F 1 3o I









OVEREENSTEMMING.
der
EU ANGELISTEN
in de
LÏJDENS- en FEESTSTOFFEN.



., Wij prediken Christus led gekruisten. den Joaden wel
eene ergernis, en den Grieken eene dwaasheid. Maar hun die geroepen zijn, beide^ooden<sn Grieken (prediken wij) Christus, de kracht Gods en de wijsheid Gods.
y; iïl 1 oiil k! $ a tr i u s.
Uitgegeeven naar Kerkenorde.



UCE
OVESËE2T S T EMM
EUA^GELiS TEÜ
IN BE
LIJDERS-EN FEESTSTOETEN, •volgens cle orde der Hervormde Kerk te Aiufteldaiu; Het e enige AaiiiueriiiigeTi uitgegeeyeii
PETSUS HAACK, Predikant aldaar.
Te AMSTELDAJI, "bij •JOANNES B ttANDÏ .
KDCCXCT1T.






OPBRACHT en VOORBERICHT
AAN DE
HERVORMDE GEMEENTE T E
A M S T E L D A M.
JLJèze 'Overeen/temming der Euangelisten^ in de Lijdens- en Feest ft ofte n , volgens de erde, in deze gemeente vast gefield, door mij ti'ogemaakt en voor mij zeiyen gebruikt, heb ik, om aan het verzoek van eenigen uit U te yoldoent uHgegeeien. Ik heb onder het over'êenjlemmend verhaal der heilige Schrijvers e enige aanmerkingen hier en daar ge. voegd, die hunne betrekking op de overeen/lemming hebben, en ter toelichting daar van dienen kunnen. Denken beroemde Uitleggers over die Over'èenflemming niet op dezelfde wijze; oordeelt de een of anderook onder mijne hooggeachte Ambtgencoten, daar oyer * 2 in



IV
in de eene of andere bijzonderheid anders, in de voornaamfle zaaken zullen wij ontwijfelbaar overéenflemmen, en vooral ook hier in, dat wij, die hier in liefde en eenigheid des geests den Heere dienen, het voor ons alhn tot roem en blijdfchap zullen rekenen, als deze groote gemeente onder onzen dienst meer > en meer mag opgebouwd worden in het geloof, éénmaal den heiligen overgeleverd.
Dat God de prediking van Christus den gekruisten onder U zegene! en daartoe het werk der bediening uwer Leer aar en heerlyk maake ! w enscht mijn biddend hart.
PETRUS HAACK.
A M S TE LDAM den 26 van Slachtmaand 1794.
FEEST-



FEESTSTOPFEN
op de
Geboorte van den Heere JESUS CHRISTUS.
Eerste Tekst.
Luk. II: vs. i—7.
1 T^n het gefchiedde in die zelfde da1--/ gen, dat'er ccn gebod uitging van den Keizer Augustus, dat de geheele waereld befchfeeven zoude worden.'
2 Deze ecrftc bcfchrijving gefchiedde als Cyrenius over Syrien Stadhouder was.
3 En zij gingen alle om befchreeven te worden, een iegelijk naar zijne eigen ftad.
4 Enjofeph ging ook op van Galilea, uit de ftad Nazareth naar Judea, tot de ftad Davids, die, Bethlehera genoemd wordt, (om dat hij uit den huize en geflachte Davids was.)
5 Om befchreeven te worden met Maria zijn ondertrouwd wijf, welke bevrucht was.
A 6 En



Feest stoffen.
6 En het gefchiedde als zij daar waren, dat de dagen vervuld Werden, dat zij baaren zoude.
7 En zij baarde haaren eerstgebooren zoon, en wond hem indoeken,enleide hem neder in de kribbe, om dat voor hun lieden geene plaats was in de herberg.
Tweede Tekst. Luk. II: vs. 8—12.
8 En daar waren herders in die zelfde landftreek, zich houdende in het veld, en hielden de nachtwacht over hunne kudde.
9 En ziet een Engel des Heeren Hond bij hen, en de heerlijkheid des Heerenomfcheenze, en zij vreesden met groote vrees.
[o En de Engel zeide tot hen : Vreest niet, want ziet ik verkondig u groote blijdfchap, die al den volke weezen zal.



Feeststoffen. 3
11 [Naainelijk] dat u lieden gebooren is de Zaligmaker, welke is Christus de Heer, in de ftad Davids.
12 En dit zal u het teeken zijn, Gij zult het kindeken vinden in doeken gewonden, en liggende in de kribbe.
Derde Tekst.
Luk. II: vs. 13, 14.
13 En van ftonden aan was [daar] met den Engel eene menigte des hemelfchen heirlegers, prijzende God en zeggende:
14 Eere [zij] Gode in dehoogfte [Hemelen], en vrede op aarde, in de menfchen een welbehagen.
Vierde Tekst. Luk. II: vs. 15, 16.
15 En het gefchiedde , als de Engelen van hun weggevaaren waren naar den Hemel, dat de herders tot malkanderen zeiden : laat ons dan henen gaan tot
A 2 Beth-



4 Feeststoffen
Bethlehem, en laac ons znn het woord dat daar gefchied is, het welk de Heer ons heeft kond gedaan. ■■
16 En zij kwamen met haast, en vonden' Maria, en jofeph, en het kindeken, liggende in de kribbe.
V ij f d e T e k s t. Luk. II: vs. 17—20.
17 En als zij het gezien hadden, maakten zij alom bekend het woord, dat hun
18 van dit kindeken gezegd was. En alle die het hoorden verwonderden zich, 'over het gene hun gezegd werd van de
19 herders. Doch Maria bewaarde deze woorden alle te zamen, overleggende
20 [die] in kaar hart. En de herders keerden wederom, verheerlijkende en prijzende God over alles, wat zij gehoord en gezien hadden , gelijk tot hen geiprooken was.
O VER-



OVEREENSTEMMING
DER
E U A N GE LISTEN,
OVER HET LIJDEN VAN CHRISTUS.
EERSTE LIJDENSTEKST.
Mat t h. XVI: vs. 1—5. En het is gefchied, enz. Mark. XIV: vs. 1, 2. En het Pafcha, enz. Luk. XXII: vs. t, 2 En het feest, enz.
O FE RËENSTE MMING.
1. (M.) En het is gefchied, als Jefus alle deze woorden geëindigd had, (L.) en hetFeest der ongehevelde brooden, genoemd Pafcha, nabij was, (M.) dat hij
" tot zijne discipelen zeidc:
2. CM.) Gij weet dat na twee dagen het Pafcha is, en de zoon des menfehen zal overgeleverd worden om gekruist te worden.
3. CM.) Toen vergaderden de Offerpriesters, en Schriftgeleerden, en de Ouderlingen
A 3 des



6 Overeenstemming
des volks, in dezaaldesHoogepriesters, die genoemd was Cajaphas.
4. En zij (Mr.) zochten, (M.) en beraadslaagden te zamen, (Mr.) hoe (M.) dat zij Jefus met listigheid vangen en dooden zouden.
5. CM.) Doch zij zeiden:niet in het feest, op dat er (Mr.) misfehien (M.) geen oproer worde onder het volk, (L.) want zij vreesden het volk.
T\VEEDE LIJDENSTEKST. Matth. XXVI: vs. 6. Als nu Jefus, enz. Mark. XIV: vs. 3—9. En als hij, enz. Johan. XII: vs. 1—8. Jefus dan kwam, enz. OVEREENSTEMMING.
1. (J.) Jefus dan kwam zes dagen voor het Pafcha te Bethanien, daar Lazarus was, die geftorven was geweest, welken hij
• opgewekt had uit den dooden.
2, (J.) Zij bereidden hem dan aldaar een avondmaal (M.) ten huize Simonis
des



DER EUANGELISTEN. 7
des melaatfchen (J) en Martha diende, en Lazarus was een van de genen die met hem aanzaten.
3. (J.) Maria dan genoomen hebbende (M.) eene alabaster flesch met (J.) een pond zalf van onvervalschcen zeer kostelijken Nardus. (Mr.) van grooten prijs, kwam,(J) en heeft de voeten van Jefus gezalfd, en met haar hair zijne voeten afgedroogd.
4(Mr.)En de albaster flesch gebrooken hebbende, goot die (M.) uit (Mr.) op zijn hoofd, (M.) daar hij aan tafel zat, (J.) en het huis werd vervuld van den reuk der zalf.
5. (M.)En zijne discipelen dat ziende (Mr.) waren daar zommige die dat zeer kwalijk namen bij zich zeiven, en zij vergrimden tegen haar.
6. (J.)Zoo zeide dan een van zijne discipelen, naamelijkJudasSimonis Iscariot, die
A 4. hem



* O V E K ï E S S T E M Al I N O
hem verraaden zou: (M.) waar toe is die verlies der zalf gefchied ? (J ) waar, om is deze zalf(M.) niet duur verkochc, (Mr.) boven de drie hónderd penningen, (M.) en de penningen den armen gegeeven ?
7. (J.) En dit zeide hij, niet om dat hij bezorgd was voor de armen, maar om dat hij een dief was, en had de beurs, en droeg het gene gegeeven werd.
8. CM.) Maar Jefus zulks verfcaande, zeide tot hun, (J.) laat af van haar, (M.) waarom doet gij haar moeite aan, want zij heeft een goed werk aan mij gewrocht.
9. (M.) Want de arme hebt gij altijd met u, (Mr.) en wanneer gij wilt kunt gij hun wel doen, maar mij hebt gij niet altijd.
10. (Mr.)Zij heeft gedaan het gene zij kon, (J.) zij heeft dit bewaard tegen den dag
mij-



' DER ECANGEITSTEN. 9
mijner bcgraavenis, (M.) want als zij clr-'c zalf op, mijn lighaam gego/iten heeft, zo heeft zij het gedaan tot (eene voorbereiding van) mijne bcgraavenis. i t. (AL)Voorwaar zeg ik u, alwaar dit Euan, gelie gepredikt zal worden in degeheele weereld, daar zal ook tot haare gedachtenis gefprooken worden van 't gene zij gedaan heeft.
DERDE LIJDENSTEKST.
Matth.XXVI: vs. 14—16. Toen ging een, enz. Mark. XIV: vs. 10 cn 11. En Judas Iscariot, enz. Luk. XXII: vs. 3 —6. En de Satan, enz.
O VE R E E NSTE MM ING.
1 (L.) En de Satan voer in Judas, die toe*genaamd was Iscariot, zijnde uit het getal der twaalf.
2. (L ) En hij ging henen en fprak met de Overpriesters en de Hoofdmannen, .hoe hij hem hun zou overleveren.
A 5 3 CM.)



io Overeenstemming 3-(M.)En zeide; wat wilt gij mijgeeven, en ik zal hem u overleveren ? (Mr.) en zij dat hoorende waren verblijd, en beloofden hem geld te geeven.
4. (L.) En zij zijn het eens geworden, (M.) en hebben hem toegelegd dertig zilveren (penningen)
5. (L.)En hij beloofde het, (M.) en van toen af zocht hij gelegenheid om hem hun (Mr.) bekwaamelijk (L.) overtclevcrcn zonder oproer.
VIERDE LIJDENSTEKST.
Matth.XXVI: vs. 17—19. En op den eerften, enz. Mark. XIV: vs. ia—16. En op den eerften, enz. Luk. XXII: vs. 7—13. En de dag, enz.
O FE RÊ E NS TE MM ING.
i.(M.) En op den eerften dag der ongehevelde brooden, (L.) op welken het Pafcha moest gcflacht worden , (M.) kwamen de Discipelen tot Jefas, zeggende



DER EUANGELISTEN. II
gende toe hem, (Mr.) waar wilt gij dat wij henen gaan, en bereiden dat gij het Pafcha eet?
2.(Mr.) En hij zond twee van zijne discipelen, (L.) Petrus en Johannes uit, zeggende: gaat henen en bereidt ons het Pafcha, op dat wij het eeten mogen.
3 (L.)En zij zeiden tot hem: waar wilt gij dat wij het bereiden ?
4. (L.) En hij zeide tot hen, (Mr.) gaat henen in de ftad, en (L.) ziet als gij in de ftad zult gekomen zijn, zoo zal u een mensen, ontmoeten, draagende een kruik water, volgt hem in het huis daar hij ingaat.
5. (Mr,) En zoo waar hij ingaat, zegt tot den heer, (L.) den huisvader van dat huis, (M. ) de Meester zegt u, (M.) mijn tijd is nabij, waar is de eetzaal, daar ik het pafcha met mijne discipelen ceten zal ?
6. (M.) En hij zal u wijzen eene groote
op-



E2 O, V IH R -£ ENSTE M M I V G
opperzaal, toegerust en gereed, bereidt het ons aldaar. 7.(M)En zijne discipelen gingen uit, en ' kwamen in de ftad, en vonden het, e-olijk hij hun gezegd had, en (M.)deeden gelijk (crus hun bevolen had, en bereidden het Pafcha.
VIJFDE LIJDENSTEKST.
Matth.XXVI: vs.20—25. En als het avoiid, enz. Mark. XIV: vs. 17—21. En als het avond, enz. Luk. XXII: vs. 14—16. En als de uure, enz. Johan. XIII. vs. 18 — 30. Ik zeg niet, enz.
O FE REE NSTE M 3/1NG.
1. (M.) En als het avond geworden, (L) en als de uure gekomen was, (Mr.) kwam hij (L.) en zat hij aan , en de twaalf apostelen met hem.
2. (L.)En hij zeide tot hen: ik heb grootlijks begeerd dit Pafcha met u te eeten, eer dat ik lijde, want ik zeg u, dat ik niet meer
daar



DER. EüA NCËLISTEN. 13
daar van eeten zal, tot dat het vervuld zal zijn in het koningrijk Gods.
3. (Mr.) En als zij aanzaten, (J.) werd Jefus ontroerd in den geest, en zeide: voorwaar, voorwaar ik zeg u, dat een van ulieden, (Mr.) die met mij eet, mij,zal verraaden.
4. (J.) de Discipelen dan zagen op malkanderen, twijffelende van wien hij (dat) zeide, (M ) en zij zeer bedroefd geworden zijnde, (M ) begon een iegelijk van hun, de een na den ander, tot hem te zeggen: ben ik het? En ecu ander: ben ik het?
5. (J.) En een van zijne discipelen was aanzittende in den fchoot van Jefus, welken? Jefus liefhad. Simon Petrus dan wenkte dezen, dat hij vraagen zoude, wie hij toch ware, van welken hij dit zeide.
6 (J.) En deze vallende op de borst van Jefus, zeide tot hem: Heer: wie is hec?
Jc-



14 O V E R È* E 21 S T E MM T N 6
Jefus antwoordde, (Mr.) en zeide toe hem: het is een uit de twaalf, (Al.) die de hand met mij in de fchotel indo.opt, die zal mij verraad en.
7. (J.) Deze is het, dien ik de beet, als ik ze ingedoopt heb, geeven zal; en als hij de beet ingedoopt had, gaf hij ze aan judas Simonis Iscariot,
8. (Al) En hij zeide: de Zoon des menfchen gaat wel henen, gelijk van hem gefchreeven is, maar wee dien mensen, door welken de Zoon des menfchen verraaden wordt; het ware hem goed, zoo die mensch niet gebooren had geweest.
9. (M.)En Judas, die hem verried, antwoordde en zeide: ben ik het Rabbi? Hij zeide tot hem : gij hebt het gezegd-
10.(J.) En na de beet, toen voer de Satan * in hem. Jefus dan zeide tot hem : dat gij doet, doe dat haastelijk.
1 r.



DER EüANGEI. ÏSTÊN. 15-
1r. (J.) En die verilond niemand der genen die aanzaten, waartoe hij hem dat zeide. 12. (J.) Want fommige meenden, dewijl Judas de beurs had, dat hem Jefus zeide: Koopt het geene wij van nooden hebben tot het feest, of dat hij den armen wac geeven zoude. 13 ()•) Hij dan de beet genoomen hebbende, _gjng terftond uit, en het was nacht. (*) (*) Dat Lukas XXII: vs. 17 en 18. niet behoort tot den 5den Lijdenstekst, fchoon in de verdecling der Lijdenstekften te Amfteldam, die twee versfen er toe gebragt worden, maar tot den6<ieuLijdenstekst, de inftelling van het heilig Avondmaal, blijkt naar onze gedachten daar uit, dat dan de Heiland niet alleen tweemaal dezelfde woorden zoo kort achter één zou gebruikt hebben , maar ook dat, indien men dezelve befchouwt, als bij her eeten van het Pafcha gefprooken, dan de Zaligmaker, tegen het gene Hij zo even gezegd en verzekerd had, dat niet gefchieden zoude, evenwel zou gedaan hebben, door te drinken van de vrucht des wijnftoks, bij de iniblling des heiligen Avondmaals, daar Jefus het laatst den drinkbeker gebruikte, Behalven ook dxt èe overëen-



i,6 Overeenstemming
ZESDE LIJDENSTEKST.
Matth.XXVI:vs.26—29. En als zij aren, enz.* Mark. XIV: vs. 22—26. En als zij aten, enz. Luk. XXII: vs. 17 — 20. En hij nam brood, enz.
O FE R E E NS TE W MIN G.
i.(M.) En als zij aten , nam Jefus het brood, en gezegend hebbende, brak hij het, en gaf het den discipelen. en zeide; neemt, eet, dat is mijnIighaam,(L.)dat voor u gegeeven wordt, doet dat tot mijne gedachtenis.
1 (L.) Desgelijks (M ) nam hij (L.) ook den drinkbeker na het avondmaal, (M. en Mr.)en gedankt hebbende gaf hun dien, CM.) zeggende: (L.) neemt dezen en deelt hem onder ulieden, (M.)drinkt allen daar uit, want (L.) deze drinkbeker,
(M.)
ftemming dezer woorden van Lukas met Matt. XXVI: vs. 26 — 29. en Mark. XIV: vs. 22 — 25, zijnde de 6de. Lijdenstekst, dit duidelijk leert.



