550, 22 Nov. 1900.



zwakken, en nu Azië zich hiertegenover steeds meer van zijn overwicht in tal en schat bewust wordt, eischen onze Koloniën dubbele voorziening en waakzaamheid" 529).
De Christelijke roeping van een Christelijk volk en daarmee het zendingsvraagstuk is een der groote dingen geweest, die Kuyper levenslang in zijn belangstelling voor Indië hebben voortgedreven. Hij heeft de volken van Indië, aan wie hij bijna anderhalve eeuw geleden een Vrije Universiteit gunde 530) en waarvoor hij, zooals ook zijn felste tegenstander toegeeft 531), het beleid met „meesterhand" teekende, lief gehad, en „een eigen kind" daarvoor afgestaan. Hij heeft tegen Van Kol het Nederlandsch beleid in Indië onder applaus van de Kamer magistraal verdedigd 532), maar bovendien aan die volken willen geven „het Evangelie, het beste en hoogste wat ik iemand geven kan" 533).
Bij zijn dood luidde één Nederlandsch-Indisch blad hem uit met overmoedig en onbeschaafd gekrijsch: Kuypers werk heette „onzinnig lawaai" en „hopeloos dwalen en falen" 534). Dat Kuyper vóór vele anderen de Nederlandsche „ongerechtvaardigde onverschilligheid" 535) ten opzichte van Indië geeselde en dat door zijn onvermoeid streven er voor Indië belangstelling ontstond in veel breeder volkskring dan vóór Kuypers optreden het geval was, schijnt den necroloog uit Indië te zijn ontgaan. Toch blijft voor een onbevangen beoordeelaar de waarheid, dat Kuypers hand mede het Indisch beleid ten goede heeft beïnvloed.
§ 2. Zending.
Belangstelling voor het koloniale vraagstuk ging bij Kuyper hand in hand met belangstelling voor de zending. Men moet hem een van de Nederlandsche pioniers van de zendingsgedachte noemen. Hij verdedigde de zending niet slechts als theoloog, maar ook als socioloog en politicus. Als hij in 1867 afscheid neemt van Beesd, vermaant hij: „Werkt ge mede aan de zending onder de Heidenen, dan ook daarin hun alleen de hand gereikt die u waarborg geven, dat het halfgeloof of ongeloof van Europa's volkeren niet ook door uw schuld naar de heidenwereld worde overgebracht" 536). Als jong predikant sprak hij een inleidend woord voor het elfde jaarfeest der Nederlandsche Gereformeerde Zendings-Vereeniging. „Elk menschenkind, dat leeft is zendeling... zendeling van Christus, of zendeling van Satan" 537).
529) Kuyper, t. a. p. bl. 192, 18 Nov. 1897; id. De wortel in de dorre aarde, 1916, bl. 18—19.
530) Kuyper, Ons Program, bl. 975; met zeer veel kracht als Kamerlid, Kameradviezen, bl. 90, vlgd.
5S1) H. van Kol, Ned.-Indië in de Staten-Generaal, bl. 13.
5X2) H. Idema, Pari. Gesch. van Ned. Indië, bl. 139.
8S3) Kuyper, Pari. Redev. bl. 547, 22 Nov. 1900.
534) Gedenkboek, 1920, bl. 275.
535) A. Kuyper, Planciusrede, 1884, bl. 19.
Me) A. Kuyper, Predikatiën, 1913, bl. 249.
A. Kuyper, De Zending naar de Schrift, 1871, A'dam, bl. 4.
Kasteel 20



Naar zijn meening heeft „de gemeente alleen" het recht tot zenden 538). Doch de Gereformeerde Kerk was ingeslapen — in Indië bestond trouwens geen Gereformeerde Kerk, maar een door koning Willem I geheel eigenmachtig gevormd protestantsch kerkgenootschap — en uit haar geest kwam de zending stellig niet. In haar schatting waren de zendelingen nog meer huurlingen dan zonen. „Met haar zonen moet de gemeente haar geest zenden, tot heerlijkheid des Vaders" 539). Dit was andere taal dan men gewend was in de Ned. Herv. Kerk. „Over het algemeen moet men toestemmen", schreef een harer predikanten immers, „dat van zielen winnen op groote schaal voor het Christendom of dan voor de Hervormde Kerk nooit ernstig sprake is geweest" ... Inderdaad was er van zelfstandigheid van die Kerk in Indië geen sprake en het gouvernement organiseerde, regeerde en reglementeerde haar naar willekeur. De oude compagnie bestrafte dengene, die christen wilde worden met de gevangenis en de uitgezonden dominees verdedigden rustig de slavernij 54°).
Drie jaar later Kamerlid geworden, spreekt Kuyper op 11 November 1874 bij de Indische begrooting een principieele rede uit over de verhouding van Staat en Zending. Hij wijst daarbij op het Engelsche voorbeeld en bijna een kwart eeuw later, op 20 November 1896, herneemt hij in de Kamer schier woordelijk eigen gedachtengang uit jonger dagen541). Hij komt principieel op tegen het dwangsysteem. Het is hem immers Protestantsch beginsel, „dat de Staat bij verschil van belijdenis, niet uit indifferentie, maar uit onbevoegdheid, zich niet met zaken den godsdienst rakende zal bemoeien. Hij deed dit om aldus zijn meening te stellen tegenover den Syllabus, zooals hij dien opvatte. Hij komt ook op tegen een politiek van bevoordeeling van den Islam en ontkent, dat de Regeering bescherming schuldig is aan den Mohammedaanschen godsdienst of welken godsdienst ook 542). Men bedenke, dat de regeering in die dagen nog een regent afzette, die Christen werd en van wien men propaganda voor zijn geloof vreesde. Zou de Minister ook den moed hebben, een regent die opium schoof, af te zetten? vroeg Kuyper sarcastisch 543).
„Indië's kerstening is het primum verum, waar we heen moeten; anders kan men niet beter doen, dan morgen den dag onze bezittingen te ontruimen,' betuigde Kuyper in het program, dat hij eenige jaren later samenstelde 544). Hij geeselde „de Christophobie van het gouvernement" 545) en betoogde: „De Zending dient vrijgelaten door geheel onzen archipel" 546).
Hij verdedigt Keuchenius, die als minister van Koloniën in 1888 „deed voor
M8) T. a. p. bl. 6—7.
539\ Q v.V.
640) L. Knappert, Gesch. der Ned. Herv. Kerk, I, 1911, bl. 215 216; 221, 223.
541) Eenige Kameradviezen, 1890, bl. 38v.v. Pari. Redev. I, bl. 75 v.v.; ld. Ons Program, bl. 1007 v.v.
542) Eenige Kameradv. bl. 66 v.v. s43) T. a. p. bl. 91.
544) Ons Program, 1879, bl. 970—971.
"B) T. a. p. 986.
De Stand. 29 Oct. 1875, Ons Program, bl. 1001.



de Zending, wat tot dusver geen Staatsman ooit aandorst", n.1. de Zendingsvereenigingen per circulaire aan te sporen, de kerstening van Indië met meer kracht door te zetten 547).
Weer in de Kamer gekomen, spreekt Kuyper daar uitvoerig op 20 November 1896 over de kerstening van Indië. Hij wijst er op, hoe smadelijk de zending vroeger bejegend werd, hoe die smaad is verkeerd in waardeering en welk politiek belang bij de zending betrokken is. Hij verwijst naar zijn rede van 1874 en vraagt de Regeering het Christendom voor te staan, „dat onder de geloofsverdeeldheid ligt" en meent, dat zij ook „de buitenlandsche missiën" met kracht moet steunen. „Artikel 123 van de Indische Staatsregeling 548) moet zeer beslist en stellig verdwijnen", omdat in een Christenland aan Christus geen mindere eer worde gegund dan in elk Mjih^mmedaansch land zonder uitzondering wordt gelaten aan Mohammed en omdat het artikel onrechtvaardig is bovendien.
Dat het artikel zou dienen om rust en orde te bewaren, acht Kuyper „praatjes voor de vaak". Zulk een politiek geeft zich zelve een testimonium paupertatis 549). In zijn repliek komt hij nog eens op tegen de exorbitante bevoegdheid van den Gouverneur-generaal: „De zending behoort aldus tot die bedenkelijke importatiën uit Europa, die niet dan met vergunning kunnen binnenkomen... de Christelijke zending wordt als iets gevaarlijks onder curateele gesteld." Kuyper wil zeer beslist „geen preventieve maatregel in het Regeeringsreglement." Op 18 Nov. 1897 verklaart hij wederom tegen dit artikel te zijn „niet om de zaak, maar om den vorm". Hier spreekt hij ook de wenschelijkheid uit, dat geen dubbele zending plaats hebbe, maar niet de Regeering moet eigenmachtig bepalen, „waar eene Roomsche, waar eene Protestantsche of andere missie in Indië zou komen" 550).
In „Ons Program" verklaarde Kuyper zich practisch tegen dubbele zending 551). In een in 1890 gehouden theologisch referaat over Zending verwerpt Kuyper het woord „missie" als specifiek Roomsch 552). „Wenschelijk ware",
547) Starrenflonkering, bl. 61.
548) In de Wet op de Staatsinrichting van Nederlandsch Indië, afgekondigd den 23sten Juni 1925, luidt artikel 177 woordelijk zooals artikel 123 in het Regeerings Reglement van 1854, aldus:
„le. De Christenleeraars, priesters en zendelingen moeten voorzien zijn van een door of namens den Gouverneur-Generaal te verleenen bijzondere toelating om hun dienstwerk in eenig bepaald gedeelte van Nederlandsch Indië te mogen verrichten.
2e. Wanneer die toelating schadelijk wordt bevonden, of de voorwaarden daarvan niet worden nageleefd, kan zij door den Gouverneur-Generaal worden ingetrokken."
Deze bepalingen schiepen een uitzonderings-positie voor de Christen-leeraars, zendelingen en priesters. Ieder ander, eenmaal in Indië toegelaten, mocht gaan en staan waar hij wilde en ook de theorieën verkondigen die hij wilde. Hij mocht zelfs de heidensche godsdiensten propageeren, als hij slechts bleef binnen de perken van de Wet. Alleen tegen de Christen-leeraars werd dit artikel geformuleerd. Men zie o. a. H. J. E. Eijkman, De bijzondere toelating van art. 177 van de wet op de staatsinrichting van N. I. Utr. diss. 1935; A. Rutgers, Overheid en Zending in Antirev. Staatk. 1934, bl. 385 v.v. H. Th. Fischer, Zending en Volksleven in N. I., Zwolle, 1932.
S48) Pari. Redev. I, bl. 75—85.
550) T. a. p. 188—189. In nieuweren tijd heeft men art. 177 juist willen bezigen tegen de zgn. dubbele zending.
551) Ons Program, bl. 974.
552) Acta van het Zendingsprogram, A'dam, 1890, bl. 5.



