■ ■ BA HBk 11B» •• J I |C WiïMmÊ 14105 fr TRESOAR 059 6043 1 NEI SAWNTICH JIER TINKSKRIFTEN FAN Dr. G. A. WUMKES UTJOWERIJ Fa. A. J. OSINGA – BOALSERT MCMXLIX NEI SAWNTICH JIER De kroan fan ’e alden binne de bernsbern en It sieraed fan ’e bern binne har foaralden. De Spreuken fan Salomo 17:17 Oan üs Bern en Bernsbern „Hoe ald binne jo?” frege kening Farao de patriarch dy’t him foarsteld waerd troch de greatfisier. En doe kaem it los: „De dagen fan ’e jierren fan myn frjemdlingskippen binne hündert en tritich jier. koart en kwea hawwe se west”. Aertsfader Jakob telde syn libben by dagen. len trêd jit en dér is de ein. In wei fan swalkjen, noeden, soargen, sünden. Koart en kwea yn it ljocht fan 'e ivichheit en de hillichheit Gods. Dochs waerd dit libben biskreaun en opnommen yn de Hillige Skrift. Foar dy spegel dy noait flaeit is it boekstaevjen fan eigen libbensrin tear wurk. Augustinus, Dante en Tolstoy wisten it en it waerd by har in bycht foar God. Earlikens en wierheit halde hwat yn! Alle gedurigen lei ik ünfoldien de pinne del. En wylst it wurk ré leit, skrommet it hert noch ta de ütjefte. Us Frysk aerd keart ek net gau it binnenste foar alleman nei büten. En hwerom dan doch sa’n nuodlik ding to weagjen? Plan-üt sein, it is myn swak. De muze fan ’e histoarje driuwt my. Myn leafste lézen is in goede biografy, myn swietst fornoegen lanslju’s byld wer to jaen. Is it dan wünder dat eigen forline jin troaiket en ta skriuwen set? En dan ek mar gjin ütstel mear! Ik haw de sawntich swier helle en it rint nou hurd op nei de tachtich. Dan binne de kweade dagen kommen, seit de Prediker, en de jierren oanbrutsen dat men sizze moat: Ik haw langer nearne sin oan. En hy byldet it wrakke libbenshüs üt, dêr’t de wachters fan beevje, en de finsters tsjuster fan wurde, en de gouden lampe fan stikken rekket, en de krük by de welle oan diggels brekt (12 : 3,6). Net lang mear en de rekken wurdt óf sletten, it wurk is dien. Cicero mei dan forhelje fan Georgias, dat er hündert en sawn jier ald waerd en sünder ophalden trocharbeide oan syn dea ta, mar soks bart ien op it miljoen. Hwa’t op syn sawntichste jier jitte in karwei hat to birêdden sil net wachtsje, binammen as dér oanbrekke dagen en üren fan lins. Sechstjin jier hie ik oan ien stik wei it amt bitsjinne fan bibletekaris oan e Provinsiale Bibleteek. It wie myn hertewinsk en liz dér ienris de holle del, oan ’e skriuwtafel, de pinne yn ’e han. Lykwols, it soe oars komme. De Provinsiale Steaten fan Fryslan namen yn har wintersitting, Tiisdei 16 Jannewaerje 1940, it bislüt, de haden fan tsjinst soene öfgean lyk as de oare amtners mei har fiif en sechstichste jier. Earst foei it my swier. Efternei bin ik der bliid om. Myn keamer op ’e Kanslerije, tsjüge fan safolle geastlik wurk, soe ynnommen wurde troch in oaren ien. It tichtgean fan sa’n doar kin OAN RIN jin stil meitsje en tobinnenbringe it net fiere forline. Bylden, dy’t forgetten liken, rize öp üt it ryk fan ’e skimer. En hwat skerper men sjocht, hwat klearder hja bigjinne to bylkjen. De film wurdt neigeraden in Frysk tiidbyld fan ’e let njoggentjinde en ier tweintichste ieu. Dan seit dêr in stim: Lit it net allegearre weiwurde, in dream allyk, hoedzje it, liz it fêst. Ik stim fan herten mei hwat de ierforstoarne ds. Abraham des Amorie van der Hoeven (1821 1848) forkundige hat yn in preek oer ’e foarornearring Gods: „Foar fyftich jier waerd oan ’e measten fan üs noch troch gjin minske tocht, wer fyftich jier, en de measten fan üs binne al sünt lang forgetten. Ut de oseaen fan it libben binne wy foar in amerij opdükt om it ljocht to sjen, om in boartersding fan ’e weagens to wezen en wer ynswolge to wurden. len amerij is üs gund. Mar yn dat iene eagenblik oanskógje wy de Heit, dy’t üs kend hat foar de grounlizzing fan ’e wrald. It is üs genóch: wy hawwe Him, Hy hat üs sjoen. Yn it bisef dat wy Him leafhawwe, romje wy dat alle dingen üs to’n goeden meiwurkje sille. God hat üs kend. De wrald mei üs forjitte.” Dêr is lykwol ek noch hwat oars. Hwat oars as dy ünsjenbre han fan ’e Algoede dy’t my swak minskebern laet hat fan stoune ta stoune, fan dei ta dei, fan jier ta jier. Dêr binne it berteplak en it bertehüs, dêr’t myn heit en mem my greatbrocht hawwe. Dêr is it Fryske folk, hwaens leafde en leed ik yn it herte meidroegen haw. Dêr is it heitelan, en net as in smout herntsje, mar as Great Fryslan oan ’e Noardsé-iggen dat alle finsters wiid iepen hawn hat foar it greate libben. Dêr binne de tsjerke, de skoalle, it biwald dat ik tsjinne haw, myn learmasters en freonen, myn striidbruorren en bounmaten dêr’t ik mei stie ünder it findel, de mannen fan wittenskip, dêr ik mei briefke, myn neistbisteanden, frou, bern en bernsbern, dy’t myn libben ryk makke en op heger plan set hawwe. Hwerom soe ik dêrfan swije? It materiael is helle üt ’e wurken dy’t ik skreau; üt brieven dy’t ik nea offer je kinnen haw oan fodkoer of fjür; üt almenakken en agenden, dêr’t ik to hea en to gêrs oantekeningen yn makke; üt forslaggen, tiidskriften, kranten; net it minst üt de skatkeamer fan eigen ünthald. Folie koe lizzen bliuwe ünder it segel by hwat minder hat to bitsjutten. Itjinge hjir iepenbier makke wurdt kin faeks foar letter in lyts tiidbyld jaen fan üs folk, datearm is oan autobiografiën. Ta in oantrün haw ik üs eigen sprake foar kar nommen, nammers de strekking is, heitelanske fielings wekker to roppen, foar dat Fryslan, dêr’t ik my oan forboun wit mei godstsjinstige forearing. Oant myn léste ure haw ik hope foar myn lan en folk. Dêr sil jitris in stjer opgean oer üs bertegroun. Huzum, Blommemoanne 1949, G. A. WUMKES, OANRIN 5 Haedstik I. KOM-OF EN LIBBENSMOARN . . 17— 33 Berteplak; Bertehüs; Nammen; Alders; Eastfryske Foaralden; De Jouster jerntwynderij; De hillige Doop; Dream fan it aldershüs; Reis nei Appingedam; De Biwaerskoalle; In Sneintomoarn. Haedstik 11. De JOUSTER JONGESJIERREN . . 34- 46 Baunscheidtisme; Op ’e iepenbiere skoalle; Merke; Boartsjen; Tael; Hwat it gea üs learde; Tsjoen fan it beamte; Earste Boeken; Nei tsjerke en fragelearen; Pake stjerren; Efterutgong fan ’e fabryk; Mem sielsiik; Op ’e Franske skoalle; De bran; Politike wysheit. Haedstik 111. FOARNIMMENS 47- 58 Dominys yn ’e famylje; Pake Geert Smith; Omme-' lanner dominysforhalen; Jelle Pelmulder frederjochter yn Pella; Deastek fan ’e fabryk; De Wumkespolder forkocht; Sulversmid Brunings; Ds. J. van Dijk Msn. to Doetinchem; It eksamen; Nei de wraldütstalling to Amsterdam; Op 'e kostskoalle. Haedstik IV. RUIMZICHT HUMANIORA . . . 59- 75 Natürpoëzije fan ’e Efterhoeke; It Dijkeanéum; Kollektereizen; Kapeltsjinsten; Sneinskoalle op ’e Slangenburch; Ds. L. J. van Rhijn en syn soldaterij; Kalvinistyske ynfloed; De Doleansje; Untslein as kwekeling; It gymnasiael ünderrjocht; De Learaers; De tunkoepel fan Ruimzicht; Halle en master Smits; Dea fan A. J. van Beek Calkoen; Eineksamen; In utstapke; By de famylje Pliester to Gendringen. Haedstik V. OP ’E HEGESKOALLE 76- 90 Leed to Gouda; Opstannich gefoel; Ds. J. H. Gunning Jhsn.; Bruorren de Raadt; It Studintehospitium; Hüsregel; Ynstallaesje; Earste Kolleezjejier; Privatissimum fan Prof. J. I. Doedes; Lidmaetkatechisaesje by Dr. A. W. Bronsveld; Tsjerklik Tasjoch; De klub Y NHAL D Demosthenes; Beppe forstoarn; De klub Ano; lt Priisantwurd bikroand; Yn ’e Ommelannen; Sielestriid; Yn it Heilsleger; Ynfloed fan Prof. dr. H. G. Kleyn; Kandidaet; Foarstel; Earste Preken. Haedstik VI. SKOANOARD. SKYLGE .... 91-110 Oan it Oranjekanael; Nei Skylgerlan; Yntré to Hoarn; In diaken en in alderling; In mystike frou; Hoe’t ik preke; Gemeentlike tastinnen; Pasterij en Pastoraet; Oargelynwijing; Fakature Flylan; De Loadskommissaris en syn dochter; De buorrebieren; Stranjutten; De bibleteek; Ons Huis; Ynfloed fan Kohlbrügge en Kuyper; Yn ’e polityk; Skiednis fan it eilan; Nei Gryn; Folklore; Fisioenen; Sémanslot en Sémansgrêf; Freonskip mei de Groenewegs; Unwennnich. Haedstik VII. ROAN 111-123 It birop; Yntré; Trouwe gemeenteleden; It heidefolk; Ds. D: Felix; In Piëtist; Breid en Breugeman; J. H. J. van Wageningen thoe Dekarna, Frouwe de Bas Backer; Bisiik fan Kohlbrüggefreor.en; Houlik; De slangebiswarder fan Lieveren; Ofskied. Haedstik VIII. SERYP 124-144 Yntrépreek; Doarpsformidden; In Doarpsnovelle; De Pasterije; Provinsiale Dominysrounte; Doktorael eksamen; Oerbuorman Kuipers; In freon foun; Bisiik oan Baflo; In nije freon; Grêfsarkeplan; Promoasje; Weeme fan Westeremden; Ring Loppersum; Polityk debat; Klassikale gearkomste; Birop fan Snits. Haedstik IX. SNITSER PASTORAET 145-171 Foargongers; Tsjerklike sitewaesje; Konfessionéle Foriening; Gebou foar Chr. bilangen; Réveilpasterij; Deken Velthuysen; Kollega’s Niemeijer, de Haas, de Graaf, Terlet en Banning; Alderlingen, tsjerkfad en koster; Tsjerklike striid en restauraesje; St. Antoniussikehüs; Tjitske; De skipperswiddou; In pasjint to Frentsjer; Spaenske gryp; Stjerhuzen; Gebetsforhearring; Drankstriid; Nuvere akkefysjes. Haedstik X. GEAST EN HAEDSAEK 172-181 Stimmen foar Godsfrede; Reorganisaesjefoarstellen; Geast- en Haedsaekformule; Adres oan ’e Synoade; Breder Taljochting; Rüzige Gearkomste; Myn brosjure; Brief fan de Haas; Sindingsrede; Gearkomste Haedstik XI. OAN IT GYMNASIUM .... 182-188 Ta it Hebrieusk; Rektor Groeneboom en opfolgers; Dr. H. Wirth en it Oera Lindaboek; Kollega’s; Ynspekteur Vinkesteyn yn ’e les; Bigaefde learlingen; Hebrieuske grammatika en it Frysk; De léste les. Haedstik XII. FOAR HEGER FRYSLAN . . . 189-216 Fryske striid; Oprop fan S. Huismans; Brieven fan Johan Winkler; It „Nederlandsch Verbond”; Oprjochting fan it Kristlik Frysk Selskip; Redakteur fan „Yn us eigen Tael; Meiwurkers; Réveilsketsen; Sulveren feest to Setten; Priissjongen en Friezendagen; De Tsjommer preek; Fryske tsjerketsjinsten; R. van Zinderen Bakker tsjinstanner; Skriuwen fan ds. O. Noordmans; De earste Fryske Dooptsjinst to Lytsewierrum; De Jongfryske Biweging en Mienskip; Njonken D. Raima; Frisia; By de tinkstien fan W. Dykstra; Snitser Krite; Huismans buten Fryslan; It Dimter Friezenkongres; It Boun fan Frysk-nasjonale Selskippen; Brief fan Raima; It Frysk Nasjonael Kongres to Ljouwert; Aksje for in Fryske learstoel to Grins; De Underwiisrie gearstald; Bineaming fan b , LIVB Prof. Siebs; It Boun springt; Huismans en Wumkes óf. ~ O ü% Haedstik XIII. NEI OARE STEAT FAN LIBBEN 217—227 De fiif leste Snitser jierren; Utsjen nei in oare gemeente; Striid foar it bihald fan ’e Snitser grêften; Help fan Mr. C. B. Menalda; By de Kommissaris op it Provinsjehüs; De bineaming ta bibletekaris; Emeritaet; Ofskied fan Snits; Jitris preke to Hichtum. Haedstik XIV. OP DE KANSLERIJE 228-268 Renaissance-monumint en syn symbolyk; De Boekerij; De katalogi; De iepenbiere lêsseale to Snits; Bitsjutting fan it boek; It „Boek der boeken”; Arbeid op it archyf; Menno Braaksma en de oare meiwurkers; Us ütstallingen; Bisiik fan Mr. P. J. Troelstra en Simke Kloosterman; It Frentsjerter erfskip; Hwat wy oankochten; De Boekekommisje en har gearkomsten; It Dialektündersiik troch Prof. Th. Siebs c.s.; De ljocht- en klankfoardracht fan Prof. Doëgen; It wittenskiplik brieveforkear; In hap en in snap üt myn journael; Presinten; It Oera Linda Boek; Dissertaesjes; Alde theology; Fryske dominys op bisiik; to Utert; Ut it Klassikael Bistjür; Wynflessen fan ’e tafel; Kollega’s bitocht; Tahearders ut Grins. De Bumabibleteek; Sulveren amtsjubileum fan ’e Kommissaris; Loftbiskerming en bisetting; Rapporten oan ’e Dütsers; Under ’e diktatuer. Haedstik XV. BY IT FRYSK GENOATSKIP . . 269-282 De ütstalling fan 1877; Petear mei Dr. Tjitse de Boer; Lid fan it Bistjür; Mr. W. J. van Welderen baron Rengers; Yn ’e redaksje fan De Vrije Fries; De gearkomsten; L. J. en J. L. v. Apeldoorn; Daniël Draaisma; Mr. P. C. J. A. Boeles; Op ’e strun nei nije hanskriften; dames de Carpentier; Opstellen yn de Vrije Fries; Lêzingen; It Frysk-Nasjonale bigjinsel oannommen; Forhalding ta Vieweg en Wassenbergh. Haedstik XVI. NIJE ROP 283-291 Yn Noard-Fryslan; Folkertsma’s oanfal op ’e lieding fan Ds. van Dijk en Kamerling; De Upstalbeam; Brieveforkear mei pastor Joh. Rickers to Westerland; Dr. Fritz Braun to uzes; Dr. C. G. Bruns; Great Frysk Kongres; Prov. Fryske Underwiisrie ynsteld; Myn rapport; De A.F.U.K.; Leden fan ’e Rie; Stoarm brekt los; De Kursussen; Fryske Learstoel to Utert en Amsterdam. Haedstik XVII. DE STRIID FIERDERSOAN . . 292-309 Spjalt yn it Christlik Fr. Selskip; De Stim fan Fryslan; Oanfal fan de professoaren de Groot en de Blécourt; Spotprint fan W. Hielkema; Den Haech tsjin; Frysk Underwiiskongres; Ynspekteur L. Welling oan it wurd; Lüden fan it front; J. K. Dykstra pro, L. Welling contra op ’e gearkomste fan it Ned. Underwizersboun; Brouwer en Wumkes yn debat; Skoging yn ’e Stim; Welling mei hannen omkeard; Gearkomste mei him; Bistjürekonfcrinsje; De Legeründerwiiswet fan 1920 wizige (19 Maeije 1937); It rjocht fan Fr. tsjerketsjinst fordigene; Sipma’s earste iepenbiere les; Studintekongres op ’e Kanslerije; De studintefederaesje stifte; Heibel op it twade kongres mei de Redbadflagge; It proses fan H. T. Piebenga; Myn eed; Rede by de Troelstrahulde to Stiens. Haedstik XVIII. WIDER KIMEN 310-330 Gysbert Japiks ta nij libben yn tydskrift, sang, lêzing en ljochtbylden; Syn Tjerne opfierd to Alkmaer; Frou A. Komter-Kuipers har muzikologysk wurk; De nije ütjefte; Hulde yn ’e Sint Marten to Boalsert; Gysbertjoun yn ’e Harmonije Maert 1937; Kalma s promoasje; Frou G. Feddema-Hoogland har ropping Haedstik XIX. UT DE KAMPRIGEN 331-349 S. v.d. Burg; P. de Clercq; Syn pleitsaek; Dr. F. Buitenrust Hettema; J. v.d. Tol; S. Huismans; G. Kamerling; Prof. Titus Brandsma; Dr. J. Botke; A. C. Doodkorte; A. de Koe; Simke Kloosterman; A. Komter—Kuipers; Frederika Rutgers; G. Stellingwerf—Jentink. Haedstik XX. DE FRYSKE BIBELFORTALING . 350-369 Plan fan it Nederlansk Bibelgenoatskip; E. René v. Ouwenaller en L. J. v. Wijk; De pioniers; It pleit to Amsterdam 19 Juny 1917 en it debat; Bibeljoun to Ljouwert; Ut de heilige Dobbe; Krityk; Nij pleit yn it Oranjehotel; Opdracht oan Huismans en Wumkes; De revisoaren; It Nije Testamint ré (1933); Bigoun mei it Alde Testamint; Folkertsma revisor op it idioom; Swierrichheden; Ds. F. Voges helpt; Tinkdei 29 Sept. 1942. Haedstik XXI. BY TWA PORTRETTEN . . . 370-377 Ban oan ’e Groenewegs bliuwt; Biswier tsjin de Van Dijk biografy; Réuny to Doetinch m (1913); Lêzing to Tsjom; Meiwurking; Henrica Johanna forstjerren (1922); Briefwiksel mei Célettine Oliphant-Schoch; Groeneweg’s bisiken, idealen en brieven. Haedstik XXII. UT IT GRINZER ALBUM . . . 378-416 Underskied tusken Friezen en Grinslanners; Kontrast fan Vinhuizen en Meekhoff Doornbosch; Mei de earste op stap; De grêfstien fan Noardbroek; It antike Nachtmielsgerei; Heite grêfstien; Prof. Dr. C. H. van Rhijn; Syn jubileum, dea en biografy; De Grinzer learstoel; It tiidskrift Groningen; Redactie en mciwurkers; De nije redaksje; Briefwiksel mei G. W. Spitzen; De landei to Appingedam; De preek fan ds. L. Okken öfwimpelg; Piter Mennes Bos en de üntdekkingsreis yn Drinte; Klokkestüdzje; Lezingen oer geakunde; Freonskip mei ds. A. de Vries to Skildwolde en de fakansjejournalen üt dy tiid; K. ter Laan; Herman Poort; Op ’e Fraeijlemaborch; Syktme en bibeljounen; It tsjerkeriedsbislüt to Burchwert; Offisiéle Fryske tsjerketsjinsten; Forslaggen yn ’e Stim; Great Frysk Kongres to Medemblik; Dütske skamper; Stifting en iepening fan ’e Fryske Akademy; Oan ’e tafel yn it Oranjehotel; Earste gearkomsten; Myn 70ste jierdei bitocht. en dea fan Vinhuizert; Ban oan ’e fairtylje; Libbertsein fan Meekhoff Doornbosch; Syn bibleteek; Having Steenhuis Geertsema to Wirdum; Mr. E. Fransema to Godlinze en syn boekerij; De folkloriste Eilina Johanna Huizenga-Onnekes. Haedstik XXIII. MIDS DISSENTERS 417-458 Fan Mennist bloed; Van Dijks oardiel oer frije gemeenten en dissenters; De freonen J. Mooi en L. v. Melle; Ucke Walles; Ds. K. Vos; Mennisten yn ’e Fryske biweging; Under ’e Baptisten; Har skiednis; F. Staüdt; K. Rozendal; Alderling J. Y. Alkema; In mystikus yn ’e Fryske Feanen; Skiednis fan ’e Pinksterbitveging; G. R. Polman en de Pinkstergemeente op Skylge; To gast yn Immanuël; Briefwiksel en petearen mei Polman; Theodor Siegfried ut Jena to uzes; Polman óf; Ds. P. Joelar.ts üt Mechelen to uzes; Syn Swedenborgideën; Brief fan G. Barger oer it Swedenborgianisme yn Nederlan; By ds. M. Beversluis to Sudwald; Brief fan him; Petear mei ds. A. van der Heide to Britswerd oer frou A. Wijnants en it okkultisme; Kontakt mei Frijmitselders; Jitris it Oera Lindaboek; De Oxfordbiweging en Ds. H. v. Schothorst yn ’e Gaestmar; Ds. H. W. H. Hupkes to Westerein en syn perfeksionisme; P. Glazema to Arnhem en de Frije Katholike Tsjerke; Fraechpetear mei Willemine L. Baart de la Faille oer Christian Science; De Sawnde-deis Baptiste hüsgemeente by Jan de Jong to Huzum; Prof. Dr. W. J. Kooiman to Amsterdam. Haedstik XXIV. UT IT HUSARCHYF .... 459-480 Meastepart fragminten ut brieven fan sibben, freonen en mysels. Haedstik XXV. IN HANFOL D’R OP TA . . . 481-567 Gans offisiéle stikken, forslaggen, kranteknipsels en taspraken. Haedstik XXVI. BIBLIOGRAFY 538-567 Hwat ik publisearre (1891 —1943). REGISTER FAN PERSOANSNAMMEN .... 569—586 DE WUMKESSIBBE YN TSIEN SLACHTEN . . 587 LIST FAN UTBYLDINGEN bis. Bertehüs 19 J. ten Doornkaat Koolman 20 Heit Dirk Aeilt Wumkes 21 Mem Jantje Wumkes-Smith . 21 Gildepeinje fan J. G. Kool 23 Stambuorkerij to Kritsum 25 Tsjerke fan Kritsum 27 Grêven fan Wumkessibben op it hof to Kritsum 29 Pake Aeilt Hinderks Wumkes 31 Beppe Debora Fokkens 31 Reklameprintsje fan ’e jerntwynderij 32 Toer en Tsjerke fan ’e Jouwer 35 Tsjerke to Lyts Midlum 37 De skoaljonge 39 Pake hantekening 41 Ds. A. Kan ' 42 Ds. H. van der Meulen 43 Ds. E. Otten 44 Pake Geert Smith 49 Beppe Bieltje Nanning 49 Jelle Pelmulder 52 Ds. M. Hefting 53 Ds. H. J. Hitjer 54 Ned. Herf. Pasterije to Losdorp . . 55 Ned. Herf. Pasterije to Middelstum 57 J. Zweedijk 64 Dr. J. van Dijk Msn 66 Ruimzicht 69 Ytseale fan Ruimzicht 71 Kapel fan ’e Sindingsgemeente 73 Gymnasium 74 bis. • • 83 De Klub Ano . . – Pasterije fan Skoanoard Pasterije fan Hoarn Toer en tsjerke fan Hoarn Kloftke learlingen Kaptein A. Sap en Muoike Sap Ynterieur fan ’e Roaner tsjerke Ned. Herf. tsjerke to Roan Ds. D. Felix U7 Breid en Breugeman lig J. H. J. van Wageningen thoe Dekama Preekstoel fan ’e Roaner Tsjerke Toer en Tsjerke fan Séryp Ane Kuipers Pasterije fan Séryp Weemhüs fan Westeremden Pasterije to Eenum Herf. tsjerke to Snits Ynterieur fan it Gebou foar Kristlike Bilangen Tünkoepel fan ’e Snitser Pasterije Ds. M. Niemeijer Dr. G. Horreus de Haas Ynterieur fan ’e Martinitsjerke to Snits J. Campen 161 Tsjerkfad J. J. van Druten Fragelearderskeamer yn ’e Snitser pastenjtun ' ' ' ’ ’ 166 Us Greta en Dirk Studearkeamer fan ’e Snitser pasterije De Latynske skoalle to Snits • . Learaers en learlingen fan it Snitser gymnasium Mr. C. B. Menalda 220 Dr. H. A. Poelman 222 Ate Wumkes 229 Efterkant fan de Kanslerije 231 Ynterieur fan de Prov. Bibliotheek . • ' ' ' ' 234 Mr. J. Algera, boargemaster fan Ljouwert (19 5) • O. Santema. M. Braaksma. A. M. Michell. M. Schollen . . 235 bis. Prof. Th. Siebs, Dr. G. A. Wumkes, Prof. D. Doëgen Dr. W. Steller 244 Mr. P. A. V. baron van Harinxma thoe Slooten 264 Dr. Tjitse de Boer 272 A. J. Osinga 319 lepening fan de Fryske Akademy yn ’e Steateseal .... 320 Gasten fan it Akadeemjemiel foar it Oranjehotel 322 It segel fan ’e Akademy 324 Dr. F. Buitenrust Flettema 336 Prof. Dr. Titus Brandsma O.C 342 E. René van Ouwenaller 351 L. J. van Wijk 358 Dr. G. A.Wumkes oan it fortalen 360 Fortaler en Revisor 364 Faksimile fan ’e foarste blêdside 366 De Groenewegs 371 J. Vinhuizen 379 Prof. Dr. C. H. van Rhijn 384 Mentheda 393 P. H. Meekhoff Doornbosch 398 De Famylje Vinhuizen ' 401 Ds. A. de Vries 402 Ewsum 409 Ter Borch 413 Mefr. E. J. Huizinga—Onnekes 416 Pinkstergemeente fan Easter-Skylge 435 Jan de Jong 456 Anje Vinhuizen 471 Aid Asinga 477 Nij Asinga 478 KOM-OF EN LIBBENSMOARN It is in jefte fan God, bihearre to meijen ta in sibbe, en to skógjen oer slachten, dy’t har sont trije ieuwen troch it libben slein hawwe yn boargerlike ienfald. K. von Hase, Annalen meines Lebens 1891, s. 276 effens de berte-akte bin ik to wrald kommen op in Sneintomoarn healwei tolven, de fjirde deis fan Hjerstmoanne, 4 Septimber 1869 tusken Fly en Lauwers, yn ’e gritenije Haskerlan, it alde Hasker Fiifgea. It sintrum fan dy oarde heart net ta de alve Fryske stêdden en allikemin is it in doarp. De biwenners geane der heech op dat it hjit de Flecke Jouwer, en ik bin in Jouster. Fier yn ’e omkriten stie foarhinne it plak bikend om syn drokke büterwaech. Moandeis rattelen hünderten boereweinen rounom üt ’e kontreijen wei mei har kostbre fracht oer ’e balstiennen fan ’e Midsstrjitte. En gjin Fryske boer bleau op syn hiem byhwannear’t it foarjiers of hjerstmis Jouster hynstemerke wie. Tinkend oan ’e pronk fan ’e natür yn dat gea, bigjint yn my Harmen Sytstra’s Waldsang to sjongen: Moai sünder wjergea binne de Walden Smuk skaedzjend beamtegrien oeral yn ’t roun. Op ’e singels, yn 'e leanen, lans de diken en om it tsjerkhöf rize de ikebeammen mei har stoere stammen en oastige tüken omheech. Hja hawwe it fortsjinne dat Johan Christian Friedrich Hölderlin (1770—1843) har taspriek: Jimme binne noch net yn ’e minskene skoalle gongen, Jimme kringe jim fleurich en frij ut ’e krêftige woartels Mank inoarren omheech en gripe as de earn syn röve Mei füleindige earmen de romte, en keard nei de wolken, Is jimme kroan troch it sinneljocht hearlik en feestlik bistriele. 2 HAEDSTIK I Seist it smelste sanpaedtsje hat opgeand hout, strüken en strewellen. Yn ’e rounte grienje en bloeije by it simmer de kwekerijen fan Wybren Krynsfolk, mei bynamme Taconis. Tierich is it greidlan. De omkrite blinkt fan fearten, puollen en marren. De Jouwer kin ek greatsk wêze op syn sierlike toer, dy’t boud waerd yn it jier 1628, ien fan dy monuminten, dêr’t üs dichter dr. Obe Postma fan song as ~in beaken dat fan fierren dealde freugde fan doarp en doarpslibben oantsjut.” Net minder mocht hja romje op it „slot”, de Heremastate, mear as twa ieuwen it lustforbliuw fan it ald-adelik slachte Vegelin van Claerbergen, yn in formidden fan bosken en tunen, fivers en hartekamp, dêr’t de „berch” mei ütsjochtoer, hweryn in opsette earn, heech boppe ütstiek. En hwat to sizzen fan ’e biwenners har sprake? De taelman Jan Jelles Hof, dy’t in heal minskelibben doarp nei doarp öffiske en alle tongslaggen fan it Westerlauwerske taelgebiet üt ’e folksmüle op~ tekene hat, jowt yn syn boek Friesche Dialectgeographie, ’s-Gravenhage, 1933, mei kaertsjes fan ’e journalist Willem Hielkema, dér in öfdwaend antwurd op. It is hjir net it plak om nei to gean hoe t de Südhoekster isoglossen troch Haskerlan rinne, allikemin allerhanne klankforskillen yn fonétysk skrift yn forban mei de oare dielen fan Fryslan to biskriuwen. Lit my folstean mei dizze iene opmerking: de tongslach hat net de swietlüdigens fan de twa- en trijeklanken dy’t de tael fan Wester- en Eastergoa eigen is. De Jousters prate fan hönne (as it Franske freule) = hoanne, skölle = (skoalle), strutte (= strjitte), skunnen (= skuon), hüs (= hüs), buten (= buten). Waerd niiskrektsa de toer neamd, dan moat nou de tsjerke hjir in plak hawwe. Eilaes, de Sneintomiddeis fan 12 Novimber 1939 gyng it Godshüs yn ljochte löge op. It hie trije ieuwen tsjüge west fan in bloeijend tsjerkelik libben ünder lieding sawol fan rjochtsinnige as evangelyske learaers. Ultra’s en sektariërs hearden der net thüs. De lju fan ’e Lytse Tsjerke (öfgeskeidenen) makken gjin drokte. It Mennistendom wie de bihaldende kant it neist. De Roomsken stiene op ’e béste foet mei de Protestanten, dat yn it doarp hearske oer it algemien in geast fan fordraechsumens. Lykwols kin ik net forswije de oanwenst om inoar faek minder moaije bynammen to jaen. Op ’e fraech oft dizze doarpsmienskip nei mear as tüzen jier kerstening ek like op in aldkristlike bruorskip sille wy dan ek mar net yngean. Har skiednis is koart biskreaun troch T. de Vries, aldütjower-redakteur fan ’e Jouster krante yn it plaetwurk Friesland, Leeuw. 1940, s. 349—355, en troch A. B. de Jong, in preester üt it Douwe Egbertslaech yn „Katholiek Joure”, nümer IV fan Frisia Katholica. Myn widze en bakerkoer hawwe stien yn it twade hüs fan ’e Midsstrjitte biwesten de Menniste formoanje, oan ’e iene kant njon- moaije keamer mei twa finsters. De pronk bistie üt in greate spegel yn in brede forgulde list, in mahoanjehouten kammenet, tafel en ctuollen mei sitting fan swart flewiel, in wyt porsleinen kachel mei gielkoperen doarke en oan ’e souder in glêzene gaslampe mei slingers fan kristallen prisma s. Oane oare side fan e foardoar wie in lyts keammerke mei ien finster, dat allinnich by ’t simmer biwenne waerd. De hüskeamer oan ’e efterkant mei de beide bêdsteden ken de went en jernfabryk dy’t üs pake bouwe litten hie, oan ’e oare kant neist de skoalle fan Kristlik Nasjonael ünderwiis, dêr’t eren gemeenteüntfanger Piter van Eyck wenne. Üs oerbuorren wiene Folkert W. Aleva mei syn klokmakkerij en Carl Stockmann mei syn lapkewinkel. It ienfaldige, alderlike boargerhüs, dat de biskerming en taflecht wie fan myn earste lokkige bernejierren, hie oan ’e foarside in Bertehüs tsjinne ta sliepfortrek. Dêr hat mem my yn sliep widze mei sefte wyskes en eagen fan leafde. Yn ’e koken waerd alle dagen bihalve Sneins, moarns en middeis iten, en de hiele Sneon hushalden. Troch de efterdoar kaem men op ’e pleats mei in hinnehok. fitter e bleek lei tusken twa hagen yn in smelle stripe tün, dy t roun oan e skiedingsleat ta; wy seine skytsleat, hwant dêr stie it huske. Bruorren en susters haw ik nea net hawn. Ik bleau ïenmchst bern üt it houlik fan Dirk Aeilt Wumkes en Jantje Smith, earbre, leauwiqe Kristenalden, dy’t 14 Augustus 1868 troud wiene to Appingedam. De amtner fan ’e boargerlike stan skreau de lytse yn it bilol- kingsregister yn as Geert Aeilco, in feit om der efkes by stil to stean. Hwant hwat leit al net yn in namme bisletten. Earst. de ban oan ’e sibbe; ik waerd neamd nei de beide pakes dy tsjuge wiene by de oanjefte op it gritenijhüs. Dan: it komofE ut bloed; it binne twa echte Germaenske nammen Gerhard en Aeijold, dy tobekgeane oant yn fiere tiden en sprekke fan hurde strud. h – ling. de symboalen en dragers fan it selsbisef; ik bin ik en gjin oar. De earste namme is fan pake oan memme kant: Geert Simt . wynkeapman yn ’e Solwerderstrjitte to Appingedam berne 12 Novimber 1815 en 1 Septimber 1841 troud mei Bieltje Fnks Nanning. J. ten Doornkaat Koolman dêr groeiden yn syn hoving. Men kin der mear fan léze yn Emder Jahrbuch XI, 1895, 399—408. Fierder stiet de genealogy fan dizze sibben yn it Stamboek der Nakomelingen van Derk Pieters en Katrina Tomas, opmakke troch ds. J. Huizinga to Grins, mei in register dat rint fan 1555—1883 en giet oer in skaei dat syn oorsprong hie op ’e heard Melkema to Huzinge (gemeente Middelstum) dy’t dêr noch leit mids wide grêften en singels mei heech opgeand beamte, en bisongen is troch Pieter Huisinga Bakker yn syn gedichten, Amsterdam 1774: Gy zaegt onze ouders in uw weiden O Melkema, oprecht en trouw, Pake wie üt in ald Mennist laech, bisibbe oan de slachten Cool, Coolman, Huizinga en Jan ten Doornkaat Koolman (berne 1 Okt. 1815 to Norden) skriuwer fan it Eastfryske Wurdboek, dêr’t er 23 jier oan arbeide (1862—85), sont 1850 senator en meilid fan it Hannoverske hüs fan öffurdigen, eareboarger fan syn bertestêd. Hy koe Hebrieusk en Sanskryt, wie in from Mennist, dy’t libbe yn ’e swietrook fan it psalmwurd: „Dêr’t leafde wennet, gebiedt de Heare syn seine.” Heit en mem hawwe op har houliksreis syn gast west (1868). In pear jier foartiid hied er in rike pomologyske tün oanlein, hwant hy wie in fruchtekweker earste rang. Myn alden koene letter allerlei forhelje fan de frjerade planten en blommen dy’t Heil Dirk Aeilt Wumkes Mem Jantje Wumkes—Smith Het leeven der Aertsvaedren leiden, By runderteelte, en akkerbouw. Die bezigheid ontbrak geen zegen. Zij dienden, op hun eigen trant, Den tabberd schuwende en den degen, Eenvoudig God, en t Vaderland. Einlings kin foar dizze sibben rieplachte wurde: Dr. B. Koerner, Ostfriesisches Geschlechterbuch, Görlitz, Bd XXVI, 1913, s. 214, 267—286. Mei opset sin helle ik ien en oar üt it forline op, om’t myn namme forboun wurdt oan nammen üt in tiidrek doe t goed en bloed offere waerd foar frijheit en leauwe. Oan myn Menniste foaralden moat ik tinke, byhwannear tik opslaen de Martelaarsspiegel der Doopsgezinden fan Tieleman Jans van Bracht, in boek dat fan har forfolging en binearing tsjügenis jowt. Myn twade namme Aeilco is jown nei pake fan heite kant Aeilt Hindrik Wumkes, dy’t wer in genamt wie fan syn pake oan memme kant, Aijelt Leemhuis to Feerstenborgum yn Reiderlan, hwaens dochter Janna Leemhuis, berne 3 Febr. 1783, troude yn 1804 mei Hinderk Wirtjés Wumkes, berne 8 Okt. 1783 to Eppingaweer oan ’e Eems. It hiele Wumkesfolk hat ieuwen lang wenne en wennet noch yn ’e Eemsdoarpen fan East-Fryslan. De earste stamfaer komt om 1675 hinne üt ’e skimer fan it forline op. Hy skreau him Hinderk Wumkes en stoar yn 1731, syn soan waerd neamd Wumke Hinderks en sa wiksele it om, slachte nei slachte. Op ’e hurde klaei tusken Dollart en Eems by it ivich rythme fan ebbe en floed hawwe hja libbe op har buorkerijen en tichelwurken. lenris wyks gyngen hja mei it reau nei Weener, de haedstêd, om büter en tsiis nei de waech to bringen, de nedige ynkeapen to dwaen, en fierder altyd beuzich, altyd warber yn it deistich bidriuw, mei in heech bigryp fan arbeidsplicht en biropstrou. Dat wie in wichtich Stik fan har Grifformeard leauwe. Op Snein wie alles oars as oars by it Wumkesfolk. It wie de dei des Heare, de hillige dei. Dat moast yn alles ütkomme sa’t de Skrift en de Bilidenis it forwachten. Op it hiem mocht gjin strietsje of bledtsje lizze. De tünpaden leine kreas oanharke. Op ’e kokenflier wie fyn wyt san struid. Finsters en estrikken hiene in ekstra beurt hawn. It tin en koper glansge mei nije gloed. It fé moast rédden en molken wurde, mar fierder stie it hele bidriuw stil. It waermmiel waerd de Sneons taret. Breidzje, naeije of spinne, men soe der net oan tinke. De Sneinspronk lei al bytiids klear. En as de toersklok syn brünzen lüd oer it gea bromd hie, wie dat it teken om op to gean nei it hüs des Heare. Dan teach de hiele sibbe it tsjerkepaed ians, earnstich, stimmich lyk as aertsfader Jakob ienris pylgere nei Bethel (Genesis 35). Hwat soe ik net jaen as ik myn affaers jitris sitten sjen mocht yn ’e famyljebank, of noch leaver my dér De foarfaderlike buorkerij, dy’t üs oerpake Hindrik Wirtje Wumkes en üs oarrebeppe Janna Leemhuis yn 1856 bouwe litten hiene, stiet to Kritsum jitte yn syn hear en fear. Hja krigen acht bern, trije jenges: Wirtje, Aeilt en Wumke en fiif famkes: Geesche, Tettje, Hinderika Johanna, Jantje en Johanna. Hwat haw ik as bern dy nammen faek heard, as der brieven kamen en heit yn e skimerjoun oan it fortellen rekke oer it Eastfryske heitelan, hoe t syn pake en beppe fan hiel lyts óf bigoun wiene, mar troch de ekspletaesje fan in stienbakkerij de earsten waerden fan it gea. De bran fan Hamboarch en Esens (1843), en it oanlizzen fan ’e oarlochshaven oan ’e Jade waerden boarnen fan rykdom. De dochters krigen brede gouden hierkamen, halskeatlingen, earmbannen en knoppen, Hja gyngen nei tsjerke mei kostbre haloazjes en goudbisleine tsjerkeboeken; lykwols yn ’e üngetiid moasten hja mei to swyljen en by t winter sieten hja yn e greate keamer fan it binhüs oan e spinwiele en spounen it eigen forboud flaechs. Op ’e gouden bruiloft fan e alde lju yn 1856 krige elk bern seis sulveren leppels, dy’t Tsjalling deljaen to meijen njonken har ta bea en tank en oandacht ünder de bitsjinning fan it Wurd! Hwat is leafliker as in stille, fredige Sneintomoarn op in Frysk doarp? En dêromhinne sweven jitte de oantinkens fan Jarfke de profetesse, fan ’e Upstalbeam, fan de Cirksena’s en ten Broke’s, fan Quade Foelke en Greve Edzard. Ek hie derde binearing west fan oarloch, fan ynketiering en branskatten. En nouris siet it folk ünder it biwald fan Prusen, dan fan Hannover ünder de George’s fan Ingelan, dan fan Nederlan en yn Bonaparte tiden ünder ’e Fransman. Gildepeinje fan J. G. Kool. Tekening fan Maria .Ir Vrii-s Ament op ’e Jouwer makke. De aldtsjes lizze biïerdige op it hóf to Kritsum. In izeren hek stiet om har grêf mei in tombe yn it midden. Neffens sede waerd de earste seis wike Sneins nei it forstjerren in swart kleed oer it grêfrek spraet. Yn dat kleed wie de namme mei berte- en stjerjier binaeid. De rykdom hat de sibbe gjin goed dien. It jild waerd op ’n dür as baernend fjür yn ’e hannen. Salang as der ienfald wenne seach it leauwe de ierdske skat as in seine fan Boppe. Letter joech it bisit in spjalt dy’t oant hjoed de dei bleaun is. Dochs bleau fan jong öf yn my in langstme nei dizze oarden. Har seden en brükmen haw ik letter goed kennen leard üt de novellen en „Heimatgeschichten” fan Emmy von Dincklage (1825 189!): Am Dollart. Friesische Köpfe, Leipzig, ed. Ph. Reclam; Geschichte aus dem Emslande, 2 Bdn. 1872, Heimatgeschichten, 1873; Die Amsivariër, 1838. En hwat jowt it my in nocht as ik yn ’e Upstalboom-blatter, 11, 1916, s. 63, lês: Wat in Ostfreysland de Teeketel singt. As wi nog dey ollerwetse winters hadden un ’t Is ’n maand of wat neyt ut de Deypen kwam, gung Vader mit de Jungs na ’t Eeten up Schöfels na t Middelhus, voor ’n mal ook wall ins na Auerk.1) Tegen Dunkern kwammen sey weer na Hus. Vader stook sien Piep an, setde sük inde Hörn bi de Heerd un see: „Mauder, maak uns ’n kopke Tee, ’t Water kookt.” Mauder, dey bi de Tafel satt und fliekte of breide, draide hör fiene Ohren na de Feuerheerd: Né, mien Jung, ’t kookt nog neyt, dat is erst de Tibbensang”.2) Dat water ruskede wieder, un ’t diirde neyt lang, dan meynde Vader: ~Nu kannst mar Tee inde Treckpott daun, nu kookt!” Mauder lachde: „Ne, dat is erst de lütterse Bruller, mar ik will de Treckpott utspölen un de Tee ofmeten”. Vader stökelde ’n bietje mit de Tange int Fuer, dee der n Törf bi, dat Brusen van ’t water wurr sagter, de Decksel van de Ketel fung ante trillen. „So,” sei Mauder „dat is ’t reffermeyrde Kyrioleis nu kookt,” goot de Tee up, un boll3) harren de Schöfellopers elk ’n stark köpke voor sich und Mauder drank in ’t blinde mit.” ) Auerk Aurich; 2) Tibbensang sang fan ’e Doopsgesinden; Kyrioleis = Heare, erbarmje jo, in ald tsjerkeliet; 3) 801l = mei gauwens. De op ien nei aldste soan Aeilt Hinderks Wumkes (* 1.3.1808 f 8.5.1880) myn pake, wie net ornearre foar de buorkerij, mar foar it birop fan fabrikant. Koartby lei Jemgum, doedestiids in sintram fan jerntwynderijen. It hie net minder as 22 fan sokke fabriken, dy tin flink boargerbistean joegen. Dêrom woe er yn dat fak en slagge nei Jemgum as learfeint, neitiid to Grins by in Piter Smit, der t er gans omgong hie mei syn lanslju, Eastfryske studinten, lyk as de Reddingiussen. Fan Grins gyng er as „reisender Handwerkbursche nei Appingedam en waerd dêr mastersfeint by Cadée. Hy krige doe forkearing mei in Damster jongfaem Debora Fokkens wenjen yn it nije hüs, dat der noch stiet njonken de Menniste tsjerke en myn bertehüs. De jerntwynderij wie doedestiids noch in sljochtwei bidriuw. It flaechs waerd net masjinael biwurke, mar op spinwielen by de boeren spoun. Dan kamen de opkeapers, dy’t it wer leveren oan ’e jerntwynders. Sa krige pake syn earste hangespin fan opkeapers üt Wolfenbuttel en Hildesheim. It twinen (hwat sizze wol draeije) barde op in saneamde moune, dy t mei de han draeid waerd en sa twa of mear triedden ta ien makke. Dan waerd it jern ferve, op ’e klopmoune büke om it linich to meitsjen, einlinge waerd der oalje yn boarstele om der glans op to bringen. Nei dy oalje hjitte it smar- (* 31.1.1812 f 7.6.1890), in dochter fan Derk Fokkens, wethalder fan ’e stêd (*1783 f 12.1.1859). Nou woe er foar himsels bigjinne. Mar hwer? Yn East-Fryslan wie de konkurrinsje to great. Dan it Westen yn, en sa gong er mei Willem en Jan Fokkens, syn faems bruorren, op ündersiik üt yn in „kaperskip” fan Grins oer Jirnsum, Akkrum en de Alde Skou nei de Jouwer. Dêr like it net sa min en dér is dan ek de tinte opset, earst yn in ald hierhüs, en doe’t dat oankocht en öfbrutsen waerd, yn in eigen spul. De jongelju trouden 28 April 1836 to Appingedam en datselde jiers setten hja har nei Stambuorkerij to Kritsum jern. Dan kaem der spikerpompier om hinne en elke klant krige op syn pakje in eigen stimpel, dat pake seis snie. Sa levere er in bulte jern oan ’e firma Goldenberg to Dimter, stimpel G en Z, en oan A. Sinkei to Ljouwert, stimpel A S. It eatste bigjin wie swier troch de oerproduksje. Pake koe op it Eean it jern goedkeaper keapje as dat er it seis makke. It roun safier dat de Jemger industry toneate gyng. Doe risselwearre er it hangespin farre to litten en it masjinale gespin üt Ingelan oan to tugen. Dat pleite foar syn ündernimmingsgeast. Hy wie de earste dy’t soks yn üs lan bigoun. De masjinale' tried wie folie igaler en sterker. Nou krige it jern üt ’e Jouster twynderij namme en der brieken jierren oan fan greate bloei. De hankrêft by de moune moast it plak romje foar hynstekrêft. len hynder brocht fjouwer mounen yn biweging. It jern waerd twa kear twynd en dan klopt. Der waerd nachts oerarbeide. De skippers kamen en brochten slompen jild. Dizze gouden tiid sil sa’n tsien jier duorre ha. Twa kear waerd de fabryk ütboud. Mar doe stiek de konkerinsje fan België de kop op. Dêr wie it fabrikaet neigeraden tige forbettere troch it baenbrekkend steamwêzen. Pake seach doe wol yn, it alde smarjern jnoast fan ’e baen. As jouns de feinten nei hüs gyngen, wie er noch üren lang dwaende om it jern mear glans to jaen. Mei stielen flyt bisocht er dealde wize fan fabrisearjen op ’e proppen to halden, oanf de wal it skip kearde. Der waerd in spion nei België stjürd. Dy soe bisiikje efter ’e fabryksgeheimen to kommen, mar it die gjin fortuten. Einlinge koft pake in steammesjine fan seis hynstekrêft; dêrta moasten de gebouwen wer forgreate wurde. Al ridlik gau wie ek in greatere mesjine nedich. En doe naem er it bislüt de fabryk hielendal yn to rjochtsjen nei de easken fan ’e tiid en oan jonger krêften oer to dragen. De njoggentjinde dei fan ’e Hjerstmoanne 1869 wie myn doopdei. Neffens hillige sede waerd de lytse ruter fan goed twa wike brocht foar it antlit fan Gods gemeente en plante yn ’e foarhöven des Heare. Fan wegen de fakature moast it sa treffe dat ds. Jurjen Heeren üt Haskerhoarne en Aldehaske (1830—1877), in Eastfries, lansman fan üs pake de tsjinst hie. Wylst er it formulier lést steane heit en mem njonken de sulveren fonte, in geskink fan Jhr. Mr. P. B. J. Vegelin van Claerbergen op Heremastate, yn it hek. As se ja sein hawwe op de trije doopfragen, jowt de baekster, dy’t ünderwilens ünder lieding fan ’e koster ynkommen is, my oer oan mem, dy’t de lytse man op heite earmen leit. En dan wurdt it heechweardich sakramint my tatsjinne yn ’e namme fan God Trijeiennich ta in teken fan bihald mids sünde, skuld en oardiel, ta in segel fan it ivich genedeboun. Dêrop folget in beasang fan ’e gemeente, de tanksizzing fan ’e learaer, en ta bislüt de preek. De tsjerkfaer Augustinus freget yn syn Bilidenissen: „Hwerta soe ik my noch ynlitte mei dy tiid, dêr’t elk spoar fan fordwoun is üt myn oantinken?” Ik kin dy fraech meistimme, hwant fan dy earste libbensjierren wit ik net folie to forheljen. It is in kommen üt it ünbikende en allinkendewei giet it nei it ljocht. Hjir foeget it psalmwurd: Ik loovje Jo, o Heare, om’t ik hearlik, wünderbaerlik makke bin; wünder binne Jins wurken, en myn siele wit it tige klear (139 : 14). Ta dy wurken rekken je ik op it foarste plak de sfear dy’t heit en mem om myn jong libben weve ha, de stille krêft dy’t fan har foarbyld en opfieding ütgie. It hüsgesin rêstte op ’e pylders fan leafde, gesach en hearrigens. Dêr waerd bidden en tanke. Bibel en tsjerkboek leine yn ’e finsterbank. It soppe net rom yn 'e tsjettel, mar gjin koper mocht yn it tsjerkeponkje. Heit siet styl oan. It wie in rjochtfeardich man mei in heech bigryp fan earlikheit, trou en plicht. Dat plichtsgefoel lei biankere yn it bisef fan oarder. Lyk as pake-en-dy hied er ta liifspreuk: Ordnung regiere die Welt. Dat bigryp wie in sintrael dog me fan syn libbenssköging. Yn ’e greate skepping fan God siet ek systeem. Natür en kultür seach er yn ien flak. Hy rjochtet mei in foriening op, dy’t de namme draecht: Waarheid, Recht en Orde. It fabryk kriget üt Ingelan in nije masjine yn wol tüzen stikken. Dy set er allinnich yninoar. Hy is fabrikant mei hert en siel. Dat wetmjittige joech Tsjerke fan Krilsum hwat stiifs oan syn halding. It portret wiist it üt. Man fan ’e klok giet alles streekrigelich. As er my rppt en ik kom net op slach, dan stiet it net to bést. Hy is üs pake evenbyld, dy’t plichte to sizzen: De bern moatte hwat dwaen; de wike is der foar it wurk. Dat, liddige hannen haw ik to uzes nea net sjoen. Allinnich de „sabbat” wie der om to rêsten, tsjerketsjinst to halden en to kommen ta Gods gemeente. Heit koe net goed krije, dat in breakoarste weismiten waerd, hwant oan it brea siet de swietrook fan ’e ierde en it lean fan ’e arbeid. Men mocht ek net prate fan „gemien waer”, dêr kaem men de eare fan God mei tonei. De strangens fan dit puriteinske libben waerd myldere troch de natuerlike blierens en goedens fan mem mei har bernlik, iepen aerd, dat har by eltsenien sa oanfallich makke. Hwer haw ik as lyts bern har it earst oan kend? Oan har glimlaits, de laits dêr’t Virgilius yn in Ecloga fan seit, dat se godlik is (Bucolica IV, 63). De tiden binne tsjuster. De Fransk-Dütske oarloch brekt üt, de Kommune lit de bloedflagge waeije op 'e barrikaden fan Parys, heit fronselet de foarholle, mem kin ünder alle binearing noch laitsje om ’e kommende dei lyk as kening Lemuël seit yn it Spreukeboek (31 : 25). Hja leart my it earste brabbeljen en stammerjen. Hja jowt de poarre les, mar it is gjin Frysk. It Damster dialekt bleau har hiem oant har léste ure. Ik sei tsjin myn alders pa en moe. tsjin pake en beppe opa en omoe. Heit praette thüs tsjin syn alden in soarte fan stêdfrysk, dat Jouster Hollansk neamd waerd. Mar tsjin syn freonen, syn susters, tsjin de feinten en wenteljonges yn it fabryk sloech it daelk oer yn Frysk, dat ik hearde in nuver grienmank om my hinne. En soks gyng allegearre sünder omtinken. Taelpatriottisme of in nasjonael gefoel foar de taelfraech lieten har noch net jilde. Yn ien wurd, ik waerd oerlevere oan in heislik taelbidjer, in euvel dat my letter gans lést bisoarge hat. Jierren lang moast ik tahalde büten Fryslan. Hoe soe men dan foundearre wurde kinne yn it Fryske taeleigen? Doe’t ik my joech yn ’e Fryske striid hie ik in danigen efterstan yn to heljen. It trijetalige yn it Jouster formidden hat allinnich dizze goede kant hawn, dat ik neitiid learde it forskaet yn dialekt better acht to slaen en dêr oer nei to tinken. Mem learde my ek de hantsjes gear to nimmen en de eagen ticht to dwaen ta it tafelgebetke en de jounbea. Soks bliuwt jin it hiele libben by. Dêr is hwat yn as de wjukslach fan ingelen. Dêr wit men üt. dat heitelan net is de Steat, mar it oantinken fan dy bernefrommens, it neifielen fan dy frede, de dream fan it alderhüs. Mem hie in moaije, swietlüdige stim, dêr’t hja my simpele lietkes mei foarsong: Klein vogelijn op groenen tak, Gij komt, o stille avond, en van Alphens Jezus is een kindervriend. It binne net de minste stounen yn it libben dat dy meldijen wer opwalje üt it moed. Tongersdeis foar Peaske fan it jier 1873 gyng ik mei mem nei Winneweer waerd pleistere mei in glês mölke. It jagerke sprong wer op it hynder en fierder gyng it lans Ekenstein, it büten fan jhr. W. K. A. Alberda van Ekenstein (1825—1903) en lans Tjamsweer ünder de hege tille troch nei den Dam. Fan dat bisiik komme my inkelde dingen yn ’t sin. Wy ieten Peaskebreaën dy t de Joadske bakker presint jown hie. Ik haw doe yn oerpake Derk Fokkens syn hüs west. Dat wie nou in lommert, dy’t destiids neamd waerd Appingedam. Earst yn ’e diligence fan Piter Hylkes Hylkema, mei strie op ’e flier, nei it Hearrenfean. Underweis waerd pleistere yn ’e Haske by de herberch fan Bysterbos. Men koe doe al mei it sp'oar nei Grins. Oan it stasyon dér kaem de koffer op ’e kroade, ik dêrboppe op, en mem dêrnjonken rinnend. Sa brocht de tsjinstman üs troch de Hearepoarte nei it „Damsterdaip” dêr’t de barzje klear lei foar de herberch De koppel postpaarden fan Bolt. De reis mei it lükskip duorre likernöch trije üren. To Kaekheem en Grêven fan Wumkessibben op it bóf to Kritsum in ynstelling fan woldiedichheit. Ik kin noch foar ’e eagen krije de alderwetske keamer dêr’t earizers, haloazjes en klean leine. Ik sjoch ek jitte it kronkelpaed lans it Augustiner tsjerkhöf, de saneamde Wierde, dêr’t ik mei pake kuijere nei de lynbaen fan omke Jan Fokkens ( 1833 J" 6.11.1890), troud mei Annechien Sikkens (* 1821 f 28.6.1907) en it tsjil draeije mocht. Dér stie ek it tünhüs dêr t de famylje Fokkens simmerdeis plichte to thédrinken. Fan dizze sibben haw ik spitigernöch gjin brieven yn myn archyf. It iennichste manuscript is 'in poëzijalbum yn perkaminten omslach dat oerpake goudsmid Fokkens oanlei yn syn jongfeintejierren en as aldman noch mei in pear ferskes byhaldde. It bigjint mei in dichtstik fan W. H. Warnsinck tytle: Bespiegeling by ’t slot des jaars 1818, dat oernommen waerd üt De Vaderlandsche Letteroefeningen. Dan folgje fragminten üt in houlikssang yn de Mnemosyne (1818), üt in redefiering fan J. Clarisse en üt preken fan E. A. Borger. Fierder stiet der gans poëzije yn fan Jeremias de Decker, Bellamy, R. Feith en Tollens. De Nicolaitoer fan Appingedam wurdt bisongen mei in dichterlik öfskied foar it öfbrekken yn 1834 en foreare mei in rüge pintekening. Seis sloech er ek noch oan it rymkjen yn syn aldcrdom en skreau dizze trije koepletten: IN DEN NACHT. Door schellen aan myn deur Ontwaakt’ ik zeer verschrikt. Ik dacht wie staat er veur Misschien een neef of nicht Neen, ’t was een broederschaar Van zustren vergezeld Zeer vrolijk by malkaar . Dat zamen huiswaarts snelt. Past, broeder u deez schoe Trek gy hem vrijelyk aan. Ik liet mijn deurtje toe, En ben niet opgestaan. Dooreen vriend der broederen DIRK FOKKENS. It is in kreupelrymke, mar dat ik plak jow, om’t in portret fan ’e aldman üntbrekt. Fan pake Wumkes syn bibleteek haw ik twa boeken: „Geschiedenis van Oost-Vriesland”, Groningen 1812 en „Der allgemeine Ostfriesische Briefsteller.” Weener, 1817, troch W. B. Reddingius, dy’t fan 1817—1828 dominy wie to Midlum, dat foarsjoen is fan syn moaije hantekening. Fan beppe Debora Wumkes—Fokkens is hjoed dei dei noch oanwêzich it Eerbewijs voor Vlijt en stamhüs net bybleaun: de toarteldou dy’t it roekoe jin taröp boppe de treppen; daguerréotypen yn muoike Rykje har keammerke; de rige lytse hinneaikes yn ’e porsleinkas, de biker mei swevelstokken en fidibussen op ’e skoarstienmante!, beppe tsjerkeboek yn e finsterbank en safolle oars. Sneins nei tsjerke waerd der yn e pronkkeamer gearsit halden mei de bern ünder in glêske madéra. Dan kamen de bernsbern yn, dy’t in koekje krigen en in sneinssint foar de sparpot. Hwant sparjen, sa waerd üs ynprinte, wie in haeddeugd. Mei Sinteklaes setten wy dér üs kuorke ünder e skoarstien en songen it lietke: „Sinterklaes kapoentsje, Leg wat in myn skoentsje.” goed gedrag, dat hja op har alfte jier krige, ündertekene troch de skoalleopsjendcr en aldheitkundige ds. Nicolaas Westendorp to Losdorp. (1815—1836). Foar frjemden hawwe sokke dingen gjin wearde, foar jinsels binne it reliken dy’t men net graech misse soe, om’t dêr in skat fan oantinkens oan forboun is. Fiif jier ald kom ik op ’e saneamde lyts bern- of matresseskoalle, in soart fan biwaerskoalle dy’t al foar sa’n fyftich jier oprjochte wie en halden waerd njonken it Severijnshüs fan Terwisga, efter de Franske skoalle, foar de Bütersteech oer. Dêr learde ik pompierf] echts jen en formakken wy üs mei kroade en skep yn in sanbulte. It famyljelibben hie doe noch in patriarchael bistek, mei pake en beppe hüs ta sintrom. Hoefolle lytse oantinkens binne my üt dat Fake Aeilt Hinclerks Wumkes Beppe Debora Fokkens Dêr waerden pipernuten struid yn ’e skimerjoun. En de oare moarns wiene wy de wrald to ryk as yn it kuorke in pear sükerdingen en taeimantsjes leine, in nije büsdoek, in heiling en hwat grif. Pake en beppe jierdei wie it kroanfeest. Dan barnden jouns de hege feestlampen op ’e albasterne foet. De tafel mei syn forskaet fan bolen wie üs it byld fan ’e tafel mei toanbreaën yn ’e tabernakel. Wy bern mochten efkes dy hearlikheit sjen, en dan yn ’e koken mei Hindrikje, de faem, sükelarje drinke. Dêr waerd dan boarte mei in magneet dy’t metalen fiskjes yn in küm mei wetter oanloek, dêr waerd ganzebrieve, kynd, klok en hammere; wy songen it heechste liet, joegen riedsels op en lieten alle fügels fleane. Nijjiersdei kamen de feinten fan it fabryk to lokwinskjen, hwat bisegele waerd mei kofje en koeke, segaren en in slokje. En dandy Sneintomoarn. Yn ’e Greate Tsjerke wurdt it hillich Nachtmiel bitsjinne en de hiele sibbe giet mei oan. De bernsbern meije net op ’e strjitte. It moat stil wêze yn ’e buorren. It boartersplak is de souder. Op in rölmangel dy’t fol sit mei swiere balstiennen rölje wy inoar hinne en wer. Dêr stie ek in ald pultrom mei syn skatten: koperen ringen, öftanke brillen, skroeven, knopen, alde almenakken en brieven, dy’t alle- Reklameprintsje fan ’e jerntwynderij Stiendruk fan P. Krediet op it Fean gearre fan üs gading binne. Ynienen hearre wy sjongen üt ’e Menniste formoanje. It klinkt sa steatlik, dat wy halde op mei boartsjen. As it dien is, siikje wy üs heul yn ’e masjinekeamer, dêr’t de imerkes wy neamden se trütsjes har ientoanich liet sjonge. In losse stien boppe op ’e steamtsjettel wurdt optild en mei earbied bispiede wy de heimsinnige dierkes. Dat hat dy moarns üs earetsjinst west. Jouns alve ure bigoun de earste omrin fan ’e rattelwacht. De toersklok lit har hearre. Ik tel yn it bêdsteed de slaggen. De rattel giet en de man ropt: „Ellef uur heit de klok, de klok heeft ellef! dat it in tiidlang hingjen bliuwt tusken de huzen. Nei jierren wurket it noch nei mei de tsjoen fan in mearke. Sjedêr ien en oar üt it bigjin fan myn ierdske libben. En it ein? It is myn winsk biïerdige to wurden op ’e Jouwer, dêr’t ik as bern dreamd en boarte ha. Lit it biente rêste op it stille hóf, by de alde toer to Westermar, njonken üs pake en beppe en njonken myn frou, dat sa ek oan my bifêstige wurde mei itjinge biskreaun stiet fan Abraham: Hy waerd forgearre ta syn folken” (Genesis 25 : 8). Sa slüt it ein oan by it bigjin. 3 DE JOUSTER JONGESJIERREN En lokkich hy, dy’t wurch fan ’t sjen, biwarre It sieleprint fan moai yn jonkheit garre. O. POSTMA, Fryske lan en Fryske libben, 1918, 23, I k wie net in stevige, gewante jonge. Amperoan gyng in wike foarby sünder pine yn ’e klierachtige holle; fet en büter stiene my tsjin. Reedriden en gymnastyk bleau ik in hakkenkruk yn. Nou makken pake en heit gans stüdzje fan it saneamde Baunscheidtisme. Hja hellen har dokterswysheit üt in boek, dat by üs thüs yn it tafelslaed lei en ta skriuwer hie de weinmakker Karl Baunscheidt üt Endenich by Bonn (1809-—1874). It waerd foar Nederlan biwurke troch syn agent H. Weiss foar allegearre dy’t op in ienfaldige wize fan allerhanne üngenêslik achte kwalen öfholpen wurde woene (Amsterdam, 1861). Yn heite brankast siet de „Libbenswekker”, in instrument mei fine nudlen, dy troch in spiraelfear yn ’e hüd treaun waerden. De iepene plakjes krigen dêrnei in kwasje smarguod oer har, in mingsel fan kroton-, olive- en risinusoalje, om dan dutsen to wurden mei in stik bomwolle. Troch de gleonens sakke de pine öf. Foar fiiftüzen jier pasten de Sjinezen dy akupunctuer al ta. En nou moast myn earme rêch it üntjilde, al aksele ik noch sa tsjin de tamtaesje. As in gunst mocht by tiden de kleanboarstel ynspringe foar it foltertüch. Heit-en-dy leauden yn ’e ünfeilberens fan it middel en hja hawwe dêr gans lju op ’e Jouwer en omkriten mei skewiele. Yn 1876 waerd ik sawn jier, it tal fan ’e sabbat. De lytse beukertiid wie foarby en ik kaem op ’e saneamde boargerskoalle dêr’t master L. B. van Albada it haed wie. De earmeskoalle stie op it San mei master Tj. de Haan as haed. In skoalle mei de bibel wie der noch net op ’e Jouwer, hwat heit genóch muoide, hwant hy plichte to sizzen: De Steat moat net skoalmasterje, mar soks stean litte op ’e alders. Ik hear ek üt syn müle de wurden: Op skoalle wurdt wol leard fan HAEDSTIK II Utslach ynslach Fjouwer dagen speuldach. As diggelfjür fleach it nijs troch de buorren: De earste skippen lizze yn ’e Kolk en oan 'e Griene Dyk! en doe gyng it der omwei neffens it ferske fan C. Wielsma: De kreammeman wie kunde Fan aids. Hy lake en sei: „Nou berntsjes, dalik sjouwe Hwa docht fan jimme mei?” Kristoforus Kolumbus en Laurens Janssoan Koster, mar God en it Evangeelje wurde deaswijd. Yn ’e hegere klassen hiene wy trije skoalletiden (9—W1 (2—4) en 5 7 üre. Woansdei- en Sneontomiddeis krigen wy frij, en allyksa in pear dagen mei de hjeldagen en de merke. Dat léste wurd hie foar üs in leaflike klank, hwant de Jouster klok lette it feest yn. Nei it sluten fan ’e skoalle röpen wy sjongend elkoar ta: Toer en Tsjerke fan e Jouwer Der kaem in lüd hoeraetsje „Ik, ik,” sa waerd er skreaud; En om de swierste frachten Ha wy dan danich kreaud. Wy togen en wy songen Om kriich, en yn in feech (In hopen fierst’ to hastich) Wie ’t hiele kreamskip leech. Alle rang en stan foei yn sokke dagen wei. Merkewille joech in mien bruorskip. De takommende dominy, abbekaet of dokter rekke likegoed yn it spier as de arbeidersjonge. En as it earste draeioargel him hearre liet en de swietrook fan ’e oaljekoeken üs tomjitte kaem, wie it spul folslein. Wy mochten yn ’e draeimoune, krigen sinten foar it koekhoublok, waerden thüs traktearre op wafels, gyngen mei heit nei de hurddraverij, en harken mei iepen müle nei de lietkesjongers dy t by in grouwelplaet de moart bisongen fan Jut en it wiif. Op kenings jierdei (19 Febrewaerje) hiene wy oranje oan en joegen op üs menear fjürwurk mei fuotsikers en fjürpylken üt 'e winkel fan Kleefstra op it San. To fêsteljoune songen wy by de rommelpot. En dan wie dêr troch n dei de adat fan it boartsjen dat lykóp gyng mei it natürbarren. Hoepeljen, draekfleanen, knikkerjen, topjen en tipeljen, biskül- en forlosboartsjen, learslaen en bokjespringen, hwat wie it in wrald_ fan fleur en kriich, forbylding en formeits, technyk en taktyk! Hwat hawwe dy ünskuldige bernefornoegens üs jonge libben ryk makke! Witte jimme it noch Piter, Foeke en Tsjebbe dat wy de kwikkebeiswipe mei roazen forhurddraefden op it skoalplein, üs stadion? Blide bernetiid hwer bistü hinneflein! Hwerom bleau fan dy neat oer as it oantinken? Wy skoaljonges praetten al nei ’t ütkaem, nouris Frysk, dan wer in mingtael heal Frysk, heal Hollansk. Mei Sjerp Praamsma dy’t letter boargemaster fan Boalsert wurden is, mei Foeke Aleva letter notaris to Eanjum, mei Piter Tieleman en Tsjebbe van der Veen waerd gjin wurd ünfrysk wiksele. It praet mei Sybolt en Jan Doedens, jonges fan ’e postdirekteur, mei Willem en Thijs Bodenhausen, jonges fan it kassierskantoar Nlispelblom Beijer, wie in grienmank. De skoallekameraetskes diene it better. Hanne Tuininga en Agatha Keverling, de tsjeppe famkes dy’t op ’e Franske skoalle ünder e banken troch wol briefkes fan my krigen dêr’t master Wytse Hoeneveld üs in kear op bitrape, praetten allinne Frysk. Dat lei fansels oan ’e hüshalding dêr’t hja üt fuortkamen. Hjir hat men in praetsje, halden tusken myn neef Aeilco Breukerman en my: Hy: Salie we strakjes de draek in ’t kampke oplate? Ik: Heden ja, mar ik mut earst foor thus boltsjes hale bij Glas. Hy: En myn keninen mutte noch koalbladden hè. Ik: Wil je in geluksbeentsje fan my hè, wy hè fan e middag skelfis eten. Doede Brandenburgh het ook een fan my kregen. Hy: Hè jou daar geloof in? Ik: Wisenseker, earguster hè ’k myn mes forloaren, as kit beentsje forlys, fin ik it fast werom. Hy: Ik sal in poltsje gras an ’e staat fan e draek binne. Ik: Souwen we wel tou genoeg hè? Hy: Sad, hoar. Bihalven it aldershüs, de skoalle en de tsjerke hat it doarp üs foarme. Mocht it in lyts formidden hjitte, it hie dochs syn eigen wezen, wer oars as it Fean of Snits of Boalsert. Fier fan it drokke wraldforkear, lei it dêr mei syn ambachten, hantwurken en bidriuwen, foar in great part oanwiisd op himsels en de neiste kontreijen. Sa’n doarp bilibbet men as bern sawol passyf as aktyf. Dêrüt fiert jins libbenswei nei de fierte en yn ’e djipte. Us wrald, üs learskoalle, üs boartersplak hoe sil ik it neame? Ut dy tiid draech ik oant Tsjerke to Lyls Midlum hj°ed de dd in ryk forskaet fan bylden yn my om, dy't my sizze hoefolle de deistige beuzichheden fan ’e gealju üs bybrocht hawwe. roaroan stiet dêr üs jernfabryk mei syn ferverij, pakkeamer, mesines, mesinekeamer en stienkoalloads. Alle dagen seagen wy hoe’t de rüge grounstof biarbeide waerd ta sterk linnen naeijern. Yn allerhanne kleuren foar de froulju, foar de boekbiners, foar de klontsjemakkers, ensafuorthinne. Wy biwünderen de biweging fan fleantsjil, wringmesine en moune, wy draeiden mei oan ’e wintels en sieten op pake draeibank, dêr’t er seisde jernklossen op makke hie. Dêr gyng gjin wike foarby oft wy haldden ta yn ’e timmerwinkel en it houtstek fan üs omke Hotze de Vries (f 26.5.1919) en hearden hwat in toms- en oardeltomsplanke wie. Hy forhierde ek boatsjes en der mochten wy frij mei roeije op ’e Kolk, op ’e Sylroede en op e Jdroekster feart. Hwat joech it in spanning as fan Eeltsje Holtrop van der Zee syn helling in nij fartüch to wetter gyng' Ik sjoch noch hoe t ba es Piktried (Wytse Borduin) pluggen sloech yn de skuonsoalien en se dan öfskrabbe mei in stik finsterglês, en hoe’t de klokmakker by Folkert Wiebes Aleva in ürwurk yninoar sette en op ’e wizerplaten huzen, mounen en skippen skildere waerden. Wy sneupten om yn ’e sükerijiest fan Wybren Kryns Taconis, yn P. J. Glasz en Penninga har moune, yn ’e sulversmidte fan H. Ament. As rranke Looijenga, waechmaster-toanielskriuwer (f Desimber 1921) de büterfetten itige, moasten wy it sjen. Ik hear noch de seach qean roch de swiere balken yn Wiger Borger syn houtseachmoune. Wy iearden de biwurking fan it lynsied kennen yn Eelke de Boer syn oaljemoune en fan it grot by Jan Veltman. Op ’e hynstemerk wiene wy tsjuge fan de keaplju har hantsjepakken. Wy seagen hoe’t it brea bakt it hynder bislein, it lamke berne waerd. As al dy bylden my jitris foar e eagen komme, dan priizgje ik it doarp en siz üt myn hiele hert: Hwat hat it in rike learskoalle west foar üs jong rii en Dfn misprhzgje ik ek yn üs folksforskaet de spjalt yn saiolle standen en partijen. Hoefolle sterker, sawol sosiael-ekonomysk as_ geastlik, soene wetjowing en regear, lan en folk, stêd en doarp weze as yn dat forskaet ek de bisletten ienheit sjoen waerd. Lyk ik al sein haw, is de Jouwer in beammich gea. Sadwaende hie it eigenskip dat de beammen üs oansprieken en üs goefreonen waerden. Ik kin se jit allegearre foar my krije: de pompelier yn üs bleek, de ald druvebeam tsjin ’e muorre, de hege esk dy’t de bile knge de hagedoarn mei syn wynreade fruchtkes, de iken op ’e urddraversdyk. It hawwe allgearre üs trouwe maten west. Lettertnd mocht ik soks mei graechte yn ’e leartsjerke oanstippe, as it paradysforhael oan e oarder kaem, dêr’t biskreaun stiet dat God in hof plante yn Eden, mar fierderop dat Kaïn in stêd boude, en daiICJ°^de makket ta tsjügen fan syn hearlikheit (kap. 41). De stille bistindichheit fan ’e beam mids de iviqe wiksel fan e dingen hat de natürfolken fierd ta in godstsjinstich üntsach foar dat diel fan ’e skepping. En al liket it paganisme, der mocht om my yn it koar fan eltse Fryske doarpstsjerke in ivich griene konifear stean as it symboal fan de jimmer forjongjende krêft fan ’e skepping, en dêrnjonken lizze in swiere bazaltstien mei runen deryn ritst as it symboal fan üs folksoarsprongen, en fansels op ’e kansel de iepen Steatebibel ta in teken dat it Godlike Wurd forkundige wurdt. Fan it beamte kom ik op it boek. Ik hie gjin sin oan it fabryk, gjin nocht ek oan nifeljen, wol oan lézen. Uren koe ik sitte yn it „Groot en Nieuw Nederlandsch Prentenboek’’ (1848) mei hünderten hout- gravures en byskriften fan W. J. van Zeggelen en A. L. H. Ising. Dêr stiene yn: de snakerijen fan Tyl Ulespegel, de Rarekyk fan korporael Smith, in hopen fabels en allerhanne sinnebyldige foarstellingen fan de bibelske en heitelanske skiednis. Fierder sprieken ta myn forbylding de kopergravures fan ’e Joadske aldheden yn it bibelske wurdboek fan A. Calmet (1705) dat pake üt e bibleteek fan syn buorman ds. Klaas Ris silliger koft hie (1854). Noch jowt it my in swiet formeits yn dy foliant om to noaskjen, hwant dêr fyn ik hwat fan myn bernesiele yn werom. Net minder De skoaljonge stieit jonge moed iepen foar de Kaapsche Kinderbijbel fan ds. D. P. M. Huet dy tik op myn jierdei krige. Noch haw ik by my halden de oandwaning dy t it hert krige üt de skiednis fan Jozef, en dat Ruth leren socht op e fjilden fan Boas, dat de Heare oan it krüs slem waerd en Saulus in Paulus waerd. It is as hwannear de earste ploeg e troch de eker snijt. Dan brekt der hwat iepen dat nea wer forlern giet. Troch dy bernebibel haw ik it earst leard to eauwen oan e godlikheit fan ’e iepenbiering en waerd my foar it libben meijown de kostbre pearel dêr’t neffens it Evanqeelje de wize juwelier al syn oare fonkelstiennen om forkeapje woe. Ik krige ek yn hannen de folksütjefte fan John Bunyans allegoary De ' iVkhheit d/‘ ?Purgeon mear as hündertkear lezen hat It wie mar in twa dübeltsjesboekje mei fyftich plaetsjes fan Irl mCI 7n j e°ne ,flsl°enen my tj9e oangriep. De smellens * i G dsP°arte’ de merke fan e 'delheit, de stêd Fordjêr de poel Mistrouwen, it wapenris fan Apollion en de striid fan Kristen bisetten my en joegen in huver foar de ivichheit dy’t earst jierren neitnd oerwoun waerd. ’ fanD?e h,Ïd “u”6” ’£ Simmer fan 1877 °Ptein *hüs kamen tan e h.stoaryske utstallmg yn it keninklik paleis to Ljouwert brochten hja derde katalogus fan mei. In nije wrald gyng ieoen it he.telanske forline. Dêr kaem ek noch in oar boek op 'e tafd’to witten Adolf Streckfusz syn wraldskiednis, biwurke troch B ter troch iTJVT1 dielefn,/1871)’ en al 9au hie ik it earste diel roch dat fol stiet mei safolle boeijende forhalen üt de Eqyptyske Grykske en Perzyske aldheid nei de biskriuwing fan Herodotus' Myn smaek yn skiednis tankje ik dêr net in bytsje oan. En sont briek TJOS’ dat d£ J°uster krige E Gerdes TF Oh al de histoaryske wurken fan c’ h ’i 7 °'}mans’ J' van LenneP' H. Conscience, en Walter Scott haw ik doe lezen en net to forjitten De Tamboer van Wörth hist. roman fan Dr. Karl Tornow (4dln. 1872). Myn fantasiie fonn He o"!,?'8'1 V" ’tS 7“"” Grt, Het geheimzinnige eiland en Michael Strogoff. De forearing fan och v» h”t X '7° al°an ,adijd' <■ B Serjancsoan sj L°i rjocht yn H. Teirhncks roman tsjin syn faem Katryne: De skriuwer is minder in minske as syn boek.” Y skriuwer De Greate Tsjerke stie op ’e Jouwer midden yn it doarp en LearoèrnsTvkS,as TT w” * m,eastePart fan ’e gemeenteleden. Learaers lyk as J. J. Wassenaar (1826-’6l), D. Beekman (1861 67 , G. H. van Borssum Waalkes (1861-’69), A. J. Kan (1872 (1876 P beulen (1874-1913), W. A. van Griethuyzen L en E. Otten (1881- 93) waerden mei ünderskiedinq skoude'itonnbf1Sk°9e fÜl[reonen: Hwat de rjochting oanbilangiï ds Arnold ?ei «/thodoks, foaral ünder ynfloed fan • Arnold I. Kan. De unkundichste diakenijwyfkes koene him gemeente forhegen de stichting. Nei de tuskensang kaem de tapassing fan ’e preek, dan gyng it manfolk oerein en sette de pet op. Hwerom wit ik net. By de bitsjinning fan it Hillich Nachtmiel waerden wy stjürd nei de Formoanje, dêr t ds. F. Born tsjinst haldde, of nei de Ofskieden tsjerke yn ’e Bütersteech mei ds. J. J. Dekkers as foargonger (1873-1889) Sa haw ik yn 1882 fan kandidaet Th. S. van der Leij Wsn., letter myn ringkollega to Raerd (1896-1926) foar de earste kear in moderne preek heard oer in wünder fan Jezus dat kritysk forklearre waerd, en fan kandidaet H. Bavinck (1854 -1921) letter heechlearaer to Kampen oer psalm 84. As paters Dominikanen yn ’e Roomske tsjerke preken, stiene wy mei sawn pear earen to harkjen nei de gleone skildering fan it faeijefjür. Ta de bigripe en wisten hiele stikken fan syn preken to fortellen. Heit, dy’t diaken wie en harren de bidieling nei de tsjinst brocht, kaem dan mei dat nijs thüs. Nea waerd to uzes in tsjerketsjinst forsomme en neitiid kaem altyd de preek op it aljemint. Tongersdei to joune gyng it nei de bibellêzing. oer it libben fan Mozes of David. As jonges sieten wy op ’e kreak en dy’t him net stillernöch haldde, krige fan ’e helpkoster Praamsma in hompe yn 'e rêch. It moaije Skriftlêzen fan ’e foarsjonger-timmerman Jelle Drost kin my noch wol ris yn ’e earen klinke, lyk as it oargelspyljen fan bakker Greult Beerske, dy t my de earste pianolessen joech. De barsangen op ’e Kristlike heechtiden earst troch de manlju, dan troch de froulju en einlinge troch de hiele Pake hantekening fêste tsjerkgongers hearde ek de famylje Vegelin van Claerbergen, dy troch har grounbisit by aids de lekkens ütdielde by it biroppen fan ’e dominys. Hja wisten tradysjes üt it steedhalderlik tiidrek yn eare to halden. Sneins troanen minhear en mefrou fan it Slot mei de jonkers en frelles, gouvernante, livreifeint en koetsier yn it hege stoelte foar de kansel oer. As it ..Bibelrede” wie fan it Nederlansk Bibelgenoatskip waerden de sprekker mei de learaers fan 'e Jouwer en omkriten bean op Heremastate ta in gastmiel, dêr’t in kok üt Ljouwert apart foar oerkaem. As jonges hiene wy ek alle nocht oan e dominysrounte dy’t op fêste tiden gearkaem by ds. Feike Born, Mennist learaer yn üs wenplak (1854-’B6). Allegearre mei in