DER EuANGELISTEN.
(M.) mijn bloed, (L.) hec nieuwe Testament in mijn bloed, het welk voor u , (M.) het welk voor veelen vergooien wordt tot vergeeving der zonden.
3 (Mr.) Voorwaar ik zeg u, (M.) dat ik van nu aan niet (Mr.) meer (M.) zal drinken van deze vrucht des wijnftoks, tot op dien dag , (L ) dat het koningrijk Gods zal gekomen zijn, (M„) wanneer ik met u dezelve nieuw zal drinken in het koningrijk (Mr.) Gods (M.) mijns Vaders.
ZEVENDE LIJDENSTEKST. Luk. XXII: vs. 31 en 32.
31.En de Heer zeide: Simon.' Simon! ziet! de Satan heeft ulieden zeer begeerd, om te ziften als de tarw.



ï 8 Overeenstemming 32.Maar ik heb voor u gebeden, dat uw geloof niet ophoude, en gij, als gij eens 'zult bekeerd zijn, zo verfterk uwe broeders (*)«
ACHT-
(*) Deze woorden, die, volgens de orde der Lijdenstekften te Amfteldam , den 7t,en Lijdenstekst uitmaaken, behooren, zoo bet ons voorkomt, tot den 8fte» Lijdenstekst in de overëenftemming'gebragt te worden, en zijn, zo wij denken, na het zingen van den lofzang, in de zaal, zoo als zij zouden uitgaan naar den Olijfberg, (zie de volgende aantcekening) door jefus gefprooken, in dat verband, als zij in den gften Lijdenstekst door ons geplaatst zijn; dan, verkiest men , volgens de orde der Lijdenstekften te Amfteldam, den 7Je" Tekst dus voor den te plaatzen, djin kan in de overëenftemming die tekst dus begreepen worden, dat-men eerst plaatst Joh. XIII: vs. 31—36.-en dan laat volgen Luk. XXII: vs. 31, 32. in dezer voege: '
i.(J.) Als hij (Judas) dan uitgegaan was, zeide Jefus: nu is de Zoon des menfchen verheerlijkt, en God is in hem verheerlijkt.
5.(J.) Indien God in hem verheerlijkt is , zoo zal God
ook



DER EüAIJGELISTEN. ÏQ
(J ■
ACHTSTE LIJDENSTEKST.
MatMY XXVI: vs. 30-35.' En als zij, enz. Mark, XIV: vs.'2(S—31. En als zij, enz. Luk. XXII. vs. 31—39. En hij zeide, enz. Johan.' XVIII. vs. 1. Jefus dit gezegd, enz;- En Kap. XIII. vs. 37d—39. Simon Petrus zeide, enz.
OVEREENSTEMMING. I (J.) [efite dit gezegd hebbende, (M.) en als zij den lofzang gezongen hadden, gingen
ook hem verheerlijken in hem zehcn, en hij zal hem terüond verheerlijken. 3 (!•) Kinderkensi nog eenen kleinen tijd hen ik biju. Gij zult mij zoeken, en, gelijk ik den Jonden gezegd heb, daar ik henen ga, kunt gij niet komen, (alzo) zeg ik ulieden nu ook.
4. (1.) Een nieuw gebod geef ik u, dat gij malkanderen lief licht, gehj'; ik u liefgehad heb, dat ook gij malkanderen lief hebt.
5. (J.) Hieraan zullen zij allen bekennen, dat gij mijne discipelen zijt, zoo gij liefde hebt onder malkanderen.
B 2 5.



Overeenstemming gen zij uit, (L.) en hij vertrok, gelijk hij gewoon was, (J.) over de beek Kedron, (M.) naar den Olijfberg, (L.) en hem volgden ook zijne discipelen.
2. (M.) Toen zeide Jefus tot hen: gij zult allen aan mij geërgerd worden in dezen nacht, want daar is gefchreeven: Ik zal den herder flaan , en de fchaapen der kudde zullen verftrooid worden.
3. (MO Maar na dat ik zal opgeftaan zijn, zal ik u voorgaan in Galileën.
4-
6. (J.) Simon Petrus zeide tot hem: Heer! waar gaat gij henen? Jefus antwoordde hem: daar ik henen ga, kunt gij mij nu niet volgen, maar gij zult mij namaals volgen.
7. (L.)En de Heer zeide: Simon! Simon! ziet! de Satan heeft uliedeu zeer begeerd, om te ziften als de tarw.
8. (L.) Maar ik heb voor u gebeden, dat uw geloof niet ophoude, en gij, als gij eens zult bekeerd zijn, zoo verfterk uwe broeders.



DER EUANGELISTEN. 21
4. (M.) Doch Petrus antwoordende zeide tot hem: al werden zij ook alle aan u geërgerd, (Mr.)zo zal ik toch(M.) nimmermeer geërgerd worden.
5-[(L.)En de Heer zeide: Simon! Simon! ziet! de Satan heeft ulieden zeer begeerd , om te ziften als de tarw.
6. (L.) Maar ik heb voor u gebeden, dat uw geloof niet ophoude, en gij, als gij eens zult bekeerd zijn, zo verffcerk uwe broeders/}
7. (L.) En hij zeide tot hem: Heer! ik ben bereid met' u ook in de gevangenis en in den dood te gaan.
8. (J.) Waarom kan ik u nu niet volgen ? Ik zal mijn leven voor u zetten.
9- (J) Jefus antwoordde hem: zult gij uw leven voor mij zetten ? Voorwaar, voorwaar zeg ik u (Mr.) Petrus! (M.) dat gij in dezen zelfden nacht, eer de haan (Mr.) tweemaal zal gekraaid hebben, mij drieB 3 maal



2a Overeenstemming
maal (J.) zult verloochend hebben (L ) dat gij mij kent
ïo.(Mr.) Maar (M.>.Pctrus. zeide tot hem, (Mr) nog dies te meer, (M.) al moest ik ook met u ilerven, zoo zal ik u geenszins verloochenen; desgelijks zeiden ook alle de discipelen.
l i. (!"-.> En hij zeide tot hen: als ik u uitzond, zonder buidelenmaale, en.fchocnen, heeft u ook iets ontbrooken? En zij zeiden: niets.
12. (L.) Hij zeide tot hen: maar nu, wie eenen buidel heeft, die neeme hem, desgelijks ook eene maale, en die geen . heeft, die verkoopezijn kleed, enkoope een zwaard.
13 (L ) Want ik zeg u, dat nog dit, het ■ welk gefchreeven is, in mij moet volbragt worden, naamelijk: en hij is met de misdaadigen gerekend, want ook die dingen , die van mij (gefchreeven zijn) hebben een einde. 14.



DER EüAKGRLISTENi if
14. (L.) En zij zeiden: Heer! zie hier twee zwaarden; en hij zeide tot hen: het is
genoeg (*). negjsnde lijdenstekst.
Matth.xxvi: vs.36-38. Toen ging Jefus, enz. Mark. xvi: vs. 32—34. En zij kwamen, enz. Luk. xxii: vs- 40. En als hij, enz. Johan.xviii: vs. i*>—2. ... daar een hof, enz. OVEREENSTEMMING.
1. (M.) Toen ging Jefus met hun in eene
plaats,
(*) Hier op volgt, zo het ons voorkomt, de troostrede des Heilands, Joh. xiv. aangeteekend, na het 31e vs. ook in de zaal, waar zij het Pafcha gegeeten hadden , gefprooken ; dan zijn bemoedigend onderwijs, hun op deii weg van Jerufalcm naar de beek Kedron gegeeven, Joh. xv: vs. 16. en zijn plegtig, allervoortreffelijkst en troostrijk gebed, doorjohannes aangetekend in het XVIIe hoofddeel van zijn Euangelic, waarna de Heilvorst, over of door die beek gaande, met zijne leerlingen zich begeeft naar en ih den hof van Gcthfemane. De geleerde Schutte , die het ook zoo begrijpt, oordeelt dat Matth. xxvi: vs. 30. kan vertaald worden: én'als zij' den lofzang gezongen hadden, planden zij op om uit te flappen.
B 4



24 Overeenstemming
plaats, (J.) daar een hof was (M.) genoemd Gefjifemane, (J ) in welken hij ging en zijne discipelen.
2. (J.) En Judas, die hem verried, wist ook die plaats, dewijl Jefus aldaar dikwijls vergaderd was geweest met zijne discipelen,
3. (L.) En als hij aan die plaats gekomen was, (Mr.) zeide hij tot zijne discipelen: (M.) zit hier neder tot dat ik henen ga, en aldaar zal gebeden hebben. (L.)Bidt dat gij niet in verzoeking komt.
4-(M.) En met zich neemende Petrus, en de twee zoonen van Zebedeus, (Mr.) Jacobus en Johannes , (M.) begon hij droevig, (Mr.) verbaasd en zeer beangst te worden.
5. (M.) Toen zeide hij tot hen, (Mr.) mijne ziel is geheel bedroefd tot den dood toe, blijft hier en waakt (M.) met mij.
TIEN-



DER E UANGELISTEN. 2<f
TIENDE LIJDENSTEKST.
Matth. XXVI: vs. 39-43. En een weinig, enz. Mark. XtV: vs. 35—40. En een weinig, enz. Luk. XXII: vs. 41 en 42. En hij kwam, enz.
OVEREENSTEMMING. i.(M.) En een weinig voortgegaan zijn, de, (L.) fcheidde hij zich van hun af omtrend een fteenworp, en knielde ne, der, (M.) viel hij op zijn aangezicht, (Mr.) op de aarde, en bad, zo het mogelijk ware, dat die uure van hem voorbij, ginge.
2 (Mr.) En hij zeide: Abba(M.)mijn Vader , (Mr.) alle dingen zijn u mogelijk. (M.) Indien het mogelijk is , laat dezen drinkbeker van mij voorbijgaan. (Mr.) neem dezen drinkbeker van mij weg, (L ) doch niet mijn wil, maar de uwe gefchiede.
3. (M) En hij kwam tot de discipelen, en B 5 vond t ■



2$ Overeenstemming
vond ze Oaapende, en zeide tot Petrus; (Mr.) Simon? flaapt gij? (M.) Kimt gij dan niet een uure met mij waaken?
4. (M.) Waak en bid, op dar gij niet in verzoeking komt; de geest is wel gewillig, maar bet- vleesch is zwak.
5. (Mr.) En (M.) wederom ten tweedemaal henengegaanzijnde, badhj, (Mr.)fpreekende dezelfde woorden, (M.) zeggende: mijn Vader! indien deze drinkbeker van mij niet voorbij kan gaan* tenzij
. dat ik hem drinke, uw wil gefchiede.
6. (Mr.) En wedergekeerd zijnde, (M ) en komende bij hen y (Mr.) vond hij ze wederom flaapende, want hunne oogen waren bezwaard, en zij wisten niet wat zij hem antwoorden zouden (*).
ELF-
C5) Dat Mark. XIV: vs. 40. ook tot dezen tekst in de overé'enftemming behoore, is uit vergelijking met Matth. XXVI: vs. 44. zeer klaar. In de orde der Lijdenstek (ten te Amfteldam ftaat alleen Mark. XIV:



DER Eü ANGGtrSTBXï 2?
..ELFDE LI, DENSTEXST.
Luk. XXTT: vs. 43—ifi. Fn van bèni werd, etM Matth.XXVI: vs.44-46. En hen hatende, enz. Mark. XIV: ys^i en42. En hij kwam,, enz.
O F E R Ë E M S T E 31 311N G.
1. (M,) En hen hatende ging hij wederom henen, en bad ten dcrdenmaal, zeg. gende dezelfde woorden.
2. (L.) En van hem werd gezien een engel uit den hemel, die hem verfterkte.
3-(L) En in zwaaren ftrijd zijnde, bad hij te ernfliger, en zijn. zweet werd gelijk groote droppelen bloed, die op de aarde afliepen.
4, (L.) En als hij van het gebed opgeftaan was, kwam hij, (Mr.) ten derdemaal^ (L.) tot zijne discipelen, en vond hen flaapende van droefheid.
5. (L.),En hij zeide tot hen, (M:) flaapt nu voort en rust, (Mr.) het is genoeg,
(M.)



28 Overeenstemming
(M.) ziet de uure is nabij gekomen, (Mr.} en de Zoon des menfchen wordt overgeleverd in de handen der zondaaren.
.(L.)Wat flaapt gij? Staat op en bidt, op dat gij niet in verzoeking komt. (Mr.) Staat op, laat ons gaan; ziet die mij verraadt is nabij.
TWAALFDE LIJDENSTEKST.
Johan.XVlII: vs. 3—9. Judas dangenoomen, enz. Matth. XXVI: vs. 47. En als hij noglprak, enz. Mark. XIV. vs. 43. En terftond als hij, enz. Lukas XXH: vs. 47. E11 als hij nog fprak, enz.
O V ERE E NS TE MM ING.
i.(Mr.) En terftond, (M ) als hij nog fprak, (L.) ziet daar eene fchaar (M.) en Judas een van de twaalf, (J.) genoomen hebbende de bende (krijgs-
. knechten) en (eenige) dienaars van de
over-



DER EüASG EL IS T E
overpriesters en Farifeën, kwam aldaar, (Mr.) aan.
2 (M.) En met hem eene groote fchaar, (J.) met lantaarnen en fakkelen, (M.) met zwaarden en (lokken (gezonden) van de overpriesters, (Mr.) en fehrifcgeleerden en ouderlingen (M ) des volks, (L.) en Judas ging hun voor.
3-00 Jefus dan weetende alles wat over hem komen zoude, ging uit en zeide tot hen: wien zoekt gij?
4. (J.) Zij antwoordden hem : Jefus den Nazarener. Jefus zeide tot hen: ik ben het. En Judas, die hem verried* flond ook bij hen.
5 (J.) Als hij dan tot hen zeide: Ik ben het, gingen zij achterwaards, en vielen ter aarde.
6. (J.) Hij vraagde hen dan wederom: wien zoekt gij? En zij zeiden: Jefus den Na^ zarener.
7-



$0 ^ Overeenstemming , 7*CO jefus antwoordde: k heb u gezegd dat ik het ben. Indien gij dan mij zoekt, zoo laat deze heneugaan. 8. CJO Op dat het woord vervuld zoude worden, dat hij gezegd had: uit de genen, die gij mij gc-gccven licht, heb ik nie. mand verloeren. (*_).
DER-
(*) Volgens riet oerdeel van beroemde Schrijvers óver de overëcnftemming, is het kusfen van Judas, waarvan in den i^w Lijdenstekst melding gemaakt wordt, gefchied voor de a-mfpraak van Jefus tot de bende , gekomen om hem te vengen , en voor hun vallen ter aarde, dat in den ia^n Lijdenstekst voorkomt, Markus wijst dit ook asn, in het 45fte vers; het verhaal van Jefus aanfpraak, en het ter aarde vallen van de beink, dat johannes alleen heeft, en bij hem voorkomt van het 4d-tot het o/<e vers ingeflooten,moet onzes óórdeels in de overeënftemming op de woorden van Mattheus XXVI: vs. 50. vriend, svaartoe zift gif hier? en op die van Luk: XXII: vs. 48. Judas.' verraadt gif den Zon des merifdien met eeuen kus? volgen, en dan, na het verhaal van Johannes, het gene Mattheus en Lukas aantekenen: teen kwamen zij'tos
* i €12



DEK EüASGELISTEN. 3>ï
DERTIENDE LIJDENSTEKST.
Matth.XXVI: vs.48-50. En die hem verried, enz. Mark. XIV: vs. 44—46. En die hem verried, enz. Luk. XXII: vs. 47, 48. ... en (naameüjkJudasJ enz.
OV.EKE ENSTE MM I 3t G.
1. (M.) En die hem verried, had hun een (Mr.) gemeen (M.) teken gegeeven, zeggende: dien ik zal kusfen, dezelve is het, grijpt hem, (Mr.) en leidt hem zekerlijk henen.
£.(Mr.) En als hij gekomen was, ging hij terftond tot (M.)Jefus, (Mr.) en zeide: (M.) wees gegroet, Rabbi! (Mr.) Rabbi, (M.) en hij kuste hem. 3.
en flocgcn de Handen aan Jefus •> en greepen hem. De beroemde en roemwaardige Schutte heeft, in zijne heilige J-aarb. deel p. iu eene aantekening breedvoerig dit onderzocht, en beredeneerd beweezen, dat het kusfen van Juchs, vóór 's Hcilands woorden: ik ben htt'% en het daarop volgend nederftorten der fc'uaar, gcRh.ed zij.



g2 OvEJIËENSTE MM I N G
3. (M.)Maar Jefus zeide tot hem: Vriend, waar toe zijt gij hier? (L.) Judas, verraadt gij den Zoon des menfchen met eenen kus ?
4. (M.) Toen kwamen zij toe , en floegen de handen aan Jefus, en greepen hem.
VEERTIENDE LIJDENSTEKST.
Matth. XXVI: 51 — 54. En ziet, een van die gene, enz. Markus XIV: vs. 47. En een der genen, enz. Luk. XXII: vs. 49—51. En die bij hem waren, enz. Johan. XVIII: vs. 10,11. Simon Petrus dan, enz.
OVEREENSTEMMING.
1. (L.) En die bij hem waren , ziende wat daar gefchieden zou, zeiden tot hem: Heer! zullen wij met het zwaard flaan ?
2. (M.)En ziet, een van de genen die met Jefus waren, (Mr.) die daar bij Honden, (J.) Simon Petrus dan hebbende een zwaard, (M.) de hand uitfieekende trok zijn zwaard uit. 3.