werd opgehaald en de laatste jaren bijna vijfhonderd duizend gulden, dan kan men begrijpen, hoe verzekerd wordt, dat „de laatste vijftig jaren niemand zoo diep ingrijpenden, zoo beslissenden invloed op de zending der Gereformeerde Kerken heeft geoefend, als Dr A. Kuyper gedaan heeft 559).
Hij vond in zijn belangstelling voor de zending begrip bij Idenburg, begrip voor de moeilijkheden ook. Zoo schreef deze, toen nog Landvoogd, op 9 April 1912 aan Kuyper:
„Ik ben niet optimistisch ten opzichte van de toekomst van het Christendom in deze landen. Ik vrees, dat godsdienstloosheid of — wil men liever — theosophie of modern thought de toekomst van O. Azië zijn zal. Een religie, die geen godsdienst is! Zooals trouwens schier alle Europeanen in deze streken er op na houden." ...
Op 9 October 1910 laat Idenburg hem uit Buitenzorg weten: „Alles hier in Indië is anti-christelijk; de inlandsche maatschappij (wordt) vergiftigd door anti-Christelijke ophitsingen" en op 22 Februari 1912: „Ik ben oprecht gehaat: dit komt telkens uit... Ons dagelijksch gebed is dat de Heer zijn Rijk in deze landen doe komen."
Op 16 September 1911 klinkt het uit Buitenzorg:
„Er is een vraag naar Westersche (helaas niet naar Christelijke) beschaving en een dorst naar verstandelijke ontwikkeling, waardoor wij voor zeer ernstige en moeilijke problemen worden gesteld. Naar mijn overtuiging wordt middellijk en afgezien van de vijandschap, die van nature in elk zondaarshart is, de komst van Gods Koninkrijk hier het meest tegengehouden door den haat tegen het Christendom van de blanke bevolking. Het is een treurig privilege van de zoogenaamde Christelijke wereld, dat zij in zich bevat de meest verwoede haters en haatsters van den Christus. Een Mohammedaan, die niet zuiver in de leer is, laat veel van zijn godsdienstvoorschriften na... maar ten slotte als de puntjes op de i moeten worden gezet, is hij Mohamedaan, duldt niet, dat men aan den Islam raakt, en hij heeft een hart vol minachting voor „ongeloovigen". Zoo is het met den Hindoe, met den Boeddhist, behalve met den z.g. Christen, die geen grooter lust heeft dan om te verzekeren, dat hij geen Christen is, aan het Christendom niets dankt, den Christus niet als Gods Zoon erkent."
Op 19 September 1912 schreef Idenburg uit het paleis te Buitenzorg aan zijn vriend:
„De heele zaak van de kerstening van Indië zal naar mijn inzien — naar den mensch gesproken — schipbreuk lijden op den tegenstand, de verdachtmaking, de vijandschap van de Europeanen, die door pers, in vergadering, door loge enz. op de bovenste laag der Inlanders inwerken. Het is toch wezenlijk den heidenen en den mahomedanen niet kwalijk te nemen, dat zij schuw staan tegenover een Christendom (zoo niet beslist vijandig) als de Europeaan, de geheele europeesche maatschappij in Indië (de enkele uitzonderingen tellen niet), die met recht ondersteld mogen worden beter dan de inlanders op de hoogte te zijn van het Christendom, aanhoudend door voor dit Christendom waarschuwen, het achterstellen bij den Islam, het gevaarlijk noemen uit politiek en sociaal oogpunt enz. enz.
Tegen de welbewuste, talentvolle actie der loge moet even krachtige — of krachtiger — christelijke actie worden gesteld."
S59) Ds W. Breukelaar, De Heraut, 31 Oct. 1937, bl. 3.



Om te zien of Idenburg de sfeer van Indië juist teekende, behoeft men slechts de jaargangen van het „Indisch Magonniek Tijdschrift" door te bladeren. Men constateert dan, hoe innig de vrijmetselaren — hun macht in Indië en Nederland was destijds nog vrij sterk — „Rome en Dordt", de „clericale" politiek met haar zending en bijzonder onderwijs en met name Kuyper haatten. De negende en tiende jaargang van het „Indisch Magonniek Tijdschrift" loopen over van politieke beschouwingen, die zich fel keeren tegen Kuypers politiek, welke als „clericale" politiek wordt aangeduid 560).
Dat „de mannen van rechts vijandig staan tegenover de volksontwikkeling", is een telkens terugkeerende beschuldiging, die men ook in latere jaargangen
560) Indisch Mag. Tijdschrift onder redactie van A. S. Carpentier Alting, uitg. G. van Dorp, Samarang, 1901—1902, 7e jrg. Men leest hier van de coalitie, aangeduid als „kerkelijke reactie"; priester en calvinist worden gelijk gesteld met „getabberde huichelaar", bl. 172—173. „Loyola en Calvijn bekampen samen al wat zij liefhebben", bl. 352. „De middeleeuwen komen aanzetten in vol ornaat... Nog vijf en twintig jaar hoogstens en Ned. Indië ligt gekneveld aan de voeten van den clerus van beiderlei naam," bl. 359. „De Roomsche zendeling weet binnen te dringen in oorden waar jaren lang alleen Protestanten woonden en met hun vriendelijkheid en onbetwist hoogere mate van beschaving weten zij de harten te winnen van hen die afkeerig zijn van de witgedaste „vroomheid" der zich noemende „Christenen", bl. 430. „Nog een wijle en N. I. is een wingewest der clericalen," bl. 431. „We laten mannen als Dr Kuyper buiten beschouwing; de geschiedenis zal hem en zijn volgelingen oordeelen en dat oordeel zal vernietigend zijn, het straks gevelde vonnis verpletterend." bl. 433.
„En wat die propaganda betreft door de Roomsche Kerk! Laten wij geen steun en hulp roepen bij iets wat op Protestantschei orthodoxie gelijkt. Deze staat even vijandig tegenover alles wat voor ons 't hoogste en 't heiligste is. Het geloovig piëtisme is even gevaarlijk als 't clericalisme, wij, wij vrijmetselaren moeten den zendingsarbeid aanvaarden in onzen geest, krachtens onze beginselen," bl. 452.
„Men leert ons dat we de clericalen niet moeten benoemen, niet moeten verkiezen voor eenig ambt, dat we hen niet moeten steunen in handel en nering en bedrijf, dat we ons ver moeten houden van alles wat op kerkelijke, zelfs godsdienstige belangen lijkt. Mogelijk (sic!) altegader voortreffelijke dingen, maar 't is negatie ... bl. 4AL. „Geen vrijmetselaar mag, onder welk voorwendsel ook, zijn kinderen zenden naar klooster- of bijbelschool. Dit sta vooraan in ons programma. Moet het, dan stichte men school tegenover school," bl. 436.
Den heelen jaargang door worden de broeders onthaald op series spookbeelden °ver de macht van de „clericalen". „Ons protestansch Nederland wordt tegenwoordig geregeerd door een Roomschen priester (Schaepman)), die in alles zijn wil zie zegevieren... Al wat Roomsch is, wordt gesteund en de rest er onder gewerkt.. Door de jongste ziekte van den Minister van Koloniën, waardoor die van oorlog ad interim was van Koloniën, hadden we vier van de zeven Ministers Roomschen, bl. 4J8.
„Het clericalisme grijpt al verder en verder rondom zich en legt op alles de onreine handen," bl. 547.
In den 8sten jaargang vindt men voortdurend dezelfde verhalen: „Onze tegenstanders wonnen veld op 't gebied van 't lager onderwijs en strekten toen ook de hand uit naar 't middelbaar en hooger, en ze hebben reeds veel tot zich kunnen trekken. ... Langzamerhand zullen onze oude akademies ontvolkt worden ... N og weinige jaren en de vrije wetenschap is in kluisters gesmeed en de dienaren van kerk en confessie bezetten alle middelbare scholen, gymnasia en katheders en vullen de rechterlijke colleges, verdeelen onder elkaar alle maatschappelijke betrekkingen. Daarheen gaat het." blz. 483—484.
„Dreigend heeft de dompersgeest onder Paus Abraham den kop opgestoken; zij wil trachten de vrije gedachte, het vrije woord te smoren," bl. 447. De heele jaargang is vol van zulke uitingen en in den Hen, 1905—1906, kan men het gejuich lezen over den val van Kuyper „rustende van al zijn wroeten en drijven en kuipen, bl. 46, over het christenvolk, „gerecruteerd uit de minst ontwikkelden der maatschappij, bl. 47. Enz. enz.