lange strie yn ’e holle plichten hja to kuijerjen yn ’e tün: L. Troste Jsn. fan e Haule (1871-1902), H. v.d. Meulen fan ’e Jouwer (1874 -1915), J. Engelsma Mebius fan Langwar (1857-’B6), H. G. Dornseiffen fan Terherne (1867-1902), P. Holkema van Goaijingaryp (1830-89) en oaren. Heit wist, hja praetten moarns latyn en middeis hollansk, dat wie doedestiids foar ’e alderein fan ’e stüdzjemannen noch theologyske omgongstael sont de kolleezjejierren. Ut üs kampke lan oer ’e skiedsleat op hakken en teannen har neigeande, wiene hja yn üs eagen in selskip heechlearde prefesters. Ds. A. Kan waerd oanjown en dêr klonken üt üs jonge kielen dealde psalmen en gesangen. De deis fan ’e achtste Maeije 1880 lei üs pake Aeilt Hinderks Wumkes yn it stjerren. Op bêd yn ’e wenkeamer naem er öfskie fan syn neistbisteanden. Myn neef Aeilco en ik dy t üt skoalle kamen waerden ynroppen. De aldman oars sa strang, seach üs nou oan, goed, sêft, myld. Doe heve er de hannen op fan e tekkens, seinge üs en spriek üs ta as de aertsfader Jakob üt it boek Genesis. „Jenges, wees je moeder gehoorzaam, sei er. Doe patte er üs. Gods geboaden yn Wet en Evangeelje leine him heech. Hy liet neat yn It earste tsjerklike ünderrjocht haw ik hawn fan ds. W. A. van Griethuysen. Hy liet üs leare üt it fraechboekje fan prefester dr. J. I. Doedes, leskes fan fjouwer fragen en antwurden, mei in tekst en in psalm of gesang, dy’t mem my elke wike oerhearde. Dominy koe moai fortelle en die soks by de kleurde platen van H. J. van Lummel. Wy songen meiinoar it liet dat opsein wie. Fan dy üren haw ik in leaflik oantinken oerhalden. Letter ünderrjochten üs ds. E. Otten en ds. H. van der Meulen. Ear’t wy bigounen to sjongen helle lêstneamde de stimfoark üt ’e büse, de toanhichte Ds. H. van der Meulen him oerbliuwe as in ündwêstlike langstme nei de ivichheit en de himelske hannen dy’t alles'goed meitsje. Doe brieken de eagen dy’t gjin ierdsk ljocht mear forneare koene. Syn foarbyld en seine hawwe my hoede en holpen op ’e kronkelpaden fan ’e wrald. Hy is to hóf brocht by dealde toer to Westermar njonken Vegelins grêfkelder, dêr’t ek beppe omskot leit. Doe’t de aldman wei wie biletten ünderierdske klokken it alde Fryslan dat oare, nije tiden yn ’e mjitte gyng. De boargerlike selsfoldienens briek. De eagen rekken iepen foar hwat opskreaun wie foar ’e dea. Ut in poel fan ilinde waerd roppen: Berte is neat, autokraetsije is neat, in nij folk bout in nije wrald, it folk dat fan ünderen opkomt: de arbeider. Sa is bard dat ik mei heit kuijere lans de hege simmerdyk op in moaije hjerstdei. De sinne stie yn it giele ikeleaf. Der kaem üs in ploechje wurkleaze arbeiders yn ’e mjitte. Har wêzen sei net folie goeds. Doe’t hja foarbygyngen hearden wy in mompeljen dat oersloech ta bittere wurden. It sosialisme foun yngong op ’e Jouwer. Lukas Berends, gasfitter, dy’t de mjitter by üs plichte op to nimmen stiek syn opstannige fielings net ünder stuollen en banken. „Recht voor allen” waerd it paroal. En ek yn üs yndustry kaem in omkear. De jern- Ds E. Olten fabryk, dy’t tiden fan bloei kend hie en mei sa’n tritich man wurke, gyng efterüt. In net minder tsjuster skaed loek oer üs hüslik libben en oer myn jeugd. Mem waerd yn 1880 sielsiik en rekke yn in tastan fan geastlike forbjustering. In nacht fan waentinkbylden foei yn har brein, in tastan dy’t bleaun is oan har dea yn 1919 ta. Hwat dat foar üs west hat, kin men fan tinken hawwe. Pref. dr. J. P. Th. van der Lith to Utert bihannele har in heal jier, mar sünder baet. It oars sa bliere wêzen stie nou strak. Wy waerden frjemd foar har. It bernlik tinken rekke fortiisd yn in systeem, dêr’t gjin spjelde tusken to krijen wie. Dochs koe hja de hüshalding waernimme. Hja haldde ek in wünder bitrouwen op God. Elke middei lies hja in gesang of psalm. En to skimerjoun songen wy stéfêst de moaiste melodijen üt it tsjerkeboek en üt de Bijbelsche Mengelzangen fan Johannes Hazeu (Grins, 1823). f> Yn 1881 waerd ik learling fan ’e Franske skoalle mei „mesjeu J. Japikse ta haed, in treflike ynrjochting fan ünderwys dêr’t alle Jouster boargerjonges op kamen dy t de wrald yn moasten. Heit hie dêr alear les hawn ünder „mesjeu” Jac. Nieuwveen, dy t der ek in ynternaet op neihaldde (oprjochte 1842), in oerbliuwsel fan ’e alde Latynske skoalle op it San. Heit koe him bygelyks skoan rédde mei it Fransk hy droech hiele stikken foar ’e füst wei üt Les Aventures de Télemague fan Fénélon foar hwat him danich topas kaem as er foar saken nei Ninove of Brussel moast. Ek yn e tachtiger jierren stie it ünderrjocht yn Fransk op in heech peil. Mei in pear jier koene wy Madame Thérèse fan Erckman~Chatrian maklik fortale. Unforjitlik bliuwt my de 14de en 15de Oktober fan datselde jier 1881 troch de füle bran dy’t doe it doarp teistere en mei ündergong bidrige. Wy stiene moarns op lyk as alle oare dagen; ik gyng nei skoalle en krige by it thüskommen fan mem in sintesbóltsje. De klok sloech tolve. Wy lieten üs it middeismiel goed smeitsje. It doarp lei fredich en stil om üs hinne. By de Sylsbrêge stiene in kloftke aldmantsjes to praten. Yn it Severijnshüs fan Terwisga sieten in pear rinteniers to kaertspyljen. Neat, neat bisünders. Nei it skoft stapten de feinten wer yn it fabryk; de jonges stiene oan e wintel. Ik kaem üt 'e buorren wei mei swiere pine yn ’e holle dy t my folletiids pleage. „Mar bytiids op bêd,” sei mem. Amper hie ik in healüre lein oft heit röp: „Jonge, fuortdalik der öf, der is bran en tichteby uzes!” It like faei. Ids Koster syn kastmakkerij stie yn ljochte loge en ünderwiles blies in fleanende stoarm de flammen oan. De hiele nacht bleauwen wy yn ’t spier. Hwat wearde hie waerd droegen nei omke en muoike de Vries yn e Krüssteech. Nou en dan gyng ik mei heit nei it kampke lan efter de fabryk, dêr t wy de striid fan ’e minske tsjin it fornielende elemint seagen. Ut de swarte nacht wie in bloedreade dei wurden. De flammen logen yn wyld fjür tsjin it tsjustere himelwulft. Yn in fiere rounte foei in rein fan fünken del en bidiek de dakken fan oare huzen sa, dat er op oare plakken bran ütbriek. Boppe it gülen fan it fjür hearden wy altomets it Ontploffen fan tongerbossen yn ’e fjürwurkwinkel fan J. Bysterbosch. De Jouster branspuiten koene de bran net oan. Oare plakken kamen to help, mar hwat bitsjutte yn earsten minskekrêft tsjin de wylde natürmacht. Hwat mear spuiten, hwat grammoediger de gloede sistere en de fjürige tongen heger kronkelen. Noch sjoch ik de blinkende wetterstrielen üt de pipen, en de deugd fan oarder, organisaesje en technyk. By wilen klonk it kommandearjen fan ’e branmasters. Krigele gasten, biwapene mei heakken en bilen roppen de proai üt ’e tosken fan it munster, dat bilies jaen moast, mar dêrom slüchslimmer waerd. It forburch him ünder de pünheappen, lykwols omdöch. De oerwinnning wie bihelle. Doe’t de sinne de oare deis opgyng oer de swarte branplakken, bigriep de boargerij pas hoe great de ramp wie. De bran hie acht boargerhuzen yn ’e Midstrjitte, in buorkerij en seis wenten yn ’e Keakelsteich yn ’e jiske lein. De Jouwer hie om dy jierren hinne in pleatslike krante krige mei in forslach fan ’e gemeenterie, merkeprizen, adfortinsjes en oar nijs. By tiden stie dêr in haedartikel yn fan ’e printer-ütjower W. Houtsma, Harnser fan komöf en in treflik journalist. Syn stikken mocht ik graech léze en hawwe my it earste bigryp jown fan styl. Heit wie in tsjinstanner fan it Liberalisme en foarstanner fan Anti-revolüsjonaire polityk en siet as sadanich mei Jan Praamsma, kastmakker en E. Holtrop van der Zee, hellingbaes, yn it bistjür fan in kiesforiening, dy’t W. M. Oppedyk to Drylst mei yn ’e Steaten en de Twade Keamer brocht. It orgaen dat lieding oan dizze aksje joech wie „Het Noorden” ünder redaksje fan ds. W. Diemer to Dokkum. Sneons brocht de post ek it Wageningsch Weekblad (1873), ünder bistjür fan ds. S. H. Buitendijk, dat sa'n pear tüzen abonnés hie en yn Fryslan folie lézen waerd, it orgaen fan de Vereeniging van de Vrienden der waarheid. Ut dy kranten helle ik myn earste politike wysheit. Fierder bisocht heit trou de gearkomsten fan ’e foriening „Waarheid, Recht en Orde” dy’t yn 1870 fan Jhr. Mr. P. Vegelin van Claerbergen in eigen lokael krige hie njonken Heremastate. Hy plichte dêr mei de nedige pathos foar to dragen stikken üt de Skepping fan J. J. L. ten Kate, dy’t wy thüs earst to hearren krigen. As jongfeint hied er in warber lid west fan ’e rederikerskeamer Elias Annes Borger ünder lieding fan boargemaster M. L. van de Woestijne Voerman, in learling fan Pref. B. H. Ludolfs to Grins, dy’t forneamd wie op it gebiet fan ’e foardraechkinst. len en oar binne lytse dingen, mar ik kin dochs neigean dat se net sünder ynfloed west hawwe op myn foarming. De grounslaggen fan myn ierdske libben lizze op ’e Jouwer. FOARNIMMENS It is goed foar in minske dat er yn ’e jonge jierren it jok draecht. De Kleilieten fan Jeremia (3 : 27). n 1882 waerd it plan ryp, ik soe fierderop leare, en wol ta dominy. Hoe’t soks yn syn wurk gien is? Hjir tink ik oan it wurd üt ’e likenis: Ut harsels draecht de ierde frucht, earst de stalle, dan de ier, dêrnei it folsleine nöt yn de ier (Markus 5 : 28). Ja, it gyng as fansels. Gjinien harke der frjemd fan op. Mar der wiene dochs stille, forburgen ynfloeden. Yn it alderlik hüs waerd de Bibel my al jong it boek by ütstek, dêr’t it hillige yn weve en sweve. Ik mocht graech nei tsjerke gean. Heite en memme godsfreze wie echt en suver. En nou mei it wier wêze, dat genede gjin erfguod is, mar dêr is stellich in erfseine, sa wis as Gods biloften en Forboun oan fiere slachten bifêstige wurde. Us skaei hie fan memme kant de Grinzer en Fryske tsjerken al gans learaers jown. Har oantinken waerd yn eare halden, om't hja Gods Wurd forkundige hiene en tsjinners wiene fan Christus, it Tsjerkehaed. Har portret hong yn 'e hüskeamer oan it lewant of stie yn it famylje-album. Inkele lit ik hjir folgje. Earst Heinrich Johann Hitjer (*17.2.1798 to Emden, dêr f 11.5.1843), harder en learaer to Appingedam (1824-’34) en to Emden (1834-1843), dêr’t er de librije fan ’e Greate Tsjerke katalogisearre. Hy wie troud mei Annegien Cool, in suster fan Jeikelina, dy’t troude mei Jan ten Doornkaat Coolman to Norden. Syn soan Herman Jacobus H. wie dominy to Bentheim (1847-1853). Dan Mattheüs Hefting (* 1803 to Appingedam, dêr f 1887), dominy to Rhoon (1826-’27), Godlinze (1827-’34) en Appingedam (1834- 78). Nei syn dea bisoarge dr. U. P. Okken to Solwerd foar de parse syn Jubelrede en Laatste Rede, „die onvoltooid bleef, met welke de overledene afscheid van de gemeente en het leeraarsambt had willen nemen” (1878), ütjown mei portret ta bate fan it Cornelis Alberts- HAEDSTIK 111 gasthuis to A. Syn persoan, famylje, pasterije en it hiele Damster libben fan dy dagen is biskreaun troch dr. Jan ten Brink, hwaens heit dêr rektor fan ’e Latynske skoalle wie (1828-’54), yn ’e romans Het Verloren Kind (Leiden, 1879) en De Familie Muller-Belmonte (Leiden, 1880). Hy wie troud mei Riemen S. Dallinga. Beide lizze biïerdige op it Augustiner tsjerkhöf, net fier fan myn alders. Ik moat ek oanstippe Rutger Adolf Benthem Sypkens to Garyp (1841-’47) en Spyk (1847-’64) en Geert Jans Cool to Bierum (1847-’SB), Garyp (1858-’65) en Gerkeskleaster (1865-’66). Yn ’e skiednis fan it Fryske en Grinzer Réveil hearre hja thüs. By de Wierheitsfreonen hie har namme in skoanderen klank. Har preken bleauwen hingjen yn it fromme gemoet en waerden yn har gemeenten biwarre en oerskreaun. Sypko Hayo S., de heit, stie to Skuzum en Piaem (1828-’37) en kaem dêr ta bikearing, syn soan Gerhard Jan to Eanjum (1857-’6l) foroare alhiel to Seisbjirrum (1861 -’64) en waerd stifter fan ünderskate kristlike skoallen, syn broer Rutger Adolf Benthem S. gyng it sizzen fan: „Gods majesteit wie om syn holle hinne.” Hja woene net witte fan ’e Ofskieding en wisten foar de Greate Tsjerke gans to bihalden hwat oars wol de kant fan ’e Separaesje cp woe. Ds. J. D. Domela Nieuwenhuis Nijegaard op ’e Sweach hat dy hiele Sypkens sibbe wiidweidich biskreaun yn it Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (dl. IX). Doe’t Mr. G. Groen van Prinsterer in oprop die oan ’e Wierheitsfreonen om 18 Aug. 1848 yn it Odéon to Amsterdam de tsjerklike bilangen to bisprekken, bistie de Grinslander deputaesje üt ds. G. J. Cool to Bierum, ds. R. A. Benthem Sypkens to Spyk, ds. A. P. A. du Cloux to Losdorp, Pref. J. J. P. Valeton, mr. van der Hoop en J. H. Maatjes to Grins. In Réveilbern soe ik wurde, geastlik forboun oan ’e opwekking, dy’t mids de foarige ieu dizze kusten ta nij libben brocht. In heech bistel hat dat mystike forban lein. Ik moast de wei op net fan ’e technyk, noch fan it fabryk, mar fan ’e theology en fan ’e Tsjerke. In mesine sei my net safolle as in bledtsje fan Verhoeffs of Gezelle Meerburgs skuoralmenak. Op ’e Jouwer wie gjin takomst. Op it alderhüs lei it skaed fan ’e dea. It waerd tiid dat ik de doar üt kaem. Mar hwerhinne? En hwa stie foar ’e kosten? Dominy wurde? Mar hokker lange wei fan tsien jier, dêr’t in skoalfeintsje fan trettjin jier bigjin noch ein fan sjocht! Hwat wie njir eigen wollen en tinken! Yn greate ünwissichheit en swierrichheit gyng ik ütfanhüs nei Appingedam. Pake Geert Smith wie in wiis man, dy’t gjin ünbirette dingen die. As jongfeint hied er al in swiere sielestriid hawn, doe’t er ompakte mei it learstik fan ’e ütforkiezing. Ds. Hitjer woe him as sindling nei de heidenen ha. Troch syn heite dea waerd er wynkeapman en moast er foar ’e hüshalding it brea fortsjinje. Hy bisköge dat as syn godlik birop, dêr’t er elke moarn in seine foar frege. As de dit ierdske libben. Dan koed er my sa freegje: .Jonge, hoe sil it dêrboppe wêze, en hwat sil myn taek wurde, en sille wy dêr üs allerneisten kenne?’ Lykwols hat er him noait ynlitten mei it spiritisme lyk as sa mannich Evangelyske learaer üt dy tiid. Ik tink oan Pref. P. Hofstede de Groot, dr. S. K. Thoden van Velzen to Ljouwert (1846~’83), H. A. Nieuwold to Jelsum (1842-’B2) en dr. S. J. Rutgers to Hallum (1849-’93). Hy libbe nei it apostolysk wurd: De suvere en ünbismette godstsjinst foar God de Heit. is. wezen en widdouwen op to siikjen yn har need, en jinsels ünbismet to biwarjen foar de wrald (Jakobus 1 : 27). As ald-alderling wie er 4 qreate drankbistriders Pref. J. J. P. Valeton en C. S. Adama van Scheltema yn Appingedam kamen to sprekken, siet er foaroan en kocht sa’n fiif en tweintich propagandaboekjes. Dat dualisme yn syn bistean hied er oerwoun troch de wittenskip. dat er gjinien de drank oanpriizge. De Evangelyske rjochting wie him it neist. De Voorlezingen fan P'efester P. Hofstede de Groot over de Geschiedenis der Opvoeding des Menschdoms (Groningen, 1846 -’49) koe er üt ’e pinne. Yn forban mei de opstanning fan Christus en de fjirtich dagen foar de himelfeart mocht er graech syn tinzen gean litte oer it forhearlike lichem des Heare en de sillichheit nei Pake Geert Sinith Beppe Biellje Nanning lid fan it Klassikael bistjür, die er tsjerkefisentaesjes en haldde freonskip mei likernöch alle dominys üt ’e omkriten. De* soe in boekje to skriuwen wêze oer it pastorale libben yn Grinslan üt ’e forhalen dy’t men destiids sa troch ’n dei hearde. Foar de aerdichheit jow ik inkele „varia . Ds. M. Alting Mees to Huzinge (1848-’9O) stie bikind om syn moaije hynders Kastor en Pollux dy’t him wykliks yn ’e koetsewein nei de stêd rieden. Hy hie seis it greidlan yn gebrük en liet it biweidzje troch in keppel oksen. Hjerstmis kamen dan jeneverstokers, lyk as Boon fan it Hegesan om se op to keapjen. Hja gyngen oan it hanbakken, net sa’n lyts bytsje, mar hja haldden fol, hwant dominy hie gjin romte ta stalfuorjen, en, seinp hja, „hy koe se dochs ek net yn ’e tsjerke sette.” Ds. M. Corstius to Westerwytwert (1864-’65) ried mei twa giele kedden yn in Prins Albert nei de stêd. Ds. N. Warmolts to Westeremden (1832-’63) plichte altyd op it hynder nei de fakatures to reizgjen. Syn opfolger J. de Raadt Offerhaus (1864-72) hie gans ynkommen üt ’e stiennen matte yn it hóf mei flechten douwen dy’t er levere oan loazjeminten to Grins. Ds. H. v.d. Helm to Jukwerd (1849-1885) plichte ta bislüt fan ’e ringgearkomste yn ’e tün in fjürwurk öf to stekken. Dr. U. P. Okken to Solwert (1849-1900) stelde oan it ringmiel in dronk yn op e greatste sünder fan e kollega s, en doe t hja allegearre oereingyngen stiek syn ultra-rjochtsinnige amtsbroer A. P. A. du Cloux to Spyk (1864- 73) in holle boppe it formidden üt. Oer dr A. Kuyper gyng in forhael, doe t er de gast wie fan e Chr. Grifformearde ds. J. Nederhoed to Middelstum (1868-’9B). De hiele dei hiene hja troch de provinsje üt riden west. Jouns soe it in great gastmiel wêze oan e pasterije. In kok üt Grins hie it klear makke. Alles stie ré. De gasthear noege dr. Kuyper oan tafel. Mar dy hearlikheit oansjende, bitanke er foar de eare en frege om syn keamer. Hy wie doe grif al oerspand. It gefal moat foar altyd in breuk jown hawwe tusken beide foaroanmannen. Forskate Ommelanner dominys hearde ik preekjen by pake-en-dy. By ds. G. H. Bleeker op it Tjamsweer wie de tsjerke sa propfol, dat ik in plak krige op ’e treppen fan ’e preekstoel. Fan dr. U. P. Okken to Solwerd stiet my in predikaesje foar oer ’e rike jongfeint üt it Evangeelje. Pastor kaem mei pastoarske oan ’e earm de tsjerke yn, brocht har hoflik nei har bank en bikleau doe de kansel. Ds. B. J. Broeze to Easterwytwert (1881-’92) wie to bikleijen om’t de amtswenning sa min waerd dat dominy by tiden gjin droech plak mear yn ’e keamer hie. Ja, hoefolle klachten hearde ik net oer ’e alde pasterijen yn ’e neiste omkriten. De tsjerkfaden suchten: it ünderhald is gjin biteljen oan. De dominys krimmenearren: it siicht by üs sa alderheislikst. De pastoarskes earmoeden: hwat dogge wy langer mei dy greate skuorren. De dochters sangeren: Wy wenje safier fan ’e stêd öf. De iene weeme nei de oare waerd öfbrutsen en moast it plak romje foar in nije dy t flokte tsjin it hiele doarpsformidden. Hoe jong ik wêze mocht, it fleach my oan. Graech hie ik der yn wenje wollen, hwant krekt de aldheit fan dy weemen spriek my sa ta. Ik soe nou noch in boek ütjaen wolle mei öfbyldingen fan dy earwurdige gebouwen, ienris sintra fan biskaving en kollegialiteit, fan geleardheit en helpfeardigens. Hwat siet der in styl yn it ald-pastorale libben! Ik tink oan in bisiik yn 1904 mei myn freon P. H. Meekhoff Doornbosch oan ds. G. W. van Eerde yn ’e pasterije to Huzinge (1891-1909). Hoe steatlik siet dêr net de grize pastor, lid fan ’e Haechske synoade njonken syn eptige frou, en dochs hoe gol wie de üntfangst, hoe yngemoetlik it petear. En sa bifoun ik it ek by kollega L. Okken to Spyk (1878-1908), doet ik foar de jongfeinteforiening ris yn ’e tsjerke in feestrede ütsprutsen hie. En net oars by myn lettere amtsbruorren }. F. A. M. Cleveringa to Leermens (1879-1912), W. P. Okken to Loppersum (1905-1914); E.v. Kleffens op ’t Zandt (1904-1920) en H. C. Speekman te Eenum (1896-1907). Dy yndrukken setten har fêst yn myn gemoet. Byhwanneear ik op in aldheitkundige tocht yn sa’n doarpsweeme wêze moast, koe ik samar foar my krije it byld fan in forneamde harder en learaer üt ’e alde tiid yn syn hiele hawwen en halden. In heal üre geans fan Middelstum leit it lytse Westerwytwert. Fan 1689 oant 1715 stie der ds. Theodorus Antonides, treflik kenner fan ’e oarspronklike Bibeltekst, skriuwer fan withoefolle Bibel-kommentaren. Syn portret fan in ünbikende master hie ik in kear sj.oen. Twa ieuwen nei syn dea kom ik yn syn hüs en it is my oft ik him sitten sjoch yn in keamer fol boeken, him jaende yn de Hillige Skriften. Itselde is my bard yn ’e wenning fan dr. Nicolaas Westendorp to Losdorp (1815 -1836), baenbrekker op archeologysk gebiet yn üs lan. It wie my oft alles noch krektsa om my hinne wie as foar hündert jier en hy, de gelearde dominy skriuwende in forhandeling oer de runetékens. De hillige apostel Paulus hat yn ien fan syn brieven in typearjend wurd, dat my yn it sin komt. Hy formoannet syn learling en helper Titus, dy’t er op it eilan Kreta efterlitten hat om dêr fan stêd ta stêd aldsten oan to stellen, dat er in foarbyld wêze mei fan ~semnotês ’ (2 : 7). De Steatebibel set it oer mei „deftigheid”. Wy hawwe it moaije wurd „ynfierenheit”, In sfear fan ynfierenheit weve en sweve om my hinne yn dy alde Ommelanner weemen. Hja wiene my yn wierheit wedems, dat is wijde huzen. Dêrom kin it my moeije dat de ryksboumaster C. H. Peters yn syn oars sa fortsjinstlik wurk Oud Groningen Stad en Lande dizze monuminten net biskreaun hat. It is nammmersto mear my in reden yn myn tinkskriften der inkele öfbyldingen fan op to nimmen. Ik haw safolle oan dy formiddens to tankjen. Pake syn persoanlikheit joech him alhiel nei dat pastorale libben. En dat waerd my yn myn trettjinde jier by him sa hiem, dat ik neat oars as dat iene as takommend libbensdoel my oanwiisd seach. It kaem sa fier dat de aldman de trochslach joech en ik mei in rom hert op hüs ta sette. Thüskommen lei der op tafel in brief, dêr’t postsegels op sieten mei it byltnis fan Amearika’s tweintichste presidint James Abram Garfield dy’t yn 1881 deasketten wie. „Wichtich nijs fan üs sibben Jelle Pelmulder en Antje Knijpinga, dyn beppe healsuster” sei heit. Hy hie skoalmaster west to Hiaure (de lytse Jouwer) en Boarnwert. Doe’t it him yn Fryslan to binypt waerd, wie er yn 1847 mei mannen lyk as Heerke Ypes Viersen it paed opgien fan ’e emigraesje nei Noard Amearika, ünder lieding fan ’e geniale Kristelik Grifformearde harder en learaer Hendrik Petrus Scholte (* 25.9.1805, f 25.8.1868), dêr’t hja de koloanje Pella stiften en hy frederjochter waerd. Yn dat brief stie ünder mear, dat Tsjibbe Gearts van der Meulen üt Burgum hie to Oranje City foar in muzykforiening ünder bistjür fan ’e jonge Pelmulder, dy’t in eintsje fan syn heite bütenforbliuw buorke, Frysk winterjounenocht halden. It wichtichste kaem efteroan, to witten de fraech oft myn alden sin hiene ek de oseaen oer to stekken. Dér leine noch greate mooglikheden foar it takommende. Mei it fabryk op ’e Jouwer wie it dochs yn it öfgean. Soks stie ek net yn ’e kiif. De gouden tiid fan ’e fabrykssaek, de jierren 1850 oant 1860, hearde foargoed ta it forline. Mei kriich hie pake him to war set tsjin 'e konkurrinsje fan België. Mei greate Jelle Pelmulder it Fean waerden kleurige stiendruketiketten printe. Mei in tweintich man personeel wie alles yn ’e fleur, ont der yn ien klap in ein oan makke waerd troch it 'frijhannelstelsel. It öfskaffen fan e ynfierrjochten bifoarrjochte de ütlanske yndustry, mar waerd de deastek fan üs fabryk. Hja joech nou gjin winst mear foar twa hüshaldings, dat heit bigoun üt to sjen nei in oare boarne fan ynkomsten. Amearika, dêr’t it de Pelmulders sa goed gien wie, tocht er net oan. Hy bigoun him üt to lizzen op lanoanmeitsjen yn e Hasker feanpuollen, in tige faeije ündernimming, hwant kaptael hied er sa goed as net; it kosten waerd it bidriuw ynrjochte neffens de léste easken fan 'e yndustry. Yn 1865 hied er de saek oerdien oan heit en syn skoansoan Henri Breukerman üt Amsterdam (1844-1922) dy troud wie mei heite aldste suster Johanna Catharina (1838-1886). De nije firmanten reizgen nei Ninove om hichte to krijen fan it Belgyske fabrykswêzen; dér waerden kontrakten sletten mei de firma Stichelmans, dy’t nou fuortoan it rüge masjinale gespin levere. Op it bütenlanske naeijern leine doe gans ynfierrjochten, dat fan konkurrinsje hie men in minder swiere lést. Allerhanne nije hannels- en fabryksmerken waerden op ’e Hearrenfeanster rjochtbank deponearre tagelyk mei dy fan Douwe Egberts tabaksfabryk. By de firma Krediet op Ds. M. Hefting wie in delgeande tiid, en hy like net to witten dat der in heal minskelibben oer hinnegean moat ear’t de kultivearring fan woaste grounen produktyf wurdt. Hoe’t it wêze mei, hy hie der moed ta. Syn hope wie fêstige op it ütkearen fan e slikjilden. En sa bigoun it greate wurk om sa n fjirtich hektare ünlan, wetter en wyldernis yn to polderjen. Mounen waerden boud, ütbistedingen halden, greate ploegen arbeiders ünder lieding fan in opsichter to wurk set. Ik wit jitte goed hoe’t ik mei heit omdoarme yn dy frjemde wrald, dêr’t it lan boppe kaem lyk as yn Noachs dagen nei de sintfloed. Mar freegje net hwat dat allegearre koste en hoe great it kredyt waerd dat de bank joech. Och, it roun fiersten to heech yn ’e pompieren, en de ein fan it liet wie, dat de Wumkespolder wol droech rekke, dat it lan igael kaem to lizzen, dat der gêrs yn siedde waerd fan ’e béste kwaliteit, dat in prachtich stik kultuerwurk de master priizge, mar dat it syn financiële ündergong bitsjutte. It wie in „dies ater” doe t de polder yn ’e Hepkema krante to keap stie (7 April 1887). De dei fan e finale palmslach briek oan. En ik sil it nea forjitte dat heit thüs kaem as in brutsen man. Hy hie alles forspile. De hiele undermmming fan it ynpolderjen wie ütroun op in bankrot. It waerd noch foroare yn hwat men dan neamt in likwidaesje. Heite eare en namme wiene rédden, sa’t it like, marde man sakke wei yn in ofgroun fan fortriet. Hy hie lanhearre wurde kinnen en nou wie Ds. H. J. Hitjer lieding dêr’t safolle jierren mei hinne gyngen? Doe joech Doetinchem ütkomst. Heit skreau in brief oan Ds. J. van Dijk Mzn. om ynljochtings. Dizze die persoanlik ündersiik by sulversmid C. Brunings op ’e Jouwer, bikend as drankbistrider en as kinstner yn syn fak. In winkel hied er net, mar yn syn wurkpleats üntwurp er en liet er op it gebiet fan ’e sulversmidskunst prachtstikken ütfiere, dy’t er op syn rounreizen troch de provinsje by de earste famyljes oan e man brocht. Brunings syn ynljochtings wiene gunstich en der kaem tynge, ik koe opnommen wurde as kwekeling fan ’e „Voorlopige er earm. Dochs liet er de moedféarren yn syn ünk net hing je. Hy bisocht nouris it iene dan it oare. In nij soart jern bisocht er op ’e merk to bringen. Hy lei him üt op ’e wylgekultuer, dêr’t er boeken foar oantuge. By de great-grounbisitter mr. J. Verwer to Zorgvlied soe er in plak krije kinne, mar by einbislüt briek dat him by de hannen öf oant er it opjoech. It iennichste dat him oerbleau, wie de leveransje fan wyt klontsjejern oan ’e firma W. A. Scholten to Grins. Yn letter jierren siet er dér noch foar oan it wiel. De swiere nearklits fan ’e Jouster yndustry like ek de plannen fan myn stüdzje tsjin to kearen. Hwa soe stean foar de kosten fan in op- Ned. Herf. Pasterije to Losdorp, ófbrutsen yn 1926 Opleiding”. Sa gyng dan de oanjefte foar it talittingseksamert yn sé. „Mesjeu” Japikse joech hwat ekstra les, en July 1883 reizgen heit en soan nei de efterhoeke fan Gelderlan, it oarde fan ds. J. van Dijk syn ynwindich sindingswurk. As de dei fan juster stiet syn heech stal foar my. Hy, de Tsjommer boeresoan soe in Noarske sékening op in drakeskip wêze kinnen ha. In man mear to freezjen as to leavjen, great yn it goede, great yn it tsjoede. Dochs rop ik mei Hamlet üt: „Nim alles byinoar: It wie in man!” Ja, hy wie in man, dy’t üt geastlike atomen in gemeente foarme, hwaens ynfloed oant hjoed de dei trochgiet. Syn skerp each seach my dwers troch. O, dat gebiedende yn him! En dochs nei mear as sechstich jier seingje ik de dei dat myn wei sines foun hat, hwant hy hat it middel west yn Gods han dat ik ta myn doel komme mocht. Syn biograef to wezen is my in eare. Op e eksamendei hiene wy üs ünderdak yn ’e herberch „De Gouden Leeuw” yn ’e Hamboarger strjitte. Dêr wiene mear alden mei har jonges. Sa troffen wy de hear Schrieke üt Alkmaer, de heit fan Otto Schrieke dy’t as dominy op ’e Lemmer stien hat. (1890 ' 95). Syn jongste broer Gerard en ik wiene al daelk greate spitsen. It eksamen joech üs gjin swierrichheit en de ütslach noch minder. Daelk nei öfrin fan it krewei wien.e wy der togearre ütstrutsen de bosken yn fan ’e Krüsberch, en kamen in ure to let foar it judicium. De presidint-kerater ds. B. J. Westerbeek van Eerten (1856-1888) joech üs in danich rapplemint, dat wy lykwols rêstich oer üs hinne gcan lieten; wy wiene der beide troch. Gerard hat jierren lang ien fan myn sibste freonen west. Hy waerd gjin dominy, makke yn Ynje promoasje en is nou wer yn Hollan. Ta bileanning fan ’e goede öfrin mocht ik mei heit op ’e Lemster nachtboat nei de wraldütstalling to Amsterdam. Fansels moast ik Artis sjen en Panoptikum en ik keninklik paleis op ’e Dam, mar it wie net oan my bistege. It lytse gea seit my mear as in wraldstêd. Dat hat doe al sa west en it is altyd sa bleaun. Septimber kaem yn it lan. In nij tiidrek yn myn libben briek oan. Farwol bertegea! Nei Doetinchem! It gymnasium winkt. Heit brocht my toplak. Doe’t er wer op ’e tram stapte ta de weromreis, waerd ik wol efkes oars. It öfskied lykwols wie gau forgetten, hwant op ’e kostskoalle, ünder lieding fan Mefrou Timmermans en de hear Oldeboom, learaer oan ’e Groen van Prinstererskoalle, waerd de nije lichting fan in foech tweintich jonges gol üntfongen, dat wy dertene knapen fielden üs daelk thüs. Hoefolle nammen soe ik hjir neame kinne fan kameraten, dy’t myn fjirtjinde jierdei meifierd hawwe! En mannige fjirde Septimber yn letter jierren gyngen de tinzen wer nei Doetinchem, wylst it hert sei: Dêr jinsen stiet noch de alde kostskoalle en it gymnasium dêrfoaroer en efkes fierder de moaije kapel en it hege hüs fan üs dominy. Yn e earste bigjinsels fan ’e Latynske grammatika hat my ünder- forbining socht fan ’e klassiken en üs memmetael hat my in foarbyld west fan brede nasjonale sköging. Ik neam hjir ek noch de namme fan Dr. D. Schermers üt Dussen, de earste kwekeling fan ’e Lukas-stifting, (f Okt. 1930), ünder hwaens tasjoch wy jouns yn ’e stüdzjeseale üs skoallewurk makken. Hy siet foar it Steatseksamen en wie in great leafhawwer en samler fan tuorren, dy’t er op spjelden sette neffens in fêst systeem. Wy krigen fan him allegearre in glêzen buiske mei hwat aether deryn en dan teagen wy de heuvels op, de bosken yn, of nei de sompen efter de Kelder. Hwat wie der in kriich om in selsume boktuorre to oermasterjen en hwat joech it üs in geniet yn e frije natür. rjochte dr. J. L. Chaillet, hwaens mem op 'e Jouwer wenne hie, en hwaens heit boppemaster wie to Marrum en Hallum (1841- 76). Ik stie wünder by him yn ’e gunst, en to Snits waerd ik letter syn kollega oan it gymnasium, dêr’t er konrektor wie. Doe’t er pinsioen krige en to Bennekom wenne, haw ik him jitris bisocht yn syn lanhüs Tusculum. Hwat joech it in nocht de Doetinchemmer jierren op to heljen, doe’t er de bynamme hie fan Zeus. Selden seach men sa’n prachtige manlike figuer, en as yn ’e klas it him net nei ’t sin gie koe it tongerje as op ’e Olympus. Hy, learling fan pref. C. G. Cobet, dy’t yn ’e les graech ris ien fan syn learmasters ~epea pteroënta” oanhelje mocht, hy, de Virgiliusfortaler en tagelyk de Fries, dy’t Ned. Herf. Paslerije to Middelstum, öfbrutsen yn 1876 Tsjin de Krystdagen gyng it wer op hüs ta. Wy Friezen reizgen meiinoar op in selskipskaert foar heal jild, en as wy Stienwyk foarby wiene en de grins oer gyngen, setten wy it Fryske folksliet yn. Dat is jier yn jier üt tradysje bleaun. En jouns yn ’e skimer song ik wer mei myn alden psalmen, gesangen en Hazeulieten. It „Frisia non cantat”, is net wier. Ik haw noait mear songen as yn myn jonge jierren. Der rüze yn my de beammemelodijen De wémoed fan it Geldersk ikewald. Wémoed fleach hinne, marde melodijen Fan ’t beamte reauntsje troch de frisse wyn, Sadat ik krêft oan ’t libben my to wijen En wurden om my ut to sjongen fyn. J. B. SCHEPERS. Oant nou ta wie it to Doetinchem allegearre noch mar in foaroplieding. Earst hwa’t dêr in jier op proef west hie, koe oannommen wurde as kwekeling fan ’e Vereeniging tot Bevordering van Inwendige zending, dy’t Dr. Laurens Reinhart Beynen (1811-1897) rektor fan it gymnasium yn ’e Haech, ta foarsitter en Ruimzicht ta ynternaet hie. Sa kaem ik mei it bigjin fan ’e nije kursus 1884- 85 op Ruimzicht, it hearlike bütenforbliuw, in eintsje büten dealde Iselstêd, oan e wei nei de Krüsberch. Fiif jier haw ik dêr myn thüs hawn. De oergong fan ’e kostskoalle dêrhinne wie great. Men moat jin yntinke in lytse republyk fan sa’n sechstich jongfeinten, dy’t letter hündert waerden en harsels regearren. In unikum yn Nederlan. ... , Ds. van Dijk, dreaun troch syn ynfrysk aerd, hie ta bigjinsel: Wy weagje it mei de frijheit, mei in sfear fan Christelike leafde en hearrigens. Hwa’t sa’n klimaet net forneare kin, giet de leane üt. Ik swolge dy gouden f rij dom yn as it heechste goed. Hoe koe it oars? Hwant Ruimzicht dat is in noegjende bank oan in fiver yn it skaed. It is in koepel yn it kastanjegrien. Dat binne de bosken dêr’t it sa waerm rüke kin fan hars, dêr t de specht it ütgeit en it iikhoarntsje springt oer ’e beamtoppen. O dêr harkjen nei it weevjen en weagjen, it knappen en knysterjen yn e hege krunen. En dan de natürrykdom fan ’e sompen dêr t sierlike bjirken oer hinne büge en it wietich koele moas libbet fan reptilen. Ruimzicht HAEDSTIK IV RUIMZICHT. HUMANIORA dat binne kronkeljende beekjes en oan 'e kimen de blaujende skeanten fan ’e Hettenheuvel en Montferlan. Dat alles koe it each net sêd fan wurde. En dan wie dêr de romantyk fan ’e aldheit. Hjir it oantinken fan ’e forlerne kleasters Sion en Bethlehem mei de wettermoune yn ’e Bielhemmer beek; dêr de steatlike kastielen fan Keppel en Ulepas, Skülenboarch en Slangenboarch; jinsen de iensume toer fan it alde jachtslot oan ’e Isel, dêr’t in sêge reaunte yn it reid. Hoe soe in echt natürbern, dat nea mei wiskunde oerwei kinnen hat, yn sa’n wrald de holle brekke mei de stelling fan Pythagoras? Yn ’e Peaskefakansje liet Ds. van Dijk üs foar de Kristlike skoallen yn ’e omkriten in kollektereis meitsje troch in stik fan ’e Efterhoeke. Ik krige it lan fan ’e Berkel: Borkulo, Eibergen, Geesteren, Gelselaer, Neede en Haerlo, sa moai biskreaun yn H. W. Heuvel, Uit den Achterhoek (1928). Wy moasten alles rinne, krigen ünderdak yn in gastfrije pasterije, by in golle skoalmaster of yn in boereherberch. Dêr sette de frou in pear sloffen foar it bêdsteed, hja blaesde it nachtlampke üt en de oare moarns koe ik my waskje ünder ’e pompe. Yn ien wurd, it wie in wei fan aventur. Wy learden üs to bihelpen en it wurd to dwaen by heech en leech. Dat wie de opfieding yn it „Sparta superior” fan ’e Gelderske efterhoeke. En hwat wie it geheim dat dy frije Republyk op Ruimzicht net ütroun op klearebare banneleazens? Alderearst de earnst, de seedlike tucht en de geastlike ynfloed fan ’e alderein op ’e jongerein. Dan, de hüslike godstsjinst. De dei bigoun mei Skriftlêzing, sjongen fan psalmen en gesangen by it oargel, foarlêzen üt it deiboek fan Otto Funcke, it delknibbeljen op it kjessen, elk foar syn stoel dat wie Réveil-tradysje en it lüde gebet, dat elk neffens in fêste rigel dwaen moast. Tink ris, wy jonges moasten foargean yn it gebet mids safolle alderen. En jouns fan itselde. It gyng fakentiids breklik, marde wijinge en earnst bleau biwarre. De tradysje droech üs. Sneontojouns naem Ds. van Dijk seisde lieding fan ’e bidstoune op him. Oars seagen wy him net folie op Ruimzicht, mar as er kaem, wiene ieren en sinen spand. Syn krêft lei yn syn leauwe, syn tsjinjende leafde, syn hope op Christus’ takomst en yn syn organisatoarysk talint. Him wiene üntsein de jeften fan paedagoog en bisieljend learaer. Yn ’e hünderten preken dy’t er halden hat soe men gjin spoar fan fantasije üntdekke kinne. De histoaryske stof fan Aid en Nij Testament like him net oan to sprekken. Hwat wy as jonges sa graech woene, dat de greate bylden fan ’e wijde skiednis mei lokale kleur üs foar eagen skildere waerden dizze prediker koe it net. En as er it koe, dan gyng it bjusterbaerlik. Sa is it bard, dat er op it podium kaem en de preek ynsette mei it ütstekken fan syn earm. En hwat leine yn ’e han? In pear knopen, dy’t de foarige Sneins yn it pongkje smiten wiene. Dy knopen waerden de illustraesje op ’e tekst Hanlingen 5 : L—ll, de skiednis fan Ananias en Saffira dy’t har skrielens mei de dea bikeapje moasten. Dan sloech de hammer mei füle slaggen op it ambyld: „Er is een ban in het leqer de Heilige Geest wordt bedrogen, het oordeel zal volgen. Noch sjoch ik de steile figuer op it platfoarm fan e kapel de chnstlike wierheden spannen op ’e strakke koarden fan syn rede nauwe preekstoel foege him net. En fan it brede podium, lyk as Spurqeon hie yn syn Tabernakel, hearden wy jimmeroan de feste themata forkundigjen: it mystearieuze fan it minskene wezen, de wi fan God ta sillichheit fan alle minsken, de umo mystica fan wynsto en ranken, de paralellen fan Adam en Christus, de apslute bitsjutting fan ’e Hillige Doop, it mystearje fan ’e gebetsforhearring, it stean op ’e boaijem fan Gemeente ensafuorthinne. Foar de sprekker: wie dat allegearre in deistige spize, foar üs, theologen sunder burd, in to swiere kost. Men koe dizze sermoenen net learstellidi neame, hwant in strang systematysk theoloog wie Ds. van Dijk all Hy haldde der in eigen theology op nei. Hoet se neamd wurd moat, is net sa ienfaldich. Wurden lyk as konfess.oneel, ethyskirenysk grifformeard dekke har net. Doe t op in reuny to Doetinchem soks ris bisocht waerd troch dr. H. Meulenbelt ut Baer brocht ds. H. Visser üt Swol him ta swijen, sizzende: „Troch sokke lüden wurdt de kapel üntwijd.” Knap sein mar hoe dan. len ta“ ( aldere geastbisibbe learlingen lyk as ds. M. Beversluis, ds. L. W. Bakhuizen van den Brink of ds. E. Syperda hie al lang der in antwurd op jaen moatten mei de grountinzen fan e learmaster ut to byldzjen. Seis achtsje ik my der net ta yn steat. Wol komt my y /sin de titel fan Balthazar Bekker s „Friesche Godgeleerdheyt . Soe dy typearring safier mis wêze? Hwant lizze de oarsprongen fan de Dijkiaenske theology net yn it Fryske Athene, yn Frentsjer, de stêd fan syn foarming? En is van Dijk syn hiele wezen net y – frysk bleaun oan ’e ein ta? It mei my forjown wurde dat ik, dy t seis in Fries bin, de wearde fan dat eigene net ynseach Hoe faek haw ik yn ’e kapel, sa ryk oan hillige oantmzen, net sliep.. Hoe goed kin ik my nou forklearje, dat dizze man ienris midden yn e preek mei in hurd lüd grammoedich ütfoel: „Ach maakt daar Jan Dippel (letter dominy to Grins 1908-'24) eens wakker! Mei sa’n sitewaesje koe it jin gjin nij dwaen dat m bytsje ofwiksel op it podium üs tige wolkom wie. Dêr waerd dan ek foar soarge. Forneamde learaeS lyk as C. J. G van Hoogstraten d.F^an Gheel Gildemeester, dr. J. A. Gerth van Wijk en ds. C. B. Oorthuys üt den Haech. ds. L. C. Schuller tot Peursum en ds. H. V. Hogerzeil üt Amsterdam founen yn us oandachtige tahearders joeqen üs stof ta it nedige neipetear. lenris spnek de opperho – maerskalk fan kening Willem 111. Mr. W. F baron van Doorn van Westkapelle (1825-1893), in figuer as Godsfreon yn Gysberts folksdicht „Egge en Wyneringh”. Ear’t er it podium opgyng, knibbele er del en forsonk yn gebet. Hy wie gjin theoloog of sknft- gelearde, mar leard fan God, lei syn forkundiging fan hert ta hert sa n bislach op üs, dat de oars sa roerige kloft jonges deastil nei hüs pandere. Van Dijk soarge ek foar oare öfwiksel. It wie wizansje dat de kwekelingen üt Utert dy’t it tsjerklik eksamen efter ’e rêch hiene foar de sindingsgemeente kamen to preekjen. En allegearre hawwe it ünderfoun dat de direkteur har myld bioardiele. Fierders wiene dêr by t winter yn 'e kapel letterkundige jounen. Vrugtman üt Sutfen, in biromd deklamator, kaem to foardragen. Noch sjoch ik de theatrale geste, dy’t ütbylde de bliksemstriel dy’t de kop trof fan ’e slange yn Spandaw’s Vogelnestje. Ds. S. Ulfers, dr. H. M. van Nes, beide to Rotterdam en Pref. J. H. Gunning wisten üs net minder to boeijen. Tige nijsgjirrich wie it as sindlingen, bygelyks van Asselt forhellen fan har wurk ünder Batakkers of Soendanezen en üs heidenske amuletten en öfgodsbylden sjen lieten. Om earlik to wêzen moat ik bikenne dat wy fan it goede wol ris tofolle krigen. It jier sette yn mei de ~Week der Gebeden” neffens de roaster fan ’e Evangelische Alliantie. Dat bitsjutte elke joun nei tsjerke. Dan wiene der wol oare sprekkers lyk as ds. H. E. Faure üt Doesboarch (1867-1897) en Ds. J. W. Kautzman üt Dinxperlo (1880-1914), mar dochs koene wy ünder dy geastlike oerfloed wol ris suchtsje. Van Dijk hie sa’n bitrouwen yn syn kwekelingen dat in inkele kear liet er harren op Ruimzicht rjocht sprekke oer ien dy’t swier misdien hie. Dan wie der neffens syn sizzen „in ban yn it leger”; wy hiene to soargjen dat dy weinommen waerd. Nei gebet en taspraek die dan it tribunael ütspraek Seis moasten wy yn it lyts meiwurkje oan ’e saneamde ynwindige sinding, dêr’t de Doetinchemske gemeente mei Setten, Ermelo en Neerbosk in sintrom fan wie. Yn in wide rounte waerden sneinskoallen stifte, dy’t Ruimzicht yn stan haldde. Elke Sneintomiddei gyng ik mei myn freon Leendert van Melle op stap, earst troch de nót- en spurryfjilden efter Ruimzicht, en dan lans it Bungertje de wei op nei de Slangenboarch. Yn soldatepas, ünder it sjongen fan Sankeylieten, bilannen wy oan ’e klompmakkerij fan Buenk, üs sindingspost. Ta hantlieding brükte ik Pref. J. H. van der Palm syn Bernebibel yn trije dielen. Tsjin de Krystdagen waerd der feest halden om de beam, dy de rintmaster fan it kastiel presint jown hie. De klompmakkerij wie forsierd mei kleurige pompieren slingers; oan ’e muorren hongen skylden mei tapaslike Skriftwurden yn gouden en sulveren letters. De bern waerden traktearre, krigen in krystboekje en in stik klean. De alders mochten fansels ek komme. Hja wiene goekunde, hwant wy plichten har op to siikjen yn har hüshalding. Foar dat moaije wurk waerd op Ruimzicht Sneintomoarns bidstoune halden, ünder lieding fan in alderen-ien. Hjir mei ik net forjitte it hüsgesin fan smid Haank, dêr t wy altyd nei öfrin gol üntfongen waerden en mei it Krystfeest de hearlikste spekstrou ieten dy't ik ea fan myn libben hawn haw. It die my ynlik goed by myn earste preek yn ’e kapel dizze trouwe minsken mei har dochter Hendrika, dy t by it Kristlik ünderwiis slagge, fan it podium in stille groet bringe to kinnen. Op dat stuit bigriep ik hoefolie deugd dat Sneinskoallewurk üs dien hie. It hat üs ynwijd yn ’e Hillige Skrift en leard de ivich nije skiednissen fan ’e Godsiepenbiering to forheljen. It wie de earste oplieding ta de katechese, dy’t to wachtsjen stie. Sa wist van Dijk in eigen sfear to skeppen dy’t woldiedich op üs ynwurke en in geastlik merk neiliet. Men kin der yn sjen it léste nei-ebjen fan e Réveilstream. In jongere generaesje mei der frjemd foaroer stean, de alderein haldt dit erfskip yn tankber oantinken. De man dy t fan van Dijk syn frije paedagogyske bigjinsels neat hawwe moast wie de emeritus dominy L. J. van Rhijn, sont 1 Sept. 1876 wenjend op Avondrood oan ’e wei nei Ruimzicht. Yn 1830 hied er as frijwilliger tsjin e Belzen yn ’e wapens west en de ald soldaet siet noch yn him. Hy swarde by it Prusyske systeem en forwachte alle heil fan militaire tucht. Sa wist er to biwurkjen dat wy allegearre unifoarmpetten krigen mei sulveren en gouden rannen neffens de klasse fan ’e skoalle. Wy songen it Dütske en Eastenrykske folksliet mear as üs eigen nasjonale hymne fan it Wilhelmus. It gyng wakker op in eksersearjen ünder kommando fan Jac. P. van Melle (sont 1894 dominy to Kralingen) en fan in sergeant üt Doesboarch, dat doe noch in garnisoen hie. Sneintojouns waerden wy wol noege op Avondrood, en krigen ünder it geniet fan in pantsje slempmölke forhalen oer e tiid dat dominy to Wassenaer learaer wie (1856- 78), oer Mr. G. Groen van Prinsterer, dy’t dér wenne op de bütenforbliuwen Blankenburch en Aid Wassenaer en by him plichte to tsjerkjen, oer de tsiendeiske fjildtocht of oer Elise van Calcar, dy t yn syn gemeente in opfiedingshüs hie fan famkes, dér t de methoaden ynprinte waerden fan Friedrich Fröbel de paedagogyske tinker en folger fan Joh. Heinrich Pestalozzi! Dominy joech oan dat ynstitüt katechetysk ünderrjocht. Wy krigen sok ünderwiis ek fan him ien kear wyks yn ’e Kristlike skoalle, oan e han fan dr. J. J. L. van Toorenenbergen, De Christelijke Geloofsleer (1876). De beide Réveilmannen, van Dijk en van Rhijn koene it op ’n dur net meiinoar roaije en einlinge kaem it ta in breuk. Lêstneamde wie ful tsjin it forgreatsjen fan Ruimzicht en achte it oannimmen fan mear kwekelingen sünder foldwaende tasjoch in opfiedkundiqe flater, ja weachhalzerij. Ut myn van Dijkbiografy helje ik oer dit skeel it neifolgjende oan (bl: 153): „Dit griefde van Dijk met zijn grenzeloos idealisme en vertrouwen in jonge menschen dermate, dat hij in van Rhijn een gevaarlijk man zag. Ook in zijn bestrijding van den tegenstander was hij nu een- maal buitengewoon. Op den natuurlijken basis der Friesche stijfkoppigheid was gegroeid het geloof aan eigen goddelijke zending en een geweldig transcendent realisme, dat inden tegenstander niet meer een persoon zag maar een incarnatie van den Booze. Vandaar dat hij meedoogenloos fel toenadering of verzoening kon afwijzen.” Sa rekke ek de hiele wapenharmel oan ’e kant, en van Rhijn d’r by, dy’t 75 jier ald, 4 Septimber 1886, Avondrood forliet, nei’t er iepenlik forklearre hie net langer oparbeidzje to kinnen mei de „mystearieuze man”. De soldatepetten waerden nou ófskaft en wy droegen fuortoan kerbolderhuodden. len fan myn maten wie Jakobus Zweedijk üt Aid Vosmeer, dy’t letter dominy waerd to Noordeloos (1893-’97) en Fijnaart (1897 -1919), in roune, stoere Sieu, fan hüs üt opbrocht yn ’e Grifformearde lear. Heit en mem hiene him as wapenris tsjin de „ethyskeirenyske” rjochting fan Doetinchem in hiel stel alde anti-remonstrantske skriuwers meijown lyk as: A. Comrie en N. Holtius, Examen van het ontwerp van tolerantie (1761); Joh. a Marck, Het Merg der Christene Godgeleerdheit; B. Smijtegelt, Het gekrookte riet in 145 predikaetsien over Matth. 12 : 20 (1744), Wilhelmus a Brakel, Redelijke Godtsdienst (1700) en H. Witsius, Twist des Heeren met zijnen wijngaard (1669). Ik noaske al gauris yn dizze boeken om en lies oer de swierste stikken fan it Kristlik leauwe: de ivige generaesje, de dübele ütkarring, de twa naturen Christi de lear fan Ünder- en boppefal ensfh. allegearre fier boppe myn big[ryp. Zweedijk waerd my in orakel fan tsjerklike rjochtsinnichheit. Gesangen sjonge die er net oan mei. En dêr wiene mear op Ruimzicht dy t dy kant oerhingen. Hja liezen meiinoar De Heraut, it orgaen fan dr. A. Kuyper, dêr’t er elke wike syn learstellige opstellen yn skreau oer de theologyske problemen, en syn mystike meditaesjes dy’t de tearste uteringen wiene fan it forhoalen sielelibben mei God. Hwat allegearre it meast oantaestte, wie net allinne syn pathos, syn glanzgjende tael, syn masterskip yn ’e dialektyk en gleonens fan oertsjüging, mar foaral syn forkundiging fan Gods frijmacht en gloarje as grountins fan syn lear, of koarter sein: de praedestinaesje as konsekwinsje fan ’e forlossing. Yn dy dagen sloech de greate man as in twade hdozes op e rots, it wetter brüsde derüt en de Doleansje slingere as in rivier de wrald yn. It konflikt dat to Amsterdam ütbarstte, it ófsetten fan safolle amptsdragers, dy’t brieken mei de synodale organisaesje, it preekjen yn lokalen, dat joech allegearre stof ta forheftige debatten ünder ’e Dijkianen. Van Dijk wie pür op ’e biweging tsjin en stiek soks net ünder stuollen en banken. It neamen fan Kuyper syn namme klonk him yn e earen as in oarlochsforklearring. Lykwols liezen frijhwat kwekelingen mei ynstimming de antisynodale rige preken „Uit de Diepte” en de brosjures: „Het dreigend Conflict” en „Het Conflict gekomen.” Hja bifounen de preken yn ’e kapel net suver. Ik bigoun ek mei to dwaen oan dat karmasterjen. De tsjinsten fan üs dominy waerden nou wol ris forsomme om de gearkomsten fan ’e Dolearenden by to wenjen. Ik sjoch mysels noch sitten yn in boerekeamer to Dichteren, dêr’t evangelist Hazelhof üt Leech Keppel allegearre sljochtwei minsken foargie. Ek tsjerken wy wol tomük by ds. T. O. H. Ulfers to Selhem (1882- 95), dy’t hielendal yn ’e alde trant en neffens de Dordtske leare preke. It wie in rite dy’t gjin goed dien hat oan myn geastlik libben en oan myn deistige plicht. De holle stie nei oare dingen as latynske grammatika en algebrasommen, dat it Peaskerapport seach der min üt. Dêr kaem noch by, ik hie op myn sliepkeammerke sitten to roken, hwat forbean wie. Doe boarstte de bom los. Op in middei nei skoalletiid kaem van Dijk by üs to kofjedrinken. Doe’t it dien wie, helle er in pompierke üt e büse en lies dêr sawn nammen öf. Mines wie der ek by. En doe sei er: „Ik forsiikje dizze sawn jongelju dat hja foar fjouwer ure Ruimzicht forlitte, ik kin jimme net mear brüke.” En dat wurd wie wet. Wy koene üs boeltsje ynpakke, en sünder foarm fan proses stiene wy op strjitte en moasten mar in goed hinnekommen siikje. De kursus roun üt op in hereksamen yn Latyn. Oan it hert gnaude de wjirm fan selsforwyt. 5 Myn alden wennen yn dy dagen oan ’e Kolk op ’e Jouwer, moai oan it wetter, mei in simmerhüs yn ’e foartün. Dêr haw ik sünder help in boek fan Livius’ Histoariën lézen, mei safolle fortuten dat ik mei it Latyn neitiid net folie swierrichheit mear hie. Lykwols baernde ünder alles de fraech hwer’t ik fierder op skoalle soe. Der waerd ornearre nei Snits, daegliks mei de tram hinne en wer, dat ik joech my by rektor dr. A. E. Beuzekamp oan foar it talittingseksamen fjirde klas. Marit hat de wei net west. Efkes foar it bigjin fan ’e nije kursus krige heit in telegram, ik moast to Langwar oan ’e pasterije komme, dêr’t ds. van Dijk ütfanhüze by syn skoansoan ds. F. Kampstra. Mei in swier moed teach ik de Waldfinnen en de Skarster Rien oer by Boarnsweach. Yn it keammerke kaem de bychtfaer foar my oer to stean, strang en heech. „Hastü it rjocht,’’ frege er my, „de skoandere jeften dy’t God dy jown hat, to misbrüken en dyn heit en mem fortriet oan to dwaen?” Dy fraech makke my stil. Ik bügde de holle. Hy liet my üt en sei: „Ik wol it noch ris mei dy bisiikje.” Dat joech de omkear. Arbeidzje en jitris arbeidzje waerd it paroal, ja, de hertstocht fan myn libben. Quies in labore. Ds. J. van Dijk M sn. Zou ik voor de rektor vreezen O die goede brave man? Maakt dat ik gerust kan wezen En ik veilig slapen kan, Lieve rektor, houd de wacht Ik ga slapen, goeden nacht. In stel öfgesanten üt ’e heechste klassen die de kompleminten, krige in romer earewyn en nei in „Lang zal hij leven” swaeiden wy öf. Foar syn opfolger dr. K. G. P. Schwartz hiene wy greate earbied. Hy wie in soan fan ’e bikende Réveilman dr. Carl Schwartz (1817 -1870), freon fan mr. I. dci Costa cn dr. A. Capadosc, in bikcards Joad, dy’t „De Heraut” sont 1850 redigearre en forboun wie oan ’e Skotse sindingstsjerke. Wylst er it tsjügenis fan Mozes en de profeten oangeande de Messias forkundige, fleach in Joadsk jongfeint de kansel op en joech him in dolkstek yn it skouder (1 Aug. 1858). Foar ’e rjochtbank pleite er foar syn oanfaller. Yn üs rektor mei syn Eastersk wêzen en pikswart hier seagen wy it Joadsk komöf en in soan fan it Réveil. Hy joech üs net folie hüswurk op, dat wy koene gans foar üssels léze, en der bleau tiid yn ’e romte oer foar sport. De ald Isel wie üs baei- en roeiplak. Fytsen hiene wy net. Op Himelfeartsdei teagen wy meiinoar nei de Montferlan en ieten der pankoeken. It kamp lan by de buorkerij fan Ruimzicht tsjinne ta kroketfjild. It stüdzje-materiael wie alderearst de Latynske grammatika troch alle seis klassen hinne, dér t wy ek üs thema op makken foar it eineksamen, skreaun troch rektor dr. F. van Cappelle (4e pr. 1878). Under ’e treflike lieding fan learaer dr. A. Smit waerden derby brükt de themaboeken fan dr. C. W. Volcke (1878) en yn ’e earste klas it Latynske lêsboek fan F. Jacobs en F. W. Döring (1876). Us Grykske grammatika wie fan Dr. W. G. Pluygers (4e pr. 1877). Yn ’e twade klas waerden lézen de fabels fan Aesopus en „De Viris illustribus fan Cornelius Nepos. Eduard Norden hat ris sein (Römische Literatur, 1923, bl. 349), Nepos moast sa gau müglik de skoalle ütballe wurde, om’t syn tinken tofier öfwykt fan it klassike. Dochs hat er üs in goede learskoalle west foar it fortalen, al jagen de earste proefwurken üs de grize oer de grouwe. De learling yn Dat tankje ik oan e man, dy’t hurd wie as stiel, dy’t bodde hat fan moarnsier oant jouns let, en ünder alles sa tear wêze koe as waechs. Us earste rektor wie dr. F. van Cappelle, in ald man mei steile hollekrün, dy’t syn oansicht de foarm joech fan in ellips. It gymnasium brocht him op ien fan syn heechtiidsdagen in ovaesje. It stêdsbiwald joech fakkels en de jouns, dér gyng it hinne, nei de Kapoenystrjitte. Foar syn hüs songen wy: ’e klas dy’t altyd mei de heechste sifers weiroun, wie Leendert Bouwman üt Aid Beijerlan, letter heechlearaer oan ’e Frije Universiteit en to Utert. Foar klasse 3 stie op it program: Caesar De Bello Gallico en Cicero, mei de Officiis. Lêstneamde skriuwer dy’t by de tsjerkfaders Ambrosius en Augustinus al heech yn eare stie. waerd üs foarhalden as de findeldrager fan wiere biskaving, Helleenske wysheit, echte humanitas en seldsume reednerskunst. Wy bigounen doe ek mei Ovidius’ Metamorphosen, dy’t in twade Decamerone allyk, in skatkeamer fan antike novellen, alle nocht joech. Xenophon’s Anabasis die tsjinst foar it Gryksk, en yn klasse 4 syn Hellenika. Nou rakken wy oan 'e slach mei Sallustius’ De Bello Jugurthino, Titus Livius’ Historiae en Virgilius’ Aeneïs mei syn rüzjende wurd- en ferssymphoniën, dêr’t dr. L. J. Chaillet üs aesthetysk geniet fan wist by to bringen yn in moaije rythmyske oersetting. Fan de komici liezen wy Terentius’ Maenechmi en Plautus’ Miles Gloriosus, in titel troch learaer dr. A. Smith fortaeld mei ~blufmajoar”. Yn de heechste klasse wiene wy oanwiisd op Tacitus’ histoarien mei har füle kontrasten fan ljocht en skaed, op Horatius Oden en Epoden mei har kleare tinzen, strange gearstalling en wündere skientme en foar Gryksk op Plato’s Phaedo, op Euripides’ Iphigenia, op Sophokles’ Antigone en op Aristophanes’ Fügels. Fan Homerus liezen wy sang op sang, sawol fan Ilias as Odyssea. Wy bilibben de wrake op de frijers fan de trouwe Penélope, de füleinige stoarm fan Hektor op ’e wallen fan ’e Achaeërs, de daverjende laits fan ’e goaden op de Olympus. Wy hiene nocht oan dy rêstich weagjende hexameters. Noch leit mank myn pompieren de Hollanske oersetting fan in mannichte Homearyske forgelikingen, dy’t ik foar mysels makke. Ta it forgreatsjen fan eigen Nederlanske wurdskat, stalde ik in karlist gear üt de Vries en te Winkel. Ut de Dütske literatuer waerd lézen de roman Ein Kampf um Rom fan Felix Dahn, üt de Ingelske Bulwer Lytton’s Rienzi, üt de Franske in karlêzing klassiken. Foar Nederlansk liezen wy fragminten üt Hooft’s Historiën, de gedichten fan Staring en in karlêzing üt Potgieters proaza. A. de Priester wie yn dat fak üs learaer; hy joech in diktaet styllear en liet foar skiednis oantuge it Handboek fan J. V. Hendriks (2e pr. 1881). By syn lessen oer styllear waerden de Nije Gidsmannen mei har impressionisme wakker oer ’e hikkel helle. Untankberder learling hat der yn ’e wiskunstige fakken net wêze kinnen as ik. De learaer J. C. Eger, dy’t ienris ek to Appingedam myn sibben ünderrjochte hie, hat mei my in einleas geduld hawwe moatten. My üntbriek hwat Blaise Pascal neamde alle „esprit géométrique.” Hwat ik can de gymnasiale oplieding en de humaniora tankje, it is in each en hert foar de adel fan de klassike foarm, en in langstme nei de skientme dy’t de kunst fan Hellas en Latium ta utering brocht. Fansels het der in tokoart west yn it ünderrjocht, soks brocht de tiid mei. Tofolle gyng it op yn it foarméle en kaem der in forlies oan bisieljende krêft foar it libben. Dochs hie Doetinchem yn üs dagen net it drilsysteem fan letter tiid. It joech earmslach genöch foar eigen, frije stüdzje. In dominysfabryk, sa’t kweade tongen lasteren, hat it dêr noait west. Myn seis jonge jierren binne net forskronfele en forstikt ünder in oanhaldende binearing fan thema’s fraechstikken, repetysjes, hereksamens, taken, strafwurk ensfh. Hwat wy forarbeiden wie gjin droege moude dy’t as in foarmleaze heap op üs libbenswei forsille troch de earste de béste stoarm. Under it korps learaers bloeide in swiid tael- en letterkundich libben. Ik tink oan dr. Edward Koster, dichter fan Niobe en Shakespeare-oersetter, oan Dr. J. M. Hoogvliet, skriuwer fan Proagoon en kenner fan sa’n tweintich talen, oan Dr. }. A. Der Mouw (f 1919), dy’t nije dichterlüden joech en Het absoluut Idealisme skreau, oan dr. L. J. Chaillet, de Virgiliusfortaler. Oft der in stille ynfloed fan op üs ynwurke kin ik net sizze, mar letterkundige foarming hat dêr ünder üs jongerein west, in kweekplak fan romantysk tink- en gefoelslibben. Ik haw mank myn pompieren üt dy tiid noch in bondel adversaria lizzen, dy’t ik de namme joech fan Verzameld Heidekruid. Hja docht bliken dat ik in bulte haldde fan A. de Lamartine (Le Lac), Walter Scott (Ivanhoe), Victor Hugo (Les Misérables), Robert Hamerling (Aspasia, der Ruimziclit Komg von Sion en Ahasver in Rom), A. C. Wallis (Vorstengunst) en Jesaja Tegner (Frithiofssêge). Dat Jacques Perk, Willem Kloos en Herman Gorter doe fersen skreauwen dy’t munsterje tsiin alles hwat nei Shelley en Keats de West-Jeropeeske poëzije oplevere hie, waerd ik net gewaer. Dr. H. J. M. Schaepman (1844-1903) sa stie yn e krante hie by baron van Wassenaer van Katwijk yn in rounte fan rjochtsinnige protestanten foardroegen syn Aya Sofia. , wat bisonders! Mei biwündering haw ik op in Sneintojoun, weromommen üt e Slangenboarch fan ’e Sneinskoalle, wylst de oaren yn e kapel wiene, it gedicht heard üt ’e müle fan freon L. van Melle. Op in priissprekkerij hie er de priis winne kinnen mei dy strofen: 7 Daar vaart langs heel de wereld Een woeste doodsorkaan. De scheppingen der menschen Verrijzen en vergaan. De scheppingen des Heeren Behooren mee den dood, Want Hij alleen is Koning, Zijn macht alleen is groot. Yn e tünkoepel op Ruimzicht stie in kastfol alde boeken dêr’t gpn minske nei omseach. Sneupen wie myn aerd. Sa foei mv üt dv sa ml mg yn e hannen: Mr. G. Groen van Prinsterer, Handboek der Geschiedenis van het Vaderland, Leiden, 1846. Fuortdalik pakte my de ynhedmg dy t Gods wegen ütrinne lit op dy Üntsachlike dei, dat de Heare seisde banier oprjochtsje sil mei de amme fan syn müle. tin ik moast dêrüt oerskriuwe dizze rigel: „Het is den kortzigtigten sterveling niet vergund, in ijdelen waan de raadshesluiten Gods vooruit te loopen en den sluijer op te hetfen dien Hij over de geheimenissen van het wereldbestuur gelegd heeft; maar het is den geloovigen en ootmoedigen Christen evenmin vergund het oog te sluiten voor de lichtstralen waarin, bij de wonderen der Historie, de glans zijner volmaaktheden schittert.” De kollektestreek dy’t ik yn ’e simmerfakansje fan 1888 to biruZ9,T „’,wier]ede kontreijen fan Burgum. Alear waerd dêr gans j d ophelle foar de skoallen yn ’e Efterhoek. Nei de Doleansje bleau de ponge ticht. To Garyp wie fan ’e tweintich lju yn myn adresboekje master P. Lub de iennichste yn it hiele doarp dy’t my in goune joech. ’ 7 Ds van Dijk die alle war dat syn kwekelingen leafde krije soene foar de skoalle mei de bibel. Hy hie leaver dat hja yn har gemeente in kristlike skoalle stichten as dat hja studearren foar it doktorale skoalle, dy’t dêr neffens in fêste roaster tsjinst diene. Yn ’e skoalle wennen wy ünder mear in sjongles by. Master hie in klankrike stim en in treflike metoade. As er de fiif fingers fan syn lofterhan ütstutsen hie as noatebalk en mei de wiisfinger fan ’e rjochterhan de noaten oanwiisde, songen de bern mei gefoel en swietlüdichheit. Oer hiele Halle lei in sfear fan leaflikens, fan in Christendom op syn alderbêst. Dêr haw ik forstien hwat myn learmaster ris sei: Wy biskögje de minskheit fan ’e poëtyske side, dêr’t Gods leafde foar de wrald, yn Christus iepenbiere, üs it rjocht ta jowt.” Hwat waerden wy dêr gol ünthelle op hunich en hearlike fruchten. Hoe’n geniet joech üs net de kostlike humor fan dealde master. Doe tik eksamen. Om har nou mear bikend to meitsjen mei sok wurk, bineamde er yn it bistjür fan de skoalle to Halle in pear fan syn kwekelingen üt de sechste klasse. Sa krige ik ek dy eare en üs waerd opdroegen de nij bineamde boppemaster Jannes ten Have üt Beerta to Halle yn to lieden. Wij hellen him fan it stasion en doe gyng it yn ’e iepen landauer mei twa hynsders der foar oer ’e Slangenboarch nei de oase dy’t master Smits sont 1873 skepen hie yn ’e woastenije. De patriarch wie sawntich jier wurden en stie allinnich foar it ünderwiis oan it jimmeroan oanwinnend tal bern: de iennichste help wiene de learlingen fan ’e Groen van Prinsterer- Ytseale Fan Ruimzicht 19 Febr. 1891 de tynge krige dat er it tydlike mei it ivige forwiksele hie, kaem syn byld foar my to stean as ien fan ’e blierhertichste Kristenen dy tik ea moet hie. Likemin as yn it Steindal de namme fan Johann Friedrich Oberlin (1740-1826) forgetten wurdt, sil yn Halie master Smits forgetten wurde. It oantinken fan dy rjochtfeardige bliuwt dêr yn seininge. Yn 1889 loek de dea in donker skaed oer üs paed. De priislikste en biminlikste learling fan us sechste klasse A. J. van Beeck Calkoen ut Utert kaem to forstjerren en syn stoflik omskot waerd de njoqqen en tweintichste fan Foarjiersmoanne net fier fan Ruimzicht to hóf brocht ut de pasterije fan ds. P. E. Barbas Jsn. Om healwei tolven kamen de klasgenoaten gear op ’e keamer fan J. Zweedijk en dêrnei foegen hja har efter de bier. Rektor Schwartz spriek wurden fan ecdgefoel, kameraet C. Spoelstra, letter dominy yn Süd Afrika cn heit fan e romanskriuwer A. den Doolaard, droech in fers foar mei dizze twa slotkoupletten: O hoort! de Lente bij haar wederkeer, Brengt van omhoog de boodschap van den Heer: •’keg vrij dat lijk, als ’t zaad in d’ aarde neer t Gaat niet verloren!” Gelijk Natuur zich uit haar windslen wringt, De bloem des velds een levenshymne zingt, Zoo wordt wanneer Gods stem het stof doordringt, Wat stierf herboren! Beproefde vader! moogt Ge eens met uw zoon Uws levens lust, uw blijdschap en uw kroon Aanbiddend nederknielen voor Gods troon, Om hem te loven! O' buigen we allen in ’t geloof de kniên. Bij graf en dood baat ons geen bang „misschien”! gÜ, 0 vriend vaarwel, tot wederzien Bij God, hier boven! Ds. Barbas die in gebet ta einbislüt. Nei it freonemiel dat üs oanbean waerd, namen wy yn ’e pasterije öfskied fan ’e heit, ien fan ’e foaroanmannen fan e Doleansje en kerater fan ’e Frije Universiteit. Uit forstjerren makke op üs allegearre in djippe yndruk. En op e nij wonk de dea in pear moanne letter. Op 3 Juni siet ik mei myn maet Willem S.mmermans ut Rotterdam, dy’t lyk as J. Doevendans ut Smts foar East-Ynje oplaet waerd, yn ’e tün fan Ruimzicht to earen foar it eineksamen, doe’t er hommels in gjalp bloed opjoech. It wie in foarteken fan syn ier ütein. Skoandere jeften fan forstan en hert hie er knge. Hwerom moasten wy him misse? 22 Juni wie it de greate dei fan it eksamen, mei ynspekteur dr. J. G. van Eyken, Pref. dr. W. L. van Helten en Pref. Dr. W. fan planimetry en stereometry, fan it antikwiteiteboek en de Latynske thema! Dochs forlieten wy it gymnsaium net mei bitterheit. As wy yn letter dagen noch ris troch de van Nispenstrjitte kuijeren, koene wy mei nocht opsjen nei it balkon, dêr’t sa mannich fuotstap fan üs stie, en tinke oan safolle moaije lessen dy’t wy yn dy lokalen meikrige hiene foar it libben. Ear t wy fan Doetinchem öfskied namen, mochten wy buten biswier fan eigen ponge, in ütstapke meitsje nei de omkriten fan Arnhim. Doe hawwe wy west op ’e Westerbouwing, it Barbizon fan safolle kunstners, de oarde dêr’t Jakob Maris syn ploeg jende hynsders plichte to skilderjen. Noch hear ik de klanken, dy’t in harpspylder dêr yn ’e stille joun üt ’e snaren rüzje liet. Doe hawwe Kapteyn ta Ryksfolmachten. De uren fleagen sünder folie swierrichheden om. Alle fakken wiene mear as foldwaende, allinnich de mjitkundige sommen bisoargen my in holbrekken, dy't my op myn alde dei jitris wol yn ’e dream binearje kin. Ik koe gjin inkel fraechstik oplosse en levere in stik ünbiskreaun pompier yn. Op ’e ütslach hat it aldergeloks gjin ynfloed hawn. As in lokkich minske fleach ik mei de bul yn ’e han mids myn maten by de treppen del troch de dübele rige hinne fan ’e oare gymnasiasten, dy’t üs öftichelen en de hoed oer de earen turven. Hwat in blydskip öfskied to nimmen Kapel fan e Sincfingsgemeente wy to Roazendael stien oan it grêf fan P. A. de Génestet (f 1861) hwaens poëzije ü$ jonge herten tasprutsen hie, en it „Fiat Voluntas tua” op syn grêfstien makke üs efkes stil. By it rêstplak fan Willem Hofdijk (f 1883) tocht ik tankber oan itjinge er my jown hie yn syn Merkwaardige kasteelen, dat er mei J. v. Lennep ütjoech. Doe gyng it op hüs oan mei in fakansje fan trije moanne. Sa miende ik, mar it pakte oars üt. Amper siet ik op ’e Jouwer oft der lei in telegram üt Doetinchem: daelk oerkomme! Ik gyng op reis en tsjinne my oan op it „hege hüs” yn 'e Boargemaster van Nispenstrjitte. „Wumkes,” sa frege dominy, „wat voer je uit tegenwoordig?” „Wandelen, roeien, lezen, dominee, het is vacantie.” „Ja, maar dat gaat zoo niet, ik heb ’n mooi karwei voor jou; hier zijn een paar rijksdaalders, je kunt nog juist de tram halen naar Gendringen, vraag daar naar de notarisweduwe Mevr. Pliester; haar zoon heeft hulp noodig voor het toelatingsexamen van de tweede klasse; maak hem daarvoor klaar, dag Wumkes,” en binnen fiif minuten stie ik wer op ’e stoepe. Oan it stasion foun ik gjin tram en in oare gelegenheit wie der net, mar dat joech neat, ik krige gastfrij ünderdak by myn klasgenoat Frits Faber, en de oare moarns stieken wy der togearre op öf. Nei hwat rounfraech rekken wy yn Gendringen ta üs doel in eintsje büten it doarp. Ik brocht it boadskip oer en it die bliken dat Rudolf Pliester de leger ünderwiis-akte Gymnasium hie, foar dominy studearje woe en de earste klasse fan it gymnasium oerspringe. Nou siet er hwat mei it Latyn. Syn mem hie lykwols hwat biswier en nim my yn ’e kost. Ik antwurde: Mefrou, dêr haw ik neat oer to sizzen, soks moat Ds. van Dijk mar ütmeitsje; it liket my it béste ta dat it daelk yn Doetinchem öfpraet wurdt. Sa barde. Rudolf gyng mei üs werom en binnen twa minuten stiene wy al wer op strjitte. „Wat zou het beteekenen?” frege van Dijk forbaesd. „ledereen wil wel graag een student voor zoo’n doel inde kost hebben, zeg dat tegen je moeder, Rudolf; en, Wumkes, haal dadelijk je spullen uit de Jouwer, overmorgen beginnen jullie latijnsche lessen; dag, jongelui.” Dêrmei waerden wy ta de doar ütlitten. En sa haw ik dêr op heech bifel acht wike thüslein yn it notarishüs, deun oan ’e Nederlanske grins, dêr’t de Montferlan en Hettenheuvel my wer as goekunde üt e fierte tawonken. De wiken fleagen om as dagen. De leaflike natür, it libben tichteby it folk en de ierde wy stiene foaroan by it papegaeisjitten en tersken eigen forboud nöt it ynlike famyljelibben, opfleure net it minst troch Mary de dochter, dêr tik ünforjitlike üren mei kuijere haw óf nei Anholt óf troch de bosken fan Swanenboarch dit allegearre hat makke dat, doe’t dc hjerstmoanne yn it lan kaem, it ófskie fan dy oarde my swier foei. OP ’E HEGESKOALLE Dit stie foar my fêst, ik moast wach wêze yn allen. De fiif of seis jier, dy’t my foar myn sttidzjes jown waerden, moasten myn ekerfjild wêze. De eker moast bisiedde, biploege, biwurke wurde ta de rispinge. H. P. G. QUACK, Herinneringen (1834—1913), 1913 bl. 27. Q kJa wie dan de gymnasiast troch de Propyleën hinne en slagge yn ’e timpel fan ’e wittenskip, de akadémy. Akadémy, hoe lang hie dat toverwurd üs al net yn ’e earen klonken! Wy seagen it Minervabyld mei spear en skyld al yn ’e hoeke fan üs keamer stean, heech tsjin it lewant. Muoilik dat de eftergroun mei it alderhüs tsjuster wie. It foei myn alden swier to forhüzjen fan ’e Jouwer nei Gouda. Heit dy’t fabrikant west hie, waerd mastersfeint oan ’e jernspinnerij fan ’e bruorren Kortenoever, Langer as trije moanne hat er it dêr net üthalden. De arbeiderswent njonken it fabryk, de lange wurkdagen, de neare atmosfear, it strange boetestelsel, de rüge tael fan ’e froulju en jongfammen dy’t oan ’e mesjines stiene, soene him op n dür nei lichem en siel formoarde hawwe. len en oar röp yn my in opstannich gefoel tsjin maetskiplik ünrjocht wekker. Dy’t seis it libben fan in fabryksarbeider foar fyftich jier net sa fan tichteby meimakke hat, kin dy sieletastan faeks minder goed forstean. Marit is ynwier hwat Honoré de Balzac seit yn syn Eugénie Grandet: ~Onk bringt gelikens mei.’’ Ik bigoun my ien to fielen mei de proletariërs, dy’t mr. P. J. Troelstra yn dy dagen to Utert oanfitere ta de klassestriid. It hat my ek oanfjurre om heit en mem wer ta eare to bringen en mei alle krêft har leed to forgoedzjen. De Greate Tsjerke hat üs yn dy binearing tige treast en sterke, binammen as dr. J. H. Gunning, redakteur fan it wykblêd Pniël, it Evangeelje forkundige. Ik hear noch syn kristallen lüd dat gyng oant yn ’e fierste hoeken fan Gouda’s kathedrael. O hillich predikamt! Oan it fabryk v/urke ek van As, in oprjocht Christen, dielnimmer fan ’e HAEDSTIK V Gedraaid, geslingerd, en geslaagen, Dat moet het draadjen al verdraagen Maar ’t is het zelve nut en goed: Zo moet de strijd en ’t kruis den vroomen, Door Gods bestier ten beste komen. Tot een gedwee en zacht gemoed. Doe wist ik dat er him stil deljaen koe ünder de swiere slaggen dy’t op him delkommen wiene. De twa en tweintichste deis fan Hjerstmoanne 1889 briek in nij tiidrek yn myn libben can. Rudolf Pliester slagge foar it eksamen; ik bleau noch hwat by harren hing jen, en doe waerd it stille Gendringen forwiksele mei Utert, it sintrom fan üs lan, dêr’t ik fjouwer jier tahalden haw as theologysk studint. Alhoewol in krüspunt fan spoarwegen mei in forkear fan ytlike hünderten treinen, dy daegliks it stasyon üt- en ynsnüfden, hie dochs de stêd in earnstich foarkommen. De histoarje fan ieuwen spriek yn it rounom. De hege Domtoer, de parochytsjerken mei har hoven, de singels mei har brede grêften, de antike gevels, de nammen fan strjitten en steigen brochjin in ryk forline yn oantinken. Stêd fan aertsbiskop en akadémy, fan fromme konfintikels en in konserfative boargerij hoede hja Êlde tradysjes, fêste foarmen en distansje tusken ünderskate rangen en stannen. It studinte-hospitium, dat de Vereeniging tot Bevordering van Inwendige Zending to Doetinchem yn 1870 oankocht hie, stie Efter St. Piter en seach üt op plein en tsjerke fan dy namme. De Domtoer seach biskermjend op it deftige patriciërshüs del. Op ’e moarmeren festibule kamen twa foarkeamers, de ytseale en in tünkeamer üt. De iene foarkeamer krige ta biwenners Jacobus Mooij üt Wynskoat, dy’t üt ’e fyfte klasse fan it gymnasium eineksamen dien hie en myn persoan. Hy is sont myn intimus wurden. De oare keamer wie fan juffer M. van Esch, üs hospita (1877). Hwat hawwe alder- en jongerein dêr moarns mannich healürke ünder smout petear kofjedronken, as hja gjin kolleezje hiene. Hwat hat de jongerein dêr ek in bulte opstutsen fan ’e kandidaten en doctorandi dy’t sieten foar har léste eksamens. Itselde jildt fan ’e mienskiplike tafel. De studintehüshalding stie op in heech peil. Hwat wy oan Ruimzicht forlearen krigen wy dübeld werom. Elke dei waerd lyk as to Doe- „Vergadering”, in geastlike mienskip dy’t ek Darbisten neamd wurdt. De bruorren P. en A. de Raadt, skriuwer fan De Ervaringen vaneen jong colporteur, wiene dêr de siel fan. It die üs by tiden goed Sneintojouns yn dat formidden to wêzen. lenris siet heit to lézen yn Jan Luikens Spiegel van het menschelijk bedrijf. Hy joech my it boek dat iepenlei by it printsje De Garentwynder mei de spreuk: Al scheen het haat, het mag geen kwaad, en dit ferske: tinchem bigoun en sluten mei de bidstoune, moarns om sawn en jouns om tsien üre. Op ’e rige öf hie elk de lieding. Op elke stoel lei in knielkjessen. Lézen en songen waerd neffens it deiboek fan dr. S. D. van Veen to Grins e.o. As ien fan uzes eksamen dwaen moast, leine wy nei it breatafeljen op ’e knibbels en gyng de mentor foar yn gebet om in seine. De ynstallaesje fan ’e novicii barde yn it oare studintehüs op ’e Kromme Nije Grêft, dêr’t alle Dijkianen elke middei om fiif üre ieten troch de goede soarch fan mefrou Hillen. Ds. van Dijk, Pref. H. M. van Nes üt Leijen en dr. A. W. Bronsveld sprieken üs by de plechtichheit ta. Dêrnei weard it Hillich Nachtmiel bitsjinne. Alhoewol noch gjin bilidend lidmaet fan ’e tsjerke naem ik dochs brea en tsjelk. Yn it forrin fan ’e dei frege dominy my hoe’t it stie mei de finansjes. ~Jitte gjin brek”, sei ik. „As it safier is,” wie it antwurd, „skriuw dan mar.” Soks hat net nedich west. In skoftsje letter joech de aldste soan Dirk, yn 1909 syn opfolger as direkteur, my üt heite namme fyftich goune foar de lessen to Gendringen. Sa tocht de greate man om üs lytse en dochs ek wer wichtige bilangen. Foar kost en ynwenning hoechde al dy jierren gjin sint bitelle to wurden. Sünder jildpine liet ik my 22 Oktober 1889 ynskriuwe as theologysk studint yn it album studiosorum universitatis Ultrajectinae. De hegeskoalle hie net mear de namme fan alear, doe’t hja great wêze koe op mannen as Pref. C. W. Opzoomer, Pref. F. C. Donders, Pref. J. I. Doedes en Pref. J. J. van Oosterzee. Allikemin bloeide de theology yn ’e wiere sin fan it wurd. Hja like allinne libje to kinnen troch har oan to passen by de moderne wittenskip. Sadwaende waerd hja foroardiele ta wurk dat wol op it mêd fan fakgeleardens in greate rispinge ynhelle mei helpmiddels üt oare fakstüdzje, mar dat oan ’e oare kant har üt ’e han naem it iene greate: Gods Wurd as iepenbiering. Hja forlear as godstsjinstwittenskip har geastlik karakter, dat hja by aids hie „as regina scientiarum”. De stüdzje bigoun mei it filologysk biarbeidzjen fan Israëls hillige boeken. Op it kolleezje fan Pref. dr. P. de Jong moast neffens in fêste roaster elkenien in perikoop léze, fortale en de wurdfoarmen forklearje. Wy koene üs dér wol aerdich mei rédde troch de lessen fan ’e Joadske learaer Smalhout yn ’e twa heechste klassen fan it gymnasium. It earste boek fan ’e profeet Samuël, it Hebraisches Schulbuch fan dr. W. Hollenberg en it Handwörterbuch fan dr. W. Gesenius kamen op 'e tafel en derby forskate tekstkrityske kwesjes. Stie tofoaren de Godlike ynjowing fan de Hillige Skriftuer üs boppe alle bitinken (2 Tim. 3 : 16), nou learden wy it minsklike fan it gedurich oerskriuwen kennen binammen troch forgeliking fan Mazora en Septuaginta. Earst fleach it üs oan, joech it ynderlik striid. Liezen wy net op ’e léste side fan üs Bibel: As immen öfdocht Ik achtsje it in foarrjocht ek it privatissimum folge to hawwen fan Pref. dr. J. I. Doedes. Alhoewol emeritus haldde er de ban mei de jongste studinten oan. Hy üntfong üs op syn studearkeamer, liet üs skriftlike fragen yntsjinje dy’t er koartswilich bikritisearre en dêrnei biandere. It trof my altiten mei hokfoar greate earbied hy spriek oer Christus as ~üs Heare”. Syn samling rariora et rarissima fan souterlietkes, katechismussen en bibeloersettingen üt it Reformaesjetiidrek, kamen mear as ienris op ’e tafel en hawwe de leafde foar alde boeken net in bytsje by my wekker roppen. Hoe bisaude it my dat dit kostber bisit net biwarre bleau, mar ünder ’e hammer kaem en nei alle oarden fan ’e wrald forsille. Njonken Doedes moat ik neame myn learmaster dr. A. W. Bronsveld, ünder hwaens lieding ik mei Mooij lidmaet wurden bin fan ’e Herfoarme tsjerke. Van Dijk bikroade him dêr net om. Seis wie er foargonger fan in sindingsgemeente, in echte ~Frei-Kirchler” lyk as de Dütskers dat neame. De problematyk fan it tsjerklik amt liet him kald. De Herfoarme Tsjerke bisköge er ienfaldich as in ynstitüt fan „Innere Mission”, dat wy hiene gjin greveltsje tsjerklik bisef. It waerd oars by dr. Bronsveld. Hy hat it meast namme makke as redakteur fan ’e Stemmen van Waarheid en Vrede dêr’t er elke moanne syn pittige kronyk yn skreau, en de skerpste pylken öfskeat tsjin dr. A. Kuyper, it modernisme en Rome. Mannich petear hawwe dy kroniken üs jown yn uren fan lins. Marek wie er de trouwe pastor en weardige learaer hwaens wurd jimmeroan mei salt bisprinzge waerd. lenris yn ’e wike kamen Mooij, in jurist en ik in üre by him op syn studearkeamer dêr’t er üs ünderrjochte oan ’e han fan in Franske dogmatyk. Fierder joech er oan ’e studinten in kolleezje oer de Nederlanske konfessy fan Guido de Bray, dat by de rige lans op üs keamer halden waerd. Ta öfwiksel moasten wy in lêzing meitsje meast oer in tsjerkehistoarysk Onderwerp. Sa bihanle ik de Dütske theolog Johann Salomo' Semler (1725—1791). It Dijkeaneum wie in tige bisletten formidden. Korpsleden hie men der mar in inkeldenien mank. Yn kommeedzje, weardshüs, konsertseale of dounsseale kamen wy net. Wy hiene der gjin jild foar en fielden üs dêr ek net thüs. Yn üs geastlik libben waerd foarsjoen troch de deistige bidstounen, de kolleezjes en eigen stüdzje. De wike waerd godstsjinstich bisluten mei de bidstoune ünder lieding fan Pref. dr. J. J. P. Valeton, dy’t üs altyd nei oanlieding fan in Skrift- fan de wurden fan it boek fan dizze profesije, God sil syn diel öfdwaen üt it boek fan it libben en üt ’e hillige stêd (lepenb. 22 : 19)? Neitiid bigriepen wy pas dat dat allinnich sloech op ’e Apokalips en wisten wy better it forban fan letter en Geast. Doe’t 25 Jan. 1890 üs learmaster kaem to forstjerren, naem Pref. dr. H. G. Kleyn syn plak yn oan 14 Maeije. Nei noch inkele lessen fan Pref. dr. M. Th. Houtsma, in Jirnsumer mei in tige Fryske tongslach, die ik 4 Juny myn earste akademysk eksamen. perikoop wurden üt it hert foar it hert wist mei to jaen. Sneins sieten wy op ’e studintebanken fan ’e Dom- of St. Janstsjerke ünder it gehoar fan bikende learaers lyk as Dr. A. W. Bronsveld, Ds. J. W. Felix, ds. E. E. Gewin of ds. J. C. Verhoef. Ek mochten wij graech hearre de Evangelysk-Lutherske dominy P. Groote Psn., dy’t fan 1885 oant 1898 to Utert stien hat. Op in kear giene Mooij en ik nei de Remonstrantske tsjerke, dêr’t dr. P. H. Ritter preke. Syn moraelpreek foldie üs mar min. De middeis, wylst wy op üs keamer sieten, waerd op ’e doar kloppe en dêr kaem dr. Bronsveld sünder to groetsjen yn mei it rymke: „Altijd lezen, altijd lezen, Wat moet dat vervelend wezen.” Doe frege er üs, hwerom wy de moarns by de Remonstranten west hiene, dêr hearden wy dochs net thüs. – „Né, dominy, wie üs antwurd, marde nijsgjirrigens dreau üs, wy hiene safolle heard fan Ritters wolsprekkendheit.” Dit ta biwiis, dat der fan wegen de Greate Tsjerke tasjoch halden waerd op üs dwaen en litten. De eale kunst fan ’e wolsprekkendheit joech de akademy gjin lieding oan. Selshelp wie nedich. It homiletysk-oratoarysk selskip fan it Dijkeaneüm Demosthenes, oprjochte yn 1880, forseach dêryn. Ik lies al ridlik gau Ds. J. Steenmeyer’s Brieven over de welsprekendheid, 3e dr. Arnhem, 1875, dy’t üs as in feilige paedwizer oanpriizge waerden op ’e wei dêr’t wy üs earste trêdden op setten. Mar och, alle theory is sa skiër. Grien is de beam fan it libben. Praktyk allinnich is heilsum ta de kunst fan ’e eloquentia, in saek fan oanliz, mar ek fan oefening. Oan ’e kanseloefeningen yn ’e alde kapitteltsjerke fan St. Piter, dêr’t de Waelske gemeente har earetsjinst haldde, haw ik folie to tankjen. Hja learden üs frijer to wurden yn it sprekken, preeksketsen to meitsjen en krityk üt to bringen op oarmans foardracht. En hoe soe ik forjitte de glanzjende jierfeesten fan Demosthenes earne yn 'e omkriten fan Utert. By de ynstallaesje moasten de novicii allegearre in speech öfstekke. Ik brocht yn oantinken de Grykske klubgod Zeus Philios mei syn hillichdommen, preesters en riten, de god fan ’e freonskip, dy’t in biker hie yn ’e iene han en in thyrsos yn ’e oare. In soksoarte wijinge bilibbe nou üs kameraetskip! De universiteits-bibleteek krige fan my in trou bisiik. Wy mochten der doe noch frij yn omstrune, in privileezje dat myn bibliografyske kennis tige bifoardere hat. Ik soe noch oanwize kinne, hwer’t yn ien fan ’e boppelokalen de wysgearige wurken stiene fan ’e greate Dütske filosofen: Kant, Fichte, Schelling en Hegel, dy’t lykwols gjin kost foar my wiene. Op 3 April 1890 waerd ik mei Jac. Mooij en de jurist ündersocht yn it kristlik leauwe troch Dr. A. W. Bronsveld. It barde op syn studearkeamer earnstich-gemoetlik, sünder dat it eat like op in eksamen. Alderling Jhr. van Weede van Dijkveld spriek üs dêrnei hertlik ta. Wy waerden de Sneins dêrop bifêstige yn ’e Sint Jans- tsjerke mei minstens fyftich oaren en it earste Nachtmiel waerd fierd yn ’e prachtige Sint Jacobitsjerke, it hillichdom dêr’t Hubertus Duyfhuis preke hat en biïerdige leit (1581). Myn alden forhuzen to Maeije fan Gouda nei de Jouwer en setten har nei wenjen ünder yn pake hüs njonken de Menniste tsjerke. Beppe Debora Fokkens dy’t mei har dochter Henderika boppe üs tahaldde, waerd neigeraden minder. Hja wie 78 jier en krüm fan alderdom. Stadich dóve har libbenslampe üt en sünder dat in klachte heard waerd, sei hja it ierdske bistean farwol en rêstte yn e Heare. Nei har dea lei yn ’e finsterbank it ald tsjerkeboek mei withoefolle pompierkes by de psalmen en gesangen, dy’t har leaf wiene en sterke hiene op har hege jierren. Hja waerd tohöf brocht njonken har man, by de grêfkelder fan ’e Vegelins, yn it skaed fan ’e toer to Westermar, tusken de mantel fan ikebeammen. In eintsje fierder stiet in jimmergriene sypres, symboal beide fan libben en dea. Mei har forstjerren waerd de jierrenlange ban, dy’t de Wumkessibbe oan it stamhüs knotte hie, losser. Nei it propaedeutysk eksamen krigen wy gjin kolleezje mear yn it alde Universiteitsgebouw tichte by de Domtsjerke, mar yn ’e tsjustere Steatekeamer op ’e Guozzemerk. De katheder stie yn it formidden. Der sieten om hinne, minder as yn in legere skoalle, op losse, lange swartferve banken, de theologanten yn fjouwer ploegen: de korpsleden, de Dijkianen, de Hongaren en de „boeven”, dy t sa goed as gjin omgong meiinoar hiene. By it iepeningskolleezje oan it bigjin fan ’e kursus waerden de heechleararen mei hantsjeklappen bigroete. Pref. J. }. P. Valeton hie by it kolleezje oer ’e godstsjinst fan Israël fierwei it greatste auditoarium. Yn it studintehüs hiene wy in apart rountsje fyftesom: Jac. Mooij, Leendert van Melle, Jan Krouwel, Huite Prins en myn persoan, de litteraire klub Ano. lenris yn ’e moanne Sneontojouns nei tsienen kamen wy gear en liezen in stik proaza of poëzije fan eigen han foar. De stiennen bierkrük boppe op ’e kapstok yn ’e gong fan myn wenning bringt my noch faek de noflike gearkomsten fan Ano yn oantinken. Foar it jierfeest sochten wy üntwyk yn ’e omkriten fan de Vuursche, Baern of Soestdyk. It pryiel yn ’e tün fan in sljochtwei weardshüs wie it plak fan gearkomste dêr’t wy üs letterkundige opstellen foardroegen. As ik se jitris oerlêz, komt my tomjitte de sfear fan romantyk, dêr’t wy yn libben. Hwat koene wy doe dwepe mei lytse dingen en bod jaen oan üs fantasije. Wy moasten noch forlost wurde fan folie rhetoaryk en leare neakener to skriuwen. Dochs stiet it by my fêst, dat dit breklik wurk meiholpen hat üs in eigen styl to jaen. De letterkunde fan ’e Tachtigers learden wy nou oars sjen as op it gymnasium. Koart nei it „propjes”, sa’t wy it earste eksamen neamden, bylans de akademy rinnend, seach ik oan ’e muorre ünder ’e reklames de priisfragen, dy't ütskreaun wiene troch de universiteit fan Amster- 6 dam. Under oaren waerd frege in forhanneling oer it preesterlik orakel fan de Hebreën. It ünderwerp pakte my daelk. Sa’n lyts stikje archeology fan it alde folk like my ek net to gean boppe myn krêft. Op slach en stuit sette ik de stap nei de bibleteek en sloech dêr yn ’e ReaLEncyclopédy fan Herzog it artikel op Urim en Tummim fan Dr. Karl Siegfried to Marburch. Noait hie ik dreger grounslach krije kinnen ta fierder oparbeidzjen. Daelk waerd kopije nommen fan it opstel en allerhanne oare litteratuer oanfrege. Doe op kollektereis nei de Feluwe en thüskommen teach ik mei mannemacht oan it wurk. It Hebrieuske Alde Testamint, de nedige kommentaren en de monumentale wurken fan Abr. Kuenen, J. Wellhausen en B. Stade oer de skiednis fan it folk Israël waerden deistige lektuer. De histoarysk-litteraire Bibelkrityk bleau my net yn ’e klean sitten, mar hja brocht my net op ’e paden fan it negatifisme. Yn ’e Rispmcanne foar diverdaesje ütfanhüzjend by pake en beppe to Appingedam krige ik yn hannen by ien fan üs sibben, bankier R. F. Mulder yn it Gouden Pand, de Groninger Volksalmenak (red. Mr. J. A. Feith en Mr. J. E. Heeres) dêr’t ik letter in fêst meiwurker fan wurden bin. Dat dreech forsoarge, smaeksume tiidwurk foei my fuortendaelk tige yn it moed, binammen troch de stüdzjes fan 'e Ryksboumaster C. H. Peters oer de midsieuske Ommelanner tsjerken. It hat fan dy gefolgen west dat ik bigoun bin grêfskriften yn en by de tsjerken oan to tekenjen. It alderearst op it hof to Jukwerd fan Mettina Margaretha Sissing (1754 ’72): „Hier rust dat edelmoedig hert Schoon nog geen 18 jaar bereikt, Geduldig was in alle smert Nadat zij heeft gebaard Haar eerstgeboren zoon, Dus maar een maand in liefd’ aanschoude En an den hogen God vertroude Wijl zij van jongs als bedelaar Steeds bad om Jezus’ oog op haar. Ofschoon ons oog nu traant En ’t herte al weent om haar gemis Zoo spreken wij nog tot elkaar In al ons smert en droefenis. Bij ’t bruisen van de baren Ons ankergrond in Jezus is, Hij sal haar ziel bewaaren. Dit aldheitkundich ündersiik hat myn leafde halden. It joech my in bydrage yn e pinne foar ’e klub Ano, en jierren neitiid waerd dy frucht ryp yn it foarnimmen om alle grêfskriften fan „Stad en Lande” to sammeljen en to publisearjen. Troch it lézen fan dr. Lützen Wagenaar syn proefskrift – ik haw de datum oantekene 15 Febr. 1891 fielde ik my geastlik forboun oan e „Nachtskoalle fan Willem Bilderdyk, yn hwaens wündere siel de hiele Nederlanske Romantyk bisletten leit. Religy en poezije foarmje de kearn fan syn bistean; sines is it yntuitive, skögjende tinken; sines is it hymjen nei it Absolute, nei de ienheit dy’t yn God is, en dy’t de Ivige syn skepping ynprinte hat. By him allyk by de Dütske romantiken, de flecht üt it tsjinwurdige en de langstmen nei de werberte fan in as goed en, hearlik dreamd nasjonael forline. Dat sloech der allegearre by my yn. En hie Dr. H. F. Kohlbrügge by syn forstjerren sprutsen „Bilderdyk sil lyk as Simson noch mear fijannen forslaen yn syn dea as by syn libben," ien fan de forsleinen waerd ik seis. Doet ik 11 April 1891 de promoasje bywenne fan drs. J. H. Gerretsen, letter hofpreker, op it proefskrift Florentius Radewijns, kaem de winsk yn my op, mocht ienris myn akadeemjestüdzje sa ek öfsletten wurde. Dat barde yn ’e Senaetskeamer, wylst de portretten fan Gysbertus Voetius en Johannes Hoornbeek my boeiden. Wünder dat sa’n eagenblik jin bybliuwt en neiwurket. De sfear fan in De Klub Ano L. v. Melle, G. A. Wumkes, Jac. Mooij. H. Prins. J. Krouwel great nasjonael forline hat it grif dien. Faeks ek de skim fan Bilderdyk. It waerd alde Maeije. Heit en mem setten har nei wenjen büten ’e Jouwer op ’e Skiën, deun oan ikeleanen fan ’e Simmerdiken en de Houlster singel. Dêr fielden hja har better thüs as yn ’e Midsstrjitte. Undertusken wie al oer it lot fan myn priisforhanneling biskaet. Doe’t wy 10 Juny 1891 meiinoar oan it miel sieten op 'e Kromme Nije Grêft, kaem der in tillegram fan Pref. dr. G. A. van Hamel üt Amsterdam dat myn stik oer it preesterlik orakel mei goud bikroand wie. De kameraten setten my op ’e skouders en droegen my yn triomf troch de seale. Pref. J. Cramer spriek my de oare deis ta op it kolleezje. Mei J. R. Slotemaker de Bruine, de lettere minister fan ünderwiis, roun ik yn it skoft in strjitte om, hy moast krekt witte hwer’t de priisfraech oer gyng. Koart dêrnei hie ik foar de fakulteit it biwiis to leverjen dat it eigen wurk wie. Fan Pref. dr. P. D. Chantepie de la Saussaye krige ik to hearren, dat it orakel as algemien forskynsel net foldwaende biljochte wie; fan Pref. }. J. van Toornenbergen dat it tofolle histoarysk kritysk en to min theologysk bisjoen wie. Ik antwurde, dat it stik net as in dogmatyske, mar as in histoarysk-krityske stüdzje op Ald-Testamentysk gebiet bidoeld wie. Pref. J. C. Matthes foei my dêryn by. Pref. A. D. Loman, Lutheraen, N. Testamentikus en sont 1874 blyn, hat neat sein. De simmer brocht doe moaije dagen. Earst in kollektereis yn ’e omkriten fan Leijen. Ik kaem op Noorthey dêr’t de Harinxma’s en safolle oaren fan ’e Nederlanske adel har oplieding hawn hiene, op ’e lanhuzen Blankenburg en Oud Wassenaar dêr’t Mr. G. Groen van Prinsterer (f 19 Maeije 1876) en syn frou Elisabeth Maria Magdalena van der Hoop (f 14 Maart 1891) yn ’e jierren 1845 ’7l tahaldden. To Noardwyk sköge ik üt ’e fierte nei Albert Verwey (f Maert 1937) syn went Vita Nova, boppe op in düntop, omjown fan einleaze fierten, iepen nei alle kanten, symboal fan ’e kinstner seis, dy’t dichte: ~En waar in ’t landlijkhuis de lieven wonen, Daar klopt het hart dat in zijn donkre slag De liefde bindt van zinnen en aeonen, Aan die van vrouwenoog en kinderlach.” Nei dit ütstapke mocht ik 1 Septimber pake en beppe Smith to Appingedam har gouden bruiloft meifiere, en 15 Septimber waerd my de gouden earepeinje ütrikt yn ’e aula to Amsterdam mei in taspraek fan Pref. dr. G. A. van Hamel by de oerdracht fan it rektoraet. Pref van Toornenbergen lies de krityk fan ’e fakulteit foar. Ik hie de foldwaning noch foar de Krystdagen (18 Desimber), nei tentamen by Pref. G. Lamers, dy’t wakker frjemde nammen fan ütlanske goaden en goadinnen frege, slagje to meijen foar it earste diel fan it kandidaets-eksamen. (Nieuwe Banen 1909). Ik kin it hjir letterlik neisizze: ~lt Heilsleger loek my sawol troch de blijmoedigens fan har biliders as troch it geastlik libben dat ik dêr fornaem.” De jubel yn dat formidden, de bisieling dy’t der ütgyng fan froulju as Miss Ellis en Juffer Célestine Schoch, it tsjügenis dat studinten lyk as J. H. Gerretsen en P. J. Kromsigt joegen op it platfoarm makken my oergunstich. „Hwerom hja wol en ik net?” dy fraech liet my net los. Sa waerd, üt it baernende langstme nei it heil, berne in inerlik bilibjen fan Gods genede yn Christus, dêr’t it Evangeelje op alle blêdsiden fan tsjüget. Ik spriek der net mei oaren oar. It wie in tear en swiet geheim fan ’e siele, marde wurking bleau net üt. Sont kaem it geastlik gesach fan ’e Hillige Skrift my to stean boppe alle bitinken. Hja waerd my wierliken Wurd fan God, boarne en noarm fan alle Kristlike wierheit. It tsjügenis oangeande Christus waerd my folslein bitrouber. Hy, de skuor troch de wolken, de breuk yn ’e tiid, it ljocht yn myn nacht. Leauwen en witten metten inoar yn it bigryp fan ’e wierheit. It wie in bikearing ta de myldens en leaflikens fan it Evangeelje. Mannichien tocht dat ik nei de bikroaning fan in Ald-Testamentysk Onderwerp fierder yn dy rjochting trochgean soe. Soks is net bard. Dé tsjerkeskiednis kaem my oan ’e hert-ier troch de kolleezjes fan ’e ierforstoarne pref. dr. Hendrik Gerrit Kleyn (f 11 Juli 1896), foar hwa’t alle witten histoarysk witten wie. As in tankber learling neam ik mei earbied syn namme. Syn wezen wie ünsjoch, syn ütspraek breklik, mar hy joech üs it ynsjoch dat lyk as by de rjochtswittenskip de iennich wiere wei ta grounige kennis fan ’e theology is har histoaryske bioefening; hy learde üs methodysk to wurkjen üt ’e earste en béste boarnen en sa hat er yn inkele jierren in skoalle foarme fan tsjerkehistoarici. Net it diktaet, net de les, marde epea pteroënta, de net mei opset sin sprutsen wurden namen üs mei en diene fortuten. Nea sil ik forjitte it kolleezje dêr’t er yn roungean liet de masterhafte monografy fan Aemilius W. Wijbrands oer de abdij Bloemhof Witewierrum (1883) en dêr de opbou fan ütlei, om dan to wizen op de wündere kultuer fan ’e 13de ieu yn ’e Fryske sélannen. Ik tink ek oan it iepeningskolleezje oer de Kalvynsköging fan dr. A. Pierson en oan syn lessen oer encyclopedy, dy’t in byld joegen fan wiere wittenskip. Dat hat allegearre myn hert stellen. Ik wie studint wurden yn in tiid fan greate sosiale omkear, dy't in religieuze ynkear by mannichien meibrocht. Men sprekt oer soks leafst flüsterjend. Dochs wol ik net forswije dat myn geastlik libben nei forrin fan tiid djipper waerd. Jitte altyd miste ik de rjochte frijmoedichheit yn it leauwe, de oerjefte fan eigen wollen, tinken en fielen oan God. It wanbigryp fan in izeren praedestinaesjelear siet yn ’e wei. As in splinter yn ’e djipte fan it sielelibben kin dy fraech hammerje: Bin ik wol ütkard? Mar doe is my oerkommen hwat Nellie van Kol ünderfoun en biskreaun hat yn A. H. de Hartog Sa is de tsjerkeskiednis myn breid wurden op it paed fan Moll Acquoy—Kleyn. It studintehüs krige yn dy rite bisiik fan syn direkteur. Wy sieten meiinoar yn e efterseale op ’e Kromme Nije Grêft. Lyk as altyd sei van Dijk krekt hwer t it op stie: de gemeente wachtet op jimme, dêr binne fierstentofolle fakatures, it gat dat de Doleansje makke hat moat stopt wurde; it paroal is: gau öfstudearje, doktorael eksamen komt neat fan yn. It wie de strange winter fan 1892; it frear dat it ongele. Mei in pear freonen brocht ik oer iis in bisiik oan ’e ruïne de Haer to Suilen. Wy rounen nou de kolleezjes fan de tsjerklike heechleararen: Pref. dr. J. A. K. van Leeuwen EHsn., hwaens ünderrjocht bibelfêst wie yn ’e trant fan J. Th. Beek, H. Cremer, M. Kahler en A. Schlatter. Pref. dr. T. Cannegieter joech dogmatyk dy’t gearhinge mei de wysbigearte fan in A. E. Biedermann. Ik kin net sizze dat dizze lessen folie ympresje op my makken. Allikemin woe it my oan, de dogmatyk en de theology to bouwen op ’e grounslach fan it ~geloof der gemeente lyk as de ethysken üs oanpriizgen. Och, hie men mei üs marde Ynstitüsje fan Kalvyn lézen en bisprutsen, hwat soe it theologysk tinken mear syn gerak krige hawwe! Op 7 Febrewaerje kaem Ds. van Dijk wer ris to thédrinken by syn twa en tritich theologyske studinten. Hy joech har winken oangeande stüdzje en praktyk. Hwat in man! Hy foun syn partuer yn dr. Kuyper. Hy wist ek baronnen en greven toplak to setten op bistjürsgearkomsten. De griene seale fan Ruimzicht hat dêr tsjüge fan west. Mei sa’n man disputearret men net. Hy wie in despoat, mar net üt hearsucht of tsjoedens, mar üt oprjochtens, ynmoed en ropping. Healens wie him grouwéliger as fijanskip. Dêrom hied er ek safolle fijannen. Dyselde deis haw ik myn learmaster Pref. dr. G. Lamers preekjen heard. Van Dijk hearde ik leaver oan ’e thétafel. De Moandeis respondearre ik op it Nij Testamentysk kolleezje fan Pref. dr J. Cramer oer Romeinen 5 : 6—9. Efternei moast ik bikenne dat de godlikheit fan Paulus Evangeelje bidobbe rekke ünder de fakgeleardens. Pref. C. Bavinck dy’t ik de Woansdeis yn e Marnixseale in pear üre mei gloede foar ’e füst wei sprekken hearde oer praktysk Kristendom koe ik mear biwünderje as dr. E. Laurillard üt Amsterdam (sont 1860) in pear wike neitiid yn ’e Remonstrantske tsjerke. It wie wol pikant, mar meager fan ynhald. As ik yn dit forban noch in learaer neame mei, dan is it ds. E. E. Gewin, sont 1884 to Utert, geastbisibbe oan dr. H. F. Kohlbrügge, Gjinien hie foller tsjerken as hy. Gjinien socht mear syn krêft yn it katechetysk ünderrjocht en it hüsbisiik. Alle forieningslibben achte er üt n kweaden, in öfbrekken fan e godlike ynstelling dy’t hüsgesin hjit-Hy wie in krêftfiguer dy’t jin tinken die oan John Knox. Op 13 Nov. 1892 hearde ik him preekjen oer lepenbiering 2 : 18—29, it brief oan ’e ingei fan ’e gemeente to Thyatira. Fülbandiger boet- Swietsjeswei kleau ik heger op ’e theologyske ljedder. To Maeije hie ik paranymf west by it foarstel fan myn freon Ferdinand Berghauser Pont. Mei Warner van Griethuysen biselskippe ik him nei den Bosch foar it proponentseksamen. Op 6 Novimber wenne ik syn bifêstiging en yntré by to Meerkerk. Doe't de middeistsjerke üt wie rekke it hiele doarp op stelten. Nea haw ik sa’n wyldeboel sjoen. Kloften jongfolk dounsen earm oan earm lans de strjitte, baltend: „Alles kost een dubbeltje, pot en kop en ’n schutteltje.” De kroegen sieten fol en der waerd net dronken, mar süpt. Neitiid moast ik oan it toaniel tinke, doe’t de agint Tabak fan it Nederlanske Jongfeinteboun ris forhelle dat op in jierfeest yn dyselde kontreijen in fet mei bier yn ’e tsjerke rölle waerd. Dyselde moanne noch slagge ik foar it twade diel fan it kandidaetseksamen. Doe gong it de wei op fan tsjerklike eksamens. It tsjerkelik tariedend eksamen waerd öflein op 19 Juny 1893 en tsien dagen neitiid haldde ik yn ’e Menniste tsjerke, ünder lieding fan Pref. dr. J. A. K. van Leeuwen EHsn. en myn stüdzjefreonen Jac. Mooij en Leendert van Melle as paranymfen de proefpreek mei Matth. 18 : 1-—4 ta tekst: / Yn dyselde ure kamen de learlingen by Jezus, sizzende: Hwa is einliken wol de greatste yn it keninkryk der himelen? En hy röp in lyts bern ta him, sette it yn har formidden en sei: Wiswier siz ik jimme, as jimme jimme net foroarje en wurde as de berntsjes sille jimme alhiel net yngean yn it keninkryk der himelen. Dy’t him nou fornederje sil as dit berntsje, dy is de greatste yn it keninkryk der himelen.” Om’t dit myn earste iepenbiere forkundiging west hat, bin ik sa frij dêr hwat mear as oars fan to sizzen. It thema wie: Bernesin in eask fan it keninkryk der himelen. In echt evangelyske stof, dy’t Mr. I. da Costa de dichtrigels yn ’e pinne joech: „De lytsen gean üs foar yn ’t keninkryk des Heare Troch berntsjes wol üs God syn djippe wegen leare.” Yn hwat oare foarm stiet it beitele op ’e grêfstien fan Pref. Ph.W. van Heusde to de Bildt (f 28 July 1839): „Hwa’t net leaut as in bern, hoe kin dy wysgear wêze?” Yn sokke wurden leit forankere it Evangelyske kerugma, dat de wettyske geast fan Farizeïsme en Rabbinisme bistriden en oerwoun hat. Net it gebot op gebot, net de rigel op rigel, net it systeem fan ’e tsjinstberheit, marde bernlike sin, dy’t it Abba, Heit! ropt, is de wei ta it Godsryk, dat neiby kommen is. Hoenear sil it ein wêze? Gjinien wit it, as God allinne, mar dêrom is dy iepene gemoetshalding fan it bern foar Him de eask fan elke dei en elke stoune. Foar mysels wie dizze proefpreek in frijmeitsjend wurd. Ik hie it sermoen sil der net gau halden wurde kinne, of it moast wêze fan in pater Dominikaen. gefoel krige in slachtoffer to wurden fan sabeare üntjowing en deadzjende fakgeleardens. Dêr’t nou it iene sit, kin it oare net sitte. En it oare dat ik krige yn to sjen. wie de wierheit dat it djipste heilsgeheim yn it bernehert iepenbiere wurdt. Max Müller hat it skerp sein: It is in great wünder, dat de theologen alle religy noch net om hais brocht hawwe. Doe’t my de eagen dêrfoar iepen qynqen, waerd it foarstel in soart bilidenis, en fyftich jier neitiid dichtsjeik noch tan it bernesin: 0 keine blom, prinsesse fan de blommen, Dy haw ik leaf. Om dy bynei to kommen Nim ik foar kar in hurde, steile gong: De berch op fan it krüs, dêr’t Jezus hong. Dér is it sté, dêr’t ik dy ploaitsje kin, En draech dan it sieraed fan dy, o bernesin. De kansel fan üs Tsjerke stie nou foar my iepen. len fan ’e earste wie to Meerkerk (9 July) Doe folge 23 July Westerskylge, mei J. Groeneweg, skoansoan fan Ds. van Dijk, as learaer. De reis oer se mei de boat bylans Gryn en Flylan joech my in seldsum geniet. De sinne stie prachtich boppe de Waedsé. Ik liet it salte skom my om e earen en yn it gesicht fleane. Jongfammen bigounen om my hinne to dounsjen, en doe’t de hege dunen oan ’e kimen oprnsden kaem der in wündere tsjoen fan dizze eilanwrald oer my De Brandans, dy fjouwerkante kolos fan giele bakstien stie as in symboal fan feihchheit oan ’e igge fan it brüzjende elemint. De qolle unttangst by de famylje Kooiman naem my alhiel yn. En doe’t de oare moarns forskate lju fan „Aest” üt ’e fakante gemeente Hoarn yn e tsjerke sieten, waerden der al gau tinzen wekker fan takommende dingen. It spriek fansels dat der ek al gau in ütnoeging kaem foar in tsjinst to Appingedam yn e alde tsjerke, dêr’t safolle fan myn affaers doopt wiene en hillige steunen bilibbe hiene. Sa rekke ik op ’e kansel fan ds. Hitjer en ds. Hefting net sünder hertsoandwaning. It spande earst under it brede klankboerd de stim op ’e rjochte hichte to bringen. De hege forwulften joegen gans in galm. Ticht Ünder it oarqel siet yn e famyljebank in hiele skare fan üs sibben en mank harren de jDatriarch, pake Geert Smith. Ik mocht yn it foargebet ütsprekke dat God yn syn genede üt üs skaei mannich harder en learaer roppen hie ta syn tsjinst en ek my dêr weardich ta achte. Yn pake hert sille snaren trille ha, doe’t de gemeente üt psalm 105 it fyfte fers song- „God zal zijn waarheid nimmer krenken Maar eeuwig Zijn verbond gedenken. Zijn woord wordt altoos trouw volbracht Tot in het duizendste geslacht ’t Verbond met Abraham, zijn vrind. Bevestigt Hij van kind tot kind.” Ikebeam, ja dy neamt men mei rjocht de kening fan ’t beamte, Fan alle hout is machtiger nimmen as dü. Hwa t dy sköget, dy fielt: ta hearskjen bistü hjir berne, En de soannen fan 't wald bugje har willich foar dy. Tusken it preekjen yn, b.g. to Makkum (13 Augustus), to Doetinchem (8 Oktober), dêr’t ds. van Dijk earnstich siik lei, op ’e Jouwer foar in tsjokfolle tsjerke en oplaet troch Ds. H. van der Meulen (15 Oktober), wurke ik foar it proponintseksamen, dat 1 Nov. 1893 barde yn ’e kapittelkeamer to Utert, tagelyk mei freon Jac. Mooij. Nei oan de easken foldien to hawwen, tekenen wy de proponintsformule en waerden tasprutsen troch ds. J. C. Verhoeff en dr. A. W. Bronsveld, dy't my it biropbrief oerlange fan ’e gemeente to Heemse. It trof my dat buten e kapittelkeamer twa tsjerkeriedsleden alhiel üt Hoarn op Skylge wei ek mei in biropbrief stiene. Yn it forrin fan dy moanne folge jitte it birop fan Molkwar, Waarde, Schoonebeek, Cillaarshoek en Hemmen. It foei my net swier üt it sawntal in kar to dwaen. De yndrukken by it bisiik oan ’e roppende gemeente op Skylge en it oantrunen fan de Groenewegs joegen de trochslach, dat op 2 Desimber 1893 skreau ik ünder it biropbrief fan Hoarn de wurden: „Dit beroep wordt door mij aangenomen.’’ It dearde my oan yn it takommende de deistige omgong misse to moatten fan myn freonen, binammen fan Jac. Mooij. Wy hiene safolle oaninoar hawn. Nea wie der in hurd of forkeard wurd tusken üs fallen. Oer de ivige dingen, oer de tsjerke en de stüdzje koene wy ek by forskil fan miening fredich prate. Faek diene wy op ien dei tentamen en eksamen. It léste bisiik dat wy to Utert ófleine wie by Pref. dr. G. Lamers. Hy joech üs dizze rie mei: „Forjit de stüdzje net, en liz jimme foaral üt op ien ünderdiel fan ’e theology, dan sil der in tiid komme, dat jimme der in wurd yn meisprekke kinne.” Dat wurd foei üs yn it hert en it hat fortuten dien. Doe brocht myn freon my nei de trein. Mei in ünwennich gefoel seach ik him gean nei Doetinchem, dêr’t er him forlove mei Dora Hennemann, dochter fan ’e direkteur fan it sindingssemenaerje to Weromkommen op e Jouwer fielde ik my in frjemdling yn eigen doarp. De iennichsten dêr’t ik sa troch ’n dei myn oanrin hie, wiene omke Hotze de Vries en muoike Jantsje, heite suster, dy’t as in twade mem my leave. Fierder waerden myn sibbe freonen de ikêbeammen fan e Houlster singel, it deistige kuijerpaed. Eale patriarchen, krêft is jimme stam, krêft is jimme moarch; jimme bügje net, mar steane de stoarmen. Mannich dichter hat jimme manlike skientme bisongen. Lit ek myn hulde jim takomme: Depok. Och, hie ik ek mar sa fier west. Al lang hie it songen yn myn hert: „Kom. swiete Hymen, kom, ik wachtsje dy mei smerte.” Marit woe mei my net slagje. Ik koe har noch net fine dy’t ik mines neame koe. En sa wachte my it foarlan as frijfeint de pasterije yn to gean. Lykwols kaem der earst noch in lyts tuskenbidriuw. SKOANOARD – HOARN OP SKYLGE Frij waeit de stoarmwyn oer Schylgerlan, beukje de séën it frye stran, Fry sjonge de lötsen yn leitsende lucht, flogge de stennen yn jaeijende flucht, Fry stroomt troch d’ leren it Schylger bloed, Fry is for Schylgers it hèchste goéd. Fry om to workjen, te helpen, te jaen, sonder in minsk nei d’ eagen te sjean; Fry om to tinken, te jouwen, wat God har epenbiêre en lei yn it hö’t. Dat is for Schylgers it hèchste goéd! G. KNOP. Q vja kaem ik dan to stean foar it „officium ncbile”, it amt fan harder en learaer yn in eigen gemeente. Ds. van Dijk woe my dêr noen foar e Krystdagen hinne hawwe. Dêr kaem lykwols hwat tusken beiden. In ald stüdzjekameraet Gerrit Vossers, troud mei Uulkje Kampstra en dominy to Skoanoard (1892-’96), waerd siik yn it drokst fan e tiid. In tillegram röp myn help yn. Dêr mocht ik net foar wei. De oare deis brocht de trein my nei it stasyon Beilen. Alderling N. }. Reinsaardt, opsichter fan it Oranjekanael stie klear mei de kapsjeas. It wintere om raek. Hwat rattele de wein oer ’e balstiennen fan Westerbork, Uffelte en Swéloo. Noch in ein it kanael lans en wy stapten üt foar ’e pasterije njonken de tsjerke. It foei net ta yn dy ünherberchsume oarde mei har moaije namme, mids in earm heidefolk dat wenne yn ilindige klinten. Sneintojouns gyng oan ’e brêge de jeneverflesse roun ünder jongfeinten en Hammen. Fjochtsje, flokke, gemienens gjin gebrek. Dochs waerd it Krystevangeelje net forgees brocht. It hert fan ’e earmen stiet trochstrings wider iepen foar it bliidboadskip as de riken harres. De forkundiging koe net to ienfaldich wêze. Op ’e bibelske forteljoun de Tongersdeis HAEDSTIK VI kaem in protte folk los; it siet noflik yn ’e waerme tsjerke. Bibelsk ünderrjocht waerd jown op twa iepenbiere skoallen oan sa’n fyftich bern. Ek de oare katechesaesjes gyngen gewoan troch. De siken moasten bisocht, op ’e bigraffenis in wurd sprutsen wurde. Koartom it hiele wurk naem ik oer. Yn ’e pasterij mei har treflike hüsfrou en de lytse yn ’e widze wie it ünder alle swierrichheden in nocht om to wêzen. Hja liet it ek net bliuwe by wurden. Mocht it traktemint net mear wêze as tüzen goune, de Kristlike barmhertichheit wist der wünders mei to dwaen. En de earmen fan har kant brochten foar de sike dominy aeijen, hunich of in slachte hin. Vossers knapte op, koe neigeraden oan ’e slach komme en de nije leden bifêstigje. Foar my hawwe dy trije moanne in learsume oefenskoalle west. Doe kaem Peaske yn it lan. Tiisdei, 27 Maert stie ik mei de hüshaldster op ’e steiger to Harns. In swiere mist hong oer ’e haven. Alles like sa oars as op ’e strieljende simmerdei by myn earste reis. In gefoel fan iensumens bineare my. Ik tocht oan ’e fleurige studintetiid en digerjend oer ’e dizige sé woe ik üs dichter neisizze: Lyk as dyn weagen rólje, Giet ek üs jonkheit fuort; Hoelang is faek de smerte, De wille, och sa koart. My kaem ek yn it sin hwat G. Th. Roorda, ynspekteur fan it loadswêzen by myn bisiikreis nei Hoarn op ’e boat sein hie: „Bigraef jins jonge libben dochs net op dy Easthoek.” Hie ik my dan forsind? Hoefolle oannimliker wiene net de biroppen fan Molkwar, Hemmen en Heemse. Lokkich dat soks marde stimming is fan in eagenblik. Hwat soe it libben wêze sünder it leauwe oan ’e lieding Gods? Hwa trof ik op ’e postboat ünder yn ’e kajüt? It hat sa wêze moatten: de kommissaris en üntfanger fan it loadswêzen op Flylan (1886 -’99) Ate Sap mei syn iennichste dochter Alida (* 15 Jan. 1871 f 31 Aug. 1945) dy’t ienris myn frou wurde soe. Ik koe de Warkumer famylje allinnich by namme troch de Groenewegs. Har selskip brocht my wer suver op moed. De deis fan 1 April 1894 waerd ik ynlaet ta it hillich amt yn ’e Greate Tsjerke. De bifêstiging barde troch ds. F. Kampstra to Doetinchem (sont 1888), skoansoan fan ds. J. van Dijk Msn., mei de tekstwurden üt it hillich Evangeelje fan Lukas (24 : 27 en 32): En hy bigoun fan Mozes en fan al de profeten óf en forklearre harren hwat yn al de Skriften fan him stie. En hja seine tsjin inoar: Wie üs herte net barnende yn üs doe’t er ünderweis ta üs spriek en üs de Skriften iepene. It thema wie: Evangeeljeforkundiging en minskeherten. Fan de preek is my bybleaun it tsjügenis fan de leafde as driuwfear ta it Oan dy wurden hie ik mear as genöch en yn it hert walle de bea: Mocht yn myn tsjinstwurk in funk fan dy leafde Christi iepenbier wurde. Oan ’e hanoplizzing namen mei de bifêstiger diel de konsulint, ds. W. J. Wouters to Midslan en ds. J. Groeneweg to Westerskylge. Wylst ik delknibbele yn it ieuwenalde tsjerkje, oan 'e foet fan ’e dunen, waerd oer my in bea ütsprutsen, dy’t de gemeente sjongend bifêstige. De middeis die ik myn yntré mei Psalm 90 : 16 en 17: amtelik wurk, de leafde fan Christus as selsmeidieling, de godlike wiere leafde dy’t net freget: Hwat moat ik dwaen? mar: Hwat mei ik dwaen? Dan wurdt it in blydskip jinsels to jaen om oaren to tsjinjen. It doel is heech. Leafhawwe lyk as Christus is net to birikken, mar hwa t him leafhawwe lit troch Him, dy’t sein hat: ~Ik bin yn ’t formidden as ien dy tsjinnet, kriget in tsjinnersgeast en is net allinne in bitsjinner fan it Godlike Wurd, mar fan syn bruorren en susters mei de died. Pasterije fan Skoanoard mei de biwenners Lit jins wurk oan jins tsjinstfeinten sjoen wurde en Jins hearlikheit oer har bern. En de leaflikheit fan ’e Heare üs God mei oer üs wêze, en bifêstigje it wurk fan üs hannen oan üs, ja it wurk fan üs hannen bifêstigje dat. Dizze bea om Gods wurk foar üs wurk kaem üt it ünwisse. De tsjinner jong en ünbidreaun. As de Griffermearde tsjerkfader Jodocus van Lodensteyn (1620-’77) klaget: ~Ik wie ünwittend hwat it hill’ge amt gebea, de siele fan mysels en fan Gods folk ta skea,” hoe soe it dan nou komme? Marde bea riisde ek üt it wisse. It is Gods wurk. Hy forlost, forjowt, hilliget, seinget, bifêstiget. Yn Christus leit it forankere. En swakke, sündige minsken binne syn wurktüch. In biddende gemeente is in leaflike gemeente. De forhearring rikt oant yn it fiere neiteam en wurdt iepenbiere yn leauwe, hope en leafde. It kin jin in gefoel fan rêst jaen dat God al ieuwen syn wurk dien hat oan sa’n gemeente troch syn Wurd, syn Geast en Sakramint. Ik naem de lampe fan it Evangeelje oer üt ’e hannen fan in lange rige foargongers. len fan har wie Marten Gearts Polman, in Eastfries üt Reiderlan, myn foarfaers erfgroun, dy’t de gemeente fan 1829 oan 1860 bitsjinne hie. En oeral hat de Heare syn ütkarden, libbene brieven fan Christus, net skreaun mei forgonkelike inket, mar ynderlik bistriele troch syn Geast. Diaken Johannes Groendijk to Formearum hie jierren lang de sé bitsjinne en fiere kusten sjoen. Allerwegen folgen him 'de wurden fan in fromme mem op har stjerbêd, dy’t it middel waerden ta in krêftdiedige bikearing. It hiele eilan wist dat er de Noardstjer yn it each haldde ta de rjochte koerts troch de wylde sé fan dizze wrald. Hy hearde ta de inkelen dy’t net meidiene oan it stranjutten. Al lei de hiele kust fan Skylgerlan fol mei hwat dan ek, hy bleau sünder oanstriid thüs. Ear’t er nei tsjerke gyng, knibbele er mei de frou en syn beide famkes del en frege om in seine ünder ’e tsjinst. Dat makke him ta in sêftmoedich, tankber harker. Yn geastlike bifining stie er fier boppe my, en ünforjitlik bliuwt my mannich fortroulik petear op it stille paed, as er my by ljochtmoanne thüsbrocht. Alderling Jan Lieuwen, timmerman, wenne healwei Easterein tsjin it dün oan mids in hóf fan ’e ealste fruchtbeammen. Hja neamden him de filosoof. Ik learde him kennen as in preester yn syn hüs en as in grounich kenner fan ’e Skrift. Mear as ienris stjürde er my de Sneins-preek yn steatlike Alexandrijnen yn ’e trant fan fader Cats op rym ta. Op 19 Augustus 1896 waerd yn it dün om West in iepenloftgearkomste halden, sprekkers: ds. Groeneweg, syn sweager D. J. van Dijk, sont 2 Maeije 1895 twade dominy fan ’e sindingsgemeente to Doetinchem en myn persoan. Optein kaem Lieuwen thüs en sloech oan it rymkjen: Doe tik him de smertlike tynge bringe moast dat syn soan Dirk oer board slein wie yn in orkaen oan ’e kust fan Kalifornië, antwurde er mei in beevjende stim: ~Ik hoopje dizze slach as in Kristen to dragen.” In pear folksoerleveringen yn Skylger dialekt kin men fan him fine yn it tiidskrift Yn üs eigen Tael, dêr’t syn dochters Japke en Neeke to Vilvoorden it martlersplak fan Jancko Douwama trouwe lezers fan wiene. Dealde, stoere frou Zorgdrager to Hoarn mei har wünder-djippe eagen, wie in stille yn it lan. Hja twivele net oan de heilsfeiten fan it Kristlik leauwe, mar Christus yn üs wie har alles. Hja bringt my to binnen it sizzen fan broer Aegidius, Sint Franciscus’ leafste freon: ..Minsken harkje! In bline alde frou dy’t léze noch skriuwe kin, kin mei ynliker leafde God biminne as Bonaventura, de greate magister theologiae.” Hja wie üntsjerklik, wraldfrjemd, hie in tige bisletten leauwe, libbe by ynwindich ljocht, lies njonken de Skrift de mystike wurken fan Jacob Brill (1705), en forspraette de swietrook fan in stille omgong mei God. Ik waerd dominy yn in opgeande tiid. De slimste jierren fan earm ’t Wasfeest in onze duinen, Daar op die hooge kruinen, Tot eer van Jezus’ naam, Door leeraers die dat -stuurden En die de wapens vuurden Zoo moedig en bekwaam. Pasterije fan Hoarn Fryslan wiene foarby. Wurkleasheit kaem op Skylge net foar. Elk dy’t de sé bitsjinje koe, gyng it ségat üt op ’e greate oseaensteamers fan Flaerdingen, Maesslüs, Emden en Geastemünde. Winterdeis wiene de measte sélju thüs en brochten gans fortier. Dan roun ek de tsjerke stiiffol. Simmerdeis siet dêr in lytse kloft boeren, meastepart ald-séfolk, froulju, jongfammen en bern. Doetinchem hie my leard de gemeente net to sjen as in gearstal fan werbernen en ünwerbernen, fan bikearden en ünbikearden, mar as in ienheit, nommen yn Gods Forboun, forsegele troch de Hillige Doop, allegearre ald en jong it eigendom fan Christus. Hja waerden oansprutsen as bruorren en susters, dy’t rjocht hiene op ’e forkundiging: Sa leaf hat God de wrald hawn, dat Er syn iennichstberne Soan jown hat, dat in elts dy’t yn him leaut, net fordjerre, mar it ivige libben hawwe mei (Joh. 3 : 16). De kansel waerd net forlege ta in katheder mei dogmatyske en polemyske learreden. Alhoewol myn foargonger modern wie, bistried ik it modernisme net, üt it bitinken dat de Skriftwierheit üt harsels genöch spriek. Geande yn it spoar fan ’e Reformatoaren naem ik it perikoopsysteem foar kar, meastentiids histoaryske stof, dy’t ütbylde mei in lokale kleur en biweve mei in koarte tapassing yn fjouwer punten fordield waerd. De preek to meitsjen ta in bisletten ienheit neffens de grounrigels fan ’e homelityk woe my haest noait slagje. Tael en styl lieten my net kald, dat seist ünder de tuskensang brocht it potlead noch lytse foroarings oan. Foar de ynhald hie ik folie oan ’e kommentaren fan M. Baumgarten (1812-’B9) en de stichtelike lektuer fan E. Frommel (1828-’9B) en Fr. Ahlfeld (1810-’B4). It hüsbisiik barde sünder Skriftlêzing en gebet. Spontaen kontakt mei frij petear oer ’e geastlike dingen like my gaedliker ta foar it Fryske hert. By it siikbêd achte ik bibel en bea breanedich. Foar it katechetysk ünderrjocht diene Kort Begrip en Heidelberger gjin tsjinst. To Doetinchem hie ik dêr genöch ünder suchte. In sa boeijend mooglik forheljen fan ’e heilskiednis oan ’e han fan ’e Skrift hat my yn al myn gemeenten bést foldien. It joech wijjing, stilte en bliuwende yndrukken. Myn bidden gyng altyd koart om ’e hoeke, neffens de formoanning yn ’e Berchrede: As jimme bidde, brük gjin omhael fan wurden lyk as de heidenen, hwant hja miene troch de floed fan har wurden forheard to wurden. Wurd harren dan net allyk, hwant jimme Heit yn de himelen wit hwat jimme brek hawwe, ear’t jimme Him freegje (Matth. 6 : 7-8). Lang, dreech preekjen wie ik ek bang fan. Safolle minsken dy’t seis dagen hurd wrotte moatte, sil it de Sneins yn tsjerke mei harkjen net to swier makke wurde, oars falie hja yn ’e sliep, like goed de alderlingen, of nimme neat mei nei hüs. It is in goed teken, as der sein wurdt: Hea, is it nou al üt. In helte kin mear wêze as in gehiel. Dêrom mocht ik graech forhelje, skilderje, in greep dwaen üt it libben fan Gods hilligen. Dêr bleau de gemeente wekker by. In stik Evangelisaesjewurk wie de kolpor- en in fruchtber tün bisiden, dêr’t de boeren neffens de tsjerkelizzer jierliks fiif weinen dong op brochten. De finsters oan ’e foarkant joegen in frij ütsicht oer ’e mieden op ’e sédyk. Yn dat fredige hüs plichten heit en mem wyks in joun to kommen. Dan waerd der lézen, songen, pianespile en ~op brikken speuld” lyk as mem dat neamde. Oan heit hie ik in fêste kammeraet op sa mannich tocht lans it stran mei syn iensume fierten, en troch de dunen mei har rike floara, oer ’e Grieën en Boskplaet. 7 taesje mei it wykblêd De Blijde Boodschap, ünder redaksje fan ds. N. de Jonge to Brussel, troch in pear fragelearders. Underwilens hiene myn alden har yn ’e Pinksterwike op it eilan nei wenjen set, njonken de büterfabryk, net fier fan ’e pasterij, yn it hüs fan in ald sékaptein. Fiif jier lang hat it har in stille, lokkige haven west. De pasterij, in sljochtwei boargerhüs mei fiif keamers en in koken, steande tichteby in rige dunen, hie in brechje foar ’e doar Toer en tsjerke fan Hoarn Doe’t der fleur kaem yn it tsjerklik libben, waerden de tsjerkfaden to riede, der moast in oargel komme en hja stjürden my op ynformaesje üt nei de firma Hardorff op ’e Nijstêd to Ljouwert. Mei de skoansoan J. F. Kruse dy’t it oargel bispile to Huzum bisocht ik by dy gelegenheit de pastor loei Ds. E. van Kleffens (1895—1904) en hearde dêr har fabrikaet. Huzum hie doe noch de pronk fan syn leane en hoven. Dat bisiik hat mei in oanlieding west dat ik it tritich jier neitiid as wenplak keazen haw. It oargel waerd bisteld en 17 Juny 1894 yn gebrük nommen mei in preek oer Ps. 26 : 8a „Heare, ik haw leaf de went fan jins hüs.” Skylge hearde doedestiids tsjerklik noch by Hollan, dat ik moast in ommelanske reis meitsje foar de klassikale gearkomste to Alkmaer, dy't 27 Juny halden waerd yn ’e kapittelkeamer fan 'e Greate tsjerke. Earlik sein foei it my dêr net ta. De lieding fan alde dr. Jelgersma to Schoorl wie stumperich. Op 1 July hie ik myn earste fakaturebeurt en dooptsjinst op Flylan. De reis bigoun nachts healwei twaën. De stjerren stiene noch oan ’e loft. It ljocht fan ’e Brandaris sloech wiid oer sé en lan. De boerewein fan Oene Spanjer mei hege, wytlinnense kape en twa gudsen kaem foar. Nouris yn in sjutteldrafke, dan in ein yn ’e stap skodden en skommelen wy troch de djippe spoaren fan it moudige sanpaed. Allinken biloeken de stjerren en op ’n ünforwachtens gyng der mei de dage in ljurkesang omheech dy tüzen en tüzenfald herhelle waerd. Nearne haw ik sa de ljurken sjongen heard as op Skylge yn 'e iere moarn. Dêr haw ik forstien dat yn ’e gedichten fan Joannes Stalpaert van der Wielen, Shelley, Thomas Hardy, Robert Hamerling, Piter Jelles, Annette Elisabeth v. Droste Hulshöff en folie oaren de ljurk forhearlike wurdt. Einlings rekke West yn it sicht. It wie floed en de Dellewal stie blank. De hynders gyngen ta de bealch troch it wetter. Wylst de postboat üs üt de haven brocht, boaze de wyn hurd oan, dat it spüke raer foar it Flygat. En der mocht wol in foto fan nommen wêze, doe’t ik noch heal sésiik, oantuge mei hege hoed en wite das, op ’e rêch fan in sébonk de steiger fan Flylan ünder ’e fuotten krige. It hiele doarp lei noch yn ’e rêst. It wie nou fiif ure. Ik socht it kosthüs op fan Ankepeet, in widdou fan tachtich jier, de iennichste op it eilan dy’t noch de swarte kaper droech. In pear üre sliepen die my goed. It moarnsmiel waerd rémakke, en de earste libbene wêzens dy’t my bigroeten wiene in keppel geiten, allegearre mei in tou om foar- en efterpoat. In nijsgjirrigen ien kipe oer de ündergerdyntsjes, wylst de kanarje foar it finster syn trillerkes hearre liet. Tsjin healwei tsienen bigoun it tsjerkefolk to rinnen. De opkomst wie bést. Yn ’e konsistoarje hong in sfear fan de sawntjinde ieu. In pear ald loadsen, leden fan ’e tsjerkerie sieten mei in lange strie yn ’e holle to wachtsjen. Op ’e preekstoel formoanne it ürglês mei san dat de preek net to lang duorje moast. De grêfstiennen op ’e flier tsjügen fan it forline, doe’t Inkele goefreonen waerden dér dan by noege. Ik trof der ek in oare skilderesse, Fröken Sinding üt Noarwein, dy’t harren bisibbe wie, type fan in steatlike Noarske frou en wünder bilêzen. Om sawn üre siet ik wer op ’e postboat. Oan ’e steiger stie Oene Spanjer ré mei de kapwein. Wer gie it lans de Dellewal troch it dun, it moudige paed lans, en om tsien üre wie ik thüs. It hie in lange, mar moaije dei west. de Ruiter en Tromp mei har floaten op ’e Flyré leine. De oerdeis socht ik yn 'e kunde to kommen mei de notabele boargerij, it alderearst mei loadskommissaris Sap, fierder mei boargemaster Reedekei dy’t my in moaije samling tekeningen en sékaerten fan it eilan sjen liet, en dan mei de famylje Akersloot dy’t wenne yn it alde Tromphüs. De frou wie in skilderesse, mei namme Betsy Berg, learlinge fan Taco Mesdag. Hja hie yn e tün har atelier mei ütsjoch op ’e sé. Mei har man hearde hja ta de „Vergadering” (Darbisten) en op fêste tiden haldde aldste Rot üt Apeldoarn gearkomste yn ’e koken. Kloftke learlingen Op 4 Sept. 1894 waerd ik fiif en tweintich per. Wie ik yn myn stüdzjejierren losslein fan it heitelan, op Skylge foun ik it werom. Fryslan waerd op ’e nij üntdutsen, en net as in romaneske lape dün en stran, mar as in folksmienskip mei eigen aerd en wêzen, dy’t my leaf wie. Mannich Flyreis is dêrop folge en nei de tsjinst gyng jimmeroan it earst de stap nei de famylje Sap, dêr't ik sadwaende hwat langer hwat mear mei yn ’e kunde rekke. Loadskommissaris Ate Sap (* 4.7.1840 to Wildervank, f 17.9. 1926 to Alkmaer) wie in bern fan it Fryske Réveil yn ’e opbloei fan ’e fyftiger jierren. Syn alders kaptein Hendrik Ottes Sap en Aukjen Ates Veenstra hearden ta de Warkumer wierheitsfreonen, dêr’t Age Wiegers Schoonhoven de siel en ds. J. L. de Liefde de paedlieder fan wie. Hy waerd earst stjürman op syn heite trijemêstskoender en nei dy syn dea kaptein. Syn frou Alida de Jonge, kapiteinsdochter (* 23.4.1842 to Feandam, f 18.1.1871) foer mei oan board. Hja stoar yn it kreambêd oan ’e kust fan Brazilië en kaem to hóf yn Bahia. De lytse Alida waerd oan har sechste jier ta opbrocht to Warkum by har ynfromme beppe, dy’t dêr wenne mei har fiif. dochters: Henderika (letter troud mei Johan Christiaen Mann, ryksopsichter by de Wettersteat to Rhenen), Sietske (letter troud mei ds. A. Loois to Pernis), Ottine, Meike en Aukje; dêrnei by har omke Sjouke van der Kooi, haed fan ’e Chr. skoalle to Wurdum (1877-’B4), St. Anne (1888-1922), dy’t yn 1877 troud wie mei Aukje Sap. Syn libben hat er biskreaun yn Toen wij nog in tenten woonden. Herinneringen uit de dagen van den schoolstrijd, Goes, 1934, bl. 14—91. Nei de earste skoallejierren folge Alida de Chr. normaellessen to Wytmarsum en Setten (direktrice juffr. Weyland). Hja soe de akte maklik helle ha, mar woe leaver yn it hüshalden. Har heit, bineamd ta loadskommissaris op Flylan, troude wer 11 Aug. 1887 mei Grietje Mann (* 23.12.1853 to Warkum, f 18.8.1934 to Alkmaer), dochter fan Johan Christoffel Mann, notaris to Warkum (1834-’6l) en Jantje Kok (berne op ’e saté St. Ursula yn it Heidenskip). Mei har susters Aaltje, Tiete en Feikje wie hja ünder ’e preken fan ’e evangelist J. Horn üt Snits alhiel foroare (1882). Alida gyng nou mei nei it eilan, dêr’t ik har en har sibben kennen learde. Hja waerd 13 Maert 1896 bifêstige ta lidmaet fan ’e Herfoarme gemeente troch har freon en learaer ds. J. Groeneweg op Westerskylge mei it apostolysk wurd: Ik bitrou, dat Hy, dy’t in goed wurk yn jimme bigoun is, it foltögje sil oant de deis fan Christus Jezus (Filipp. 1 : 6). Mei de frou fan boargemaster Veenhoven haldde hja sneinskoalle, oant har heit 1 July 1899 bineamd waerd ta loadskommissaris to IJmuiden. It like oft de sé Alida en my net ta in pear hawwe woe. Né, it hat de tiid noch net west. Lans oare wegen soe God üs ta ien meitsje. En de leafde sit net stil. Hja lustere my yn: Lear dit lan en folk kennen, liz dy op Skylger skiednis en De folkskrêft waerd op Skylge oanfretten troch it euvel fan ’e drank en it stranjutten. Net dat men sa troch ’n dei dronken lju of de romer op tafel seach, mar as de gelegenheit kaem koe men mjitte noch roai. Ik fornaem it al ünder it slokje op ’e tsjerklike gear- komsten. De gesichten waerden sa gleon, de petearen sa drok. En de jierlikse borrebieren makken it oars ynbannige eilanfolk ta wylde bacchanten. G. A. Brederode hie al yn syn Boertigh Liedtboek son» gen: „Der boeren feesten zijn soo selden soet.” De doarpen Formearum, Lies, Hoarn en Easterein forhierden allegearre mienskarren, dêr’t by 't winter rekkenskip fan dien waerd ünder it gebrük fan waerm bier mongen mei brandewyn. Dat hjitte it aldmantsjebier. Cor Bruyn hat yn syn roman „Arjen” dy folksfeesten fiersten to moai tekene. It gyng der sa heil om seil troch dat de finsters fan 'e herberch moasten mei planken dutsen wurde. It fammefeintebier de oare deis wie net folie better. De spylman geakunde üt, forsterkje mei dyn kennis it folkseigene, bring it folkslibben op in heger peil. Dy stimmen hawwe mysels en it eilan deugd dien. Sa’n iensume post kin in jong libben knoeije. De earste winter wie in fülen ien. Gjin postboat, gjin brief, gjin krante, iten en branje krap wiken lang. En krekt dy bare tiid hat foar my in lok west, in middel ta selsbihald. Kaptein A Sap Muoike Meike Sap fleure it dounsjen en drinken op, dat wer ütroun op in ünbitinklike wyldeboel. Hwat de neiklap bitsjutte, lit him tinke. Fierders hiene hja in rekkendei fan ’e sémansbuel, in ald assuransjefouns, dêr’t de leden in stik jild üt krigen, as hja by forlies fan it skip har guod kwytrekken. It spul bigoun neffens it karbrief „by sinneopgong”, yn e buorkerij fan Arjen Roos, skean foar de pastorije oer, mei ierpelskilen. In amer fol jenever, in thékopke der yn, koe de toarst forslaen. Hwat langer, hwat wylder klinke de sémanslieten. Foar de man stiet in einfügel ta miel. Immen die my troch, dat hja ta einbislüt inoar mei de öfklune bonken om ’e garen smieten. Dy heidenske misstannen waerden topraet brocht yn ’e tsjerkerie, en it mocht üs slagje earst troch in mounling ünderhald mei it buelsbistjür en de „eamelsmannen” en doe troch rekesten de bisteboel oan e kant to krijen, It doarp Lies die de foarstap, letter folqen de oare doarpen. De oare kanker wie it stranjutten, neffens de ieuwenalde adat in rjocht, mar neffens de boargerlike wet in rof. Stranmaster, polysje en rjochter moasten faek yngripe. Mannich kear seach ik op in kuijer troch de dunen yn ’e fierte in gemeentelid mei in sek oer it skouder, dert tou en bile yn sieten. Hja mijden my dan altyd en makken daelk m omwei. Op in Snein is it ris bard dat by de bernedoop alle doopheiten weibleaune. Der wie nachts in trijemêstskcener mei weet stranne. De hynders waerden ynslein en dêr gie it hinne j j9 t0 kergjen> wylst de memmen yn it doophek sieten. Ik hehe dat de oare Sneins oan yn ’e preek. Nei de tsjinst waerd ik steande halden troch in kloftke manlju. „It moat mar ris üt wêze mei dat kapitteljen,” sei ien brimstich. ut weze mei it jutten en al de rüzje dy’t dêr üt fuortkomt, andere ik. „Dat giet jo neat oan.” „Jimme binne leden fan ’e gemeente.” „Dat sil't wol, mar as it wer bart, komme wy net wer by jo yn toj erice. ~lk wit myn plicht." •’Wy ek- Hjir roun it mei öf. Izer wie skerpe op izer. ansels koe dat sa net bliuwe. Dêr moast hwat oars foar yn it pak. Yn oer iz mei master H. Rotgans (f 31 Maeije 1910) kaem yn alle greate bledden in oprop om goede folkslektuer. De tsjerkfaden joegen m aerdich dofke ta it oankeapjen fan nije boeken. Sa kriqen wy m bibleteek „De fiouwer Doarpkes" mei in printe katalogus fan sa n seishundert maners. Dêr siet gans Frysk mank. Sneontomoarns hiene wy it moai drok mei it ütjaen yn ’e skoalle. Aid en jong rekke oan it lezen. Kastlein Ane Ruig is it gewaer wurden. Nou üntbriek noch in forieningsgebou. Ds. Groeneweg hie soks al klear knge op West. 10 Novimber 1895 mocht er Ons Huis ynwije. Ik spriek doe oer Tsjerke en Seale. It leit net op myn wei to biskriuwen itjinge dat nije sintrom fan geastlik libben foar it doarp bitsjutte. Hwat ik der fan seach en meimakke fjurre my oan itselde to hawwen om Aest. De saek kaem op it aljemint yn in gearkomste fan ’e tsjerkfaden Sellemoanne 1896. Hja waerd fan alle kanten bisjoen, oant op it lést dealde presidint Reinder Groendijk üt Easterein sei: ~As de kas der goed foar stiet en de lanforhiering fait yn April ta, bin ik der foar.” De trije oaren stimden dat mei, letter ek de notabelen en de hiele gemeente. Sünder finansiëel biswier koe oergien wurde ta de oanbisteging. Jan Lieuwen wie de leechste ynskriuwer en hy brocht it wurk ta stan op ’e lege pölle foar de tsjerke oer, njonken de pasterijtün. Op ’e Reformaesjedei (31 Oktober) makke ik de oarkonde op, dy’t yn in metalen koker mitsele waerd efter de tinkstien yn ’e foargevel fan it gebou. De sekstjinde deis fan Wintermoanne 1896 barde de offisiële iepening yn bywëzen fan boargemaster Reedeker, kollega Groeneweg en gans eilanners mei in rede, dêr’t ik it neifolgjende üt oernim: „Elke kontrei yn üs heitelan hat in eigen wêzen. In Fries hat in oar aerd as in Hollanner of Gelderskman, lyk as in Skylger fan West wer oars is as in Skylger fan East. God leavet it forskaet yn moed, sède en tael. Dêrom is dat üs eare en krêft. Dêrom moatte wy der witten fan hawwe, it warje tsjin üntaerding, it bisiikje to lotterjen en to hilligjen. Dêrom soe ik prikken yn it wurk sette wolle it Skylger folksaerd to forsterkjen, alderearst troch leafde op to wekken foar de Fryske tael en fierder troch de skiednis fan it eilan jimme by to bringen. Ik hoopje dat dit gebou dêr foar tsjinstber wêze mei. Boppe de yngong fan ’e seale komt to hingjen it wapen fan it eilan dat de boumaster Jan Lieuwen yn hout snije sil. Lit it in symboal wêze fan jimme folkseigen.” De glans fan in nije moarn kaem to lizzen oer Us Hüs. Nij de Sneinskoalle dy’t oars yn tsjerke wie. Nij de Krystbeam mei syn sulverslingers en goudballen. Nij de bernestimmen dy’t songen Stille Nacht en Komt allen tesamen. Nij de lüden üt it Hillich Boek by de bibellêzingen wyks. Nij de katechese, nou net mear heech yn ’e alde toer. Nij it twastimmich sjongen fan Fryske lieten by myn piano. Ds. S. Wartena to Hallum (1897-1910) hwaens soan S. D. A. Wartena Mennist harder en learaer op West wie (1894-’97) liende my it Lieteboek, in gearjefte de Friezen oanbean troch J. van Loon Jz. en M. de Boer, Hearrenfean, 1876, dêr’t ik de moaiste sangkjes üt oerskreau. It gyng alderling Lieuwen stoefernöch, byhwannear’t Japke en Neeke üt dokter Eeltsje syn skipperssankje ophellen: Forjit my net as wylde touwerfleagen My slingerje, dêr God it wol; As ik ompolskje mei de dead foar eagen; Forjit, forjit my net! ’.’F1!’ sei sr:5r: ”yn deadsneed is it better de Heare oan to roppen as jins faem. Marde lietkes klonken dochs moai oer it stille gea, as op e spinjoune in rige jongfammen se songen by it snuorjen fan e wiele. Troch myn neef Aeilco Breukerman, hwaens heit de saek fan ’e irma A. H. Wumkes en Co. op ’e Prinsegrêft to Amsterdam oernommen hie, rekke ik yn ’e kunde mei Heinrich A. J. Lütge, sont 1878 dominy yn e haedstêd. Fan komöf üt ’e Ned. Grifformearde gemeente to Elberfeld wie er in learling fan dr. H. F. Kohlbrüqqe de man meun oekumenysk hert dy’t dwaen en leauwen ien rekkéne de ieare fan e rjochtfeardiging troch it leauwe ta har rjocht brocht 70 °AP ï u jiptCf Ü AWe Testa™nt opdie. De joune fan U fpn 1896 kaw lk f)ouwer üren op Lütge syn studearkeamer west mei syn seldsume bibleteek om üs hinne. Hy gynq fül to kear m. t]e theology fan dr. Friedrich Schleiermacher, dy’t yn Der Christhche Glaube (1836, 5.6) minske frommens it founemint fan e tsjerke neamt. Dr. A. Kuyper kaem der net better öf: De man hat noa!t oflein de filosofemantel fan syn learmaster Pref. dr J. H. Scholten to Leijen (1843-’81), dy’t de Grifformearde leare stiek yn ,t pak fan Spinozisme. De Doleansje waerd mei gewelt ofmakke en Kohlbrügge tekene as de man Gods. Ik haw dêr net toile op sein koe ien en oar net goed krije en it measte ek net sa gau forarbe.dzje, Dochs hat dat ünderhald wol syn fortuten dien. 7iysB7i°, led forearerde goHe gasthear my: E. Böhl, Dogmatik U 887), kommentaren fan Joh. Wichelhaus, de learmaster fan Pref. dr. Adolt Zahn, en Kohlbrügge’s Lijenspreken, wurken dy’t my theologysk nker makken. Itselde kin ik sizze fan De Heraut, Kuyper s tsjerkhke tribune. Arjan Nawijn, in Boalserter, Grifformeard dominy to Midslan (f 7 Jan. 1913 to Easterbjirrum) hie my dêr ezer fan makke. Der stie doedestiids in forklearring yn fan ’e Heidelberger Katechismus, tytle E. Voto Dordraceno, en in rige skogings oer De Gemeene Gratie. Lêstneamde joegen my in better ynsjoch Y ,prïleeT Christendom en kultuer, Christlik leauwe en nasjonahteit, Tsjerke en Steat. 