DER EUANGE LISTEN. 33
3. (J.)En (M.) flocg den dienstknecht des hogepriesters, cn hieuw hem (L.) zijn rechter oor af, (J.) en de naam des dienstknechts was Malchus.
4. (L.) En Jefus antwoordende zeide: laat hen tot hier toe (geworden). En raakte zijn oor aan, en heelde hem.
5. (M.) Toen zeide Jefus (J.) tot Petrus: fteek uw zwaard (M.) weder (J.) in zijne fcheede, (M.) want alle die het zwaard neemen, zullen door het zwaard vergaan.
6. (M) Of meent gij dat ik mijnen Vader nu niet kan bidden, en hij zal mij meer als twaalf legioenen engelen bijzetten.
7. Q.) Den drinkbeker dien mij de Vader gegceven heeft, zal ik dien niet drinken?
8. (M.) Hoe zouden dan de fchriften vervuld worden, die zeggen dat het alzoo gefchieden moet?
C VIJF-



34. Overeenstemming
VIJFTIENDE LIJDENSTEKST.
Mark. XIV: vs. 48—52,. En Jefus antwoordende,enz. Matth.XXVI: vs, 55WJ5& Ter zelfder uure, enz. Luk. XXII: vs. 52 en 53. En Jefus zeide, enz..
OVEREENSTEMMING.
1. (M.) Ter zelfder uure fprak Jefus tot de fchaaren, (L.) tot de overpriestörs en de hoofdmannen des Tempels , en de ouderlingen , die tegen hem gekomen warert:
2. (Mr.)Zijt gij uitgegaan met zwaardenen ftokkettj als tegen eenen moordenaar, «m ftiij te vangen ? Dagelijks CM.) zat (Miv) ik bij\uliédeft in den tempel Jeerende, en gij hebt mij niet gegreepen, (L.) de handen tegen mij niet uirgeftooken.
3. (L.) Maar dit is uwe uure, en de magt der duisternisfe, (M.) doch dit alles is gefchied, op dat de fchriften der profee-



üiïr EüAN'CELisTEtf. 35feeten zouden vervuld worden (*). Toen vlugtten alle de discipelen , hem verlaatende.
4. (Mr.) En een zeker jongeling volgde hem, hebbende een lijnwaad omgedaan over het naakte (lijf), en de jongelingen grcepen htm.
5. (Mr.) En hij het lijnwaad verlaatende is naakt van hun gevlooden.
ZES
(*) De natuur der zaak , en de vergelijking der Euangeiisten komen ons voor hier duidelijk genoeg te leeren, dat het grijpen en binden van Jefus, waarvan in den i6den Lijdenstekst melding gemaakt wordt, gefchied zij vóór het vlugtcn der discipelen, en van den Jongeling, die, zijn lijnwaad verlaatende, naakt gevlooden is, zo dat het ïa^ vers van Joh. XVIII. in de ovcrëenftemming op deze woorden dus moet volgen : (M.) Doch dit alles 'is gefchied, op dat de fchriftcn der profeeten zouden vervuld worden , (J.) de bende dan , en de overfte over duizend, en de dienaars der Jobden ?iamen Jefus gezamenlijk, en bonden hem, (M.) Toen ylugtten alle de discipelen? hem verlaatende. '
C 2



36 Overeenstemming
i öT "~ :
ZESTIENDE LIJDENSTEKST.
Johan.XVIII.vs.ia—14. De bende dan, enz. JVIatth. XXVI: vs. 57. Die nu Jefus, enz.
Luk. XXII: vs. 54. En zij greepen hem, enz.
fififibsgmc osfiwrml vof obrroddDn tmodOVEKËENSTÈ-.MMING.
i.(J.)De bende dan, en de overlte over duizend, en de dienaars der Jooden namen Jefus gezamenlijk, CL.) zij greepen hem, (J.) en bonden hem. • 2. CJ.)En (M.) die nu Jefus gevangen hadden, leidden hem henen, eerst tot An'. iias, want hij Was des wijfs vader van Cajaphas, welke deszelfden jaars hoogepriester was*
3. (J.) Cajaphas nu was de gene die den Jooden geraaden had, dat het nut ware , dat één mensch voor het volk itorvc.
4. (MO En zij leidden Jefus henen (M.)tot Cajaphas (M.) den hoogepriester: (Mr.)
En



DCR EüANGELISTEN. 37
En bij hem vergaderden alle de overpriesters, en dé ouderlingen , en de fchriftgeleerden (*).
ZEVENTIENDE LIJDENSTEKST. Johan. XVIII: vs. 19—24.
19. De hoogepriester dan vraagde Jefus van zijne discipelen, en van zijne leer.
20. Jefus antwoordde hem: Ik heb vrij uit gefprooken tot de weereld; ik heb alle tijd geleerd in de fynagoge en in den tempel, daar de Jooden van alle plaatzen famenkomen, en in het verborgen heb ik niets gefprooken.
21. Wat ondervraagt gij mij ? Ondervraagde genen die het gehoord hebben, wat ik
tot
(*) In de orde der Lijdenstckften te Amfteldam is in de opgaaf der tekften Mark. XIV: vs. 53. niet geplaatst. De vergelijking met Matth. XXVI: vs. 17. leert duidelijk, dat dit vs. uit Markus tot de overëenfcemming behoort.
C 3



j8 Overeenstemming
tot hen gefprooken heb. Ziet deze weeten wat ik gezegd heb.
22. En als hij dit zeide, één van de dienaars, die daar bijftond, gaf Jefus eenenkinne-
'bak'flag, zeggende: antwoordt gij al zoo den hoogepriester?
23. Jeins antwoordde hem: indien ik kwalijk gefprooken heb , betuig van het kwaade, en indien wel, waarom fiaat gij mij ?
24. (Annas dan had hem gebonden gezonden tot Cajaphas den hoogepriester).
ACHTTIENDE LIJDENSTEKST.
Matth.XXVI: vs.59—63. En de overpriesters, enz. Mark. XIV: vs. 55—61. En de overpriestérs, -enz.
OVEREENSTEMMING.
ï. (M.) En de overpriestérs, en de ouderlingen, en de geheele groote Raad zochten valfche getuigenisfen tegen Jefus, opdat
Zij



DER Eü^NGELISTEÏÏ. 39
zij hem dooden mogten, en vonden niet.
2, (M.) En hoewel daar veele valfche getuigen toegekomen waren, zo vonden zij toch niet, (Mr.) want de getuige, nisfen waren niet eenpaarig.
3. CM.) Maar ten laatften kwamen twee valfche getuigen (Mr.) en opiïaande getuigden valschlijk tegen hem, zeggende:
4 (Mr.)Wij hebben hem hooren zeggen: Ik zal dezen tempel (M.) Gods, (Mr.) die met handen gemaakt is, afbreeken, en in drie dagen eenen anderen, zonder handen gemaakt, (M.) opbouwen.
5. (Mr.) En ook alzoo was hun getuigenis niet eenpaarig. \
6. (Mr.)En de hoogepriester in het midden opftaande vraagde Jefus, zeggende: antwoordt gij niets ? Wat getuigen deze tegen u?
7. (M.) Doch Jefus zweeg ftil, (Mr.) en ant* woordde niets.
C 4 ttfc.



40 Overeenstemming
NEGENTIENDE LIJDENSTEKST.
Matth.XXIV: vs.6301164. En de hoogpriester, enz. Mark. XIV: vs. 61 en 62. Wederom vraagde, enz.
OVEREENSTEM M1 N G.
1. (M.) En de hoogepriester antwoordende, (Mr,) vraagde hem wederom, en zeide tot hem : (MO ik bezweer u bij den leevendigen God, dat gij ons zegt of gij zijt de Christus, de Zoon (Mr.) des^gezegenden Gods.
2. (Mr.) En Jefus zeide (M.) tot hem: gij hebt het gezegd, (Mr.)ik ben het, (M.) doch ik zeg ulieden, van nu aan zult (Mr.) gijlieden (M.) zien den Zoon des menfchen zittende ter rechtehand der kracht Gods, en komende op de wolken des hemels.
TWIN-



DER EüA NGEI, ISTEN. 45
- ! r
TWINTIGSTE LIJDENSTEKST»
Matth.XXVI: vs.65-68. Toen •verfeheurdc, enz. Mark. XIV: vs. 63—65. En de hoogepriester, enz. Luk. XXII: vs. 63—65. En de mannen , er/.
0 FE R È'E NSTEMM ING.
1. (M.)Toenverfcheurde de hoogepriester zijne kleederen v zeggende: hij heeft God gelasterd, wat hebben wij nog getuigen van nooden, ziet nu hebt gij zijne Godslastering gehoord?
2. (M.)Wat dunkt ulieden? En zij antwoordende zeiden: hij is des doods fchuldig. (Mr.) En zij alle veroordeelden hem des doods fchuldig te zijn.
3. (M.)Toen Ipogen zij in zijn aangezicht, en floegen hem met vuisten.
4. (Mr.)En zommige (M.) andere (L.) mannen , die Jefus hielden, befpotteden hem, en floegen (hem), en als zij hem overdekt hadden, floegen zij hem ophetaan-
C 5 ge-



42 O.VCRÜEÏf S'TSMM ÏUC
gezicht (Mr.) met vuisten, -(M.) en gaven hem kinnebakflagen , zeggende: profeteer ons, Christus! wie is het die . u geflagen heeft ? * )
5. (L.j En veele andere dingen zeiden zij tegen hem, lasterende.
EEN EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST .(*).
Johan. XVIII: vs. 15—19. En Simon Petrus, enz. Matth.XXVI: vs.58,69,70. En Petrus volgde, anz. Mark. XVI: vs.54, 66—68. Ei) Petrus volgde, enz. Luk. XXII: vs. 54 — 57. En Petrus volgde, enz.
OVER ME NS TE MM ING.
1. (J.)En Simon Petrus volgde Jefus, (M.)
van verre.-tot aan de zaal des hoogeer • pries-
(*) Daar de drie eerde Euangelistcn , Mattheus, Markus en Lukas, de drievoudige verloochening van Petrus, als gelijktijdig ejt achter (lep anderen vol" geilde, verhaalen, en \ycl zoo, dat Mattheus.cn Markus die opgeeven voorgevallen zijn, nadat de Heiland des nachts verboord en veroordeeld was, geeft
Lu-



DER EVANGELISTEN. 43
priesters, (J.) en een ander discipel. Deze discipel nu was den hoogepriester be-
Lnkas, die wel de befpotting, maar niet de verhooring cn veroordeeling , waar van de finaadyplle bejglö'tahg het gevolg was, heeft aangetekend, die drievoudige verloochening op, als vóór dezelve gefchied te zijn, echter in het 19de vs. van hetXXIIf*'.' hppfdd. aantekenende, dat er eenigen tijdmsfehen ;,u'de verloeren zij, dan Johannes, die geoordeeld wordt daar bij tegenwoordig geweest te zijn, en zeer naauwkeurig ecnige omftandigheden daarvan opgeeft, bij de andere Euangelisten niet aangetekend , verhaalt die drievoudige verloochening zoo, dat hij de eerde verloochening vóór de ondervraaging, en de tweede cn derde, achter den anderen volgende, na dat de Zaligmaakcr reeds verhoord en fmaadeüjk befbot e» geflagen was, opgeeft, uit vergelijking der Euange-listen, in hunne orde en oogmerk in het befchrijve« der lijdensgefchiedenis, komt het ons voor, dat, te« aanzien van den tijd, de wijze en omftandigheden der drievoudige verloochening, Johannes meet gevolgd worden, en de overë'enftcmming alzoo moet opgemaakt worden; Mattheus en Markus tekenen beide ook duidelijk aan, dat Petrus Jefus gevolgd zij tot aan cn in de zaal des hoogpriesters, vóór de eerfte
ver-



■fy- Overeenstemming
bekend, en ging met Jefus in des hóogepriesters zaal.
, 2. (J.) En Petrus Hond buiten aan de deur, de andere discipel dan, die den hoogepriester bekend was, ging uit, en fprak met de deurwaardfter, en bragt Petrus in, (Mr.) tot binnen in de zaal des hoogepriesters. 3. (M.) En binnen gegaan zijnde, zat hij bij de dienaaren, om het einde te zien. CL.)
verhooring en vevoordeeling des Heilands, Matth. XXVI: vs. 58. en Mark. XIV: vs. 54. cn Johannes geeft, Hoofdd. XVIII: vs. 15 en 16. de bijzondere tnnftandigheden op, hoe hij daar binnen gekomen zij, en zijnen godlijken meester voor de ccrftemaal verloochend hebbe. Dus zou in de overëcnftemming Joh. XVIII: vs. 15 tot 18, vergql. met Matth. XXVI: vs. 58,69,70, Mark. XIV: vs. 54, 66—68. en Luk. XXII: vs. 55-57. voorkomende, in de orde der Lij den stekften te Amfteldam als de alfte Lijdenstekst, eigenlijk;op den i6<*en moeten volgen, en den if&nLijdenstekst uitmaaken.



DEa EUANGELISTEN. 45
(L.) En als (J.) de dienstknechten en de dienaars (L.) vuur ontltooken hadden, (J.) om dat het koud was, (L.) in het midden van de zaal, en zij te zamen nederzaten (J.) en zich warmden, (L) zat Petrus in het midden van hun, (J.) en warmde zich.
4. (Mr.) En als Petrus beneden in de zaal was, kwam eene van de dienstmaagden des hoogepriesters, (J.) die de deurwaardfter was, (Mr.) en ziende Petrus zich warmende, zag zij hem aan, (L.) en haare oogen op hem houdende,zeide (Mr.) ook gij waart met Jefus denNazarener (M.) den Galileër, (J.) en zijt gij ook niet uit de discipelen van dezen mensch?
5. (M.) Maar hij loochende het voor allen, zeggende: (Mr.) Ik ken (hem) niet, noch ik weet niet wat gij zegt, en hij ging buiten in de voorzaal, en de haan kraaide. ' TWEE



46 OvEUiiËN STEMMING
' .
TWEE EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST.
Matth.XXVI:vs.7j—74, En als hij, enz* Mark. X1\T: vs 69—71: En de dicn>trmngd, enz. Luk. XXI:: 50—60. En korts daar na, cn;:. Juiun. XVlii: vs. £5-^27. En Simon rctrus, enz.
0 V E R Ë E NSTE MMIN G.
i.(J.) En Six:on Petrus ftond en warmde zich, (L.) en korts daar na, (M.) als hij naar de voorpoort uitging, zag hem eene andere (dienstmaagd) (Mr.) cn begon te zeggen tot de genen die daar bij Honden: (M.) deze was ook met Jefus den Na'zarencr, (J.) en ziji ook gij niet uit zijne discipelen?
2. (M.)En hij loochende het wederommet eenen eed,zeggende: ik ken den mensch niet.
3. (Mr.) En een weinig daar ha, (L.) als het omtrend een uur geleeden was, (J.) een van de dienstknechten des hoogepriesters, die maagfehap was van den
ge-



DER Eü A NO SLISTEN. 47
genen, dien Petrus het oor afgehouwen had, zeide (Mr.) wederom tot Petrus:
4. (Mr.) Waarlijk gij zijt één van die, want gij zijt ook een Galileër, (M.) want ook; uwe fpraak maakt u openbaar. (J.) Heb, ik u niet gezien in den hof met hem?
£. (J.) Petrus dan loochende het wederom, (Mr.) en hij begon zich zeiven te vervloeken en te zweeren: ik ken dezen mensch niet, dien gij zegt.
DRIÉ EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST. Luk.XXII: vs. 60^ 62. En terifond als hij, enz. Matth. XXVI: vs. 75. En ttrftbnd kraaide, enz. Mark. XIV: vs. 72. En de haan kraaide, enz. , Jóhan. XVIII: vs. 27. En terifond kraaide, enz.
O V E-, R EENS TE MM IN G.
i.(L.).En teritond als hij nog fprak,kraaide de haan (Mr.) ten tweedemaal.
s.(L.) En de Heer zich omkeerende, zag Petrus aan, en Petrus werd indachtig
des



48 Overeenstemming : des woords des Heeren , (Mr.) het welk Jefns tot hem gezegd had: eer de haan . tweemaal zal gekraaid hebben, zult gij
mij driemaal verloochenen. 3.(L.)En Petrus (Mr.) zich van daarmaakende (M.) naar buiten gaande, weende • hij bitterlijk.
VIER EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST.
Luk. XXII: vs. 66 —71.enXXIII:vs. i. Enalshet, enz. Matth. XXVII: y& 1, o* Als het nu morgenftond, enz. Mark. XV: vs. 1. En terftond des morgens, enz. Johan. XViil: vs. 28. Zij dan leidden Jefus, enz.
O FE RË E N S T E M MI N G.
i.(Mr.)En terflond, des morgens vroeg, (L ) als het dag geworden was, vergaderden (M,) alle de overpriestérs, (Mr.) en hielden te zamen raad met de ouderlingen (L.) des volks, (Mr.) en de fchriftgeleerden en den geheelen Raad tegen jefus, dat zij hem dooden zouden.
2.