IV. LAATSTE JAREN
zekerheid voorzeggen. De rechterzijde was echter constitutioneel. Het dringende van het militaire vraagstuk erkende Kuyper, die achtereenvolgens verbetering van de kustverdediging, versterking van de vloot en van de vestingAmsterdam wilde. De legerquaestie leek hem moeilijker oplosbaar, daar, vooral wegens de oppositie uit Brabant en Limburg, de meerderheid deirechterzijde antimilitairistisch moest heeten. Het ministerie-De Meester trad op en zou in de geschiedenis geteekend staan als „wankel kabinet", als „ministerie op loopzand gebouwd" 569).
Loeff schreef op 5 Februari 1906 aan zijn ouden premier, die uit de verte toezag, over het nieuwe ministerie:
„Zonder grief is nagenoeg niemand. De wijze, waarop de formatie is geschied, de omstandigheid, dat de formateur zelf geen zitting heeft in het kabinet, de pyramidale dwaasheid van de opneming van Kraus, terwijl men wist, dat hij het eerste jaar 5 maanden naar Chili zou moeten afwezig zijn, de niet zonder ostentatie voorgedragen on-anti-militairistische neigingen van minister Staal, de volslagen duisternis, waarin het financieel beleid tot dusver blijft gehuld, het blanco-artikel grondwetsherzieningsbericht, ziedaar eenige grieven, die tegen de Heeren worden aangevoerd... Kamer en Kabinet zijn als het ware min of meer hysterisch. Beiden gevoelen zich abnormaal. En bij velen in den lande, die de geschiedenis der laatste maanden gevolgd hebben, begint de overtuiging zich hoe langer hoe meer te vestigen, dat de oude parlementaire zede bezig is een geduchten knauw te krijgen ... Maar ik ben eenigszins partie en cause en daardoor allicht niet geheel onbevooroordeeld. Gij moet dat wel in aanmerking nemen."
„De zwijmeldrank tegen Kuyper heeft uitgewerkt", schreef De Marez Oyens, minister van Waterstaat in Kuypers kabinet, op 7 Februari aan den antirevolutionairen leider. Inderdaad was de tegenstelling groot tusschen het kabinet onder leiding van den doelbewusten Kuyper en dat van zijn opvolger, die een neus scheen te hebben voor al datgene, wat een groot deel van de Kamer stooten kon. Kuyper werkte aan zijn boek „Om de oude Wereldzee" en teekende voor Amerikanen zijn calvinistisch ideaal. Dit had voor hem vijf karakteristieke eigenschappen: vooreerst erkenning van het koningschap van Christus en het Woord; erkenning van het bestaan van een „volk van God", onderscheiden van de natie; erkenning van Christus' voortdurende leiding; openbaring van het Christendom, speciaal in het kerkvolk als zoodanig en in de speciaal gekozen ouderlingen, die daarom — vijfde karakteristiek — de kerk besturen. Kuyper besloot deze studie met er op te wijzen, hoe het Calvinisme later de „entire emancipation of the State", zij het niet in anticlericalen zin, had bewerkstelligd en hij protesteerde er tegen, dat men het Calvinisme wilde reduceeren tot „the narrowest conception op predestination; as if the reviving of the Augustinian dogma of election was all he (Calvin) accomplished" 57°).
Eenige maanden later kreeg en nam Kuyper de kans om te zeggen, wat hij dacht van den strijd, dien de linkerzijde tegen hem had gevoerd. Hij zou
569) J. de Beaufort, Vijftig Jaren, II, bl. 96; A. J. Oostdam, het Ministerie-De Meester door de Linkerzijde beoordeeld, Leiden, 1907.
570) The true genius of Presbyterianism, The Presbyterian, Philadelphia, 2 May 1906, p. 12—14.



spreken over Bilderdijk, maar inderdaad sprak Kuyper over zichzelf. Niemand, die de rede leest en plaatst in het kader van de staatkundige gebeurtenissen van dien tijd, ontkomt aan den indruk, dat Kuyper zichzelf zag in Bilderdijk. „Hero-worship", zoo zei hij op 1 October 1906 te Amsterdam, „heeft ons als vrijgeboren Nederlanders nooit verlokt... Waardeering moet, zal ze juist zijn, uitgaan van hooger sympathie en zich zelve verarmt de natie, die straffeloos duldt, dat om zonde in den mensch, of erger nog uit staatkundigen of religieusen weerzin, ook maar één harer corypheeën uit haar pantheon worde weggehaald." Hij herinnerde aan de bestrijding, die Bilderdijk had moeten ondergaan: „Bilderdijk bleef zelfs voor de onmeedoogendsten onzer critici te eenig groot. Ze konden hem niet klein krijgen. Een matador, die hem den genadestoot kon toebrengen, werd er in Nederland niet gevonden. Niet één die tegen hem op, niet één die hem aankon" 571). Dit was het beteekenisvolle in deze merkwaardige rede, die van katholieke zijde ernstig besproken werd. Fabius gewaagde in een brief van 2 October aan Kuyper van diens „machtige rede" en de gezaghebbende Woltjer het den spreker op 4 October weten:
„Van harte dank ik U voor Uwe rede over Bilderdijk, waarin Gij U nog in onverwelkten glans en zegevierende kracht betoont, alsof niet 68, maar 48 jaren van Uw leven waren voorbijgegaan. Gij hebt aan de liberale pers weer stof gegeven om haar nijdig hart te luchten. Althans wat ik in de Nieuwe Rotterdammer en in de Haarlemmer las, is weer zóó min, zóó gemeen, dat ik er van walg."
Via Bückman en De Hartog had Kuyper eenig contact met de jongeren. „U is ons, jongeren, meer tegemoet gekomen dan een hunner, die vaak ons streven bestreden, gepoogd heeft... Dat hoop ik nooit te vergeten," schreef Bückman op 4 November.
„Want dit is toch steeds Uw streven geweest: scherp groep van groep te onderscheiden, maar, eenmaal dit gedaan zijnde, samenwerking te zoeken met de verwante groepen zonder dat 't persoonlijk karakter van elke groep daartoe geweld werd aangedaan."
schreef dezelfde jongere twee dagen later. Kuyper zelf betoogde echter: „Voor alle dingen is noodig, dat het tafellaken tusschen onze jongerenschool en de Tachtigers eens en voor goed worde doorgesneden" 572). De Hartog, die met verontwaardiging Adel Ankersmits „Sub specie aeternitatis" gelezen had de schrijver van deze anti-Kuyperiaansche kunstcritiek heette Mulder blijkens Bückmans brief van 6 Nov. aan Kuyper — schreef op 2 Maart 1907 aan Kuyper:
„Het is mij een behoefte U te zeggen, dat mij dit zeer smart. Mijn dankbaarheid, liefde en vereering voor U zijn niet verminderd de jaren door, ze groeien veeleer, al moet ik om der conscientiewille mij tegenover Uw schriftdogma (niet tegenover de Gereformeerde idee in het algemeen) stellen. De diepe en bezielende gedachten, door U, óók op kunst-gebied, vastgelegd, gaan zoo verre uit boven het verwaten geschrijf van dezen brutale, dat ze daardoor veeleer verbreid dan geschaad zullen worden."
571) A. Kuyper, Bilderdijk in zijn nationale beteekenis, Kampen, 1906, bl. 7—8, 10, 20. C. R. de Klerk, Van Onzen Tijd, Jrg. 7, I bl. 193, II, bl. 202, 274.
572) A. Kuyper, Ons Tijdschrift, Elfde Jaargang, Rotterdam, 1906.



Intusschen vroeg de politiek opeens weer Kuypers volle aandacht. De militaire kwestie, waarover bij de kabinetsformatie reeds zorg werd gevoeld, bleek direct de allerzwakste plek van het kabinet-De Meester. Generaal Staal, de toenmalige minister van Oorlog, stelde den krassen bezuinigingsmaatregel voor, om heel het „blijvende gedeelte" van de cavalerie af te schaffen en de infanterie in te krimpen. De gepensionneerde officieren protesteerden heftig; de generaal-inspecteur van de cavalerie weigerde de verantwoordelijkheid langer te dragen en deelde aan zijn ondergeschikten mee, dat hij daarom ontslag vroeg. Dit ontslag werd zonder dankbetuiging verleend. Een ware artikelenhagel brak los in de pers ter voorbereiding van den beroemden „nacht van Staal", die in de avondvergadering van 21 December nog net aan den ministerieelen dood ontsnapte. Uitstel bleek echter geen afstel. De Tweede Kamer had op het nippertje de crisis voorkomen, maar de Eerste Kamer maakte haar: hier stemde de rechtsche meerderheid, versterkt door Van Houten, tegen de heele oorlogsbegrooting. Daardoor ontstond een kabinetscrisis, die van 9 Februari tot 5 April 1907 duurde. Bij deze crisis werd Kuyper niet geraadpleegd: „hij werd door de woordvoerders der rechtsche partijen op den achtergrond geschoven" 573). Dit is niet geheel waar, want Heemskerk, toen leider der antirevolutionaire fractie in de Tweede Kamer, raadpleegde Kuyper, ofschoon deze er als niet-lid der Kamer formeel buiten stond. Een extra-parlementair kabinet wilde de linkerzijde niet steunen; de rechterzijde daarentegen wenschte in geen kabinet met linksche leden te zitten. Loeff schreef op 11 Maart 1907 aan Kuyper, dat hij alleen in een „koninklijk" kabinet wilde zitten, als ook andere rechtsche clubs daarmee accoord gingen. „Tot geen prijs zouden wij onze drie clubs een verschillenden weg willen zien inslaan." Het resultaat was, dat het kabinet den minister van oorlog over boord wierp en generaal Staal verving door generaal Van Rappard.
„Het tijdelijk onderduiken en daarna weer te voorschijn komen van dit Kabinet is geen meesterlijke zet geweest!" schreef Lobman op 6 April aan Kuyper. De christelijk-historische voorzitter van de Eerste Kamer, baron Schimmelpenninck, die aan de Koningin ontraden had de crisis te doen oplossen door de rechterzijde 574), schreef op 25 April aan Kuyper:
... „De uitslag der crisis (die met meer geluk dan wijsheid geen crisis werd) heeft mij veel genoegen gedaan, en aan de Koningin en aan de KoninginMoeder gaf ik dit onbewimpeld te kennen. Ik heb de verzending van de oorlogsbegrooting naar de Eerste Kamer sterk ontraden, maar men wilde niet luisteren. Dat wij nu aan een groot gevaar voor onze partij ontsnapt zijn, kon niemand voorzien."
De ellende was met het heroptreden van het kabinet niet ten einde, want bij de eerstvolgende oorlogsbegrooting oefende de rechterzijde in de Tweede Kamer wederom een allerscherpste critiek uit, die zij bekroonde door met het overgroote deel harer leden tegen de oorlogsbegrooting te stemmen. Deze
573) J. de Beaufort, t. a. p. bl. 113; Th. Heemskerk, Een woord over de genummerde driestarren van Dr Kuyper, Rotterdam, 1915, bl. 7.
574) De Beaufort, bl. 113; H. Brugmans, Geschiedenis van Nederland, bl. 83, vlgd.