1 Nawit'lVkaem ik ek oan dr. A. Kuyper, Ons Program HGo nm G,- V3n Prinsterer, Ongeloof en Revolutie (1868). De uitreksels lizze noch yn myn hanskriften. Hja holpen my hmne oer pohtike eangens, al warsköge in gemeentelid: ~Dominy polityk is oars sizze as dwaen.” Yn 1895 hiene Groeneweq en ik H 6 M 3 A' R' Kfamerkandidatuer fan A. P. Staalman (f 6 Maart 1938). Hwat wie dat in woelige iepenbiere propaqandagearkomst6 yn it weardshüs op West. Ik moast as lieder de leije strak haide. Staalman fjurre omraek öf op neutrael ünderwiis. Dat makke party breinroer. Füsten waerden oprölle. stuollen gynqen omheech. Nei ofrin woene „liberale” skoalmasters üs to liif. Troch in efterdoar rekken wy thüs. Mar nou fjirder oanpakke! Yn oerliz Wy fiele üs forboun oan üs bruorren en susters yn Christus, dy troch Separaesje en Doleansje sont 1834 en 1886 in eigen tsjerke foarmje. Al rinne de paden ütinoar, wy rekkenje it mei harren in eare de namme to dragen fan Grifformeard. Wy sjogge mei langstme üt nei de tiid dat allegearre dy’t dealde Wierheit bilide gearbrocht wurde as soannen en dochters fan ien hüs. Meije de biswieren great wêze yn üs eagen, sadat wy sizze it is net mooglik, it leauwe kin bergen forsette en by God binne alle dingen mooglik. Syu rjochterhan docht krêftige dieden. Alle Grifformearden ien, allegearre steande op deselde bilidenis, allegearre bouwend op Gods Wurd. Hokker tinkbyld! Hokker macht yn Nederlan! Nei Peaske 1897 krige de stüdzje yn Skylger skiednis faesje. Mei myn neef Siebe de Vries fan ’e Jouwer (berne 19 Nov. 1876), dy to Utert theology studearre en de Fryske kolleezjes fan dr. F. Buitenrust Hettema roun, teach ik nei it Ryksarchyf to Ljouwert. Wy hawwe dêr togearre in wike lang stoef arbeide. Yn earsten foei it üntsiferjen fan ’e sechtsjinde-ieuske charters üt ’e Haech en Haerlim net ta, mar as it fêst siet, holp archivaris mr. L. J. Berns (f 1922) üs wer op gleed, Dr. Tjitse J. de Boer, (f 1942) konserfator fan it Frysk Muséum, in man op alle merken thüs, hie my in heal jier lyn ek al inkele oanwizings dien foar ’e boustof. len en oar brocht my wer yn brieveforkear mei Joh. Winkler to Haerlim (f 11.3.1916), hwaens Algemeen en Friesch dialectikon, ’s-Gravenh. 1874, my de stavering fan it Skylger taeleigen leard hie. De Skylger midsieuwen brochten my op ’e kleasterdokuminten fan Mariëngaerd en Lidlum, dy’t Pref. Kleyn üs op kolleezje-aLoenpriizge hie. De tekstütjeften Veteris aevi analecta fan Pref. Antonius Matthaeus, ed. sec. 1738, torn. 111, V, en Gesta Abbatum Orti S. Marie, ed. A. Wybrands, bikostige troch it Frysk Genoatskip (1879) waerden myn deistige lektuer. Hja biskreauwen de opkomst, de bloei en it forfal fan ’e Prémonstratenser oarder mei har filialen oan e iggen fan e alde Middelsé. De abdijen wiene ienris sintra fan frommens en sielsoarch, fan barmhertichheit en wittenskip. Trije Aesters binne keazen ta abt fan Us Liaef Friowa fan it Dal to Lidlum: Tjaerd (1386-1422), Folkert (1431 -'39) en Tjebbe (1499-’SO). Har libben biwurke ik foar in takomstich boek neffens de abtekata- mei Jan Lieuwen kaem der in oprop ta it stiftsjen fan in Christlik-Histoaryske kiesforiening om Aest. In iepenbier ünderwizer bisocht de earste gearkomste yn 'e bulten to jeijen, hwat mislearre. De „liberalen setten óf, de öfdieling rekke op ’e kluten en stelde mei de tiid kandidaten by alle forkiezingen. It brocht nij bloed yn ’e gemeenterie. Yn üs forgearrings plichteik in ynlieding to halden oan e han fan Ons Program, mei neibisprek. Hoe’t ik oer ’e tsjerklike forhaldingen yn üs lan tocht, kin blike üt dit fragmint fan in lêzing, halden yn Us Hüs 10 Maert 1898: logus fan Sibrandus Leo (f1583), pastoar to Menaem en Berltsum. In haedstik dat der ek yn soe gyng oer it eilan Gryn. Hjoeddeis net mear as in sanplaet, wie it yn ’e 13de ieu in stedtsje mei in bloeijende parochyskoalle, stifte troch de kleasterbruorren fan Mariëngaerd ta bioefening fan ’e humanioara. In stoarmfloed hat it yn 1287 fordylje. Faek hie ik al fan fierrens op ’e postboat nei dat plak digere en winske it to sjen. Doe dat sa ris to praet kaem, sei Dirk Anes Kuiper (f 15 Sept. 1908), winkelman en skipper to Formearum: „Dominy, ik gean derby wolwêzen mei jo hinne.” It waerd steld op 29 July 1897. Masters jonges, Jan, Karei en Hendrik Rotgans mochten mei. It wie in strieljende simmerdei. Wy gyngen mei in moaije koelte ünder seil, stjürden de sküte by de wierfjilden lans fan Ripel en Bochtsje, fan Süpfjild en Kimster, lieten de iene mokselbult nei de oare efter üs en smieten it anker üt yn ’e Griner Waerd. Hoe nou fjirder? Noch in heal ure wadzje ik hie ien fan ’e jonges op ’e rêch doe sa’n tweintich stappen oer it stran, dat ünder séwier siet, en dêr stiene wy einlings yn e hege gêrzen fan in wündere wrald. De sé-aster (Statice Pseudo-Limonium) yn folie bloei weve in donkerblau tapyt oer e greide. Tüzenen blanke séfügels fleagen fan har aeijen op en swermen lüd kritend troch de loft. De floed friet djippe slinken yn it grouwe diluviale san. Rounom blonk de spegel fan it Waed. Wy kleauwen yn in beaken en joegen üs eagen de kost oan it prachtige panorama: rjochts de Skylger en Flylanner dunen, lofts de tuorren en reapannen dakken fan Harns en de Bjirrummen. Gjin minsklik wêzen wie to bikennen. In inkele swiere bakstien tsjüge fan it fiere forline. Reekwolken üt ’e Makkumer skylsügers brochten jin de moderne tiid yn it sin. Op e weromreis frege ik my öf, moat nou aenstouns al dat kostlike gêrs omkomme yn it salte wetter; kin der gjin hea fan woun wurde of lyk as foarhinne der in keppel skiep op weidzje? Koe de Griner tsiis alear net munster je tsjin de Tekselder en Edammer? Doe bigoun myn affaers boerebloed to waljen. Ik seach it Aesterfolk al mei seine en riuwe yn it spier. Ungetiid op Gryn! It byld lake my oan. Marit pakte oars üt. Gryn wie Ryksdomein en it gewaechs yn ivige erfpacht by Biem Lap, in Tekselder boer. Ik frege om kondysjes. It antwurd foei sa öf, dat alle moaije foarnimmens rounen mis. Thüs fan e reis nei Gryn, lei der in telegram dat pake Geert Smith to Appingedam de foarige deis (28 July) 81 jier ald ta de ivige rest yngien wie. Op 23 Maert hied er al skriftlik öfskied nommen fan bern en bernsbern, in lest tsjügenis fan syn leafde en leauwe. It djipste lüd fan syn libben wie: It is my goed, myn sillichst lot, Neiby to wêzen by myn God. Sawntich brieven fan syn han üt ’e jierren 1888-’97 yn üs famylje-archyf sprekke nei syn dea noch altyd fan dat waerme hert. Sont Skylge gjin baeiplak waerd, hie it in tige eigen libben. Dat koe net oars. Dêr kaem gjin frjemd, op in inkele lapkeman en in ploechje fékeaplju nei. It séfolk hwat langer hja om utens swalken, hwat taeijer hja hongen oan har bertegroun. Dy lange, smelle stripe san en greide, fan it Flygat öf oan it Boarnrif ta, sawn uren geans, mei har trije tsjerkedoarpen, fjouwer geaën en seis ütbuorrens foarme in selsstannige tsjerklike en wraldske ienheit ieuwen en ieuwen lang. Alles wie der oars as op ’e fêste wal. Waer en wyn, plant en dier, iten en drinken, frijen en trouwen, tael en sede, leauwe en byleauwe, hüs en klean, sang en douns, bruiloft en bigraffenis, buorkjen en fiskjen, folie net genöch, it hie allegearre hwat eigens. Spitigernöch wie it net fêstlein yn in boek. Soks siet my wol yn ’e holle, gans folkloristyske en geakundige oantekeningen kamen to hea en to gêrs op pompier, mar it waerd net forarbeide en op n dür soe ik my ek tofolle oan it eilan boun hawwe. It hat de wei net west. In pear lytse dingen wol ik opikkerje. Gjinien om Aest wie wend nachts de doar op slot to dwaen. Dominy ek net. Hwa’t woe koe yn tsjuster sa mar yn ’e pasterij komme. Teuntje Ruijg, de tsjinstfaem, dy’t moarns om sawn üre oer it brechje gyng, hie noait in kaei mei .Dus altyd iepen hóf, lyk as by biskop Myriel yn Victor Hugo s Misérables, dy t mei de Psalmist plichte to sizzen. Nisi Dominus custodierit domum, in vanum vigilant qui custodium eam (Byhwannear’t de Heare it hüs net warret, omdöch wekket de wachter (Ps. 127 : 1). Nuver dat de foardoar fan ’e alde buorkerijen allinnich iepen kaem, as der in deade ütdroegen waerd. Sa n „lykdoar , lyk as by alderling Jelle Cupido, hwaens s°an Evert, in jong ünderwizer, kaem to forstjerren, sweve in geheim om hinne. De lju swijden dêr leafst oer. }an Lieuwen wist der in soad fan óf en stiek it net ünder stuollen en banken. Hy koe forhelje fan bigangels en drigen, heksen en waerülen. ~ln stik heidendom,” sei er, ~lit it ljocht fan it Evangeelje mar ris falie yn dy swarte poel.” Hwer de eilanners noait oer ütpraet rekken, dat wie de sé, it elemint fan har hiele bistean. It sprekt fansels dat in learaer dy’t dêryn meilibbet sa’n thema djipper bigjint yn to tinken oan ’e han fan Skriftuer en Natuer. By tiden joech it my in tekst, dêr’t ik oars net oer preek je soe. It wie in stille neimiddei fan Rispmoanne 1897. Op in heech dun siet ik oer it blinkend wiet to eagjen nei de Noarderkimen. Hwat der doe as yn in sucht barde like in dream. Oane himel kaem in stêd to stean mei paleizen, poarten en koepels, opriizjend üt sulver en azuer yn boppe-ierdske pracht. In fata morgana, in lofspegeling, forheven as in fisioen üt ’e Apokalyps fan Johannes! De tekst wie jown. Sneins preke ik oer it hillige Jeruzalem, delkommende üt ’e himel fan God: En de tolve poarten wiene tolve pearels, elke poarte wie üt ien pearel, en de strjitte fan ’e stêd wie suver goud, trochskinend glês allyk. En ik seach gjin timpel yn har, hwant de Heare de Almachtige God is har timpel, en it Laem. En de stêd hat de sinne en de moanne net fanneden, om har to biskinen, hwant Gods hearlikheit forljochtet har en it Laem is har lampe. En de folken dy’t bihalden wurde sille wannelje yn har ljocht en de keningen fan ’e ierde bringe har hearlikheit en eare yn har; en har poarten sille deis net sletten wêze; hwant der sil gjin nacht wêze; en hja sille de hearlikheit en de eare fan ’e folken yn har bringe. En dêr sil net ynkomme hwat unrein is en grouwel docht en leagen sprekt, mar dy’t skreaun binne yn it boek fan it libben fan it Laem. (lepenbiering 21 : 21—27). In oare kear seach ik op myn Patmos de Noardsé üntskroeve fan grime. It wie yn ’e lette joun. Ynienen spatte üt ’e weagens in grienachtich fosforfjür. De moanne kaem op yn oranje-giel. It wetter krige in kleur fan jiske en waerd allinken-oan wei yn tsjuster. De nachts raesde it as in wyld beest en biet mei syn tosken de dunen midstwa. Wer apokalyptysk, wer in tekst foar ’e Snein: En ik seach in nije himel en in nije ierde, hwant de earste himel en de earste ierde wiene foarbygien, en de sé wie net mear. (lepenbiering 21 : 1). Hwerom, sa frege ik, sil der mei de werberte fan alle dingen gjin sé mear wêze? Om’t hja ünder ’e sündeflok in fijan waerd fan it minskdom. Johannes seach üt e sé it beest opkommen, hawwende tsien hoarnen en sawn koppen; en op syn hoarnen wiene tsien diadémen en op syn koppen nammen fan Godslaster. En it beest dat er seach, wie in panter allyk, en syn fuotten as in bear sines, en syn bek as de bek fan in liuw. En de draek joech him syn krêft en syn troane en greate macht. En de folken beaën de draek oan, om’t er it beest de macht jown hie (lepenb. 13 : I—4). Foar Johannes is de sé it elemint fan Satan. Ek foar Christus? It Evangeelje kin it üs leare (Markus 4 : 37 41). De Heare lei deawurch to sliepen yn e efterein fan it skip op ’e mar fan Genézeret. Doe stiek der in swiere stoarm op, en de weagens sloegen oer it skip, dat it al fol rekke. En de learlingen makken him wekker en seinen tsjin him: Master hawwe jo gjin soarch, dat wy forgeane? En hy gyng oerein, en bistrafte de wyn en sei: Swij, wês stil En de wyn gyng lizzen en it wetter waerd effen. Is de sé hjir net in byljende dolle houn, dy’t mei ien „küst beest!” yn it bidarjen brocht wurdt? Ja, Christus hat it Beest, de draek en syn elemint oerwoun. Far mar mei Him troch orkanen en oer wide séën. Mei Him giet it nei de ivige Haven. Yn Him leit de hope forankere op it Frederyk sünder sé. Sa n wurd spriek it Skylger sémansherte ta. Dompele it monster net jier op jier in hüsgesin om Aest yn rouwe? De Harnser konsul stjürde my it telegram. In heit, in soan, in breugeman hie syn grêf yn e weagens foun. Dan gie ik op en paed. Elk seach my nei, mei Mannich iensum grêf leit op it höf by dealde tsjerke. In Noarske bark stranne. As liuwen kampe de bimanning fan ’e rêddingsboat tsjin e branning, ünder it skynsel fan flambouwen, yn in ierdetsjustere nacht. En net forgees. Kostbre minskelibbens wiene rédden, op ien nei. Allegearre waerden mei leafde ünderbrocht, fan it nedige foarsjoen, de oare deis op ’e wein nei West brocht en troch it konsulaet fierder bisoarge. In pear dagen neitiid spielde it lyk fan ’e iene séman oan. Fier fan hüs, fier fan it heitelan, yn frjemde ierde waerd er tohöf brocht. Gjin freon of miich wijde him in trien. By sa’n grêf fielt men it hurde sémanslot. Wy stiene der mei üs trijen by, de boargemaster, de konsul en ik as dominy. Hja fregen my de deade bitinke to wollen. Doe noch in gebet, en elk gyng wer syn wegen. O sé dü bist in tsjust’re macht, Hoenear is de ütein fan dyn nacht? De pasterijen fan West en Aest wiene tige oan elkoar forboun. Wy dielden alle leaf en leed, stiene inoar mei ried en died by, en libben as freonen. Gjin namme rekke faker yn it gasteboek fan ’e Groenewegs as mines. Mannich bisiik en fortroulik petear hat my to harres opmontere. Jimmeroan waerd de forhalding ynliker, foaral troch de ban oan Doetinchem, dat wy koene üs suver gjin foroaring tinke. Dochs soe it safier komme. Steggerda wie de bifoarrjochte gemeente, dêr’t West har learaer nei seis jier oan öfstean moast. Dat yngoede tiidrek leit tusken de yntré op 24 July 1892 mei Joh. 6 : 28-29 (bifêstiger ds. F. Kampstra mei 2 Tim. 4 : 2a), en it öfskied op 10 July 1898 mei Hanlingen 20 : 32. It omfiemet in stik wurk dat der wêze mocht en oant hjoed de dei noch net forgetten is. Nammers, it Evangeelje krige yn rju herten hald en wald. De tsjerke waerd to lyts. Fraechlearen, forieningslibben en Sneinskoalle bloeiden. Bealgerij en nachtlike heibel saksearren. Koartom de wyn waeide üt better herne as alear, sadat in elk fielde, de fakature dy’t nou unstiet, liicht der net om. De gemeente hat har pastor en pastoarske de léste dagen noch alle ear oandien. De ófreis nei Harns wie mei de Neptunus, in ekspresboat, oanbean troch Doeke Oepkes. De moandeitomoarns weauwen hünderten oan ’e haven harren it farwol ta. In keninklik öfskied! It konsulintskip, dêr’t wyks in dei mei hinne gyng, krige ik op myn noed. Ik lei dan thüs by Hein Bloem, dy't mei syn frou skepper en skriuwer wie fan Ons Huis. Noflike oantinkens binne my dêrfan bybleaun. It earste birop op in tsjuster foargefoel. Dêr’t ik wêze moast hoechde ik neat to sizzen. Yn ’e iepen doar hearde ik se al skriemen. En dochs bleau de Skylger in farrensman. Likemin as streamen lava fan Etna of Vesuvius yn steat west hawwe de biwenners üt Sicilië to reagjen, likemin hat in roppige oseaen it folk om Aest forfrjemdzje kinnen fan ’e séfeart. dr. W. J. Aalders to Büksleat (sont 1925 heechlearaer to Grins) mocht it net mei slagje. It twade op ds. G. Vossers, dy’t ik to Skoanoard holpen hie, die fortuten. Op 4 Desimber 1898 preke er op West syn yntré. Net sünder soarch seach ik de fyfte winter yn ’e mjitte. Is de sé in fijan, net minder it gefoel fan iensumheit. De fromme J. Lodensteyn mocht dichtsje: „O hillich iensum, mei God miensum ”, Alexander Vinet mocht skriuwe La solitude recommandée au pasteur, ik ünderfoun hwat earne yn’e Edda stiet: „Ik kin net sliepe troch it gekryt fan e fügels oan e igge fan e branning; elke moarn as er üt sé komt, makket de köb my wekker.” As yn ’e stille simmerjoun de branning dof tsjin it stran sloech, as de koeküt ientoanich röp en de mieu earmhertich kriet koe dy ienlikens my oanfleane en alle ynderlike rêst binimme. Ik waerd ünwennich. It bineare my as in kweageast. In wünder ding is it minskehert! Ik miste it fêstelan, dat loek as in magneet, ik miste de beammen, ik miste Jan Groeneweg en syn frou Henrica Johanna Groeneweg-van Dijk (f 12 Maeije 1922) mei har golle freonskip. Ik waerd er heal siik fan. Myn slimste fijan winskje ik dy kwael net ta. Gjin wurk, gjin muzyk, gjin selskip koe jin fan dat leadswiere gefoel forlosse. Ik wie it allinnich kwyt yn sé, as de branning my oer ’e rêch sloech. Soe dat de wierheit wêze fan Samuël Hahnemann (1745 -1853) syn homoeopathyske orakelspreuk: Similia similibus curantur? t waerd tiid dat ik earne oars hinne slagge. De fierten röpen hwat langer, hwat lüder. Mar hwer lei in bettere oarde? len wist it. Hy hie it al klear en Hy soe my dér bringe. ROAN O Drinte! Op dyn groun binne yn 'e foartiid Al grêfmonuminten boud Fan ieuwen üttrotsjcnde stiennen: Ek nou noch fol earbied oanskóge! Slachten nei slachten fierden sont De swiere striid om it bistean: Gans earmoede, gans ramp en soarch, Gans freugde yn dróvenis forgien! Allinken bist nou wekker üt ’e slomme, Forsêfte is fakentiids de need, Mar dochs moat heapen bodzje noch For ’n krap stik deistich brea. J. J. WESTENBRINK, 1930. pin Sneintomoarn sieten in pear Drintske boeren üt Roan yn ’e tsjerke to Hoarn om my to „hearren” mei it each op ’e fakature yn har gemeente. Myn alde tafelbuorman fan Ruimzicht, kollega H. Th. Obbink fan Hegersmilde, letter heechlearaer yn ’e godgeleardheit to Utert (1912 1939) en hofpreker fan H. M. de Keninginne (1929), hie har oandacht op my fêstige. Al gau folge it birop, dat ik biandere mei in bisiik. Der waerd gjin preek yn ’e büse stutsen, dat it foei my danich kald op e lea, doe t ynienen de klok bigoun to lieden en in alderling sei: „Wy hawwe rekkene op in tsjinst. Fan e need moast doe in deugd makke wurde. Der wie noch in heal ure tiid, mei haesten moast in briefke foar ’e organist skreaun wurde, en sa rekke ik hommels op ’e preekstoel fan ’e moaije midsieuske Roaner tsjerke fol wijde skimer. De tekst fan ’e foarige Sneins üt Deut. 8 : 11a ~Nim dy to wacht, datstü de Heare dyn God net forjitst”, waerd jitris foar ’e fust wei opikkere. Letter weage ik my net wer oan soks. De tritich jier fan myn amtlik libben haw ik alle preken fan bigjin ta ein opskreaun, en seis ünder ’e HAEDSTIK VII tuskensang noch biskave en bifile, weitsjend beide oer ynhald en foarm. It heal Saksyske, heal Fryske kerspel Roan, yn ’e Noardkop fan Drinte, bigrinzge troch Peize, Roderwolde, de Leek en Een, wie in leaflike oarde. Al daelk de brink mei har pasterije, tsjerke en skoalle ien stik gemoetlikens. Dêrefter steatlik de „havezathe” Mensinga mids grêften, bosken en leanen, eigendom fan ’e famylje Kymmell, alear fan ’e jonkers fan Ewsum. Efter Steenbergen en Lieveren wreide har de brune heide üt, sünder beam, sünder strewel oan ’e kimen ta, net oars as foar tüzenen jierren yn it stientiidrek. De neibuorskippen allegearre yn in biskül fan ikebeammen. It alde Saksysk boerehüs, dutsen mei reid, op it hiem de skieppekoai in kweekplak fan Germaenske gastfrijheit. It folkswêzen primityf en de üntfangst hertlik. len en oar kaem my sa oan it moed, dat ik fielde my dêr thüs, en naem noch dyselde deis it birop oan, alhoewol it my moeide heit en mem noch in lange winter op it eilan litte to moatten. Hja hawwe har to Maeije 1899 nei wenjen set oan ’e Fivel yn Tjamswear, tichteby Appingedam. Op 6 Novimber 1898 preke ik it öfskied fan myn earste gemeente mei de doksology fan ’e hillige apostel Paulus: Him nou, dy’t machtich is, mear as oerfloedich to dwaen, boppe al hwat wy bidde Ynterieur fan 'e Roaner tsjerke of tinke, neffens de krêft, dy’t yn üs wurket, Him mei de hearlikheit wêze yn ’e gemeente troch Christus Jezus, yn alle slachten oant yn alle ivichheit. Amen. Efez. 3 : 20—21. Oan it slot brocht ik yn omtinken it wurd fan ’e skiedskriuwer: ~Yn ’e 17de ieu waerd noch leaud, yn ’e 18 ieu waerd twivele, de 19de ieu hat har wurpen yn in sé fan ünleauwe en dwaellear. Nou sa gyng ik troch steane wy foar ’e drompel fan ’e 20ste ieu. Hwat sil dy jaen? Ik wol it tinkbyld net fan my öfsette, dat üs folk jitris troch syn leauwe in foarbyld wurde mei ünder ’e naesjes fan Jerope. Mocht ek Skyl- gerlan en dizze gemeente net binefterbliuwe yn dy geastlike en maetskiplike bloei, dêr’t oermjitte üt tabrocht wurdt eare en lof oan e Trije-iennige God, hwaem takomt de oanbidding fan alle slachten oant yn ivichheit.” De oare Sneins waerd ik ta de nije gemeente ynlaet troch ds. Joh. Langman to Boppesmilde (1896—99), dy’t yn 1925 in sit krige yn ’e Twade Keamer. De middeis hiene wy dr. H. Th. Obbink üt ffegersmilde yn it formidden. De yntrétekst joech my oanlieding sterk ütkomme to litten de greate bitsjutting fan ’e 8 Ned. H erf. tsjerke lo Roan Tsjerke. It gyng Obbink stoefernöch. Nei de tsjinst sei er üt ’e gollens fan it herte tsjin my: „Freone, tink om it wurd fan Luther: Forjit noait de minsken oan to sizzen, dat hja in genedich God hawwe, ’ in rie dy’t ik him yn tank öfnaem. De gemeente fan Roan mei har wiid forspraette en fiere ütbuorrens sa’n fjouwer, fiif kanten yn it rounom kennen to learen en sawol op ’e kansel as pastorael har gerak to jaen gyng boppe de krêft fan ien man, mar sin en wille kinne folie tille. Fuortendalik bigoun Moandeitomoarns om njoggen üre yn ’e tsjerke it ünderrjocht oan ’n fjirtichtal boerefeinten, dy’t ik moat it ta eare fan harsels en fan har wurkjowers sizze trou opkamen en mei oandacht de lessen folgen. Yn ’e iepenbiere skoallen to Roan en Nijtap by de Leek stie it bibelsk ünderwiis it hiele jier troch op ’e roaster. De bigraffenissen kilometers fier rinnen troch bosk en heide namen by tiden in heale dei yn bislach, dat foar stüdzje skeat in bytsje tiid oer. Lykwols, de tsjerke koe de tahearders faken net bifetsje. Nei de tsjinst gyngen in hiele kloft fan harren yn ’e herberch fan T. Scheepstra njonken de tsjerke to kofjedrinken. Dêr waerden ek de tsjerkeriedsgearkomsten halden. Dat plak sinnige my net, mar yn dat stik fan saken is de Drint helte konserfativer as de Fries. Inkele nammen moat ik neame dy tin goed oantinken yn my wekker roppe: tsjerkfad Steven Winsingh, in faderlik riedsman, de alderlingen H. Kemkers Asn. en Geert Stel, bruorren yn Christus, en de widdou Iwema, in Christinne mei mylde han. Hja wist my folie to forheljen fan ds. H. }. Buddingh to Grins en joech my brieven fan dizze learaer yn biwar. Yn dit forban heart ek noch thüs de earwearde frou dy’t myn hüshalding forsoarge, de kapteinswiddou W. Beekhuis-Velds. God hat har in ieu ald wurde litten. It die bliken dat dy earste winter tofolle fan myn krêften ferge hie. Doe t Peaske yn it lan kaem wie myn kiel stikken as in pot, dat myn oerbuorman master T. Zondag koe ik amper mear goendei sizze. It bigoun der op to lykjen dat ik it amt delliize moast, marde rie fan master Marwitz to Tjamswear brocht ütkomst. „Nim,” sei er, „spraeklessen by learaer Veldkamp to Grins, dat sil jo helpe. En sa is it bard. Trijeris yn ’e wike gyng ik mei de boat nei de stêd om werpraten to learen as in bern. Èn ünder ’e treftige lieding fan dizze learmaster krige ik troch oanhaldende oefeningen in nij lüd, dat de greatste tsjerke oan koe. De herten stiene iepen foar it Evangeelje, meast op it heidefjild, de kant fan Sawnhuzen üt. Dêr wenne in nuver grienmank fan minsken yn neazige hutten, stropers, harmoanikaspylders en foaral biezembiners, dy t foar dauwe en dage op hounekarren sjongend nei Grins teagen om har waer to sliten. Foar in soad bistie gjin boargerlik houlik. In hopen bern rounen yn fodden fan klean. By forstjerren koe it deafet amper de doar yn en üt. Op in hjerstjoune reage de stoarm it seadden tek fan in earmtlike spithutte öf, dy’t biwenne waerd troch in jonge widdou mei har fjouwer bern. De skepsels wiene bleatsteld oan waer en wyn. Hoe soene hja de nacht trochkomme? De polysje fornijde my it gefal en ik teach der de oare deis hinne mei in diaken. Wy bifounen in tastan, dy’t hast net to biskriuwen is. De bern swalken om e klinte hinne, hongerich en heukerjend fan ’e kjeld. Hja hiene nachts lein op ’e flier, wylst de springbok, dy tin middel fan bistean wie, in plak krige yn it bedsteed. Wy diene de widdou it ütstel to forfarren nei it wurkhüs fan 'e gemeente, net oars tinkend oft hja soe it mei beide hannen oannimme. Mar hwat hiene wy üs forsind! It minske flokte en skold lis üt foar alles hwat mar mal wie. Hwat komme woe oan har frijheit, kaem oan har libben. In heidtsjer oan e diakonij, greater skande koe net bitocht wurde. Wy hiene wer in stikje minskekennis opdien. Letter fornamen wy, de frou wie mei in list roungien en fan e opbringst hiene de heidsters in nij tek op ’e hutte lein. It Roaner heidefjild waerd myn twade Skoanoard. It heidefolk to bringen ünder it geklank fan it Evangeelje, de bern to kerstenjen troch de doop, de jongerein to ünderrjochtsjen yn 'e Skrift, wie myn langst en bea. Dagen lang haw ik ünder harren tahalden. Gjin klinte, hoe neaken hja derby stie, waerd oerslein. Koene Pater, de patriarch fan ’e heide, wie myn riedsman. Mei troch him woun ik it fortrouwen. It ütstruide sied kaem op, earder as ik tocht hie. Men koe it sjen de Sneins yn tsjerke oan safolle heidtsjers. En dealde spreuk waerd ek hjir bifêstige: In oaren is it dy’t sieddet en in oaren dy t sichtet (Joh. 4 : 37). Yn letter jierren is op ’e heide in evangelisaesje en in Christelike skoalle boud, dêr’t J. G. Togtema as evangelist (nou to Tsjommearum) en G. Meulenbelt as boppemaster har krêften oan jown hawwe. Gans geastlike stipe hie ik yn Roden fan myn amtsbroer D. Felix, foargonger fan ’e Grifformearde tsjerke, (1893—1909, f 1921) in man fan singuliere jeften, op artikel acht fan ’e Dordtske tsjerkenoarder talitten ta de hillige tsjinst (1893). Hy hie dichterlike jeften en koe forheftich de folkssünden yn ’e gemeente bistraffe. It hert sea him fan grammoedigens as er forhelle, dat to Een de froulju oan it Hillich Nachtmiel sieten, bihongen mei goudguod, wylst it tafelgerei gjin sulveren skütel en drinkenstsjelk, mar in deistige itenspanne en in sintes thékopke wie. To Leutingewolde rekke ik yn ’e kunde mei Lambert Waterberg, in ald skipper dy’t alear to Sawnhuzen oefene en letter in konfentikel haldde mei twa freonen op ’e Leek. It Piëtisme fan Theodorus a Brakel wie him flêsk en bloed wurden. Tsjerklik wie ds. L. G. C. Ledeboer syn man. Hy koe it allikemin fine mei de Kristlik Grifformearde as mei de Herfoarme tsjerke. Dat de earste har erkenne litten hie troch it regear wie har memmesünde. Yn e Greate tsjerke waerd nei syn bitinken it Nachtmiel ünthillige. De Heare hie him yn in gesicht de tafel fan it Nije Forboun sjen litten dutsen mei in swart lekken. Dochs hinge er jitte altyd oan üs tsjerke en efkes foar syn dea makke er har earmen twahündert goune ta. Mear as ienris hearde ik him sprekken mei greate oandwaning oer Gods genede foar forlerne sünders. Dan rounen him de triennen oer ’e wangen. By wilen fornijde er my syn bifinings. „Fan ’e moarn,” sei er ienris, „waerd ik hiel bytiid wekker en seach de himel by sinne opgong bloedread. Doe waerd ik derby „bepaeld” dat it bloed fan Jezus Christus de hiele wrald omspant. Hy wie wünder Skriftkundich en in stil woldwaner fan e earmen. Mar by al syn frommens fielde ik hwat de apostel neamt „de geast fan ’e tsjinstberheit, net de bernegeast, dêr’t wy troch roppe Abba, Heit. Hy wie in echte observant, dy’t oan fêstjen die en oare asketyske oefeningen. Sneins b.g. soe er gjin medisyn en gjin glês wyn nimme. En fan geastlike heechmoed wie er net frij. Dat hat er mysels wol bikend. Syn skriftelike neilittenskip waerd myn eigendom en hat noch boustof levere foar myn akademysk proefskrift (bl. 133-136). It jier 1900 waerd in jubeljier. It kaem ta in troudei. In drokke winter wie foarbygien. Om hwat to bikommen naem ik in deimannich frij-öf by myn alden to Tjamswear. Op in moarn mei heit kuijerjend lans de Fivel, bleau er ynienen stil stean en sei mei oandwaning yn Ds. D. Felix ’e stim: „Jonge, dér leit my hwat op it hert, dat er öf moat. Fan nacht koe ’k de sliep net krije, en ünder allerhanne oare prakkesaesjes bigoun it my to biswierjen, datstü noch net troud bist: doe haw ik de Heare God bidden, dat der in ein oan komme mocht.” ~Mar hat heit dan ek ien op it each?” frege ik. ~Ja,” sei er, „it famke fan Flylan.” Laitsjend wie myn antwurd: „Oan deselde haw ik al lang tocht, hja is myn sin, en is har han noch frij, dan wurde wy in pear.” Dat wie sa myn leauwe en it makke my bliid. De oare deis siet ik yn ’e pasterije to mimerjen. Myn earste skrift „Tusschen Flie en Borne. Schetsen uit de geschiedenis van Schellingerland” wie krekt foar it Ijocht kommen by Jan Teunis Oepkes (f 3 Maeije 1944) op Westerskylge. Hwat in skoandere gelegenheit, tocht ik, as dit boek de boade wêze koe fan myn fraech oan har alden! Soks barde de njoggende Maeije. It heuchlik antwurd wie: „Jo kinne komme." Lykwols net op Flylan, mar oan ’e haven to IJmuiden, dêr’t heite Sap üntfanger en kommissaris fan it loadswêzen wie. De reis dêrhinne koe ik forbine oan in preekbeurt yn ’e fakature Beilen op Snein 27 Maeije. It gyng de Feeljekant lans op it Noardsékanael ta. De leafde klapwjukke, wurden folgen dy’t yn alle tiden foar minskeherten de leaflikste muzyk west hawwe, en in ban waerd frissele dy’t allinnich de dea tobrekke soe. De oare deis wikselen wy to Haerlem fan ring, de forloving rekke buorkundich, en as in oerlokkich minske reizge ik wer op hüs oan. Breid en Breugeman Op metnme jierdei (10 Juny) preke ik oer Lydia, de poarperforkeapster fan Filippi (Hanl. 16 : 14-15). Yn ’e boargemastersbank siet in frjemd. It wie Jan Hendrik Jetse van Wageningen, berne 14 Novimber 1860 to Ljouwert as soan fan Mr. G. van Waqeningen, abbekaet yn ’e haedstêd, en Jonkfrou H. M. Wichers. Yn 1870 ' nal^°^ke Dekamastate to Jelsum, dat er nou biwenne. lroch Mr. P. J. Troelstra gyngen him de eagen iepen foar it rrysk folkseigene en sleat er him oan by de jongere Fryske skriuwers, dy t ta orgaen hiene „For Hüs en Hiem’’. Hy bisocht to libjen as in tenjonker üt ’e alde tiid, de tiid fan Halbertsma’s „Rimen en 1 eltsjes . Sa klaeide er him yn ald-Fryske dracht en wenne yn dat kostüm in kongres fan Patrimonium by to Amsterdam. Dr. A. uyper sette er heech, Standaard en Heraut wiene syn liiforganen Hy ivere foar de antirevolüsjonaire partijpolityk, foar evangelisaesje en Sneinskoalle, en bleau ünder alles in man fan stille, ynlike trommens. Doe t wy de jouns yn ’e pasterije elkoar to wurden kommen wiene, gyngen, lyk as yn Lydia’s hüs, de herten iepen. Johan Winkler hie der noch by wêze moatten, hy, de geastbisibbe aldere, fan itseJde rjuchtsinnige leauwe, fan deselde tsjerke, fan itselde Fryske sm. It petear rekke al gau it bigjinsel fan ’e Fryske biweginq: Gods genedich bistel oer üs folk. Beide hiene wy dr. A. Kuyper’s „Ons rogram lézen en it haedstik oer de nasjonale defensy. Dat like üs an tapassing ek op Fryslan, en wy namen öfskie fan inoar mei it toarnimmen op e grounslach dy’t dêr oanwiisd waerd fierder to arbeidzjen foar it heitelan. Foar my leit in brief fan 19 July 1900 oan myn faem, dêr’t ik in fragmint üt oernim: „Doe’t ik Tiisdeitojoune thüs kaem lei dyn brief op ’e tafel. En nou haw ik dy mar wachtsje litten, dat minder moai is. Dat kaem om tik juster swier gyng fan greate plannen. Wurd mar net kjel Ik doch tsjinwurdich folie oan Frysk, en nou krige ik it yn it sin om in opstel to skriuwen foar in tiidskrift oer de Fryske taelbiweging yn forbün mei üs Grifformearde bilidenis. En dêr rekke ik sa yn wei, dat ik trochlies en trochskreau, post en brieven forjittend, en doe’t de sinne yn it nést siet, wie it to let. It is ienris myn kwael, as ik earne mei dwaende bin, dükelje ik der sa yn wei dat ik der skraechwurk net wer ütkomme kin.” Dat opstel is nea publisearre, ik kin it ek net ünder myn pompieren weromfme, mar kleardernöch leit hjir in stikje préhistoarje fan üs Kristhk Frysk Selskip dat yn 1908 fan ’e ein sette en my Huismans joech ta in meistrider, doe’t Jan van Wageningen al de iviqe rêst yngien wie. 3 , , j famyljelid fan e van Wageningens dy’t ik yn deselde F Kb^oï*b°ar9emaSter Hendrik LudoJf van Wageningen (f 13 Fehr 1944) moette, wie frou de Bas Backer üt Apeldoarn, in ynlike Kristinne dy t lyk as Anna de profetesse üt it Krystforhael heech J. H. J. van Wageningen thoe Dekama op perren God nacht en dei tsjinne. Hja hie alle foaroanmannen fan !t ec*er^nsk Réveil: Isaac da Costa, Abraham Capadose, Willem de Uercq, Mr. G Groen van Prinsterer e.o„ mar ek fan it Franske Reveil: J. H. Merk d’ Aubigné en L. Gaussen persoanlik kend, en hja torhelle fan de seine dy’t dizze geastlike Maitiid har brocht hie. Hja spriek bifynlik en djip oer it heil yn Christus mei suvere, kleare wurden. Har hope wie rjochte op ’e takomst des Heare, dat er hearskje sil op e ierde tüzen jier en op Israëls bikearing. Nea haw ‘kimmen troffen dy’t sa thüs wie yn ’e profesijen fan it Alde Testamint, en ear tik öfskie naem, wiisde hja my op in lyts kaertsje fan it flilhge Lan oan hwer t de tolve stammen fan it alde Godsfolk har neffens de lepenbiering (haedstik 7) ienris deljaen soene. Twivelnedich hearde ik dy chiliastyske skögings oan, lykwols tankber in wiere dochter fan it Réveil kennen leard to hawwen. Yn dit Roaner tiidrek fait fierder noch in bisiik fan inkele Kohlbruggefreonen It wie op in moaije Augustusdei dat de amtsbruorren ds. H. A. J. Lütge to Amsterdam (sont 1878), syn broer ds. B. Lutge to Grins (1888-1901) en ds. J. M. C. H. Mond to Prinseand (sont 1888; yn 1878 to Hilaerd) har oantsjinnen. Ik qynq mei it trijemanskip de bosken yn oan ’e wei nei Lieveren en al kuijerjend rekken wy oan it theologisearjen oer de werberte, de rjochtfeardiging en de hilhging. Dr. A. Kuyper moast it danich üntjilde, dat ik net hawwe koe. Lykwols wie it öfskie der net minder hertlik om. Wy skaetten as bruorren yn ien en itselde leauwe. Yn oantinken bliuwt my ek it tsjinbisiik koart dêrop oan ds. Benjamin Lütqe to Gnns. Wy sieten yn e deftige studearkeamer, it kwant biklaeid mei gobelins en in skat fan boeken. En jitris gyngen de redenen oer e werberte nei oanlieding fan it petear des Heare mei Nikodemus, der tik de Sneins oer preke hie. Lütge wist dat ik doe sjonge htten hie Gesang 2 : 3, mei de rigels: O Geest van God, bestuur ons hart, Verbeter ons, troost ons in smart, Schenk moed en kracht in lijden. „Dat wurd forbetterjen, sei er, „is hjir net yn ’e heak. In Kristen wurdt nea better, earder minder.” It lei my sa by dat er dêryn fierder gyng as syn karmaster fan Elberfeld. Troch de Lütges waerd ik lezer fan har orgaen „Amsterdamsch Zondagsblad” dat de skriftike neilittenskip fan dr. H. F. Kohlbrügge fortaeld opnaem. Ek naem * in abonnemint op ’e preek-rige „Stemmen uit Jeruzalem” kf °f- » I; C’ S’ focher t0 Waspik (1896-1906) syn „Kerkblaadje allegearre lektuer dy’t myn kanselwurk to’n goede kommen m. Lykwols haw ik der nea ta komme kinnen my folslein oan to sluten by >t formidden fan ’e Kohlbrüggemannen. Har sköging wie my to biheind en to eksklusyf. en ik woe trou bliuwe oan mysels. Ek yn letter dagen hat men fan ünderskate kanten war dien my by in tsjerklike rjochting of partij to heljen, mar ik haldde foar eagen dat seedlike en godstsjinstige frijheit de heechste skat en in offer weardich is. Neigeraden kaem it safier dat wy stiene ünder ’e geboadens. Al aksele Ymuiden tsjin, de fügel soe foar ’e winter yn ’e kou. De breid siet as myn ütfanhuzerske op in Snein yn ’e dominysbank. Hwat ik noch noait bisocht hie, barde doe, stof to nimmen üt it Heechliet fan Salomo mei de tekst: Al hwat oan Him is, is gans bigearlik (5 : 16), in leafdeklank foar de himelske Breugeman fan syn Tsjerke. Alderling Karst Boer, dy’t üs nei de tsjinst yn ’e pasterije lokwinske, joech as spreuk mei: In houlik sünder bern is in hurd sünder fjür. De sechste Septimber 1900 waerd it houlik bifêstige yn ’e tsjerke to Velzen troch üs freon ds. }. Groeneweg, dy’t alear de breid op Flylan, nei it nedige katechetysk ünderrjocht, ek bifêstige ta lidmaet (3 Maert 1896). As troutekst hie ik keazen it wurd des Heare üt de Berchrede: „En de stoarmen rüsden en sloegen tsjin dat hüs oan en it foei net yn, hwant it wie op de stienrots grounfêste” (Matth. 7 : 25). De bruiloft wie in great famylje- en freonefeest, in heechtnd mei psalmen en beaën, mei raeidouns, „Hei, ’t was inde Mei’,' en mei de aldfryske ballade fan it Amelan (fan S. H. Hylkema), dy t myn omke Piter Sevensma to Snits foar üs song. Nei de houliksreis troch Süd Limboarch bigoun yn ’e pasterije in nij hbben. Lette roazen en reseda geuren noch yn it tün en de bosk stie yn bünte neijierspracht. Büten en binnen alles kleur en fleur, brou Alida wist har fuortdaelk it gemoetlike Drintske folkslibben oan to eigenjen, en fielde har wünder thüs op ’e liemen boeredeel of om it hurdfjür, dêr’t de boerinne rejael op „rollechies” traktearre. bnein 4 Juny siet ik mei twa leden fan ’e Roaner tsjerkerie to Hegersmilde Ünder it öfskie fan kollega Obbink. Doe’t de konsulint ds. H. A. F. Heinèken to Hijkersmilde ta elkeniens argewaesje neat sei, haw ik de skiedende learaer üt namme fan ’e qemeente tasprutsen. a fan dit haedstik forhelje ik noch hwat nijsgjirrichs oer it libben en stjerren fan Feije-om, de biswarder fan Lieveren. As op in simmerdei de heide lei to bleakerjen yn ’e sinnegloed koe it barre dat ünfortocht in njirre taskeat op ’e hals fan in skiep en it in feninige beet joech. It plak swolde op en de hoeder achte it nedich help yn to roppen. Dan moast Feije Casimir oan it bisetten. Hy striek in kearmannich mei de rjochterhan oer ’e hals fan it beest prevele in formule, miskien: Yn ’e namme fan ’e Heit, en fan ’e t5°an *an e Hillige Geast”, naem efkes de pet öf en de wurking tan it torgif wie opkeard. Men sei: it roun steil op tsjin ’e streek dy t Feije han makke hie. En it skiep bleau yn it libben. De biswarring waerd ek tapast by it ütswermjen fan ’e bijen, en as it hynder Jiifseerte” hie of de kou oanhelle wie mei „wrang”. Koart foar syn dea siet ik by it bêd. „Ik sil der net lang mear wêze,” sei er. Ik antwurde mei it wurd üt Romeinen 5: „Wy dan, rjochtfeardige üt it leauwe, hawwe frede mei God troch üs Heare Jezus Christus.” „God hat my mannich kear syn macht sjen litten,” wie it werwurd. It doelde op ’e genezingen. „Mar hiene jo wol,” —sa frege ik, „it rjocht dêr Gods namme by oan to roppen, üs Nachtmielsformulier warsköget der foar.” „as in gebet. „Lit üs nou dan ek bidde,” wie myn antwurd. Ik joech him de han. It wie it léste öfskie. Op it werompaed trof ik de skieppehoeder fan it gea. Ik brocht it op de jefte fan it bisetten. „Ja sei dealde „hwat soe it spitich wêze as Feije-om dy kunst mei yn it grêf naem; mar hy sil it syn neef Roel wol oerdroegen hawwe.” oergean kin? „Sünder mis” sei er „mar allinnich oan ien dy’t jonger is. Feije-om hat it krige fan syn heit, en dy hie it ek wer fan syn heit; it sit al by aids yn har skaei. In wike neitiid brochten wy Feije-omme nei it hof. En Roel naem syn plak yn as biswarder. Master T. Zondag en ik hearden ta de inkelen dy t twivelen oan de krêft fan dit folksleauwe. Nea net hie ik tinke kinnen, dat myn wurk yn it Drintske Noarderfjild al nei in foech trije jier ófrinne soe. Mar minske wei rint komselden neffens eigen winsken en tinzen. Op ien stuit komt er samar to stean foar in skieding, dêr t eigen wollen priisjown wurde moat. Heit dy tin swier hüslik krüs töge, woe my minlike graech hwat tichter by him hawwe. Nou rekke yn ’e klassis Loppersum de gemeente fan Séryp fekant. Oane Fivel koe men de toer yn ’e fierte sjen. Doe waerd, fansels buten my om, it plan opmakke. Heit naem syn buorman Frans van Slooten, dy’t mei him as alderling yn it hek siet, ünder ’e earm. Dy syn broer hie yn ’e jierren 1884—87 to Séryp stien en lans dy wei waerd de oandacht op my fêstige by de tsjerkerie en by Jhr. Mr. Oncko Quiryn van Swinderen, presindint fan ’e rjochtbank to Grins (2 Juni 1850—1 Nov. 1925), troud mei Elisabeth Magdalena Thomassen a Thuessink van der Hoop, dy't de kollaesje ütoefene foar de minderjierrige bern Star Numan. It duorre net lang of ik hie it birop. De Roaner gemeente stie hurd oan op bitankjen. Frou Iwema woe it traktemint forheegje mei in persoanlike stipe fan twahündert goune, mar heit syn bidden en smeekjen makke my it herte weak, dat ik koe der net foar wei. Wy fierden myn jierdei noch yn e pasterije oan e brink, en de Sneins dêrop, 8 Septimber 1901, stie ik foar de léste kear op ’e stoel fan ’e Roaner tsjerke. It öfskied wie mei Hanlingen 20 ; 27: „Hwant ik haw neat litten, om jimme Gods hiele rie to forkundigjen,” en mei de formoanning by myn earste bisiik: „Nim dy to wacht, datstü de Heare dyn God net forjitst,” Him oanpriizgjende as in God dy’t yn syn Soan Jezus Christus in God is fan folsleine sillichheit, hwaem de eare allinnich takomt. Amen. In koart bistek waerd öfsletten. In fuotstap yn ’e snie hie it lykwols net west. In nije stien wie, mocht ik leauwe, foege yn Sions muorre. Neitiid haw ik wol ris tocht, byhwannear't ik lies hwat doedestiids ds. J. A. Visscher to Rottefalle (1903-1909) en ds. A. van der Brugghen, redakteur fan „Het Lampje” to Beetstersweach (1894-1898) op de Fryske heide foar har earme parochy dienen, ho wichtich soe it west hawwe as ik net allinne geastlike, mar ek maetskiplike help oan it Roaner heidefolk brocht hie. Preekstoel fan e Roaner tsjerke HAEDSTIK VIII SÉRYP Grönnegerlaand golden, ’k Blief van die hollen, Bis alle daag bie mie, k Dreum over nacht van die. Waar of ik goa of stoa, Blifs mie toch altied noa. Waar of m’n pad ook gait, 'k Vergeet die nait. J. SCHELTENS, Tijdschrift „Groningen”, 1916, 01. 4 ]By freonlike öfstan fan ’e konsulint ds. Berend Bruins to Garsthuzen (1899) waerd ik 15 Septimber yn ’e nije gemeente bifêstige troch ds. Egbert Sijperda to Tjamsweer (1894 —1939), Snitser fan komöf, in aldere stüdzjekameraet op Ruimzicht en it studintehüs efter St. Piter to Utert. De middeis forboun ik my oan it takomstige arbeidsfjild mei it apostolysk wurd 2 Petrus 3:18 „Mar waechs op yn e genede en kennisse fan üs Heare en Sillichmakker Jezus Christus. Him de eare, beide nou en de deis fan ’e ivichheit. Amen.” Jimmer hat sterk yn my de wittenskip libbe dat myn wurk in lytse skeakel wie yn in lange keatling. Sa liet ik yn ’e foaröfspraek fan ’e yntrépreek ütkomme dat Séryp de trêdde gemeente wie, dêr’t ik in forstoarne amtsbroer opfolge. It kaem hjir op del: ~23 April 1899 is hjir ds. J. C. de Hoog rêst. Net langer as oardehealjier mocht er jimme it Evangeelje forkundigje. Learaers komme en learaers gean. Alle flêsk is gêrs, en al syn skientme as in miedeblom. En mei de learaers giet it iene slachte nei it oare foarby. Hwa t foar fjouwer ieuwen dizze dorpstsjerke yngie, koe hjir ek in stille skare fine, minsken yn oare klean en mei oare sede mar allegearre doopt yn ’e namme fan God Trijeiennich en allegearre kommende ta it Wurd en it hillich Sakramint. Gjinien fan Nei tsjerke wie der thébisite oan ’e pasterije mei de ringkollega’s, tsjerkfaden en tsjerkerie. F. van Slooten en master Heemstra haldden in taspraek en dêr roun de drokte mei öf. Sa sieten wy dan yn it lan fan e Fivel, eilaes üntfryske, en doch sünt de bernejierren my sa hiem. Ik seach dizze lansdouwe yn it twieljocht fan it forline, as it lan fan Liudger en Bernlef, fan Emo en Menko, fan Doede van Amsweer en ds. Nicolaas Westendorp to Losdorp (1812-36). It stie by my fêst: geastlik sil Fryslan tusken Eems en Lauwers my net jaen hwat Fryslan tusken Lauwers en Fly jaen kin, mar foar de histoaryske en aldheitkundige stüdzje bin ik hjir op myn plak. In sé fan frije tiid wurdt my talein yn dizze lytse gemeente fan noch gjin harren is mear yn it libben. It formóge lichem leit jinsen op it hóf. Mar nije slachten binne berne. De Heare is it dy deadet en de Heare is it dy’t libben makket, Hy dy’t Syn forboun mei de affears bifêstiget oan ’e bern en bernsbern. Sa sit hjir dan ek nou in gemeente dy’t har deljowt ünder it godlik Wurd, dêr’t nea net de deadsklok oer liede sil. Mar jimmeroan klammet ek de fraech: Is dêr wol troch de tiden hinne in waechsdom yn it ivige, in tanimmen yn ’e genede en de kennisse fan üs Heare en Forlosser, dêr't üs tekst fan sprekt?” Toer en Tsjerke fan Séryp hündert hüshaldings, allegearre ticht by honk. Yn e üngetiid mar ien kear preek; katechetysk ünderrjocht net mear as fjouwer üre wyks yn ït winterhealjier; gjin forienings en fiif wike foldwaende foar it hüsbisiik. Nearne hie ik, hwat it wittenskiplike oanbilanget, gaedliker plak fine kinnen. De Herfoarme gemeente fan Séryp hie de namme fan rjochtsinnich to wêzen, om’t de kollator har de léste fjirtich jier orthodokse learaers taskikte, lykwols wie de neiwurking fan de Evangelyske rjochting, dy t foartiids de Ommelannen bihearske, noch skoan to fornimmen. De alderein spriek bygelyks mei de greatste earbied oer ds. H. G. Cannegieter, dy’t der stien hie fan 1823 oant 1859 en njonken syn frou net fier fan ’e tsjerkedoar op it hof biïerdige leit. By forkiezingen fan de Twade Keamer en Provinsiale Steaten stimden de boeren op ’e liberale kandidaten, wylst mannich arbeider, alhoewol er der net oer praette, it briefke ynfolle foar J. H. A. Schaper, de S.D.A.P.-er dy t fan 1898—1934 Keamerlid west hat. In Kristlike skoalle woe men neat fan witte. Soks joech mar twaspjalt en it doarp moast foar alles in ienheit bliuwe. Dominy ünderrjochte wyks de bern fan ’e heechste klassen yn ’e bibelske skiednis. Alde master Heemstra en nei him master Medendorp hiene troch har persoan en ünderwiis it bitrouwen fan allegearre, minstens safolle as dominy, dy’t mei harren ek op ’e béste foet stie. Neist tsjerke en skoalle wie it iennichste doarpsforban in soarte fan boeresoasiteit, dy’t Moandeitojouns gearkaem yn it weardshüs fan Kremer njonken de pasterije. Under in pantsje kofje en in gleske fladderak waerden dér alderearst de bilangen fan it deistich bidriuw bipraet. Fan de lju dy’t dan om ’e tafel sieten mocht Tjaerd Nieveen wol de haedpersoan neamd wurde. In bonkige reus, mei in weak hert, presindint-tsjerkfad en kommisjekeapman, hied er mei syn skerp, hurd lüd in dübele stim yn it kapittel. Hy wie de bitrouwensman dy t op e beurs to Grins foar it kerspel alle lanbouprodukten forhannele. Ik sjoch him noch mei de wytlinnenske sekjes yn ’e han en in flewielen reissek oer it skouder panderjen nei it stasyon Loppersum. Forjitte mei ’k net de altyd hupse diaken Onno Bosman fan Boukumaheerdt, de stimmige Klaas Vegter, ek diaken, en de jimmer evenredige notabel Siersema üt e Groeve. Fansels sloech it petear mei gauwens oer nei de polityk, en hja harken mei sawn Pear earen, byhwannear’t Kornelis Coolman, in Menniste boer, it wurd naem, hwant elkenien wist dat dy syn wysheit opstutsen hie by syn freon Ane Kuipers, orakel en fraechbaek fan it hiele doarp. Kuipers, berne 22 Sept. 1833, in earsume sawntiger mei lange wite hierlokken, wie skuonmakker fan birop, tige bilêzen, skerp fan forstan, alear meiwurker oan J. Gouverneur’s Oude Huisvriend en Hazelhoff s Almanak, dêr’t er mannich rymke oan levere yn it Fivelgoaër dialekt. Mei syn iennichste dochter Manje wenne er lyk foar de pastorije oer yn in alderwetsk, leaflyts hüs, bisküle yn in blêddige moerbeibeam. As kloklieder kundige er Sneintomoarns de earetsjinst oan. It pypke yn ’e bran, it hier wynderjend yn ’e nekke, sette er op e toer ta en nei de léste hael gyng it de hearrewei op nei boer Coolman. Fan wegen syn dövens kaem er net yn tsjerke. It steatkundich skögjen bigoun: nije stof foar e boeresoasiteit. De 17e Maeije 1905 kaem er to forstjerren. De klokken songen it deadsliet en hiele Séryp efter ’e baer fielde it forlies. Ik skreau in In memoariam yn ’e Ommelanner krante. Hy hie it middel west dat ik ien fan myn béste freonen foun haw. Ane Kuipers It boererountsje by Kremer die net oan godstsjinstich petear. De Friezen binne oars. Grinslanners uterje har net licht oer ’e hegere dingen. Lju dy t as from bikend stiene moast men mei in lantearntsje sükje. Sa’n stille doarpsfiguer wie de Menniste boer Egge Huizinga, üt itselde laech as mines fan memme kant. Hwa’t him Sneins steatlik stappen seach üt e Groeve nei de formoanje, soe him halde kinne foar in formoanner üt in foarige ieu. Goed musikus bispile er yn it lytse tsjerkje it oargel, en ds. A. Mulder weage it net in alde preek to halden, hwant Huizinga wist se noch allegearre. De arbeiders op ’e pleats wisten fan syn ynkeard libben en hiene har boer wol delknibbeljen sjoen yn it forhoalene. To Séryp haw ik oermiette de swietens preaun fan ’e doarpspoëzije, dy’t lei yn ’e wiksel fan 'e jiergetiden, yn ’e ienfald fan it folkslibben, yn forhalen üt ’e alde tiid, dy’t ik hearde op hüsbisiik, yn ’e sfear dy’t weve om Burema’s „fikarije”, om it heech apelhöf mei de ieuwenalde taksisbeam, en om de lytse arbeiderswenten yn it kamp en it diakenijhüs by de „fiskenije”, dêr’t alde Epke wenne. Dat wie my allegearre sa gefallich dat ik bisocht der hwat fan fêst to lizzen yn in novelle dy’t spile yn ’e earste helt fan ’e foarige ieu, de iennichste dy’t ik ea skreaun haw en tytle waerd „Fan in aldmantsje”. Hja hat plak krige yn it tiidskrift „Yn üs eigen Tael”, jiergong 1909, bl. 129—H1. Ingwert is dêr Séryp en Bearn de deagraver en skaffer op ’e boereleden is Bene Klaassen, in stillen-ien yn ’t lan, hwaens neitins by de alderein noch fuortlibbe. Ik helje der in lyts fragmint üt oan, lyk as it üt ’e folksmüle opteikene is: Fan it alde pear wie Swob de earste dy’t de greate reis die en har man bleau dus as langstlibjende binefter. Dat foei Bearn swier op it gemoet. Master, dy’t it grêveboek oanhaldde en de tsjerkeoaken regele, frege Bearn: „Bearn, sil net in oarenien Swobbe grêf meitsje?” „Master”, andere Bearn en syn lippen trillen,” ik hie doel it seis to biskikken, ik achtsje ’t my ta ’n plicht. Swob hat trou foar my soarge, en it is it léste dat ik foar har formei to dwaen. En hy die it. Oan de noardkant fan de tsjerke, dêr’t de earme lju in plak krigen, dolde hy ’t grêf. Oars koe er under dat wurk noch wol ris psalmje, sadat dominys-juffer yn de koken der nei harke, mar nou wie him it gemoet to fol. Mei’t er de küle klear hie en dy heaks en sljocht makke, striek er mei de tearige en ilige hannen oer de richels en siden hinne en bistammere: „Sjoch sa, Swob, nou kinstü dêr kreas rêste, en nou hoopje ik dat ik gau neist dy lizze mei.” Midden op it hóf stiet de steatlike Rypster krüstsjerke mei har hege forwulften, mei dealde grêfstiennen en it lytse skoaltsje as taheakke. Lampen barnden dêr net op gielkoperen kroanen, mar as it Aldjiersjoun wie, stiene der houten blokken op ’e preekstoel en op e banken oan it langpaed, en op elk blok striele in sulveren kearsflam. As wy dan songen: Uren, maanden, dagen, jaren Vliegen als een schaduw heen, fielden wy yn ’e heimige skimer, yn ’e wide romte om üs hinne de skaden fan it forfleine jier. Binammen hat it stimmige koar fan dit Godshüs in plak halden yn myn oantinken. Op 'e nij forriist it foar myn eagen en yn ’e geast bitsjinje ik der jitris it hillich Nachtmiel. De hiele gemeente sit as in hüsgesin om de byldhoude achttjinde- yn dizze tsjerke doopt. Hja brochten freugde yn üs went, dy’t ik bitink mei it neifolgjend fragmint üt De Pastorie van Noddebö (Nijkerk, 1906): „Stille, freonlike pasterije, ik bring dy myn groet. Wie ik lang by dy wei, ik sil dy net forjitte. Al slagge ik tusken de piinheapen fan He'las’ forgiene hearlikheit, al haldde ik ta yn it lan fan ’e Faraönen, doch soe dyn dimmen tek foar myn tinzen heger oprize as Egypte’s heechste pyramide. Byhwannear’t immen it ünk hat nea net in foet set to hawwen yn in weeme, to witten yn in Godwijde doarpspasterije dan siz ik him: Reizgje der fuortdaelk hinne, leaver hjoed as moarn.” 9 ieuske tafel hinne, itend en drinkend de himelske spize en drank, fcrkundigjend des Heare dea. Op ’e nij sjoch ik troch de hege bogefinsters de sinnestrielen flikkerjen op de sulveren tsjelken en skütel, op 'e wite muorren, op ’e swarte adelike roubuorden mei gouden letters. In stille, wijde stoune. Us beide aldste bern, Margaretha Alida (* 4 Juni 1902) en Dirk Aijelt (* 13 April 1904) binne Pasterije fan Séryp De winsk om myn akademyske stüdzje jitris ta in goed ein to bringen kaem wer boppe, net it minst troch de Grinzer hegeskoalle, de hertslach fan it theologysk libben yn ’e Ommelannen. Ik bisocht de provinsiale dominysrounte, dêr’t de heechleararen dr. E. F. Kruyf, dr. I. van Dijk, dr. G. Wildeboer en dr. C. H. van Rhijn lieding oan joegen. De kapittelkeamer fan ’e Martinitsjerke wie it plak fan gearkommen en it duorre net lang of ik kaem dêr foar it buordtsje mei in referaet oer „It Lean yn it Nije Testamint.” Ut it neibisprek is my bybleaun de skerpe bistriding fan ds. P. van Binnendijk to Wetsinge-Sauwert (f 26 Maeije 1926), mei in birop op de likenis fan ’e arbeiders yn ’e wyngert (Matth. 20 : 1 l6), dy’t allegearre itselde lean krije. Prof. Wildeboer foei my by en wiisde der op dat dochs bisocht wurde moast theologysk to kommen ta in heger ienheitsbigryp fan ünderskate evangelyske wierheden. Ik fielde doe myn tokoart en it waerd my düdlik dat de theologia biblica myn stüdzjefjild yn gjin gefal wurde koe. Under alle bidriuwen hie ik sin krige oan ’e lokale tsjerkeskiednis, binammen troch de tsjerkeriedsakten fan eigen gemeente. De piëtistyske learaer Johan Verschuir, (1714 —1737) in strider mei wurd en pinne tsjin alle skyn- en nammechristendom, tsjin ynbylde hillichheit, bisteande yn boargerlikheit en uterlike godstsjinstigens, die dêr forslach fan allerhanne tuchtsaken dy’t bioardere waerden foar it hillich Nachtmiel. Hjir wie oan it wurd de skriuwer fan „Waarheitin het Binnenste of Bevindelijke Godgeleerdheid’ (1735) en fan „Heilige Oefening of Alleenspraak der ziele inde schole van Jesus” (1738). Hjir hearde ik de stim fan e gebeden, dêr’t er de tsjerkeriedsgearkomsten mei sleat: „O, dat de Heere Jezus onder ons mogt coninck zijn”, en: „Mocht er na binnen een gestalte voor Jezus zijn.” Dy dingen troffen my sa dat se meiwurke hawwe ta it bislüt om in skiednis to skriuwen fan ’e Grifformearde tsjerke yn ’e Ommelannen en dêrop to promovearjen. Earst lykwols wachte my noch it doktorale eksamen, dat net tafalt as men sa’n sawn, acht jier üt it akademysk formidden weirekke is. It wie gans in heikrewei jin yn tb wurkjen yn ’e fakken dogmenskiednis, ethyk, exegese fan Alden Nij Testamint. Marde snaren waerden spand en binnen it jier spileik it klear. Neef Hendrik de Jonge, neitiid dominy to Peize (1903), Andyk (1906), Kimswerd (1912) en Bergen op Zoom (1906—43) en G. Horreus de Haas, letter myn Snitser kollega, dy to Grins theology studearren lienden my har diktaten en de heechleararen makken it my net lêstich. Harald Höffding’s „Ethik” (1887) wie my swierdernöch, mar Prof. H. U. Meijboom, de goedwilligens seis, bigriep op it tentamen al gau dat Friedrich Paulsen syn „System der Ethik” (1989) der better yn siet. En sa slagge ik 30 Juni 1902 foar it doktorale eksamen mei in skripsje oer de godstsjinstige en seedlike tinkbylden yn de Imitatio Christi. Under alle eksamendrokte troch forlear ik it proefskrift net üt it each. Mei’t elke tiid syn eigen skriuwwize en letterfoarmen hat, makke ik my it alde kursyfskrift fan e tsjerklike akten eigen, üt it bitinken dat in tsjerkehistoarikus sünder paleografyske kennis neat bigjinne kin. Ek helle ik myn hert op oan Prof. J. A. Alberdingk Thijm syn magistrael boek „De Heilige Linie. Proeve over de oostwaartsche richting van kerk en autaar, als hoofdbeginsel der kerkelijke bouwkunst,” (Amst. 1858. Nou waerd my düdlik dat de boumasters fan üs Fryske tsjerken de hillichdommen makke hawwe ta dragers en stoflike öfbyldingen fan ’e hiele heilsskiednis en Godsiepenbiering. In ein fierder yn dy stof brocht my ek dr. Heinrich Otte, Handbuch der Kirchlichen Kunst-Archaologie des Deutschen Mittelalters, 5e Aufl. 2 Bdn. Leipzig 1884. Us oerbuorman Kuipers krige yn dy rite bisiik fan immen dy troch syn drege kunde myn histoarysk ynsjoch breder en troch syn freonskip myn libbenspaed blider makke hat, n.l. Pieter Hendrik Meekhoff Doornbosch üt Baflo. Boargemasterssoan, fan myn jierren, learling fan it Asser gymnasium, waerd er to Grins troch notaris van Vloten oplaet foar it notariaet, mar sünder fortuten. Troch it lézen fan Marten Douwe Teenstra’s Kroniek van Groningen (1859—60) en dreaun troch in füle langst om it forline fan syn bertegroun to kennen, hied er him ütlein op ’e skiednis en aldheitkunde fan ’e Ommelannen, sadat, wy wiene as op inoar oanwiisd. Baes Piktried seach dat yn, fornijde him myn stüdzjeplannen, stjürde my boadskip efkes by him oan to rinnen, en as mei in toverstêf waerd in ban frissele dy tritich jier it halden hat. Doornbosch wie in rüge, ünbislipe Ommelanner, en dochs in hear. De Bafloërs neamden him dan ek „Pait m’nhear”. Hy hie in ünbidimber frijheitsgefoel, in ünbidigen hekel oan alle plat-boargerlikheit en wünder it slach om mei froulju om to gean. Koart oanboun koed er raer guod opjaen oer de boeren har jildsucht. Foar in seldsum boek hied er alles oer, hy soed er earmoede om lije. Syn bibleteek wie syn eare en rom. Hy woe se wol lyk as Antonius van der Linde (1833-—97), skriuwer fan ’e Geschich(e der Buchdruckkunst, to Wiesbaden yn in kristallen kast sette. Alhoewol net allinne üs godstsjinstige, tsjerklike en politike tinkbylden, mar ek üs hiele libbenswize en libbenshalding himelsbreed ütinoar rounen, forboun üs dochs in freonskip dy’t ankergroun foun yn üs Frysk-nasjonale fielingen, yn üs mienskiplike leafde foar Great-Fryslan. Dyselde nacht bleau er oan ’e pasterije, en haest net to tellen binne de bisiken en brieven dy’t oer en wer yn it forrin fan ’e jierren troch üs wiksele binne. Troch him krige ik bibliografyske kennis. Ut alle oarden fan e wrald waerden him antikwariaetskatalogi tastjürd. Sünder syn foarljochting hie ik myn proefskrift net yn sa n koart tiidsbistek klear krige. Hy wiisde my de wei nei de boarnen, dy’t er meast allegearre ündersocht hie foar syn genealogyske stüdzje. Mei gauwens lei de studearkeamer op 'e pasterije fol mei steapels protokollen yn perkaminten ban, bifetsjende de akten fan ’e klassikale gearkomsten en provinsiale synoaden fan ’e Ommelannen. Doornbosch fêstige myn oandacht op D. F. }. van Halsema’s „Staat en Regeeringsvorm der Ommelanden”, Gron. 1778 dat ik ekserpearre, en op de wurken fan aldere en nije Eastfryske skiedskriuwers en geakundigen lyk as Onno Klopp, T. D. Wiarda, F. Ritter, dr. H. Reimers en pastor Houtrouw. It duorre net lang oft ik ütfanhüze in pear dagen op Meima, it moaije bütenforbliuw fan ’e famylje Doornbosch to Raskwert by Baflo. Boargemaster helle my mei de tilbry öf fan it stasyon Bedum. Alles oan dy man tekene krêft, lyk as foar syn hüs it libbensgreate houten byld fan kening Arthur, de graelridder, dy driigjend syn earm ütstiek. Hy wie foarsitter fan it wetterskip Hunsingo. Yn tsjustere nachten by stoarmwaer swalke er om op it stik sédyk dat faei Stie. It is ek ris bard, dat it weardshüs fol siet mei in ploech Sint Jansgaester baggerlju dy’t it „maer” slatten. It roun tsjin tsienen, de üre fan sluting. De polysje warsköge, mar it joech neat. Doe kaem de boargemaster en yn in omsjen dreau er it polderfolk as in keppel skiep foar him üt. Pyt hie boppe yn ’e alderlike wenning in keamer dy’t er de Muzetoer neamde nei de kunstskatten dy’t er dêr gearbrocht hie. In nije wrald gyng der foar my iepen, doe’t er my sjen liet syn kolleksje portretten, kaerten, litho's, hanskriften en seldsume inkunabels, dy’t meastepart mei de skiednis fan Grinslan yn forban stiene. En by alles koe men sa fiele en taeste de greate leafde, hwermei dy samling forsoarge waerd. Troch it forhüzjen fan syn alden nei Felp hat er him neitiid deljown oan ’e haven to Baflo, yn in wenning, dy’t er nei folie oerliz nei syn eigen smaek ynrjochte. Hy skreau my: „De kleuren lachen mij tegen en geven ziel en leven aan de eenmaal sombere doodsche vertrekken. Met voorzichtigheid en beleid heb ik de kleuren gekozen en over decoratief en kleurenharmonie gelezen. Inden navolgenden zomer zal alles vrijwel in orde zijn en gij zult als kritikus fungeeren”. En oer syn tün yn in oar brief dêr’t men syn dichterlike geast üt kennen leart: Mijn tuin ligt inde winterkwartieren, maarde dubbele madeliefjes hebben den geheelen winter gebloeid en ze hebben zich vermenigvuldigd. Ik heb een massa nieuwe planten gekregen door afgewaaid zaad en dit zomer heb ik in overvloed. Ook wil ik meer verscheidenheid hebben van planten en kleuren en Zinia’s en Portulaka staan voor dit jaar op het program. De stokrozen hebben zich verleden jaar mooi ontwikkeld en bloeien nu alle jaren. De klim- en struikrozen hebben zich prachtig ontwikkeld en bloeien dit jaar overvloedig, mits droog en zonnig weder. De Salvia „Zurich” zullen voor de glazen bij den muur; dit zijnde vuurroode bloemen van verleden zomer, ’t Is een mooi en dankbaar bloemetje. De Afrikaantjes (tunikanen) staan steeds op het feestprogram; ze bloeien eeuwig en binden zelfs den strijd aan tegen de verwoestende elementen. Een onsterfelijk bloemetje in waardevolle kleuren! Kleur is voor mij leven en daarom heb ik de bloemen lief. Ze waren eenmaal de troetelkinderen mijner kindsheid. Jarenlang heb ik ze vergeten maar wij hebben elkaar weer gevonden, omdat wij wisten, dat wij elkaar verstonden en noodig hadden. Zoo spreek ik met mijne bloemen en ze zijn me meer lief dan een vreemd mensch, die mij zelden of nooit aantrekt. Wanneer gij in dezen zomer weer de Ommelander velden betreedt, hoop ik je in bloementooi te ontvangen en koning Arthur zal fier de Ommelander vlag doen wapperen over de met kleurenpracht bedekte bloemperken. Misschien worden de kapelletjes dan wel schuw, maar ze komen weer, want ze weten dat zij het goed bij mij hebben en ze zijn o zoo ijverig, daar ze weten dat het leven zoo kort is. Aldus kunnen wij nog leeren van het nietigste schepseltje inde onmetelijke, grootsche schepping. Miin toentje mit blommen, ’t is een paradiiske op oarde, Ze gruien en bluien en lachen mi tou. ’t Is alles zo mooi, ’t mos nooit weer verwelken, Want de winter, dei komt en dei komt weer zo gouw De mensen en blommen, wat kennen ze ons veel leeren! Heur leven is gruien en bluien en striid. Wi monnen vergoan, ’t is de wet van ons leven, Wi monnen verhoezen en den is ’t veur altiid. Doe’t ik him it oare jiers opsocht helle er my triomfantelik yn. De gong wie bihongen mei bylden fan hilligen, dy’t er yn gips öfgetten hie fan midsieuske klokken, allegearre efter glês yn ikenhouten omlisting. Fierder wie it boeken en jitris boeken, tsjin it lewant, op ’e alde bolpoatetafels, yn ’e keamers, koken en op souder. Dochs net sa dat it jin bineare, hwant sawol it greate famyljewapen mei it springende hart, de libbensbeam en deafet, Perzyske kleden op e doarren en de follekleurige stjerbiskildere flier, en allerhanne nijsgjirrich pronkguod op skoarstienmantel en skriuwburo brochten in mylde stimming oan. It lege öfdak fan ’e eftermuorre hie in poëtysk oansjen troch de wielderige druvebeam. It tjin wie in greate blommepracht fan giel en read, bihearske troch it byld fan kening Arthur mei blauwe leeljes op panser en skyld en biside in wite bank ünder in bloeijende roazestrük. Hoe wiis er mei dy „casa cara” wie, hat er werjown yn dit sljochtwei rymke yn Hunsingoaër dialekt: Oan vout van de wier mit oetkiek naar ’t Noorden, Stoat myn lut hoeske ainzoam moar oardig. Ik woon er zoo graag en ’k heb het zoo laif En t hoeske is mi allain woardig. t Is begruid mit klimop en old is ’t van anzain En loekjes versieren de roeten Als de oavondzon den noar binnen tou schiint, Dan kiek ik deur mien glaskes noar boeten. k Zit er rustig en vailig en nargens zo goud En k woon er van de mensen vergeten, t Is alles zo mooi en zoo laif om mi tou ’k Wol mit gain keunink mi meten. Mien koamers binnen kleurig en schitren mi tegen. En de bouken vertellen van leven en striid. t Is alles mi dierboar en ’k wol het graag hollen Joaren en joaren of voor altiid. . de oanfallige wente haldde Pyt as direkteur fan ’e underlinge fe-asseransje-maetskippij (oprjochte 1895) it kantoar yn in hege blauopferve skuorre, dy’t ek fol boeken siet. n ICk ucS dC WCi fan e °mmelanner skiednis P. Meekhoff Doornbosch foun, net oars barde it mei de oare freon. Syn namme o.anrdeak f°ar l\ CfSt °P 11 9emeentehüs to Middelstum. Op in el om d jiCr 1903 SWiMend °er in tsjerkelik protokol en om efkes to bikommen üt it sydfinster sjende, frege ik in klerk,,Hwa wennet dêr yn dat moaije, nije bütenforbliuw?” Hy ant-9e™eenteriedslid Jakob Vinhuizen is eigener fan dy filla entlieda en lyk as ,o is er in leafhawwer fan skiednis en Jldheen. Da wie foar g,m dovemansearen sein. Dochs bleau it dêr hZ' I,oare.)iers waerd ik meiwurker fan it illustrearre tiidskrift Het Noorden, utjown troch de firma van Veen en Evers to Grins foar Lt \ mear ?and^ht t0 fêsti^'en °P Saxo-Frisia, dat foar oare gewesten net hoechde Ünder to dwaen. len fan myn acht opstellen wie tytle Het Vrijkorps van Zandeweer, in lytse doarps- Sinïï fan d£ {W 1787 )ófspile Ünder in tsier^- Orani -L' Dekerns' II waerd dêr demonstraesje foar ?'an’evUnJer oanfiering fan Klaas Arents Jonker, de oerpake fan In dat W 12en,(,,2747'4'185?)