DER E UANGELtSTEN. 49
2. (L.) En bragten hem in hunnen Raad, zeggende: zijt gij de Christus? Zeg het ons. En hij zeide tot hen: Indien ik het 11 zeg, gij zult het niet geloovcn.
3-(L.)En indien ik ook vraag, gij zulr mij niet antwoorden, of Ioslaaten.
4. (L.) Van nu aan zal de Zoon des menfchen gezeten zijn aan de rechte (hand) der kracht Gods.
5-(L.) En zij zeiden allen; zijt gij dan de Zoon Gods? En hij zeide tot hen: Gij zegt, dat ik het ben..
óY(L.) En zij zeiden: wat hebben wij nog getuigenisfen vannooden, want wij hebben het uit zijnen mond gehoord?
7-(L.) En de geheele menigte van hun ftond op, (Mr.) en Jefus gebonden heb. bende, (M.) leidden zij hem weg, (J.) van Cajaphas in het rechthuis, (M.) en gaven hem over aan Pontius Pilatus den ftad houder.
D VIJF



50
Overeenstemming
VIJF EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST. Matth. XXVII: vs. 3—5. Toen heeft Judas, enz. Hand.I: vs.18. Deze [Judas] dan heeft verworven, enz.
OVERËENSTE MM ING.
1. (M.) Toen heeft Judas, die hem verraaden had, ziende dat hij veroordeeld was, berouw gehad, cn heeft de dertig zilveren (penningen) den overpricsteren en den ouderlingen wedergebragt.
2. (M.)Zeggende: ik heb gezondigd, verraadende het onfchuldig bloed. Maar zij zeiden: wat gaat ons (dat) aan'/Gij moogc toezien.
3. (M.)En als hij de zilveren (penningen) in denTempel geworpen had, vertrok hij, en henen gaande verworgde zich zeiven-
4. (11.) Deze dan heeft verworven eenen akker, door den loon der'ongerechti>heid, en voorwaards overgevallen zijnde is midden- opgcborfïcn, en alle zijne ingewanden zijn uitgefïort.
ZES



DER EüAKGELlSTEN.
51
ZES EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST.
Matth. XXVII: vs. 6—10. En de overpriestérs, enz. Handel. I: vs. 19. En het is bekend geworden, enz.
OVEREENSTEMMING.
1. (M.) En de overpriestérs de zilveren (penningen) neemende, zeiden: het is niet geoorlofd dezelve in de offerkist te leggen, dewijl het een prijs des bloeds is.
2. (M.) En te zamen raad genoomen hebbende, kochten zij daar mede den akker, des potbakkers , tot eene begraavenis voor de vreemdelingen.
3-(M.) Daarom is die akker genoemd dén akker des bloeds, tot op den huidigen dag.
4. (M.) Toen is vervuld geworden het gene gefprooken is door den profeet Jeremias, zeggende : en zij hebben de dertig ziL veren (penningen) genoomen, de waarde des gewaardeerden van de kinderen D 2 Is-



52 Overeenstemming
Israëls,den welken zij gewaardeerd hebben.
5^(M.)En hebben dezelve gegeeven voor den akker des potbakkers, volgens het gene mij de Heer bevoolen heeft.
6. (H.) En het is bekend geworden aan allen die te Jerufalem woonen, alzoo dat die akker in hunne eigen taal genoemd wordt Akeldama, dat is, een akker des bloeds.
ZEVEN EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST. Joh. XVIII: vs. 28—32.
28— En zij gingen niet in het rechthuis, op dat zij niet verontreinigd zouden worden , maar op dat zij het Pafcha eeten mogten.
29. PiJatus dan ging tot hen uit, en zeide: wat befchuldiging brengt gij tegen dezen mensch ?
30.



DER ElTANGELISTEI». 53
30. .Zij antwoordden en zeiden tot hem: indien deze geen kwaaddoener ware, zo zonden wij hem u niet overgeleverd hebben.
31. Pilatus dan zeide tot hen: neemt gij hem, en oordeelt hem naar uwe wet. De Jooden dan zeiden tot hem: het is ons niet geoorlofd iemand te dooden.
32 Op dat het woord van Jefus vervuld wierd, dat hij gezegd had, betekenende hoedanigen dood hij fterven zou.
ACHT EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST.
Luk. XXIII. vs. 2. En zij begonden hem, enz. Matth. XXVII: vs. 11—14. En Jefus ftond, enz. Mark. XV: vs. 3—5. En de overpriestérs, enz.
OV E R.Ë E NST E M MING. x.(M.) En jefus ftond voor den ftadhouder, (Mr.) en de overpriestérs befchuldigden hem van veele (zaaken). 2,(L.) En zij begonnen hem te befchulD 3 di-



$4 Overeenstemming
digen, zeggende: wij hebben bevonden dac deze het volk verkeert, en verbiedt den Keizer fchatting te geeven , zeggende : dat hij" zelve Christus de'koning is.
3>(M.) En als hij van de overpriestérs en de ouderlingen befchuldigd werd, antwoordde hij niets.
4. (M.) Toen zeide Pilatus tot hem: hoort gij niet? (Mr.) Ziet hoeveelezaakenzij tegen u getuigen ?
5. CM.) Maar hij antwoordde hem niet op één eenig woord, alzo dat de ftadhouder zich zeer verwonderde.
NEGEN EN TWINTIGSTE LIJDENSTEKST. Johan.XVIII. vs. 33—36. Pilatus dan ging, enz. Matth. XXVII: vs. 11. En de ftadhouder, enz. Mark. XV: vsv 1. En Pilatus vraagde hem, enz. Luk, XXIII: vs. 3. En Pilatus vraagde hem, enz.
OVEREENSTEMMING.
i.(J.) Pilatus dan ging wederom in het
recht-



DER EuANGELISTEN. 55
rechthuis, en riep Jefus, en zeide tot hem : Zijt gij de koning der Jooden ?
2. (J ) Jefus antwoordde hem: (M.) gij zegt het. (J.) Zegt gij dit van u zeiven, of hebben het u anderen van mij
gezegd?
3-(J.) Pilatus antwoordde: ben ik een Jood? Uw volk en de overpriestérs hebben u aan mij overgeleverd. Wat hebt gij gedaan?
4. (J,) Jefus antwoordde: mijn koningrijk is niet van deze weereld; indien mijn koningrijk van deze weereld ware, zoo zouden mijne dienaars voor mij geftreeden hebben, op dat ik den Jooden niet ware overgeleverd ; maar nu is mijn koningrijk niet van hier.
D 4 DER-



56
Overeenstemming
DERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Johan. XVIII: vs. 37 en 38. Pilatus dan zeide, enz. Luk. XXIII: vs. 4. En Pilatus zeide, enz.
'QVERËENSTEMMl N G. i.(J.) Pilatus dan zeide. tot hera: zijt gij dan een koning? Jefus antwoordde, gij zegt dat ik een koning ben. Hiertoe ben ik gebooren, en hiertoe ben ik in de weereld gekomen, op dat ik der waarheid getuigenis geeven zoude; een iegelijk, die uit de waarheid is, hoort mijne Hem.
2 (J.) Pilatus zeide tot hem: wat is waarheid? En als hij dat gezegd had, ging hij wederom uit tot de Jooden, en zeide tot (X.) de overpriestérs en de fchaaren : ik vind geen fchuld in dezen mensch (*).
EEN
(*) Onder de geleerden , die over de overè'cnIbmming gefchreeven hebben, zijn er die oordeelen,
dat



DER EüANGELISTEN.
s?
EEN EN DERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Luk: XXIII: vs. 5—12. 5. En zij hielden te öerker aan, zeggende:
hij
dat op den 30^11 Lijdenstekst volgen, en voor den giften gaan moet, het gene wij vinden in den d8fte» Lijdenstekst, in het 3'ie, ^ cn 5d<-* vs. De reaen hier van is te vinden in het verhaal van de orde der zaaken, zoo als Mattheus en Markus die opgecven; Lukas heeft noch van het zwijgen des Heilands op de ingebragte befchuldiging, noch van de verwondering van Pilatus daar over, iets aangetekend. Johannes alleen heeft uitvoerig de ondervraaging over Jefus koninglijke waardigheid opgegeeven, die Mattheus , Markus en Lukas zeer kort hebben opgetekend, en Mattheus en Markus beide laaten zeer overeen Hemmend daarop volgen het zwijgen des Heilands, op de befehuldigingen der overpriesteren en ouderlingen , cn de verwondering van Pilatus hier over; bovendien is dan de orde der zaaken zeer klaar en duidelijk, gelijk men zien kan, wanneer men, na de twee eerde verfen van den a8^n Lijdenstekst,ter-, ftond daarop den a$*èn leest, en laat volgen, en dit vergelijkt met Luk. XXIII: vs. 2 en 3 en Joh. XVIII: vs. 33-38.
D 5



58 Overeenstemming
hij beroert het volk, leerende door geheel Judea, begonnen hebbende van Galilea tot hier toe?
6. Als nu Pilatus van Gaiilea hoorde, vraagde hij, of die mensen een Galileër was.
7. -En verftaande dat hij uit het gebied van Herodes was, zond hij hem henen tot
. Herodes, die ook in die zelfde dagen binnen Jerufalem was.
8. En als Herodes Jefus zag, werd hij zeer verblijd, want hij was van overlang begeerig geweest, hem te zien, om dathij veel van hem hoorde, cn hoopte eenig teken te zien, dat van hem gedaan zou worden.
9. En hij vraagde hem met veele woorden, doch hij antwoordde hem niets.
10. En de overpriestérs en dc fchriftgeleerden ftonden, en befchuldigden hemheftiglijk.
11.



DER EüANGELISTEN. S9
ii. En Herodes , met zijne krijgslieden, hem veracht en belpot hebbende, deed hem een blinkend kleed aan, cn zond hem weder tot Pilatus.
12- En op. dien zelfden dag werden Pilatus en Herodes vrienden met malknnderen, want zij waren te vooren in vijandfchap tegen den anderen.
TWEE EN DERTIGSTE LIJDENSTEKST. Luk. XXHI: vs. 13—16.
13. En als Pilatus de overpriestérs en de overften, en het volk bij één geroepen had, zeide hij tot hen:
14. Gij hebt dezen mensch tot mij gebragt, als eenen die het volk afkeerig maakt, en ziet, ik heb hem in uwe tegenwoordigheid ondervraagd, en heb indezen mensch geene fchuld gevonden , van het gene daar gij hem mede befchuldigt.
15.



60 Overeenstemming
15. Ja' ook Herodes niet: want ik heb uliedcn tot hem gezondeii, en ziet, daar is van hem niets gedaan , dat des doods waardig is.
16. Zoo zal ik hem dan kastijden en Ioslaaten.
DRIE EN DERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Mark. XV: vs. 6—10.. En op het feest, enz. Matth. XXVII: vs. 15—18. En op het feest, enz. Lük. XXIII: vs. 17—19. En hij moest hun, enz. Johan. XVIII: vs. 39 en 40. Doch gij hebt, enz.
OVEREENSTEMMING.
- i.(M.)En op het feest was de ftadhouder gewoon (L.) en moest (M ) den volke eencn gevangenen (L.) loslaaten (Mr.) wrien zij ook begeerden.
2. (M.) En zij hadden toen eenen welbekendengevangenen, genoemd Barabbas, (L.) dewelke(J.)een moordenaar was,(Mr.) die in den oproer eenen doodflag gedaan
had,



DER EüANGELISTEN. 6\
had, met andere medeöproermaakers, (L.) om zekeren oproer, die in de ftad geichred was, (Mr.) gevangen.
4. (Mr.) En Pilatus antwoordde hnn, (J.) gij hebt eene gewoonte, dat ik u op het Pafcha eenen loslaate, (M.) welken wik gij dat ik u zal loslaaten, Barahbas of Jefus, die genoemd wordt Christus?
5. (Mr.) Wilt gij dat ik u den koning der Jooden loslaate ? (want hij wist, dat hem de overpriestérs door nijd overgeleverd hadden).
VIER EN DERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Matth.XXVII:vs. 19— -3. En als hij, enz. Markus XV: vs. 11—14. Maar de overpriestérs, enz, Luk. XXIII: vs. 20—23. Pilatus dan riep, enz. Johan. XVIII: vs. 40. Zij dan riepen, enz.
OVEREENSTEMMING.
i.(M.)En als hij op den rechterftoel zat, zo heeft zijne huisvrouw tot hem gezonden,



Cz Overeenstemming
den, zeggende: heb toch niet te doen met dien rechtvaardigen, want ik heb heden veel geleeden in den droom om zijnent wil.
2c (M.) Maar de overpriestérs en de ouderlingen hebben de fchaaren aangeraadèn, dat zij zouden Barabbas begeeren, en Jefus dooden , (Mr.) de overpriestérs bewoogen de fchaar , dat hij hun liever Barabbas zou loslaaten.
3.(M.) En de ftadhouder antwoordende zeide tot hen: welken van deze twee .wilt gij dat ik u zal loslaaten ? (J.) Zij dan riepen alle wederom , zeggende: niet dezen, maar Barabbas.
4..(Mr.) En Pilatus antwoordende (L.) riep hun wedérom toe, willende Jefus loslaaten: (M.) wat zal ik dan doen (met) Jefus, die genoemd wordt Christus, (Mr.) dien gij eenen koning der Jooden noemt?
5-



DER E VA SC ELISTES. 63
5. (Mr>) En zij (M.) alie (Mr.) riepen wederom (L.) daar tegen, zeggende: kruis (hem), kruis hem.'
6. (L.)En hij zeide ten derdemaal tot hen: wat heeft deze dan kwaads gedaan ? Ik heb geene fchuld des doods in hem gevonden; zo zal ik hem dan kastijden en loslaaten.
7. (L) Maar zij (Mr.) riepen te meer, en (L.) hielden aan met een groot geroep, eifchende dat hij zou gekruist worden: En hun en der overpriesieren geroep werd geweldiger (*).
VIJF
O De beroemde Ik en laat, in zijne Overéén, jhumhig, door den geleerden Schacht uitgegeeven, hier op het verhaal de geesfeling van Jefus volgen, dat hier voorkomt in den 36^11 Lijdenstekst;, en daar na de handwasfehing van Pilatus, cn de loslaating van Barabbas, het gene bij ons in den 35^ Lijdenstekt voorkomt, dan, uit vergélijRtrfg; van het verhaal der Euangelisten, komt ons de orde, die bij
ons



64 Overeenstemming
VIJF EN DÊRTIGSTiljpENSTEKST.
^inb.XXVIl: vs.24—26. Als nu Pilatus zag, enz
Maffe. XV; vs. 15. Pilatus nu willende, enz.
Luk. XXIII: vs. 24 en 25. En Pilatus oordeelde, enz.
OVEREENSTEMMING.
1. (M.) Als nu Pilatus zag, dat hij niet vorderde, maar veel meer (dat er) Oproer werd, nam hij water, en wiesch de handen voor de fchaar, zeggende: ik ik ben onfchuldig van het bloed dezes rechtvaardigen: gijliedenmoogttoezien.
2. (M.) En al het volk antwoordende zeide: zijn bloed (kome) over ons, en over onze kinderen.
3. (Mr.) Pilatus nu willende de fchaar genoeg doen, (L ) oordeelde dat hun eisen gefchieden zoude.
4-
ons gehouden wordt, natuurlijker cn beter voor, gelijk de geleerde Schutte en anderen die ook zoo opgeeven.