stemming had geheel onverwacht op 21 December 1907 plaats en beteekende definitief den val van het kabinet.
Omdat Heemskerk als leider van de anti-revolutionaire fractie mede critiek had uitgeoefend, viel ook op hem den last een nieuw kabinet te formeeren. Wel had hij eerst gedacht, dat de linkerzijde alsnog de bestuurstaak kon opnemen, daar zij immers de meerderheid in de Tweede Kamer had, maar in den loop der crisis was hij tot de overtuiging gekomen, dat de linkerzijde niet meer in staat was een ministerie te vormen en dat hij dus de taak op zich nemen moest.
Ditmaal raadpleegde de Koningin ook Kuyper over de crisis. Deze zond op 21 December 1907 een memorie van acht pagina's in, waarin hij verklaarde, dat hij zelf buiten de crisis stond, die gevolg was van de verwerping der oorlogsbegrooting. Hij had het linksche kabinet vier jaar willen laten zitten; dan zou naar zijn meening de coalitie winnen en ten minste twaalf jaar noodig hebben voor de uitvoering van haar program. Constitutioneel, zoo meende Kuyper verder en wees daarbij op België, moest links „een verbeterde kabinetsformatie" brengen en mocht rechts eerst aanvaarden, als links zich onmachtig verklaarde. Als de rechterzijde een kabinet formeeren moest, zoo besloot Kuyper, is Mr. Th. Heemskerk „de aangewezen man". Men zou dan ofwel een „noodkabinet" moeten vormen, dat de Kamer zou ontbinden bij het eerste conflict, of meteen met het optreden van een rechtsch kabinet de Kamer moeten ontbinden. „Het voorzichtigst zal het daarom zijn, dat het Kabinet als noodkabinet optrede." Men zou dan in 1909 „een vast kabinet, steunende op eigen beginselen, ten volle zijn vlag ontplooiende, en verband houdende met de aldus afgeloopen algemeene verkiezingen" kunnen vormen.
In Kuypers archief vindt men ook een verklaring, dat de antirevolutionaire leider op bovengenoemde gronden het kabinet-Heemskerk zou steunen. Of deze verklaring aan Heemskerk gegeven is, of aan de Koningin, bij wie Kuyper op 10 Januari 1908 ontboden werd, blijkt niet uit het stuk zelf. Wel echter kan men uit Kuypers rapport aan het Staatshoofd afleiden, in welke richting hij wilde sturen en hoe hij zich gedesillusioneerd moet hebben gevoeld, toen alles anders liep, dan hij had gedacht en verwacht.
Kuyper werd in 1908 opnieuw lid van de Tweede Kamer; op 28 December van dat jaar bood de anti-revolutionaire Kamerclub hem het voorzitterschap aan. Blijkens een brief van professor Kramer van 21 Juni had de Koningin Kuypers aandacht nog gevraagd voor eventueel belangrijke brieven van Groen in haar archief, maar Kuyper had voorloopig andere zaken te doen. Met Heemskerk was in Januari een uitvoerige correspondentie gevoerd en ook met Talma 575). Zoo scheen de vrede hersteld en kwam Kuyper in de Kamer, waarschijnlijk om van daar over te steken naar de ministertafel. Heemskerk deed het mogelijke om zijn goeden wil te toonen. „Ik doe mijn best om de politiek der rechterzijde te voeren," schreef hij aan Kuyper op 7 November 1908 en zond dezen vooraf het concept van de Memorie van
575) Brieven van 6 Januari e. v. tusschen Heemskerk en Kuyper met copie. Talma licht ook in over den gang van zaken bij de kabinetsformatie. Vgl. ook de correspondentie Kuyper-Heemskerk in dossier-Kabinetsformatie-1901.



Antwoord op Hoofdstuk I. Hij zelf teekende op 29 Augustus 1908 het Koninklijk Besluit, waarbij Kuyper tot „minister van Staat" benoemd werd en vroeg hem op 26 April 1909 voorzitter van de spelling-commissie te worden. Zoo scheen de breuk langzaam te heelen. Als bij de verkiezingen in 1909 de rechterzijde een groote zegepraal behaalt, schrijft ook links dit toe aan de voortreffelijke tactiek van Kuyper 576). Bij de eerste stemming maakte de rechterzijde zich van 55 zetels meester, zoodat Heemskerk op 12 Juni 1909 aan Kuyper schreef:
„De voorloopige uitslag der verkiezingen is eene oorzaak van dank tot God en ik verheug mij van harte, dat de coalitie eendrachtig optredende deze zege heeft mogen behalen. Voor Uw groot aandeel daarin breng ik U mijne oprechte hulde en ik wensch U tevens van harte geluk met Uwe verkiezing in Ommen."
„Het moet voor U een groote voldoening zijn, dat 1905 zoo schitterend is gewroken," schreef Woltjer op 13 Juni aan den leider. Kuyper had er te Dordrecht op gewezen, dat de tijd van het liberalisme voorbij was en dat de rechterzijde nog slechts socialisten tegenover zich zou zien. Hij voorspelde daar ook, dat als de rechtsche partijen wederom de meerderheid behalen zouden, ze die ook gedurende twaalf jaren behouden zouden 577). Kuyper had, blijkens een brief van Heemskerk aan Idenburg, vroeger het denkbeeld geopperd, het ministerie van Binnenlandsche Zaken te splitsen, zelf aan het hoofd van een departement van Onderwijs te staan en tevens voorzitter van den ministerraad te zijn. Heemskerk blijkt daar, volgens zijn brief van 28 Juli aan Idenburg, geen bezwaar tegen te hebben gehad, maar Idenburg zelf meldde op 29 Juli aan Kuyper, dat het kabinet niet zou aftreden en dat Kuyper niet in een ministerie zitten kon, waarvan hij niet de formateur en de porte-parole was. Het heeft Kuyper bitter teleurgesteld, maar hoewel hij Heemskerks tactiek veroordeelde, heeft hijzelf diens beginselen niet in het geding gebracht. De buitenwereld poogde wel de tegenstelling te maken tusschen Kuyper en Heemskerk, den man van het „jolige Christendom". Ten onrechte. „Uw getuigenis, dat ik aan de door ons samen beleden beginselen getrouw ben gebleven, heeft voor mij groote waarde; het vasthouden daaraan is steeds en wellicht meer dan soms door U is gemeend, het essentieele van mijne politiek," schreef Heemskerk op 18 Januari aan den leider. En op 23 Maart laat hij volgen: „Als het Kabinet in 1913 mocht aanblijven, weet ik zelf niet, hoe de Club zou kunnen geleid worden, wanneer Gij dan niet meer in de Kamer waart."
Op Heemskerks voordracht werd Kuyper op 29 Maart van dat jaar bevorderd tot commandeur in de Orde van den Nederlandschen Leeuw. Heemskerk schreef 14 December aan Kuyper, dat „de klachten over achteruitzetting der anti-revolutionairen geheel ongegrond en zeer onbillijk zijn".
Geheel goed is het tusschen beide mannen niet geworden. „Tot mijn leedwezen zag ik uit Uw brief," schreef Idenburg op 22 Februari 1912 uit Batavia, „dat de persoonlijke verhouding met de leden van het Kabinet (Colijn natuur-
576) De Beaufort, bl. 127.
57T) Het groote keerpunt, 1909, bl. 7—8.