- Mrage foei derby" him sa yn dat hy woede sknuwer kennen leare en sa slagge er nei de pasten, fan Séryp (13 April 1906). Ik fitere him oan t?lt sammeljen epigrafysk materiael, to bigjinnen mei de grêfstiennen. Dat waerd him it bigjin fan in nije libbenstaek. Noch gjin trije wike neit»d stjurde er my in hiele kolleksje opskriften mei kreaze pinteike- MIEN HOESKE. ningen fan 'e sarken. Nou hie ik op myn tochten troch de Ommelannen sok wurk ek al by de han hawn sünt de studintetiid. Hwat de Bazeler jurist en ethnoloog Johann Jacob Bachofen (1885—87) skriuwt yn syn Autobiographische Rückschau (1854), dat de aldheit yn har grêven it greatst is, dat dêr him it symboal foarme en it langst biwarre hat, koe ik hwat fan forstean. Prof. Kleyn wiisde üs yn syn kolleezje oer tsjerklike archaelogy dêr ek op. De grêven fan it foarteam loeken my. It „Sta viator” op sa mannich in sark spriek ta myn gemoet. Ik koe net hawwe dat sa’n monumint ta weismiten keard waerd. In man nei myn hert wie Nehemia, dy’t spriek ta kening Artasasta (2 : 3): „Hoe soe ik der net mismoedich ütsjen, wylst de stêd, it plak fan myn affaers grêven, foar wyld leit.” Hjir moast rédden wurde hwat der noch to rédden foei. De earste frucht fan gearswyljen wie myn opstel Van oud-Ommelander grafzerken yn ’e Groningsche Volksalmanak (1906) ünder redaksje fan Jhr. Mr. J. A. Feith en Mr. P. G. Bos, mei biwiis fan grousum fandalisme, dat in skat fan histoarje, frommens en poëzije weimakke. Ik helje der in stik üt oan: „Welk een indrukwekkend gezicht een vloer van grafzerken, overdekt met cijfers en spreuken, met wapenschilden en namen, en met velerlei zinnebeelden die getuigen van dood en opstanding en eeuwig leven! ’t Zijn kille gesteenten, die zwijgend liggen in het stille choor, maar die toch spreken van menschen en dingen die nog immer onze .aandacht en belangstelling verdienen. Daar liggen machtige jonkers en hoofdelingen en „doegetsame” edelvrouwen met heur kroost naast invloedrijke pastoren met hun kerkvoogden, ouderlingen en diakenen. Daar liggen eigenerfde boeren, die eens dezelfde akkers bebouwden die nog eiken nieuwen zomer golven van het koren, naast andere kerspellieden, die eens de hoofdfiguren waren van het oude dorpsleven. En welk een verscheidenheid in al deze grafsteenen! Hier is een roode zandsteen, een zestiende eeuwsche zerk met forsche wapenroset in het midden en sierlijke gotische letters langs den rand, alles sober, bondig, kernachtig. Daar is een blauwe zerk uit het midden der zeventiende eeuw, al rijker geornamenteerd. Ginds is er een van het einde der achttiende eeuw, kwistig bezaaid met weelderige sculpturen; slingers bloemen eu draperieën hangend over rococoschilden en een vers in gezwollen stijl omsluitend. Het meerendeel van deze zerken zijn modellen van steenhouw kunst. De hedendaagsche halen er niet bij. Gemiddeld twee eeuwen zijn voorbijgegaan sedert zij de werkplaats van den steenhouwer hebben verlaten en vele zijn nog zoo frisch en zwart glimmend alsof het slechts enkele jaren was geleden. Zij liggen daar veilig in het vreedzame kerkchoor. Slechts éénmaal inde drie maanden bij de viering des heiligen Avondmaals schuiven de voeten der menschen er over heen en verder worden zij weer met rust gelaten. En ginds onder het orgel liggen ineen lange rij de grafsteenen der schoolmeesters en organisten van het kerspel, ’t Was toch een aan- doenlijke gewoonte der oude Ommelanders om de dienaars van school en orgel een laatste rustplaats te schenken onder het instrument dat zij korter of langer tijd hadden bespeeld. Even treffend, als wanneer de prediker van het Evangelie eenmaal kwam te rusten aan den voet van den kansel, waarop hij de woorden des levens had verkondigd. En laat men zich nu eens neerzetten om die oude monumenten met hun opschriften te beschouwen en trachten de symboliek dej graven te verstaan dan zal men verwonderd staan over de vele merkwaardige dingen, die daarop zijn te vinden. Dan zal men een schatkamer van historische, genealogische en godsdienstige gegevens voor zich geopend zien. De slotwurden fan it opstel wiene: Mocht hetgeen ik hier heb aangestipt prikkelen tot verder onderzoek. De tijd zij voorbij, dat de graven geschonden en de zerken misbruikt worden als drempels en stoepen. Men geve ze Veeleer eer eereplaats in het choor der kerk. Mochten velen er hun aandacht aan schenken en de opschriften aanteekenen, zoodat weldra een vol ledig register kan worden opgemaakt van de oude inscripties in ons gewest, welke zulk een belangrijke bron zijn voor de locale geschiedenis. Hjirmei wie it plan op koarte termyn oanjown en 4 Maert 1908 bispriek ik it mei Prof. C. H. van Rhijn en Jhr. Mr. J. A. Feith. It terrein waerd fordield, de finansiéle kant bisjoen, as fjirde meiwurker keazen P. Meekhoff Doornbosch en as dy net woe J. Vinhuizen. Myn meiwurkjen oan e Grinzer Volksalmenak stie Doornbosch al tige min oan. Hy achte it heuljen mei de stêd, forried oan e Ommelannen. Hy skreau: ..Wij Ommelanders beschouwen de stad altijd als een roofnest; d. geschiedenis heeft zulks geleerd. Trappen en onrecht was haar eenig levensdoel en daarom moet ze nog verdelgd worden. Mijn doel is om door eigen onderzoek, werk en tijdopoffering de geschiedenis te beoefenen en een bibliotheek te formeeren, die zooveel mogelijk alles in zich vereenigt wat van belang is voor onze geschiedenis. Ik heb het land als ik in Groningen moet schooien om een boek; liever koop ik zelf, en kan dat niet dan lees ik het niet.” It waerd der net better op, doet ik him frege oft er syn namme torbine woe as meiwurker oan in Grinzer grêfsarkeboek. Van Rhijn en Feith hiene dat al dien foar de stêd, Westerkwartier en Goarecht; ik soe Fivelgoa foar myn rekken nimme, him waerd Hunsingoa tatocht, fjirder koe foar Westerwolde en Oldamt noch ien socht wurde Woe er net, dan wie Vinhuizen üs man. Hwat men torwachtsje koe, hy wegere. Hokker fül kontrast dy twa! Vinhuizen de evenredige, Doornbosch „Gisteren hebben wij een mooi feest gehad van het vijftigjarig bestaan van het waterschap Hunsingo, zooals gij inde bladen zult kunnen lezen. Er zijn onderscheidingen ten deel gevallen aan verschillende personen en o.a. ook mijn persoon, die tot archivaris van het waterschap is benoemd. Het was in zekeren zin een verrassing voor mij, want ik had er niet op gerekend. Op zich zelf ber ik er wel mee ingenomen, mits ik in mijn persoonlijke vrijheid niet aan banden word gelegd. Het begrip „ambtenaar te zijn” kwelt mij en in mijn dagelijks leven wensch ik tegen eiken prijs vrij te blijven. Het gaat voor mij dan ook als een schaduwbeeld voorbij en zal geen resultaat in mijn leven achterlaten. Ik stel het in elk geval op prijs en heb daarvoor gelegenheid gekregen om het archief uit een historisch oogpunt produktiever te maken. Dit zegt veel voor mijn later leven. Er blijft een band tusschen de Ommelanden en mij. Voor introductie doet het mij geen kwaad, want in Holland hecht men aan het uiterlijke, aan titels, ’t Is aardig, dat nog vóór je vertrek, dit „drama” zich heeft afgespeeld. Wat gevoel ik mij gewichtig! Thans word ik verwaand en ik weet niet wat nog?” Dizze archivaris wie gjin sakeman mar foar alles boekeleafhawwer en boekesamler, mei in boekehert, allyk Rodolphus Agricola (1444 -85), de humanist üt Baflo, hwaens wurken yn syn kast stiene. Yn syn bibliofily foelen allerhanne faktoaren gear: hertstocht, kunstsmaek, technyk, systematyk, stüdzjesin, mei in nasjonale, romantyske tendins en de Ommelannen yn it sintrom. Hy hie relaesjes mei alle müglike antikwariaten yn binnen- en bütenlan. Hy gyng alle katalogi sekuer nei en joech oan fêste agenten kommisjes. Syn eigen katalogus haldde er goed by. Hy sette de boeken neffens in eigen systeem byinoar. Hy lies hwat er oankoft en makke der kanttekeningen by. Hy wie greatsk op syn curiosa, rariora en rarissima. Hy bistege jierliks gans in stik jild oan bynwurk. Om in bigearlik boek, hanskrift of portret oankeapje to kinnen, soe er him it nedichste üntsizze. Yn syn béste jierren mocht er graech de ütkomsten fan syn ündersiik yn it Nieuwsblad van het Noorden, noait yn 'e Groningsche Volksalmanak publisearje. Dr. Poelman spriek by syn grêf de winsk üt dat in karbondel fan dy forsprate opstellen ienris foar it ljocht komme mocht. De grins tusken bibliofily en bibliomany wist er to biwarjen, neffens it wurd fan G. A. E. Bogeng (Die grossen Bibliophilen, Leipzig, 1922, I, 512): ~ln bibliofile is hear, in bibliomaen slaef fan syn boeken." Yn Jannewaerje 1903 karde Prof. dr. C. H. van Rhijn, dy’t my oanwiisd waerd as promotor, it konsept-bistek fan it proefskrift goed en 19 Desimber 1904 promovearre ik dêrop ta doctor theologiae de koppige, üngedurige, asosjale „kavalier” mei syn skerpe troanje, tinteljend each, pittige stap, prinshearlike laits, bikant petear, fol kwinkslaggen, de frijtinker, los fan alle boargerlikens, tsjerklikens, amtlikens, dy’t my noch dyselde wike skreaun hie (11 April 1906): ~cum laude .De titel wie: De Gereformeerde Kerk inde Ommelanden tusschen Eems en Lauwers (1595—1796). Neef Albert de Jonge en freon Doornbosch stiene as paranymf. Prof I. van Dijk brocht yn it formidden dat it boek wol hwat koart ütfallen wie. Ik antwurde dat syn heechgelearde net lang lyn yn syn „Vota Academica" krekt op bounigens oanstien hie. Mei klam haldde ik tsjin him steande myn sechste stelling: Dr. H. F. Kohlbrügge is ten onrechte beschuldigd van antinomianisme . Nammers as ien wraksele hie mei de Godlike sedewet, dan wie it de learaer fan Elberfeld, dy’t °an syn dea ta forkundige dat Gods Geast de leauwigen liedt yn ’e paden fan e Wet. Prof. H. U. Meyboom foei my oan op de twade stelling: „Blijkens oude grafschriften in onze kerken heeft het geloof inde opstanding des lichaams eerst na de Reformatie wortel geschoten onder het volk. Hy bisköge dit leauwe as suver foarreformatoarysk. Ik koe him lykwols üt eigen ündersiik biwize, dat earst fan ’e grêfstiennen nei 1580 jin de jubel tomiette sloech fan de sillige hope op in froalike forrizenis troch Jezus Christus. Foar dy tiid kaem it net fierder as ta de bea dat God de siel genedich wêze mocht. De maklikste opponint wie Prof. Wildeboer, dy’t alhielendal meistimde dat neffens de njoggende stelling de Urim en Thummim, it preesterlik orakel fan ’e Hebreën yn Exodus 28: 30 in symbolyske bitsjutting hiene, in ünderwurp dêr’t ik alhielendal yn thüs wie troch de Amsterdamske priisfraech. Doe klonk it „hora” fan e pedel, dêrop folge in hertlik wurd fan ’e promotor, it ütrikken fan ’e bul, in slach om mei it fjouwerspan troch de stêd en ta einbislüt in feestmiel by Willemse yn ’e Hearestrjitte, dêr’t ek de Groenewegs mei oansieten. Dat heit dy dei bilibje mocht, wie my foaral great. In jier neitiid kaem fan it proefskrift in goedkeape folksütjefte fan ’e parse, oankundige troch Prof van Rhijn yn ’e Theologische Studiën. Gansk archyfmateriael dat yn it proefskrift gjin plak krije koe, haw ik letter forarbeide yn opstellen dy’t de redaksje fan ’e Groningsche Volksalmanak (Mr. J. A. Feith, Mr. P. G. Bos, Mr. J. G. C. Joosting, Dr. H. A. Poelman en Dr. H. P. Coster) jerne opnaem. Mei nocht bitink ik jitte altyd myn meiwurking oan dit jierboekje, dat op dit fjild in eareplak ynnimt en dêr’t Fryslan in foarbyld oan nimme mocht. Yn forban mei de dissertaesje kom ik nou ta in oar stik fan it pastorale libben üt dy jierren. It sawnde haedstik is tytle: Uit het Predikantsleven, en jowt dizze tekening fan dealde weeme fan Westeremden: Zij troont boven op de kruin van de wierde, ver heen ziende over de andere, lage huiskens van het dorp. Reeds onderweg wordt onze aandacht getrokken dooreen breede blijkbaar diepe „dobbe”, aan de achterzijde van het huis niet ver van de stal. Het is de „peerdewasch”, waarin de paarden van den pastor worden gebaad en ge- wasschen. De pastorie, gelegen tegenover de oude baksteenkerk en omringd door breede grachten, is een hoog, zwaar gebouw met spitsen gevel, die versierd is met een groen kleed van klimop. Het dakwerk, zoo van de kemmena als van de schuren, is vermoedelijk met een dikke laag riet gedekt, waarop zich hier en daar een klomp huislook heeft vastgezet. Wij laten den geelkoperen klopper op de deur vallen, worden binnengelaten en staan in het voorhuis. De eerste deur rechts brengt ons inde keuken, een kolossaal ruim vertrek, dat er zich niet aan behoeft te storen wanneer op zekeren dag tien man meer dan gewoonlijk rondom de tafel aanschikken. De vloer is bedekt met roode plavuizen de breede schouw breidt zich aartsvaderlijk uit boven den bijbelhaard, met zijn fraaie tegels en heldergeschuurde ijzers en kettingen; inden eenen hoek verheft zich de regenbak, in den anderen liggen achter de houten schotten diepe provisiekasten en een bedstede. Onmiddellijk tegen, de keuken aan ligt de eigenlijke boerderij der pastorie: eerst het karn- of „melkenhuis”, waar de knecht zijn slaapplaats heeft; daarachter het „koehuis”, ruimte biedend voor minstens twaalf koeien; verder linksom „de peerdestal , waar zes paarden aan de krib kunnen staan; eindelijk de groote schuur met haar zware gebinten en breede vakken. Inde beide deurbogen van den achtermuur is een sluitsteen ingevoegd, de een prijkend met het traditioneele paard en het jaartal 1775, Weemhüs Fan Westeremden de andere met den naam van hem, die de beheerder is van deze boerderij: Edzardus Sissing, Pastor. Wanneer wij deze complete boerderij, gelijk zij in haar ouderwetschen staat nog herkenbaar is o.a. aan de oude weeme van Westeremden en voorheen te zien was in elk kerspel der Ommelanden, ons voorstellen niet zoals nu ledig en doodsch en vermolmd in haar gebinten, maar vol leven en bedrijvigheid, dan krijgen wij een aanschouwelijk beeld van het oude pastorale leven tusschen Eems en Lauwers van de maatschappelijke zijde gezien, en komen tot het besluit, dat de Ommelander pastor tevens heereboer was.” It oantinken oan dizze alde weeme, dy’t spitigernöch ófbrut'sen is en plak romje moast foar in modern hüs dat alhielendal net yn it doarpsformidden paste, ropt by my wekker de freonskiplike omgong mei de biwenners fan doedestiids, üs neef Albert de Jonge en syn frou Anna Idzardi. De öfstan fan sa’n trije ketier rinnen oer heal pün, heal klaei, wie gjin biswier om elke Sneintojoun byinoar to kommen ta in kollegiael forkear dat net allinne folie geniet joech, mar ek fortuten die oan üs wurk. De Jonge gyng yn haedsaek de praktikale kant üt, lyk as de measte dominys fan ’e Evangelyske rjochting. Hwa fan alle dominy’s to Swol, dêr’t er sünt 1912 stie, hie mear learlingen as hy? Ik mocht him faek in goede rie jaen yn swierrichheden dy’t him inkele orthodokse eleminten bisoargen. Hwat kaem it üs frjemd oan, doe’t er 29 Jannewaris 1905 öfskie preke en de oare deis nei Skildwolde teach. Hoe iensum en forlitten lei dêr doe dealde weeme boppe op ’e terp. De wurden dy’t ik as konsulint sprutsen haw fortolken wol tige by tige in stimming fan wémoed. In pear wike neitiid joegen de Westeremders my tasizzing fan birop nei har gemeente. Ik haw dêrfoar bitanke, alhoewol it traktemint seishündert goune heger wie. De Sérypsters forwachten net oars. Westeremden seagen hja mar leech op del. Hwerom? Om’t it minder wie? Ynwindich haw ik faek laitsje moatten om de doarpsgreatskens of it doarpisme hoe sil ik it neame? dat der hearske tusken Fly en Eems. Oan ’e oare kant Séryp, tusken Loppersum en Easterwytwerd, lei op in hege wierde, dy’t letter ófgroeven is, de pasterije fan ds. H. C. Speckmann to Eenum (1896—1907), in fredich plak mids hovingen en nötfjilden. len kear deis kaem de postboade it tsjerkepaed lans. Fierder lei it as yn in dream. Wy mochten dêr graech komme; myn frou waerd freondinne fan ’e trije dochters; ik makke Jacobus, de soan, klear foar it proponintseksamen. It wie der altyd like gesellich. As ik yn letter dagen fan Grins nei Middelstum troch Onderdendam fytste, koe ik net neilitte en stappe dêr efkes öf by de Speekmannen. Yn Jacobus syn pastorije (1912 25), waerden dan de goede Eenumer jierren en de forstoarne alden bitocht. De amtsbruorren üt ’e ring Loppersum, dêr’t ik oan har dea ta de ban mei oanhalden haw, wiene ds. E. van Kleffens op ’t Zandt en fan de kommene Christus, dêr kaem it op oan. In djipper yngean op dy heilswierheit moast men doe net forwachtsje. Dr. A. S. E. Talma hat my dat ris ünder it each brocht, doe’t ik op in joun foar him de tsjinst waernaem yn ’e Martinitsjerke to Grins en preke oer de likenis fan ’e wize en dwaze fammen (Matth. 25 : 1—13). De kollator fan Séryp Jhr. O. Q. van Swinderen en Prof. C. H. van Rhijn wiene ünder it gehoar. Nei de preek sei Talma tsjin my: ~Wat nimme jimme it maklik op mei it dogma.” Ik frege: „Hoe sa?” „Lêz ris de preek fan Mc. Cheyne oer deselde stof” wie syn antwurd. Letter moast ik bikenne, dat er gelyk hie. Sa goed as neat hie ik sein oer it weromkommen fan Christus, it swiere stik. Kollega K. J. Mulder makke him ek net drok mei de learstellige godgeleardheit. As praetor fan ’e ring wie er yn syn krêft mei it iepeningswurd dat altyd de klam lei op trou yn it pastorale wurk. ds. K. J. Mulder to Loppersum, beide mannen mei in waerm hert. De earste hie ik al kennen leard to Huzum, syn foarige gemeente (1895—1904), dy’t him noch net forgetten hat. Hoe klear stiet my noch foar ’e geast de bifêstiging op 't ’t Zandt troch syn sweager dr. }. Pelinck to Farmsum mei de formoanning fan ’e apostel Paulus oan syn learling Timotheus: Doch it wurk fan in evangelist (2 Tim. 4 : 5). It wie in warsköging tsjin alle heechtsjerklikheit en learstellige kreauwerij. It Evangeelje to bringen, neat as it bliidboadskip Pasterije to Eenum De tsjerklike problematyk biswierre üs net. De ecclesia militans „forlearen wy üt it each.’ Ik sjoch üs wer yn Loppersum wolfoldien sitten op ’e boppeseale fan it weardshüs Rienks, it plak fan ’e ringgearkomste, mei in lange strie yn ’e holle. Men koe de reek snije. De nije boeken fan de lêsrounte waerden bisprutsen, dealde by opbod forkoft, de quaestor forparte de fakaturejilden; de stan fan de tünfruchten kaem op it aljemint; it waerd in striid hwa’t de earste ierdbeijen hie, mar in theologysk ünderwurp stie net op ’e wurklist. Op ’e ringforgearring by ’t simmer kamen de froulju mei en dan net yn ’e herberch, mar yn ’e pasterije neffens in fêste roaster. By myn witten waerd de theology net oansnien. It wie der to „pastorael” foar. It gyng derby Rienks gans oars om wei op in Desimberjoun fan it jier 1903, doe’t A. P. Staalman, redakteur fan De Christen-Demokraat (f 6 Maert 1938) en Mr. Tiemen de Vries, ald-redakteur fan de Provinsiale Friesche Courant dêr in politike redefiering öfstieken. Ik hie it yn ’e holle en gean der hinne, tige binijd hwat earstneamde, hwaens kandidatuer ik op Skylge stipe hie, foar it ljocht bringe soe. De seal wie tsjokfol. Beide sprekkers foelen it sittende koalysjeministearje skerp can, nei myn sin ünrjuchtfeardich. By it debat kritisearre ik inkele leuzen fan ’e Kristendemokraetsije. Dat makke Staalman sa koegelsk dat er üt ’e koker bigoun to spyljen en ferge, ik soe myn wurden ynlüke, hwat net barde. De oare wyks stie er yn syn krante in forhünjend stik oan myn adres. Sünt haw ik my net wer yn it iepenbier op it glêdde iis fan ’e polityk bijown. De tsjerklike strideraesje gyng yn Grinslan meast om de fraech: Evangelysk of Ethysk-orthodoks? wylst Fryslan it to krijen hie mei: Modern of Konfessioneel? Ik woe net graech meidwaen oan dat hakketakjen en waerd der dochs yn bihelle. It spul bigoun al yn Westeremden. De tsjerkerie woe ds. H. Y. Ynzonides net as konsulint en naem my foar kar, hwat der earst f rij hwat ynhinge. As lid fan ’e klassis Appingedam en fan it klassikael bistjür achte ik it bytiden plicht myn stim jilde to litten. Op ’e jierlikse klassikale gearkomste koe it wol ris hurd waeije. By in debat oer in synodael foarstel slingere ien fan ’e amtsbruorren my it anathema fan ’e apostel Paulus üt it Galaterbrief (1 : 8) nei de holle, doe’t ik de evangelysken meistimde. It birop fan Appingedam, üs affears stêd, „it Noarske Venetië” lyk as Doornbosch it neamde; bisoarge my gans swierrichheit. It traktemint wie folie heger. De tsjerkfadij woe in nije pasterije jaen, om t hja dealde üt ’e tiid achte. Doe’t ik mei myn frou in bisiik brocht oan ’e roppende gemeente wiene wy de gast fan ds. R. A. C. Frijling, dy de tsjerklike forhalding net roaskleurich skildere: Oan e iene kant de mannen fan ’e orthodokse evangelisaesje, oan ’e oare kant de evangelysken. It forline hat doe yn myn hert sterk sprutsen. Ik woe my net yn dy striid jaen. To klear hie ik yn myn pake syn hüs en formidden earbied krige foar de evangelyske rjochting. Ut respekt dêrfoar bitanke ik. Myn langste tiid hie ik doe to Séryp west. Kollega K. J. Mulder to Loppersum haldde yn 1905 syn öfskiedspreek, om nei Boazum to gean. By it farwol op 'e pasterije sei er tsjin my, sa risselüt as it mar koe: „Wumkes, jo sille my gau folgje nei Fryslan.” „Hoe sa? frege ik binijd. „Wachtsje mar ris öf," wie it antwurd. En hwat is der doe bard? Hy gyng nei dr. M. Niemeijer en in pear leden fan e tsjerkerie to Snits en fêstige op my de oandacht foar de fakature Beekman yn dy gemeente, mei dit gefolch, dat 7 Jannewaerje 1906 ünder in preek oer de Wizen üt it Easten (Matth. 2 : 1 —11) twa óffurdigen sieten fan it Snitser kieskolleezje, to witten Aijelt Folkert Hingst (f 30 Des. 1943) en syn tachtichjierrige omke Jacob Campen, dy t my letter in faderlik freon wurde soe en yn in oar haedstik troch my apart bitocht wurdt. Ik liet harren by it bisiik daelk wol fiele, dat op in lyts plak to bliuwen as Séryp alhielendal myn sin wie. It birop fan ’e Snitser gemeente dat skielk loskaem wie my dan ek minder wolkom. Ik fielde my troch en troch in doarpsminske. Yn it stille gea lei foar my in wrald fan poëzije, woartele yn natür en histoarje. De stêd, ek de lytse provinsjestêd, like my neat. Op it plattelan myn libben tahalde to meijen, wijd oan gemeente en stüdzje, wie de ynlikste winsk fan myn hert. De frou en har alden, dy t krekt by üs ütfanhüzen, tochten der hiel oars oer. As hja my biprate woene om it birop oan to nimmen, koe ik de keamer wol ütrinne fan nidigens. Lykwols de hoflikheit brocht mei en bisiikje yn elk gefal de roppende gemeente. De frou hoefde net mei. it waerd ommers dochs in bitankje. Mar hwat hie ik my forsind! Op ’e hinnereis trof it al fuortdalik nuver dat kollega Mulder to Boazum yn ’e trein stapte, en hy praette sa gol en hertlik dat myn stimming al hwat oars waerd. Dr. Niemeijer helle my öf. De üntfangst wie alderfreonlikst en de middeis yn in gearkomste fan tsjerkerie en tsjerkfaden ünderfoun ik de macht fan syn wurd. Doe’t ik gans biswieren oppere, frege er my op ’e man öf oft ik gjin leauwe hie. Seis hied er der ek ris sa foar stien, mar noait in üre spyt hawn nei Snits gien to wêzen. Wiene de swierrichheden yn it libben net om se to oerwinnen en waerden se fakentiids net in boarne fan freugde en lok? Syn wurden treauwen my biskamme in riem ünder it hert, doe t hommels foar e kosterijdoar in skel frouljuslüd heard waerd. Koster Wybrand van der Zee wie, sa’t bliken die, net ynsteat it frommins tsjin to halden, dat perfoarst nei binnen woe. Hy liet har einlinge yn en sei: „Hjir is Anna Bast, hja wol de biroppen dominy sprekke.” It wie in greate, swierboude frou üt it folk, in jak oan en in wite haekmütse op. Hja roun op my ta, wylst se my noch noait sjoen hie, joech my de han, en sei: „Minhear, binne jo de learaer dy t hjir biroppen is, dan mei de Heare God jo yn it hert jaen en nim it oan!” Doe kearde hja har ta Dr. Niemeijer mei de fraech: „Hwer is de sarkstien dy’t foar tweintich jier jitte yn ’e gevel fan it Westerkoar siet? Dér stiet in fers op fan ’e nije tsjerke. Hja sei it fers op: „Ten derden male zeeg St. Martens tempel neder, En sagh haar toornekroon vertreden met den voet, De borgerij van Sneek, ontstooken door den gloed Van Godes dienst, herstelt ’t bouwvallich godshuys weder.” Dy stien, minhear, moat wer yn ’e muorre, hwant oars fait de tsjerke yn; ik sjoch de pylders al skeef stean.” Hja spriek as in profetesse en har orakeltael klonk my yn 'e earen as in stim fan God. Hommels kearde hja har om, gyng nei de doar en sei: „Dei, hearen, ik winskje jimme allgearre folie seine yn it nije jier.” Oan dy léste wurden fornamen wy, dat hja net goed by de holle wie. Anna Bast hat harsels letter ophongen, mar op dat stuit hat hja dér wêze moatten. Hja wiisdc my op gefaer, cp need, it hie my hwat to sizzen. Wer gyng de doar iepen. De koster kundige oan: Tjepke van der V/eerdt. It wie in reus fan in man, mei in hege hollekrün en klearsjende eagen, dy’t sprieken fan wysheit en neitinken. Dér hie in tiid west dat elkenien yn Snits nei him opseach as in foarman fan de Fryske Wierheitsfreonen, immen dy’t yn brieveforkear stie mei Mr. G. Groen van Prinsterer en as riedslid danich in stim yn it kapittel hie. Hy wie tsjin bernedoop en assuransjewêzen, in bigryp dat him earm makke hat, doe’t in lading büter fan him mei skip en al forgyng. Ik haw him mei to hof brocht üt it R. Katholike sikehüs as in hast forgetten minske. Noait haw ik sa’n machtige deade sjoen. Dizze Groeniaen spriek my oan mei wurden dy tsjügen fan leafde foar de gemeente en foar in skriftuerlike forkundiging fan it Evangeelje. Om midnacht hinne wie ik wer thüs. It earste dat ik tsjin ’e frou sei, wie: „Wy geane nei Snits”. Fansels bleau de reaksje net üt. Doe’t de kniper op ’e skine kaem, foei it bislüt my dochs noch swier. Van Kleffens holp mei syn goede rie my oer ’e banken en klippen hinne, en Snein 11 Febrewaerje kundige ik fan ’e stoel it oannimmen Óf. It ófskied barde op Peaskemoandei 16 April mei de bea fan ’e Emmaüsgangers oan ’e opstiene Heare: Bliuw by üs, hwant it bigjint to jounjen en de dei is al forroun (Lukas 24 : 29). De konsulint B. Bruins, alderling J. H. Fraaijema, boargemaster H. Jonkers haldden in taspraek. Meekhoff Doornbosch wie yn ’t formidden en biselskippe üs op ’e reis nei Grins, dat de skieding gans lichter makke. Dit seit de Hillige, de Wierhaftige, dy’t Davids kaei hat, dy’t iepen docht en gjinien slüt, en hy slüt en gjinien docht iepen: Ik wit dyn wurken; sjoch, ik haw foar dyn antlit in iepen doar jown, en gjinien kin dy slute; hwant dü hast net folie krêft en dü hast myn wurd biwarre en hast myn namme net forsake. lepenbiering 3 : 7—B. T» Snits, it sintrum fan Fryslans marrelan en Südwesthoeke, helle de famylje Campen, dy’t wenne op ’e Easterdyk, üs alderhertlikst yn. De Sneins dêrop 22 April 1906 waerd ik bifêstige troch myn skoallemaet Rinse Jan van der Meulen, * op ’e Jouwer 1871, f to Someren Febr. 1943, mei Lukas 24 : 32, de fraech fan ’e Emmausgongers: „Wie üs herte net baernende yn üs, doe’t er ünderweis ta üs spriek en üs de Skriften iepene?” De yntré barde mei Johannes 20 : 29: „Sillich dy’t net sjoen en dochs leaud hawwe”. Ik stie stil by: 1. De groun dêr’t it wurd yn rest; 2. De wei dêr’t it üs yn liedt; 3. It doel, dêr’t it üs hinne wiist. Noch hear ik de oargellüden, dy’t my tomjitte klonken by it ynkommen fan ’e tsjerke. De namme fan ’e oarganist Paul L. Gaillard, berne yn ’e Haech 15 Maeije 1862, yn 1889 kapelmaster fan ’e skutterij, letter fan it stêdsmuzykkorps, is hjir op syn plak. Hwat hat dizze muzyklearaer altyd de stichting fan ’e earetsjinst forhege! It wie my great, to stean op ’e kansel fan J. Bogerman (1582), S. Brunsveld (1668—74), N. Schotsman (1798—1801) en L. Fockens (1807■—50) dy’t de smaed fan har ieu ta spyt, en net knibbeljend foar de öfgod fan minsklike eigenwaen it evangeelje fan Gods frijmachtige genede forkundige hiene. En net oars as yn it forline wie Snits bleaun in tsjerke fan striid. Hwat loge der in fjür op om it frije bihear (1869), doe’t J. P. Hekman, foarsitter fan ’e foriening Reformatie, de striid oanboun tsjin it Kolleezje fan Tasjoch, doe’t 10 HAEDSTIK IX SNITSER PASTORAET de orthodoksen dr. M. Niemeijer (1866—1907) ütketterminten foar „Liichmeijer” en de modernen ds. G. A. Rademaker (1867.— 75) foar „Razemaker”; doe’t yn ’e dagen fan Doleansje by de tsjerkerie in skriuwen ynkaem fan W. R. Dijkstra, R. Dikland en J. W. Boeijenga, easkjende dat hja har bikeare soe fan har sündige ünderwurpenheit oan it Skrikbiwald fan ’e synoadale tirannije ta frijheit en hearrichheit; doe’t in great part it findel folge fan dr. A. Kuyper, en ds. F. J. P. Moquette (1873—91) it mei skerpe wapens op naem foar de synoadale organisaesje. Seis krige ik it daelk oan ’e stök mei inkele hythollen fan ’e Konfessionéle Foriening. Hibbe Draaisma fiskerman kaem de deis nei de yntré oan ’e pasterij mei tsien biswierpunten tsjin ’e preek. Ik haw him sünder birie de doar ütstjürd fan wegen syn ünbiskamsumens. Herf. fsjerke to Snits It rjochtsinnich deel fan ’e gemeente krige al jierren lang net syn gerak hwat it tsjerklike oanbilange. Om ’e trije wike in moarnsbeurt, dér haldde it mei op, fierder in middeis- en in jounbeurt. Wol waerd dan de beide oare Sneinen in stichtlik wurd sprutsen yn it lokaeltsje fan W. Vierdag op it Lytssan, mar der wie to min romte. Doe liet de öfdieling fan ’e Konfessionéle Foriening dominys fan utens komme, dy’t preken yn Amicitia. Einlinge joech bakker Meije Oppenhuizen op it Lytssan tüzen goune rinteleas foarskot foar in eigen gebou. Sa waerd op it Efterom in tsiispakhüs koft dat tsjinst dwaen soe as Herfoarme skoalle en foar preekbeurten. Ik haldde my büten dizze aksje. Foarearst om’t ik in foarstanner wie fan Kristlik Nasjonael skoalleünderwiis en fierder woe ik as harder lieding jaen en gjin byrinder wêze fan ’e Konfessionéle Foriening. Ds. G. H. Wagenaar to Rotterdam (1907—1934), in broer fan dr. Lützen W. en dominy to Ljouwert (1896—1907) hat yn dy dagen tige meiholpen dat it ta in formoedsoening kommen is. En doe t wy elkoarren earst foun hiene, naem ik as frij man in nije taek op my. It gebou waerd as skoalle öfkard, de tsjerklike skoalle-idé rekke alhiel oan e kant, en sa is it in eigendom wurden fan de nij oprjochte Foriening foar Kristlike Bilangen, dêr’t ik de statuten fan gearstalde neffens dy to Sutfen. Achttjin jier haw ik pro deo myn krêften oan dy foriening jown en oermjitte hat hja meiwurke ta de geastlike en tsjerklike bloei fan e gemeente. De alfte fan Haeimoanne 1906 barde de offisiéle iepening fan it gebou mei Ezra 3 : I—6; 10—13. Under mear spriek ik: „Is it net opmerklik, dat wij op üs heechtiden sa swier to rissen \ nterieur Fan it Gebou foar Kristlike Bilangen binne? O dat bigjin! dat strakke, stroefe bigjin. Hwer leit dat oan? Oan üs stuf Frysk aerd? De oarsaek sit djipper. Wy binne it feesthalden üntwend. It past net mear by üs. Hoe soe it kinne? Feesthalde en wy, Adams bern, dy de greate sabbat, de einleaze feestdei fan God willemoeds forsündige hawwe? Wy kinne üs better fine yn ’t kleilüd as yn it lofakkoart. En brekt der ris spontaen in lofsang los fan wegen Gods ünbitinklike goedgunstichheit, dan is it fuortendaelk as sjogge de minsken üs frjemd oan. Yn dat ljocht stiet Ezra 3. It is dêr in machtich eagenblik by de ynwijing fan ’e timpelfouneminten. Wylst dealde preesters en stamhaden stean to skriemen en to tjirmjen, brekt by tüzenen in forheven jubel los. Der like gjin ein komme to sillen oan muzykjen en hosanna-rop. It lüd weard fan fierrens heard. Al mocht de oanwinst fan it nije godshüs dan ek earmtlik wêze, it wie harren dochs in biwiis fan Gods trou, in profesije fan better takomst. Der wie dochs ek gjin paleis nedich om God to oanbidden. It kaem net oan op glans en pracht mar op it greatmeitsjen fan syn namme. Sa mei it nou ek wêze mei dit ünoansjenlike gebou, dat in pakhüs wie. Hwer is hjir de majesteit? Dat it Wurd fan ’e libbene God hjir brocht wurde sil. Dat de iennichste Namme, dy’t ünder ’e himel neamd wurde kin ta sillichheit, hjir op üs lippen wêze mei. It ynkommen to Snits bidroech trettjin hündert goune mei frij wenjen. Net to folie foar in dominyshüshalding mei frou, twa bern en in tsjinstfaem. Dêr moast in ynstruijing by, to bistean üt it kostjild fan üs neef Dirk Jan Smith üt Appingedam en fan Cornelis Groeneboom, in dokterssoan üt Assen, dy’t op it gymnasium gyngen en by üs ynwennen. Yn 1921 brocht de tsjerkfadije it minimum traktemint op trije tüzen goune. Earst waerd üs tawiisd de pasterij op ’e Süpmerk, in ald, tryst hüs mei in lytse lape tün. Aldergeloks koe it 20 Desimber 1906 al forwiksele wurde mei in folie rejaler hüs op it Efterom, oermits kollega Niemeijer emeritaet naem. Wy kamen nou to wenjen njonken de Roomsk Katholike tsjerke, krigen in moai stik tün mei in achttjinde ieuske thékoepel en de fragelearderskeamer mei frije steech efterhüs. Dizze wenning wiene oantinkens fan it Fryske Réveil oan forboun. Yn ’e foarkeamer haldde dr. Abraham Capadose 16 Augustus 1849 in bibeloefening oer Lukas 18 : 35—43, de skiednis fan ’e bline Bartimaeus, yn bywêzen fan de seis en tachtichjierrige ds. Lucas Fockens, syn beide dochters en in rountsje gemeenteleden. It bigjin fan in geastlike opwekking! Dat Réveilhüs oan ’e Grêftswal mei syn tsien keamers, lyts en great, waerd üs net allinne in went, mar in sweet home. It hóf mei syn slingerpaden, mei syn fruchten sierbeamte, sering njonken gouden rein, hagedoarn, kastanjebeam en kamperfoelje, allegearre yn bloei, yn ’t midden in brune boek, bisiden de hege linebeam mei it eksternêst, maeijeklokjes tusken roazestrüken, de flearbeam in reuzeboeket in paradyske foar ’e bern. En dan, de earste jierren dat frije ütsjoch oer ’e greiden Al ridlik gau brocht buorman deken B. P. Velthuysen, hoflik prelaet, fynpriuwer op kunsthistoarysk gebiet üs in bisiik. Ik liet him it portret sjen fan Meekhoff Doornbosch yn in sechtsjind-ieusk preesterhabyt dat yn ’e pastorije to Warffum biwarre waerd. „Hea!” sei er, „dat is wichtich; tsjinwurdich binne hja it net iens osn Toppenhuzen ta, dêr t de wite seilen hinne dreauwen! Jouns moasten de lampen op yn ’e learkeamer en de lantearne boppe de steech. Dan plichteik de bern mei to nimmen en liet se omspringe oer ’e banken. Byhwannear dan de moanne derby kaem en de stjerren blonken en in heimich Ijocht foei troch de tsjerkefinsters, wie it mearke folslein. De tünkoepel mei it hege bordes, muorrekastkes en kelder wie in stikje romantyk op himsels. Hwer hat dat net foar tsjinne! Tünkoepel fan e Snitser pasterije oer ’e alde foarm fan ’e kasuifel oft dy hoekich of fioelefoarmich west hat; dit portret pleitet foar it earste. Doe tik neitiid by him mei myn frou in tsjinbisite öflei, liet er üs yn ’e sakristije de tsjerkeskatten sjen, in samling fan alben, kasuifels, monstransen, in gouden kroantsje foar it Marijebyld en de relyk fan in hillige, koft to Rome. Ynienen loste er doe ek it probleem op fan it epitaphium fan Egbert Onsta yn ’e Middelstumer tsjerke, dêr’t ik in foto fan hie. Men kin it léze yn ’e Groningsche Volksalmanak (1908). Mear as ienris hat er my op dat mêd nuttige winken jown. Johan Winkler treastte dizze omgong wakker oan, doe’t er my yn in brief fan 24 Juny 1907 skreau; „It foldocht my dat jo mei jou buorman, de Roomske Pastoar, goede buorlju’s freonskip halde en dat it in man is dy’t lyk as jo foar skiednis en aldheden in herte hat. Hald dy man yn eare dominé! It is nou al oars as it foar 350 jier, en foar in diel seis foar in sechstich jier, yn myn jonge jierren yn üs lan bisteld wie. De Roosmken binne üs Mei-Kerstenen en steane üs, Herfoaime Kerstenen, folie neijer as de „moderne” ünleauwigen. Krije jimme nou to Snits in socialist as herfoarme dominé? Ik mien soks yn in nijsblèd lézen to habben. Ho jammerlik is üs t jerke yn forfal, mei socialisten en boedhisten as foargongers!! De Heare jowe üs betterskip dermei!” Yn de founemintéle wierheden fan it Christlik leauwe stie ik faeks tichter by deken Velthuysen as by kollega Niemeijer. It wie 22 Maeije nei Pinkster. Wy sieten togearre op syn studearkeamer. It neifolgjend petear üntspoun him. „Hwer hawwe jo Sneintomoarn oer preke, Wumkes?” „Lyk as altyd oer Hanlingen twa, dominy.” „Dér bin ik al jierrenlang oer hinne.” „Hwat hat dan jins tekst west?” ~1 Korinthen 2 : 10b, De Geast ündersiket alle dingen, ek Gods djipten.” ..As ik it bilibje, kom ik de earste tweintich jier dér net oan ta.” „Hoe sa?” „It giet my to djip, hwant dy Geast fan God is my gjin minske geast; syn wurking liket my ünneigeanber, lyk as stiet yn it Johannesevangeelje (3 : 8): „De wyn waeit, hwer’t er wol en syn lüd hearre jo, mar jo witte net, hwer’t er weikomt en hwer’t er hinnegiet.” „Ik haw heard, hja hawwe üs tsjerke oanfrege foar de iepenbiere jierforgearring fan it Nederlansk Jongfeinteboun, heart dy rommel dér wol thüs?” „Jo sizze rommel? Witte jo wol dat it in wichtich stik ynwindige sinding is, dat syn oarsprong hat yn it Réveil? Jo moatte A. Piersons’s „Oudere Tijdgenooten” der mar ris op neilêze. Dy syn oardiel fait wol ris hwat oars üt.” Hwat hawwe jo frjemd preke; sa haw ik it noch noait heard. Hoe dat sa, dominy? Krekt as hiene jo derby west. Hoe witte jo dat allegearre? Ik wit neat, mar ik stel it my sa foar. Is dat in nije menear fan preekjen? Né, tige ald, lés mar ris de preken fan Friedrich Wilhelm Krummacher, de höfpreker fan Potsdam, oer Elia de Thisbiter. O, allegearre orthodokse reaksje. Ik birop my op in oar, mear fan jins kleur. Hwa miene jo? De steatsman Benjamin Disraëli yn ’e roman Coningsby (1844). Ik fetsje it al, de romantyk moat d’r by en de rede giet oan ’e kant. De forbylding spilet dochs in greate rol yn it folkslibben. Komt it wol ta dieden? Krekt ta great dieden. Skeppende forbylding, seit Disraëli, wie de springfear ta de Krüstochten, ta de greate muontseoarders, ta de Franske Revolüsje. Bistiet der foar jo dan gjin histoaryske krityk? Ja, mar net op ’e kansel; dêr haw ik it Evangeelje to forkundigjen. Dat doch ik ek, neffens myn opfetting. Doe gyngen wy üs wegen. Dr. Niemeijer wie nou ienris in fül tsjinstanner fan ’e orthodoksy. Mear as fjirtich jier hat er yn elke preek dêr polemyk tsjin fierd, lyk as tsjin it Roomsk Katholicisme. Alinnich yn syn léste libbensjierren dwêste it alde striidfjür hwat by him üt. Hy bigoun, leau ik, yn to sjen dat subjektivisme yn in tsjerke op ’n dür dearint. As wy op syn studearkeamer de jildsaken fan ’e klassikale widdoubeurs, dêr’t er ponghalder en ik foarsitter fan wie, öfdien hiene, koe er tige gemoetlik mei my prate oer godstsjinst en tsjerke, better as mei syn frijsinnige kollega J. Juursema, by hwaens öfskie nei Britsum er net wêze woe (1906). Yn syn taspraek „Na Veertig Jaren”, halden 28 Okt. 1890 by it bitinken fan syn fjirtichjierrige ambtsbitsjinning forklearre er: „Intusschen erken ik gaarne, dat mijn oog meer geopend is voor den ernst en de gemoedelijkheid, voor de belangstelling in godsdienst en Op in Sneintomoarn siet dealde kampioen yn it hek en ik stie op ’e stoel. De preek gyng oer ’e skiednis fan Kain en Abel (Genesis 4 : 1—16). Ik skildere Kain as in Fryske klaeiboer, heechhertich en selsfoldien dy’t syn godstsjinstplicht waernaem en in offer brocht as in gunst net fan God mar foar God; Abel as in dimmene skieppehoeder, dy’t wist fan sünde en genede, en op it alter in laem slachte en dat God joech ta formoedsoening fan syn skuld. Nei de tsjinst rounen wy togearre op. Doe folge neffens myn deiregister, dit petear: kerk van vele rechtzinnigen, en dat de vraag naar richting mij al minder belang inboezemt en verre achterstaat bij deze, of er vrome zin en levensernst heerscht. Het Christendom toch is rijk genoeg om zich met verschillende overtuigingen te verdragen, en de waarheid is te groot, te omvangrijk, te hoog en te diep om in één richting, met welken naam ze zich ook noeme, te worden belichaamd” (bl.18). Dochs wie dr. Niemeijer tige tsjin it biroppen fan in religieus soasjalist as syn opfolger. Twa leden fan ’e Loge, alderling Johannes Wiardus Meijer (f 13 Jan. 1916) en diaken Nicolaas Borneman, in pakesizzer en genamt fan in forneamd öfskieden foarman to Snits yn 1834, iveren der wakker foar. Sa waerd ds. Gerardus Horreus de Haas op 11 Juny 1907 mei 22 tsjin 18 stemmen biroppen en 29 Septimber troch syn heit, dy to Winsum en Baerd stie, bifêstige. De Haas wie in learling fan Prof. dr. H. U. Meybom to Grins, radikael frijsinnich en meiwurker oan it Christelik-soasjalistysk wykblêd ~De Blijde Wereld” (1902). Hy waerd yn 1903 lid fan ’e sosiaeldemokratyske arbeiderspartij en siet yn ’e redaksje fan it partijorgaen yn Fryslan, Het Friesche Nieuwsblad. 10 Juny 1907 spriek er to Snits op in partij meeting dy’t mei muzyk en findels troch de stêd teach. Ik sjoch him noch njonken syn partijgenoat ds. A. van Ds. M. Niemeijer der Heide to Britswerd, in mansjester pak oan, yn it gelid üs pasterije foarbystappen. Net sünder argewaesje hearde ik 23 }uny de yntrépreek fan de oare kollega, ds. Th. H. Ph. van Papenrecht, dy’t daelk syn batterijen tsjin alle rjochtsinnichheit öffjurre. Op ien fan e earste tsjerklike gearkomsten röp er forheftich üt: „Als de orthodoxie baas wordt, zijn we aan den duivel overgeleverd.” Sokken strideraesje, binammen fan e kansel, haw ik altyd öfkard en my dêr noait oan bisündige. De Haas syn yntrépreek oer Jeremia’s ropping: „Doe stiek de Heare syn han üt en rekke myn müle oan, en de Heare sei tsjin my: Sjoch, ik jow myn wurden yn dyn müle. Sjoch, ik stel dy hjoed de dei oer de folken en oer de keninkriken, om üt to skuorren en óf to brekken en to fordylgjen en to forwoasten, om te bouwen en to plantsjen (1 : 9—10) klonken as in stoarmsignael. By him lykwols gyng it net tsjin de rjochtsinnichheit, mar foar in rjochtfeardiger maetskiplike libbensoarder op groun fan it profetysk wurd. En oan dy ropping is er trou bleaun. Hwat hat it fan ’e Snitser preekstoel wol tongere tsjin de mammontsjinners en hüskemölkers. Hy hie in Messiaensk leauwe oan in keninkryk der himelen op ierde. Byhwannear ik dat delskriuw, tink ik oan it wurd üt ’e Berchrede: Dr. G. H orreus de Haas Sillich de sêftmoedigen, hwant hja sille de ierde ervje. Hwant hy wie in sêftmoedich minske, dy’t Tiisdeis de kouwedriuwers in foarbyld joech hoe’t se in keal bihannelje moasten. Dan liet er it bist op syn han sobje en krige it sa mei. Mar üt dyselde man skeaten flammen op, as er ünrjucht seach. Hwerom wie er dominy? De Greate Tsjerke seach er as in ynstitüt ta foarming of misfoarming fan ’e folksgeast. Hy fordigene in frije folkstsjerke, dy’t romte joech oan alle rjochtingen, dy’t op ’e godstsjinstich-christlike geast fuortbouwe woene. De Sosjael Demokraetsy seach er as de greate histoaryske motor ta direkte lotsforbettering fan ’e massa, mar mear noch as de biweging ta it trochsetten fan in hegere maetskiplike oarder fan rjocht en folkefrede. De mystyk fan it hert wie him net frjemd, al stie it siikjen nei de wierheit lans de reedlike wei by him op ’e foargroun. It barde ris op in tsjerkeriedsgearkomste, dat er njonken my as scriba de akta siet oan to tekenjen, en al skriuwende wei en mids it wurdfieren fan oaren, my yn it ear lustere: „Hwat lês ik tsjinwurdich mei greate stichting Jan Luyken’s boekje „Jezus en de ziel.” Dêryn stie er net sa fier öf fan dr. Hendrik Tjakko de Graaf * to Kollum 26.6.1875 f to Leiden 2.12.1930, heechlearaer to Leiden 1926, noch mear in man fan it ynwindich wurd. Op 20 Oktober 1912 die er syn yntré yn 'e Snitser St. Marten. De deis dêrop waerden de earste fjouwer rjochtsinnige kandidaten, nei in moderne hegemony fan fiif en tweintich jier, yn it kieskolleezje keazen mei in meartal fan fyftjin stimmen. Dat foei de frijsinnigen wol kald op ’e lea, en dochs hat dr. de Graaf sünder biried oanstjürd op in ienriediger oparbeidzjen fan lofts en rjochts, tagelyk pleitsjende foar in evenrediger fortsjinwurdiging yn ’e tsjerklike kolleezjes. Ik hear him noch sizzen by in bifêstiging fan tsjerkeriedsleden op in Nijjiersmoarn: „len fan ’e moaiste wurden fan üs tael is it wurd „gemeinte”. Syn ideael socht .er net yn it heechtsjerklike en heechamtlike, alhoewol er strak de han haldde oan it neikommen fan ’e tsjerkeoarder, mar yn in bruorremienskip yn ’e geast fan ’e Woodbrookers. Wy bisochten by alle forskaet fan learstellich ynsjoch tsjerke en gemeente as in ienheit to sjen. Op hüsbisiik rounen wy elkoar net yn ’e wei. Elk wist syn eigen hüshaldings, en hiene man en frou in oare kleur, dan krigen hja bisiik fan beide kanten. Sieltsjewinnerij diene wy net oan. De Haas syn tsjinstfaem kaem by my to fragelearen. „Ik soe it in skeinen achtsje, as ik har twong ta hwat oars,” sei er. Wy hiene troch dat ienriedich oparbeidzjen it bitrouwen fan ’e tsjerkerie, dy’t nou oandoarst hwat oars nuodlik like. Op 31 Augustus 1913 waerd bygelyks bitocht de frijmeitsing fan Nederlan in ieu forlyn. Wy soene mei üs trijen in wurd sprekke en in koar tapaslike lieten sjonge. Dr. de Graaf bigoun nei gebet mei in sköging oer de bitsjutting fan ’e lytse folken yn it greate wraldgehiel. Doe folge ik mei in relaes fan e feiten en de rol dy’t Oranje dêrby spile. De Haas haldde in prach- „Omstreeks 1920 bezat Sneek een drietal predikanten, waarvan als ministerium in heel ons vaderland het gelijke vermoedelijk niet was te vinden: De Graaf, de Haas en Wumkes, elk uitblinkend in één deel of in vele deelen der sancta theologia doch geen hunner was ooit lid van onzen kring.” Diaken Willem Beekhuis plichte jierliks op in moaije simmerdei de trije dominys to noegjen foar in seiltocht mei syn boeijer. It gyng dan de Waldfeart lans, it Divelsrak troch, de Brekken oer nei de Langwarder Wielen. Op ’e Pole waerd it anker ütsmiten en thédronken. Glanspunt fan it program wie baeije,. De Haas neamde dat it öfspielen fan e ..rabies theologorum”. Hearlike wetterwille yn e swietrook fan e mieden! Wy joegen ek mienskiplik üt it Jierboekje Uit ons gemeenteleven. It hie ta ynhald, de jierkronyk, it finansiéle forslach, de üren fan ’e katechese, de nammen fan ’e bi~ hears- en bistjürskolleezjes en skögingen oer it tsjerklik en qeastlik libben. len fan myn minste dingen it hiele jier wie it skriuwen fan in struibriefke foar de stimming fan it kieskolleezje. Ik haette dy forkie-Gngen, om t it partijlibben dat oars slomme, dan mei krêft oplöge. Yn e groun moast ik neat ha fan it hiele kieskolleezje, dat de amtsdragers fan 'e gemeente keas, in rjocht dat de gemeente, nei myn bitinken, seis takaem. Kk waerden der sa n dei lju omkocht en alde stumpers fan njoggentich jier waerden ophelle. Ik haw it bilibbe, dat in ald frou tusken twa oaren yn nei de stimbos töge waerd, sadat de koster lustere: „It minske kin it wol bistjerre.” Fierder plichten de lju in briefke mei de nammen fan ’e kandidaten derop skreaun to heljen fan in buro flak by de tsjerke. Yn 1916 skreau ik üt namme fan üs kiesforiening „Bijbel en belijdenis” ta propaganda: tige lofrede op Nederlan en Fryslan as üs heitelan, mar koe by einbislüt net litte en priizgje it soasialisme as genêsmiddel fan ’e maetskiplike kwalen oan. It Bazeler partijkongres mei de krektforstoarne haedlieder F. A. Bebel bitsjutte ek in frijmeitsing. Dat joech net in bytsje opskuor en forskate rounen de tsjerke üt. In stoarm yn in glês wetter! Men koe fan de Haas in bulte forneare, bygelyks doe’t er dat jiers troch Fryslan in rounreis makke mei de Russyske revolüsjonair en balling Edward Sörmus, dy t by him thüs lei en wündermoai fioelspile. Hja joegen dan kunstjounen, mei foardracht fan Piter Jelles syn Fryske gedichten. Soks joech wol praet, mar it wie kunst en dan koe it der op troch. De gemeente wie der minder goed oer to sprekken, doe’t der oanplakbiljetten fan ’e Twade Keamerkandidaten foar ’e pasterijfinsters op ’e Süpmerk kamen to hing jen. Dr. S. Cuperus to Lekkum skreau yn 1939 oer ’e Snitser forhaldingen as in seldsum ding. (Sjoch: Het Friesch Godgeleerd Gezelschap bij zijn eeuwfeest. Honderd jaren theologisch leven door dr. H. Stoel, dr. S. Cuperus en dr. O. Noordmans, Assen bl. 38): „Het Koninkrijk Gods is vrede en gerechtigheid. Zal het goed zijn, dan moet dit aan het licht komen inde Christelijke gemeente. Als wij ons dan ook mengen inden kerkdijken strijd dan geschiedt zulks met het verlangen, dat eenmaal de tijd mag aanbreken, waarin alle leden der gemeente onder den zachten scepter van Christus worden saamgebracht tot ware eenheid, die in Hem wordt gevonden en dat dan volkomen zal worden recht gedaan aan elke openbaring van Christelijk leven, die in Hem haar oorsprong vindt. De Kerk in ons midden staat nog zeer ver af van dit ideaal. Macht geldt nog boven recht. Het kiescollege gunt aan de meest kerkelijke groep nog niet één diaken, terwijl door de lauwheid der vrijzinnigen voor de samenkomsten der gemeente de opbrengst der kollekten inde kerk rechts en links wijst op een vei houding 2 : 1.” Wie de „greate dei” foarby, dan kamen wy kollega’s op in moarn yn ’e kapittelkeamer, leine üs struibriefke op ’e tafel en gyngen it sin foar sin nei, om it rjocht en earlik to bioardieljen. De Haas sei: „It is in kear wol ris goed dat wy stiel skerpje op stiel.” Elk bipleitte syn eigen stik. Nou stie yn mines ienris, dat trochstrings it godstsjinstich libben by de rjochtsinnigen, nei de bésten bioardiele, djipper en ynliker bifoun waerd as by de frijsinnigen. Ik fierde der ek grounen foar oan. De Graaf hearde it swijend oan. De oare Sneins kaem er op e stoel en lies as tekst foar: „De rjochtfeardige mei my slaen, it sil gunst wêze, en hy mei my bistraffe, it sil salfoalje foar myn holle wêze” (Psalm Hl : 5). Sa earlik wie er. Oan him hiene wy it ynfieren fan de geheime stimming to tankjen. lyk as by de boargerlike forkiezingen. Hy üntwurp dêrta in nij reglemint en fuortoan hierde de tsjerke de stimhokjes fan e stêd. De Graaf bifoardere ünder de frijsinnigen leafde foar de sinding. Hy wie it dy’t de kansel öfstie oan ’e frou fan sindling Hofman, dy’t ünder ’e Toradja’s op Celébes wurke hie. De tsjerke roun mear as fol. En hja sloech üs allegearre yn ’e boeijens mei har forhael oer in deadefeest fan ’e ynlanners. Nei de tsjinst hawwe wy yn ’e pasterije op it Lytssan, dêr’t neitiid ds. W. Banning yn kommen is, noch lang mei har neipraet. In petear tusken dr. A. H. de Hartog en de Graaf yn 1920 sil ik net gau forjitte. De Hartog hie de jouns yn Amicitia in winterlêzing halden oer it wilsprobleem. It wie in oangripend, persoanlik tsjügenis, dat de djipste fraechstikken klear as glês ütlei. Us aldste soan Dirk, gymnasiast fjirde klasse, kaem der optein fan thüs. De oare moarns waerden oan 'e pasterije fan de Graaf de wysgearige bigripen tiid en romte yn har omskriuwing en bigrinzing bisprutsen. Ik tocht oan it forneamde wurd fan Augustinus (Confessiones XI, 14): „Hwat is tiid? As immen it my freget, wit ik it net. As ik it ütlizze moat dy’t it my freget, wit ik it net.” Earlik biken ik, dat it petear fier boppe myn bifetting gyng. Wol krige ik de yndruk dat de Graaf skerper yn syn formulearring wie as de Hartog. It wie in great forlies foar de Snitser gemeente dat dr. de Graat nei Sutfen gyng. Syn öfskied barde mei Christus’ wurd: „En sjoch, ik bin mei jimme al de dagen oant de foltöginge fan de wrald” (Matth. 28 : 20). By dy gelegenheit spriek ik him ünder mear ta: „Hwat jo, kollega de Graaf, forline jier op myn jubileum tsjin my seine: Myn hearder en learaer,” nim ik oer en langje it jo wer ta. En dan tink ik oan üren en dagen dat ik it swier hie en jo my geastlik sterken. En hoefolle yn üs formidden kinne net itselde tsjügje. Jo hawwe foar us allegearre in goed pastor west, yn alle stiltme in treflike sielesoarch dien mei de macht fan in leafhawwend herte.” It hat my in foarrrjocht west dat dizze man fan djippe wysheit, greate geleardens en minskekennisse, dat dit geve Christelike karakter myn libbenspaed krüst hat. Hy fielde de smaed dy de orthodoksen my faek oandienen as syn eigen. De frijpostigens fan Prof. I. van Dijk to Grins, dy't my yn 1915 skriftelik rekkenskip frege fan myn gean nei de algemiene dominysgearkomste to Utert, stiek him net minder as mysels. Hwer moast it hinne mei de tsjerke ünder sa n kontróle? En dochs koed er ek sa blierhertich sizze: ..Wumkes, tink om de humor yn ’e dingen, it is in brêge fan sinnestrielen oer in Ynterieur fan e Marlinitsjerke to Snits öfgroun.” En sinnestrielen hat er brocht yn oare libbens. Dat wie syn charisma. As gjin oar theoloog stie er op ’e hichte fan syn tiid. Hwat wie er thüs yn hegere wiskunde, biology, skiednis en paedagogyk! Op in ringgearkc-mste forklearre er it psychysk monisme fan Prof. Hij mans as in metaphysyske hypothese. Hy woe metaphysika en leauwe forbine troch it bigryp fan wierheit. Wy waerden der stil ünder en it haldde elke fraech binnen ’e müle. lenris gyng ik mei him nei de lêsseale, hy naem de Italjaenske edysje fan Dante’s Inferno en sloech de rigel op dy’t er socht. Hy spriek mei gemak de moderne talen, koe Syrysk en Arabysk, wie like thüs yn ’e Patres as yn Tolstoy en Spinoza’s Ethica. Yn syn hert in mystikus, fier fan alle heechtsjerklikens, priizge er yn ’e Joaden dat hja gjin amtlike foargongers hiene. Hy skreau: ~Wy kinne God net oeral fine, né wy kinne Him nearne fine. Hy moat üs fine en wy binne meast net to finen. Yn ’e folteringen fan myn hert dat God net fine kin, haw ik neat oan in gebou, neat oan ’e Kalenberch, allinnich haw ik hwat oan Himsels. En Hy komt ta üs op frjemde plakken, ünderweis nei it park. yn ’e füle sniejacht fol ünbitinklike oandwaning of yn it iensume keammerke of yn e tsjerke, ja oeral mar net troch de skientme fan it park of om't de tsjerke fan stille heimenissen fol is. né net dêrom. mar omdat Er Him iepenbieret en sa’n oarde sa'n hjirre en sa'n nou ta in hüs fan God makket. Hillich is elk plak dêr't de Heare is en wy it witte. Graech hiene wy meiinoar yn it Nachtmiel de dea des Hearc fcrkundige, sünder partijünderskied fan lofts en rjochts. Hwat er ienris yn syn striid tsjin it alde modernisme oan dr. I. A. Bruins to Idaerd skreau (Theol. Tijdschrift, 1909 en 1910) en letter yn De Hervorming, 10 Des. 1921, fortsjinnet noch lézen to wurden. Op 7 Novimber 1920 bifêstige er ds. J. A. R. Terlet üt Drempt as opfolger mei 1 Kor. 4 : 20. Net yn wurden is Gods keninkryk. mar yn krêft. Dizze haldde de jouns syn yntré mei Lukas 7 : 20—21: Gods keninkryk komt net mei uterlik oansjen, ek sil men net sizze kinne: Sjoch, hjirre is it, of dêrre, hwant sjoch, Gods keninkryk is yn jimme formidden. Nei toalve Snitser jierren naem de Haas ófskied mei 1 Kor. 13 : 13: Sa bliuwe nou leauwe, hope, leafde, dy trije; marde greatste dêrfan is de leafde, en teach doe nei Swol. Op 16 Jan. 1921 bifêstige er as opfolger ds. W. Banning üt Haarloo mei Amos 8:11: Sjoch, de dagen komme, sprekt de Heare Heare, dat Ik in honger yn it lan stjüre sil, gjin honger nei brea, noch toarst nei wetter, mar om to hearren de wurden des Heare. Banning sette syn forkundiging yn mei Nahum 211: De forsiller tsjocht tsjin dy op: biwekje de fêsting, forken de wei, sterkje de heupen, forsterkje de krêft gans. De kar fan dy tekst wiisde al op in oare koers. Banning sette him to skoar yn ’e lokale bres fan ’e frijsinnichheit. De foroaring wie al gau to fornimmen. Wy songen net mear sa fan herten, t Is goed, t is skoan, as bruorren meiinoar kinne. Der kaem by forskil fan tinkwize en karakter. Terlet dweepte mei Derk Coster’s Marginalia en naem der seist syn tekst üt; Banning geastbisibbe oan Paul Ragaz en Ernst Troeltsch, skreau skerpe struibriefkes tsjin e orthodoksy, brocht de partijstriid op e preekstoel en joech dy preken üt. It holp neat. Rjochts waerd by ’t jier sterker. De Snitser gemeente rekke neigeraden öm. Under alle bidriuwen swaeide presindint-tsjerkfad Jan Jakobus van Druten mei fêste han de skepter. Syn wurk as ütjower-printer koe bisjen lije. A. C. Kruseman priist it yn Bouwstoffen voor een geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel 11, 641. Hy wenne oan ’e Merkstrjitte njonken notaris S. Haagsma, hwaens hüs letter de iepenbiere lêsseale waerd. Syn stap, syn stim, syn postuer, de eagen efter de fonkel]ende brilleglêzen typearren in Napoleon Alhoewol frijsinnich, tsjerke er by alle dominys. En hy stie syn man. De Haas en ik koene op in boadskip ris nei hüs gean mei de fraech oft wy wol it ünderskied wisten tusken bihear en bistjür. Troch syn ynfloed namen de Steaten fan Fryslan 24 Jan. 1922 it bislüt om foar e restauraesje fan ’e alde sakristy, boud om 1430 hinne yn Renaissancestyl, tweintich presint to biteljen ta in maximum fan f 2800. troch brekfallichheit fan ’e Sint Marten, sette van Druten derde skouders under. Hommels kaem de tynge: Snein gjin tsjinst, de pylders fan e tsjerke sakje troch! Hwat kin ien man dan yn koarten tiid net Sneins koe it rjochtsinnich diel fan ’e gemeente al gearkomme yn ’e Grifformearde tsjerke op it Bolwurk, it frijsinnich diel yn ’e Formoanje. Kontrakten waerden makke, lieningen sletten, audiënsjes oanfrege yn ’e Haech en Ljouwert ta it krijen fan subsydzje, gearkomsten bilein mei architekten, oannimmers, notabelen en tsjerkerie. En altyd wer wie hy de man dy’t wist oan to pakken en de saek ta in goed ein to bringen. Dat de Snitser gemeente yn e koartst müglike tiid in tsjerke krige hat dy’t in sieraed is fan ’e stêd, tanket hja oan dizze warbere, krigele tsjerkfad. In gans car byld jowt üs Jacob Campen, ek ütjower-printer dominyssoan to Boazum (*22.7.1826, f 16.5.1922) dy’t de meigeandens seis wie. Unfortocht rjochtsinnich, erkende er it bisteansrjocht en de bitsjutting fan it frijsinnich leauwensilbben. Sa hat er mear as fyftich jier in plak ynnommen yn e legere en hegere kolleezjes fan gemeente en Tsjerke, as diaken (1866—70, 1875—79), as alderlinq (1896—1908), as notabel (1874—1920), as lid fan it Klassikael en Provinsiael bistjür, einling as lid fan ’e Synoade (1903). De tsjerklike wetters mochten skolperje yn ’e dagen fan Réveil en Ofskieding, by it opkommen fan Modernisme en Neo-Kalvinisme, hy wist syn eigen wei to gean, frij fan ingtsjerklikens, heechtsjerklikens en partijsucht. Jierrenlang hat er it Predikbeurtenbriefje fan ’e gemeente printe. Nei de Doleansje joech er it wykblêd üt De Gerefor- meerde Kerk (sont Okt. 1888), dêr’t dr. Ph. Hoedemaker, dr. Ph. S. van Ronkel en ds. J. W. Felix, foarmannen fan ’e Konfessionele rjochting, de kolommen fan folskreaunen. It muoide him tige dat alderdom en blinens him forhinderen mei de gemeente op to gean. Mar syn tinzen wiene yn it formidden. Elke wike moast er witte, hwer’t ik oer preke hie. En daegliks waerd mei de hüsgenoaten hüstsjerke halden oan e han fan e deiboeken fan Th. C. B. Huydecoper. De Christenleeraar en Huisvriend nog sprekende nadat hij gestorven is, en H. ten Brink De Nieuwe Geestelijke Bloemhof, dy’t beide sa goed syn gemoetlike frommens werjoegen. Ut ’e lieteskat fan üs tsjerke wist er yn iensume uren en sliepeleaze nachten himelsk manna to garjen. „Hwat bin ik tankber sei er koart foar syn dea „dat de opfieders fan myn iere jonkheit my dy sangen fan buten leare litten ha.” Syn Godsbitrouwen bleau oan ’e ein ta ünforwrigge. Hy koe sa ynlik sprekke oer Gods heitesin, de Bibel wie him it boek fan it Godlik hert. Sa wachte er fredich óf hwat de Himel oer him biskikke soe. Syn oanberne koartswyl forliet him net. Allerhanne lytse dingen hied er noch to biskieden. Doe wie ek de oalje yn ’e libbenslampe fortard. Forsteande it „memento mori” en it „memento vivere” stoar er lyk as er libbe hie. J. Campen Ta dealde garde heart ek koster Wijbrand van der Zee (* 31.3. 1846, f 30.1.1930), dy’t syn amt waernommen hat fan 1898—1920 en doe opfolge waerd troch syn skoansoan Klaas Stapert. Jhr. Victor de Stuers skreau oer him yn Eigen Haard in opstel, tytle „Een merkwaardig Koster”, en dy namme fortsjinne er. Fan hüs üt steil orthodoks en it great forearder fan dr. A. Kuyper, krige er ünder ynfloed fan dr. M. Niemeijer in frijsinnige rite. By it stjerbêd fan syn frou üntfoel him syn hald oan e nije lear en kearde er him wer ta it leauwe fan syn jonge jierren. Mei mannemacht hat er striden foar de rjochten fan e tsjerke tsjin it stedhüs. Ik wie noch mar amper op gleed mei myn wurk, oft hy fornijde my, hoe’t de reginten fan e stêd der altyd op üt west hiene en bikoartsje de tsjerke yn har rjochten. Hja makken oanspraek op e klokken yn it klokhüs en woene dy forkeapje. Hja gyngen yn ’e pleit mei de gersgenoaten fan it saneamde konvent Ee. Hja palmen hiele stikken yn fan it ald tsjerkhöf foar de bargemerk, alles ta great eargewaesje fan van der Zee, dy t yn it tsjerklik archyf de wiere stan fan saken neipluze Hy net nei de tsjerkfaden en my yn to Ijochtsjen oangeande de ütkomsten fan syn ündersiik. Doe kaem yn Nov. 1915 foar it Ijocht in histoarysk-juridyske stüdzje fan ’e earste rang, it akade- II Tsjerkfad J. J, van Druten mysk proefskrift fan L. J. van Apeldoorn, De kerkelijke goederen in Friesland. De skriuwer wie in soan fan ds. L. J. van Apeldoorn to Jutryp'Hommerts en in learling fan Prof. Jhr. Mr. Rengers Hora Siccama to Utert, in rjochtsgelearde hwaens skögings op tsjerkrjochtlik gebiet radikael oars wiene as de bisteande. Ik krige fan ’e auteur in presint-eksemplaer en by it lézen gyng my in nij ljocht op oer it ivige ünrjocht dat de stêd üs tsjerke oandien hie. De greate fraech wie, hat de magistraet rjocht to biskikken oer mear as 450 pounsmiette lan en in jierlikse rinte fan f 280 üt it Konvint Ee. Mei van der Zee makke ik in plan op, om de saek oan it róljen to krijen. Op 5 April 1918 haldde ik foar üs tsjerklike kiesforiening in lezing oer ’e kwesje. Wy krigen it safier, dat de tsjerkfaden rjochtkundich atfys fregen fan dr. L. J. van Apeldoorn, dy’t rieplachte mei syn learmaster. It is lykwols net kommen ta in pleitsaek, mar it hat dochs safolle ütwurke, dat de hearen fan ’e stêd neitiid in minder astrante halding oannommen. Hiene wy mar sizze kinnen in weardiger halding. Hoe hiel oars pakte it üt. Op Snein 23 Juny 1918 waeide de heitelanske trijekleur breed üt boppe de tsjerke fan wegen in keatspartij, soks op oarder fan de boargemaster. Underwilens fierde de gemeente it hillich Nachtmiel, bitinkend de dea fan har Haed en Heare. De jouns liet ik by de neibitrachting in skerp protest fan ’e stoel hearre tsjin it ünstichtlik bidriuw. De earste dy’t yn ’e konsistoarjekeamer mei in hertlike hanslach yn bywêzen fan ’e tsjerkerie my dêrfoar bitanke, wie dealde koster. „Dominy” sei er grammoedich „it hat net oars west as in skeining fan üs Godshüs en earetsjinst; moat it regear dy net earbiedigje?” De leafde foar it gebou, dat oan syn soarch wie tabitroud, makke him wolsprekkend op ’e jierforgearring fan de Oudheidkundige Bond, dy’t in bisiik brocht oan ’e Sint Martenstsjerke (22 Juny 1922). De foarsitter F. A. Hoefer üt Hattem frege van der Zee om ien en oar to forheljen üt ’e skiednis fan ’e tsjerke. As altyd deftich yn it swart, de wite das foar, in klotske op ’e holle, gyng er stean yn syn bank tichteby de preekstoel, wy allegearre om him hinne. En doe die er grepen üt Midsieuwen en Reformaesje, Patriottetiid en letter, foar ’e füst wei en sa boeijend, dat elk hie der nocht oan. „Is it gjin skande röp er mei in ütset lüd dat 25 April 1795 de municipaliteit oarder joech om de prachtige wapenbuorden üt it koar wei to hel jen en to skeinen? En hwat to tinken oer it forkeapjen fan ’e sierlike regearbank yn 1872 foar in spotprijs?” Vander Zee wie in libbene kronyk, in smoute prater. Ik sei wol ris: „Koster, doch nou itselde as jins foargonger Hubertus Zelle (1858—97), en skriuw allegearre op hwat jo foaral as boade op it stêdhüs meimakke hawwe. Marit is derby bleaun. In bulte nijsgjirrige dingen fan ald Snits hat er mei yn it grêf nommen. Der is seis gjin portret fan him oer. Soks wie him to nijmoadrich. Op syn sark mocht beitele wurde it psalmwurd: My wie it leaver op ’e drompel yn it hüs fan myn God fan ’e doop op it aljemint. In krüsfjür fan fragen folge. Verbeek haldde him der büten, waerd lid fan e gemeente en net lang dêrnei alderling. Hy hat my ta greate stipe west. Der gyng hast gjin wike foarby dat ik net frege waerd foar de lieding fan in bigraffenis. Ik plichte dan oan it stjerhüs in tapaslik wurd to sprekken en in gebet to dwaen; dêrnei bleau ik noch in skoftke to neipraten by de froulju. Verbeek gyng mei nei it hóf en hie fierder de lieding. By earm en ryk wist er dan in ienfaldige, stichtlike Skriftforklearring to jaen. Tsjerklike forkiezing makke er him net drok mei, mar gjinien ivere sa foar de sinding, de Christlike wurkmansforiening en gehiel- to wêzen, as ta to halden yn tinten fan goddeleasheit (Ps. 84 : 11). Alderling Pieter Verbeek wie postrinder fan birop, earst foar Heech, letter foar e Snitser kontreijen. To Heech hearde er oan ’e Baptiste-gemeente, dy t gearkaem yn ’e Silokapel. Yn Snits woed er oan e Greate Tsjerke. Ik stelde de tsjerkerie foar him as sadanich yn to skriuwen, mar dr. M. Niemeijer wie fan bitinken, hy moast op e nij ünderrjochte wurde en bilidenis dwaen. Sa hat hy, man fan sa’n sechstich jier, mei in ploech alderen, trijefearns jier elke wike jouns in üre op it fragelearen west. Fansels kaem ek it stik Fragelearderskeamer yn 'e Snitser paslerijtün ünthalding as hy. De 28ste Febrewaris 1932 is er tohöf brocht. Der soe yn dit haedstik ien to min komme, byhwannear’t ik Jan H. Keulen oersloech, dy’t wenne yn it Droevendal büten de Noarderpoarte fan ’e stêd op in lytse buorkerij tusken it tsjerkhöf en it spoar nei Ljouwert. Dat plak hie syn namme nei de beafearten dy’t de Krüsridders fan Sint Jan op it Hospitaelkleaster dêrre haldden ta eare fan it lijen en stjerren fan Christus. Jan Keulen mei syn lyts wyfke wiene de blierhertichste Kristenen dy’t men mar tinke koe. Sa faek as ik yn lettere jierren dér lans spoar de, koe ik net litte efkes üt it finster to sjen nei it alde koumelkersspul fan boer Keulen, dy’t my as in heit yn it leauwe wie. Foar it hüsbisiik by dealde minsken plichteik in hiele eftermiddei to nimmen oant melkerstiid ta. Dan streamde de hertlikens en suvere minkslikens fan in sillich houlikspear jin tomiette. „Ik neam jo Wumkes, net dominy” sei er ris tsjin my „hwant wy binne bruorren yn Christus, yn Him binne wy ien, dat is ommers it heechste.” Yn tsjerke stie er altyd oan ’e foet fan ’e preekstoel, en as ik op ’e treppen stil it gebet die, wist ik dat er meibea; it joech in woldiedich gefoel. En hwat koed er koartswilich wêze! De tennisbaen wie njonken syn wenning. „Och” sei er „it is dér net oars as in kennisbaen fan it jongfolk”. Op 2 Juny 1916 is dizze aertsfader yn it leauwe de ivige rêst yngien, ald 84 jier. Dröf stie ik by syn kiste. Myn tekst foar de taspraek op ’e bigraffenis wie üt ’e likenis fan ’e talinten: „Tige, dü froede en trouwe feint! Oer net folie hastü trou west, oer folie sil ik dy sette; gean yn ta dyn heare feestnocht” (Matth. 