DER EUANGELISTEN. 6j
4. (M.) Toen liet hij hun Barabbas los, (L.) den genen die om oproer en doodflag in do gevangenis geworpen was, welken zij geëischt hadden.
! tl
ZES EN DERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Johan. XIX: vs. 1 — 3. Toen nam Pilatus, enz. Matth.XXVII: vs.27—30. Toen namen, enz. Mark, XV: vs. 16 — 19. En de krijgsknechten, enz.
OVERËE NSTE MM ING.
1. (J.) Toïm nam Pilatus dan Jefus, en geesfelde (hem).
2. (M.) Toen namen de krijgsknechten des ftadhouders Jefus met zich in.het rechthuis, (Mr.) en leidden hem binnen inde zaal, welke is in het rechthuis, (M.) en vergaderden over hem de ganfche bende.
3-(M.)En als zij hem ontkleed hadden, deeden zij hem eenen purperen mantel om.
E 4,



66 OVERÊENSTEMMTNO
4. (J.) En de krijgsknechten eene kroon van doornen gevlochten hebbende,zetteden die op zijn hoofd, (M ) en eenen rietHok in zijne rechte (hand): en vallende op hunne kniën voor hem, befpottcden zij hem,
5, (M.) Zeggende : weest gegroet , gij Koning der jooden, (J.) cn zij gaven hem kinncbakllagen , (M.) en op hem gefpogen hebbende, namen zij den rietflok, en floegen op zijn hoofd (Mr,) en vallende op de kniën aanbaden hem (/).
ZE-
(*) Dat de befpotting , den Heiland aangedaan. Joh. XIX: vs. 1—3. cpgegeeven, niet moet onderfcheiden worden van die , welke verhaald wordt Matth. XXVII: vs. 26—30. en Mark. XV: vs. 16—19. (gelijk zommïgc uitleggers'geoordeeld hebben, meenende dat de laatstgemelde laater, dan de eerstge.raelde, den Heilvorst zoude aangedaan .zijn, zo alsook beweerd wordt door den geleerden J.H. Schacht, in zijne .Latijnfche uitgaaf van de Overêenjïemmins van tien beroemdenIken, pag.58.)blijkt hle'r uit, om dat
eene



DER EüAïIGELISTEN. 6?
ZEVEN EN DERTIGSTE LIJDENSTEKST, joh. XIX: vs. 4—7.
4.Pilatus dan kwam wederom uit, en zeide tot hen: ziet ik breng hem tot ulieden
eene naauwkeurige befchouvving van het verhaal der drie Euangelisten ons leert, dat de tijd, plaats, uitvoerers en alle omftandigheden, hoe onderfcheiden zij ook fchijnen , in de daad dezelfde zijn; gelijk breeder bij den beroemden Schutte, in zijne heilige Jaarboeken, 0.^ deel, pag. 313. kan gezien worden, die ten befluite van zijne opgegeeven bewijze» zegt: zoo men die verfchillende fielt, moeten er twee doornen kroonen gevlochten, en Christus tot twee reizen toe ontkleed, 'en hem een purperen kleed aangedaan zijn: maar wie kan dat gelotven.' — Ook kan uit het gene daar op gevolgd is, en bij alle vier de Euangelisten, hoofdzaaklijk op dezelfde wijze, verhaald wordt , gelijk uit den 46^ Lijdenstekst zal gezien worden, blijken, dat Johannes, Mattheus en Markus, in den 36^11 Lijdenstekst, van dezelfde befpotting fpreeken : Johannes toch is meermaalen gewoon, eenige bijzonderheden van 'sHeilands lijEs den,



68 Overeenstemming
den uit, op dat gij weet, dat ik in hem geene fchuld vinde.
■ 5-
den, bij de andere Euangelisten korter aangetekend^ uitvoeriger te verhaalen, waartoe zijne tegenwoordigheid bij vcelen derzelve, en zijn laater fchrijvcn van het Euangelie, aanleiding gegeeven heeft; en uit dit gezichtpunt moet het gene Johannes verhaalt, iq hetXIXtle hoofddeel van vs. 4 tot 16, befchouwd worden, dat hij alleen heeft, en geen der andere Euangelisten ; de befpotting des Heilands heeft Mattheus en Markus uitvoerig aangetekend, Johannes, die veel laater fchreef, zeer kort, Lukas meldt van deze befpotting niets, maar beide Mattheus en Markus, die deze omtrend met dezelfde woorden verhaalen, tekenen beide, zo wel als Johannes, aan, dat het gefchied zij na de geesfeling. Zie Matth. XXVII. vs. 26. Mark. XV: vs. 15, en joh. XIX: vs. 1 ; waarop Johannes de allerlaatfte poogingen van Pilatus, om den Heiland van de doodftraf te bevrijden, van vs. 4 tot vs. 16. die geen Euangelist heeft , opgeeft, cn daarop volgt bij hem de wegleiding van Jefus, om gekruist te worden vs. 16. gelijk die ook Mattheus heeft, Kap. XXVII. in het laatfte deel van vs. 31. en Markus Kap. XV. in het laatfte lid van vs. 20. Dus is Christus eerst gegeesfeld en vervolgens befpot, in
dat



der Euangelisten. 69 5. Jefus dan kwam uit, draagende dedoornen kroon, en het purperen kleed. En (Pilatus) zeide tot hen: ziet, de mensch.
6.
dat fpotgewaad aan de fchaar voorgefteld, en, niets der Jooden woede veranderende , eindelijk door Pilatus overgegeeven om gekruist te worden; waarop hem de purperen mantel, om hem te befpotten, omgehangen door de krijgslieden , hem afgedaan, en zijne eigen klcedereu aangedaan werden, en zoo werd Jefus weggeleid om gekruist te worden , en dus moet het gene Mattheus heeft, Kap. XXVII: vs. 31. En toen zij hem befpot hadden, enz. en Markus Kap. XV: vs. 20. En ah zij hem befpot hadden, enz. uit Johannes dus worden aangevuld, dat, na dat Jefus befpot was, en in dat fpotgewaad , naar Joh. XIX: vs. 5. aan de fchaar, die, ver van mededoogen, op zijne veroordeeling bleef aanhouden, vruchtloos was voorgefteld, eindelijk, naar Joh. XIX: vs. 16. door Pilatus werd overgegeeven om gekruist te worden, waarom de 4otte Lijdenstekst eigenlijk in de overë'enftemming beginnen moest met deze woorden uit Markus XV: vs. 20. En zij deeden'hem den purperen mantel af, en deeden hem zijne eigen kle.ederen aan , cn leidden hem uit, om hem te kruifigen, ca2$
E 3



7o Overeenstemming
6. Als hem dan de overpriestérs en de dienaars zagen, riepenzij, zeggende: kruis (hem), kruis hem! Pilatus zeide tot hen: neemt gijlieden hem, en kruist hem, want ik vind in hem geene fchuld.
7. De Jooden antwoordden hein: wij hebben eene wet, en naar onze wet moet hij fterven, want hij heeft zich zeiven Gods Zoon gemaakt.
ACHT EN DERTIGSTE LIJDENSTEKST. Joh. XIX: vs. 8 — 12.
8. Toen Pilatus dan dit woord hoorde, wierd hij meer bevreesd.
9. En ging wederom in het rechthuis,. en zeide tot Jefus: van waar zijt gij? Maar Jefus gaf hem geen antwoord.
jo. Pilatus dan zeide tot hem: fpreekt gij tot mij niet? Weet gij niet dat ikmagtheb, u te kastijden, en magt heb u los telaaten?
11.



der Euangelisten. 1 r. Jefus antwoordde: Gij zoudt geene magt hebben tegen mij, indien het 11 niet van boven gegeeven ware; daarom die mij aan u heelt overgeleverd, heeft grooter zonde.
12. Van toen af zocht Pilatus hem los te laaten : maar de Jooden riepen, zeggende: indien gij dezen loslaat, zoo zijt gij des Keizers vriend niet: een iegelijk die zich zeiven Koning maakt, wederIpreekt den Keizer.
NEGEN EN DERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Johan. XIX: vs. 13—16. Als Pilatus dan, enz. Matth. XXVII: vs. zóh. ...maarjefusgegeesfeld,enz. Mark. XV: vs. 15V .. .en gaf Jefus over, enz. Luk. XXIII: vs. 25. ... maar Jefus gaf hij over, enz.
OVEREEN S TE M MIN G.
1 (J ) Als Pilatus dan dit woord hoorde, bragt hij Jefus uit, en zat op den rechterftoel, in de plaats genoemd LithoE 4 ftro-



'72 Overeenstemming
flrotos, en in het Hebreeuwsch Gabbatha.
2. (J.) En het was de voorbereiding van het Pafcha, en omtrend de zesde uure, en hij zeide tot de Jooden : ziet uwen Koning.
3- 0) Maar zij riepen: neem weg, neem weg! kruis hem! Pilatus zeidè tot hen: zal ik uwen Koning kruifigeh? De overpriestérs antwoordden: wij hebben geenen Koning, dan den Keizer.
4- 00 Toen gaf hij hem dan aan hun over? op dat hij gekruist zoude worden.
VEERTIGSTE LIJDENSTEKT.
Mark. XV: vs. 20 en 21. En als zij hem, enz. Matth.XXVII:vs.31 en32. Entoen zij hem, enz. Luk. XXIII: vs. 26. En als zij hem wegleidden, enz. Johan. XIX: vs. 16 en 17. ... en zij namen Jefus, enz,
OVEREENSTEMMING.
i.(Mr.)En als zij hem befpot hadden, deeden zij hem den purperen mantel
af



der Euangelisten. 73
af (*), en deeden hem zijne eigen kleederen aan, (J.) en zij namen Jefus, (Mr.) en leidden hem uit om hem tekruifigen. 2.(J.) En hij, draagende zijn kruis, ging uit; (L.) en als zij hem wegleidden, (M.) uitgaande vonden zij eenen man van Cyrenen, met naame Simon, (Mi-.) die daar voorbij ging, komende van den akker, den vader van Alexander en Rufus, (M.) dezen dwongen zij, (L.) en leiden hem het kruis op, dat hij het achter Jefus droege.
EEN EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Luk. XXIII: vs. 27—31.
27.En eene groote menigte van volk, en van vrouwen, volgde hem; welke ook weenden en hem beklaagden.
28.
(*) Zie de voorige aanmerking over den 36^0 Lijdenstekst.
E 5



74' O V E R Ü E N S T E M AI r N <;
28. En, Jefus zich tot haar kcorende zeide: gij dochters van jer-i'^cm! weent nier over mij, maar weent over 11 zeiven, en over uwe kinderen.
29. Want ziet daar komen dagen, in welke men zeggen zal: zalig zijn deonvruchtbaaren, en de buiken die niet gebaard hebben, en de borften die niet gezoogd hebben.
30. Als dan zullen zij beginnen te zeggen, tot de bergen: valt op ons, en tot de heuvelen: bedekt ons.
31. Want indien zij dit doen aan het groene hout , wat zal aan het dorre gefchieden?
TWEE EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST. Mark. XV: vs. 12 en 23. En zij bragten hem, enz. Mstth.XXVII:vs.33en34. En gekomen zijnde, enz. Johan. XIX: vs. 17. En hij . .. ging, enz.
O FE REE NS TE M MING.
i.(Mr.) Eli zij bragten hem tot de plaats,
(70



DER EVANGELISTEN7. 75
(J.) welke in het Hebreeiiwsch genoemd wordt Golgotha, (Mr.) het welk is, overgezet zijnde, lloofdfchedelplaats. 2.(M.) En gekomen zijnde tot de plaats, gaven zij hem te drinken edik met, gal gemengd, (Mr.) gemyrrheden wijn: (M.) en als hij dien gelmaakt had, wilde hij niet drinken. . i . i
DRIE EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Luk. XXIII: vs. 32011 33. En daar werden, enz. Matth. XXVII: vs. 38. Toen werden met hem, enz. Mark. XV: vs. 25, 27, 28. En het was, enz. Johan. XIX: vs. 18. Alwaar zij hem kruisten, enz. '
OVER 'È E NS TEM M ING.
1. (L.)En daar werden ook twee anderen, zijnde kwaaddoeners, geleid, om met hem gedood te worden.
2. (L.) En toen zij kwamen op de plaats genoemd Hoofdfchedelplaats, ÉróJÖg-
den



7$ Overeenstemming
den zij hem aldaar, (Mr.) en'het was de derde uure.
3 (Mr.) En zij kruifigden met hem twee moordenaars, eenen aan zijne rechtecn eenen aan zijne flinke (zijde), (J.) en Jefus in het midden.
4-(Ml\) En de fchrifr, is vervuld geworden, die daar zegt: en hij is met de misdaadigen gerekend (r).
VIER EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST. Luk. XXIII: vs. 34.
34' En Jefus zeide: Vader 1 vergeef het hun, want zij weeten niet wat zij doen (2).
(O Jef. LUI: vs. 12. Daarom zal ik hem een deel geeven van veelcn, en hij zal de magtigen als eenen roof deelen, om dat hij zijne zie! uit geflirt heeft in den dood, en met de overtreeders is geteld geveest, en hij veder zonden gedraagen heeft, cn voor de overtreeders ge. üeden heeft.
- O) Zie de laatfte woorden van Jef. LUI: vs. 12.
VJJF



der Euangelisten. -tj
VIJF EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Johan. XIX: vs. 19—22. En Pilatus fchreef, enz. Matth. XXVII: vs.' 37. En zij fielden, enz. Mark. XV: vs- 26. En het opfchrift, enz Luk. XXIII: vs. 38. En daar was ook, enz.
OVE RË ENS TE M MI NG.
1. GO En Pilatus fchreef ook een opfchrift (Mr.)zijner befchuldiging, (J.) enzette (dat) op het kruis, (M.) boven zijn hoofd, (J.) en daar was gefchreeven: Jefus de Nazarener , de Koning der Jooden.
2. (J.) Dit opfchrift dan lazen veelen van de Jooden, want de plaats, daar Jefus gekruist werd,was nabij de ftad, enhec was gefchreeven in het Hebreeuwsch, in het Grieksch (en) in het Latijn.
3. (J-)De overpriestérs dan der Jooden zeiden tot Pilatus: fchrijf niet: de Koning
der



£8 Overeenstemming
der Jooden, maar dat hij gezegd heeft: ik ben de Koning der Jooden. 3. (J-) Pilatus antwoordde: dat ikgefchreeven heb, (dat) heb ik gefchreeven.
ZES -EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Johan. XIX: vs. 23 en 24. De krijgsknechten, enz. Matth.XXVII: vs. 35en 36. Toen zij nu hem, enz.' Mafk. XV: vs. 24. En als zij hem gekruifigd, enz. Luk. XXIII: vs. 34b cn 35. .. . en verdeelende, enz.
O FE R ËENSTE MM ING.
1. (J.) De krijgsknechten dan, als zij Jefus gekruist hadden, namen en (M.) verdeelden zijne kleederen, (J.) en maakten vier deelen , voor eiken krijgsknecht een deel, en den rok. De rok nu was zonder naad, van boven af geheellijk geweeven.
2. (J.) Zij dan zeiden tot malkanderen: laat ons dien niet fcheuren, maar laat ons daar overlooten, wiens (die) zijn
zai;



DEK. EuAJTOEt, ISTEJI. -jg
zal 5 (Mr) op dat vervuld zoude worden - het gene gezegd is door den profeet (i): Zij hebben mijne kleederen onder zich verdeeld, en over mijne kleeding hebben zij het lot geworpen. (J.) Dit hebben dan de krijgsknechten gedaan, (M.) en zij nederzittênde bewaarden hem aldaar. 3. (L.) En het volk ftond en zag het aan (*).
(1) Psalm XXII: vs. 19. Zij deelen mijne kleeding oiider zich, en werpen het lot over mijn gewaad.
O Deze woorden uit Luk. XXIK: vs. 35. brengt de geleerde Iken tot dien Lijdenstekst, die bij ons de 48^ is , en naar ons oordeel te recht, dewijl de daarop volgende woorden, cn ook de overjle met hen befchimpten hem, dit duidelijk leeren, en dus te kennen geeven, dat en het volk, dat is zommige uit het zelve, en de overften Jefus befchimpt hebben; dat Mattheus en Markus ook beide aanwijzen , En die voorbijgingen lasterden hem; dat uit de woorden var» Lukas, zoo als die in den 4ötl«i Lijdenstekst in het afgetrokkens voorkomen, niet blijkt.
ZE-



80 Overeenstemming
ZEVEN EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST. Joh. XIX: vs. 25 — 27.
25. En bij het kruis van Jefus (tonden zijne moeder, en zijns moeders zuster Maria, Cleopas (wijf,) en Maria Magdalena.
26. Jefus nu ziende (zijne) moeder, enden discipel dien hij lief had, daar bij (taande , zeide tot zijne moeder: Vrouw! zie uwen zoon!
27. Daar na zeide hij tot den discipel: zie uwe moeder. En van die uure aan nam haar de discipel in zijn (huis) (*).
ACHT
(*) Van vcele vrouwen , die aldaar waren, van verre dit befchouwende, vinden wij melding gemaakt in den 54ftcn Lijdenstekst. Dan wij dienen hier aantewijzen , dat er onder de beroemdfte fchrijvers over de Overëendemming zijn, als Bukman, Ik en, Schutte en anderen, die oordeclcn, dat deze onderhandeling van den Heer Jefus met zijne moeder, en den discipel, dien hij lief had, voorgevallen
zij



der Euangelisten. 8r
ACHT EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST.
Matth; XXVII: vs. 39—44. En die voorbij gingen, enz. Mark.;XV,: vs. 29-30. En die voorbij gingen, enz. Luk. XXIII: vs. 35—37,39. ... En ook de overfte, enz.
OVEREENSTEMMING.
i.(M.) En die voorbij gingen lasterden hem, fchuddende hunne hoofden, en zeggende: (Mr.) Ha! Gij die den tempel
af-
zij, en in het overëenftemmend verhaal der Euangelisten van 'sHeilands lijden moet gebragt worden na het afloopen der befpottingen, die in de 48<te en 49lle Lijdenstekken voorkomen, en vóór, de daaropvolgende duisternis over de geheele aarde, in den 5often Lijdenstekst vcrhaajd wordende , voornaamehjk,om dat,zoo lang de woedende fchimp en tehatpc lasteringen zijner hem zoo imaadelijk beleedigende vijanden duurde, het voor hun niet veilig genoeg was, bij het kruis te naderen, daar in tegendeel s Heilands troostvolle taal aan den éénen moordcnaar, wien de Zaligm.ker het paradijs hcèft toegezegd, hen daar toe kon opwekken.
F