lijk uitgezonderd) nog niet goed is. Gelukkig dat de verhouding met Talma iets betert."
Talma kreeg later Kuypers steun, maar deze beklaagde zich dat de eerste eigenlijk te veel veranderde in de sociale wetsontwerpen, die Kuyper had ingediend. Teekenend voor de verhouding is een briefje van Talma aan Kuyper, gedateerd 6 April 1908. Onder dien datum zette Kuyper twee blauwe potloodstrepen en teekende erbij aan: „gevraagd 27 Februari". Al verzekerde Idenburg, die de portefeuille van Koloniën aanvaardde, op 1 Maart 1908 aan den leider, dat het Heemskerks bedoeling niet geweest kon zijn, expres tegen Kuyper in te handelen, Kuyper vergaf dit handelen niet. Nog op 20 April 1914 schreef Heemskerk zelf aan Kuyper een zeer uitvoerigen brief, waarin hij verklaart:
„Ik had gedacht, dat Gij Uwe verdenking van 1908 had prijs gegeven; vandaar, dat ik nooit bezwaar heb gehad in de afgeloopen jaren bij U te komen dineeren. Maar juist nu luidden de berichten, dat Gij mij wel schuldig hieldt aan het opzet om, door verwerping der begrooting-Van Rappard, U te beletten in 1909 op te treden ... En nu, al aanvaardt Gij, dat dit niet in mijn bewustzijn leeft, draagt Uw brief, hoe welwillend van stijl ook, toch het bewijs, dat Gij het nu nog gelooft op grond van enkele feiten, die niet met mijn bewustzijn zouden overeenstemmen. Ik merk even op, dat opzet steeds bewust is, en dat ik niet betuig, mij opzet niet bewust te zijn, maar mij wel bewust te zijn, dat ik het opzet niet had... Ik had gedacht, dat dit punt uit de wereld was, en nu bleek het er toch nog te zijn ... En nu is het ware om tot eene oplossing te komen, dat Gij het eenvoudig niet meer gelooft. Maar dat kan ik U niet geven. Ook geen Court of Arbitrage dat op wantrouwen Uwerzijds zou berusten."
De grief van „boos opzet" bij Heemskerk heeft Kuyper nooit geheel losgelaten, zooals ook blijkt uit zijn „Starrentritsen", waartegen met Heemskerk zelf ook andere jongeren positie namen 578). Colijn, die overleg wilde voor het te laat was, schreef op 30 December 1915 aan Kuyper, toen de brochure van Anema, Bavinck, Diepenhorst, Heemskerk en S. de Vries verschenen was: „Ik acht het absoluut noodzakelijk iets te doen tot herstel van het oude wederzij dsche vertrouwen en ik meen dat in de richting der brochure iets kan worden gedaan." Idenburg deed op 19 Januari een stoot in dezelfde richting. Er schijnt iets geschied; Anema formuleerde althans in een brief van 20 November 1916 de bezwaren tegen Kuyper. Deze bezwaren golden zijn behandeling van Heemskerk, Talma, v. d. Voort van Zijp en v. d. Molen als leden der Bevredigingscommissie, Rutgers en Smeenk, Vonkenberg en Koffyberg. Kuypers leiderschap zag men als van zedelijken aard en men wilde niet ook aan diens toelichting van „Ons Program" zijn gebonden. Voor een deel liepen de verwijten tamelijk parallel aan die van Lohman in oude dagen en de oorsprong ervan lag eigenlijk weer in het feit, dat Kuyper in de jaren 1906—1907 niet in de Kamer zat.
578) A. Anema, e. a. Leider en leiding in de a.r. partij, A'dam, 19152. A. Kuyper, Starrentritsen, ed. castigata, Kampen, 1915; Th. Heemskerk, Een woord over de genummerde driestarren van Dr Kuyper, 1915. In het Kuyper-archief correspondentie Heemskerk-Talma-Kuyper 6 Jan. 1908 en volgende, alsmede een brief van Idenburg, 25 Juni 1908 met uitvoerige nota en een briefwisseling Idenburg-Heemskerk.



Wellicht ware een heroptreden van Kuyper in 1909 nog mogelijk geweest, indien hij niet verwikkeld ware geworden in de „lintjeszaak", die zijn tegenstanders, de socialisten vooral, geweldig hebben opgeblazen om Kuyper als minister voortaan onmogelijk te maken. Als minister zou Kuyper 11.000 gulden ontvangen hebben voor verkiezingsdoeleinden. Kuyper was als minister voorzitter en penningmeester van het centraal comité der antirevolutionaire partij gebleven en in die qualiteit zou hij geld ontvangen hebben van Rudolph Lehmann, een schatrijken koopman te Amsterdam. Deze man, niet gereformeerd, maar uit het Jodendom modern protestant geworden, was kort daarvoor op Kuypers voordracht officier in de orde van Oranje-Nassau geworden 579). Kuyper ontkende het zakelijk verband tusschen een en ander, maar in de Kamer bracht Troelstra de aangelegenheid ter sprake. Na zijn rede trad Kuyper binnen — tijdgenooten hebben de scène als dramatisch beschreven — en legde een verklaring af, waarin hij een voldoenden grond voor de decoratie aanvoerde, maar tevens met het gevleugelde „het boetekleed ontsiert den man niet", „schuld door onvoorzichtigheid" erkende. Deze verklaring werd in de Kamer afgelegd op 19 November 1909.
Bavinck had er op 10 October op aan gedrongen, dat Kuyper zich zou verdedigen; „zoovelen maken er gebruik van om den Naam des Heeren en de Christelijke belijdenis te lasteren." Als Kuyper zijn verklaring heeft afgelegd, schrijft Rutgers hem op 20 November: „Zij is m. i. juist, zooals zij zijn moest en zij zal haar werking zeker niet missen." Idenburg meende insgelijks op 21 November: „Mij lijkt die (verklaring) zeer goed. De armzalige opblazerij van die questie komt daardoor goed uit." Ook de Schaepmaniaan Dr Gisbert Brom schreef op 21 November uit Rome:
„Zooeven las ik in „de Tijd" Uw afdoende verweer. Het zij me vergund, wat mij een zielsbehoefte is, n.1. U mijn oprechte hulde en gelukwenschen aan te bieden, na Uw waardige apologie, welke infamen laster den kop heeft ingedrukt, maar de harten Uwer talrijke vereerders en ook het mijne doet opspringen van vreugde. Ongerept staat nog Uw krachtige figuur als middenstuk op den triumfboog der coalitie, waarvan nijdige en baldadige handen U trachtten neer te halen. Onder Gods hoede blijve daar nog jarenlang Uw providentieele plaats!"
Zoo eenvoudig liep de zaak niet af. De linkerzijde was niet van plan haar prooi te laten schieten. Al wees dan de Kamer op 25 Mei 1910, practisch rechts tegen links, Troelstra's enquête-voorstel af — aan Loeff schreef Kuyper op 23 Mei 1910, dat deze in de Kamer kon verklaren, dat Kuyper voor de scherpste enquête niet terugdeinsde — een eereraad suggereerde Lohman wel aan Kuyper. Deze ging daarop in, na advies ingewonnen te hebben bij T. Asser, den bekenden Joodschen staatsraad, blijkens diens brief van 14 December 1909. Zooals Asser adviseerde, kwam de eereraad tot stand en onderzocht.
®79) J. A. de Beaufort, t. a. p. bl. 128 w.; P. J. Troelstra, Gedenkschriften, A'dam, III, bl. 139, vlg. A. Kuyper, Nadere Verklaring, Kampen, 1909. Men vindt hier ook de verklaringen van Lohman en van O. Van Nispen tot Sevenaer. Deze laatste gewaagde van Kuyper als van een man, „dien wij mogen rekenen tot de grootsten onder de grooten in Nederland."



Deze eereraad was in meerderheid linksch: de voorzitter van de Tweede Kamer had daarin benoemd Van Swinderen, vice-president van den Raad van State, Kist, lid van de Eerste Kamer, alsmede Van Karnebeek, lid van de Tweede Kamer. Op 20 Juli 1910 bracht deze commissie rapport uit en concludeerde, dat Kuyper ten aanzien van R. Lehmann zeker niets oneerbaars gedaan had. Het rapport vaart dan voort:
„Ten andere dat, voor wat den Heer E. A. Lehman aangaat, de zaak zich anders voordoet. De poging toch van Dr Kuyper om hem voor eene decoratie te doen voordragen, heeft plaats gehad, nadat Dr Kuyper gelden van hem had aangenomen voor de partijkas en zonder dat hij zich door eenige speciale daad verdienstelijk gemaakt had voor het nationaal belang. Deze feiten op zichzelf leveren echter nog geen grond op om corruptie aan te nemen en van het innerlijk verband tusschen die feiten is de commissie bij haar onderzoek niet gebleken" 580).
Officieel scheen de zaak daarmee uit de wereld, maar zij heeft Kuyper groot nadeel berokkend. „De bestrijders van de vergeldingstheorie brulden om vergelding en wraak, ja riepen zelfs om de gevangenis. En die nobele hoop, in het bezit van een reusachtige pers, stortte op den ouden Staatsman neer," op „den Calvinistischen roofvogel", zooals hij werd genoemd581). Wat de liberalen er van dachten, kan blijken uit De Beaufort's aanteekening, die van „Kuypers afwijkingen" sprak en van diens omgang met menschen, van wie de mannen van het Réveil zich met afgrijzen zouden hebben afgewend 582).
Kuyper heeft zich inderdaad onvoorzichtig gedragen in deze aangelegenheid. Maar evenmin als Thorbecke onteerd voor ons staat, omdat tegen hem een enquête-voorstel werd geopperd, als zou hij betrokken zijn in het verkiezingsgeknoei, waardoor een van zijn ministers moest aftreden 583), evenmin kan men ontkomen aan de zekerheid, dat haat inderdaad probeerde een „politieken moordaanslag" op Kuyper te plegen. De „geruchten, die in achterbuurten zijn ontstaan," om met Thorbecke te spreken, hebben Kuyper niet gespaard. Het teekent wel den politieken haat van tegenstanders, dat men telkens probeerde Kuypers particuliere leven en dat van de zijnen na te gaan en dat hem zelfs in het buitenland spionnen nareisden 584).
Wie Kuypers tegenstanders waren, ervaart men het best, als met zijn woord naast dat van zijn belagers legt. De aanstoker van de ridderorde-affaire was een zekere Mr. P. Tideman, advocaat te Bloemendaal. Van dezen Tideman heeft de historie een rede bewaard, uitgesproken te Rotterdam op 14 Mei 1913.
580) Rapport in Kuyper-archief; daarin bevindt zich ook een enorm pak bescheiden betreffende deze affaire. Aan E. A. Lehman, broer van R. Lehmann, had Kuyper doen weten, welke nationale daden iemand zou kunnen verrichten, om zich verdienstelijk te maken en de naam van E. A. Lehman zou op een voorloopige lijst van te decoreeren personen geplaatst geweest zijn.
5S1) J. A. de Wilde, Den leider trouw, Goes, 1909, bl. 10—11. De schrijver is de latere minister De Wilde; hij keert zich hier tegen D. Hans, De man der Kleyne Luyden, Rotterdam, z.j. (1905), bl. 27.
582) Vijftig Jaren, bl. 134.
583) J. A. de Bruyne, Staatk. Gesch. III, bl. 67 w. 148, 320.
584) J. A. de Wilde, t. a. p., bl. 9.