25 : 23). Jan Keulen wie my it evenbyld fan ’e koalebranner Eberhard Stilling, dêr’t fan biskreaun stiet: „Gjin prachtich lykstiente bidekt syn grêf, mar faek fleane der foarjiers in pear douwen iensum hinne, en hja koere en kuozje elkoarren tusken de gerzen en de blommen dy’t grienje op ’e jiske fan fader Stillings biente”. Leaflike oantinkens bliuwe my forboun oan it Sint Antonius-sikehüs, dat op 23 Septimber 1903 yn gebrük nommen is. It béste fan Rome haw ik dér kennen leard: leafde foar de lijende evenminske. De Protestantske gemeenten fan Fryslan’s Südwesthoeke hiene gjin eigen sikehüs, sadat hünderten pasjinten üt dy kontreijen dér opnommen waerden. Dy op to siikjen achte ik my ta in plicht, alhoewol sünder fêste oanstelling. Elke wike waerden dér in pear üren foar öfsündere, en ünforhindere, frij, as wie it üs eigen ynrjochting koe ik dér as geastlike forsoarger myn wurk dwaen. De susters fan ’e kongregaesje Carolus Borromaeus bijegenen my jimmeroan freonlik. As ik yn ’e sealen in gebet ütspriek, harken hja earbiedich ta. It Wykblêd Pniël fan dr. J. H. Gunning JHzn. dat ik ünder ’e pasjinten ütdielde, biskögen hja net as ketterske lektuer. Mei devoasje stiene hja yn ’e deadehal as ik wurden fan treast spriek by it krüsbyld mei it opskrift: „Ave crux, unica spes.” Ik fan myn kant koe glimkjend sjen nei de grot fan Lourdes dy’t yn ’t tün fan sintels neimakke wie. Hoe Rome mids alle heechtsjerklikens har nei it libben wist to foegjen ünderfoun ik by Tjitske, in jongfaem dy’t yn ’e tarring lei. Hja stie sahwat allinnich op e wrald en hie by de susters in fredich thüs. Nou koeit de fromme sielen binearje dat Tjitske net doopt wie. It sakramint en net oars as it sakramint waerd har tatocht en tasein. En ik soe it bitsjinje, ornearren hja meiinoar. Fansels gyng dat oan. Tjitske yn har Sneinske klean knibbele del njonken de Mem-Oerste Edmunda en üntfong de hillige doop. Gjin tsjerkerie wie oanwêzich. Gjin katechetysk ünderrjocht gyng foaröf. Gjin tsjerkelik formulier waerd foarlêzen. Hjir iepenbiere har in tsjerke mei de fraech, dy’t Filippus die oan ’e keamerling: ..Leauwe jo yn Jezus as Gods Soan?” En wy fielden dat dy Forlosser en Midler yn it formidden wie. Do’t Tjitske nei it ja oereingyng frege hja fuortdaelk om it hillich Nachtniiel. In wike nei tiid mocht ik it har bitsjinje. De mem oerste soarge dat de tafel mei brea en wyn ré stie. Seis wie hja tsjüge fan ’e plechtichheit. Tjitske swakkens liet gjin formulierlêzing mear ta. Ik spriek allinnich de sakramentéle wurden üt. It sterke har oan ’e igge fan ’e dea. Devoasje lei op it wêzen fan ’e weardige frou, dy’t daegliks yn har kapelle de hillige Mis bywenne. Letter fornaem ik dat de susters noch gans forlegen west hiene mei it oerskot fan brea en wyn. Mocht dat nei de kommuny wol weidien wurde? Tjitske siet der net om yn noed. In pear dagen letter is hja yn frede rêst en brochten wy har to hof. Oan har grêf waerd sprutsen fan opstanning en ivich libben. Hiene de religieuzen fan Borromaéus my altyd as in preester bijegene, itselde ünderfoun ik yn in Protestantsk hüshalden by it aldste lid fan ’e gemeente, djip yn ’e njoggentich, in skipperswiddou. Har tsjerklik libben hearde men net fan. Har beide ~jonges”, lyk as hja se neamde, alhoewol beide oer 'e sechstich, tsjerken by de frijsinnige dominys. Doe’t it mei har nei de ein roun, bigearde hja net dr. Niemeijer, mar my oan har siikbêd. It wie foar it earst dat ik by har kaem. Doe’t ik har in han joech, patte hja dy. Ik frege har: „Hwerom dogge jo dat?” Hja antwurde: Omdat jo as bitsjinner fan it reine Evangeelje, in salvling des Heare binne, in preester fan ’e Allerheechste.” It wie oft ik troch de groun gyng en woe wol foar it bêd delknibbelje en freegje har om in seine. Mar hja frege myn foarbea. Trije dagen letter stie ik yn deselde keamer ta de bigraffenis. Ik lies foar Lukas 2 : 36—38, fan Anna de profetesse, in widdou fan fjouwer en tachtich jier, dy’t net wei wie üt ’e timpel, mar God tsjinne nacht en dei mei fêstjen en bidden en dy spriek fan it Christusbern tsjin allegearre dy’t Jeruzalems forlossing forwachten. Wy tanken God dat Er oan ’e gemeente sa’n stillen ien yn it lan jown hie, dy’t de hearlikheit koe fan it heilgeheim en hwaens hüs in timpel Gods wie. Dit foarfal joech my djipper ynsjoch yn it geastlik libben fan in ieu, dy’t foargoed foarby is. It libben yn Snits wie drok, net folie oars as fan üs hüsdokter J. Hannema, dy t ornaris moarns withoebytiid al by de boeren to Toppenhuzen en Twellingea omkrüste en jouns let noch yn it spier wie. Men hie noait wissichheit fan üre of tiid. As ik mei fekansje nei de freonen yn ’e Ommelannen soe, moast it kear op kear ütsteld wurde fan wegen in bigraffenis, en amper wie ik werom oft de leedoansizzer stie al wer op ’e stoepe. En ek by nacht gyng de skille mei it boadskip oft dominy komme koe. Sa bin ik ris in hiele wike nacht op nacht roppen by in gemeentelid yn e Paulsbuorren by it tramstasyon. In man yn ’e krêft fan it libben, in bütermakker fan ’e Hollandiafabryk rekke alhielendal yn in tastan fan oerspanning en woe himsels tokoart dwaen. As de frou en bern dan mei him forlegen rekken, moast ik komme. Sa haw ik urenlang oan syn bêd sitten. It makke him rêstich, as ik nouris in psalmrigel sei, dan wer in koart gebet die. Mar by einsluten moast er dochs nei Frentsjer. Doe sei ik op in moaije dei tsjin üs Greta: „Bern, ik woe dy man ris bisiikje, hast der sin oan gean dan mei op e fyts. En sa gyng it oer Easterein en Spannum nei üs alde Akademystêd. Ik tsjinne my oan by it gebou, dat o ironije fan e histoarje, in hüs fol dwylsin wurden is. Troch swiere doarren en tsjustere gongen kaem ik by de pasjirt, Us Greta en Dirk in byld fan wanmoedichheit, net fetber foar ien wurd fan treast. By de ütgong frege ik in oppasser: „Soe it my tastien wêze noch ris it binnenplein to sjen, dat op alde platen öfbylde is?” Hy skoude in doar iepen en hwat ik doe seach wie in skrik.. In kloft fan sa’n fjiftich dwylsinnigen roun der yninoar om, somliken mei greafe stappen, oaren de hannen op ’e rêch, wer oaren de fusten opröljend en mei wylde eagen. Ik wie bliid wer op ’e strjitte to wezen. De dream fan ald Frentsjer wie mei ien slach forsteurd. Lyk as ik al sein haw, wiene de bigraffenissen oan ’e oarder fan ’e dei. Noait hat dat slimmer west as yn 'e beide léste oarlochsjierren 1917 en 1918. De gryp gyng as in epidemy troch de wrald. Hja teistere ek Snits en liet it net los, ear’t op it tsjerkhöf wer nije grêven dold wiene. Hwat langer hwat mear frege hja slachtoffers ünder jonge minsken. Mei in pear dagen waerd de libbenstried ófsnien fan ytlike trouwe learlingen. Dér wiene wiken dat ik fjpuwer kear stie oan in stjerbêd. Yn ’e wei fan myn ropping eange my de bismetting net, noch yn ’e barak, noch by lijers oan ’e Spaenske gryp. Dochs gyng it fakentiids boppe myn krêft de mannichte siken nei to kommen. Wy krigen yn dy dagen ek to min iten. Moannen gyngen foarby dat men gjin stikje flêsk seach. En de oarloch woede mar troch. Somliken tochten, it tij soe wol gau keare. Ik leaude net hwat yn e kranten stie. De Hearrenfeanster en Snitser dy twa kear yn ’e wike ütkamen, de iennichste nijsblêdden dy’t wy liezen, waerden efkes ynsjoen en dêrmei üt. Groen van Prinsterer hie my leard dat yn sokke tiden de parse forleagene is. lenris waerd ik frege by de bigraffenis fan in forspijd minske. Hy hie in biroerte hawn, koe net mear arbeidzje en yn tsjerke komme. Troch ’n dei roun er as in dronken man troch de stêd ta in spot fan ’e strjitjonges, alhoewol er noait drank brükte. Nei it stjerhüs geande tocht ik ünderweis: By dizze deade sil net folie treast nedich wêze. En hwat bifoun ik? In formidden fan frou, bern en oantroude bern, eptige, flinke minsken, allegearre yn djippe rou. Dit trof my sa, dat it my hiel oare wurden ynjoech, dy’t ütgyngen fan it tinkbyld: De minske sjocht oan hwat foar eagen is, marde Heare sjocht it hert oan, om to bisluten mei de dichtrigels fan P. A. de Génestet: „God heeft u zwaar beproefd! Ik weet Een troostgrond maar: ’t Is dat Hij het deed.” Hokfor forskil mei dat oare stjerhüs, dat my wachte by in foaroanman fan e Konfessionéle foriening, dy’t him oansteld hie as hüsbisiker. De man biskikte oer in floed fan salvjende wurden, in grienmank fan teksten, faek glêd forkeard oanhelle, mar syn saken liet er yn it hündert rinne, sadat er ünder ’e skulden siet. Om de holle boppe wetter to halden naem er twa jonge Dütske Mormoanske sindlingen yn ’e kost. Ik wie sa frij him to wizen op it Op in joun waerd oan ’e pasterije forheftich skille. In mem üt ’e Smidsbuorren smeke ünder triennen oft ik fuortdaelk meigean woe, har famke lei deasiik en de dokter hie alle hope opjown. Sünder ütstel gyng ik mei en bifoun de tastan lyk as ik heard hie. Men soe sa sizze, elk eagenblik kin it léste wêze. Ik knibbele mei de alden foar it béd del en bea: „Leave Heare, Jo sjogge hoe forlegen wy binne. Jo binne ek in minske wurden. Jo hawwe üs sykten droegen. Jo witte hoe deasiik dit famke is. Jo forsteane ek de smert fan ’e alders as hja har bern forlieze moasten. Dêrom roppe wy Jins namme oan om help. Sparje dit libben as it yn Jins rie bistean kin. Amen.” Doe barde tagelyk de forhearring. Ik sei: ~Jimme bern wurdt wer better.” Ik fielde de genêzende macht om my hinne. Foar de nacht kaem noch de dokter, dy’t forklearre: „Hjir is in wünder bard.” Gjin wünder foar it Evangeelje dat seit: „Klopje oan en der sil jimme iependien wurde. Hwant elk dy bidt, dy üntfangt en dy’t siket fynt en dy't oankloppet, dy sil iependien wurde” (Matth. 7:7). Mar bidden is gjin tsjoenen. De Heare koe yn Nazaret gjin krêften dwaen fan wegen har ünleauwe. Men röp my efter op ’e Stienklip by in koumelker mei longüntstekking. It libben waerd fan ’e man öfskuord. Doe is ek in gebet dien, mar sünder fortuten. En de oare deis waerd üt ’e Knipe de divelbanner helle ta it hokus pokus. Deselde nacht is de man noch stoarn. De bigraffenis wie in Babel. It drankkwea haw ik to Snits as in forwoastjende macht kennen leard en forfijd. Fan aids stie de stêd mei har jeneverstokerijen en kroegen bikend as in flok foar hünderten hüshaldings. Tiisdeis mei de wykmerke sloech yn elke strjitte jin de dranklucht tomiette. Mannich froulik gemeentelid klage my by it hüsbisiik har need. Nou siet in lytse öfdieling fan de N. C. G. O. V. mei warbere leden as P. Verbeek, J. W. Deenik, L. H. Put en K. Tuinstra net stil. Ik foege my dér as lid by en de earste iepenbiere gearkomste (16 Febr. 1908), dy t my as sprekker hie foar sa'n 450 oanwêzigen, brocht in forkearde fan sok dwaen, hwat néat holp. Doe strafte it kwea himseis. Syn frou kaem to forstjerren en ik hie de foargong. Fan it hóf weromkommen namen de fremdlingen de lieding, biwapene mei in büsbibeltsje fol mei reade streken ünder fêste biwiisteksten. Yn in omsjen wisten hja de keamer to meitsjen ta in dogmatysk kampfjild. It waerd der foaral net better op, doe’t in pear froulju de tonge op skerp setten. De famylje siet der stom hinne en fielde it oardiel dat hja har op e hals helle hie. Ik haldde my büten it skeel, üt earbied foar de Hillige Skrift en foar de deade. Nei hüs geande tocht ik oan it wurd fan Dr. H. F. Kohlbrügge: „Die het zijn, zijn het niet.” winst oan fan tritich nije leden. Neigeraden waerd Snits in öfdieling dy t bloeide. Dêr siet fjür yn ’e forgearrings en yn ’e propaganda. Mei oare forienings arbeiden wy ienriedich op. Nijjiersdei en yn ’e Blauwe Wike krige elk hüs üs mienskiplik blêd. Sneins sieten yn e ungetiid hünderten mieren yn Amicitia. Hja waerden dêr Ünthelle op kofje en koeke, koene der briefskriuwe, hearden der nei stichtlike taspraken en foardrachten, wylst de herbergen leech Aeuken' Yn 6 pasterije waerd nou: Net drinke, net skinke! it paroal. Alle flessen en romers gyngen de doar üs. It hüsbisiik by de stille drinkers waerd forsawnfaldige. En inkel it bisiik sterke al de swakke bruorren. Hoefolle hüshaldings binne dêrtroch net mei hannen omkeard! En echte drankslaven waerden bikeard ta warbere striders ünder ’e blauwe fane. In pear stealtsjes üt myn drankstriid foegje ik hjir oan ta. len fan myn goekunde, in great fabrikant, trof ik op hüsbisiik yn in tastan fan delirium. Ik gebea de hiishaldster alle drank op steande foet üt e kelder en kasten yn 'e keamer to heljen. In hiele winkel kaem foar it Ijocht. Ik geat alles yn in pear amers en smiet it doe fuort. Sünt haw ik de man wikenlang elke dei bisocht en mei dit gefolch dat it in oar minske waerd. By in oar gemeentelid woe it mar net slagje. De help waerd ynroppen fan it Heilsleger en fan ’e Nederlanske foriening. Neat joeeh. Rêdders waerden de bruorren Tempelieren, dy’t har gebou flakby hiene op ’e Easterdyk en ünder lieding stiene fan ds. J. A. R. Terlet. De man liet de drank stean en kaem trou oan it Nachtmiel, marde wyn hie noch sa n forliedende wurking op him, dat er üt tsjerke nei hüs fleach en in swolchje kalde kofje naem om de neismaek to fordriuwen. len kear haw ik yn e hoale fan ’e liuw west mei great libbensgefaer. It wie op in Tiisdei nei merktiid. Men hie my warsköge. •jlj S, 9yn9 der °P de Brouwersteich yn, dêr’t in earbre widdou wenne mei trije soannen, kouwedriuwers, earste süpers. Doe tik in skoftsje mei har siet to praten, waerden hommels de bedsdoarren iepensmiten en stoude ien fan it trijemanskip op my of as in aljende bolle. De woasteling soe my formoarde ha, as de mem net tuskenbeiden kommen wie. Hja röp de buorren en skreaude: „Dorniny, gau de doar üt! Alhiel üntdien rekke ik op ’e strjitte. It waerd in hiele oprin fan minsken. De polysje kaem der seist by to pas. En ik tanke de himel feilich ünder dak to wêzen by de oerbuorman, Laes Spannenburg, hwaens dochter Janke by üs tsjinne. Hwer’t in dorniny al net yn bihelle waerd kin it folqjende listke sjen litte: A hat forlet fan in hiishaldster. B freget in baekster. C klaget oer in tsjinstfaem. D wol jild liene. E wol my ta boarch meitsje. F forsiket my help by in sollisitaesje as ünderwizer. H biedt in kollekteboekje dan foar in evangelisaesje. I is yn tsjok waer mei syn dochter, dy’t forkearing hat mei in Roomske jonge en stiet der op oan dat ik der in ein oan meitsje. J kin de jonges Sneins net keare fan it fuotbalfjild en freget myn rie. K hat skeel mei syn broer oer in erfenis en wol my brüke ta doarwaerder. Sa soe ik trochgean kinne. En liet ik my yn mei al dy akkefysjes? Meastal wol, om’t ik in iepen doar en in iepen hert halde woe foar myn gemeenteleden, wittende dat de bitsjinning fan it Evangeelje in stik praktysk Kristendom ynhat. Myn listke soe lykwols ünfolslein wêze, byhwannear’t it allegearre yn it uterlike hingjen bleau. Al hat de Protestantske learaer gjin offisiéle oanstelling as bychtfaer, doch komt it foar dat de swierrichheden fan ’e konsjinsje him tabitroud wurde. En sa is der ek mear as ien op myn studearkeamer kommen siikjende nei frede. En dan die ek it Evangeelje mei syn biloften bliken in krêft to wêzen ta bihald. Studearkeamer fan ’e Snitser pasterije It sprekwurd seit: In dominy is in wriuwpeal. En dêr bliuwt it net by. Mislediging en spot binne ek syn diel. Martha, de dochter fan in Snitser fabryksarbeider, wie fierwei it tsjepste fanke fan myn hiele fragelearen. Hja miste noait en oan alles koe men fornimme dat it ünderrjocht net büten har omgyng. Ta har üngelok gyng hja to tsjinjen nei Hollan en rekke to Amsterdam yn ’e hannen fan in rike Joad, dy har op keamers sette, klaeide as in dame en nou fan har dien krige, hwat er bigearde. As Martha ris in pear wike by har alders op it Simmerrak ütfanhüze, skammen se har ta de teannen üt oer de pronk en priel dy dan meikaem. Hja pinigen har óf mei de fraech, hoe krije wy it fanke wer op ’e goede wei. De heit wist my to bipraten, ik soe ris oankomme en wize har op it greate gefaer dêr’t hja oan bleat stie. Mar, och minsken, hwat wie ik bigoun? Amper kaem ik op it teare punt oft hja fleach my oan mei flok- en skeldwurden as in forwoeden skepsel. It joech sa’n opskuor dat de buorren fleagen üt hüs. Ik joech my mar gau mei haesten óf. GEAST EN HAEDSAEK En de Gileaditen snienen de Efraïmiten de fearen fan ’e Jordaen óf; en it barde as de flechtlingen fan Efraïm seine: Lit my oer, dat de mannen fan Gilead tsjin him seine: Bistü in Efraïmyt? As er sei: Né, dan seine hja tsjin him: Siz dan Sjibboleth. En as er sei: Sibboleth, en it dus net goed ütsprekke koe, dan griepen hja him en sloegen him dea by de fearen fan ’e Jordaen. Sa foelen der doe fan Efraïm twa en fjirtich tüzen man. Rjochters 12 : 5—6. I I wat de apostel Paulus skreau oan ’e gemeente to Korinthe (11, 7 : 15): Fan büten striid, fan binnen freze, wie tapaslik op ’e Greate Tsjerke yn ’e jierren 1914 en 1915. Wylst de oarlochsflam ütsloech oer Jerope, sprieken oan ’e iene kant stimmen fan Godsfrede en oan ’e oare kant waerd nij partijfjür oanset. Nei de Kalenberch to Barchem teach lofts en rjochts ta gebet en geastlik bisprek. Modernen sprieken oer ’e sünde as opstan tsjin God, leauden oan wünders, oan forhearring fan gebet en oan ’e heilsiepenbiering troch Jezus Christus. Frijsinnigen kamen op ’e konferinsjes foar ynwindige sinding to Doetinchem. Wyk- en moanneblêdden forskynden mei mingde redaksje. Doe gyng de tromme: Set de bistjüren om en de bilidenisfragen op skerp. Wylst dr. Ph. Hoedemaker yn ’e neidagen fan ’e Doleansje (De Geref. Kerk, 15 Nov. 1888) earnstich warsköge foar soksoartige kunstmiddels en allinnich yn reorganisaesje heil seach, naem de synoade yn 1914 it foarstel oan de formule ~geast en haedsaek” yn it reglemint to skrassen. De klassikale forgearringen fan 1915 atfisearren yn mearderheit gunstich. Dr. A. Kuyper mocht de fragen, opmakke troch dr. J. H. Spijker, foarsitter fan it Nut en Prof. Pareau heechlearaer to Grins, karakterleas, forwettere, sielleas en foar allerhanne ütliz fetber" achtsje; hy mocht de folie djippere fragen foar de tarieding fan it Nachtmiel oanpriizgje, it HAEDSTIK X Aan de Synode der Nederlandsch Hervormde Kerk. Hoogeerwaarde Heeren, De Kerkeraad van de Nederlandsche Hervormde Gemeente te Sneek voelt zich gedrongen het volgende onder Uwe aandacht te brengen: I°. dat de Synode door haar voorstel om in artikel 39 van het reglement op het godsdienstonderwijs de woorden „in geest en hoofdzaak” te laten vervallen, gevaar van scheuring inde kerk veroorzaakt niet minder dreigend dan in 1834 en 1886; 2°. dat het nu, evenmin als toen gaat om de hoofdzaak van het Christendom, maar om eene bijzaak, n.l. de uniformiteit van het bevestigingsformulier der lidmaten; 3°. dat de kerk inde Dordtsche periode nimmer eene openbare bevestiging van lidmaten heeft gehad, en wat de ceremoniën betreft nooit verder gegaan is dan tot een aandringen op uniformit it zelfs de voorbereidingsvragen van het H. Avondmaal zijn nimmer met bindend gezag ingevoerd; 4°. dat het voorstel der Synode om heel de Kerkte binden aan de letter van dit bevestigingsformulier niet is overeen te brengen met de vraag: gelooft gij inden Heiligen Geest? s°. dat bij de tweede vraag, en inzonderheid bij de woorden „uwen Heiland in voorspoed en tegenspoed, inleven en sterven getrouw te volgen” eene opvatting naar de letter de belijdenis onwaarachtig zou maken; 6°. dat deze poging om tot uniformiteit te komen bij de bevestiging der lidmaten door machtsmisbruik van de eene richting over de andere, in strijd is met de strekking van de derde vraag; al hetwelk ons noopt U met aandrang te vragen: doet het uwe om de crisis, die onze kerk bedreigt, af te wenden. Sneek. Maart 1915. Namens de Kerkeraad van de Nederlandsche Hervormde Gemeente te Sneek. w.g. Dr. G. A. WUMKES, praeses. >, Ds. G. H. DE HAAS, Scriba. „ Dr. H. T. DE GRAAF, Assessor. Yn forban mei forskate fragen en opmerkingen, dy’t op dit stik ynkamen, achte de tsjerkeried it nedich de ynhald hwat breder ta to ljochtsjen. Myn taljochting, forfetteyn seis punten, kaem hjir op del: joech neat. De konfessionélen waerden üngeduldich. Har reorganisaesjefoarstellen diene gjin fortuten. Nou moast it mar ris lans in oare wei bisocht wurde. Hja namen net yn omtinken dat ytliken yn eigen formidden tsjin it binend gesach fan dit bilidenisrituael wiene. Ik hearde der ek by. Dealde Nachtmielsfragen üt it Reformatoarysk tiidrek hie ik jimmeroan foar kar nommen. De Graaf en de Haas woene ek frij bliuwe. De tsjerkerie tocht itselde en boun de striid °an. Hja droech my op in adres gear to stallen oan ’e synoade mei forsiik om bihald fan ’e geast- haedsaekformule. Dit adres wie fan ’e neifolgjende ynhald: 1. Gevaar voor scheuring niet minder dreigend dan in 1834 en 1886. Afscheiding en Doleantie worden hier vermeld, omdat in die jaren de Gereformeerde kerkgroep in het gedrang is gekomen door den conservatieven geest, die de Synode beheerschte. Zij dwong tot het zingen van gezangen. Zij bedwong den strijd voor het meer autonome karakter der gemeenten. Thans wil zij opleggen één stel bevestigingsvragen en daarmede de vrijzinnige groep inde kerk treffen. Dit is de overheersching vaneen zelfde conservatieve middenfractie die tot leuze heeft eenvormigheid, terwijl de wezenlijke eenheid geheel ontbreekt. Zij dreigt een nieuwe zwarte bladzijde toe te voegen aan de geschiedenis onzer kerk. 2. Het gaat om een bijzaak. De conservatieven laten het voorkomen, alsof het gaat „om de eere van den Christus, om de komst van Zijn koninkrijk en de groötmaking Zijns Naams”. (Vgl. Herv. Zondagsbl. 27 Maart 1915). Hoe is dit te rijmen met het feit, dat de vrienden van Dr. H. F. Kohlbrügge ook een slachtoffer van het synodaal conservatisme de tegenwoordige bevestigingsvragen onschriftuurlijk vinden, terwijl menig modern piedikant ze jaarlijks richt tot de nieuwe leden? 3. Voor 1816 had men noch een afzonderlijke bevestiging, noch eenvormigheid Men had alleen de onderzoeking der geloofs met het oog op de toelating tot het Avondmaal. Zij had plaats meestal in het kerkchoor aan de hand vaneen vraagboekje hetzij Catechismus hetzij Kort Begrip doch geheel naar de keuze van den kerkeraad. Liep het onderzoek bevredigend af, dan werd enkel gevraagd of men bij het beledene wilde blijven en zich onderwerpen aan de Christelijke tucht. Na toestemmende beantwoording volgden toespraak en gebed. Dat was de soberheid van het Calvinisme dat bij al zijn gestrengheid toch ook weer het veelvormige toeliet. Want ten aanzien van het uitwendige heerschte er verscheidenheid. ledere kerk of gemeente kon dit, althans tot op zekere hoogte, naar haar eigen goedvinden regelen. Het was niet te doen om eenvormigheid, maar om wezenlijke eenheid. En terwijl men willekeur of losbandigheid, indien die zich ergens vertoond hadden, wel met nadruk zou zijn tegengegaan was men er toch volstrekt niet op uit, allerlei bijzaken en bijzonderheden door gebiedend voorschrift te regelen: men liet gaarne zooveel mogelijk vrijheid aan elke bijzondere kerk. Zelfs Voetius hield zich niet aan de gebruikelijke algemeene slotvragen van de onderzoeking des geloofs. Op de formuleering kwam het niet aan, als de inhoud maar dezelfde was. De organisatie van 1816 daarentegen werd gekenmerkt dooreen geest van centralisatie, van clericalisme, van eenvormigheid. Overal moest alles geheel op dezelfde wijze worden ingericht. En vooral moest het plechtig zijn. De rethoriek had toen een groot woord. De aanneming tot lidmaat werd nu de kerkelijke plechtigheid bij uitnemendheid. Men voerde een afzonderlijke bevestiging in, waarbij de drie vastgestelde vragen woordelijk gedaan moesten worden. Ten opzichte van de bijzonderheden werd geen vrijheid meer vergund. Andere gebruiken en rege- 5. Gevaar van onwaarachtigheid (in verband met de tweede vraag). Goed geteld wordt bij ontleding het gebruikelijke drietal vragen tot een negental, gaande over zaken, die vaak nog niet beantwoorden aan het geestelijk leven van jonge menschen, die zich nader aan de kerk verbinden. De oppervlakkigen stappen daarover heen, en maken zich daardoor schuldig aan onwaarachtigheid. Meerdere soberheid inde vragen ware dan ook niet ongewenscht. Daaraan kunnen de woorden „in geest en hoofdzaak” tegemoet komen. 6. Machtsmisbruik (in verband met de derde vraag). Met één stem meerderheid is het Synodale voorstel aangenomen. Het zou leiden tot machtsmisbruik en dwang vaneen conservatieve middengroep inde kerk tegenover groepen van andere nuance, indien het tot wet werd verheven. Tevens zou dit de bloei van Godsrijk en kerk belemmeren, daar deze noch door de dommekracht van het stemmencijfer noch door het opdringen van bindend rituaal, maar langs zedelijken weg door de vrije werking des Heiligen Geestes wordt bevorderd. Namens de Kerkeraad der Ned. Herv. Gemeente te Sneek: w.g. Dr. G. A. WUMKES. Voorzitter „ Ds. G. HORREUS DE HAAS, Scriba. ~ Dr. H. T. DE GRAAF, Assessor Op kosten fan ’e presidint-tsjerkfad J. vanT)ruten, ütjower, waerden sechtsjinhündert eksemplaren fan dit adres printe en alle Herfoarme tsjerkerieden fan Nederlan tastjürd mei forsiik om meistimming. Myn died waerd ütmakke foar in forsaekjen fan Christus, foar forried oan syn saek, foar in utering fan kleurleas Christendom, fan trochfloeijing, ja der waerd grute, ik wie modern wurden. Op forsiik fan twa gemeenteleden Klaas Tuinstra en Lieuwe de Jong haw ik doe yn it gebou foar Christlike bilangen op Sneintojoun 25 April in gemeentelike forgearringe bilizze litten ta it jaen sa müglik fan mear klearrichheit. It lokael roun tsjokfol. K. van der Brug, gemeenteüntfanger fan Wymbritseradiel naem de lieding, mar dy wie mear as slop. Hy koe de hertstochten dy’t losbrieken by it debat net bidimje. Dippetearre H. Pollema fierde it wurd foar ’e tsjinstanners. lingen mochten nergens meer stand houden. Op de eenvormigheid werd temeer nadruk gelegd, naarmate de wezenlijke eenheid meer te wenschen overliet. (Vgl. de opstellen van Dr. F. Rutgers over de aanneming tot lidmaat in Gereformeerden zin, Heraut 1877). 4. Het voorstel der Synode is niet overeen te brengen met het geloof inden Heiligen Geest (vraag 1). Een kerk die waarlijk gelooft dat Gods Geest haar doopt met vuur, en dus een profetisch karakter draagt, klemt zich niet angstvallig vast aan een stel synodale belijdenisvragen, die slechts gebrekkig de diepste geloofsovertuiging van duizenden harer leden zoowel onder rechtzinigen als vrijzinnigen vertolken. It riedslid Auke Brouwer brocht de hiele gearkomste yn ünstjür doe’t er hommels bigoun to sjongen: „Een vaste burg is onze God.” It waerd sa’n heibel, dat froulju bigounen to gülen, oaren krongen nei de doar, wer oaren woene de rüzjemakker yn ’e grêft smite. Fan myn replyk koe neat komme. Ik makke d’r, om üngelokken yn ’t foar to kommen in ein oan mei in koart gebet. De rede is ütjown by A. }. Osinga to Snits, ünder de titel: Dienst der Verzoening. Vervolg op het Sneeker adres aan de Synode. As grounslach naem ik dizze wurden fan ’e apostel Paulus oan ’e gemeente fan Korinthe (2 Kor. 5 : 17—21): Dêrom, as immen yn Christus is, dy is in nij skepsel: it alde is foarbygien sjoch, it nije is kommen. En dat is allegearre üt God, dy’t üs mei Himsels troch Christus formoedsoene hat en üs de bitsjinning fan de fomoedsoening jown hat. Hwant God wie yn Christus de wrald mei Himsels formoedsoenjende, harren de oertiêddingen net oanrekkenjende; en Hy hat it wurd fan de formoedsoening yn üs lein. Sa binne wy dan seinboaden fan Christus wegen, om’t God troch üs formoannet: wy bidde fan Christus wegen: wês formoedsoene mei God. Hwant him, dy’t gjin sünde kend hat, hat Hy sünde foar üs makke, dat wy wurde soene gerjochtichheit fan God yn him. Sa n fjirtich jier lyn hie dealde höfpreker C. E. van Koetsveld oer deselde kwesje in fluchtskrift ütjown ünder de sprekkende titel: Schibbolet. Een woord aan de Hervormde Kerk en hare synode (1877), ek in pleit foar frijheit fan bifêstigingsfragen yn geast en haedsaek. Om it bilang fan ’e saek dy’t op ’e nij oan ’e oarder komme sil, lit ik in blêdside üt myn brosjure folgje: „In dit licht wil ik plaatsen de zonde, de krankheid, de wonden onzer kerk. Daar is nu al tientallen jaren die felle strijd tusschen vrijzinnigen en rechtzinnigen. Er heerscht modernenhaat en fijnenhaat. In twee kampen staan ze tegenover elkaar. Op onze classikale vergadering zitten telkenjare aan één tafel de modernen, aan de andere tafel de orthodoxen, toegerust om elkaar te bestrijden. Nu eens heeft in ons hoogste bestuurscollege de eene partij de meerderheid, dan de andere. Met de dommekracht van het stemmencijfer tracht men elkaar dood te drukken. Daar is een geknutsel met reglementartikels om de banden der kerk enger of ruimer te maken. Er heerscht een partij-politiek niet minder berekenend dan in het staatkundige. Dat alles mag ons doen vragen: Waar is inde kerk de bediening der verzoening? Waar is het kruis van Christus? Ik bedoel niet: waar wordt over verzoening en kruis gepredikt of geschreven? Maar: waar is de uitoefening der gekruiste, zelflooze liefde in het kerkelijk leven? Zien orthodoxen en modernen elkaar aan zooals Paulus joden en heidenen zag als één in Christus? De kloof tusschen naar het vleesch. Besnedenheid of onbesnedenheid, Griek of Jood, slaaf of vrije, man of vrouw alles valt weg. Er zijn geen bijzondere privilegies meer, geen voorrang heeft de een boven de ander, alle roem it uitgesloten. Enkel geldt de gezindheid des geloofs, de overgave aan Christus, het lijden en sterven met Hem, het offer. Als men mij vraagt: Waarom staat gij inde actie voor schrapping van „geest en hoofdzaak” niet aan de zijde der meerderheid, dan is mijn eerste antwoord: Het geloof inde verzoenende macht van den Gekruiste verbiedt mij langs reglementairen weg heerschappij te voeren over de gewetens van anderen en hen daardoor af te stooten. Als in het midden onzer prediking het kruis, het teeken der verzoening staat, dan hebben wij daarnaar kerkelijk te handelen. Juist omdat wij gelooven dat de heterodoxie armer is dan wij en gebrek lijdt, wijl zij te veel teert op de filosofie en te weinig op het Evangelie, moet de groote vraag voor de toongevende richting eener Christelijke kerk deze zijn: Hoe zal in dat gebrek worden voorzien? En overeen synodezitting, waar artikel 39 aan de orde komt zal een geest van meedoogen moeten komen jegens een volksdeel dat geestelijk verkommert. It fluchskrift hat in floed fan krantenartikels foar en tsjin losbrutsen. Gjin wike gyng foarby oft de post brocht my nije lektuer. Hwa dan al sa der kolommen oer fol skreauwen? Prof. H. H. Kuyper yn De Heraut, Dr. A. W. Bronsveld yn De Stemmen voor Waarheid en Vrede, Dr. C. J. Niemeijer, Dr. A. de Hartog, ds. C. A. Lingbeek, Mr. J. Schokking, ds. Joh. W. Groot Enzerink to Ljouwert, Ds. H. J. de Groot to Voorst, ds. J. P. van Melle to Kralingen, ds. A. M. Bloem to Chaam, ds. W. Bouwman to Hallum, ds. A. van der Flier to Nijmegen en folie oaren. De banflok waerd my nei de holle slingere, anonyme brieven gjin brek, seis in Baptistelearaer tsjinne him oan en woe my it leksum léze. Dat hawwe swiere dagen west. Mei tankberens tink ik oan de geastlike stipe dy dr. de Graaf my doesdestiids jown hat. Hoe’t yn dy dagen myn forhalding wie ta kollega de Haas, kin men fornimme üt in skriuwen fan Augustus 1915. Hy hie it birop fan Dearsum, wylst ik mei fakansje yn Grinslan siet. Op myn oansiik om to bitankjen antwurde er: It is wier, wy hawwe it yn dizze sawn, acht jier skoan meiinoar hawn, en ik leau, it soe sa bliuwe. De weardearring, dêr’t jo fan skriuwe, komt net fan ien kant. En yn de léste tiid, nei jins striid om de wierheit yn üs tsjerke, is ós heechachting foar jo greater wurden as ea. Ik achtsje it in foarrjocht, dat wy togearre arbeidzje meije oan ’e bilangen fan üs Snitser gemeente elts op syn eigen wize en nei syn eigen ynsjen, en dochs ienriedich yn dat greate doel: de geastlike timpel fan God dy’t boud wurdt as de leafde jin tomiette komt, en men elkoar oansjocht yn Christus. It soe my da- nich moeije as it der fan komme moast, dat ik Snits forlitte soe en dêrmei in ein komme soe oan üs omgong en wurkjen. 12 Jakobs zaad en de Gojim was minstens zoo diep als tusschen de partijen van thans. Maarde apostel kent voortaan niemand meer Yndirekt brocht de striid om Geast en Haedsaek de tsjerke gjin skea oan. Der waerd in kommisje bineamd dy’t in ündersiik ynstelde nei de mooglikheit fan in modus vivendi. Seis heechleararen fan de theologyske fakulteit to Utert: S. D. van Veen, H. Visscher, T. Cannegieter, F. E. Daubanton, J. A. C. van Leeuwen en H. F. Obbink hiene de synoade frege oft der gjin wegen to finen wiene om in ein to meitsjen oan tastannen dy’t de krêft fan ’e tsjerke fortarren. It tsjerkebistjür gyng dêr op yn en hie 15 Augustus 1916 in foarstel mei in memoarje fan taljochting op ’e tafel. De modus vivendi waerd weromstjürd nei de üntwerpers mei forsiik it Ontwerp yn reglemintaire foarm to bringen. Dêr is it lykwols net ta kommen. In wjerklank fan dizze striid kin men fornimme yn ’e rede dy’t ik 14 July 1915 halden haw op it sindingsfeest to Beetstersweach oer: Tsjerklike partijstrijd en Christelike sinding. Ik helje dêr dit fragmint üt oan: Sjedêr dat spjirrebosk rüzjend yn ’e wyn, geurjend en grienjend yn ’e sinnegloede, marde houtkappers komme en de stammen falie ünder ’e bile om op ’e houtmoune oan planken seage to wurden. Dêr lizze hja steapels heech, en in feint seit: Minsken, dat wite moal op ’e groun en dy planken is de hearlikheit fan it wald.” Hwat sille wy antwurdzje? Fansels né en jitris né! En wy tinke oan ’e swietrook fan it beamte yn ’e simmerwyn en oan syn stielglans yn it sinneljocht. Sa is it mei it ivich griene toverwald fan Gods leafde yn Christus. It wiere leauwe ammet dêr de balsemgeur ■fan yn, mar it partijlibben sit tusken de balken en it seachsel. Stellingen oer God nimme it plak yn fan God seis. Skögings oer Christus wurde heger set as de ienheit fan ranken en wynstók. It libben fan God wurdt oerwalde troch godgeleardens en lettertsjinst, de amme fan Gods Geast bineare troch learskélen. De herten forklomje. De gemeente is in iiskelder. Fryslan hie doedestiids in treflik theoloog yn ds. O. Noordmans to Sumar (1910—23) dy’t it earedoktoraet, dat him letter oanbean waerd, dübel en dwers fortsjinne. Hy koe it yn ’e orthodokse Friesche Predikantenvereeniging mei mannen as ds. H. van Eyck van Heslinga to Berltsum (sünt 1897) en ds. }. W. Groot Enzerink to Ljouwert (1907—1921) redakteur fan it konfessionéle Hervormde Zondagsblad, sünt 1907 orgaen fan dy foriening, net mear lyk fine. Nou bisocht er in breder basis foar theologysk bisprek to krijen. Sa is ta stan kommen de Algemeene Friesche Predikantenvereeniging. Dr. H. T. de Graaf to Snits, ds. B. Klein Wassink to Ljouwert (1903 —26), ds. ). L. Faber to Boxum (1915—18) en myn persoan diene oan ’e oprop mei. Ut it rounskriuwen nim ik it neifolgjende oer: Deze samenkomsten beteekenen niet, dat wij meer of minder eikaars geloofsovertuiging deelen. Maar als predikanten van dezelfde kerk stellen wij er belang in te weten, hoe anderen denken over aller- lei vraagstukken. Wij hebben het gevoel, dat wij een nieuwen tijd tegemoet gaan; dat een nieuwe aera zal aanbreken voor de kerk. Op in soksoartich breed plan stie ek de Algemeene Predikantenvergadering to Utert yn April 1915, in ütrinsel fan ’e saneamde Eenheidsbeweging. Ik gyng derhinne mei myn neef ds. A. de Jonge to Swol (1912). Dr. G. H. van Senden to IJhorst (1913 —l7) en ds. J. J. Thomson to Hoogland sprieken de jouns yn 'e Waletsjerke. Wy fielden üt har tsjügenis in klam fan ’e ivichheit. In hegere ienheit waerd ek iepenbier yn ’e oare gearkomsten. It spriek fansels, dat de orthodokse kollega’s yn e hiele Fryske Südwesthoeke my doe net mear foar ~fol” oanseagen. It fortrouwen fan ’e gemeente forlear ik net, mar falske bruorren, dy’t de boer opgyngen mei lapkes of hannelen yn fet bisochten my op in kweanamme to bringen as ünrjochtsinnich, ethysk, read of hwat oars mar üttocht wurde koe. De ketterjacht plante mannich krüs op myn wei, en hoefolle etiketten al net plakt waerden op myn rêch, stekt net nau. De lieding fan ’e klassikale forgearring, dy’t ik sünt 1912 hawn hie, waerd ek net mear feilich achte yn myn hannen. Net gau forjit ik de gearkomste fan 28 Juny 1916 yn ’e Snitsér St. Marten. Ik iepene har nei it gebet mei in taspraek oer it Godswurd oan Serubbabel: ~Net troch krêft, noch troch gewelt, mar troch myn Geast sil it barre" (Sacharia 4:6). By de stimming waerd yn myn plak keazen ds. P. Bootsma to Balk (1909—1920) alear to Eksmoarre, letter legerdominy), wylst ds. H. van Elven op ’e Gaestmar (1901) it oare jiers de foarsittersstoel ynnaem. Kollega de Haas forklearre mei fonkeljende eagen en mei grammoedigens yn syn stim dat de orthodoksy har wer kenne litten hie yn har binyptens, en nije smaed brocht oer ’e Tsjerke. Ik rekkenje it my in eare foar it öfgean as foarsitter, noch in ein makke to hawwen oan it mienskiplike miel nei de gearkomste. Dat miel plichte halden to wurden yn it alde, forneamde weardshüs De Wynberch oan de Merkstrjitte to Snits. It miel koe bisjen lije en nei de ürenlange, faek taeije forgearring foei it der jimmeroan tige yn. Hwat my lykwols wearzge, wiene twa dingen: earst, de parade fan flessen wyn op ’e tafel, efter de wiid iepen gerdinen, lyk foar it each fan ’e hiele Snitser gemeente en twad, de faek ünbiroaide drinkpartij as gefolch. Mannich dominy en alderling spriek de flesse sa sterk oan dat se in waeijer yn krigen. Sa hie ik it al meimakke to Appingedam. Om dizze oerdwealskens oan kant to helpen, haldde ik in pleit foar it öfskaffen fan it miel. ~Ik moat my, safier is it kommen, skamje foar myn eigen gemeenteleden,” sei ik, ~ik doch der tominsten net mear oan mei en stel foar, dat de kosten üs persoanlik foar de gearkomste ütbitelle wurde, dan kin elkenien dwaen sa’t er wol.” Unthalders lyk as de Haas en van der Heide foelen my by, en sa gyng it foarstel der mei flagge en wimpel troch. It wie in nije bresse yn it bolwurk fan it drankkwea. Mids dizze striid oer „Geast en Haedsaek” kamen twa aldlearaers fan ’e gemeente, dy’t jierrenlang elkmes nei eigen ynsjoch en sünder bilies to jaen foar de bilangen fan ’e tsjerke op har post stien hiene, to forstjerren. Earst dr. Niemeijer, skraech tachtich jier, kampioen en pionier fan ’e moderne garde yn Fryslan, net in maklik amtgenoat fanwegen syn hearskersnatür, mar respekt öftwingend troch syn earlik karakter en great pichtsbisef. Ik sjoch syn skerpe kop wer foar my en hear him forbiten sizzen: „Als mij weer dat starre, bekrompene confessionalisme met zijn doode leerheiligheid en letterdienst inden weg komt, als dit den eisch doet hooren, dat een lid van de Hervormde kerk, een vrije protestant, een kind dezer eeuw gebonden zal zijn aan de belijdenis der Dordtsche vaderen, komt er een gevoel van onwil over mij.” In heal jier letter ds. Frédéric Jules Pierre Moquette, dy’t in foech tweintich jier (1873-—'1891) njonken dr. Niemeijer de Snitser gemeente bitsjinne hie. Hy wie net minder in man fan bitsjutting yn it tsjerkelik libben alhoewol fan gans oare tinkwize. Redakteur mei dr. S. D. van Veen fan it wykblêd „De Banier”, oprjuchte troch ds. L. Tinholt to Koudum yn 1874, en mei-oprjuchter fan it Antifloreenverbond (17 Oktober 1877) hat er wakker striden foar de rjochten fan ’e Herfoarme tsjerke yn ’e klokhüskwesje to Snits en yn ’e pleitsaek om ’e pastoralia to Ysbrechtum. De dolearenden to Snits hawwe syn strakke han yn ’e tachtiger jierren field. Hy wie foar abbekaet yn ’e widze lein, in man dy t dr. A. Kuyper stie. It bisoarge him yn 1891 it birop nei Rotterdam, dat er oannaem. Ik haw him yn in neimiddeistsjinst fan Novimber 1915 bitocht. It sil om dyselde tiid west hawwe dat yn in jountsjinst twa tahearders üt Grins yn ’e tsjerke sieten mei it each op in fakature. It wiene Prof. Dr. L. H. K. Bleeker G.Hsn. en in broer fan myn freon Jac. Mooij. Ik preke oer ’e dwylsinnige fan Gadara (Markus 5 : 1—20) en forkundige Jezus Christus as de Hear oer alle demonyske machten yn it hielal, op dizze ierde, yn ’e tsjerke en yn ’e inkele minske. Nei de tsjinst folge yn ’e pastorije in ünstichtlik, pynlik petear oer myn tsjerkrjochtlike halding en oer myn erkenning fan it histoarysk rjocht fan ’e frijsinnigen. De hearen fregen my op ’e man öf oft ik ünthjitte woe by in eventueel oannimmen fan it birop nei Grins noait oan in frijsinnich learaer in preektsjinst öf to stean. Ik antwurde, hja hiene net it rjocht my soks to freegjen; der koe ek in tiid komme dat frijsinnich tichter by it Evangeelje stie as rjochtsinnich; hoe stie it de foarige ieu mei de Voetianen en Coccejanen? It sprekt fansels dat Grins my doe net mear bigearde. Dat hat jitris in neipriuwke west fan Geast en Haedsaek. Sünt binne der sa’n tritich jier forroun. De synoade fan ’e Greate Tsjerke is dwaende mei it gearstallen fan in nije tsjerkenoarder. Wer sil de fraech baerne oft frijsinnich of rjochtsinnich har bine wolle oan in fêst stel bilidenisfragen. Sil it wer op in spjalt oangean lyk as yn 1834 en 1886? Wy hoopje op de modus vivendi, dy’t yn 1916 noch gjin reglemintaire foarm fine koe. Myn karmaster ds. }. van Dijk Mzn. to Doetinchem skreau yn 1904 ünder de titel: O Hervormde Kerk! it neifolgjende: Indien uw beste leden met hunne warme harten niet tot offervaardigheid voor u waren bereid geweest, gesteund door Doopsgezinden, Lutherschen en ook leden van de Fransche en Duitsche kerken, en tal van uwe beste jongelingen niet voor U inde bres waren gesprongen, wat zou er dan van U geworden zijn? Indien er nu geen vertraging komt, dan is er goede hoop voor uw verheffing. Er is echter nog zooveel arbeid voor u, zoodat wij u raden: Zie niet naar anderen, maar zie naar uw eigen arbeidsveld! Scheld niet op anderen gelijk sommigen doen tot hun eigen verderf en anderer schade. Help uw eigen, treurig verwaarloosde gemeenten bouwen, voorloopig door evangelisatie totdat de eigen kerken weer voor geloovige predikanten ontsloten worden! Gingen groote plaatsen niet vóór en volgden daar niet veel kleinere met zegen? Verstrikt niet in reglement op reglement, gebod op gebod. Laat ruim zijn uw hart en uw blik. Hoor de roepstemmen, die van alle kanten tot u komen, want anders zult gij overvleugeld worden door de zich vrij bewegende kerken. Zou u dat tot eer strekken? Ach, die onbezielde, op geestelijk gebied onbeweegbare massa’s in vele gemeenten, die wij zoo gaarne gebracht zagen inde rechte verhouding tot de kennis der waarheid, op den bodem des geloofs. Want wij weten, dat al wat uit het geloof niet is, zonde is. As learaers arbeidzje wy deroan, dat it neikommend skaei ta syn lieding gjin forlet hat fan wiere, warbere, ynderlik frije mannen. Ulrich von Wilamowitz—Moellendorf, Erinnerungen, 1848—1914. Leipzig, 1928. I k hie noch gjin fjouwer jier dominy west to Snits oft de hearen op it Stedhüs stelden my yn it amt fan learaer yn 'e Hebrieuske tael oan it gymnasium. Dr. M. Niemeijer hie it jierrenlang waernommen en der nou de bile by dellein. Kollega de Haas en ik wiene de iennichste sollisitanten foar de fakature. Wy sprieken öf net by de leden fan 'e gemeenterie lans to gean om har stim. Hja bineamden my, om’t ik de doktorstitel hie en in gunstich judicium oer myn priisantwurd dat men léze kin yn haedstik XXV. Ik wie bliid mei de bineaming (24 Jan. 1910). It Hebrieusk haldde ik fan. De grountekst fan it Alde Testamint soe ik elke Snein wol yn ’e tsjerke foarlêzen wolle, lyk as ds. H. W. Witteveen to Ermelo (1846—59) dy’t plicht to sizzen: „Byhwannear in Joad hjir ynkomt, moat er witte, dat wy de tael kenne fan Mozes, Jesaja en de Messias.” De skoalle stie doedestiids ünder it rektoraet fan dr. Petrus Groeneboom, berne 8 Juny 1874, in man nei myn hert. Hy hie gjin tried fan in stive skoalmaster oan him. Sa’t it opwalle yn syn gemoet, joech er him, echt minsklik. De genius fan it Gryks sljochte syn paed en brocht him letter op ’e learstoel oan ’e hegeskoalle to Grins. As wy yn it skoft togearre in slach om it Bolwurk makken, moast er my as theoloog geweken nimme oer de koiné, it Hellenisme of de Paulinyske theology. Op dy kuijerkes learde ik him kennen as in yngodstsjinstich, geastlik minske. Doe’t er sollisitearre foar it rektoraet oan it Grinzer gymnasium, haw ik dat bifinen skreaun oan inkele antirevolüsjonaire riedsleden, dy’t by de stimming de trochslach joegen, mei it gefolch dat er bineamd waerd. HAEDSTIK XI OAN IT GYMNASIUM De earste kursus hoechde ik fan him net op skoalle to kommen. Der wie doe foar it Hebrieusk marien learling, to witten Otto Jellema, de dominyssoan fan Toppenhuzen, nou harder en learaer to Beilen (sünt 1928). „Neem hem maar op je studeerkamer,” sei Groeneboom, „dat wint wat tijd uit, je hebt het al druk genoeg. Sa wie er. De kursus it oare jier krige ik twa klassen mei mear learlingen. Doe die ik myn yntré oan it gymnasium oan ’e stedsgrêft by it ald stik bolwurk. It gymnasium! Men moast jin haest skamje it gebou to neamen mei dy klassike namme, oantinken fan Athene en Plato. Neffens de tekening dy’t Johannes Stellingwerf om 1720 hinne fan ’e Latynske skoalle en it hege rektorshüs makke, hie it gebou mei syn smelle bögefinsters en de gutige poarte noch styl, mar yn ’e njoggentjinde ieu waerd dêr in deade kast delset, in iiskelder by t winter, simmerdeis om yn to smoaren. En dan it plak! By aids wie de fémerk op de „Oude Koemarkt”, mar al jierren bearde nou dy drokte om it gymnasium hinne. Tiisdeis briek as in oardiel it gebalt fan kij, skiep en bargen los, sadat men jinsels yn ’e les amper forstean koe. De rektor hie syn keamer ünder yn it porteal, de learaerskeamer wie boppe oan ’e treppen, hwat lykwols Onderling gjin skieding joech. t Dr. Groeneboom waerd opfolge troch dr. W. G. C. Wagner, dy t De Latynske skoalle to Snits 7 July 1912 hommels forstoar. Nei him kaem Dr. H. D. Verdam dy’t ik kennen leard hie yn it bistjür fan it Frysk Genoatskip. Platokenner, man fan tucht, oarder en bihald, alderwetske skolarch mei in strakke leije, rekke er wol yn tsjokwaer mei de Fryske frijheitssin. Learaer P. Sipma wit dér alles fan. Trou lid fan ’e Herfoarme tsjerke miste er Sneintomoarns noait op syn plak, hwa’t er ek preekje mocht. Sa kaem ik ek by him op hüsbisiik. Us petear foei op it fraechstik: Tsjerke en folk. Hy liet doe sterk ütkomme, dat er dy twa sjen woe as in ienheit. De fjirde rektor dy’t ik bilibbe wie dr. J. H. Strijd, 31 Maert 1920 bineamd. Myn alde karmaster dr. J. L. Chaillet üt Doetinchem (forstoarn to Arnhim 1 Maeije 1936), konrektor to Snits, hie graech it plak ynnommen en in adres waerd by de Gemeenterie yntsjinne om him to bineamen. Myn namme stie boppeoan. Dat wie alhielendal net nei it sin fan ’e presindint kerater ds. Vincent Loosjes. Op ’n goede dei kaem er my yn ’e miette op it Efterom; ik groete him as aldere earst, mar krige gjin groet werom. ~Hea, Loosjes,” frege ik hoflik, ~kin der gjin groet mear öf?” „Né,” sei er koart of. Laitsjend antwurde ik: „In menniste dominy forneart net it ienfaldich boargerrjocht fan petysje,”, en gyng myn wegen. Under it rektoraet fan dr. Strijd waerd foar it fak Nederlanske tael in man bineamd (Maert 1923), hwaens namme yn Fryslan en fier om uitens klank krije soe, to witten dr. Herman Wirth. Syn forskining wurke al elektrysk. Dér stie er yn syn Plus Four, lizzend board om, dêrboppe de felle kop. „Sims skriuwt Abe Brouwer „die er tinken oan in great dirigent foar it orkest; in seldsum forskaet fan gebearten, rédde, linige hanbiwegings, op himsels ynteressant om oan to sjen; in sprekker foar in great podium, in reedner, dy’t üren lang de eagen fan ’e hearders oan him klonk, en dan binammen dy dialektyske menear fan praten, hwermei er syn stellings ütstalle en syn rotsblokken keilde nei „die Katheder-wissenschaft . De klasse dweepte mei him. Hja waerd er wyld fan as er foardroech „De Kurassiers van Canrobert” fan K. Pol de Mont. Hy wie net allinne learaer, mar ek profeet fan in nije godstsjinst. Der gyng in streek troch it „Ex oriente lux”, troch de heilsiepenbiering yn Jezus Christus, troch de Christlike theology en earetsjinst. It Oera Linda Boek kundige er oan as it Bounboek fan ’e Ario-Germanen. Yn earsten hie ik syn wraldsköging net troch, mar doe’t er de namme neamde fan Friedrich Nietzsche wist ik genöch. Net de Edda, net it „Wodanisme”, marde filosofy fan de ~liberminske” joech him syn idéen en de préhistoarje fan alle folken levere him materiael foar syn boek Der Aufgang der Menschheit (1928). Mei dizze wapenris stried er syn striid, mei baernend fanatisme foar it natuerpantheïsme tsjin hwat er neamde „haetleare fan Jahwe”. It stie by my fêst, as er de profeten fan it alde Testamint goed lézen „Ik earje him as de stoere bodder, dy’t him faek hoppe syn krêft warde om de Fryske eigenheden to ündersiikjen. Waer of gjin waer, hy gie op ’e steamfyts nei de fierste efterofgatten en de ienlikste buorkerijen om in foto to nimmen fan in ülebuord of in lanhikke. En hy seach fisionair hwat üs üntgie. Hy brocht it yn forban mei de foartiid. Hy brocht biwizen by foar de taeijens fan ’e tradysje yn ’e ald-Fryske sierkunst. Hy bisocht de symbolyk yn dy ornaminten to forklearjen yn forban mei de Noardske rotsbylden, de Aegyptyske grêven en de Assyiyske monuminten. Ik leau net, dat syn theory fan it rassefraechstik opgiet. It boek fan K. Helm, Altgermanische Religionsgeschichte, (dl. I, 1913 dl. II 193) jowt de yndruk, dat dizze learde frijhwat hoedener towurk giet. Nettsjinsteande dit allegearre kin Fryslan tankber wêze dat dizze net-Fries syn tinte hjir in jierlang opslein hat. Hy hat de kimen fan üs lytse lantsje breder ütlein. Hy hat üs müglikheden sjen litten, dêr’t wy op gjin fuotten of fiemen nei erch yn hiene.” Neitiid hawwe wy mear as ienris meiinoar briefwiksele en elkoar üs publikaesjes stjürd. Yn 1933 foreare er my „Die Ura Linda Chronik. Übersetzt und mit einer einführenden geschichtlichen Untersuchung, Leipzig, 1933. Syn leauwe yn dit boek sprekt üt dizze iene sin: „Dizze kronyk sil fuortoan ta de hillige skriften fan lis Dütske folk hearre.” It lot hat oars west. De Germanebibel brocht Wirth ta in fal. En dy fal wie great. Al hwat macht en wittenskip hie to Berlyn briek yn in machtige gearkomste de stêf oer de Wraldalear (1934). De bekban waerd him oandien. Yn 1936 krige ik fan him syn opstellen: „In hie, soe syn oardiel oer ’e godstsjinst fan Israël yn har forheven ethysk monotheïsme oars west hawwe. Mear as ienris haw ik him dat sein oan hüs by ds. A. Terlet, dêr’t er yn ’e kost lei en op ’e learaerskeamer, mar hy koe Amos net, like min as Jesaja. Hy orakele ürenlang troch op it losse driuwsan fan syn foarhistoaryske hypothesen, dat alle petear ünfruchtber en jinsels deawurch makke. Yn Jülrêd en heakkekrüs seach er de hillige symboalen fan syn leauwe, yn Fryslan de widze en bakerkoer fan syn bilidenis. Neat wie him tofolle om dêr de biwizen foar to siikjen. Ik sjoch him noch ünderweis, biret, soldatesk op ’e steamfyts sitten wit hwersanne hinne, fier it boerelan yn om ülebuorden to tekenjen of to fotografearjen. Noch sjoch ik him op ’e promoasjedei yn in sierlike, sniewite pofbroek, de Menniste tsjerke binnengean. Ik rtioast tinke oan ’e ivige spjalt tusken itjinge Menno learde en hwat Herman Wirth forkundige. Hy wie myn forklearre tsjinstanner. Dochs haw ik him ta in öfskie üt Fryslan yn „It Heitelan” (ek myn „Paden fan Fryslan”, Boalsert, 1934, dl. 11, bl. 484) dizze lof jown: diesem Zeichen wirdst dü siegen!” en „Warum Deutsche Geistesgeschichte?” yn it blêd „Nordland”. It wie wer it alde liet: syn swannesang! Doe hie er öfdien en waerd in forgetten minske. Hjir en dêr binne lykwols noch rounten fan stille forearders. Wirth waerd haed fan in sekte. Under ’e diktatuer fan Adolf Hitler mocht er oan ’e opbou fan it Trêdde Ryk net meibouwe. Wol is er earst lieder wurden fan it machtige ynstitüt „Ahnenerbe” (1936) mar Alfred Rosenberg, skriuwer fan Der Mythus des 20 Jahrhunderts, de filosoof fan it Nationael Soasialisme, wie syn greate tsjinstanner. Yn 1938 waerd er üntslein.Himmler biskerme him sabeare, mar syn prachtige boekerij, in geskink fan syn maecenas Roselius to Bremen, en tüzenen gipsmodellen moast er misse. Hy kaem ünder tasjoch to stean fan de heechleararen Rudolf Otto en Friedrich Heiler en rekke amper frij fan ’e hel yn Dachau. Yn ’e binearing waerd er bikeard ta it Christelik leauwe. Hy oanbidt nou de Nazarener as de Godssoan, dêr’t de langstme fan alle folken sünt de oertiid nei ütgyng. Dizze is foar him de Logos dy’t „yn it oanbigjin” wie. It wie opmerklik dat nei Wirth, dy’t as in meteoar Snits forbjustere en it antisemitisme wech ende wear forkundige as in suvering fan it Aryske bloed, ynienen it Joadske elemint oan it gymnasium nei foaren krong. In frjemde ein yn it byt: dr. B. Rosenstein! In Eastenriker. Hollansk prate koe er net. De Hebrieuske tekst fan it Alde Testamint hied er folslein yn e’ holle. Ik koe mar opsizze: Wajjabooe sjené hammalakim sedomah, baèrèb, oft hy gyng troch: Weloot josjeeb besjaar sedoom, en seider fuortdaelk by: Genesis 19 : 1. „Och,” fordütske er, „fan bern óf haw ik dy klanken heard, binder great by wurden, hja binne my yn it brein getten as metael.” Yn folie kunsten en wittenskippen wie er thüs, ek yn ’e swarte: de Kabbala. De earste letter fan it skeppingsforhael yn Genesis 1 is de bet, dy’t ek it getal twa oantsjut. „Dat” —• sa wist er „haldt yn: Nei twa kear sawntüzen jier sil Godin nije himel en ierde skeppe.” Sa learde de Kabbala. Troch him tuge ik de kommentaer op ’e Pentateuch yn fiif dielen oan fan ’e rabbyn Samson Raphaël Hirsch (1808 —1888) to Frankfort oan ’e Main, lieder fan ’e Joadske nijorthodoksy, in wurk dat elk theoloog mei frucht rieplachtsje sil. Dy rjochtsinnigens haldde er heech. Op in thébisite yn üs tünkoepel sette er de hoed op, ear’t er it pantsje thé ütdronk. Syn frou, in echte Semyt, biwündere it Fryske bloed, striek myn frou oer ’e reade wangen en sei: „Mevrouw, u is zo prachtich.” De Joadinne spriek ek üt in inkel wurd fan Dr. F. Szper leararesse yn it Nederlansk. Yn forban mei de progroms om utens kaem op ’e learaerskeamer it Christendom topraet. Mei fonkjende eagen en opstutsen hannen, röp hja üt: „O God!” Mear sizze koe hja net. Dan wie dêr de learaer yn it Heechdütks, M. Kuyt, in Snitser. De fjirde fan it alde folk wie H. Mendelson, learaer yn ’e alde talen. In skoft hied er studint west oan it rabbinale seminaerje to Amsterdam, mar waerd renegaet. To Snits oppenearre er him as de öffallige Joad dy’t brekt mei alle tradysje. Syn fortaling fan 'e klassiken moast lykje op in stik moderne journalistyk. Myn aldste soan krige hereksamen yn Latyn. Op syn fraech hwat er nou léze moast krige er ta antwurd: ~De Nieuwe Rotterdammer Courant”. Ik biklage my by rektor van Rooijen, dy’t de brieven fan Plinius opjoech. Yn ’e heechste klasse forkundige er de meast radikale theoryen. Alle skiedslinen koene weifalle, seis fan man en frou. Dat moais waerd my wer trochdien op ’e Hebrieuske les. It stiek my sa yn it krop, dat ik him op in kear (22 Novimber 1931) geweken naem oer syn nihilistyske propaganda, dy de strekking fan it ünderwiis skeinde. Doe wie er lytsman. Rektor C. M. Buizer haldde him de han boppe de holle en drige my, ik soe mar üntslach nimme as learaer, byhwannear’t ik dy dingen iepenbier makke. It sil yn 1928 west ha, dat de ynspekteur fan ’e gymnasia dr. C. J. Vinkesteyn (f 1938). by my yn ’e Hebrieuske les kaem. Ik liet Frans Willekes, de iennichste learling, üt W. Hollenberg, Hebraisches Schulbuch in thema léze mei folie Aldtestamintyske eigennammen. Nei oanlieding dêrfan joech ik in soart bibelles. De skoalarch bitsjüge syn tofredenheit. By it öfskied spriek ik in goed wurd foar myn aldste soan. It oare jiers waerd er bineamd ta learaer yn ’e skiednis en ierdrykskunde to Dordrecht, ünder it rektoraet fan dr. H. D. Verdam, eartiids syn karmaster. Op 6 Juny 1929 promovearre oan ’e hegeskoalle to Grins in ald learling Willem Johannes de Wilde, berne to Sleat, ta dokter yn ’e godgeleardheit op in proefskrift: ~De Messiaansche opvattingen der Middeleeuwsche exegeten Raszi, Aben Ezra en Kimchi, vooral volgens hun kommentaren op Jesaja.” It die my goed yn it foarwurd to lézen: „Laat ik ook U, geachte dr. Wumkes, hier mijn dank brengen voor uw inleidende lessen in het Hebreeuwsch aan het gymnasium te Sneek. Gij hebt mij reeds bij den aanvang liefde voor deze taal weten bij te brengen. In uw onderwijs ligt het begin van het resultaat mijner studiën.” De Wilde tsjinne de gemeente Bürum (1919—22), Koudum (1922—25), Reitsum (1925—29), neitiid den Haech. In net minder tankbere learling hie ik de léste kursus oan Johannes Rienstra üt Easterein. Ynfrysk as er wie, haw ik de hiele grammatika mei him yn it Frysk bihanle en as it koe mei Fryske foarbylden taljochte. Hy skreau de fortaling fan ’e thema’s op yn eigen tael. Ik gean der greatsk op dit yn oantinken bringe to kinnen, omdat it in unikum wie yn Nederlan en de müglikheden fan it Frysk sjen lit. Hy is nou dominy to Ingelum. Op 16 Juny 1936 joech ik de léste les oan it Snitser gymna- sium. Fan ’e konrektor dr. P. J. Nieuwkamp, learaer yn ’e wiskunde, dy’t op ’e learaerskeamer wie, naem ik öfskie. Doe stie dér de einpeal oan in wei fan mear as fiif en tweintich jier. Yn myn plak kaem A. S. Levisson, de opperrabbyn fan Fryslan. As taheakke noch in koart yntermezzo. De kursus 1919 —2O soe bigjinne, mar der wie in learaer yn ’e klassike talen to min. Dr. de Graaf en ik waerden doe bineamd oan Jannewaerje ta, elk mei twa klassen, to bigjinnen fuortdaelk. In ütblinker wie de learling Frits van der Meer, aptekerssoan üt Boalsert, nou heechlearaer yn ’e kunstskiednis oan ’e hegeskoalle to Utert. In foech tritich jier neitiid bin ik syn learling wurden ünder it lézen fan syn magistrale Catechismus, dat is onderrichting in het ware geloof, Utrecht, 1941 mei in foarwurd fan Mgr. Dr. J. de Jong, aartsbisschop fan Utert. Kostlike üren hat my dit djipgeande, rike boek jown. En it makket my bliid, datstü, Frits, by my yn ’e bank sitten hast ünder mensa en amo. Learaers en learlingen fan it Snitser gymnasium ünder reklor dr J. W. van Rooijen FOAR HEGER FRYSLAN Dêr’t marren blinke yn ’t sinneljocht Sa iepen en sa blier; Dêr’t heech de greate tsjerke stiet Oer ’t grêf fan Greate Pier; Dêr’t dealde Wetterpoarte kein Syn bóge spant oer ’t wiet, Dêr roppe wy üs folk oerein En sjonge üs moedich liet. Wês jimsels! ’t is hjoed de dei Om jim plak to kiezen; Sjong en striid en wurkje mei Wês jimsels, wês Friezen! FF.DDE SCHURER { euwenlang hat der in striid west foar it libben en de bloei fan it Fryske folkseigene, dat troch allerhanne frjemde ynfloeden oantaest waerd. In klear protest liet master Gysbert hearre tsjin it bigryp dat it petearjen fan ’e Fryske tonge mei gjin letterkrêft üt to byldzjen wie. Ja, hy die noch in stap fierder en weardige it platboersk ta it hillige yn syn Himelsk Harplüd. Op 7 Juny 1790 gyng Everwinus Wassenbergh, heechlearaer yn ’e Grykske tael oan ’e Frentsjerter hegeskoalle foar de twade reis öf as rektor magnificus en haldde in rede mei in klacht en in winsk. It is in smaed, sei er, dat Fryslan noch gjin heitelanske organisaesje hat foar it folkseigene, och mocht dy tiid doch ris komme! Dy wurden trillen nei, en hawwe yn 1827 laet ta it stiftsjen fan it Provinciaal Genootschap ter beoefening van Friesche Geschied-, Oudheid- en Taalkunde. Fyftjin jier neitiid giene T. Dykstra en H. S. Sytstra in boun oan om al it müglike to dwaen it Fryske karakter fan Fryslan heech to halden. Mei in gans opstannich karakter en in Greatfryske sköging kaem dit Selskip op üt it HAEDSTIK XII jonge Liberalisme, dat yn Thorbecke flêsk en bloed oannaem. It makke de passive folkskrêft aktyf, mar it rjochtsinnich diel fan Fryslan haldde him öfsidich. Hoe soe it him thüs fiele yn kriten dy’t kommeedzjespyljen en fakentiids de tael ünthilligen mei leffe foardrachten? En nou is dochs dit wünder bard, dat üt ’e skerte fan e biweging in aksje fuortkaem mei in Christlik program; dat in stream fan Kalvinisme en Réveil yn dizze bêdding laet waerden, en dat, nei’t wy leauwe, op ’e krekte tiid, yn 1908, it Christlik Selskip foar Fryske Tael- en Skriftenkennisse stifte is. Doe hat de himel it ek sa biskerne, dat ik in foaroanplak yn dat Selskip krige haw. Bifreone mei H. M. Tromp, boargemaster fan Wymbritseradiel (1906—1931, f 15 Maeije 1935) joech er my 19 Septimber 1907 yn hannen in nümer fan it Friesch Dagblad, ünder redaksje fan P. Brouwer, dêr’t in oprop yn stie fan Ds. S. Huismans to Eanjum ta it stiftsjen fan in Christlik Selskip foar Fryske Taelen Skriftenkennisse. Wy bipraetten it: Hy. Is dat net hwat foar üs? Ik. Hwa is dy ds. Huismans? Hy. In Frysk Kalvinist, dy’t nei my taliket, it Ghristlik nasjonalisme fan dr. A. Kuyper tapasse wol op Fryslan. Ik. Witte jo faeks noch mear fan him? Hy. Syn alden wenje to Loaijengea, in Frysk boerelaech; it moat in man wêze fan oertsjüging, dy’t de dingen skerp sjocht, raek wit to sizzen en organisearjend talint hat. Hy stiet, nei’t ik fornommen haw djip yn it kryt by Genève, mar forliest it oekumenyske Christendom net üt it each. Ik. Dan koed er wol ris üs man wurde; yn it Selskip fan ’44 fiele wy üs dochs net thüs, lyk as Johan Winkler en Johan van Wageningen thoe Dekama. Hy. Nou, skriuw him dan mar, ek üt myn namme, en siz üs meiwurking ta.” Sa barde it en dêrmei wie in nije stap dien op ’e lange wei fan myn Fryske striid. Nea hie ik tinke kinnen dat dit ienfaldige bigjin liede soe ta sokke wiidfiemjende gefolgen dy’t de takomst burch yn har skerte. In Frysk brief to skriuwen foei my doedestiids noch swier. Johan Winkler bygelyks antwurde ik stéfêst yn it Hollansk, oant er my 24 Juny 1907 frege: Doare jo it net oan om my yn it Frysk to skriuwen? Of wolle jo net? Ik doch it om’t it my sa nei oan ’t herte leit üs memmetael de kroan op ’e holle to halden. Marek as lid fan ’t Selskip „Jong Fryslan” bin ik boun om soks to dwaen. De lidden fan dit Selskip hawwe harren forboun om tsjinoer Friezen jimmerwei Frysk to sprekken en to skriuwen. En sa doch ik it ek. Ik bin hjir as lid fan ’e Gemeinteried ek amtner fan ’e boargerlike stan en sa bin ik En nou mei ik, op ’e ein fan myn skriuwen jo wol freonlik forsiikje om it my to’n goeden to halden, dat ik jo sa’n oer ’e mjitte great brief skreaun hab. As it jo mar net to slim forfeeld hat! As ik ien kear oan ’t briefskriuwen bin, skynt it wol dat ik de ein net fine kin. „Senex loquax” dat wite jo wol fan ’e Latynske skoalle, n’t wier? Mar ik sil it net wer dwaen, hear! Mei in freonlike groetenisse en in Fryske hanslach, trouhertich jou stalke JOHAN WINKLER Sa’n brief bifêstige my yn it foarnimmen de Fryske saek to stypjen, alhoewol de tinkbylden hokfor wei it op moast noch lang net klear wiene. Troch de ynfloed fan mannen as Wmkler, ds. V. Loosjes, notaris H. Fennema en S. Haagsma, dêr't ik myn bineaming ta lid fan ’e Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde oan to tankjen hie, (12 Juny 1907) wie ik der bygelyks ta oergien in Snitser öfdieling fan it Algemeen Nederlandsch Verbond mei op ’e kluten to helpen. Wy noegen Winkler üt ta it halden fan in lêzing foar de leden, dêr’t dit antwurd op folge: Haerlem, 22 Oktober 1907. Earwirdige Hear, myn goede Stalke! Myn goed oerwoegen andert op de frage, dy’t jo my dogge ut namme fan dekrite Snits fan ’t „Nederlandsch Verbond”, oft ik ris nei Snits komme wol om by jimme in lêzing to halden, lit ik jo hjirmei takomme. Dit andert fait my swier. Leafst woe ik dat ik jitte tsien of tweintich jier jonger wie, en dat ik sa, bliid fan sin, skriuwe koe: „Ja, man! wol graech; ik kom.” Mar nou ik bin to ald om jitte lezingen to halden. Yn myn jonge jierren en letter haw ik soks folie dien, seis wol yn it bütenlan (foar fiif jier jitte to Imden yn East-Frysl&n mar jitteris: Nou bin ik to ald. Ik haw my fêst foarnommen, sokke ütnoegings net mear oan to nimmen nou ek net nei Snits, al soe ik oars krekt om’t it to Snits is der tige sin oan hawwe ek al om ris mei jo en mei myn alde faken bilestge mei ’t sluten fan ’e houliken. Dat doch ik ek wol graech. Faken komt it foar dat ik hjir in Fries of Friezinne to trouwen ha. Dan sprek ik harren oan yn it Frysk en dit jowt de lju dan meastentids folie nocht en myn wurden geane harren safolle better to’n herten. len fan myn buorlju hjir is ek in Jouster man; mei dy man en syn wiif sprek ik jimmer Frysk. En hwerom soe ik dat dan net mei jo dwaen? Forline wike ek, doe’t ik foarsitter fan in „stimbureau” wie by de forkiezingen foar ’e Provinciale Staten” kaem der ek in Jouster man om to stimmen. Myn stalke, ek in riedslid, dy’t by de stimbos neist my siet, wie in Snitser (Mr. A. S. Miedema syn heit wie notaris to Snits, en hy seis is foarsitter fan üs Frysk Selskip hjir). Wy sprekke fansels altyd Frysk meiinoar, ek as wy yn ’e ried binne. Nou sprieken wy dy Jouster man ek yn it Frysk oan (Taco P. Taconis faeks kinne jo him wol), en oare Friezen, dy’t foar us kamen, ek. Wolle jo myn groetenisse freonlik werom sizze oan us stalke Notaris S. Haagsma, as jo him wer ris to sprekken krije. goefrconen H. Fennema, S. Haagsma en Ds. V. Loosjes, wer ris gear to kommen, en ytlike noflike üren to bilibjen. O! ik bin wol soun en geef, troch Gods goedens, en wol to pas, mar ik soargje der to folie tsjin oan sa is ’t mar. Ik soe jimme miskien net ienris mear sa goed foldwaen kinne as jimme wol miene, hwant al myn geastlike formogens wurde nou (yn myn 68ste libbensjier) minder. It muoit my wol dat ik jimme forsiik nou ófslaen moat, mar it giet net oars. Ik siz jimme hjrmei üt in fieonlik sin myn hertlike tank foar jimme goede mieninge