;82 Overeenstemming
afbreekt, en in drie dagen opbouwt, (M.) verlos u zeiven. Indien gij de Zoon Gods zijt, zo kom af van het kruis. 2. (L.) En ook de ovcrfteirmet hen befchimptên hem, (M.) en desgelijks ook de Overpriestérs met de'fchriftgeleerden en ouderlingen en Pharifeen (Mr.) zeiden tot malkanderen alfpottende: hij heefc anderen verlost, zich zeiven kanhijniet verlosfen. (X.) Dat hij nu zich zeiven verlosfe, zoo hij is de Christus, de uitverkoorcn Gods. (Mr.) de Christus, de Koning'van Israël, kome nu af van het "kruis, op dat'wïj'Tiet'zien, en (AL) Wij zullen hem gelooven.
4. (M.) Hij heeft ©p God betrouwd ,■ dat hij hem ïm verlosfe, indien 'hij hem wel wil, want'hij heeft gezegd: ik ben Gods
Zoon.
5. (L.)En ook de krijgsknechten, tot hem komende, befpot'tedeiï hem, en bragten
hem



der Euangelisten. #3
hem edik (*), en zeiden: indien gij,fde Koning der jooden zijt, zoo verlos u ,zelven.
(*) In de orde der Lijdenstekken te Amfteldam zijn deze woorden, en zij bragten hem edik: hierin dezen 48^" Lijdenstekst uitgelaaten, en in den 5iften geplaatst, dan dat deze aanbieding, gelijk ook de beroemde Iken oordeelt, van die moet onderfcheiden worden, blijkt hier uit, om dat, gelijk Lukas leert, deze aan den Heiland aangebooden is, vóór de drieüurige duisternis , de andere aanbieding is gefchied zeer kort vóór zijnen dood, na, de drieüurige duisternis. Driemaal is aan den lijdenden Heilvorst op Golgotha drank aangebooden, de eerftemaal zoo als hij daar gekomen was; de tweede kort vóór de drieüurige duisternis, waarvan Lukas hier melding maakt; de derde kort vóór zijnen dood, waarvan .Johannes het uitvoerigst gewaagt, in het XIXde hoofdd. vs. 28—30. bij ons de 5.1 fte lijdenstekst» Dan van deze, de tweede, die Lukas- hier. meldt, oordeelt de,geleerde;J. H. Schacht, dat de krijgslieden den edik niet, gelijk de volgende reis, aan den mond des Heilands gebragt, maar, om met hem te fpotten, thans die Hechts aangebooden hebben.
F 2



84 Overeenstemming 6. (L.) En een van de kwaaddoeners, die gehangen waren, lasterden hem, zeggende: indien gij de Christus zijt, verlos u zeiven en ons.
NEGEN EN VEERTIGSTE LIJDENSTEKST
Luk. XXIII: vs. 40—43.
-briil-rafjiio ï'joc« sib oévNifosBibS - aal abinattöd 40. Maar de andere antwoordende, beftrafte
hern , zeggende : vreest gij ook God
niet, daar gij in het zelfde oordeel zijt?
42.En wij toch rechtvaardiglijk; want wij
ontvangen (flraf) waardig het gene wij
gedaan hebben. Maar deze heeft niets
onbehoorlijks gedaan,
42. En hij zeide tot Jefus: Heer! gedenkt mijner , als gij in uw koningrijk zult gekomen zijn.
43. En Jefus zeide tot hem: Voorwaar zeg ik u, heden zult gij met mij in het Paradijs zijn.
VIJF-



der Euangelisten.
VIJFTIGSTE LIJDENSTEKST.
Matth. XXVII: vs. 45—47 en 49. En van de zesde, enz. Mark. XV: vs. 33—3^. En als de zesde uure, enz. Luk. XXIJI: vs. 44 cn 45. En het was, enz.
OVER. EENS TE MM ING.
1. (L.) En het was omtrend de zesde uure, (Mr.) en als de zesde uure gekomen was, werd er duisternis over de geheele aarde, toe de negende uure toe. (L.) En de zon werd verduisterd.
2. (Mr.) En ter negende uure riep Jefus met eene groote ftem , zeggende: Eloi! Eloi! Lama! Sabachthani! het welk is overgezet zijnde: ,mijn God! mijn God! waarom hebt gij mij verJaaten ?
3- (Mr.) En zommigen van die daarbij ftonden(dit hoorende) zeiden: zie hij roept Elias, (M.) doch de anderen zeiden: F 3 houdt



85' O v r n!s t'e'm m!:i n o
houdt op, laat ons zien of Elias komt, (Mr.) om' hem af te neemen,- (M.)om hem te verlosfen.
EEN EN VIJFTIGSTE LIJDENSTEKST.
Johan. XIX": vs. 28—30. Hier na Jefus weetende, enz. Matth. XXVII: vs. 48. Eu terflond een van hun, enz. Mark. XV: vs. 36. En daar liep een, enz. , Luk. XXIII: vs. 36 (*).... en de krijgsknechten, enz.
OVÈR.Ë EN STEMMING.
1. (J.)Hier na Jelus weetende dat nu alles volbragt was, op dat de Schrift zoude vervuld worden (r) zeide: mij dorst.
2. (J) Daar ftond dan een vat vol edik, (M.) en terftond een van htm' (toe)loopende nam eene fpons, en (die) met
edik
(*) Zie onze aanmerking op den voorgaanden 48^° Lijdenstekst.
(1) Psalm LXIX: vs. 22. En in mijnen dorst hebben zij iriij tdik tc drinken gegeeven.



der Euangelisten. 87 edik gevuld hebbende, (J.) omleideze met hyfop- (*J) en bragtze hem aan zijnen
(*) Wij hebben hier, in het opmaaken van het ovërëehftemm'end verhaal der Euangelisten, Johannes gevolgd, (die een ooggetuige van deze daad geweest is, en het laatst van alle de Euangelisten gefchreeven heelt, van wien wij dus ook hier zeggen kunnen, gelijk hij zelf zegt vs. 35. van dit zelfde Hoofdftuk: die het gezien heeft, die heeft het getuigdf) pns leerende, dat de rietftok, daar Mattheus en Markus van ipreeken , een flcel of ftok van hyfop geweest z'ij ic«a«f<05 wordt bij de Grieken voor den deel van zulke gewasfen dikwerf genoomen , die een' hollen (teel hebben, gelijk de hyfop, die in menigte groeit op de bergen rondom Jerufalem , naar Boe hart, cn dus ooit op Golgotha genoegzaam voorhanden was; en al fielt men met zommigen de dokken of fteclen daarvan maar twee of drie voet hoog, fchoon wij uit Josephus kunnen afneemen, die dezelve tot liet gellacht der boomen brengt , dat de hyfop in Prleftipa hooger moet groeien, was zij nog lang genoeg om met de fpons, daarop geftooken, den mond des Hcilands aan het kruis te kunnen bereiken; de voeten toch der gekruisten waren gewoonlijk niet
F 4 zeö



88 Overeenstemming
ncn mond (M.) en gaf hem te drinken. 5. (J.) Toen Jefus dan den edik genoomen had, zeide hij: het is volbragt.
TWEE EN VIJFTIGSTE LIJDENSTEKST. Luk. XXIII: vs. 46. Eu Jefus roepen Je, enz. Matth. XXVII: vs. 50. En Jefus wederom, enz. Mark. XV: vs. 37. En Jefus eene groote flem, enz. Johan. XIX. vs. 30. ... en het hoofd buigende, enz.
OVEREEN STEMMING. i.(L.) En Jefus (M.) wederom (L.) roepende
zoo hoog van den grond, als die doorgaans afgebeeld worden , daar de doode lighaamen der gekruisten door de dieren des velds zoo wel, als door de vogelen des hemels, gegeeten en vernield werden. Geletterden kunnen dit uitvoerig verhandeld vinden bij den oudheidkundigen en doorgeleerden Byn,eus, Kap. XIX. § 8, 9, 10. De beroemde Iken, cn anderen volgen hier ook alzo Johannes. De geleerde Schutte was van oordeel, datdefpons, opeen gefcherpt hyfopfteeltje, als op eene pin gezet was, en die in hef holle riet zou geflooken hebben. Hétf.' Jaarb. adu deel p. 360.



der Euangelisten. 89 pende mee groote ftem, zeide: Vader in uwe handen beveel ik mijnen geest. 2. (L.) En als hij dat gezegd had, (J.) het hoofd buigende, (L.) gaf hij den geest.
DRIE EN VIJFTIGSTE LIJDENSTEKST. Joh. XIX: vs. 31—37.
31. De Jooden dan, op dat de lighaamen: niet aan het kruis zouden blijven op den fabbath, wijl het de; voorbereiding was, (want die dag des fabbaths was groot,) baden Pilatus, dat hunne beenen zouden gebrooken , en zij weggenoomen worden.
32. De krijgsknechten dan kwamen en braken wel de beenen des eerften, en des anderen, die met hem gekruist was:
33. Maar komende tot Jefus, als zij zagen dat hij nu gefl-orven was, zoo braken zij zijne beenen niet.



QO O V E R- Ê E N S T E M M t N< G
34- Maar één der krijgsknechten doorfrak zijne zijde met eene fpeer, en terftend kwam daar bloed en< water uit.
35- En die het gezien heeft, d;ic heeft het getuigd , en zijn getuigenis is waarachtig: en hij weet dat hij zegt het gene dat waar is, op dat ook gij gelooven moogr*
36. Want deze dingen zijn gefchied, opdat de Schrift vervuld worde(i), geen been van hem zal verbrooken worden.
37. En wederom zegt een ander fchrifc: zij 'zullen zien in welken zij geftooken hebben (*).
„ VIE R
Cl) Exod. XII: vs. $6. In een huis zal het gegeetcn narden; gij zult van het vleesch niet buiten het huis draagen, en zult geen been daar aan Wreken.
Psalm XXXIV: vs. 21. Hij bewaart alle zijne beenderen • niet een van die wordt verbrooken.
(2) Zach. XII: vs. 10. En zij zullen mij aanfehouwen, dien zij doorjleokcn hebben.
C*)Dat de 54de Lijdenstekst moest geplaatst zijn
voor



DER E'JAK GE LI STEN* 01
VIER EN VIJFTIGSTE LIJDENSTEKST.
Mattfi. XXVII: vs. 51— 56. En ziet liet voórïïatigfel,enz. Markus XV: vs. 38—41. En hetvoorhangfel, enz. Luk.XXIlI:vs.45,47—49.... cn het voorhangfel, enz.
0' F E R £ E NS TEMMING.
i.(M.) En ziet het voorhangfel'd'es Tcmï pels fcheurde in tweën (L.) midden (door) (M.) van boven tot beneden,
en
voor den 53flen, gelijk in alle andere opgaaven, van de orde der Lijdenstcktten, door mij ingezien, gefchied is, en door den meermaal ett genoemden cn gerosmden Ik en ook alzoo gefchied is, blijkt daar uit, om dat de wonderen, en het gene verder verhaald wordt in den 54^" Lijdenstekst, terflond na Jefus dood, of liever ter gelijker tijd met denzelvea is voorgevallen, en het gene in den 53ften Lijdenstekst verhaald wordt, het henengaan naar Pilatus, om de breeking der beenderen, en het wegneemen der lighaamen te verzoeken, zoo wel als uitvoering daarvan, daarna, eerst gefchied zij.



04 OVEREENSTEMMING
en de aarde beefde, "en de fteenrotfen fcheurden.
2. (M ) En de graven werden geopend, cn veele lighaamen der heiligen, die ontflaapen waren, werden opgewekt.
3. (M.) En uit de graven uitgegaan zijnde, na zijne opftanding, kwamen zij in de heilige ftad, en zijn veelen verfcheencn.
4. (M.) En de hoofdman over honderd, (Mr.) die daar bij tegen hem over ftond, (M.) en die met hem Jefus bewaarden, ziende de aardbeevinq;, en de dingen
- die gefchied waren, (Mr.) dat hij alzoo roepende den geest gegeeven had, (M.) werden zeer bevreesd, (L.) en verheerlijkten God (*), (M.) zeggende; waarlijk
de-
(*) Bij Lukas ftaat alleen van den hoofdman: hij verheerlijkte God; dan wanneer men dit vergelijkt met Mattheus, ziet men, dat die genen, die met hem Jefus bewaarden, zoo wel als de hoofdman, ziende deaardbeeving en de dingen die gefchied waren, en, gelijk
Mar.



der Euangelisten. 93
(L.) deze mensch was rechtvaardig, (M.) deze was Gods Zoon.
5. (L.)En alle de fchaaren, die daar te zamen gekomen waren om dit teaanfchouv.en, ziende de dingen, die gefchied waren, keerden wederom, flaande op hunne borften.
6. (L.)En alle zijne bekenden Honden van verre, (M.) en aldaar waren (Mr.) ook 'CM.) veele vrouwen (Mr.) van verre dit aanfehouwende , welke ook , toen hij in Galilea was, hem (L.) te zamen (Mr.) waren gevolgd, en hem gediend hadden.
7. (M ) Onder dewelke (Mr.) ook (M.) was
MaMarkus er bij voegt, dal hij alzoo. roepende den geest gigeeven had, ook door het afleggen van dezelfde belijdenis van den hoofdman: waarlijk deze was Gods Zoon, ook God verheerlijkt hebben. De beroemde Ik en heeft daarom in zijne Overéenfceniming: en zij verheerlijkten God,



*-jp4 Overeenstemming
Maria Magdalena en Maria de moeder van jacobus (Mr.) den kleinen, (MO en Jofes (Mr.) en Salome, (M.) cn de moeder der zoonen van Zebcdeus. 8. (Mr.) En veele andere (vrouwen) die met hem naar Jerufalem opgekomen waren , (L,) en zagen dit aan.
VIJF EN VIJFTIGSTE LIJDENSTEKST.
Mattli.XXVII: vs.57—61. En als het avond, enz. Mark. XV: vs. 42—47-• En als het nu avond, enz. Luk. XXtll:. vs. 50—56. En ziet, een man, enz. Jphan. XIX: vs: 38—42. En daar,,na. jofeph, enz.
OVEKË ENS TE MM IN G.
1. (L.)En ziet, (J.) daar na, (Mr.) als. het nu avond was geworden, dewijl het de
■.voorbereiding was, welke is de. voorfabba;th.
2, (M.).Kwam een rijk man van Arimathea, , (L.) een ftad der Jooden, met.naame Jofeph, (Mr.) een eerlijk raadsheer, (L.)
een



DER 'È U ANGELISTEU. X)S
een goed en rechtvaardig man, (Mr.) die ook zelve het koningrijk Gods was verwachtende; (J.)die een discipel van Jefus was, maar bedekt om de vrees der Jooden.
3. (L.) (Deze had niet mede bewilligd in hunnen raad en'handel) (Mr.) en zich verftoutendeging hij in tot Pilatus, (J.) en bad Pilatus dat hij mogt het lighaam van Jefus wegneem en.
4. (Mr.)'En:Pilatus verwonderde zich, dat hij alreeds ge'ftorven was, en den hoofdman over honderd torziclrgeroepen hebbende, vraagde hem, of hij langgeftorvcn was.
-5. (Mr.)En als'hij het van den hoofdman over honderd'verftaan had, fchonk hij 'Jofcph het lighaam. (M.) Toen beval Pilatus dat hem het lighaam, gegeeven zou worden.
6. (M.) Jofcph, (J.). dan ging (Mr.) en hij
kocht



96 Overeenstem ai ino
kocht (M.) een zuiver (Mr.) fijn lijnwaad, en hem afgenoomen hebbende, wond (J.) het lighaam van jejus (Mr.) in dat fijn lijnwaad.
7. (J.)En Nicodemus kwam ook (die des nachts tot Jefus eerst gekomen was) brengende een mengfel van myrrhe en aloë , • omtreijd honderd ponden [gewigts.]
8. (J.) Zij namen dan het lighaam van Jefus, cn bonden dat in linnen doeken met de fpecerijen, gelijk de Jooden de gewoonte hebben van begraaven.
9. (J.) En daar was, in de plaats, daar hij gekruist was, een hof, en in den höf een nieuw graf, (M.) het welk hij, [Jofeph](*) in eene Iteenrots uitgehouwen
C*)Wfj hebben hier, zoo wel als in het volgende nde vers van de overëenftemming van dezen 55ftcu Lijdenstekst, den naam van Jofeph [du*] ingevoegd,
om



der Euangelisten. 07 wen had; (J.) in het welk nog nooit iemand gelegd was geweest.
10. (J.) Aldaar dan leiden zij Jefus, om de voorbereiding der Jooden, overmits het graf nabij was , (L.) en de fabbath kwam aan.
11. (M.) En [Jofeph] eenen grooten fteen tegen de deur des grafs gewenteld hebbende, ging hij weg.
11. (L.) En ook de vrouwen, die met hem gekomen waren uitGalilea, (Mr.) Maria Magdalena, en Maria de (moeder) van Jofes (L.) volgden na, en (M.) zittende tegenover het graf, (L.) aanlchouwden het graf (Mr.) waar hij (L.) en hoe zijn lighaam gelegd werd.
13-
om dat dc zamenhang der woorden van Mattheus dit ten klaarden leert, cn dat dc o vereende raming daardoor zeer duidelijk wordt, die anders eenigzins duister is.
G



Overeenstemming 13. (L.) En wedergekeerd zijnde bereidden zij fpecerijen en zalven, en op den fabbath rustten zij naar het gebod.
ZES EN VIJFTIGSTE LIJDENSTEKST. Matth. XXVII: vs. 62—66.
61, Des anderen daags nu, welke is na de voorbereiding, vergaderden de Overpriestérs en de Pharifeën tot Pilatus,
63, Zeggende: Heer! wij zijn indachtig, dat deze verleider nog leevendc gezegd heeft: na drie dagen zal ik opHaan.
64. Beveel dan dat het graf verzekerd worde tot den derden dag toe, op dat zijne discipelen misfchien niet komen bij nacht, en fleelen hem, cn zeggen tot het volk: hij is opgedaan van den dooden; en (zoo) zal de laatfte dwaaling erger zijn dan de eerfte.
65.