Kuyper had op 24 April 1913 zijn fameuze openingswoord ter deputatenvergadering gehouden. Hij herinnerde daar aan de fase der liberale verdrukking, aan het volkspetitionnement, „dat wonderen deed," aan de taak „in de kap van onze vrije school den Meiboom te planten." Hij herinnerde er ook aan, hoe in 1881 op de eerste officieele Deputatenvergadering slechts dertig man met het centraal comité optrad, terwijl er nu twee en half duizend kwamen uit 640 kiesvereenigingen. Hij verdedigde de antithese, voorspelde de zegepraal der vrije school en tevens de mogelijkheid van een spoedig uitbreken van den wereldoorlog, terwijl hij het kabinet-Heemskerk verdedigde als „een uitgezochte keurbende, zooals het in compleetheid van talent zelfs in Thorbecke's beste dagen niet geschitterd heeft" 585). De heer Tideman nu antwoordde Kuyper en gewaagde van: „de Meidoorn in de jacobijnen kap van Kuyper, een meitak van doornen, de doorn van den hoogmoed, de doorn van het gebrek aan waarheidsliefde, de doorn van het gebrek aan wetenschappelij ken zin, de doom van de leervroomheid en het naamchristendom. Weg met Kuyper den hypnotiseur, den Napoleon, die met de jacobijnenmuts op, in zijn kar van echt wagenschot de vrienden van Groen van Prinsterer heeft overreden, den ouden van Beeck Calkoen, den ouden Mackay en den ouden de Marez Oyens, die het gebouw der Eerste Kamer heeft beschadigd, de Koningin in Overijsel heeft aangereden! Leve Kuyper, die hoewel oud en reeds doof, zich nog stelt onder den geur van bloeiende lentebloesems".
Zulke uitingen bewijzen wel den bitteren haat tegen Kuyper en de liberalen — later ook de sociaal-democraten — hebben zich in den strijd tegen den persoon van Kuyper bediend van „hoogst onzedelijke middelen". Men had, erkende een liberale Leidsche hoogleeraar, „gedurende jaren zichzelf letterlijk opgevoed in haat tegen één enkel man. Zelden was in ons goede land eene oppositie zoo laag en zoo klein als die tegen Dr Kuyper" 586). En dit was niet slechts tijdens de verkiezingen na het Kabinet-Kuyper zoo, maar men heeft „hem tot 1909 vervolgd met de publicatie zijner schandaaltjes, totdat hij eindelijk politiek goed dood was," erkende de sociaal-democraat J. Oudegeest in de soc.-dem. „Arbeiderspers" van 18 Juni 1937, waarbij hij vergat, hoe „Het Volk" van 1 Juli 1913 nog brieven publiceerde om Kuypers ijdelheid, gebleken bij het aanbieden van een borstbeeld van zichzelf, in het licht te stellen.
Schaepman, de sterke, stierf betrekkelijk jong, maar van het oude driemanschap leefde naast Kuyper de taaie Lohman voort. Hij mocht in velerlei opzicht veranderen, zoo inzake het verzekeringsstelsel en den leerplicht, één zaak bleef: zijn vaste wil om onafhankelijk, om vrij te zijn, ook en vooral tegenover Kuyper. Op elk terrein, waar Kuyper de naar Lohmans meening Groeniaansche meeningen aantastte, greep deze naar de pen. Zijn bundels opstellen zijn vol polemische bijdragen tegen Kuyper. Diens uitzonderlijke gaven erkende hij grif, maar zoolang de oorzaken van beider meeningsverschil
585) De Meiboom in de Kap, Kampen, 1913, bl. 21—22.
B8e) A. E. J. Holwerda, Kunnen wij niet anders worden?, Leiden, 1905, bl. 3—4. Kasteel 21



gebied gedaan had! 's Mans ijdelheid schijnt even verbazingwekkend als zijn genie."
Het genie bleef in elk geval gesteld op Lohmans sympathie. Kuyper zendt hem de drie deelen „Pro Rege, of het Koningschap van Christus" en Lohman herhaalt dankend op 7 Februari 1912:
„Ik zal welhaast mij een kast moeten aanschaffen ter plaatsing van al Uw boekwerken, die den omvang van eene bibliotheek beginnen te verkrijgen."
Maar den journalist Kuyper prijzen — dat ging boven Lohmans vermogen. ... „Het heeft mij zeer bedroefd," schreef Idenburg op 18 Juni 1912 uit Buitenzorg aan Kuyper, „dat de Heer Lohman bij het veertigjaar Standaardjubileum zich zoo weinig vriendelijk heeft gedragen. Hij, die zelf een korte poze de redactie heeft waargenomen, had gerust aan die feestviering kunnen deelnemen zonder iets van zijn zelfstandigheid prijs te geven en zelfs met behoud van zijn grieven. Men behoeft toch niet steeds te accentueeren wat verdeelt."
Lohman, echter, gaf publiek „Nadere Explicatie" 590) en hij liet Kuyper op 30 Mei weten:
„Vergun mij, naar aanleiding van Uwe onlangs tegen mij uitgesproken grieven te zeggen, dat de bedoeling van mijne houding tegenover de Standaard tot mijn leedwezen niet door U is begrepen; dat ik die echter niet nader kan aanduiden, zoolang ik mij nog op politiek gebied beweeg en dat eenmaal U zal blijken, naar ik hoop, dat er in deze minder gebrek aan broederlijke liefde geweest is, dan Gij vermoedt."
Als Kuyper, onvermoeid werkend, Lohman het eerste stuk van zijn „Antirevolutionaire Staatkunde" zendt, schrijft deze hem op 15 September 1915: „Dat ik zeer veel daarin beaam, behoef ik U niet te zeggen. Ik bewonder Uw onvermoeide werkkracht; mij valt het wel moeilijk lange betoogen te schrijven." Toen de bekende Onderwijscommissie de bevrediging had uitgewerkt, schreef Lohman aan Kuyper, die in deze materie niet erg gerust was 591) op 31 Mei 1916:
„Ik zend U eerstdaags een brochure over de Onderwijs Commissie of liever over haar arbeid. Ik hoop dat gij, na lezing, zult inzien dat hetgeen voorgesteld wordt veelmeer dan gij vermoedt beantwoordt aan hetgeen wij steeds te samen hebben nagejaagd; op schoolgebied waren wij het au fond steeds eens, al liepen onze wegen om den top te bereiken wat uiteen. Ik geloof dat meer dan één lid der Commissie zich niet altijd bewust is geweest van wat tot stand is gekomen. Alleen Dr Bos wist het wel en vond, het goed. Hij stond hooger dan velen."
De schoolstrijd, die beide mannen eens bijeen gebracht had, dreigde vlak bij haar oplossing hen onherroepelijk uiteen te slaan. Blijkbaar hevig vertoornd over Kuypers oordeel over zijn geschrift, schrijft Lohman hem op 3 Juli 1916:
„Van het oogenblik af dat, tengevolge van den door U als partijleider op elk lid der partij opgelegden dwang, ik gemeend heb mij aan de antirevolutio-
590) Bijdragen, t. a. p. bl. 58. 581) De Beaufort, II, bl. 281, vlgd.