fan my en myn wurk, en foar jimme freonskiplik sin (to witten: fan Jou en de Hear Fennema) om my as gast yn jimme hüs to habben). Mar ik soargje der to folie tsjin oan, sa yn ’e winter trije dagen fan hüs to gean. Ik doar it net oan. Ik bliuw mar thüs. Doe fregen wy Dr. }. B. Schepers to Haerlem as sprekker. De seal fan Amicitia roun fol, mar it drige neat to wurden. Schepers lies en lies, ien üre, twa üren, droech as hop, taei as lear. Hwer is nou de dichter? frege ik my óf. Frjemd, dat de man fan „Bragi” (1909) üs net boeije koe. Elk wie bliid dat it üt wie. De lju soene fuort, doe’t yn in omsjen notaris H. Fennema nei it podium fleach en dêr foar ’e fust wei in speech haldde sa gleon dat ik it nea forjit. Hy forhelle fan syn broer Reinder, berne to Snits 21 Oktober 1849, fordronken yn ’e Possomar op Celébes, de haedingenieur dy’t op Java en Sumatra petroleumboarnen üntdiek en ünder ’e tropyske sinne, yn it hert fan ’e binnenlannen him dochs altyd ien fielde mei it Fryske heitelan, en dy’t elke balstien fan Snits koe like goed as de mineralen fan Celébes, en dat it üs plicht wie sokke heitelanske fielings to stypjen. Doe wie de saek redden en de öfdieling Snits waerd stifte. De forwachtingen lykwols dy’t ik hie fan it Nederlandsch Verbond waerden op ’n dür alhiel biskamme. It wie dêr yn ’e praktyk allegearre Hollan en jitris Hollan dat de klok sloech. Earst seach ik der noch al heech tsjin op, omreden it de tins fan ’e Great-Nederlanske kultuermienskip bisocht üt to tillen boppe dy fan ’e Steatsmienskip en de lyts-Hollanske sköging oan ’e kant sette. Lykwols die it bliken dat yn it Dytske nasjonalisme it Frysk gjin foldwaende wjukslach krije koe. Mei nocht hearde ik 1 April 1910 noch Paul Fredericq, heechlearaer to Gent, yn Amicitia to Snits in rede halden oer de Flaemske biweging, by hokker gelegenheit frou van Ham-Hesselink en Adriaan Loosjes lieten songen. Mar nei de rede fan üs foarsitter notaris H. Fennema op 4 Nov. 1910 oer it doel fan it Forboun fielde ik in bittere angel, dy’t op in deastek foar it Frysk ütrinne soe. Doe krige ik der genöch fan en briek mei it Forboun. Underwilens hie Fryslan my mei in foars lüd yn syn tsjinst roppen. De twade Pinksterdei waerd de histoaryske datum. Moarns spriek ik earst to Menaem op ’e provinsiale dei fan ’e Nederlandsche Zendingsvereeniging. De middeis soe yn de Klanderij to Ljouwert de stiftingsgearkomste fan it Christlik Selskip foar Fryske Tael- en Skriftekennisse wêze. Dy namme wie mear as in franje. Al stie it probleem Christendom—Friezendom üs noch minder klear foar eagen, hwat wy bisochten waerd droegen troch it leauwe yn Christus, dy’t it folkseigene hilliget mei Syn Wurd en Geast. Op dy grounslach steande, wiene wy fan ’e miet öf yntertsjerklik. Al hearde ik ta in oare tsjerke as Huismans en Kamerling, en al wie Willem de Vries to Warkum Baptist, fan wriuwing of spjalt yn dat stik fan saken hawwe wy noait lést hawn. Ek follen de jeften dy’t wy krigen hiene inoar skoander oan: Huismans in tinker en organisator, Kamerling in seldsum iverich propagandist, dy’t yn in pear jier sa’n tüzen leden wist to winnen en ik in wrotter yn boeken en histoarje. Dy stiftingsgearkomste stiet my noch foar eagen as de dei fan juster. Dér weve hwat yn üs herten dat him meidielde oan ’e seal; in sfear waerd field fan Pinksterseine en Fryskeigenens. Wy wisten to stean oan in nij bigjin. In sied waerd siedde yn 'e Fryske groun. Wy leauden, it sil opkomme, en dan heart men al it rüzjen fan it nötfjild. Seagen wy ek de skimer fan in nije dage, in nije kerstening fan Fryslan? Och, de dingen hawwe dan noch gjin fêste foarm en kleur. Dochs stie dit bigjinsel wol fêst: der is in hegere ienheit fan de iene algemiene Christlike tsjerke en it folkseigene. Dat bigjinsel waerd ek ütsprutsen yn ’e namme dy’t Huismans joech oan it tiidskrift, dêr’t ik de redaksje fan krige. De titel wie ~Yn üs eigen Tael” en dêründer de Pinkstertekst: „Hoe hearre wy harren elts yn üs eigen tael, dêr’t wy yn berne binne forkundigjen Gods greate wurken” (Hanl. 2 : 8,11). Mei myn drokke beuzichheden en ünbidreaunens yn sok spul bineare de lieding fan sa’n perioadyk my danich, en ik soe d’r noch foar opstrüpt wêze, hie Huismans yn in brief net wakker üt ’e koker spile. Om hwat op ’e hichte to kommen, gyng ik yn ’e lear by de Flamingen mei har tiidskriften Rond den Heerd, Belfort en by de Dietsche Warande (1855—1886) fan Prof. J. A. Alberdingk Thijm (1820—1889). Earlik sein hie ik al myn hope fêstige op Johan Winkler as meiwurker. Mar ik waerd toloarsteld troch it neifolgjend skriuwen (25 Nov. 1908): Jou brief, oft belter sein, de ynhald fan jou brief (ommers it skriuwen op himsels wie my tige wolkom) brocht my in lytse, ja in foege skrik oan. Lyk as jo wol bigrepen habbe, bin ik alhiel iens mei jo hwat üs Christlik-Fryske taelbiweging oangiet, en it winskelike om üs nije tydskrift sa goed as mar mooglik is, to forsoargjen mei moaije drege Christlik-Fryske bydagen. En der wol ik graech ta meiwurkje. Mar mar! Wie ik nou jitte mar lyk as yn myn béste libbensjierren, fan myn tweintichste ont myn sechstichste, jimmer west bin, warber mei in Christlik herte en in Fryske pinne 13 och! dan wie sok meiwurkjen tige maklik foar my. Mar, mar, nou’t ik al by de sawntich bin (en soks foaral yn dit léste jier) nou bin ik net mear sa warber yn saken, en oars ek net, o alhiel net. It is mar sa, ik bin in ald man wurden. Dealde dei lit him skoan fornimme en fiele by my nei siele en liif beide. Ik ken net mear dwaen hwat my eren maklik foei. En al is de nocht om wurksum to wêzen, as Christen en as Fries, jitte tige yn wêzen, de macht dêrta is my yn mannich opsicht en foar in great diel üntgien. Al hoe spitich my dat ek is, it is mar sa en it bliuwt mar sa. Nou’t jo my oankomme mei in forsiik foar ’t nije tiidskrift, nou fait dizze saek my safolle to spitiger, to swierder. Nei gans hollebrekken kaem for it earste nümer de folgjende oanrin klear: Lit hjir daelk, sünder omslach fan wurden, it doel fan dit tydskriftke to plak stean. It wol mear leafde wekje yn it hert fan de rjochtsinnige Friezen foar dy tael dy troch it bistel fan God nou doch ienkear har eigen tael is. De Fryske taelbiweging is net in rjochte folksbiweging wurden. Hja hat it rjochtsinnich diel fan de Friezen net rekke. It is hertsearich, mar wier. As it Fryske letterfjild mear bidauwe wie troch de amme fan Gods Wurd, soe de taelbiweging breder, djipper, krêftiger weagens makke ha. Hwant it is üs oertsjüginge dat it ald-Christenleauwe de sine en ier is fan üs folkskrêft en wijing jowt oan it folkseigene. Ut dat bitinken is forline jier Pinkstermoandei it Christlik Selskip foar Fryske tael- en skriftekennisse oprjochte, dat op syn menear üs sprake tsjinje wol yn dy lagen fan it folk, dy’t it alde Selskip net birikke kin. It wol it dwaen ek troch dit tydskriftke. En üt hokker hout sil dit nou snien wurde? Net üt dat fan eigen lof. Net üt de soarte fan üs folksliet, dat sa daveret fier yn ’t roun. Dy romtael fan „it béste lan fan ’e ierde” past net by al üs lek en brek. En dochs moatte wy net fier fan hüs gean. Oan eigen hurd skülje de skatten dy’t op bleatlizzen wachtsje. Lit yn proaza en yn poëzije ütkomme de moaijens fan üs gea, fan üs binhüs, fan üs tael en fan üs folkslibben yn syn hichten en djipten, yn syn ljocht en skaed en dat allegearre oerspraet mei de gloarje fan de iepenbiering Gods dy’t dêr is yn Jezus Christus de Heare. Oan de skiednis fan üs Fryske lan en folk wolle wy üs oandacht ek net ünthalde. Ik ha foaial each op dy fan ’e foarige ieu. It liket frjemd, mar wy kenne de 16de en 17de ieu better as de foarste helte fan de 19de ieu. De measte minsken miene dat de skiednis fan ’e foarteam altiten neispeurd wurde moat yn alde, tsjokke. gekarde boeken en hja sjogge har eigen pake en beppe, dy’t safolle mei bilibbe ha en dêr in hopen fan fortelle kinne oer ’e holle. Litte dy aldtsjes nouris har sinnen hotsje op har feinte- en fammejierren en de jongerein it forhael opskriuwe. Sa mannich foarfal ut it libben fan mannich edele Christenman, yn hwa de skiednis fan syn doarp of stêd, om sa to sizzen, bilichemd wie, is wurdich to boek steld to wurden. Troch sokke neitinkens kypje wy as troch in finsterke meiien yn de skiednis fan ós heitelan. En sa krije wy libbene folkshistoarje. Oppronke teltsjes mei in romansk smaekje kinne wy wol slite. Wy ha forlet fan wierens en wurklikens. Mei moed en mannemacht oan it wurk en yn ’e striid. Us stribjen biede wy yn Himels hoede. Mei it wêze ta stipe fan ald Christen Fryske sin en ta eare fan God. Mei spanning wachteik öf oft der ek meiwurkers komme soene. En wierliken, lyk as it yn 1844 mei de Iduna en yn 1880 mei For Hüs en Hiem west hie, bea ek nou de jongerein har helpende han. En al hiene wy gjin talinten as Harmen Sytstra en Piter Jelles, ja gjinien dy’t oan ’e top fan ’e Parnassus takaem, de namme fan Anders Minnes Wybenga to Nijewier sil yn oantinken bliuwe salang üs Selskip bistiet as in pylder fan it tiidskrift. Hy wie in sjonger, dêr’t üs lju mei nocht nei harken. Byhwannear’t ik de alve jiergongen fan myn samlerskip trochnoaskje, spant hy fan allegearre de kroan. Yn ’e earste jiergong stiet al syn biriming fan Psalm 116, de ynset fan ’e folsleine ütjefte fan ’e hiele Fryske Psalmbondel yn 1923. Kamerling wie foar elk nümer trou op tiid mei syn Selskipsmeidielings, krite- en jierforslaggen. Huismans hie al daelk by de oprjochting fan it Selskip forklearre: „Komt der gjin Fryske Bibel yn ’e hüsgesinnen, dan is de striid better as net bigoun. Dêrom foldie üs sa skoan it plan fan P. de Clercq en G. Postma om de fjouwer Evangeeljen oer to setten en de oersetting plak to jaen yn üs tiidskrift. Yn 1908 wiene hja der al drok mei dwaende. Postma joech ek gauris koartdicht en dichterlike fortalingen. Huismans stie trou syn lezingen öf. It Bibelfrysk sette yn mei in Bibellêzing fan my oer Hanlingen 12 : 1— 17 (jiergong 1909, bl. 97—119). Neigeraden kaem de wyn yn it seil. Wy wiene noch net sa malle lang ünderweis oft wy skeaten al in moai ein op. It Selskip krige forskate passagiers en de redakteur fan it tiidskrift fornaem dat der mear forstan fan skipperjen hiene as er er foarüt tocht hie. Dominys lyk as D. Eringa to Goaijingea stjürden kreaze stikken Frysk proaza lyk as „Dominy hat in birop” en „Jountiid by de boer”. Ds. H. van Dyk to Gaest en ds. Jac. Eringa soargen foar Christlike lektuer yn rym en ünrym. Ik mei net forjitte myn ierforstoarne freon Frans Brouwer theol. kand. to Snits, dy’t ünder ’e skülnamme F. R. Bangma de foardrachten skreau: Twa hynsders, By it Krüs en It Testemint. Fierder neam ik as meiwurkers: O. S. Akkerman, J. P. Fennema, M. S. E. Visser, F. Koksma, W. van Beem, E. B. Folkertsma, A. de Vries, J. Veltman en Rintsje Zylstra (Rintsje fan Heech). As lêstneamde troch ’n dei op ’e bok sitten hie fan syn frachtwein troch waer en wyn, en de bistellings dien wiene, foun er jouns noch tiid en wille om foar it Frysk to skrippen mei brulloftssangen en gearspraken. Ik hie der nocht oan sokke lju to stypjen mei in oanpriizgjend foarwurd (sjoch syn „For elke smaek”, Snits 1920). Itselde kin it sizze fan O. S. Akkerman to Aldeboarn, dy’t mei syn sibben oant hjoed de dei it Frysk heechhalden hat. Syn koartswilich rymwurk foei der danich yn. Syn bondel ~Foar elk hwat”, Aldeboarn, 1910, krige in plom fan my op ’e hoed, hwant dêr wie tige forlet fan sok spul. Hwat men faek to hearren krige op üs jierfeesten, master Gysbert soe der fan sizze: „Alde, dit riert ich noch seam”. Yn tankber oantinken hald ik ek Wibe P. Cnossen, earst yn ’e Gaest, letter yn ’e Jutryp. Jierren lyn haw ik ris by him west en bisjoen syn albums mei oansichten, dy’t er oeral wei krige hie fan Esperantisten, bioefeners fan de nije wraldtael. Dizze stille, dimmene man mei in fyn taelgefoel, stjürde my fuortdaelk in rige Hollandismen mei goed Frysk dêrnjonken. En fiif en tweintich jier neitiid krige ik fan him opjefte fan in mannichte printflaters yn ’e Fryske oersetting fan it Nije Testamint: in echt stikje Fryske trou. Is de Fryske greidboer troch ’n bank konserfatyf en foar Fryske biweging net waerm to krijen, in gunstige ütsündering op ’e rigel wie, lyk as Cnossen, in jonge boer üt Britsum M. S. E. Visser, dy’t net allinne him toskoar sette om syn buorkerij foarüt to krijen, mar ek de pinne wist to stjüren en yn tsjinst to stellen fan ’e Fryske striid. Ik haw him kennen leard as ien fan ’e tükste striders fan üs Selskip, as in warber lid fan ’e propagandakommisje en letter fan it Haedbistjür. Seis sloech ik mei in fêst plande han oan ’e ploege. It tinkbyld waerd yn my wekker üs Fryske Réveil, dat in hiel oar karakter hie as it Hollanske, yn koarte biografyen to tekenjen. De Encyclopaedie fan Dr. A. Kuyper hie my leard dat de skiednis fan ’e yndividuéle Christlike frommens, de historia piëtatis noch fierstentomin bioefene wie. En nou seach ik krekt yn it Fryske Réveil sa’n fromheitsbiweging mei har stille, forhoalene driuwfearren. Dat brocht my ta dizze stüdzje, dy’t yn eigen Snitser gemeente har sintrom foun. Dér kaem noch by dat ik mei Huismans üs Selskip seach as in Réveilplant, en yn in man as Dr. L. Wagenaar de forbining fan de aldere en de jongere generaesje. Ofskieding en Doleansje mochten tsjerkelik in spjalt brocht hawwe, wy bleauwen soannen fan itselde hüs. Oan dat bitinken skriuw ik ta dat dizze Réveilsketsen der sa ynfoelen èn by de Flerfoarmden èn by de Grifformearden, dy’t ek beide wakker meiholpen ta it oanbringen fan boustof. Gans mateariael moast der helle wurde üt it orgaen fan ’e Wierheitsfreonen ünder redaksje fan ds. W. J. Felix, üt forslaggen, preken, deiboeken en brieven, mar net minder üt it oantinken fan ’e alder-ein. Us muoike Meike Sap (* 9.11.1840) droech fan datoangeande in skat mei har om üt it aldershüs to Warkum. Hja en har suster Ottine fielden ropping har libben to wijen oan it rêddingswurk ünder fallen froulju op it asyl Steenbeek en it Magdalenahüs to Setten, stiftingen fan ds. Otto Gerhard Heldring (1804—76). Mannichien helle derde skouders oer op. Hja koene lykwols de leafde fan Christus dy’t it forlerne siket en gjin tsjinkear telt. Hja wisten har ek droegen troch it gebet fan har godsillige mem. Op 25 Febrewaerje 1910 bitochten wy har sulveren jubiléum. Doe’t wy de jouns foar de feestdei mei üs alden, neef Klaas van der Kooi, haed fan ’e Chr. Muloskoalle to Apeldoorn, syn frou Elizabeth Loois en nift Henderika Mann üt IJmuiden de keale treppen fan it holle Magdalenahüs opklanteren fregen wy üssels of hwat dit hjir wurde soe. It pakte lykwols hiel oars üt. Setten joech biwiis dat it feest fiere koe mei glans en yn in eigen styl. It sette yn mei in wijingsstoune by it moarnsmiel ünder lieding fan ’e direktrice A. Dudok van Heel. Doe folge it oanbieden fan ’e lokwinsken en geskinken. Ds. H. Pierson fortolke hwat der yn ’e herten omgyng, doe’t er spriek oer de wurden fan Jesaja 40 : 30, 31, dy’t steane op it grêf fan Petronella Voüte, de earste direktrice fan Steenbeek: ~De jongen sille wurch wurde en har öfmêdzje, en de jongfeinten sille wis stroffelje; mar dy’t de Heare forwachtsje sille de krêft fornije, hja sille opfarre mei wjukken lyk as de earnen, hja sille wannelje en net wurch wurde, hja sille rinne en net mêd wurde”. Middeis mochten de bern plezier je mei boarterij en traktaesjes. Jouns sieten sibben, bistjürsleden en personeel oan it galamiel. De muorren fan ’e ytseale wiene bihongen mei kastanjeslingers. De spizen waerden krüde troch tafelreden en toasten. Ik forhelle ien en oar oer it Warkumer Réveil. len fan ’e gasten wie de romanskriuwster M. W. Maclaine Pont, breklik fan lichem, skerp fan geast. Op in stuit heinde hja üt de müle fan ien it wurd weardearring op. Ynienen foei hja üt: ~ln Christen ken allinne leafde en haet.” Ik wie sa frij dêr tsjin yn to bringen: „Der is dochs ek noch wol plak foar wysheit”. „Dat is in deugd fan oare oarder” wie it sniddige antwurd. len mei oar makke it ta in ünforjitlike dei, dy’t it segel sette op üs Réveiloantinkens. Ds. Harke van der Meulen (* 7,2.1844 to Himmelom, f 20.8.1913 op ’e Jouwer) hie yn syn jonge jierren de geastlike opwekking meimakke by de susters Titia en Itia Henriëtte Fockens, dêr’t er thüs lei en foaroanmannen lyk as dr. Capadose, ds. W. J. Felix to Heech, ds. }. H. Guldenarm to Easthim en büterkeapman Tjepke van der Weert gearkamen. Him tankje ik de kostbre oantinkens üt it alde kleasterhüs fan ’e Hospitaelridders yn it skaed fan ’e Snitser St. Martenstsjerke. Dr. Gerrit Jan Vos Asn, alear to lens-Spannum (1862—69), neitiid to Amsterdam (1875), tige kundich kanonikus, tsjerkeskiedskriuwer en Bibeloersetter, dy t yn Fryslan in earenamme efterlitten hie, pylder fan ’e Herfoarme tsjerke yn ’e dagen fan ’e Doleansje, hat in hiele dei my op syn studearkeamer in paedwizer west. Tsjalle de Jong, learkeapman op 'e Lytse Deyleker to Boalsert, Kalvinist-Baptist, type fan 18de ieuske wetlike frommens yn ’e geast fan Theodorus a Brakel hat in pear üre my boeid mei in forhael oer itjinge er bilibbe hie yn ’e fromme selskippen. „Ear’t ik jo to wurd stean,” sei er, „sille wy earst üs forienigje Wie wijs is, merk’ die dingen, En geev’ verstandig acht Op ’s Heeren handelingen, Zoo vol van gunst als magt. Nou giet op dy wurden sa’n swiere wize, dat ik doarst it net oan. Doe hawwe wy, op myn forsiik, mei üs trijen songen psalm 25 : 7: Gods verborgen omgang vinden Zielen, daar zijn vrees in woont. Dêrnei bigoun er to diktearjen as in prefester; ik koe mar trochskriuwe en as it moatten hie, soe it daelk wol op ’e parse lein wurde kinne. Op 3 Desimber 1909 reizge ik fan Ljouwert nei Grins mei de Baptistelearaer J. Horn, dy’t my gans forhelle fan syn evangelysearjen yn it Warkumer Heidenskip (1877). By him oan hüs krige ik mear wichtich materiael, dat forwurke is yn ’e libbensskets fan Geart de Boer. En mei hoefolle Fryske famyljes haw ik net briefwiksele oer har sibben, dy’t oantinkens üt de jierren 1840— 1880 biwarren! De nammen fan Breeuwsma, Tysma, van der Goot, Rollema, Twynstra, Eringa, Noordmans, Knap, Tromp, de Ruiter, Pylgroms, Weremeüs Buning en Johanna de Plaa to Heech bliuwe oan dit wurk forboun. Yn 1911 kamen de libbenssketsen by A. }. Osinga to Snits yn boekformaet üt. J. Hof skreau dêr nei oanlieding fan yn it „Leeuwarder Nieuwsblad” (10 April): „Ik bin bliid dat it der is. Dat it der is, is op himsels ek in Frysk Réveil”. De bondel waerd ek gunstich bisprutsen yn de Theologische Studiën troch ds. J. Eringa to Woerden; yn it Gereformeerde Tijdschrift troch dr. G. Keizer to Tiel; yn it Theologisch Tijdschrift troch Prof. L. Knappert en yn „Stemmen voor Waarheid en Vrede” troch J. Hobma to Utert. Yn 1938 hat foar de oarde printinge myn jongste soan ds. A. D. Wumkes to Burgwert de stavering en it taeleigen oereide. Ut it Foarwurd nim ik it folgjende oer: „Hwat is it mei dit Fryske Réveil? In nije üntweitsing en foarm fan Fryske skiedskriuwing. Doe’t yn ’e Saksentiid de Fryske frijheit weirekke, brocht dat wiere heitelanners lyk as Edo Jonghama en Jancko Douwama, Petrus Worp van Thabor ta ynkear. It neiste forline bigoun in stim to krijen dy’t harren róp ta it bioefenjen fan ’e skiednis. Net earder as in ieu neitiid briek yn master Gysbert de letterkundige bisieling baen. De skiednis foaroan, sa w:e it ek by de stifting fan it Kristlik Frysk Selskip, dat yn yn it gebet, oars wurdt it in bouwen op hea en stoppels.” Ik frege om in seine, en doe sloech er foar, wy, syn frou mei, soene sjonge psalm 107 : 22: Ta de earste bloeitiid fan it Kristlik Selskip heart ek: it priissjongen om de Noardske balke, de Friezendei en it priissprekken, dy tüzenen Friezen bybrocht hawwe de wijinge fan it Fryske gebet, fan it Christlike Fryske liet, fan de Christlike folkseigen rede en fan goede foardrachten. Op 10 Augustus 1909 waerd it earste priissjongen halden to Oranjewald. De praetstoel stie ünder ’e beammen in eintsje de Tinte foarby, by it brechje. Twa Fryske flaggen hingen derüt. Dizze langeanne wie forboun oan it sjongersfeest fan it Boun fan Christlike sjongforienings yn Nederlan. Huismans spriek oer: „Trije Blommen of ienkear jong, altyd Fries, ivich Christen”. Foar it earst fan myn libben hearde ik yn ’e iepen loft mids in skare fan sa'n tuzen minsken in echte folksrede yn üs eigen tael. It wie my in iepenbiering, dat ik bytiden amper de triennen ynhalde koe. Ik stie deun njonken it weintsje fan de byldhouwer P. Pander, dy’t net rinne koe, en syn oandacht forrette, dat ek syn hert wiid iepen stie foar dizze nije utering fan üs sprake. Dat de Fryske biweging ünder it rjochtsinnich diel fan it folk breder weagens makke, biwiisde de Snitser Friezendei op 26 July 1916. Fansels wie der in kloft jongfolk om ris üt to wêzen mar dêr wiene ek hünderten alderen, dy’t kamen foar de saek seis, dy’t har wurk dellein hiene om har to formeitsjen mei de memmetael yn tsjinst fan it Heechste. Mannichien hie der in fiere reis om makke, dekriten haldden har flink, alle kontreijen fan Fryslan brochten har folk oan. De moarns wie der in goede oandacht ünder myn sprekken oer: „De lógjende Hagebeam”. Mei hoe’n gloede waerd net songen it liet: „’t Each omheech”. Hwat stie Huismans de middeis yn syn krêft, wylst it sinneljocht troch de hege bögefinsters fan ’e Sint Martenstsjerke foei. Hoe moai klonk net it sjongen fan ’e koaren en hwat wist O. S. Akkerman de lju to boeijen mei syn „Swier to rissen”. Ek de Frentsjerter Friezendei wie in gloarjedei. Alle stannen fan ’e maetskippij seach men yn ’e tsjerke. Jongfammen kolportearren mei Fryske lektuer dy’t gong as slaed. Ds. Huismans spriek doe syn rede üt „Bline Simson”, dêr’t gans praet fan kaem. Master Kamerling siet njonken my yn it hek. Oan it slot sei er tsjin my: „Dit giet my tofier.” Hy stie der dan ek op dat by in müglike ütjefte de skerpste puntsjes der öfslipe waerden, dêr’t Hüsman net tsjin ynlei. Wy hiene doedestiids noch mei gans foaroardiel to kampjen, sa’t bliken die yn 1918 mei de oanfraech fan ’e Boalserter St. Marten Lütsen Wagenaar, Johan Winkler en Jan van Wageningen thoe Dekama syn paedsljochters hie. In selde genius hat my wonken ta it skriuwen fan dizze libbenssketsen dy’t tsjügje hoe’t Gods Geast yn ’e jierren 1830—80 üs Fryske hóf bidauwe en mei in stream fan nij libben lave hat.” foar in Friezendei. Wy krigen nul op it rekest, sünder dat ien reden opjown waerd. Wy hiene lykwols bést yn ’e noas hwat dér efter siet. De tsjerkerie, ünder foarsitterskip fan dr. C. J. Niemeijer, woe gjin „fine” dominy op ’e stoel hawwe. It kolleezje forgeat dat yn deselde tsjerke it earebyld stie fan master Gysbert en dat dy ek ~fyn” wie. It muoide üs net om üssels, mar om sa’n nearhertich bislüt yn ’e Gysbertstêd. Lokkich hie Snits ek noch in Sint Marten, en dér wie men minder b'inypt, alhoewol de frijsinnigen de lekkens ütdielden. En sa kamen der Woansdei 31 July as sprekkers op ’e stoel: ds. Huismans, ds. O. Noordmans to Sumar (1910—1923), ds. Y. van der Zee to Nij-Vennep (1918—1923) en myn persoan. It lézen fan ..Pharasaisme its aim and its method,” Londen, 1917, fan R. Travers Herford, my tolien jown troch dr. L. Hertzberger, hie my brocht ta it halden fan de taspraek ~Joadendom en Friezendom”, oertsjüge dat wy foar üs striid noch in hopen leare koene üt de aksje fan oare lytse folken as leren, Poalen, Flamingen en Finnen. Dat dizze gearkomsten net sünder ynfloed bleauwen op oare Christlike formiddens foei to merkbiten üt de ütnoeging fan ’e Rotterdamske Sindingsforiening om 5 Jan. 1918, op har sechstichste jierdei in sindingswurd to sprekken yn it Frysk. De tsjerke wie biset mei Friezen en net-Friezen hein en fier wei. Dominys lieten har mar in inkeldenien sjen. Ik haldde in histoaryske rede, dy’t in antwurd joech op dizze fjouwer fragen: 1. Hwat hat Fryslan oan ’e sinding misdien? 2. Hwat hat Fryslan oan ’e sinding to tankjen? 3. Hwat hat Fryslan foar 'e sinding dien? 4. Hwat hat Fryslan noch oan ’e sinding to dwaen? Al inkele jierren tofoaren wie my in oare fraech bigoun yn to baernen, to witten: Hoe komme wy mei it Evangeelje ta de keamer fan it Fryske hert? It antwurd op dy fraech hat west de died fan in earste Fryske tsjerketsjinst. Noait noch hie ik in preek yn üs eigen tael oandoard. Noait noch hie ik seist in preek yn it Hollansk printsje litten. En dit fielde ik wol, as it der ta komt, moat de parse it iepenbier meitsje. Nei lang biried keas ik ta ünderwurp Deuteronomium 34, Mozes dea. In ütnoeging fan ds. Y. Stelma to Tsjom om op 3 Jannewaerje 1915 foar him in tsjinst waer to nimmen joech de trochslach. De preek rekke klear en waerd printe by A. J. Osinga to Snits. Gjinien wist der fan as de printer, myn frou en P. Sipma, dy tafallich myn reisgenoat wie nei Tsjom. Fierder wist ik my yn it goede selskip fan mannen lyk as Prof. E. W. Hengstenberg (1802 —1869) to Berlyn en Claus Harms (1778—1855) to Kiel, dy’t al foar in ieu Platdütske bibeljounen yn ’e tsjerke halden hiene. Foar de tsjinst achte ik my forplichte, op groun fan artikel 23 fan it reglemint op de tsjerkerieden, it kolleezje net to freegjen, mar oan to sizzen dat it in Fryske tsjinst wêze soe. Hja opperen inkele biswieren, marde klok bigoun to lieden en der wie gjin tiid mear om to praten. En sa bigoun ik nei de foarsang mei it votum: „Us help is yn de namme des Heare dy’t himel en ierde makke hat, dy trouwe haldt oant yn ivichheit en net farre lit it wurk fan syn hannen.” It wie deastil. Gjin gnizen, gjin müskopjen. Der sieten lyk foar my oer in pear alde boerinnen. Op har antlit lies ik net oars as earnst. Ds. Y. Stelma skreau my: ~In inkelden-ien hat it net foldien, net om de ynhald, mar om it Frysk, de jongerein lykwols is der optein oer.” De iennichste dy’t de tsjerke ütroun, wie in ald-wyfke, dat sei: ~’t Is fan ’e moarn kommeedzje yn ’e tsjerke.” Hja libbe noch hielendal yn it foaroardiel dat it Frysk allinne goed wie foar it toaniel. De reaksje op dizze tsjinst wie fül, lyk as ik forwachte hie. Yn alle kranten fan Delfsyl óf oan Terneuzen ta waerd sok in dwaen wraldkundich makke mei de nedige kommentaer derby. Binnen trije wike wiene fan 'e preek trije printingen yn withoefolle tüzenen eksemplaren ütforkoft. De post bisoarge my gans anonyme brieven, mei de bitiging dat ik de tsjerke spjalte en de Nederlanske Steatsienheit tobrekke woe. Der mankearre noch in oanklacht by it Klassikael bistjür en in tsjerkelik tuchtmiddel. It iis wie nou brutsen. Fan Tsjom bigoun de fiktoarje. Oeral gyngen de tsjerkedoarren foar Mem Fryslan iepen. Op oanstean fan kollega B. Klein Wassink to Ljouwert mocht ik dyselde moanne, (23 Jannewaerje) wer in offisiéle Fryske tsjinst liede yn ’e greate Jakobiner tsjerke mei Hanlingen 28, Paulus to Rome, ta tekst. Dat de haedstêd soks oandoar, wie in stik fan bilang. En allerhanne oare, meast frijsinnige gemeenten lyk as Dearsum, Raerd, Boazum, Wytmarsum, Poppenwier, Grou folgen. De earste orthodokse kollega dy’t my syn kansel öfstie foar in Fryske tsjinst wie dr. }. Th. Übbink to Gaest en Ferwalde (1913 —1918). Men hat gjin bigryp hwa’t der al sa net op öfkamen: Roomsken, Mennisten, Joaden, Baptisten en dissenters fan forskate kleur. My mei noch tinke in tsjinst yn ’e Snitser Sint Marten, dat it yn alle paden fol stie en efter de preekstoel mei folk üt withoefolle doarpen om Snits hinne. Hwat nou deagewoan is, wie doe hwat nijs. Ik siz net in nijtsje, dêr t de grap gau öf wie. Né, de minsken fielden, dit giet de goede wei op, dit is neffens üs eigen aerd en wêzen, yn dizze forbining fan it hillige mei it eigene is troffen de forbining fan it minsklike en it godlike. Troch de warberens fan Mr. D. J. Cuypers, sünt 1921 kantonrjochter to Harns en fan kollega Huite Prins to Eastermar (1898 1927) mocht ik 23 July 1922 in Fryske tsjinst halde yn it ieuwenalde tsjerkje fan Jistrum mei Psalm 84. It jongfolk lei op e flier yn it hek, oaren stiene ta de doar üt. De hiele tsjinst kaem my jitris foar eagen to stean, doe’t ik koartlyn yn in Ljouwerter kunsthandel dat Romaenske Godshüs op it doek seach fan ’e skilder J. Kloek üt Longerhou, dy’t nou wennet yn it hüs fan Simke Kloosterman to Twizel, en derby dit fers fan J. P. Wiersma: „Smuk nést fan wenten, riigjend har om dealde toer, Stil fredich plak fan bodzjen, warber stoer bistean, Hwa Fries is sokken byld net nei en djür? Hjir hat de kunstnershan üs Fryske skientme bean.” Fül tsjinstanner en reaksjonair wie R. van Zinderen Bakker to Naerden. Yn in Aprilnümer 1919 fan ~De Blijde Wereld" skreau er neifolgjend skerp stik: „Ik ben in Friesland geboren, heb er 61 jaar gewoond maar moet zeggen dat die windmakerij niet alleen mij tegen de borst stuit omdat ze ingaat tegen den geest van den tijd en we tegenwoordig vooral wel wat beters te doen hebben- Dat wij Friezen, onze eigenaardige karaktertrekken hebben, is bekend, en dat er daaronder zijn, die we niet tegen andere willen ruilen, is goed. Dat velen der onzen onder elkaar ook in andere streken nog graag Friesch spreken, heb ik nooit hooren afkeuren; maar aan den ouden roem en eere der Friezen gaat al te zeer vergezeld koppigheid en tweedrachtszin.. Het Heitelan is bovendien slechts een klein plekje van het op de wereldkaart nauwelijks vindbare koninkrijk der Nederlanden. Met de Friesche taal kunnen we geen stap doen buiten ons land en naar een doctor inde letteren mij zeide, zijn we met onze verhaaltjes, moppen en anecdoten ook nooit oorspronkelijk. Er is geen andere provincie in ons land, waaruit zoovele inboorlingen buiten de grenzen hun brood moeten zoeken. Amsterdam alleen telt 35000 Friezen en hoevelen zijn er niet gegaan naar Amerika enz. Zullen Fr. bijbel en preeken de religieuse gevoelens in Friesland aankweeken? Ik geloof daar niets van. De Friezen zijn bezig, zichzelf een Ghetto te maken. Elke Fries verstaat zeer goed Nederlandsch; wie niet gesticht wordt ineen kerk, waar die taal gepreekt wordt, zal dit evenmin gelukken, als hetzelfde gezegd wordt, inde Friesche taal. Die met Friesland en zijn taal zijn godsdienstige gevoelens verliest, heeft ze nooit bezeten. Dat sok skriuwen folie yndruk makke, leau ik net. Eeltsje Folkertsma seach en sei it wol goed, doe’t er forklearre: „As de tsjerke der nochris ta komme mocht ta it folk to gean, sil dat ütwizing wêze fan in foroare geast: fan it forlitten fan it officialisme en traditionalisme en fan de bikearing ta de profesije. Né, it koe net mear it alde paed lans fan ’e tradysje. Hwant der wie gjin Fryske tradysje mear. In nije foarm mei in nij lüd moast socht wurde. Oft ik dy foun haw, oft it sterke profetyske lüd heard waerd, ik wit it net. De tiid sil dêr oer rjochtsje. De stof fan myn preek wie trochstrings histoarysk. Oan it leastellige weage ik my net. De titels wize it üt: Mozes dea (1915), Paulus to Rome (1915), De lögjende Hagebeam (1916), It Ljocht fan ’e WYald (1916), De Beam fan Berseba (1922), De Welle fan Bethlehem (1923), Foar „Ik canskögje de taelbiweging mei sympathy. Men kin better reitsje yn de eigen tael, dat haw ik justerjoun wol field. De tael is moai, tige moai. Hwat sit der in gloede yn dy tael; hwat smeudich! Hwat fyn yn de hegere partijen! Hwat waerm yn de middelste partijen, efl hwat foars yn ’e ünderste akkoarden.” Net allinne de forkundiging fan it Wurd mar ek de bitsjinning fan it Sakramint soe yn ’e Tsjerke iepenbier wurde. Wy koene net by it earste stean bliuwe. It teken en segel fan Gods genedeforboun wachte. En net omdóch. De tsjerkerie fan it fakante Lytsewierrum frege my foar in Fryske tsjinst mei de tynge, dat in pear bern doopt wurde moasten. Ik skreau doe oan ’e alders oft hja biswier hiene dat it by de fonte barde yn it Frysk. Hja achten it goed. E. B. Folkertsma sette foar my it formulier oer. En sa stiene 14 Septimber 1919 dealden mei har lytse yn it fjouwerkant fan ’e Sint Gertrudistsjerke, wylst ik it wetter sprinzge mei de hillige trijeklank fan Heit, Soan en Hillige Geast. It koe in üre fan blydskip wêze foar dizze heiten en memmen, mar ek foar de Fryske tsjerke. Elke nasjonale biweging is in bern fan syn tiid. De op- en delgongen binne nei to gean as it kwik yn ’e thermometer. Om 1900 hinne kloppe it folksherte waerm foar de republiken fan Süd Afrika yn har striid tsjin Brittanje, en as mei ien slach waerd doe ek de Fryske geast wekker. It tal leden fan it ald Selskip fleach by hünderten omheech. Sa hat ek de oplögjende folkebran yn 1914—1918, it ünbidige minskeslachtsjen dat doe de Christenheit makke ta in barabarendom, net sünder ynfloed wést op de Fryske biweging. Oan ’e iene kant forstoaren folie alde tinzen. Wy forlearen üs leauwe oan ’e grounslaggen fan ’e kapitalistyske maetskippij. Oan ’e oare kant wounen wy oan leafde foar it eigene, foar eigen tael en skiednis, foar al dat lytse en teare dat sa faei kaem to stean, by~ hwannear’t de wraldmachten in minderheid forwadzje. De mystike krêft fan groun en bloed liet har jilde. Wy seagen de easken, de idealen en de takomst fan üs aksje skerper as alear. It imperialisme fan ’e greate Jeropeeske Steaten makke dat de oertsjüging fan it goerjocht fan üs striid fêster biwoartele waerd. De Fryske kwesje róp lüder as eren om in oplossing. Dér wie it binammen oan ta to skriuwen, dat de jongerein yn ’e wapens kaem foar it hanthavenjen fan ’e Fryske geast yn al syn uteringen oer it hiele libbensgebiet. Kalma’s striidskrift „De Jongfryske Biweging” (Okt. 1915) it léste Anker (1926), De Ropping fan Eliza (1929), Under de gouden Stêf (1931), De Hekse fan Endor (1932). Nou en dan waerd it öfwiksele mei in bibellêzing oer in Psalm, bygelyks yn ’e Herfoarme tsjerke to Burgum op 25 Novimber 1918 op oanstean fan Mr. R. Pollema, kantonr joch ter. In deimannich dêrnei krige ik dit oantreastgjend skriuwen fan kollega O. Noordmans to Sumar: klonk as in stoarmsignael oer it Fryske méd. It liet nije müglikheden, wide kimen sjen. Ik biwündere syn moedige krityk op it Selskip fan 1844, syn stilistysk kinnen, syn syntaxis dy’t de tiid hie, öfdwalend yn by- en tuskensinnen en earst nei allerhanne wieldrige ompaden ta rest kommend yn in öfslutende kadans. Ik frege him koart dêrnei by P. Sipma oan hüs: „Wurde dy sinnen ek ris koarter op ’n dür! „Né, andere er laitsjend, „noch folie langer.” Doe folge de oprop ta it stiftsjen fan de Jongfryske Mienskip (20 Nov.), dér t de jongerein har, baernend fan hertstocht en fül fan died, yn ütlibbe. It rüzjen en brüzjen fan heitelansleafde yn dat formidden makke my bliid. Dochs koe ik der my net by oanslute om de humanistyske sfear en üt bitinken, dat op ’n dür yn eigen Christelik Selskip de beakens wol wider ütset wurde soene. It earste striidskrift fan ’e Jongfryske Mienskip „Fryslan en de Wrald”, in rede dy’t Kalma 29 Jan. 1916 halden hie, taestte my yn it hert. Alle provinsialisme en isolemint gyng hjir oan ’e kant. Nei it lézen fan dizze rede waerd it my düdlik, dat de Fryske tael- en kultuerstriid foargoed in nij tiidrek yntein wie, en ik mocht net forswije dat Kalma üs striid forboun hie oan in great ideael. Yn üs tiidskrift (1916, bl. 64) skreau ik dizze dithyrambe: „Nou meije wy itselde lytse kloftke bliuwe as to foaren, mar hy, geniael as er is, hat üs sokke perspektiven iepene, dat wy moediger de han slaen om it Fryske findel. Kalma hat üs allegearre weihelle ut it lytse gedoch, ut ’e earmoedige kribberij, dy’t jamk it Friezendom de kroan fan ’e holle naem. Hwannear hy, in profeet allyk, steande op in düntop fan Skylge üs it heitelan toant as de brêge tusken Ingelan en Skandinavië, dan wallet yn üs siele nije gloed op foar stüdzje en kamp yn it bilang fan 'e Fryske geast tusken it Flie en de Lauwers. Mei dizze striidrop wearklank fine by üs foarmannen yn ’e selskippen en kriten en yn it hert fan hopen Friezen! By tüzenen moast dit striidskrift forgees forspraet wurde ünder üs folk. It kin de sedelike warberens en wearkrêft fülbandich forsterkje.” En dat wie my yn en yn tinken. Dêrom fordigene ik (26 Febr.) Kalma yn in ynstjürd stik (N. v. Fr.) tsjin J. Yntema theol. studint to Amsterdam, (yn 1918 Menniste dominy to Surhüsterfean), dy’t de lieder fan ’e Jongfryske Mienskip bisocht of ta mitsjen mei potserij en spotslach (~In stanbyld foar Kalma”): „Nei myn bitinken” skreau ik „hat Kalina troch syn brede, litteraryske kritiken, syn beide brosjures en syn Telegraefartikels oan ’e Fryske taelaksje in deugd dien dy’t net genóch fait to weardearjen. Kalma hat my alteast kear op kear yn it hert taest. Syn léste tiidskrift ,Fryslan en de wrald” hat my stil makke fan biwündering. Men fielt hjir is in dreamer en strider oan it wurd, dy’t mei profetyske klearens syn eigen ideael en de ropping fan it De Jongfryske biweging krige hwat langer hwat mear in enthousiast, agressyf en universeel karakter. Mei in ljochtglans yn ’e eagen rópen de Jongfriezen inoar it Brio ta. Jongfries, dat wie harren it branpunt, dêr’t har selsbisef yn gearfette waerd. Har earste leafde wie fan gjin tsjinspraek bang. Net mear de tael wie seis doel, mar it gyng om Fryslans plak yn ’e wrald. Dce’t Kalma my frege in nümer to skriuwen yn ’e Pompeblêdrige, in samling striidskriften dy't fan ’e Mienskip ütgyng, naem ik fuortdaelk it forsiik oan en iepene de rige mei „Friezendom en Christendom”, dat bisköge wurde kin as in lytse stüdzje oer it Fryske folkskarakter. It is my troch de Selskipsmannen fan '44 tige kwea öfnommen, doe’t ik yn in oankundiging skreau: „As men de fraechstikken yntinkt, dy’t by de Fryske taelbiweging op it aljemint komme, fielt men earst rjocht, dat de striid noutiids pas in kultuerstriid bigjint to wurden. in kamp foar de geastlike frijdom fan it Friezenfolk. Men hat jierrenlang mei it Frysk pield, sünder it op to easkjen foar skoalle en tsjerke, kunst en wittenskip, parse en polityk. It bleau bleat in tael- en letterkundich spultsje, oant üs Selskip en de Jongfryske Mienskip dêr in ein oan makke ha.” Op Aldjiersdei 1916 waerd op myn skriuwtafel dellein it moanneskrift „Frisia”, dat by A. J. Osinga to Snits fan ’e parse kaem. It tsjinne him oan as „wijd oan de frije utering en de ünbihindere üntjowing fan ’e Fryske geast” en stie ünder redaksje fan D. Kalma en Adzer de Vries. As in wolkomme gast üntfong ik it binnen myn doar. Büten de redakteurs stiene op it omslach de nammen fan ien en tweintich meidoggers, haest om oergunstich fan to wurden. Hwat hie „Yn üs eigen Tael” it jierrenlang mei in lytse keppel klearje moatten. De Jongfryske Mienskip foun nou yn in tiid fan pompierkrapte har fêste sprektribune, en Kalma skriuwt planüt: „Yn it stik fan Fryske skriftekennisse easket de Mienskip seisde lieding op.” Wy gunden har dy lieding graech. To lang hie Fryslan de wraldliteratuer lizze litten, dy’t jimmeroan in werberte ündergie troch de Klassiken. Dat seach Kalma yn en brocht him ta it swiere stik om de Adoneïs fan Shelley oer to setten. Dat brocht my op it tinkbyld de lytse folksforhalen fan Tolstoy, dy modellen fan fortelkunst, fortale to litten, dat Rinke Tolman op him naem. Forskate krigen plak yn üs tiidskrift. Mar dat stie inkele foaroanmannen fan ’e antirevolüsjonnaire partij min oan. Hja mienden, de strekking soe skea dwaen oan har steatkunde, oan ’e nasjonale fordigening fan it heitelan en al Friezenfolk sjocht en dy dan ek fierten to oanskógjen jowt, dêr’t men nea nochte nimmer formoedens fan hie. Nei it lézen fan dizze rede is it my düdlik wurden, dat de Fryske tael- en kultuerstriid yn 1915 sikersonk in nij tiidrek yntein is.” soks mear. Mr. Tysma spile yn ’e algemiene gearkomste fan it Selskip dêr gans oer üt ’e koker. Ik fordigene fan myn kant de hege leterkundige wearde en priizge de teltsjes üs skriuwers oan as de ealste foarbylden fan forhaelkunst. Kalma forstie de kunst yn Frisia en binammen yn de „Fryske Kronyk” deselde dingen sa to sizzen, dat it altyd wer ynsloech. Syn striidproaza to lézen joech my in great geniet. O. H. Sytstra en J. Hof bisochten it him nei to dwaen, mar it helle der net by. Har splinterich taelbifoarderjen en it ivige moralisearjen achte ik üt ’e tiid. It al to grouwélige fan in jong idealist, dy’t leaut oan syn ropping yn ’e striid fan in lyts folk, rekkene ik net swier oan, lyk as men merkbite kin üt dit fragmint (1916, bl. 106): „As Melchior Hoffmann, de profeet fan ’e Werdopers Luther utmakket foar in Judas en in Satan, dy’t om eigen eare Christus op it krus brocht hat, dan rint Luther net nei in abbekaet dy dat saekje foar him opknappe moat, mar dan kin er it seis wol öf en tinkt: Melchior is in dweper en dan bihanlet er him ek as sadanich. Ik woe ha, de hearen fan it alde Selskip moasten soks ynsjen en net sa’n gebear meitsje tsjin dizze jongfeint. Ik woe, dat Fryslan tsien Kalma’s hie. Dan soene dy wol soargje dat alle yntellektuélen tusken Flie en Lauwers de heitelanssprake lézen en skriuwen learden. Wiswier, wiswier, wy kinne de dwepers net misse!’’ Doe’t de Friezen 20 Jannewaerje 1914 Waling Dykstra yn Holwert to hof brocht hiene, hawwe hja yn ’e tsjerke ünthjitten, hja soene syn oantinken yn eare halde. Hy hie wol, ienfaldich as syn hiele wêzen wie, rymke: ’t Is better, reisgeste hjir wei Dat leafde en trou dy wijt in trien As dat de wrald mei great pohei Dy ’n eareteken jowt fan stien.” Mar dochs hawwe hja in tinkstien foar de ald strider oprjochte. Mids blomte en grien stie de tweintichste fan Hjerstmoanne 1916 oan ’e Wurdumerdyk in swiere klompe granyt üt e bergen fan Eastenryk en dêryn de stoere kop fan brüns, nei in gipsplaet fan Pier Pander, byldhouwer to Rome. De trije greate Selskippen, fan 1844, it Christlik Selskip en it Boun om utens hiene har der foar spand. In nasjonale dei soe it wurde. Notaris van der Burg stiet yn ’e Beurs ünder in ferwielen baldakijn. As it Ljouwerter kritekoar ünder lieding fan R. Metzlar it Frysk folksliet songen hat, haldt er in rede mei de slotwinsk, dat de earestien stean mei nei it sin fan de Friezen, en salang as de stêd fan Ljouwert yn Fryslan stean mei en dat meije wêze salang as de wyn fan e wolkens waeit, de hoanne kraeit, de pöt walkt en de dauwe op ’t ierdryk fait.” De aldste soan Jan Walings üt it Hearrenfean bitanket foar alles hwat De folken sille Jo bilide Hja loovje en jüchje yn ljocht geniet. De naesjes sjonge oer ’t lok forblide Jins Namme mei in foechsum liet. Vander Burg sprekt: „Hjir binne de tsjerkeweach bringe wy in fromme hulde oan it neitinken fan dy stoere forstoarne strider”. Hy bringt yn oantinken Waling’s formoanning dy’t amper klonk as in bea: „Friezen, bliuw Friezen, oprjocht, ünbidoarn.” Anneke Steensma sjongt: Us Heit yn ’e himel fan Sjouke de Zee. Dan freegje ik de oandacht foar it wurd fan ’e apostel Paulus: „Ik soe winskje seis yn ’e ban to wêzen, fier fan Christus óf, foar myn bruorren, myn sibben nei it flêsk.” (Romeinen 11 : 3). It thema wie: Hillich Patriottisme, mei opsetsin keazen, om’t der safolle ünhillich fjür op it heitelanske alter kaem, en hjir de wei oanjown waerd nei de suvere heitelanske fieling. Ik sei ünder mear: „Binammen de Friezen hawwe har to wachtsjen foar lüdropperij as wiene hja de echte Germanen, as hiene hja in streekje foar by oaren. Poeha en swéslaen binne altiten óf to karren mar hja binne bispotlik, as der neat is om greatsk op to wêzen. Lit üs earlik wêze en der foar ütkomme, dat Fryslan noch net ien yn wierheit great man oplevere hat. Us heitelan hat wol, mear as ien lan, to wizen op snoade koppen, nifelders en autodidakten. Ik tink oan Eise Eisinga, oan Arjen Roelofs, oan Jacobus Martinus Baljée, oan Wopke Eekhoff, oan Worp van Peyma. Ik tink ek oan Waling Dykstra en safolle oaren. Mar Fryslan kin net wize op in Paulus, in Plato, in Rembrandt, in Gladstone. As wy prate oer ’e Fryske literatuer, dan wit elts, dy’t op ’e hichte is, dat de namme al greatskips genöch is foar ’e saek. Wy hawwe allikemin hege bergen en steatlike rivieren en brede strannen. De greate kaptalen streame hjir net hinne. Us hannelsfloat, ienkear de rykdom fan Starum en Harns, is net mear. De greate lanhearen forkieze de Haech boppe Ljouwert as wenplak. Ekonomysk stiet Fryslan net sterk. Bliuwt er noch folie oer om op to romjen? Ik soe sizze: lit üs mar gau dwaen lyk as Paulus mei Israël, en üs l&n en folk sjen yn God. En dan stean ik boarch, dat der ek nou noch in psalm walje sil ut it tankber hert. Hwant is it net in wünder fan God, dat nei mear as twa tüzen jier op dizze lytse klampe groun de tael yn stan en wêzen bleaun is? De measte Friezen witte dat sa net, mar dêrom meije hja it wol ris witte, dat greate taelgelearden yn Leijen, yn Berlyn, yn Oxford en oer ’e de Friezen ta eare fan syn heit ütfierden: „Mocht heit jitris syn eagen iepen dwaen, hy soe itselde sizze as do’t syn bern him bystienen oan it siikbêd: „hwat in drokte om sa’n ald man.” Om trije ure is de Jakobiner tsjerke fol. De tsjinst bigjint mei oargelspyljen fan ’e oargenist J. Paardekoper. Dêrnei sjongen meiinoar fan Psalm 67 : 2: oseaen noch mei earbiedenisse de skatten fan üs skiere memmetael biwünderje. En mei it net in like great wünder fan God hjitte, dat nei safolle nieuwen de Fryske geast, de geast dy’t sa réseptyf is foar it idiéele, noch net foargoed ynslomme is? As wy romje wolle, lit üs dan romje yn ’e Heare, dy t us folk in fyn-biwurktuge geast joech en in hearlik, ryk uteringsmiddel fan dy geast: de tael. En as dy twa nou komme to stean under de libbene oanreitsing fan ’e Geast fan God, lyk as dy ammet ut it Evangeelje, dan kinne wy tidigje op in godstsjinstige-sedelike fornijing fan üs folk. De wiere heitelansleafde siket de forbining fan it eigene mei God, yn ’e wei fan Christus. Hwant dan wurdt dat eigene adele en hillige. Paulus bleau oan syn dea ta yn syn hert Joad, al naem er in Grykske namme oan en al wie syn hiele wisansje fan libben Gryksk om ’e Griken to winnen. It Fryske folk sil, om syn Godlike ropping to folbringen, êflizze moatte alle heechhertigens, alle skynbiskaving, alle greatdwanerij. It moat earst leare himsels to wezen, om dan mei soarch en tawijing alle krêft to rjochtsjen op it heechste, op de Allerheechste. Dan sil Fryslan ynderlik sterk wêze, omdat it frij en ryk is yn in boppe-ierdsk bisit. Nin lüdropperij, nin machtwurden, mar libbene idealen bisielje ta greate dieden. Paulus jowt dêr it biwiis fan. Hy, Joad yn ieren en sinen wie de greate, ynternasjonale sindingsman, de apostel fan Jerope. En dat ynternasjonale foun syn rest yn it ivige. As in breid op ’e breugeman, wachte er fol langstme op Christus, dy’t üt ’e himel yn ’e glans fan ’e Himelheit forskine soe om alle folken foar him to sammeljen. Yn syn brieven is it as wie it in petear tusken ierde en himel: „Kom Heare Jezus! en „Sjoch Ik kom mei gauwens.” De gouden poarten fan it nije Jeruzalim seach er by riten al iepen. Hwat bitsjutten nou noch de flok en de forballing om Christus’ wille? Yn dizze tsjinst hat Paulus syn libben forlern, mar it dêrtroch woun yn ivichheit. Hy libbet ek noch under üs en seit tsjin üs Friezen: Lit jim leauwe net yn binyptens ündergean, mar lit it breed en djip wêze troch jim ien to fielen mei de minskheit en de ivichheit. De Friezen steane bikend as utfleaners üt it alde nést. Hja sitte troch de hiele wrald oan ’e Missisippi en oan ’e Kaep, op Deli en yn Argentinië. De kolonisaesje sit harren yn it bloed. Hja hawwe yn it heitelan mei syn einleaze kimen leard om harren it fiere en it wide oan to eigenjen. Wy bringe al üs lanslju om utens yn de fiif wralddielen in heitelanske groet en wy biede yn ’e geast har in kranse oan fan büterblommen om har drystmoedige wjukslach oer ’e wrald. Wy witte dat tüzenen fan har mei bannen fan ’e ynlikste leafde oan it heitelan forboun binne. En dat is üs in profesije, dat it universéle tusken it Flie en de Lauwers de boppetoan halde sil. It jowt üs goede hope, dat ek de Fryske biweging net opgean sil yn romantysk fjürwurk en yn lytse strideraesjes foar it eigene, Dêrom wy smite üs doarren wiid iepen. En al is it op dit stuit tsjuster yn ’e wrald, wy wolle üs seingje litte mei ljocht, wysheit, rjocht en skientme dy’t God jowt oan oare folken, mei bihald fan eigen karakter. Wy wolle Friezen wêze mar ek Nederlanners en ek Jeropeërs. Mar om dat to wurden, moatte wy earst seis hwat wêze. Dêrta moatte wy leauwe oan üs eigen aerd, ropping en takomst mei in hillich patriottisme yn ’e geast fan it aldste Kristendom, lyk as dat by Paulus syn utering fynt. En dan kin it net misse, oft it Friezenfolk sil as drager fan hege idealen en as folk fan karakter eare hawwe by God en de minsken! Amen. Nei my nimt it wurd Bonne Sjoukes Hylkema, foarsitter fan it Boun fan Fryske Selskippen om utens, de léste dy’t mei Waling Dykstra Winterjounenocht halden hie. Boargemaster H. M. Tromp, lid fan it bistjür fan it Christlik Selskip, sprekt nei in koarte rede in tankgebet üt en Anneke Steensma jowt üs sjongend de preesterlike bea mei nei hüs: „De Heare sil dy seingje en dy hoedzje. De Heare sil Syn antlit oer dy ljochtsje litte en dy genedich wêze. De Heare sil syn antlit oer dy opheevje en dy frede jaen”. It wie in wijde stoune. Waling Dykstra, dy’t op syn alde dei yn syn keammerke boppe yn ’e hüs eltse middei Davids psalmen song, soe dêr seis stichting fan hawn ha, en ik rekkenje it my ta in eare oan dizze nasjonale dei meiwurke to hawwen. It die my dan ek goed dat de jouns Sjouke de Zee yn ’e Harmony, dêr’t de revue fan Y. Schuitmaker „For Fryslan’s Tael” mei gearspraken, dounsen, sang en muzyk opfierd waerd, de wurden ütspriek: „It moat tige weardearre wurde, dat de leden fan it Kristlik Frysk Selskip troch har meidwaen oan it huldigjen fan Waling Dykstra biwezen hawwe, dat hja dizze golle Fries bigrepen hawwe.” Sünt dy dei waerd myn halding tsjinoer Kalma mear kritysk. It net meidwaen fan ’e Jongfryske Mienskip oan ’e hulde achte ik lyts. Kalma’s wurden oer ’e rede fan notaris Vander Burg karde ik iepentlik óf. Hy wie krekt de man dy’t it Selskip graech yn frede libje litte woe mei de oare organisaesjes. Hy skreau my doedestiids: „Talmt en idealisme is derby de Jonge Friezen ja wisse, mar is it dêr goed mei? Wy stelle ommers ek o?~e, en folie hegere easken oan in goede Fries. Ik bin it mei jo iens, dat wy net forsomje meije rjocht to dwaen, en ’t doel om ienheit to bifoarderjen, dêr help ik tige oan mei.” Kalma’s foarm fan polemyk koe my nou by tiden wearzgje. Dêrom haw ik him foarhalden, tagelyk as in wachtwurd foar alle Fryske skriuwerij: Al hwat wier is, al hwat rjochtfeardich is, al hwat rein is, al hwat leaflik is, al hwat swietlüdich is, hokker deugd der ek is en hokker lof der ek is, bitink dat (Filipp. 4:8). De jongerein makke syn winsken en winken foar de Fryske biweging wraldkundich yn de brosjure „Fryslan en de Friezen! De bigjinselbrieven fan de Mienskip” (Aug. 1916). Alderlei tinkbylden oer ’e ütwindige en ynwindige polityk, oer de Fryske ekonomy en de taelkwesje, oer de kultuer, de kunst en de skriftekennisse waerden dêryn üntwikkele. Ik rette yn üs tiidskrift (1916, bl. 211) foaral 14 dekriten oan om dizze brieven yn har gearkomsten to bisprekken, üt it bitinken dat dy bigjinsels noch folie mear fan ’e wysgearige, religieuze en ethyske kant yntocht wurde moasten: Foar en alear de prinsipiën net klear foar üs stean, kinne wy net komme ta in dreech program fan aksje. Ynsafier moatte de brieven fierder ütwurke wurde. En as dat bart, sille de Jongfriezen it forban fan it nasjonale en yntemasjonale siikje moatte yn ’e Christlike religy. Relaesje mei God yn ’e wei fan Christus fiert noait ta ófsündering of chauvinisme. Nei üs bitinken haldt allinnich in Christlik Frysk nasjonale biweging breedte, djipte, koers. Dit waerd yn praktyk brocht by dekrite Snits fan üs Selskip, bisteande üt sechtsjin leden en oprjochte troch de ünderwizer }. Fennema (f 15 Jan. 1944 to Huzum) en my. Hja haldde elke moanne in gearkomste yn üs fragelearderskeamer en socht har krêft net yn foardragen, mar yn bibeloersetting, Frysk skriuwen en it bisprekken fan de fraechstikken, dy’t de Fryske biweging üs foarlei. Dat léste barde oan ’e han fan niisneamde bigjinselbrieven, Mannich kear hat der yn itselde lokael ek in drok petear oer ’e Fryske bilangen west mei myn katechisanten, learlingen fan it gymnasium, de Hegere Boargerskoalle en de kweekskoalle, Woansdeitojouns foar sawnen. Wy plichten dan in healüre earder gear to kommen en dan wie it los yn it rountsje om 'e kachel. Hja hiene meiinoar oprjochte it Boun fan Jongfryske selskippen, joegen it tiidskrift Jong Fryslan üt, en it trijemanskip G. Zeldenrust, R. Hornstra en R. Sybesma bilei yn stêd en gea nasjonale jounen. Dat joech allegearre stof ta jounpraet, ear’t de katechese bigoun. 28 Maeije 1916 preke Huismans syn öfskied to Eanjum en in Snein letter die er yntré yn syn nije gemeente Zevenhoven. Ik röp him yn it tiidskrift dit farwol ta (bl. 81, 1916): Wy witte, dat it him, Fries yn ieren en sinen, swier fait it heitelan dêr’t er him mei tüzen triedden fan teare oanhanklikens oan forboun fielt, to forlitten. Wy witte ek, dat er in offer bringt, dêr’t de opperflakkigens oer gizet, mar dèr’t hy üs to leaver om wordt en dat ek net omdóch brocht wurde sil. Sünder offers nin frucht, nin oerwinning! Meidat al dit hinnegean is foar üs taelstriid muoilik. Acht jier forlyn die Ds. Huismans syn oprop oan ’e Friezen om har tael as in dj ure himeljefte yn tsjinst to setten fan it heechste en to hilligjen ta eare fan God. Syn wurd foun wjerklank yn üs herten en mei foriende krêft kaem üs Selskip ta stan. It skip gyng it ségat üt mei de kaptein seis oan ’t roer. Mei fêste han hat er stjürd lans bank en klippe. Hiel de bimanning makke steat op dat stjür, en de glanzgjende sinne fan foarspoed striele fan ’e himel. God hat üs Selskip ünder dizze foarsitter swide seining jown en de Fryske taelaksje op heger peil brocht. Dêrom, ik kin üs net oars as muoije, dat üs warbere foarman om utens giet, nei in lytse Hollanske gemeente en wy freegje ijs óf: hiene de Fryske tsjerken net soargje moatten, dat sa’n man, sa’n krêft yn Fryslan bleau. Dan hawwe har Kalvinistyske foarfaers yn ’e gouden ieu it oars dien mei Bogerman, dy’t noch Utert (1679), noch den Haech (1619), noch Amsterdam (1624) hjir weikrije koene, om’t èn de Fryske magistraet èn de tsjerke it net lije woene en hja him mei earejeften oerstjalpen. Ds. Huismans hie al lang to Ljouwert Dr. L. Wagenaar syn plak ynnimme moatten. Hy is de wettige opfolger fan Wagenaar yn üs taelstriid. Sjogge de Grifformearde tsjerken dat net? En sil dizze misset nochris forholpen wurde? Wy roppe üs foarsitter in hertlik farwol ta. En in ynderlike stim seit üs: Dizze stoere Christen-Fries sil ringen wer wenje mids ünder syn folk, dêr’t er foar striidt. Yn 1917 rekke de Fryske biweging yn in nij stadium. Utnoege selskippen büten Fryslan kaem 17 Juny to Dimter it earste Friezenkongres gear ta it bisprekken fan de fraech: Hwat kin der dien wurde, dat de ünderskate selskippen yn en buten Fryslan ienriedich meiinoar oparbeidzje foar it bihald en de foarütgong fan de Fryske tael? It Frysk Genoatskip hie my öffurdige. Nei’t de foarsitter notaris Auke Bonga (f 24 Maeije 1943) to Amsterdam de bitsjutting en it doel fan it Kongres to witten dien hie, frege ik as folmacht fan it aldste lichem it earst it wurd en forklearre, dat it Genoatskip net allinne de Fryske taelbilangen bihertige, mar ek de bilangen fan de skied- en aldheitkunde; dat dit in breder fjild wie, mar dat ideëel sjoen, it doel fan allegearre gearfette wurde koe yn in riker üntjowing fan ’e Fryske geast. Dêrmei wie fuortdalik it bigjinsel fan üs striid yn ’e pleit brocht. Ik wiisde it tinkbyld óf, dat de Fryske biweging inkel in taelbiweging wie. Wy soene djipper taeste en üs folk opwekje ta bisinning op eigen oarsprong en wêzen. „Tael <— sei ik —is utering fan e geast, en dy geast hat yn syn tinken en fielen sahwat eioens, binammen yn it godstsjinstige. Dêrom sil it fan it greatste btlang wêze de tael yn forbining to bringen mei it heechste goed dat üs folk hat. Foar my is de Fryske striid dan ek in godstsjinstige striid. It ünfryske wêzen kin net oars as op it geastlik mêd forballe wurde. Dizze sköging bleau net ünbiandere. De man dy t der fül tsjin losbaernde wie R. van Zinderen Bakker to Naerden. Fly karde it öf dat de godstsjinst yn ’e Fryske biweging bihelle waerd en warsköge foar it Frysk yn ’e tsjerke. Hy wie fan bitinken dat wy mei dichters as }. Hof en skriuwers as master C. plus it Frysk Selskip fan ’44 it bést dwaen koene. Bibeloersetten, preekjen yn it Frysk en mear sok ultra spul moast mar stil litten wurde. It soe allegearre wurde in boarne fan skeel. De forgearringe stimde dêr lykwols net mei yn en sa kaem der in oanfolling fan it wurkplan ta stan. Ek waerd in fêste Kongreskommisje bineamd ta it lizzen fan in neijer forban tusken de ünderskate selskippen. Yn in brosjure In Algemiene Fryske Rie wie Sipma al in stap fierder gien mei it tinkbyld fan ien fêst lichem, dat it hiele mêd oerseach en de greate roailinen oanjaen soe. Noch komt my yn it sin hoe’t wy wike oan wike yn it gymnasiale skoft togearre dit plan bisprieken p üs k’, :erke, in slach it Bolwurk om. It foei net ta de foarnimmens tfiering to bringen, mar nei withoefolle bisiken en brieven krigen vit dochs safier, dat 24 July 1917 de óffurdigen fan acht Fryske organisaesjes yn ’e Snitser pastorije gearkamen ta it stiftsjen fan in Algemien Frysk Selskipsboun mei trêdderlei doel: 1. Mear forbining bringe tusken de lichems dy’t it fuortsterkjen fan it Fryskeigene biëagje; 2. it halden fan in kongres; 3 it ütjaen fan in Frysk jierboek. Us stribjen foun op ’e nij utering yn ’e earste offisiéle gearkomste fan óffurdigen ta it oprjochtsjen fan in Boun fan Frysknasjonale selskippen op 27 Oktober 1917, mei P. Sipma as foarsitter en myn persoan as skriuwer. Opsteld waerd in konsept-karbrief mei dizze punten: 1. dat it ünderrjocht yn Frysk opnommen wurdt ünder 'e learfakken yn ’e Fryske skoallen; 2. dat bineamd wurdt in heechlearaer yn ’e Fryske tael en letterkunde oan ’e Grinzer hegeskoalle; 3. dat wer lyk as by aids ynsteld wurdt it offisiéle amt fan in Frysk skiedskriuwer. Om dyselde snuorje wie Kalma büten Fryslan. Troch de mobilisaesje stie er ünder ’e wapens, mar likemin as Huismans forgeat er de heitelanske ropping. Hy skreau my üt Laren (8 Maert 1918. „Yndied, de Frysk-nasjonale saek is myn libben wurden, en dêrom freegje ik it Albiwald ynlik myn libbenstiid net to gau óf to snijen, hwant der is jit sa ünhjirmlik folie to dwaen. Sadré ik ünder tsjinst weikom sil ik bigjinne mei myn stüdzje fan Ingelsk; de klassiken haw ik oerjown. hoe leaf ik se ek hie; har wei brocht my to fier fan de Fryske kontreijen. En myn libbenstaek leit yn de lannen om de Noardsé hinne. Tiden lang haw ik fan doel west my allinnich to jaen oan Fryske bigjinselstüdzje en skriftekennisse, mar ünder de yndruk fan üs greate tiid, dy’t easket dat men jins krêften exploitearret en yn wierheit woekeret mei jins talinten, haw ik bisletten ek aktyf diel to nimmen oan üs taelstriid en üs forieningslibben. It is in bislüt dat my komd is to stean op folie striid, hwant it Kinstnerskip y my is óf lyts (en dan sil ik ündergean yn it folie striidlibben) óf great en dat wie soks hwat hearliks dat ik it hast net hoopje doar; allinnich yn dit gefal sil it him fierder krêftich üntjaen as ik mids it folie wraldlibben stean gean. Hoe’t dit wêze mei, sünt ik wit dat ek ik yn propagandistysk stik hwat ütsette kin, is derby my in ein komd oan dy twivel. Hie ik dizze winter yn Fryslan west, ik soe net in pear mar tsientallen jounen üt sprekken gien wêze. Oft der foar de wittenskip hwat fan my to hoopjen is, moat ófwachte wurde; ik sil myn bést dwaen, mar oan minskekreft komt ienris in ein.” In foech fjouwer moanne neitiid naem de oarloch mei it traktaet fan Versailles in ein (30 Juny 1918). Sterker noch as alear fielden „De Fryske fraech is in wraldfraech of hja moat it wurde. Net it forline, net de tradysje bynt gear, marde taek fan it forline bliuwt yn jimmer nije foarmen de taek fan e takomst . In nije tiid, in nije taek. En it bleau net by wurden. Mei alle macht waerd skript en dien. Fiif wike nei Versailles, (7 Aug 1918), kaem yn 'e Harmony to Ljouwert it Frysk Nationael Kongres gear, ünder lieding fan P. Sipma. It kongres droech in ideëel karakter, mar mei in praktysk doel, om op koarte termyn binnen de grinzen fan it mooglike, hwat to birikken. Sipma spriek oer it Boun yn for- \ ban mei de Frysk-Nasjonale biweging; Dr. L. Dokkum oer it Frysk oan ’e hegeskoalle; ds. S. Huismans oer it Frysk as learfak op e skoallen, en ik oer in offisiëel skiedskriuwer fan Fryslan. Dippetearde H. Pollema wie by it neibisprek fan bitinken dat sa’n amt wol wer ynsteld wurde koe, byhwannear it kongres dêrta in goed bilein foarstel by de Steaten yntsjinne. It is lykwols bleaun by in fromme winsk al skreau Huismans yn ~De Spiegel (29 Maert 1919) dat it Fryske folk oan himsels forplichte wie Wumkes frij to meitsjen en him hielendal op to easken foar it amt fan Frysk histoarje- skriuwer. It twade libbensteken nei de frede wie it ütkommen fan it algemien Fryske wykblêd It Heitelan, mei titeltekening fan Ids Wiersma, ünder haedlieding fan P. Sipma. Gjin tiidskrift hie Fryslan oant nou ta hawn mei sa’n brede opset. Ek nou kaem wer op n düdliksten Sipma’s organisatoarysk talint üt. Hy trune my oan dêr in rige biografyske sketsen yn to skriuwen ünder e titel: Bodders yn de Fryske striid. It boek, dêr t yn 1926 dizze libbens yn samle waerden, hat dy titel halden. t In trêdde stap wie de aksje foar in Fryske learstoel oan ’e Grinzer hegeskoalle. It bigoun mei dit skriuwen fan Mr. P. J. Trcelstra üt den Haech oan my (16 April 1919): In wike mannich lyn krige ik in brief fan myn alde freon prof. Th. Siebs üt Breslau, hweryn er my to witten docht dat er der wol sin oan hat, yn üs lan in professoraet yn it Frysk oan to nimmen. Ut itjinge er skriuwt fan it forstjerren fan syn neiste sibben lied ik óf, dat er syn eigen lan sêd is en hopet to uzes mei mear nocht en fortuten foar syn alde leafde it Frysk, wurkje to kinnen. Ik haw my doe dalik yn forbining steld mei myn kollega’s Lohman en Van Veen, de léste as Fries en de earste as Curator fan de Grinzer hegeskoalle. Lohman hat fan my it brief fan Siebs meikrige nei de forgearringe fan it Grinzer Curatorium, om der oer to praten. Fierders haw ik Siebs oanret seis oan Prof. B. Sijmons to skriuwen en ik haw seis oan him skreaun. Dit wiene foar my de nedige stappen om to sjen, oft men yn dy kringen hwat foar de saek fielt. Dat dit al sa is, kinne jo sjen üt it brief fan Prof. Sijmons dat hjirby giet.” wy doe it lot fan Fryslan forboun oan it lot fan de hiele wrald. Kalma hie it in 1914 al klear formulearre: De rektor-magnifikus Prof. Mr. ). Simon van der Aa (f 1943) en de letterkundige fakulteit to Grins diene dr. L. Dokkum en my to witten, der moat in Underwiisrie komme yn it bilang fan it heger ünderrjocht yn ’e Fryske tael en letterkunde. Wy bineamden doe üssels yn ’e mande mei: S. van der Burg to Makkum, dr. Titus Brandsma to Oss (letter to Nijmegen) en frouwe A. Quarles van Ufford-Buma. Dizze Rie forgearre mannich kear yn ’e Snitser pasterije as advisearjend lichem, mar fortuten hat it net dien. Persoanlike en politike driuwfearren fortribelen de saek. Füle polemiken foar en tsjin Siebs folgen. Stimmen gyngen op: Wumkes is üs man; Twade Keamerleden setten op my ta. Doe moast ik mysels öffreegje: Kenstü de Fryske taelforskynsels, kinstü in stylkrityske analyse meitsje fan J. H. Halbertsma’s proaza of master Gysberts poëzije, kinst kolleezje jaen oer it ekspearimenteel ündersiik fan it Fryske twa- of trijelüd? De wierheit gebea my né to sizzen. By eintsjebislüt roun alles noch op ’e nün. Prof. Siebs waerd bineamd, mar bitanke, en Grins woe fan in oar net witte. Jierren letter tante mr. Gerbrandy my jitris foar it ynnimmen fan in Fryske learstoel oan ’e Frije Universiteit to Amsterdam. Ik wie wol sa wiis it öf to slaen. len fan ’e pynlikste dingen dy’t ik yn ’e Fryske aksje bilibbe haw, wie it springen fan it Boun fan Frysk-nasjonale selskippen. Sipma en Huismans koene it net iens wurde oer de adresbiweging bilangjende it Frysk ünderrjocht. Hwat mear adressen, hwat better, ornearre Huismans, en hy hie al ien klear fan it Christlik Selskip. Sipma wie foar in adres, dat ütgyng fan it Boun. „As dat net bart,” sei er tsjin my, „wurdt it in ultimatum en spat it Boun ütinoar.” It gyng doe hurd tsjin hurd. Sipma publisearre de tekst fan it Kristlik adres. Huismans achte soks „misdiedich en bretael”, en skreau: „Wy binne in bulte wend fan it frijsinnigendom fan üs bernejierren öf, en ek it skriuwen fan Kalma (Frisia, 1920) docht üs gjin nij. Hy skynt mei skuldich to wezen oan ’e misdied fan Sipma.” In ienriedich oparbeidzjen wie nou net mear müglik. Ik stie tusken de beide foaroanmannen yn en bisocht noch it skeel yn it lyk to krijen, mar it joech my neat. De Fryske koppen wiene to hurd. Mei ien slach lei tsjin ’e groun hwat mei greate muoite opboud wie. Yn gjin tweintich jier hat men wer birikke kinnen itjinge doe ta stan kaem. Letter haw ik faek ris tocht oan ’e wurden fan in meistrider: ~De greatste fijan fan ’e Fryske biweging, dat binne wy seis.” Der folgen mear tsjinstuiten. Doe’t ik 1 April 1919 myn sulveren amtsjubiléum ünder greate bilangstelling fierde en de jouns yn ’e tsjerke de rede „Heugenis” ütspriek, fielde ik wol dat de holle net wie sa’t hja wêze moast. Ek bigounen Huismans de krêften to üntwinen, en it Selskip liede fan üt Doetinchem koed er net lyk as er woe. 3 Septimber 1919 krige ik, troch krapte oan ’e nedige learkrêften, de bineaming fan tydlik learaer yn ’e alde talen oan it gynasium yn ’e beide leechste klassen, sa’n tweintich üre wyks. Dêr kamen by alve, tolve ure katechetysk ünderrjucht, elke Snein twa kear preekje, de redaksje fan in pear tiidskriften, folie net genóch. Soks moast de böge to sterk spanne. De sliep wiek nachts üt e eagen. Memme deastriid en forstjerren naem ik my ek tige nei. De kalde han fan e dea sleat 7 Maeije 1919 foar altyd har eagen. De waen wie brutsen. de blyndoek öfnommen. Wy brochten it ierdske omskot net ït alde Augustiner kleasterhöf to