D ER EtJ ANCELISTEN.
65. En Pilatus zcidc tot henlieden: gij hebt eene wacht; gaat henen, verzekert het gelijk gij het verftaat.
66. En zij henen gaande verzekerden het graf met de wacht, den fteen verzegeld hebbende.
G 2 FEEST-



FEESTSTOFFE N
O P
PAASSCHEN.
Eerste Tekst.
Mark. XVI: vs. 1—4. En als de fabbath, enz. Matdi. XXVIII: vs. 1—4 en 11. En laat na, enz. Luk. XXIV: vs. i,aen 10. En op den eerften dag, enz. Johan. XX: vs. 1. En op den eerften dag, enz.
OVEREENSTEMMING.
1. (Mr.) En als de fabbath voorbij gegaan was, hadden Maria Magdalena, en Maria (demoeder) vanjacobus, enSalomc, fpecerijen gekocht, op dat zij kwamen en hem zalfden.
2. (M.) En ziet, daar gefchiedde eene groote aardbeeving, want een engel des Heeren , nederdaalende uit den hemel, kwam toe, en wentelde den fleen af van de deur, en zat op denzelven.
3-



Feeststoffen enz. ioi ■3-(M.) En zijne gedaante was gelijk een blikfem , en zijne kleeding wit gelijk fneeuw; en uit vrees van hem zijn de wachters zeer verfchrikt geworden, en werden als dooden.
4. (J.) En op den eerften (dag) der week ging Maria Magdalena vroeg , als het nog duister was, naar het graf, en zag den Heen van het graf weggenoomen-
5. (J.)Zij dan liep en kwam tot Simon Petrus , en tot den anderen discipel, welken Jefus liefhad, en zeide tot hen: zij hebben den Heer weggenoomen uit het graf, en wij weeten niet, waar zij hem gelegd hebben (*).
6.
(*) Joh. XX: vs. 1, dat hier het 5i1t vers van dezen eerften Tekst is, wordt in de Orde der Paaschftoffen te Amfteldam niet gevonden. Wij hebben geoordeeld, in de Ovcrëenftemming het dus te moeten plaatzen, voornaamelijk om deze redenen, wanneer men het verhaal der drie Euangelisten met dat van
G 3 jQ.



iöa Feeststoffen <5.(M.) En laat (na) den fabbath, als het begon te lichten, (L.) zeer vroeg inden
mor-
Johannesvergelijkt, komt het ons voor, dat er zaaken, die waarlijk onderfcheiden zijn, in verhaald wijden, naamelijk, dat Maria Magdalena, (al fielt men dat zij, met de andere vrouwen fpecerijen gekocht bebbende, zoo min als die, aan de opftanding van Jefus denkende, met dezelve gelijktijdig, als het nog duister was , zeer vroeg in den mprgendond was uitgegaan , elk lïaare verblijfplaats vcrlaatcnde , orn naar het graf te gaan), zij echter niet met de andere genoemde vrouwen te gelijk , maar alleen en vóór dezelve, aan het graf gekomen is , want indien zij., gelijk veelcn gefield hebben , met dc andere daar te gelijk was aangekomen, en daar dat alles van de Engelen gehoord had ; het gene deze tot dc andere vrouwen gezegd hebben, zou Maria Magdalena dan niet anders aan Petrus en Johannes gezegd hebben, dan dit: zij hebben den Heer weggenoomen uit het graf, en wij weel en niet, waar zij hem gelegd hebben, indien zij toen reeds uit den mond der engelen gehoord had, dat Jefus opgedaan was uit. den doodea, en haar bcvuolea was geweest dit zijnen discipelen in het gemeen, en aan i1dru in het bijzonder te boodfehappen, met bijvoeging,1 dat



op Paasschen. 103 mo; genftond > (Mr.) °P den eerften (dag) der week kwamen (L.) Maria, (de moeder)
hij hun voorging naar Gatilea, en dat zij hem daar zouden zien, gelijk hij tevens met de voorfpclling Van zijn lijden hun voorzegd had, terwijl Lukas er nog bijvoegt: en zij werden indachtig zijner woorden. Uit den mond van züiken kan men immers niet denken, dat alleen deze boodfehap tot Petrus en Johannes zou gekomen zijn : zij hebben den Heer weg. genoomen uil liet graf, en wij weeten niet, waar zij hem gelegd hebben. Johannes toch , die het laatst van alle de Euangelisten gefchreeven heeft, en meer bijzonderheden , die bij de anderen niet gevonden worden, opgeeft, verhaalt duidelijk van Maria Magdalena alleen, dat zij, ah liet nog duister was, aan het graf geweest is , gelijk hij ook dc eerde verfchijning en openbaaring van den Heere Jefus aan Maria Magdalena alleen, na zijne opftanding uit den dooden, breedvoerig opgeeft, in het XXfte hoofddeel van vs. n tot 19. waarvan noch bij Mattheus, noch bij Lukas iets gevonden wordt, en waarvan Markus kort dit alleen aantekent, Kap. XVI: vs. 9. En als (Jefus') opgejlaan was, ,s morgeus vroeg op den eerften dag der week, verfcheen hij eerst aan Maria G 4 Mag-



io4 Feeststoffen
der)vanJacobus, en Salome, en andere met haar, (M.) om het graf te bezien, (L.)
. draa.
Magdalena, uit welke hij zeven duivelen uitgeworpen had. Laat mij hier nog bijvoegen, dat het verhaal der andere Euangelisten aan niemand ftrijdig kan voorkomen, met dat van Johannes, zoo hij Hechts opmerkt, dat, Mattheus, Markus cn Lukas van het henengaan der vrouwen in het gemeen melding gemaakt hebbende, Johannes, laater fchrijvende, dit in het bijzonder van Maria Magdalena meldt, met haare boodfehap aan Petrus en Johannes , waardoor die twee discipelen, hoorende dat 'sHeilands graf ledig was, aanleiding kreegen om zulks zelve te gaan zien, dat ook bij dc andere Euangelisten niet gevonden wordt. Het is waar, Joh. XX: vs. a. zegt Maria Magdalena, zoo als dc onzen het vertaald hebben: Wij weeten met waar zij hem gelegd hebben, maar het is lang voor mij opgemerkt, dat in de oude Griekfche handschriften de woorden niet afzonderlijk, maar doorloopende gefchreeven werden, dus •Büi'i^tv, dat, gelijk dc onzen hebben , vertaald wordt wij weeten niet, daar de laatdc lettergreep «s» ook gefcheiden zijnde van ««$«, op deze wijze: ><.«< *uk ï«5w ft» dient vertaald te worden: en ik weet niet, wanneer dus ook die bedenking wordt weggenoomen,



op Paasschem. 105 draagende de fpecerijen, die zij bereid hadden, (M.) en zij kwamen tot het graf, als de zon opging.
7. (Mr.) En zeiden tot malkanderen: wie zal ons den fteen van de deur des grafs afwentelen ? (En opziende zagen zij dat de (leen afgewenteld was) want hij was zeer groot.
8. (M.) En ziet eenige van dc wacht kwamen in de ftad, en boodfehapten den overpriesteren alle de dingen, die gefchied waren (*).
(*)In de orde der Paaschftoften alhier is dit ndevs. van Matth. XXVIII. in den eerften Tekst er bijgevoegd; het moet als eene tusfehenrede befchouwd worden, die zekerlijk hier bekwaamlijkst geplaatst wordt, de vier volgende verfen konden er bijgevoegd worden, fchoon anders Matth. XXVIII: vs. 11,12,13,14 enig. eene fchoone ftof voor eene bijzondere Leerrede zou uitmaaken. Eigenlijk moestin de overëenftemming op het vs. van den iffcn Tekst het tfts van den a^ea Paaschtekst volgen.
G 5 Twee-



io6 Feestst.opfen
Tweede Tekst.
Mark. XVI: vs. 5—7. En in het graf ingegaan, enz. Matth. XXVIII: vs. 5—7. Maar de Engel, enz. Luk. XXIV: vs. 3—8. En ingegaan zijnde, enz.
O FE RË E NST E M MIN G.
r. (Mr.) En in het graf ingegaan zijnde, (L.) vonden zij het lighaam van den Heere Jefus niet.
2. (L.) En het gefchiedde , als zij daarover twijfelmoedig waren , ziet twee mannen flonden bij hen in blinkende .kleederen, (Mr.) en zij zagen (den) eenen jongeling zittende ter rechte (zijde) bekleed met een wit lang kleed, cn werden verbaasd (*).
3-
(*) Het fchijnt eenigzins duister, dat Lukas zegt, éht twee engelen bij hen, (die reeds in het graf gegaan waren) /tonden, en Markus alleen meldt van éénen, zittende ter rechte zijde, dan onzes erachtens
gaat



op Paasschen. 107
3, (L.)En als zij zeer bevreesd werden, en hec aangezicht naar de aarde neigden , (M.) zeide de Engel tot de vrouwen: vreest gijlieden niet, (Mr.) cn zijt niet verbaasd, (M.)want ik weet dat gij zoekt Jefus (Mr.) den Nazarener, die gekruist was.
4. (L.) Wat zoekt gij den lecvenden bij dc
doo-
gaaTldkTlhTisternis hier weg, als men onder het oog houdt, dat* Markus alleen van dien engel melding maakt, die tot de vrouwen fprak, en dien hij befchrijft als zittende aan de rechte zijde van het graf, daar Lukas ons bericht geeft van de verfchijning der twee engelen, die aan deze vrouwen zoo onverwacht zich vertoonden en bij hen waren, en dan het Griekfehe woord :È*<W«m dus vertaald wordt, in plaats vmflonckn bij hen, waren bij hen, naamelïjk in het graf, waar van de één, zittende aan de rechte zijde, \;,igcns Markus , tot hen fprak. Dikwerf toch .komtdit woord in Griekfche fchriften in dezen zin voor. Lukas gebruikt het zelfs voor komen, bijkomen, gelijk Luk. XXI: vs. 34. en Luk. X: vs. 40. kan gezien worden.



ïö8 Feeststoffen
dooden? (M.) Hij is hier nier, want hij is opgedaan , gelijk hij gezegd heeft; komt herwaards, ziet de plaats daar de Heer gelegen heeft.
5. (L.) Gedenkt hoe hij tot u gefprooken heeft, als hij nog in Galilea was, zeggende : de Zoon des menfchen moet overgeleverd worden in de handen der zondige menfchen , en gekruist worden , en ten derden dage weder opftaan. En zij werden indachtig Zijner woorden.
6. (Mr.) Doch gaat (M.) haastelijk (Mr.) henen, zegt zijnen discipelen en Petrus, (M.) dat hij opgedaan is van den dooden, (Mr.) dat hij u voorgaat naar Galilea; aldaar zult gij hem zien, gelijk hij ulieden gezegd heeft: (M.) ziet ik heb liet ulieden gezegd.
Der-



op Paasschen.
109
Derde Tekst.
Johan. XX: vs. ti—18. En Maria ftond, enz. Mark. XVI: vs. 9—11. En als Jefus opgcttaan\vas,enz.
O FE R Ë E NS TE MM INC.
1. (Mr.) Erf als (Jefus) opgeftaan was, des morgens vroeg, op den eerften dag der week, verfcheen hij eerst Maria Mag. dalena , uit welke hij zeven duivelen uitgeworpen had.
2. (J.) Als zij dan weende, bukte zij in het graf.
3. (J.) En zag twee Engelen in witte kleederen zitten, éénen aan het hoofd, en éénen aan de voeten, daar het lighaam van Jefus gelegen had.
4. (J.) En .die zeiden tot haar: Vrouw! wat weent gij ? Zij zeide tot hen: om dat zij mijnen Heer weggenoomen hebben, en ik weet niet, waar zij hem gelegd hebben. 5.



tiö Feeststoffen
5. CJO Eö als zij die gezegd had, keerde zij zich achter waards, en zag jefus Haan, en zij wist niet dat het jefus was.
6. (J.) Jefus zeide tot haar: Vröuw! wat weent gij ? Wien zoekt gij ? Zij, meenende dat het de hovenier was, zeide tot hem: heer! zoo gij hem (weg) 'gedraagen hebt, zeg mij waar gij hem gelegd hebt, en ik zal hem wegneemen.
7. (J.) Jefus zeide tot haar: Maria! Zij zich omkeerende, zeide tot hem: Rabbouni! het welk is gezegd: Meester.
8. (J.) Jefus zeide tot haar: raak mij niet aan, want ik ben nog niet opgevaaren tot mijnen Vader, maar ga henen tot mijne broeders, en zeg tot hen: ik vaar
/op tot mijnen Vader, en uwen Vader, en (tot) mijnen God, en uwen God,
9. (J.) Maria Magdalena ging en boodfchapte den discipelen (Mr.) die met hem geweest waren, welke treurden en
ween-



op Paassche». ui weenden, (J..) dat zij den Heer gezien had, en dan hij haar die gezegd had. 10. (Mr.) En als deze hoorden dat hij leefde, en van haar gezien was, geloofden zij het niet.
Vierde Tekst.
Matth. XXVIII: vs. 8—io. En haastelijk, enz. Mark. XVI: vs. 8. En zij haastelijk uitgegaan, enz. Luk. XXIV: vs. 9. En wedergekeerd zijnde, enz.
O F E R Ë E N ST E M MIN G. 1. (M.) En haastelijk uitgaande van het graf met vrees en groote blijdfehap, (Mr ) vlooden zij van het graf, cnbeevingen ontzetting had hen bevangen, en zeiden niemand iets, want zij waren bevreesd, (M.) en zij liepen henen om (het zelve) zijnen discipelen te boodfehappen (*).
2.
C) Ten aanzien van de orde en den tijd, waarin, naar het verhaal der Euangelisten, het henengann
naar



ii2 Feeststoffen 2.(M.) En als zij henen gingen om zijnen discipelen te boodfchappen , ziet ! Je-
naar het graf, en de verfchijning van den verreezen Heilvorst moet befchouwd worden , komt het ons zoo voor, dat, na de groote aardbeeving en nederdaaling van den engel des Heeren, den ftecn van de deur des grafs afwentelende, Jefus heerlijk verrcezen is. Dat Maria Magdalena, op dien eerften dag der week, als het nog duister was, naar het graf gegaan is, en, gezien hebbende dat de fteen van de deur des grafs afgewenteld was, is henen gegaan, en dit aan Petrus en Johannes geboodfehapt heeft met deze woorden : zij hebben den Heer weggenoomen uit hei graf, en ik weet niet, waar zij hem gelegd hebben. Dat, zoo als zij het graf verhaten had , en henengegaan was, om die boodfehap aan deze twee leerlingen van Jefus te brengen, de andere vrouwen, die ook, zeer vroeg in den morgenftond, als het begon te lichten, op dien zelfden eerften dag der week, elk uit die plaats, daar zij des nachts geweest waren, uitgegaan zijnde, en, draagende de fpecerijen, die zij bereid hadden, aan het graf gekomen zijn, als de zon opging, en den fteen afgewenteld vindende, niet, gelijk Maria Magdalena, terftond terug keerden ; maar in het graf gingen, en, fchoon zij daar
het



o i' Paasschdem. iïg Jefus is hen ontmoet, zeggende: weest gegroet , en zij tot hem komende gree-
hct lighaam van den Heere Jefus niet vonden, twee engelen zagen, waarvan de één aan de rechte zijde zat, dat zij, deze in blinkende kleederen ziende, verbaasd en bevreesd werden, en het aangezicht naaide aarde neigden, waarop één der engelen Jefus opftanding aan hun verkondigt, en zijne voorzegging, in Galilea gedaan , herinnert, hen beveelende aan , zijne discipelen en Petrus te boodfehappen, dat Jefus verreezen was, en hun voorging naar, Galilea, waar zij hem zouden zien. Dat deze vrouwen daarop, zcer ontfteld, en tevens zeer verblijd, met allen ipoed van het graf henenloopen, om dit aan zijne discipelen te boodiehappen , die toen meestal in Bcthania en Bethphage zich bevonden, doch dac Petrus en Johannes, zich te Jerufalem bevindende, het eerst d - tijding, dat Jefus graf ledig gevonden was, door Maria Magdalena vernoomen hebbende , voor dat de andere vrouwen hun het gezicht en de boodfehap der engelen gemeld hebben, naar het graf geloopen zijn, en daarin gegaan zijnde, gezien hebben de doeken liggen, en den zweetdoek in eene andere plaats te zamen gerold, en daarop naar huis gegaan zijn; waar-
H
op