Heineken, Mr W. — 56.
Hentzen, Dr C., O.F.M. — 241.
Hepp, Prof. Dr V. — 16. 282. 337. Herderscheê, Dr J. — 27. 39. Hertling, von, Freiherr Georg — 218. 250.
Heutz, van, J. B. — 309.
Heuvel, van den, Prof. Dr J. — 277
t./m. 280.
Hirsch, B. J. — 295.
Hoedemaker, Prof. Dr Ph. — 26. 49. 53. 56. 64. 65. 84. 166. 241. 242. 246. 270.
Hollis, C. — 13. 103.
Holwerda, Prof. Dr A. E. J. — 265. 327.
Hoogenhuijze, van, Ds A. — 43.
Hoop van Slochteren, van der, Mr A.
J. — 121. 122.
Hooykaas, Dr Is. — 12. 21. 46. 47. 84.
143. 161. 162. 164. 246.
Hora Siccama, Jhr Mr D. G. — 51. Houten, van, Mr S. — 13. 64. 85. 92. 122. 133. 135. 169. 185. 195. 204. 216. 221. 228. 261. 321. Houtzagers, Ds J. H. — 55.
Hovy, W. — 49, 55. 172. 189. 196. 214.
216. 228. 249. 270. 314.
Huber, Mr U. H. — 166.
Huber, Henriette — 11.
Hubert, Prof. E. — 280.
Huet, Ds P. — 204. 223.
Hugenholtz, Ds P. H. — 39. 41. 72. Hunniger, Ds Ch. — 285.
Huijsmans, Prof. Dr R. H. A. — 69. Hijma, Dr A. — 291.
I
Idenburg, A. W. F. — 9. 207. 236. 238. 298. 302. 304—309. 315. 316. 317. 323. 324. 325. 328. 333—336. Idenburg, Dr Ph. J. — 241.
J
Japikse, Dr N. J. — 24. 98. 122. 147. 147. 149. 151. 153. 207. 225. 229. 238. 260. 261. 262. 268.
Jenner, Edw. — 299.
Jesaja (Kuyper over) — 29.
Jong, Mgr Dr J. de — 97.
Julianus de Afvallige, Keizer — 243. 253.
Juynboli, Prof. Dr W. — 14.
K
Kaag, Prof. H. A. — 209.
Kaajan, Dr H. — 57. 65.
Kalvijn, J. — zie Calvijn J.
Kan, Mr J. B. — 249.
Kappeijne van de Coppello, Mr J. — 57. 58. 59. 66. 84. 85. 88. 89. 90. 92. 94. 100. 113. 114. 118. 119. 133.
134. 135. 137. 150. 153. 170. 173. 174. 243. 246. 267.
Karei de Groote, Keizer — 182. Karnebeek, Jhr Mr A. P. C. van — 326.
Kater, Klaas — 48. 203.
Kerdijk, Mr A. — 105.
Kern, Prof. Dr H. — 290.
Ketteler, Mgr E. von — 202, 203, 204. Keuchenius, Mr L. W. C. — 57. 68. 80. 83. 89. 121. 128. 129. 131. 133. 134.
135. 137. 138. 139. 141. 143. 147. 151. 152. 153. 154. 156. 159. 160. 161. 189. 195. 198. 200. 202. 210. 212. 298. 299. 300. 302. 309. 312.
Kipling, R. — 283.
Kist, Mr H. — 58. 59. 66. 326.
Kitchener, Lord — 276.
Kleintjes, Prof. Mr Ph. — 300. 304.
Klerk, Dr C. R. de — 320.
Knap, G. W. — 39.
Knappert, Prof. Dr L. — 11. 22. 27.
30. 31. 35. 40. 66. 71. 241. 295. 312. Koch, Dr J. K. — 65.
Koetsveld, Ds C. E. — 166. Koffijberg, Ds H. — 281. 324. Kok, J. — 12. 35. 51.
Kol, Ir H. H. van — 238. 304. 311. 317. Kolff, Dr N. — 83.
Kolkman, Mr M. J. C. M. — 167. 223. 227.
Kraft! Dr — 333.
Kramer, G. — 19.
Kramer, Prof. Dr F. J. L. — 322.
Kraus, Prof. Dr J. — 319.
Kruger, Paul — 273, 274.
Kruijt, J. H. — 41. 107.
Kuenen, Prof. Dr A. — 13—17. 19.
24. 27. 29. 247. 267. 297.
Kuyper, Dr Abraham.
Kuyper, Mevrouw Abr., — 20. 221. Kuyper, Jr. Dr A. — 17.
Kuyper, Prof. Dr H. H. — 30. 41. 44.
72. 76. 79.
Kuyper, Mej. H. S. S. — 11. 12. 20. 21. 25. 29. 30. 40. 66. 67. 285. 298. 334. 336. 337.



343
Kuyper, Ds Jan Frederik — 11. 18. 20. 29.
Kuyper, J. H. — 11. 12. 149. 223.
L
Lacheret, Ds E. — 286. 287.
Ladeuze, Mgr Dr P. — 280. Lagrange, M. J. O.P. — 265. Lansdowne, Marquis of — 276.
Lasco, Johannes a — 15—19. 21. 28.
38. 45. 71. 74. 277.
Laski, Joh. — zie a Lasco.
Laurillard, Ds E. — 20. 52.
Laveleye, de, Em. — 123. 210.
Leclerq, Jules — 278. 279.
Leemans, V. — 263.
Leeuw, de, Mr A. S. — 237. 276. 281. 285.
Leeuw, van der, Prof. Dr G. — 75. Leeuwen, van, Prof. Dr J. A. C. — 241.
Lehmann, E. A. — 326.
Lehmann, Rudolf — 325. 326.
Lennep, van, Mr Jac — 223.
Lenting, Mr L. E. — 122.
Leo XIII, Paus — 193.
Leopold II, Koning van België — 237.
278. 281.
Leroy Vogel, Dr — 79.
Leur, de, H. — 108.
Levy, Mr J. A. — 296.
Lichtervelde, de, Graaf L., — 237. Lieftinck, Ds Fr. — 133.
Lietaert Peerbolte, Mr L. — 239. Limburg, Mr J. — 206.
Lindeboom, Prof. Dr J. — 16. Linden, van der, J. H. — 43. Lingbeek, Ds C. A. — 73.
Lipman, Mr S. — 95. 98.
Lith, van, F. S.J. — 317.
Löben Seis, van, C. M. E. — 212. Lodewijk XIV, Koning van Frankrijk, — 285.
Lodewijk Napoleon, Koning — 23. Loeff, Mr J. A. — 27. 231. 262. 271.
319. 321. 325.
Lohman, Meinhard — 99.
Loisy, Prof. Dr Alfred — 287. 288. Loon, van, Mr J. W. — 107.
Loyson, Hyac. — 288.
Luther, Maarten — 44. 71. 182. 282. Luyben, Mr A. F. X. — 119. 122. Luzac, Mr J. — 18.
Kasteel
Lynden, van, Mr R. Melvil Baron —
232. 236. 237. 238. 273.
Lijnden, van, van Sandenburg, Mr C. Th. Baron — 105. 119. 133. 134.
M
Macalester Loup, Mr R. — 57. Mackay, Mr Aeneas Baron — 60. 62. 68. 71. 92. 93. 106. 117. 120. 130. 131. 133. 143. 145—157. 159. 160. 161. 165. 166. 167. 170—173. 175. 177. 187. 190. 202. 212. 217. 219. 226. 227. 299. 327.
Mac Kinley, President — 275. Malsen, van, H. — 60. 91. 100. 101. 102. 120. 165. 190. 200. 210. 253. 299.
Manning, H. E. Kardinaal — 136. 164.
202. 333.
Maresius, Prof. S. — 103.
Marez Oyens, de, Mr J. C. 232, 266,
319. 327.
Marguérite, Marie, Soeur, — 288. Marx, Karl — 207. 294.
Matthes, Prof. Dr J. C. — 17. Maurits, Prins — 112.
Meert, Hippoliet — 280.
Mees, Dr R. P. — 122. 221.
Meester, de, Mr Th. H. — 271. 319. 321.
Mercier, D., Kardinaal — 278. 279. Mejjier, de, Ds W. — 175. 213. Michiels van Verduinen, Mr L. P. M.
H. Baron — 216.
Milner, Lord — 276.
Modderman, Prof. Mr A. E. J. — 126. Moens, Ds A. — 85. 105.
Mok, Mr S. — 206.
Molen, van der, J. — 324.
Moltzer, Prof. M. N. J. — 15.
Morley, John — 294. 333.
Mosmans, H., C.ss.R. — 41. Mosselmans, Ds B. C. J. — 72. Mozley, A. — 9.
Mulder, H. — 320.
Muller, A., S.J. — 317.
Muller, S. — 166.
Multatuli (Kuyper over) — 13. Mutsaers, W. P. A. — 221.
Muurling, Prof. W. — 16. 17.
N
Napoleon I, Keizer — 7. 23. 52. 285. 327.
22



Netelenbos, Ds J. B. — 201, 332. Netscher, Frans — 162.
Newman, J. H. Kardinaal — 9. 76.
100. 202. 259. 263. 285. 333.
Nippold (Lohman over) — 112. Nispen tot Sevenaer, van, Jhr Mr C. J.
C. H. — 123.
Nispen tot Sevenaer, van, Jhr. Mr
O. — 325. 334.
Nobukata Mitssuhashi — 335.
Nolens, Mgr Dr W. H. — 9. 164. 217. 218. 219. 222. 223. 227. 250. 255. 258. 260. 334.
Noordmans, Dr O. — 70.
Noyons, Prof. Dr A. K. M. — 280. Nunen, van, J. P. Th. — 152.
Nuyens, Dr W. J. F. — 95. 98. Nijhoff, D. C. — 122.
O
Oldenbarneveldt, van, Joh. — 106. 112. Olivier, J. M. — 278.
Oort, Prof. Dr H. — 46.
Oostdam, A. J. — 319.
Oosterzee, van, Prof. Dr J. J. <25.
35. 36. 44. 241.
Opzoomer, Prof. Mr W. — 27.
Oranje, Ds C. — 34.
Oranje, Prins Alexander van — 8b. i34.
Oranje, Prins Frederik van — 8b. Oranje, Prins Willem I — 87.
Oranje, Kroonprins Willem van — 16. 134.
Otterloo, van, M. D. — 83.
Oud, Mr P. J. — 272.
Oudenrijn, van den, Prof. Dr M. A.,
O.P. — 297.
Oudegeest, J. — 327.
Overman, Ds L. — 65.
P
Palache, Prof. Dr J. L. 295. Pekelharing, Prof. G. — 263.
Perk, Ds M. A. — 70.
Persijn, Prof. Dr J. — 13. 98. Pierson, Prof. Dr Allard, 18. 24. 25. 26. 32. 33. 35. 42. 47. 71. 96. 264. 265.
Pierson, Ds Hendrik — 99.
Pierson, Mr N. G., 119. 221.
Pius IX, Paus — 95.
Pius X, Paus — 288.
Pleijte, Mr Th. — 307. 308. 309.
Poesiat, B. — 203.
Polak, Mr A. — 58. 296.
Potgieter, E. J. — 13. 36. 223.
Prayon van Zuylen, A. 277.
Prins, Prof. J. J. 14.
Pijnacker Hordijk, Mr C. — 134. 247.
Q
Quinet, E. — 9.
R
Ramaer, Dr J. N. — 106.
Rammelman, Mevrouw L. J. — 12. Ranitz, de, Frangoise — 99.
Rappard, van, W. F. Ridder — 321, 324.
Rauwenhoff, Prof. Dr L. W. E. — 16.
21. 34. 81.
Reitsma, Prof. Dr J. — 11. 17. 23—26.
32. 42. 44. 50. 51. 69.
Renan, Ernest — 191.
Reusens, Edm. — 277.
Ridderbos, Prof. Dr J. — 202, 260. Rink, Mr P., 271.
Ritter, Prof. Dr P. H. — 262. Robespierre, de, Maximilien — 26. Roëll, Jhr Mr J. — 124. 195. 261. 271. Roessingh, Prof. Dr K. H., 27. 34. 35. 7i. 81.
Rojestvenski, Admiraal — 233. 235. Ronkel, van, Dr Ph. — 53. 56. 136. Roosevelt, Teddy, President — 291. Roozeboom, W. — 307.
Rosebery, Lord, 275.
Rosen, Dr Fred., Gezant v. Duitsehland 279.
Rossum, van, W. M., Kardinaal — 317. Rousseau, Jean Jacques — 192. Rullmann, Dr J. C. — 11. 12. 17. 20. 21. 29. 30. 32. 47. 50. 51. 55. 56. 68. 70. 71. 76. 98. 133. 146. 147. 203. 241. 242. 261. 263. 281. 288.
Rüter, Dr A. C. J. — 232.
Rutgers, Dr A. A. L. — 56. 313. Rutgers, Prof. Dr F. L. — 14. 48. 246. Rutgers, Prof. Mr V. H. — 14. 38. 4g. 51. 54. 57. 59. 60. 61. 69. 115. 242. 249. 324. 325.
Rutgers van Rozenburg, Jhr Mr W. J.
H. — 119.
Ruijs, G. — 39. 40. 76. 84.
Ruijs de Beerenbrouck, Jhr Mr Charles — 333. 334. 335.
Ruijs de Beerenbrouck, Jhr Mr G. — 135. 145. 227.