U4- Feeststoffen
greepen zijne voeten, en aanbaden hem.
3- !
bp Maria Magdalena ten tweedemaal naar het graf 1 gegaan, en daar gekomen zijnde na het vertrekken i van Petrus en Johannes, daar zij ftond buiten het E graf en weende, en, in het graf bukkende, twee en- | gelen zag zitten, éénen aan het hoofd, en éénen aart de voeten, daar het lighaam van Jefus gelegen had, en daarop Jefus zeiven zag, dien zij eerst voor den hovenier aanzag, en aanfprak , doch die zich toen aan haar nader bekend maakte , waarop zij henen ging om den discipelen bekend te maaken , dat zij den Heer gezien, en wat hij aan haar gezegd had. De andere vrouwen intusfehen, bezig zijnde met buiten Jerufalem te Bethania en Bethphage aan de andere Apostelen te boodfehappen, dat zij in het graf van Jefus engelen gezien hadden , en wat deze tot haar gefprooken hadden, ontmoet en groet haar Jefus, wien zij aanbidden, en van hem bevel ontvangen om aan zijne broederen te zeggen, dat zij henen zouden gasn naar Galilea, om hem aldaar tc zien. Doch fchoon Maria Magdalena en de andere Vrouwen aan de elf, en aan alle de anderen boodfehapten, dat zij waarlijk den verreezen Heiland gezien



pp Paas.schen. xtc 3.(M.) Toen zeide Jefus tot hen: vreest niet; gaat henen , boodfchapt mijnen
broe-
zien hadden , geloofden zij het niet: dan toen die vrouwen henen gingen, om de heilrijke tijding van Jefus opftanding aan zijne discipelen te brengen, zijn eenigc van die mannen, die de wacht bij Jefus graf gehad hebben, in. de ftad gekomen, den overpriesteren boodfehappende het gene gefchied was, terwijl de opgewekte Zaligmaker aan de tweeEmmausgangeren, (die alleen wisten, dat zommige vrouwen, en cenige van hun, aan het graf geweest waren, dat ledig gevonden, en van dc engelen gehoord hadden, dat Jefus herleefde,)zich openbaarde,cn onder het breeken des broods hunne pogen openende, zoo dat zij hem kenden; ook heeft de Heiland zich aan Petrus geopenbaard, gelijk vvij 1 Corinth. XV: vs. 5. leezen, Zonder dat vvij, om dat de heilige fchrift dit niet aantekent, bepaalcn kunnen, of dit vóór of na dat hij zich aan de Emmausgangeren geopenbaard heeft, geïchied zij. (De beroemde J. H. Schacht is, in zijne Ovei'ëenftemming der Euangelifehe Gefchiedenis, in het Latijn zoo voortreffelijk gefchreeven, met Budd/eus en anderen van oordeel, dat Petrus andermaal naar het graf, en wel alleen, geweest zij
H 2 en



ii(5 Feeststoffen
broederen, dat zij henen gaan naar Galilea, en aldaar zullen zij mij zien.
4-
cn dat toen Jefus hem verfcheenen is, naar Luk. XXIV: vs. 12. Dan , wij kunnen daar geen bewijs hiervoor vinden, zelfs voor geen andermaal henengaan van Petrus naar het graf, oordeelende dit dezelfde gang naar het graf met Johannes, Joh. XX: vs. 3-11. aangetekend,geweest te zijn. De beroemde Schutte is, in zijne heilige. Jaarboeken, die elk moest kennen, van oordeel, dat Simon Petrus een van die twee Emmausgangeren geweest is , een gevoelen, waarover de meeste uitleggers anders denken). Zeker echter is het, naar 1 Cor. XV: vs. 5. dat het was, voor dat hij dien zelfden avond zich aan de Apostelen openbaarde, Thomas afwezig zijnde, hun toonende zijne handen en zijne voeten , naar Joh. XX: vs. 19, 20. Na deze vijf verfchijningen , op den eerften dag der week voorgevallen, meldt Johannes, Kap. XX: vs. 26, dat Jefus acht dagen laater aan de discipelen verfcheert, Thomas tegenwoordig zijnde, die hem erkende voor zijnen Heer en God. Na dezen vinden wij eene zevende verfchijning, Joh. XXI, van den Zaligmaker aan zijne discipelen, bij de zee van Tiberias, eene achtfte aan meer dan
vijf-



op Paasschen. ÏIJ 4.(L.) En wedergekeerd zijnde van het graf, boodfchapten zij alle deze dingen aan de elf, en aan alle de anderen.
V ij f d e Tekst.
Luk. XXIV: vs. 13—24. En ziet twee van hun, enz. Mark. XVI: vs. 12en 13. En na dezen is hij, enz.
O FE REE NS TE MM ING.
1 i.(Mr.) En na dezen is hij geopenbaard, in eene andere gedaante, aan twee van hun, daar zij wandelden, en in het veld gingen.
2, (L.) En ziet twee van hun gingen op
denvijfhonderd broederen op éénmaal; eene negende aan Jakobus, en eindelijk eene tiende aan alle de Apostelen, gelijk Paulus van deze drie laatde verfchijningen melding maakt, 1 Cor. XV: vs. 6, 7, clat befluitende met dit merkwaardig getuigenis: ten laatjien van allen is hij ook van mij,; als van eenen ontijdig geboorenen, gezien.
H 3



ii3 Feest'stoffen"
denzelfden dag naar een vlek, dat zestig ftadiëh Van Jerufalem was, welks naam was Emmaus.
3. (L.) En zij fpraken te zamen onder malkanderen van alle deze- dingen, die daar gebeurd waren.
4. (L.)En het gefchiedde, terwijl zij te zamen fpraken , en malkanderen ondervraagden, dat Jefus zelve bij hen kwam, en met hun ging.
5. (L.) En hunne oogen werden gehouden, dat zij hem niet kenden.
6. (L) En hij zeide tot hen: wat redenen zijn dit, die gij wandelende onder 'malkanderen verhandelt V En (waarom) ziet gij droevig ?
7. (L.) En de eene, wiens naam was Cleopas, antwoordende zeide tot hem: zijt gij alleen een vreemdeling te Jerufalem, en weet niet de dingen, die deze dagen daarin gefchied zijn?
8.



op Paasschen. ÏI9
8. (L.) En hij zeide toe hen: welke? En zij zeiden tot hem: de dingen aangaande Jefus den Nazarener, welke een profeet was, krachtig in werken' en woorden, voor God en al het volk.
9. (L.) En hoe onze Overpriestérs en Overften denzelven overgeleverd hebben tot het oordeel des doods, en hem gekruist hebben.
0. (L.)En wij hoopten dat hij wras degene die Israël verlosfen zoude ; doch ook benevens dit alles is het heden de derde dag, van dat deze dingen gefchied zijn.
1. (L.)Maar ook zommige vrouwen uit ons hebben ons ontfteld, die vroeg in den morgcnflond aan het graf geweest zijn.
2. (L.) En zijn lighaam niet vindende kwamen zij en zeiden, dat zij ook een gezicht van engelen gezien hadden, die zeggen dat hij leeft.
H 4 13-



120 Feeststoffen op Paassches, 13. (L.) En .zommige der genen, die met ons zijn, gingen henen tot het graf, en bevonden het alzoo, gelijk ook de vrouwen gezegd hadden, maar hem zagen zij niet.
Zesde Tekst. Luk. XXIV: vs. 25—27.
25. En hij zeide tot hen: o onverftandige en traage van harten, om te gelooven al het gene dat de profeeten gefprooken hebben!
26. Moest de Christus niet deze dingen lijden, en (alzoo) in zijne heerlijkheid ingaan ?
27. En begonnen hebbende van Mofes en van alle de profeeten, leide hij hun uit, in alle de fchriften, het gene van hem (gefchreeven) was.
FEEST-



FEESTSTOFFEN
op de
HEMELVAART
van
J E S U S CHRISTUS.
Eerste Tekst. Handel. I. vs. 9. En als dit gezegd had, enz. Luk. XXIV: vs. 50 cn 51. En hij leidde hen, enz. OVER Ë ENSTEMMING.
i.(L ) En hij leidde hen buiten tot aan Bechania, (H.) en als hij dit (*) gezegd had,
(*) In het boekje der Lijdens- en Feesttckfteu ter, Amfteldam ftaathier bijgevoegd Mark. XVI: vs. 15,16. waardoor ligtelijk iemand in het denkbeeld komen zou, als of dit de laatfte woorden waren , die de Heilvorst vóór zijne luisterrijke hemelvaart tot zijne leerlingen gefprooken heeft; dan die Mark. XVI. inziet, ziet daar duidelijk het tegendeel, dewijl ook;nog in het 17de en i8Je Vers de redenen des Heilands voorkomen, dieEuangelist, ons niet meldende welke juist de laatfte redenen van den Heere Jefus toen geweest zijn, zegt in het gemeen: de Heer dan, nadat
H 5 hij



ï2t Feeststoffen op de
had, (L.) zijne handen opheffende zegende hij hen.
t . 2.
hij tot hen gefprooken had, is opgenomen in den hemel. Dan zoo men begeerig is te weeten, welke woorden Lukas bedoelt, als hij zegt: en ah hij dit gezegd had', om dus de laatfte woorden van den verhoogden Zaligmaker, vóór dat hij opgevaaren is in de hoogte, zich hier te kunnen herinneren, dan bedoelt Lukas daardoor het gene hij aangetekend heeft Hand. ï: vs. 4—8, in deze woorden:
4. En als hij met hun vergaderd was, beval hij hen, dat zij van Jerufalem niet fcheiden zouden, maar verwachten de belofte des Vaders, die gij (zeide hij) van mij gehoord hebt.
5. Want Johannnes doopte wel met water, maar gij zult met den Heiligen Geest gedoopt worden, niet lang na deze dagen.
6. Zij dan, die te zamen gekomen waren, vraagden hem, zeggende: Heer! zult gij in dezen tijd het koningrijk aan Israël weder oprichten?
7. En hij zeide tot hen: het komt u niet toe te weeten de tijden of gelegenheden , die de Vader in zijne eigen magt geftcld heeft.
8. Maar gij. zult ontvangen de kracht des Heiligen Geests, die over u komen zal, en gij zult mijne . . 'ge-



Hemelvaart van Jesüs Christus. 125 2 (L.) En het gefchiedde als hij hen zegende , dat hij van hun fcheidde en werd opgenoomen in den hemel (H.) daar zij het zagen, en eene wolk nam hem weg v:.n hunne öogen.
Tweede Tekst.
Handel. I: vs. 10—12. En alzo zij hunne oogen, enz, Luk. XXIV: vs. 52. En zij aanbaden hem, enz.
OF ER ËE NS TE MM IN G.
1. (H.) En alzo zij hunne oogert naar den hemel hielden, terwijl hij henen voer,
ziet
getuigen zijn , zoo te Jerufalem, als in geheel Judea en Samaria, en tot aan het uitcrfle der aarde.
En deze vijf verzen, behelzende Jefus laatfte affcheidsrede aan zijne leerlingen vóór zijne hemelvaart, zouden hier zoo wel, als in zommige andere fteden gebruikelijk is, tot eenen zeer gepasten tekst voor de Vroegpredikatie kunnen dienen.



r24 Feeststoffen enz.
ziet twee mannen ftonden bij hen in witte kleeding. 2.(H.) Welke ook zeiden: gij Galileefche mannen, wat ftaat gij en ziet op naar den hemel ? Deze Jefus, die van u op. genoomen is in den hemel, zal alzoo komen, gelijkerwijs gij hem naar den hemel hebt zien henen vaaren. (L.) En zij aanbaden hem. $.(H.) Toen keerden zij wederom naar Jerufalem, (L.) met groote blijdfchap, (H.) van den berg, die genoemd wordt de Olijfberg, welke is nabij Jerufalem, liggende (van daar) eene fabbathsreis.
FEEST-



FEESTSTOFFEN
O P
PINKSTEREN.
Eerste Tekst. Handel. II: vs. i—4.
1. En als de dag des Pinkfter-(feests) vervuld werd, waren zij allen eendragteïijk bijéén.
2. En daar gefchiedde haastelijk uit den hemel een geluid, gelijk als van eenen geweldigen gedreeven wind , en vervulde het geheele huis daar zij zaten.
3. En van hun werden gezien verdeelde tongen als van vuur, en het zat op eenen iegelijk van hun.
4. En zij werden allen vervuld met den Heiligen Geest, en begonnen te fpree-
ken



1 —
126 Feeststoffen
ken met andere taaien, zoo als de Geest hun gaf uit te fpreeken (*).
T WEE,"
(*) In het boekje der Lijdens- en Feestdoften alalhicr , vindt men nog twee tekften bij dezen opgegeeven: Luk. XXIV: vs. 53. cn Handel. I: vs. 13,14. Dan daar dfze ons bericht geeven van het gedrag en de handelwijze der Apostelen/godvruchtige vrouwen en andere geloovigen in die tien dagen, na des Heilands hemelvaart, tot op de zoo wonderbaare en heerlijke uitdorting van den Heiligen Geest, op den dag des Pinkfterfecsts,' zouden die ook hier zeer gepast tot eenen tekst voor de vroegpredikatie, gelijk elders gebruikelijk is, konnen dienen, dus overëeuftemmende:
i.(H.) En als zij ingekomen waren, gingen zij op in de opperzaal, daar zij bleeven, naamelijk: Petrus cn jakobus, en Johannes, en Andreas, Philippus en Thomas, Bartholomeus en Mattheus, Jakobus Alpheus (Zoon) en Simon Selotes, en Judas Jakobus (Broeder).
«. (H.)Dcze alle waren (L.) aile tijd in den Tempel, (H.) eendragtelijk volhardende in het bidden en
. fmceken, (L.) cn ioovende en dankende God, met
* de vrouwen, en Maria de moeder v:.n Jefus, en met zijne broed-"; n.



op Pinksteren.
127
Tweede Tekst. Handel. II: vs. 5—13.
5. En daar waren Jooden te Jerufalem woonende, godvruchtige mannen van alle volken der genen die onder den hemel zijn.
6. En als deze Item gefchied was, kwam de menigte te zamen, en werd beroerd, want een iegelijk hoorde hen in zijne eigen taal fpreeken.
7. En zij ontzetteden zich allen, en verwonderden zich, zeggende tot malkanderen: ziet,zijn niet alle deze, die daar fpreeken, Galileërs ?
8. En hoe hooren wij ze een iegelijk in onze eigen faal , in welke wij gebooren zijn,
9-Parthers en Meders, en Elamiten, en die inwooners zijn van Mefopotamia,
en



128 Feeststoffen
en Judea, en Cappadocia, Pontus en Afia.
10. En Phrygia en Pamphylia, Egypten en de deelen van Lybia, het welk bij Cyrenen (ligt), en uitlandfche Romeinen, beide Jooden en Joodengenooten.
j i. Cretenfen en Arabiers, wij hooren ze in onze taaien de groote werken Gods fpreeken.
12. En zij ontzetteden zich alle, en werden twijfelmoedig, zeggende de een tot den anderen: wat wil toch dit zijn ?
13. En anderen fpottende zeiden: zij zijn vol zoeten wijn.
Derde Tekst. Plandel. II. vs. 14—18.
14. Maar Petras ftaande met de elf, verhief zijne ftem, en fprak tot hen: gij Joodfche mannen, en gij alle die te Jeru-
fa-



op Pinksteren. 129 falem woont, dit zij u bekend, en laat mijne woorden tot uwe ooren ingaan.
15. Want deze zijn niet dronken, gelijk gij vermoedt; want het is [eerst] de derde uure van den dag.
16. Maar dit is het, dat gefprooken is door den profeet Joël (*):
17. En het zal zijn in de laatfte dagen, (zegt God) ik zal uitftorten van mijnen Geest op alle vleesch, en uwe zoonen en uwe dochteren zullen profeteeren, en uwe jongelingen zullen gezichten zien , en uwe ouden zullen droomen droomen.
18.
CO J°ël II'- vs. 2ÏÏ, 29. En daarna zal het gefchieden, dat ik mijnen Geest zal uitgieten over alle vleesch, en uwe zoonen cn uwe dochteren zullen profuteeren: uwe ouden zullen droomen droomen, uwe jongelingen zullen gezichten zien.
Ja ook over de dienstknechten , en over de dienstmaagden, zal ik in,die dagen mijnen Geest uitgieten. I



130 F e e s t s t 0 f f e n
18. E11 ook op mijne dienstknechten , en op mijne dienstmaagden zal ik in die dagen van mijnen Geest uitilorten, en zij zullen profeteeren. '
Vierde Tekst. Handel. II: vs. 19—21.
19. En ik zal wonderen geeven in den hemel boven ? en tekenen op de aarde beneden, bloed, en vuur, en rookdamp.
20. De zon zal veranderd worden in duisternis, en de maan in bloed, eer dat de groote en doorluchtige dag des Heeren komt.
21. En het zal zijn, dat een iegelijk, die. den naam des Heeren zal aanroepen, zalig zal worden (*).
v JJF"
C*) 'J<¥? fl> VJ. 30—32. En ik zal wondertekenen geeven in den hemel en op de aarde: bloed, en vuur, en rookpilaaren. De zon zal veranderd worden in duisternis,



op Pinksteren. 131
V ij f d e Tekst. Handel. II: vs, 22—24. cn 33.
22. Gij Israëlitifche mannen, hoort deze woorden: Jefus den Nazarcner, eenen man van God onder ulieden betoond door krachten en wonderen, en tekenen, die God door hem gedaan heeft in het midden van u, gelijk gij ook zelve weet.
23. Dezen door den bepaalden raad en voorkennis Gods overgegeeven zijnde, hebt gij genoomen, en door de handen der onrechtvaardigen aan het [kruis] gehecht en gedood.
24.
nis, cn de maan in bloed, eer dat die groote en vreeslijke dag des He eren komt.
En het zal gcfchicdcn, al wie den naam des IIeeren zal aanroepen, zal behouden worden
I 2



Ija Feeststoffen enz.
24. Welken God opgewekt heeft, de frnerten des doods ontbonden hebbende, alzoo het niet mogelijk was, dat hij van denzelven [dood] zoude gehouden wor-
... den..- Dri f n • ia rii ; :'r \iD
33. Hij dan door de rechte [hand] Gods verhoogd zijnde, en de beloften des Heiligen Geests ontvangen hebbende van den Vader, heeft dit uitgeftort dat gij nu ziet en hoort.
ZINSTOORENDE DRUKFEILEN.
Bladz. 2óin de noot reg. 5. Mark. Xf-V: vs. 25 — 39. Zijn vs. 35-39
37 . — '—3. Ma'ttfi. XXVI: vs. 17. — —
vs. 57.
40in't hoofd Matth. XXiV. moet zijn Matth. XXVI. 43 in dtinootrcg. 5.19*5 vers — —ss^vers.
67 — — 14, 4fiftc Lijdenstekst moet zijn 40^
Lij deus tekst.