Ruijs van Berenbroek, zie Ruijs de
Beerenbrouck, G.
Rijke, Prof. P. L. — 14. 15.
S
Savigny, von, F. K. — 242.
Saai — 176.
Savornin Lohman, de, Jhr Mr A. F. — 9. 16. 22. 26. 37. 38. 46. 48. 50. 55. 60—64. 66. 67. 69. 78. 79. 86. 90—94. 98—142. 144. 145. 148—155. 157. 160—182. 184—196. 198—203. 206. 208. 210—217. 219—228. 231. 232. 236. 237. 238. 244. 246. 249. 250. 252. 255. 256. 257. 260. 261. 262. 267. 269. 270. 291. 298. 299. 309. 318. 321. 325. 327—332. 334. Savornin Lohman, de, Mevrouw — 184. 211.
Savornin Lohman, de, Prof. Jhr W. H.
— 16. 99. 274.
Schaaij, Joha Hendra — 20. Schaepman, Mgr Dr H. J. A. M. — 13. 26. 61. 68. 78. 90. 93—98. 104. 117. 120. 122—125. 128. 130—139. 142. 144. 145. 148. 149. 151. 152. 154. 162. 164—169. 173—176. 191. 193. 195. 202. 203. 210—227. 230. 231. 245. 246. 250. 254. 263. 267. 269. 272. 273. 277. 294. 299. 316. 327.
Schalk Burger — 276.
Schaper, J. H. — 191. 232. 262. 268.
293. 303.
Scheers, Ds G. Ph. — 56. Schimmelpenninck, R. J. — 272. Schimmelpenninck van der Oye, A.
Baron — 147. 167. 263. 321. Schleiermacher, Fr. — 282.
Schneider, C. O. H., — 145.
Schoch, Dr S. — 65.
Scholten, Mr G. — 229.
Scholten, Prof. Dr J. H. — 13. 15—19. 21. 24. 27. 28. 34. 43. 46. 69. 72. 80. 87. 102. 242.
Schopenhauer, Arthur — 201.
Schorer, Jhr Mr J. W. M. — 230. Schotel, Dr G. D. J. — 240.
Schouten, J. — 335.
Schröder, Ds Chr. — 21.
Segers, Ds César — 55.
Servet, M. — 79. 95.
Shane Leslie — 333.
Sikkel, Ds D. — 62. 196.
Six, Dr V. A. — 232. 300.
Slotemaker, Dr L. H. — 72. Slotemaker de Bruine, Dr J. R. — 249. Smeenk, C. — 206. 324.
Smelik, Ds E. L. — 71.
Smuts — 277.
Snickers, Mgr. M. P., Aartsbisschop — 169.
Snouck Hurgronje, Prof. Dr Chr. —
151. 301. 309. 310. 317.
Sophie, Koningin der Nederlanden, — 92.
Spinoza — 81. 220. 294.
Staal, H. P. — 319. 321.
Staalman, A. P. — 269.
Staaü, van, Dr J. — 210.
Stahl, von, Friedr. Jul. — 150. 157.
182. 192. 200. 306.
Steenhoff, P. — 165.
Stein, von, Carl Baron — 182. Struycken, Prof. Mr A. A. H. — 208.
238. 273. 302.
Stuffkens, Prof. J. H. — 15. Swinderen, van, Jhr. Mr P. J. — 326. 329.
T
Tak van Poortvliet, Mr J. P. R. — 103. 174. 175. 176. 188. 189. 190. 195. 200. 213.
Tnl T 9Qfi
Talmaj Ds A. S. — 305. 308. 322. 324. Teding van Berkhout, Mr J. J. — 87. Tellwall, Ds A. S. — 11.
Ternooy Apel, Ds K. F. — 52. Thomas van Aquino, St — 103. 191. 192. 193.
Thomas More, St — 13. 102. 103. 117. Thompson, M. A. — 224.
Thorbecke, Mr R. J. — 14. 26. 35. 78. 79. 82. 83. 116. 120. 132. 134. 173. 229. 264. 268. 269. 272. 303. 326. 327. 328.
Tideman, Mr P. — 326. 327.
Togo, Admiraal — 233. Toorenenbergen, van, Prof. Dr J. J. —
36. 241. 242. 246.
Travaglino, Mr J. A. N. — 226. 227. Treub, Prof. Mr M. W. F. — 176. Troelstra, Mr P. J. — 206. 232. 257.
259. 260. 318. 325.
Tydeman Jr., Mr M. — 221.
V
Valette, T. G. G. — 176.
Veegens, Mr J. D. — 222.



Veen, van, Prof. S. D. — 67.
Veraart, Prof. Mr J. A. — 205. Verdam, Prof. Dr G. J. — 14. Verkade, Dr W. — 82. 264. 272. Vermeulen, Dr P. J. F., 84. 95. 149.
162. 166. 168.
Verschave, Prof. P. — 165. 175. 267. 269. 279.
Victoria, Koningin van Engeland — 275
Vinet, Alex. — 181. 332.
Visscher, Prof. Dr H. — 202.
Visser, de, Dr J. Th. — 30. 44. 50. 69.
228 270 Vissering, Prof. Mr S. — 123. Vliegen, W. H. — 232.
Vlugt, van der, Prof. Mr W. — 247.
255. 257. 260. 261.
Voetius, Gijsb. — 74.
Vollenhoven, van, Prof. Mr C. — 78.
95. 298. 301. 310.
Vonkenberg, Ds J. E. — 324.
Voort van Zijp, van de, C. — 324. 334. Vos, Dr G. J. — 25. 26. 28. 35. 40. 42. 43. 44. 46. 47. 48. 53. 57. 61. 67. 69. 70. 245. 295.
Vos de Waal, Mr A. F, — 136. 169. Vos, de, van Steenwijk, Mr W. Baron 249.
Vries, de, Prof. Mr C. W. — 291. Vries, de, Prof. Dr Math. — 15. 16.
86. 247.
Vries, de, Mr Dr S. — 324.
Vries, de, Mr T. J. — 80. 196.
W
Waal Malefijt, de, J. H. — 308. 309. 310.
Wagenaar, Ds L. H. — 269.
Wal, van der , Dr S. L. — 298.
Waller, H. — 55.
Ward, Maisie — 116. 283.
Ward, Wilfrid, — 76. 116. 288. Wassenaer van Catwijck, van, Baron
O. — 121. 138.
Weckherlin, von, Mr W. T. H. ■— 238. Weede, van, Jhr Mr W. M. — 233. Weideren Baron Rengers, van, Mr W.
J. — 146. 149. 151. 165. 298.
Welie, van, Dr B. F. E. — 192. Weiter, C. — 303. 306. 307. Westerwoudt, F. — 145.
Westhoff, Ds A. J. — 57.
Wiardi Beekman, Dr H. B. — 260. Wilde, de, H. — 177.
Wilde, de, Mr J. A. — 326. 335.
Wilde, de, Dr W. J. — 73.
Wilhelm II, Keizer — 237. 275. 281. Wilhelmina, Koningin der Nederlanden
— 134. 230. 232.
Willem I, Koning der Nederlanden —
7. 22. 23. 30. 51. 74. 240. 312. Willem II, Koning der Nederlanden
— 147.
Willem III, Koning der Nederlanden, 90, 91, 92, 146. 147. 148. 152. 283. Willem III, Stadhouder-Koning — 52. 64.
Willem, Prins van Oranje, 16. Winckel, Ds W. — 11. 43. 66. 208. 285. Winkler, Joh. — 206.
Wintgens, Mr W. — 135.
Witlox, Mgr Dr J. 98. 165. 173. 241. Woltjer, Prof. Dr J. — 48. 68. 320. 323.
Wormser, J. A. — 226. 241.
Wijck, van der, Prof. Dr Jhr B. C. — 17.
Y
Yonge, Miss — 20.