Appingedam njonken heit sines. Ds. h. Syperda to Tjamsweer lies üs foar üt 1 Korinthen XV. Op har grêfpeal steane dizze beide 'fersen fan Gesang 29, dy’t hja sa graech song: Heer! hoe vele blijde dagen Vloeiden zonder tegenheen, Zonder kommer, zonder klagen, Als een klare beek daarheen! Kwelden m’ immer leed of zorgen, ’t Was slechts kort, en elke morgen Als mij uwe zon verheugt, Spelt ze mij vernieuwde vreugd. Van de velden, uit de stroomen, Uit de diepten van de zee, Uit de wolken, van de boomen Deelt G’ ons milden zegen meê; Jaren, maanden dagen, stonden, Altijd, Vader! ondervonden Wij Uw liefde, wij Uw magt: Eeuwig zij U eer gebragt! It libben boppe de macht roun hjerstmis 1919 alhielendal by my stomp. De earste Snein fan Novimber bitsjinne ik de moarns noch it Hillich Nachtmiel. nei sittend it formulier lézen to hawwen. De jouns gyng ds. C. E. T. de Vries fan Nijlan (1918-36) foar yn e tanksizzing. De fearkrêft en it evenwicht wiene suver ton ein. Dr. de Graaf wist my moed yn to sprekken en üs hüsdokter Dr. J. Hannema gebea koart en goed in pear moanne rest om utens. De oare deis siet ik al yn ’e trein nei Middelstum, dêr’t ik mei iepen earmen ynhelle waerd, earst op Mentheda by myn freon Jakob Vinhuizen en doe by syn broer Simon Ludolf Vinhuizen. De skieding fan eigen hüs en wurk is my wünder licht makke troch leatde en soarch, dy’t ik dér ünderfine mocht. Boppe forwachting waerden de eagen wer feardich ta de swiete sliep, dy’t master Gysbert yn syn Jounbea forhearlike hat. Doe koe ta greate blydskip fan freon Jakob de holle neigeraden in pear Gre stüdzje yn Ommelanner skiednis en aldheden forneare, en om ’e Krystdagen hinne wie ik in stik opknapt. Aldjiersjoun yn eigen formidden joech my folie to tinken en nije moed foar it takommende. Lykwols, der moast in reef yn it seil. Myn plak soe minder foaroan wêze. Ik bitanke as haed- bistjürslid fan üs Selskip en droech as redakteur fan ~Yn üs eigen Tael” de pinne oer oan Huismans. Soks foei my earst swier, hwant sa’n tribune wurdt jin yn it forrin fan ’e jierren leaf. It hie my yn brieveforkear brocht mei hünderten Friezen yn en büten Fryslan en de ünderfining jown, dat it tal lanslju, dy’t de memmetael as skriuwtael brükten, hwat langer hwat mear oanwoechs. Ik hie de tsjerkedoarren foar dealde mem iepene en meiwurke oan allerhanne nasjonale gearkomsten. Snits hie yn ’e oarlochsjierren in sintrom west fan ’e Fryske strid. Hwat op ’e studearkeamer fan Sipma, it kantoar fan Osinga, hwat yn üs tünkoepel en fragelearderskeamer doedestiids forhanle is, telt winliken wol yn ’e Fryske striid mei. Marin minske makket nou ienris syn eigen wei net. It twade tiidrek fan myn Fryske striid wie öfsletten. NEI IN OARE STEAT FAN LIBBEN Hwant myn bitinken is oars as jimme bitinken, en jimme wegen binne oars as myn wegen, sprekt de Heare. Jesaja 55 : 8. I X fiif léste jierren fan myn amtlik libben as harder en learaer to Snits wiene ütwindich net it lokkichst. De sliep, dy’t it drokke libben breanedich wie, bleau üt ’e eagen. Dokter forbea my, fan wegen it swakke hert, elk sliepmiddel. De gemeente wreide har üt. Preekjen, katechese, sikebisiik gyng noch wol. De tsjerke siet Sneins tsjokfol, marde persoanlike sielsoarch koe ik net mear neikomme en dat biswierre my. Dér kaem noch in hinderlike kwesje by. De orthodoksy krige neigeraden de macht yn hannen. De kolleezjes waerden omset. En macht is altyd in nuodlik wapen, dat de ienriedigens brekt. It mindertal fan ’e leden woede „Vereeniging voor Christelijke bilangen” ünderbringe by de „Kiesvereeniging van Rechtzinnig Hervormden” en har lans dy wei alhielendal tsjerkelik meitsje, yn striid mei de brede opset, dy’t lei yn namme en statuten. Ik seach yn dat klerikale driuwen foar de gemeente in gefaer en kante my der tsjin. Doe bigounen hja efter myn rêch to küpjen. Foarby wie de tiid fan ienriedigens. Hwat ik allang foarsjoen hie barde: de orthodokse mearderheit socht heil yn partijpolityk. De leafde rekke oan it forklomjen. Bruorrebannen tobrieken. Fierders gyngen der stimmen op, der moast in folie greater forieningsgebou komme. Somliken hiene reuzeplannen yn ’e holle, dy’t my net sinnigen. It iene mei it oare makke my ünrêstich en twivelriedich. Yn in rite fan lytsleauwigens bigoun ik üt to sjen nei in oare gemeente. Soene de freonen yn ’e Ommelannen my net helpe kinne oan in rêstich pastoaraet? Goed, der waerden prikken yn it wurk set en op in simmermoarn fan it jier 1921 pandere freon Jakob Vinhuizen nei Huzinge, in heal ürke fan Middelstum öf, net greater as sa’n fiif HAEDSTIK XIII en tweintich hüsgesinnen, om mei ien fan e tsjerkfaden to praten oer de takommende fakature. Him tocht, it stie der net sa min foar, mar it pakte oars üt. De stimhawwende leden kamen op in joun gear. Ds. D. Kuilman sette acht nammen op in boerd, dér koene hja ien üt kieze. Myn namme stie der net by. Wumkes wie net „ethysk”, hy wie ek bifreone mei de Grifformearde Vinhuizens. Wumkes óf! Doe bisochten wy it to Tinallinge, in pjutterich doarp mei in pear hündert Herfoarmen, in hoannestap fan Baflo óf. Pyt Doornbosch spande him der foar, mar krige gjin oanslach. Hy wie üntsjerklik; it like dus al daelk raer dat er noch wol in orthodokse dominy yn in Evangelyske gemeente rikkemedearre. Soks moast wol mislearje. Mar hwat docht in forlegen minske yn in wankelmoedige rite? It euvel hie dizze frucht, dat it in les joech yn minskekennisse en Gods bistel. Ik moast noch leare de wierheit fan it profetysk wurd: It is goed dat men hopet en stil tidiget op it heil des Heare (Kleilieten fan Jeremia 3 : 26). En it komt altyd fan in oare kant as men forwachtet. It regear fan Snits wie to riede wurden de moaije grêften fan e stêd to damjen. Mei oare wurden, hja namen it bislüt it each fan it stêdsantlit üt to stekken. Wylst üs affears in libbene wetterbaen groeven troch har wenplakken en dêr gevels en beammen yn spegelje lieten, moast al dy skientme wike foar auto en motorfyts. Dat bisoude my. Dêr wie al safolle deamakke yn Snits. Hiene de liberale reginten net op har gewisse, de Pölle, dy t ienris ünbitinklik moai oerspand wie fan bogen, pipen en brêgen. Yn myn tiid waerd it Bolwurk ófgroeven, lést oerbliuwsel fan stêdmoai, sa t men sjen kin op in ets fan Ids Wiersma. Om to rédden hwat der noch to rédden wie, skreau ik yn ’e Snitser krante in artikel ~Oud en Nieuw Sneek”, in fül protest tsjin de dommens fan in keapmanskliber, dy’t eat skeine woe dat noait werom to krijen wie. Dat ynstjürde stik hat de earste oanlieding west fan myn kontakt mei it Provinsjehüs. Mr. C. B. Menalda, griffier fan ’e Steaten, frege my om it foarstel fan ’e Gemeenterie, mei de nedige foto s en polemiken yn e nijsblêdden oer de saek. De tsjinpartij siet ek net stil en bilei in iepenbiere gearkomste yn Amicitia. De seale wie oan de uterste hoeken ta biset en de hannelslju fizelen de plannen wakker op. Doe’t ik my as sprekker opjoech, stiek der al in stoarm op. Under myn pleit foar it bihald fan in libben skilderstik, ja foar it karakter fan e stêd, dat tüzenen frjemdlingen biwünderen, de „hearen it fluitsjen net litte. Yn ’e hiele gearkomste foei marien man my by: Lieuwe Bakker, in sosiaeldemokraet. Hwat er sei kaem hjir op del: „Wy hannels- en fabryksminsken binne formaterialisearre, wy binne blyn wurden foar it moaije dat lyk foar üs leit; de dominy dy t jimme niiskrektsa hune en ütlake hawwe, koe wol ris gelyk hawwe . En ik krige gelyk. Mr. Menalda stie wer yn forbining mei den Haech. It earste Keamerlid Henri Polak frege dêrop yn it „Handels- „My tinkt, foar ’t algemien soe ’t better wêze As Snits in foarbyld naem oan 't Ljouwter ~Nauw . Dêr soe de stêd de grêften mei bihalde, En ’t bleau dealde Fryske rjochten trou.” Dy striid hat net forgees west. It Ministearje yn den Haech helle in streek troch it needlottich riedsbislüt. Buten Mr. C. B. Menalda hie ik al folie earder kunde krigen oan dr. H. A. Poelman, dy’t chartermaster wie oan it Ryksarchyf to Grins. Hy siet mei archivaris Mr. J. G. C. Joosting yn ’e redaksje fan de Groningsche Volksalmanak (1915-—1921). Dizze periodyk krige elk jier in bydrage fan myn han. Kaem ik yn Grins, dan stie ek in bisiik oan it archyf op it program. Sadwaende wie dêr in ban blad” (20 Maert): „Wat bewoog toch den Sneeker Raad tot het vellen van het doodvonnis over het aan zijne „zorgen toevertrouwde stadsschoon?” Ek bigoun de lytse man op ’e tromme to slaen. Rintsje Zylstra, karrieder fan Heech makke der sangkjes en lietkes op, dy’t plak krigen yn it „Nieuwsblad van Friesland” (30 Maert en 28 Septimber) en yn it Leeuwarder Nieuwsblad (31 Maert). Hy rime: Mr. C. B. Menalda üntstien, dy’t bleau doe’t dr. Poelman bineamd waerd ta ryksarchivaris en bibletekaris yn Fryslan. Hy hat dat amt net lang ynnommen, hwant by keninklik bislüt is er to Grins mei yngong fan 1 April 1924 opfolger wurden fan mr. Joosting. Doe kaem op e Kanslerije yn syn plak dr. S. A. Waller Zeper, sünt 1921 to Assen, mar sünder it domein to hawwen op ’e Provinsiale bibleteek. It departemint yn den Haech spjaltte beide funksjes, sadwaende moast de Provinsje omsjen nei in man dy’t har boekerij forsoarge. Dat gyng allegearre büten my om. Ik wist fan gjin fakature, dus noch minder fan sollisitaesje. En de iene dei wit net hwat de oare bringe sil. De earste April soe it in heechtiid jaen yn ’e pasterije. Tritich jier lyn waerd ik op Skylge bifêstige yn myn amt. Dit woene hja feestlik bitocht hawwe. Mar dêr kaem in frjemde noat yn e muzyk. De moarns fan 31 Maert brocht de post in telegram fan ’e Kommis- saris fan ’e Keninginne Mr. P. A. V. baron van Harinxma thoe Slooten, dat ik de middeis forwachte waerd op it Steatehüs to Ljouwert. Hwat dat bitsjutte mocht, wie my in riedsel. Ik tsjinne my oan op ’e Twiebaksmerk, dêr’t it wapen fan Fryslan yn ’e gevel stiet. It giet der deftich ta op it Provinsjehüs, alhielendal yn ’e styl fan it amtlik biwald. De boaden binne klaeid yn it swart, in lange lekkense Dr. H. A. Poelman slipjas oan en in wite das foar, büten doar de hege siden hoed op. En dat rint al mar oan, dan nei dizze öfdieling en dan nei dy mei steapels ynkommen stikken, dy t neigien of tekene wurde moatte. Swijend, wichtich lit boade J. van Laere my yn ’e wachtkeamer en efkes letter kin ik binnenkomme. Dêr sit foar syn skriuwtafel de heechste biwaldsman fan Fryslan, edelman üt ien fan de aldste adelike slachten tusken Fly en Lauwers, arbeidzjend oan it wolwêzen fan üs provinsje, trou tsjinner fan ’e kroan, opfolger fan syn heit Mr. B. Th. baron Harinxma thoe Slooten (f 2 Nov. 1923) hwaens byld Mr. C. B. Menalda treflik tekene hie yn it „Nieuwsblad van Friesland” (9 Nov.). De bisiker fielt fuortdaelk, hjir haw ik in man foar, dy’t eigen paed wit to kiezen en dêr ek net fan öfwykt. Mear admirael as höfdignitaris, in baron van Nagelfiguer üt Hildebrands Camera Obscura. De keamer stiet griis fan segarereek. Op e tafel lit in kanarje yn in giel koperen kou inkele trillerkes hearre. Nei’t my in sit oanbean is, bigjint de Kommissaris: „M’nheer Wumkes, ik kan u meedeelen dat de Gedeputeerde Staten van Friesland gisteren hebben vergaderd en u toen hebben benoemd tot bibliothekaris fan de Provincie. De bedoeling is, dat U wekelijks één dag aan die functie geeft en op u neemt de wetenschappelijke correspondentie benevens de aankoop van nieuwe boeken in overleg met de boekgncommissie; de heer Poelman zal u daar nader over kunnen inlichten.” Ik wist net hwat ik hearde. Bineaming foar in iepen post sündei cprop fan sollisitanten barde selden. De eare wie omtrint to great. Dochs koe ik net neilitte in biswier nei foaren to bringen. It wurk roun my to Snits oer ’e füst en myn sounens liet noch al hwat to winskjen oer. Ik wie dan ek sa f rij en frege de saek op myn biried halde to meijen. Dr. H. A. Poelman ( 10-11-1871, ■{■ 3-4-1933) stelde my alles tige oannimlik foar. It brievefokear, sei er, bitsjutte net folie, de amanuensis M. Braaksma wie bineamd ta administrateur en M. Scholten, volontair oan ’e iepenbiere lêsseale to Ljouwert hie de oanstelling krige as bütengewoan amtner by de bibleteek foar it katalogisearjen. It jowt yn sokke omstannichheden in hiele rêst de rie ynwinne to kinnen fan in hüsdokter, dy t jins gestel ken! Dr. J. Hannema ündersocht my noch dyselde jouns en bifoun it hert net to bést. „Ik achtsje,” wie syn biskied, „in evenrediger libben perfoarst nedich, de tsjerke biedt gjin ütwei, Fryslan hat in taek, dy t ik sjoch as in kroan op jins histoaryske stüdzje, ik soe it mar oannimme. Myn frou tocht der krektsa oer. „Is dit net Gods han? frege hja. Ear’t de nacht foei, foei ek it bislüt oer to gean ta in oare steat fan libben. Men kin fan tinken hawwe hokfor bjustere feestdei dy earste April waerd. De minsken dy’t sa bliid lokwinsken gyngen forslein nei hüs. As in diggelfjür gyng it nijs troch de stêd. Men haldde my steande op strjitte. It foei net ta tekst en ütliz to jaen. Hwat wisten de lja öf fan ’e Provinsiale bibleteek? Party koene it mar heal ynskikke, oaren seagen der in folsleine öffal yn. Hja moasten it ris witten ha, hoe swier it my foei in amt farwol to sizzen, dat my tritich jier lang leaf west hie, in gemeente to forlitten, dêr t by myn tiid in hiel skaei fan opgroeid wie, fan doopfonte ta Nachtmiel, achtjin jier lang! Hie de Heare ek gjin stadige waechsdom jown op it ütstruide sied? Nei oanfraech by it Provinsiael tsjerkebistjür waerd my earfol emeritaet takend mei rjocht op pinsjoen, mei yngong fan 1 Novimber. Oant salang moast ik noch tsjinst dwaen as dominy. Woansdeis waerden de bibleteeksaken to Ljouwert öfdien, Sneintomoarns stie ik op ’e kansel yn it gebou op it Efterom, middeis yn ’e Grifformearde tsjerke op it Bolwurk. 25 Maeije 1924 wie it, dat ik de frjemde preekstoel foar it earst opgyng. Hwat misten wy üs alde Sint Marten, dy’t brekfallich wurden wie. Mei’t Ate, üs jongste soan, learling trêdde klasse waerd op it Grifformearde gymnasium to Huzum ünder rektor dr. R. Mulder, forhuzen wy 21 Septimber nei dat doarp, doedestiids noch gjin stik fan Ljouwert. Wy setten üs nei wenjen yn ’e Leane, tichteby it moai fan greiden en hovingen, fan ’e kuijerpaden nei Abbingastate, O Vader! dat uw liefde ons blijk’, O Zoon! maak ons uw beeld gelijk, O Geest! zend uwen troost ons neer. Drieënig God! U zij al d’ eer. Nei öfskied nimmen fan it bistjür gyngen wy mei üs nift Debora de Vries, troud mei Bouwe Hofstee, learaer oan ’e ambachtskoalle, skriuwer fan ’e „Vereeniging voor Christelijke Belangen , diaken, letter siel en foarsitter fan ’e stifting Thabor, thüs foar alden fan dagen. Meiinoar hellen wy jitris op safolle dat der yn dy achttjin jier yn üs lokael bard wie: de lange rige gearkomsten fan sneinsskoalle, famkes- en jongedochtersforiening ünder lieding fan it susterpear J. en E. Syperda, elke wike op ’e nij. Dan de forgearrings fan jongfeinte- en knapeforiening, fan ünthalding en sinding, fan de Christlike wurklju-organisaesjes, fan sjongkoaren, winterlêzingen en safolle mear, in great stik ynwindige sinding. De klok fan ’e Sint Martenskoepel sloech twa üre, doe’t de gemeente har forienige yn ’e Noardertsjerke op it Bolwurk. Nei votum, foarsang, foarbea en Skriftlêzing spriek ik har ta, lyk as hjir folget: It is wer Snein-to-middei. Lyk as oare Sneinen sitte wy yn dit Godshüs. De earetsjinst jowt deselde sabbatsrêst, itselde psalmboek, deselde oanrop fan ’e Heit, fan e Soan en fan de Hillige Geast, deselde Steatebibel, deselde apostolyske seinbea, en wy, Froskepólle, Himpens en Goutum, fan Borniapark, dat eilaes yn ’e oarloch forwoast is (1944). Tige honkfêst fan aerd, naem ik lykme allinne öfskied fan üs pasterije, it alde Rèveilhüs, skatkeamer fan ’e lokkichste oantinkens. Foar it lést efkes nei de tünkoepel, symboal fan goedlik famyljelibben, taflecht foar stüdzje en smout petear, withoefaek gearsit fan Fryske meistriders. Ek noch efkes sjen yn ’e learkeamer ünder ’e klimmerbeam. Hoefolle bern, jongfeinten, jongfammen en trouden hiene dér net sitten. Hja op ’e losse banken, ik foar ’e lessener, njonken de achttjinde ieuske skoarstienmantel. Ids Wiersma hat him öftekene yn ’e Rimen en Teltsjes fan ’e bruorren Halbertsma (bl. 74). En doe nei it stasyon, dêr’t de Snitser fabrikant C. H. van Rhijn, soan fan myn promotor, üs op ’é trein brocht. Noch in kear of fiif reizge ik nou Sneins fan Huzum nei Snits om de gemeente foar to gean yn gebet en forkundiging. Einlinge briek de dei fan it öfskied oan, 26 Oktober 1924. Alderwenst roun moarns it gebou foar Christelike bilangen fol. Jier yn, jier üt wie dér in sljochtwei bibeloefening halden oer de histoaryske boeken fan it Alde Testamint, haedstik nei haedstik. It gyng sa rêstich ta, sa fansels, net oars as in ürwurk; it hie myn Skriftekennisse troch sekure exegese danich forrike en it wie tsjinst om neat. Op ’e alde foet barde it nou ek wer, foar de léste kear, mei de slotbea: bügjend as sünders foar de Almachtige. It is hjir gjin iendeiswurk. Wy hawwe de ivichheit om üs hinne, en by üs de genedejefte, de tsjerkeskat, it hillich Evangeelje fan Jezus Christus, üs Heare en Forlosser, ivich deselde. Wy binne mar foar in tiid. Hjoed stean ik hjir noch as jimme harder en learaer. Moarn bin ik it net mear. In officieel öfskied kin it net wêze. De romte üntbrekt üs. Wy misse üs tsjerke. De preek is printe en sil jmme moarn oanbean wurde ta bate fan üs earmen. Dochs moat my nou ek in inkel wurd noch fan it hert. Ik haw jimme net socht, mar foun. Ik haw jimme net wollen, mar ik moast jimme ha. Dat is achttjin jier lyn. Nou skiede üs wegen nei Gods bistel. Hat it in fuotstap west yn ’e snie? Né! Wol haw ik faek mistaest, üntrou en slop west, dom en eigenwiis. Mar mei de kromme stok wist de Heare rjocht to slaen. Ut Him is it dat der sielen laefd binne üt de streamen fan Libanon. Ut Him, dat der wankele fuotten fêstige waerden op it paed nei Sion. Ut Him dat der bline eagen iepene waerden foar de hearlikheit fan Bethlehem en Golgotha. Ut Him dat der forsleine herten frede founen yn ’e frede fan it Paradys. Dêr meije wy yn romje mei in rom üt frije genede. Dat wünder kin üs stil meitsje. As in ynstremint des Heare hawwe jimme my achtenearre en droegen mei sêftmoedigens en trou. Dêr tankje ik jimme foar. Wy sille ütinoar gean yn deselde ienheit fan Geast dêr t wy inoar yn foun hawwe. It is in öfskied sünder wryt en forwyt. Wy kinne inoar bliid en frij oansjen yn it sinneljocht des Heare. En sa mei it bliuwe ek yn it oantinken. Wol myn opfolger itselde bitrouwen jaen, dat ik ünderfoun haw. De tsjinst fan Wurd en Sakramint giet troch, ek as der gjinien fan uzes mear op ierde is, oft de greate dei des Heare mocht tuskenbeide komme. Ek de oanbidding bliuwt. Gods Namme kin net ütroege wurde. De werberte fan alle dingen winkt. Yn dat teken stiet hjoed de forkundiging. De Skrift leit der op to wachtsjen. Wy slaen de forfolchstof op üt it profetysk boek fan Daniël, it sechste kapittel. Foar it ütsprekken fan ’e seinbea, naem de foarsitter fan ’e tsjerkerie ds. A. Terlet it wurd en dêrnei alderling J. W. Deenik (f 18 Jan. 1944 to Huzum). Doe song de gemeente my Psalm 121 : 4 ta: De Heer zal u steeds gadeslaan, Opdat Hij in gevaar Uw ziel voor ramp bewaar’. De Heer, ’t zij g’ in of uit moogt gaan, En waar g’ u heen moogt spoeden, Zal eeuwig u behoeden. Ut ’e öfskiedspreek ~Op Thabor”, dy’t net ütsprutsen mar printe waerd, nim ik it bigjin en slot oer. De vrome Luyken heeft ineen stichtelijk lied gezongen: Als goede vrienden van malkander moeten scheiden Waar elk den ander laat in ’t land van leed en strijd, Nadat ze een korten tijd zich met malkaar verblijden Als deelgenooten inde vreemdlingschap der tijd, Dat geeft een weemoed en bedroefdheid aan het herte. Zoo voel ik het meê bij het neerleggen van mijn ambt. De gemeente, die ik achttien jaar diende, laat mij niet gaan met strakke gezichten en dorre oogen. Zij zegt: wij kunnen u moeilijk missen; gij hebt ons gevoed met het brood van Gods Woord; bij het klimmen van de jaren is het ons smakelijker geworden, blijf bij ons. Maar wij hebben te bukken voor het onvermijdelijke. Het is mij steeds een wonder geweest, dat mijn gevoelig hoofd de dertig dienstjaren is doorgekomen. Telkens leed ik aan overspanning. Het kon zoo niet meer. En geheel ongezocht werd nu een uitweg geopend. Nooit vergeet ik den morgen van 1 April 1924 dag van herdenking toen de eerste brief, dien ik opende, de benoeming van de Friesche Staten tot mijn nieuw ambt inhield. Het was mij niet alleen de kroon op mijn werk voor Friesland, maar bovenal een bewarende wenk van Gods voorzienigheid. Ik sta nu aan den drempel van het herfsttij mijns levens. Veel heb ik moeten leeren; allermeest dit, dat het geloof de grond is van alle ware levensvreugde. Zoo aanvaard ik dan dit ongedachte, onverwachte uit Gods hand. In persoonlijke herinneringen wil ik mij verder niet verdiepen, maar een enkele verklaring acht ik niet ongepast. Mijn weg door de kerk is vrij eenzaam geweest. Hoewel van alle zijden daartoe aangezocht, heb ik mij nooit bij een partij aangesloten, al weet ik mij verwant aan allen die den Christus Gods naar het aloud geloof der Christenheid belijden. Ik meende niet zoo hard voor de Waarheid te moeten loopen, omdat de Waarheid die boven mij en de gemeente stond, wel zelf voor ons opkwam en ons handhaafde. Mijn prediking is nooit polemisch geweest. Zij was meer leerend dan redeneerend, meer getuigend dan wijsgeerig. Ik heb de openbaring, die inde Heilige Schrift is neergelegd, zooveel mogelijk alleen aan het woord gelaten. Ik heb getracht uit en tot den gewijden tekst te spreken, zoodat hij lichtend en stralend zich verhief als een diamant ineen ring. Immer heb ik het gevoel gehad: het gegevene blijft het beste van de prediking. Maar hoe heerlijker tekst, hoe zwaarder dienst. Aan de apostolische brieven heb ik mij weinig gewaagd. Ze gingen boven mijn kracht. Met een puriteinsche voorliefde wierp ik mij veel op het Oude Testament en verklaarde u daarvan naar oud-reformatorischen trant gansche boeken, wier gedachten en beelden ik overbracht naar de sfeer van het Nieuwe Testament. Jarenlang hebben wij ons zoo Zondag op Zondag verdiept inde geschiedenis van Gods oude volk en zijt gij mij gevolgd met zeldzame trouw. Als gij in grooten getale, rij na rij, bij de viering van het Heilig Avondmaal langs mij heen gingt onder het zingen van den 116 en psalm, dan was het een bijzonder hoogtij van gemeenteleven, dat de bovenaardsche macht van het sacrament in zich droeg. De zieken hebben in hun lijdensweg mij ongemeen meer verrijkt dan ik hen. Nergens is de hemel nader dan waar klagelijk geroepen wordt uit de diepte. De verteluren inde primitieve leerkamer met het altijd groene klimopdak gaven mij steeds wijder vergezichten in de heilige historiën. Om dit alles is de bediening van het Woord mij eender verhevenste geestesopenbaringen der menschheid geworden. Zij ontheft aan eiken stand en plaatst in eiken rang, „geen duimbreed beneden den koning, geen duimbreed boven den be- 15 delaar.” Zij is niet begeerlijk voor het vleesch. Welk een worsteling om te midden vaneen wereld, die steeds bepaalder den Christus verwerpt en met al haar kennis en kuituur sterft aan innerlijke armoede, voor zich en de gemeente in het geloof, dat den heiligen is overgeleverd, vast te staan! Aan het hemelsch gezicht ben ik niet altijd gehoorzaam geweest. Van veel liefdeloosheid en dwaling heb ik mij te beschuldigen. Trots alle zwakheid en ontrouw heb ik echter het eeuwig Evangelie Gods naar Zijn Woord mogen prediken, dertig jaar lang. Hoe gaarne had ik het voor de laatste maal gedaan in het oude bedehuis, dat nu verlaten en bouwvallig daarheen ligt! Hoevele goede, gezegende samenkomsten hebben we daar gehad, gemeente! Ze zijn voorbij, maar het nadenken is zoet. En nu komt dit afscheidswoord langs een anderen weg tot u. Het heeft dit voor, ge kunt het nog eens nalezen. De gedachte daaraan zal mij lief zijn. Mijn tekstwoorden vindt ge in het heilig Evangelie van Mattheüs, hoofdstuk XVII : I—B. Drieërlei vraagt in deze Schriftuur de aandacht: 10. De verandering van gedaante; 20. De kortzichtigheid van Petrus; 30. De stem uit de wolk. Slot: Evenals Mozes en Elia zijnde wisselende leeraarsgeslachten der Sneeker gemeente heengegaan: Bogerman, van Giffen, Fockens, Rademaker. Ook mijn tijd is gekomen. De Heere blijft. Hemel en aarde zullen voorbijgaan. Zijn Woord niet. Hij alleen is de Zoon, in wien de Vader een welbehagen heeft, en door hem in allen, die zijn verschijning liefhebben. Zoo zij dan mijn afscheidsgroet het woord van Ignatius aan de gemeente van Filadelfia: „Vaarwel in Jezus Christus, onze gemeenschappelijke hoop.” Amen. In care steat fan libben wie bigoun. De dominy wie amtner wurden. Dochs haw ik noch mannich kear preke, withoefaek op in joun to Ljouwert yn ’e Galeister tsjerke, to Lollum-Waeksens en Ryptsjerk. De tritichste Oktober bitocht ik mei de gemeente Jutryp-Hommerts de dei fan ’e Reformaesje. Gans freonen üt Snits wiene yn ’e tsjerke. Soe it de allerlêste kear wêze? Dokter W. Sinninghe Damsté hie my mear as ienris warsköge. Lykwols moast it noch in kear wêze. Us jongste soan, theologysk kandidaet, hie 20 Jan 1933 syn foarstel dien yn ’e Pepergasthüstsjerke to Grins. Foar en nei waerd er wol frege earne in tsjinst waer to nimmen. Sa hied er in preekbeurt to Hichtum op him nommen de twade Peaskedeis, mar troch sykte waerd er forhindere. Fan ’e need moast doe in deugd makke wurde en ik stapte yn ’e auto. De earste dy’t my fan ’e tsjerkerie tomiette kaem wie alderling Tsjeard Hoekstra, boer to Hartwert, alear op Tyngea ünder ’e klokslach fan Snits, dy’t ik mei frou en bern ünderrjochte en ta de tsjerke brocht hie. „Mannen”, sei ik yn ’e tsjerkekeamer, ~it sil fan ’e moarn in swier stik wurde, dokter hat my abslüt it preekjen forbean, it hert slacht my tsjin ’e kiel; it mei net en dochs it moat”. Diaken Auke de Boer, op ’e Boskpleats to Burchwert, antwurde gemoetlik: „Dominy, it komt wol goed, jo geane net allinnich de stoel op”. Dat ienfaldige wurd makke my rêstich. Sünder swierrichheit forroun de tsjinst mei de feeststof üt Lukas 24 : 13—35 (Jezus en de Emmausgongers), mar dochs wie ik bliid mei it Amen. In jier neitiid stie op deselde kansel üs eigen soan, nou net as kandidaet, ek net mear as tydlik helppreker fan Wurdum, mar as wettich harder en learaer fan ’e gemeente Burchwert, Hartwert en Hichtum. Hy is dêr 8 Febr. 1934 bifêstige troch ds. M. Visser to Ljouwert en 27 April 1939 troud mei Janneke Stoffelsma üt Wommels, dêr’t har broer dokter wie. OP DE KANSLERIJE Gjin pronkseal, gjin prinsessehof Kin liede my ta heger lof As dü Librije, yn dyn stiltme. Dyn sieraed kin myn hert biminne, Hoe soe ik dy forjitte kinne? En hokker fjür my ek fortarr’, Dyn sêfte gloed nim ik foar kar. Nei Petrus Rabus, Boekzaal van Europa, 1695. Mei har gouden waeijers, har byldhoude steande gevel, har mei arabesken öfsette bögefinsters, har pij mei hoedzjende liuwen, is de Kanslerije in pronkbyld yn ’e goede stêd fan Ljouwert. Dit juwiel fan boukunst (1572) sprekt symbolike tael. Renaissance-monumint tsjüget it fan werberte. Werberte yn stien, hjir yn in pylder, dêr yn in krüsforwulft. En ik hear in fraech: Sil binnen dizze muorren him ek in nij libben üntjaen dat geastlik de stien forwint? In wide romte, alear de seal dêr’t it hege Hof fan Fryslan har fonnissen wiisde, is it berchplak fan ’e Ryksarchiven. In gesicht fier steane dêr fredich yn lange rigen de Hofsentinsjes üt ’e Martlersieu en letter, de resolüsjes fan ’e Steaten, trouregisters fan üs stêdden en doarpen, de akten fan provinsiale synoaden, de notariële protokollen, de reces- en proklamaesjeboeken, allegearre in dorado foar histoarysk en genealogysk ündersiik. De miljoenen letters yn al dy perkaminten bannen binne skreaun mei de guozzepinne, nouris mei sierlike krollen, dan hast ünlêsber, yn in skrift dat him mei elke ieu foroare. De brede ikenhouten winteltreppen opgeande, swevet jin fuortdaelk de eigenaerdige bibleteeksfear tomjitte. Hjir hat Gütenberg’s fakkel syn ljocht forspraet. Bibliotheca Brouweriana stiet der mei gouden letters boppe de kostbere boekerij yn ’e gong, in geskink fan Sjuwke Cats, widdou fan dr. Seerp Brouwer (1793-—1856)), heechlearaer yn ’e wis- en natürkunde to Grins (1823'—1835). HAEDSTIK XIV De seale rjochts bifettet in kar fan unike hanskriften. Efter dy glêzen doarren birêste alderearst de forneamde midsieuske Fryske rjochtsdokuminten, yn 1923 koft fan ’e famylje fan ’e Freiherr Karl von Richthofen yn Silezië én fierders üs aldste kroniken, fan Petrus en Worp fan Thabor, Okke fan Skarl, Keimpe Martena, Jancko Douwama en Suffridus Petri. Hjir lizze de samlingen manuskripten fan S. A. Gabbema, fan de van Harens, Hemsterhuis, M. de Haan Hettema, J. H. Halbertsma, W. Eekhoff en J. A. Bruinsma. Dy lytse kast haldt in seldsume kolleksje yn fan freone-albums, it matrikel fan ’e Frentsjerter hegeskoalle en oantekeningen fan kuratoren en prefesters. Yn laden binne burgen portefeuilles fol prachtige kaerten fan 'e Fryske lannen en gritenijen. In sieraed fan ’e seale is it geskink fan Johan Willem Friso, de sechste steedhalder fan Fryslan, to witten de Atlas Major fan ’e biromde ütjower en kartograef dr. Joan Blaeu, Amsterdam (1662) yn alve dielen mei platen, wapens en figuren allegearre suver opkleure en mei goud oplein, boun yn tolve Franske bannen mei de Atlas Coelestis fan Janssen, en pronkjende yn in glêzen kast, bikroane mei it wapen fan niisneamde prins. Op dizze rykdom sjogge del de boarstbylden fan master Gysbert en dr. Eeltsje Halbertsma yn gips, en it portret Efterkant fan de Kanslerije fan }. H. Halbertsma yn oaljeferve skildere troch B. van der Kooi. It is oft hja warskögje. Tink der om dat it hjir gjin dead kaptael wurdt! Wy stekke oer nei de oare kant en komme yn ’e lêskeamer. Dat is hwat oars as in tsjuster museum, as in sakemans kantoar, as in kalde stasyonswachtkeamer. Hjir hat de genius fan it boek syn ütrist hillichdom. Yn in nis troanet de kop fan Dante, mear as ien de dichter dy’t de geasten yn syn boeijens sloech en hwaens II Convito alle suvere en bineare herten ta it gastmiel fan ’e Wierheit bea. Gjin gebiet fan minkslik kennen wurdt hjir oerslein. Encyclopedia is it wachtwurd fan A. Winkler Prins 14 dl. (1932—38), Brockhaus 21 dl. (1928■—35), Larousse 6 dl., fan Italië 37 dl. (1929-—38), fan Ingelan 24 dl. Wurdboeken yn alle talen stean dêr njonken, fjirder rigen lexica fan praehistoarje, kunstwittenskip, skriftekennisse, mathematica, geografy en biografy, boeken oer kostümkunde en heraldyk, genealogyen, wapenboeken en repetitoaria, folie net genöch, allegearre dutsen oan ’e souder ta troch hündert dielen fan ’e Revue des deux Mondes (1846-—1934) yn unifoarme bannen, troch de Boekzaal van Europa (1693), de Boekzaal der Geleerde Werelt en de Stemmen voor Waarheid en Vrede (1867—1924). Hwer’t jimmeroan as bijen op ’e blommen de bisikers op delstrike, dat binne tusken de finsters de beide kasten mei tiidskriften op it gebiet fan tael en letteren, skiednis, godgeleardheit, rjochten ensafuorthinne; dat binne ek yn ’e finsterbanken de nijste oanwinsten fan boeken en dy’t men biskögje kin as in spegel fan it bibleteeklibben dat opbloeit en waechset nei syn eigen aerd. In oar byld jowt de kataloguskeamer njonken de stüdzjeseale. In hiele muorre is biset mei sa’n tüzen dieltsjes fan ’e Alphabetyske Katalogus mei titels fan in hündert fyftich tüzen nümers üt ’e rügens wei skat. Dizze greate mannichte is fakkundich wer forwurke yn ’e Systematyske Katalogus. Net hegernöch kin men mei dit bibliografyske wurk weirinne. Hoefolle tiid is der net bistege oan it gearfoegjen fan ’e hünderten briefkes dy’t ünder ien haed brocht binne. Foar ’e füst wei op jow ik sa’n tweintich rubriken oan: steatsrjocht en steathüshaldkunde, plant- en dierkunde, skilder- en tekenkunst, toaniel- en toankunst, dogmatyk en liturgije, biology en psychology, theosofy en okkultisme, ambacht- en byldhoukunst, lan- en folkekunde, tael- en letterkunde, skiednis en ierdrykskunde fan alle lannen, wraldoarloch, libbensbiskriuwing en safolle mear. Efter dizze kataloguskeamer en de deroan forboune ütliening leit it boekedepót, dat der alderminst ütsjocht as in berchplak. Myld fait it ljocht tusken de finsters mei branskildere medailjons op ’e boeken dy’t jin noegjend oanblierkje. Hwat ea it minskehert trilje liet, forbylding wjokken joech, it tinken ta utering brocht bosket hjir fortroulik gear. Generaesjes hawwe dizze skriften neilitten. leuwen binne der oer hinnegien en se as bloeisel öfskodde. Is it net in tün Ynterieur fan de Provinsiale Bibleteek fan ’e Hesperiden en sünder in draek as wachter? In frjemdling freget: hoe sil ik hjir paed en wei fine? Lit him gean nei de ütliening en hy sil fornimme dat de bibleteek gjin laberint is. Binnen inkele minuten wurdt op syn fraech him jown de seldsume inkunabel fan de Westerlauwerske rjochten printe om 1466—1468 hinne op kosten fan Hidde Cammingha, of in diel fan it Corpus Reformatorum, of fan it Corpus Medii Aevii of fan de Acta Sanctorum fan ’e Bollandisten (1643 oant nou ta), of in forslach fan ’e Steaten Generael of ien fan ’e tüzenen akademyske dissertaesjes. Hwerta dizze biskriuwing? Om't tüzenen yn Fryslan de Kanslerije net oars kenne as in frjemde klank, sünder bigryp to hawwen fan har wittenskiplike en kulturéle bitsjutting. It bibleteekwêzen wie my net frjemd. Yn 1909 hie de Joadske dokter L. Hertzberger, sünt 1895 fêstige to Snits, in oprop dien ta it oprjochtsjen fan in iepenbiere lêsseale en bibleteek. Hy, man fan pak-oan, tige bilêzen en bijeftige mei organisearjend talint, wist yn in omsjen de meast ünderskate krêften foar dit doel to forienigjen. Ik rekke yn it bistjür, holp de saek mei op ’e kluten en bilibbe sawol har üntjowing as har opbloei. Earst waerd de leechsteande sükelarjefabryk fan ’e firma Egbert Veen yn ’e Tsjerkestrjitte oankocht. Doe’t dy nei fiif jier net mear oan ’e easken foldie, kaem de foriening yn it bisit fan it deftige hearehüs oan ’e Merkstrjitte, dat biwenne wie troch notaris S. Haagsma. Mei nocht tink ik oan de gearkomsten fan it bistjür, as de boekeoankeap bisprutsen waerd, it ynstellen fan korrespondintskippen en de redaksje fan it moanneblêd „Onze Leeszaal”. Foar dat blêd (1915, blz. 34—39) skreau ik in opstel Van Stins tot openbare Leeszaal, in soart fan hüskronyk, dy’t. de histoaryske keatling fan fiif ieuwen neigyng, tagelyk in stik kultuerskiednis, dat sprekt fan wapengewelt, famyljeregear, boargerlike selsfoldienens en sosjale sin. Dy bydrage joech wer oanlieding dat Ids Wiersma it alde Gruytersma, neitiid in forbliuw fan de Dekama’s, Burmania’s en van Frieswyks, mei de etsnudle yn print brocht. Myn freon Adzer de Vries wie yn dy jierren lêssealdirekteur en binammen troch him waerd my hiem hwat nou myn folsleine tawijing frege. De oergong wie great. It Evangeelje forkundigje, treast bringe oan siik- en stjerbêdden, ald en jong ünderrjochtsje yn ’e „magnalia Dei”, it stie allegearre midden yn it libben, in ein öf fan katalogi en rapporten. Dêr gyngen dan ek al gau stimmen op yn en büten de parse, dy’t seinen: it komt net goed, in dominy wurdt noait in rjocht bibleteekman, hy ken it fak net. Oaren röpen: Moai sa, Wumkes is krekt de man, hy sit yn ’e Fryske biweging, is biwittenskippe, bitroud mei üs heitelanske tael en skiednis, wy forwachtsje gans fan him. len en oar liet my kald. Ik soe myn best dwaen net foar mathematica, of morphology of paedagogyk, mar foar Fryslan. Ik hie der moed op en nocht oan. En sin en wille kinne folie tille, seit it sprekwurd. In folbloed amtner, né, dat soe ’k net wurde. It officium hie al genöch moaije en greate dingen formoarde. De geast is it dy’t libben makket, de letter deadet. In bibleteek wie my gjin mausoleum of museum fan skriften. Net it uterlike, mar it ynderlike is it wêzen fan in boek, ek fan in bibleteek. En hwat is dat ynderlike? In stim dy’t wy hearre, dy’t ta üs sprekt, de libbene tins fan in oar dy troch tiid en romte fan üs skaet is. In siel! Byhwannear’t ik de rigen bannen fan sa’n hündert fyftich tüzen boeken bisköge, seach ik dér it tinken en fielen yn fan alle lannen en ieuwen forienige om üs oan to sprekken, to learen, op to bouwen. Yn harren lei it bliuwende. Minsken forgeane en stiennen prielgrêven forfalle ta stof, mar it tinken, de geast is ünforgonkelik. Is Jesaja dea? Mar noch sprekt er troch syn profesijen. Leit Paulus, de wraldapostel, mear as achttjin ieuwen yn it grêf? En dochs lies ik juster noch syn Galatenbrief. Homerus en Virgilius, hwer rêst har biente? Lykwols har üntstjerlike sangen draecht it iene slachte it oare oer. Ja, wy kenne har, likegoed as Dante, Spinoza, Vondel, Goethe en Bilderdyk. Hja libje allegearre en geane mei üs. Har erfskip bihoedet üs foar geastlik forklomjen. Ik hie ek genöch lézen om to kennen it ünderskied tusken libbene en deade boeken, om to biharkjen ünstjerlike stimmen üt it forline en to taksearjen de histoaryske of aldheitkundige wearde fan affears erfskip. Mei de boeken giet it as mei de minsken. Wy komme mei withoefolle yn ’e kunde, mar yn in inkeldenien fine wy in freon, in trouwe libbenskammeraet. Goekunden komme en geane, freonen net. Boeken dy’t üs ta freon makken wearzgje üs noait, hja slite net öf troch it gebrük, hja bliuwe altyd nij, in jimmer waljende boarne fan wysheit of geniet. Fiif hündert jier nei’t hja skreaun binne, lés ik Chaucer’s Canterbury Tales, dy’t har likenis oan tearheit en skilderaftichheit net hawwe, yn ’e minlike tael fan har üntstean. Hjoed, achttjin ieuwen nei’t hja skreaun binne, lés ik Ovidius’ Metarmorphosen – dy’t har likenis oan fleur en tsjoen fan forheljen net hawwe. len ding stie ek by my fêst: yn al de tüzenen boeken, dy’t my noch to wachtsjen steane, sil ik net forslaen, hwant ik haw it iene boek, it boek der boeken, de Hillige Skriften fan it Alde en Nije Testamint, op har seis in bibliotheca sacra. Hja joech my hald en wald dat ik gjin dreamerich boekewjirm, gjin minskeskouwe skriftepluzer wurde soe ünder de balken fan myn boekesel. Doe’t ik 1 April 1934 tsien jier bibliothekaris west hie, skreau ik yn myn journael it neifolgjende: „Frachten boeken binne my yn dit tiidrek troch de hannen gien. Ik haw se net allegearre trochlêzen. Hoe soe it kinne? Mar hifke haw ik se wol. En dan mocht ik my graech ris to binnen bringe hwat forhelle wurdt fan Walter Scott. Hy lei yn it stjerren. Mei in brutsen lüd lustere er: „Jow my it boek”. It wie de nachts foar syn dea. John Lockart, syn skoansoan, wekke by him”. ~Jow my it boek!” sei er jitris, doe't it bliken die dat men him net for • stien hie. „Hokfor boek, heit?” frege Lockart. „Dêr is mar ien boek!” antwurde de stjerrende. It wiene mei fan syn léste wurden. En dat fan in man, hwaens wurken by hünderttüzenen forspraet en lézen waerden. Der is marien boek. Ik siz it him nei. Dêr kin myn siel by libje”. En dan wie der noch in ding dat my de holle oploek. De Kanslerije en ik wiene sönt in foech tritich jier meiinoar bifreone. As Skylger dominy pylgere ik der al hinne, bleau dêr in wike hingjen en lies faek holpen troch Mr. Johan Leonard Berns, archivaris sünt 1886, dealde oarkonden fan it eilan, dy’t opstjürd wiene üt it Ryksarchyf yn den Heach en forarbeide binne yn myn boek „Tusschen Flie en Borne. Schetsen uit de Geschiedenis van Schellingerland” (1901). As Snitser dominy hie ik der mannich dei tahalden om kopije to nimmen fan brieven üt it dossier fan Mr. G. Groen van Prinsterer foar myn ~Leven en Levenswerk van J. van Dijk Mzn.' (1917). It wiene üren fan lok mei foaroansteande Réveilmannen. As meiwurker fan ~It Heitelan”, it Algemien Frysk Wykblêd ünder redaksje fan P. Sipma, kaem it earst goed los. Hoefolle materiael de Provinsiale bibleteek my yn dat tiidrek net ütliend hat foar de Mr. J. Algera, boargemasler fan Ljouwert (1945) minder thüs as yn ’e kapittelkeamer to Snits, dêr’t ik Sneins de toga oandie. En net folie ®ars as alderlingen en dyakens waerden my de amtners, elk mei syn eigen taek en tinkwize, elk op syn eigen plak, elk mei syn eigen kinnen en witten: M. Braaksma, S. D. A. P.-er, iverich drankbistrider, kalligraef en seldsum praktysk op alle gebiet, Mr. Jac. Algera, antirevolüsjonair, üs rjochtskundige riedsman, yn 1937 lid fan ’e Twade Keamer, Marten Scholten, S. D. A. P.-er, lid fan 'e Jongfryske Mienskip, spesialist yn it Fryske boekwezen, Juffer A. M. Michell, Mennist, doctoranda yn ’e Nederlanske letteren en Oepke Santema, Chr. Hist., dy’t ik ünt- opstelrige Bodders yn de Fryske Striid stekt net sa nau. En as ik ris in dei üt it gemeentelik wurk briek en my deljoech oan ’e Twiebaksmerk, wie my ta stipe de greate bibliografyske kennis fan de man, dy’t letter myn rjochterhan wurde soe, Menno Braaksma. Hoe hat er my net biwillige yn it magazyn om to strunen, üt de hege kasten op ’e hanskriftseale to nimmen hwat my paste, en my holpen oan platen en portretten ta reproduksje. Noait wie it him tofolle myn wurk to stypjen. Sa slagge ik dan as goekunde binnen dealde muorren dy’t my mei har ütris sa ynfortroulik oanseagen en fielde my der skielk net O. Santema M. Braaksma A. M. Michell M. Scholten dutsen hie op 'e kleasterpünheappen fan Aula Dei to Skearnegoutum, leafhawwer fan aldheden en geakundich ündersiik. By alle ünderskied yn wrald- en libbenssköging wie de forhalding sa freonskiplik mooglik. Ik hoechde myn amtlik gesach net fiele to litten, om’t neffens myn bitinken stille ynfloed sterker is en ik fan myn karmaster van Dijk leard hie it to weagjen mei de frijheit. Wie it ien fan uzes syn jierdei, dan waerd it feestlik bitocht troch alle Kanselaristen boppe sawol as ünder. Mei Ljouwter merke kamen wafels op ’e tafel. De kofjehealürkes op ’e hanskrifteseale, bioardere troch üs boekbiner Sierk ter Florst en syn frou Pytsje van der Schaaf sille wy net gau forjitte. Fansels binne sok spul mar lytse dingen, mar hja meije fornijd wurde, om’t hja de geast tekenje fan dit amtlike libben, en ek de bisikers fan ’e bibleteek dêr winst üt trutsen hawwe. Wylst op oare plakken meast alles foarmlik tagyng en der amper flüstere wurde mocht, sochten wy kontakt to krijen mei üs ~klanten” en safolle mooglik oan har winsken to foldwaen. Hwat is der net forhakstüke by de ütliening en efter yn it magasyn! Myn foargonger dr. H. A. Poelman wie in man fan syn tiid. It nut ynsjende fan in ütstalling bigoun er de Kanslerije üt it healtsjuster wei to heljen. Syn foarbyld folgjende makken Braaksma en ik in plan op foar 1925 ta it halden fan fiif eksposysjes. Earst setten wy op it program de midsieuske miniaturen dy’t in wrald iepen je fan skientme en devoasje. Noch blierkje nei hünderten fan jierren de figueren mei har read en goud jin tomiette as wiene hja juster tekene. Hoe nijsgjirrich is net dat Fryske kleasterbrevier mei it ynskrift: „Ik ben van broeder Aegidius Wachtendonk, anders gezegd We- vers in Thabor. Bid voor mij.” Doe folge Brueghels wurk neffens de wündere reproduksje fan Max Doorak, printe op ’e Steatsdrukkerij to Weenen. Dêrnei printen en tekeningen fan Hollanske masters üt de sawntjinde ieu. Fjird, de opera omnia fan Goethe mei literatuer nei oanlieding fan in kursus halden troch de aldheechlearaer dr. B. Sijmons to Grins. Einlinge: Skilder- en tekenkunst by de Griken en Romeinen üt wurken fan ’e Bumabibleteek. It bisiik treastge sa oan dat foar it oare jiers setten wy fjouwer ütstallings op tou. Wy bigounen mei twa: Fryslan yn kaert en Fryslan yn byld. Ut ’e laden waerden helle de aldste seldsume kaerten fan Great-Fryslan, fan ’e sélannen, üs eigen provinsje, üs gritenijen, de sékaerten fan it Waed en de eilannen en de pronkmoaije atlassen fan Christiaen Schotanus (1658) en Dr. Bernardus Schotanus a Sterringa (1698). En doe de mannichte stêds- en doarpsgesichten fan üs tekeners lyk as Gardinier Visscher, J. Bulthuis, J. Jelgerhuis, Johannes Stellingwerf en Pieter Idserts Portier. Hwat kamen der in minsken op los. It brocht üs ta in oprop om lokale printbriefkaerten, hwat mei sa’n trije tüzen biantwurde waerd. Dêr yn dat tropke beammen Dêr stiet dy alde toer, De protters en de douwen Dy fleane ’er om en oer. Dêr yn dat lytse huske Mei ’n eskenbeam derby Mei ’n draeijer op ’e skoarstien, Dêr wennet myn Marij. Ik waerd der oars fan en tocht, hwat sitte de Fryske oantinkens him noch djip yn it hert. Fansels mankearre Simke Kloosterman net. Hja wie noch yn har krêft. „It Jubeljier” stie op ’e parse. Har eagen strielen, har lüd koe men yn ’e stüdzjeseale hearre, hja dounse omtrint lans de opstallen mei portretten en heilingen. Fan alles moast ik har fornije en it freegjen wie gjin ein oan. Yn 1929 wie it program: 1. Reproduksjes fan J. Toorop. 2. fan Albrecht Dürer; 3. Bibelütjeften; 4. Berneprinten. Yn 1940: 1. De Baraboedoer, it hillige der hilligen fan it Javaenske Buddhisme mei syn fiifhündert libbensgreate Buddhabylden; 2. Mineralen en Kristallen fan J. Bolman mei literatuer; 3. Virgilius, oanrjochte troch drs. B. L. Hijmans, bibliothekaris fan ’e Buma-bibleteek. Yn 1931: 1. Skriuw- en Miniatuerkunst. Yn 1932: 1. Fryske kartografy; 2. Gustaef Adolf; 3. Sechtjinde en sawntjinde ieuske Hollanske skilderkunst yn reproduksje. Yn 1933: Prins Willem fan Oranje: 2. Plantewrald yn wurd en byld. Yn 1934: 1. Skiednis fan it boek en de printkunst; 2. Reklamekunst. Doe’t Frankryk yn 1937 de tinkdei fan it forskinen fan René Descartes syn Discours de la Methode to Leijen fierde, wie dat in hilde fan 'e Jeropeeske filosofy oan de pionier fan it moderne tinken, in hulde ek oan ’e Franske geast en oan ’e rom fan dy naesje. Wylst Dütsklan doe hwat efterhaldend wie, joech Fryslan alle bliken fan meilibjen. Sa gyng fan wegen de Provinsiale bibleteek, it Frysk Jitte greater sukses wie it mei de ütstalling Fryske tael en letterkunde, dêr’t de bibleteek in folsleine kolleksje fan hat. Net folie wisten hwat üs heitelan troch de ieuwen hinne yn eigen sprake skreaun en songen hie. Nou koene hja it sjen, mei de hannen taeste en yn har opnimme. Hünderten, heech en leech, ald en jong, studearjenden en net studearjenden, it Fryske yntellekt en it sljochtwei folk hawwe dêr gebrük fan makke. Noch sjoch ik de boargemaster fan Dimter Jhr. T. A. M. A. van Humalda van Eysinga neigean itjinge der lei oan Fryske muzykstikken. Noch sjoch ik Mr. P. J. Troelstra mei syn soan Jelle de seale ynstrompeljen. Hy wie net mear de warbere strider fan alear. It praet kaem op ’e Fryske Winterjounenocht. „Wolle jo ris hearre,” frege er, „hoe’t Walingom it lietke fan „Myn Marij” song?” En doe bigoun dealde steatsman, leunend tsjin ’e finsterbank it ienfaldige sankje to sjongen: muséum en it Frentsjerter stêdshüs in moaije samling Cartesiana nei de ütstalling op ’e Bibliothèque Nationale to Parys, ünder mear it portret fan Ruardus Andla üt Burchwert, heechlearaer to Frentsjer (1701.—1727) ien fan ’e léste steunpylders fan Cartesius’ wysbigearte. Oan sa’n ütstalling siet in bulte wurk fêst. Hwat moast der al net ütsocht en op oarder lein wurde, soart by soart, tiid by tiid. Om in goed oersjoch to jaen, mochten de nedige byskriften net üntbrekke en noch minder de kleur en de fleur. Flwant der binne ek deade tentoanstellingen, en it wie üs to dwaen om in libben byld, dat by forskaet fan gearfoeging dochs in ienheit ütmakke. As op in moaije simmerdei de finsters fan üs hege hüs wiid iepen stiene, as de sinne mei gouden bondels yn ’e seale lake en de swietrook fan de bloeijende linebeammen binnenfoel, wylst de lju alle oandacht joegen oan nij en ald op tafel en yn fitrine, dan wisten wy dat de Kanslerije gjin mausoleüm, en dat Renaissance foar dit gebou gjin idele klank wie. Dan mochten wy ek leauwe dat nei elke ütstaF ling de boeken wer as fügels ütfleane soene nei alle oarden yn en buten Fryslan. Ja, neigeraden waerd de Provinsiale Bibleteek in kultureel sintrum foar brede lagen fan üs folk. Ik haw ris oantekene hwat der yn in pear dagen al net barde by de ütlieningen op myn keamer. In boer hat kwesje mei syn lanhearre en freget nei in artikel fan it boargerlik wetboek. In mem yn forwachting forsiket yn Fryske stavering de namme fan har popke. De direkteur fan in sjongforiening freget foarlêzing fan in Gysbertfers foar in suvere utspraek. In muntesamler rieplachtet oer in ünlêsber ranskrift. In H.8.5.-learling hellet in stjerrekundich boek. In skoalmaster wol literatuer foar de Fryske akte. In lid fan in jongfammeforiening bringt in Bibelforklearring werom. In ünthalder lient in brosjure oer de Fryske drankstriid. In juffer is in Baedeker nedich foar har fekansjereis. In rintenier pinfisket nei de priis fan in alde Steatebibel. In boer ynformearret nei in ring dy’t yn syn lan foun is. In heit dy’t muoite hat mei de bern nimt in opfiedkundich boek mei. In boppemaster wol ynljochting oangeande de skiednis fan syn gritenij. In jongfaem hat de Konkordansje fan Trommius fan dwaen ta oplossing fan in Bibelsk priisriedsel. In winkelman wol in boek oer ethnografy mei it each op in iepenbiere lezing fan in wraldreiziger. In wurkeleaze bisprekt in kaert fan Kanada foar syn emigraesje. Wy moasten jierliks hüshalde mei tsien tüzen goune en dêrfan bitelje: de ekspedysjekosten, it skriuwark, it printwurk, de boekekasten en fitrines, de binerij en net to forjitten dealde en nije boeken, dy’t oankocht waerden. By it oankeapjen fan ’e earstneamden hiene wy de frije han, as it net to heech yn 'e pompieren roun. It oantugen fan it nije spul stie by in boekekommisje. Toen na de opheffing van het Rijks-Athenaeum te Franeker ingevolge Koninklijk besluit van den 25 Februari 1843 no. 83, de belangrijke bibliotheek dier inrichting (behalve een goed gedeelte der boekwerken, dat voor de Koninklijke Akademie te Delft werd afgezonderd) naar Leeuwarden was overgebracht, om, vereenigd met de boeken, op het Gouvernementshuis aldaar aanwezig eene publieke inrichting ter bevordering der wetenschap en eene Provinciale Bibliotheek te vormen, werd de organisatie daarvan opgedragen aan den toenmaligen Archivaris der provincie, wijlen den heer J. van Leeuwen, die met den meesten lust en ijver die taak op zich nam en in 1851 ten einde bracht. Twa dingen komme hjir klear üt. Earst, dat de Provinsiale de fuortsetting is fan de Frentsjerter Bibleteek. Ik hoechde dekatalogus mar fierder troch to noaskjen om dêr it biwiis fan to finen. De kostberste folianten üt de tiid fan it Humanisme, doe’t de boekdrukkunst in flecht naem dat it jin as in iepenbiering tomiette komt, wiene de rom fan ’e akademyboekerij. De steedhalder, de Steaten, it Hof, keraters, heechleararen, riedshearen en grytmannen joegen as om striid de earste of béste printingen fan ’e klassike skriuwers üt 'e aldheid oan de bibleteek presint. Ik haw üt ’n rügens in listke opmakke fan dizze boekeskat. Boppeoan set ik de editio princeps fan Homerus’ wurken mei opkleure initialen en skreaune kanttekeningen, ütjown to Florence yn 1488. Fierder: Isocrates (Milaen, 1493) Thomas v. Aquino, kommentaer Herodotus (Venetië, 1502), op Aristoteles (Venetië, 1526), Lucianus (Venetië, 1503), Plato (Bazel, 1534), Thucydides (Florence, 1506), Institutiones Justiniani Plutarchus (Venetië, 1509), (Lugd. 1538), Euclides (Parijs, 1516), Corpus Juris Civilis (Bazel 1541), Galenus (Venetië, 1525), Eusebius (Parijs, 1544), Hippocrates (Venetië, 1526), David ben Josef Kimchi, Lexicon Virgilius (Frankfort, 1529), Hebraicum (Venetië, 1545), Polybius (8aze1,1529), David ben Josef Kimchi, Gram- Aristoteles (Bazel, 1531), matica Hebraea (Venetië, 1545), C. Cornelius Tacitus Ptolemaeus (Parijs, 1546), (Bazel, 1533), Nathan ben J’chiel Justi, Lexicon Ammianus Marcellinus Talmudicum (Venetië, 1553). (Augsburch, 1533) C. Crispus Sallustius (Bazel, 1564), M. Tullius Cicero (Bazel, 1543), Strabo (Bazel, 1571), Plotinus (Bazel, 1580). Seneca (Antwerpen 1615). Om’t it dus myn taek wie de oanwinsten to forsoargjen, lei it yn ’e reden de roalinen to sjen. En hwat is yn sa’n gefal dan feiliger as de tradysje to folgjen. Ta paedwizers leine foar my de fiif dielen fan ’e systematyske katalogus, biwurke en ütjown op oarder fan ’e Provinsiale Steaten troch de bibliothekaris Gerben Colmjon yn ’e jierren 1871 1881 neffens in bistek fan syn foargonger dr. Eelco Verwijs. It foarwurd seit it neifolgjende: Yn ’e Snitser jierren hie ’k noait op ’e souder west. Dêr sieten krekt de aldste boeken. Al ridlik gau dêrhinne. Ja, dêr stie jelne nei jelne de Frentsjerter librije yn brünlearene bannen. Foliant nei foliant opslaen. Dat is oars hwat as in massaprodukt. Kunstwurken! Sjoch dat titelblêd, dat vignet fan ’e printer, en dandy platen yn Bernard de Mountfaucon, 1’ Antiquité expliquée et representée en figures, Parys, 1722, 15 dl. folio, in presint fan ’e kerater Martinus van Scheltinga, grytman fan Skoaterlan, dy kopergravures yn Jac. Gronovius Thesaurus Graecarum Antiquitatum, Leiden, 1697. 1702, 12 dl. presint fan ’e riedshear en kerater Ulbo Sixma van Andla. Uren koe ik tahalde op dy skimerige, stoffige souder. Hea, dat is de Hebrieuske grammatica fan David ben Josef Kimchi, printe to Venetië yn 1545. En hwaens namme stiet dêr yn skreaun? Sacharias Ursinus (1534—1583), heechlearaer yn ’e dogmatyk to Heidelberch, opsteller mei fan ’e Heidelberger Katechismus, learling fan Melanchton, in grounlizzer fan it Nederlanske Grifformearde Protestantisme. Sa’n fynst makket jin lokkich. Hwer'om hawwe üs ütjowers gjin vignet? Dat sil oars! En foar A. J. Osinga te Boalsert, W. A. Eisma to Ljouwert (f 1 Aug. 1948) en T. Wever to Frentsjer haw ik doe ien bitocht. De üntjowing fan ’e bibleteek to Frentsjer learde my ek dat har karakter wittenskiplik wie en bliuwe moast. Nou is soks makliker sein as dien. It bigryp wittenskip hat sa’n hiel oare bitsjutting krige as bygelyks yn ’e midsieuwen. De praktyk hie ek in wurd mei to sprekken. De wittenskip drige ünder to gean yn fakgeleardens en technyk. It koe my wol ris binearje hoe in wei to finen yn it laberint. Lokkich dat de Bibleteek gjin plak wie foar saneamde üntspanningslektuer. Wy hoechden net yn ’e han to wurkjen de hetsige hünger nei sensasjonéle tendenzromans. Ik, dy’t yn gjin fiif jier in roman lies, soe ik gjin kans sjoen hawwe my hinne to wrakseljen trcch de floed fan sokke boeken. Tydlike letterkunde hiene wy ek gjin bilang by. Earst as it lettermoai nei forrin fan jierren bisonken en literatuer wurden wie, krige it in plak. De eksakte wittenskip hoechden wy üs ek net folie om to bikroadzjen. Wy kochten net oan de wurken fan Prof. dr. H. A. Lorentz en Prof. dr. P. Zeeman, alhoewol oan beide yn 1903 de Nobelpriis takend wie fan wegen har elektronetheoryen, mar wol de encyclopedy, dêr’t men har systeem yn biskreaun foun. Wy tugen net oan boeken oer allerlei technyske problemen fan, ’e muzyk, mar wol dr. Ernst Bücken, Handbuch der Musikwissenschaft. De chemyske bacteriology en de phormokology foelen buten üs bistek, lykwols net de skiednis fan dizze wittenskippen. Systeem siet der dus wol yn ’e oankeap: gjin stüdzje oer strieparsen of hakmesines, wol: K. Vormfelde, Landmaschinen, Berlin, 1940; gjin skriften oer ’e grounbigripen fan ’e net-euklidyske geometry, wol de Encyclopadie der mathematischen Wissenschaften, Leipzig, 1898; gjin monografy oer Newton’s wet fan ’e swiertekrêft en de müglike forbetteringen dêrfan, wol syn biografy. It wittenskiplik karakter fan 'e bibleteek forstie ik sa folie müglik as in geastlike saek. It deistich wurk bistie yn it neisjen fan katalogi dy’t üs taskikt waerden troch de boekhannel fan binnen- en bütenlan. As der in boekforkeaping wie, taksearren Braaksma en ik de priis en joegen dy op. Togearre makken wy ek in skifting üt de nije boeken dy troch ’n dei ynkamen, meast fan ’e firma’s Meijer-Schaafsma en R. v.d. Velde to Ljouwert. Hja folgen it saneamde Dütske ~Konditionsysteem”, hwat sizze wol. as wy in boek net halde woene, mochten wy it weromstjüre. In bulte saken diene wy ek mei de firma Schulz to Plauen en mei Oskar Schloss to Berlin. It joech üs jimmeroan in great geniet, as dr. W. B. Schwan (berne to Kleef), fortsjinwurdiger fan ’e lêstneamde firma de nijste kunstwurken foar üs dellei mei de nedige ütliz. Wiene in pear moanne forroun, dan forgearre de boekekommisje dy’t ütslütsel joech. Om’t it regearorgaen fan ’e Bibleteek de Deputearre Steaten wiene, sprekt it fansels dat in pear leden yn ’e boekekommisje sieten. De Kommissiaris Mr. P. A. V. van Harinxma thoe Slooten en griffier Mr. C. B. Menalda foarmen it deistich bistjür, ik wie riedjower. Mei nocht tink ik oan dy gearkomsten. Yn myn keamer wie it oars in rommelhaven. Boeken op ’e tafel, boeken yn e hoeken, boeken op ’e flier en yn ’e finsterbank, allegearre trochinoar, mar dan moast it foar it fatsoen wol oprêdden en waerd it saekje op in pear lege planken oploege. De hearen kamen krekt op tiid: klokke njcggen Woansdeitomoarn. Fiif earmstuollen stiene ré om ’e tafel, dutsen mei in grien lekken, en dêrop in lange rige splinternije boeken, dêr’t elk in list fan krige hie mei de priis derby. Under smout petear gyngen de oanwinsten fan han ta han en njoggentich persint waerd oannommen. De Kommissaris as foarsitter hie meast it wurd en boeide üs troch syn rike geast en ienfaldige hertlikheit, wylst dochs altyd de nedige öfstan biwarre bleau. Hy wie lyk as de oare hearen, in maklik kommisjelid. Alles gyng ta by Onderling oerliz, nei hinne en wer praet, mar syn wurd hie gesach. Graech mocht er ris in anekdote forhelje, in aforisme fan forneamde mannen topas bringe of in strofe sizze fan Vondel, dy’t er goed lézen hie. Yn sokke gearkomsten siet er echt op ’e praetstoel. Ik wit dy üren libje noch yn syn oantinken. Kenne yn it algemien de steatslju to min it oarlochstoaniel, de fjildhearen to min de polityk, by üs foarsitter wie dat net it gefal. Op it fjild fan ’e diplomaetsy wie er thüs, mar as in sé-offisier koed er ek ütlizze de sitewaesje fan ’e slach by Duins en as in majoar fan ’e infantery it forrin fan ’e Waterloodei. It foei op dat de juristen yn ’e kommisje mear as ienris hanboeken op rjochtskundich gebiet öfkarden; dy moasten de lju tocht har seis mar keapje. Dan wie ik sa frij en briek in lans foar earme studinten. 16 Dat wie ek sa mei paedagogyske wurken, dy achten hja allegearre theory. Dan kaem ik wer op foar earme kwekelingen dy’t eksamen dwaen moasten yn dat fak. De partijpolityk spile de kommisje bytiden parten. De foarsitter wie folbloed liberael en moast neat hawwe fan de Sosiael Demokraetsy. Hwat üt dy hoeke kaem noaske him net. Ik wie dan sa frij yn it formidden to bringen, dat men dochs syn tsjinstanners kenne moat en der faek mear fan leare kin as fan foarstanners. Sa barde it ienris dat der in boek fan Bart de Ligt roungyng. It waerd fül öfkard. Ik fordigene it omt dit in wichtige histoaryske ynlieding bifette oer it religieus soasialisme. In pear moanne letter wie ien fan ’e anti-revolüsjonaire hearen it boek nedich foar in lêzing oer dat Onderwerp. Om sjen to litten hoe fortroulik en koartswilich it faek tagyng, kin blike üt it neifolgjende. In boek oer de minske yn ’e iistiid kaem oan ’e oarder. Der waerd sa yn omkügele mei tüzenen fan jierren, dat ik myn twivel ütspriek oer sokke hypothesen. „Ja, m’nhear Wumkes”, sei de Kommissaris mei in glimke: „Adam staat er niet in”. Fansels kaem tusken de bidriuwen ek it nijs fan ’e dei to praet. Dat ik sprutsen hie op ’e Piter Jellesdei to Stiens, koe de foarsitter min forneare. Ik sei: „As Frysk dichter stel ik dizze man heech, en hy is ien fan ’e ynternasjonale figuren lyk as üs lan net folie hat. <— „Marde tiid sil komme” wie it werwurd „dat syn monumint fornield wurdt, likegoed as de patriotten de wapens op ’e grêven fan myn slachte fornield hawwe”. Sa hearske dêr yn ’e gearkomste in frije utering fan tinkwize, lyk as wy Friezen wend binne. Wy hiene meast tiid tokoart. Om healwei alven moast it öfrinne, mar trochstrings waerd it alve ure. Dan setten de hearen öf, nei’t hja earst noch oarder jown hiene inkele oankofte boeken thüs hawwe to wollen. Wy fielden it as in forlies dat Mr. Cornelis Menalda 1 Juny 1927 nei trije en tritich tsjinstjierren as griffier fan ’e Steaten öfgyng, en yn ’e Steateseale de foarige deis öfskied naem. De boekekommisje forlear yn him in bibliofyl dy’t de bilangen fan ’e Bibleteek op it hert droech. Ek om ’e bibleteek bleau er yn Ljouwert. Oan syn ynfloed skriuw ik it ta dat wy jierliks sa rom hüshalde koene. Ta it oankeapjen fan mannich wichtich wurk joech hy in wink. Mannich skoander eksimplaer üt syn eigen boekeskat krigen wy fan him presint. As emeritus bleau er ien fan üs trouste bisikers. Trou brocht er eltse wike in tasfol ütknipsels üt ünderskate kranten mei. As in faderlik freon libbe er mei üs mei. Withoefaek redendielden wy mei him oer politike, tsjerklike en kulturéle dingen, en jimmeroan forwündere ik my oer syn algemiene kennis en klear ynsjoch. Dat de Nederlanske skiednis yn it Mennistendom in stille, mar sterke ünderstream hat, learde ik by Mr. Menalda forstean. Wy krigen as syn opfolger Dr. Jelle Tjessinga, ek in waerm boekefreon, dy it oankeapjen fan kostbere plaetwurken en boeken oet kunstskiednis en stjerrekunde tige bifoardere. 1. Die Assibilirung der Friesischen Palatalen, Tübingen, 1887. 2. Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache, Halle, 1889. 3. Geschichte der Friesischen Sprache, Strassburg, 1891. 4. Westfriesische Studiën, Berlin, 1895. 5. Geschichte der Friesischen Literatur, Strassburg, 1902. 6. Helgoland und seine Sprache, Cuxhaven, 1909, wylst fan Nederlanske kant sa goed as neat dien wie, dat dêroan takaem. Nou wie dizze bodder dy’t nei de sawntich roun, der wer op üttein om de Fryske tongfallen üt ’e libbene folksmüle op to nimmen. Sa hied er in wike lang arbeide op ’e Provinsiale Bibleteek om op 'e hichte to kommen fan ’e Fryske literatuer üt ’e léste jierren en phonetysk allerhanne Frysk klankmateriael fêst to lizzen, stipe troch' dr. W. Steller, in dialektoloog, dy’t to Breslau kolleezje joech yn it aldfrysk en koartlyn in stüdzje skreaun hie: „Das altwestfriesische Schulzenrecht”. Om nou de kroan op syn wurk to setten, wie Prof. Siebs fan doel de Fryske tongfallen fêst to lizzen yn waechsplaten en dy fierder foar ieuwen ünforslytber to meitsjen yn metael. It Regear to Berlyn sei de helte fan ’e kosten ta en joech Prof. D. Doëgen, direkteur fan de „Lautabteilung” fan ’e Steatsbibleteek oarder foar de ütfiering. Soe Fryslan foar de oare helte fan ’e kosten stean? Myn rapport sei: Mei beide hannen oanpakke en de fruchten fan dit eksperimenteel ündersiik ynhelje. Dizze kans krije wy net gauwer. Prof. Siebs wurdt alder, de tael slyt hurd. De hiele Germaenske filology stiet hjoeddeis yn it teken fan it dialekt. Soks sil it oansjen fan de Provinsiale bibleteek danich forheegje, as hja de kostbere platen krije mocht. It jildlik offer fan fyftjinhündert goune is net heech. Wol my folmacht jaen Prof. Siebs gunstich to antwurdzjen. In wike neitiid hie ik de folmacht en wy koene fan wal stekke. Bigjin April 1927 kamen de hearen. Nou waerd der in plan opmakke. Der moasten dialektsprekkers socht wurde. Och, och, hwat haw ik dér de hannen fol mei hawn, lju to krijen üt ’e Dongeradielen, üt ’e Walden, fan ’e Klaei, üt ’e Südwesthoeke, üt Hylpen, Gaesterlan en it Bildt, dy’t har dêrta liene woene. It like wol in operaesje. Earst Nou bin ik ta oan it skriuwen fan in nijsgjirrige blêdside yn ’e bibleteekskiednis, to witten: it grammofonyske opnimmen fan 'e Fryske dialekten. Der kaem bigjin Novimber 1926 in skriuwen yn fan Professor Theodor Siebs to Breslau mei de fraech oft wy oan boppeneamd plan meiwurkje woene. Ik stjürde it brief op nei de Griffy mei in rapport en brocht alderearst yn oantinken dat foar fjirtich jier Prof. Siebs as jonge man it hiele Fryske taelgebiet öfswalke hie fan Sylt en Helgolan öf oan Skylge en Hylpen ta, om stüdzje to meitsjen fan ’e ünderskate goa- en geaspraken dy’t de Fryske tonge eigen binne. It risseltaet fan dat ündersiik wiene dizze seis wichtige wurken: moasten de lju hwat thüs brocht wurde. Dan moast der in soarte fan foar-eksamen pleats hawwe. Dat joech al daelk in stive forhab ding. Dêr kaem by, de learde hearen praetten Dütsk, dat ik moast foar tolk spylje! En o hwat fielt men op sa’n stuit it forskil tusken it Dütske en it Fryske aerd. Der hawwe wol eagenblikken west, dat ik tocht, fan it hiele spul komt neat to rjochte. len kear fleach in masjinist fan it spoar dy’t ik mei greate muoite oerhelle hie, lilk de doar üt. Lokkich wie der ek wol ris in klucht. Us Huzumer grientekeapman song mei syn frou, beide Skylgers fan komöf, it folksliet: 0 Skylge, myn lantse Hwat hab ik dy jeaf. Al hwa’t dy net priizet Dy fynt my toch deaf. Prof. Th. Siebs Dr. G. A. Wumkes Prof. D. Doëgen Dr. W. Steller „Wij sizze: Nederlan, us faderlan. En as wy dat sizze, tinke wy oan Willemfaer, oan Rembrandt en Vondel. Dat lan sjogge wy as in lan fan eigen wearde. En dy't noch yn syn Steatebibel lést en Thomas a Kempis ken, fielt him ien mei dat lan. En dy t yn e frjemdte omkrust en hy sjocht hommels de trijekleur wapperjen fan rea, wyt en blau dy fielt hwat polskjen yn syn ynlikst, dat er dêr miskien noait eane hie. Dan tinke wy ek oan us bruorren yn Sud-Afrika en oan it Flaemske lan, dêr’t wy oan fêstsitte mei triedden dy’t de histoarje fan ieuwen weve hat. Dan fiele wy ek forplichtings, dy t neikomd wurde moatte foar Nederlan. Dochs is der marien heitelan. „Fryslan, Fryslan! de lansdouwe, dêr’t us mem my widze hat.” Heitelan dat is foar us it tsjerkje, ienlik dreamend op it hóf tusken de iperenbeammen, dêr’t ós deaden rêste. It is it freedsum slypjen fan in seine yn ’e moarnssinne, as yn ’e loft de swietrook hinget fan hea en fris bidauwe blommen. It is de stille doarpsstrjitte, dêr’t wy as bern toppen en tipelen. It is de spegeljende mar mei syn risseljende reidkraech en syn einleaze fierten. Dat lan to leavjen mei biel üs hert is naturdrift. Wy leavje it sünder hwerom en dêrom. It is de ynjowing fan us ynlikst wezen en net as in poëtyske fieling sünder ynhald, mar as de stille sprake fan us siel dy’t him ien wit mei de siele fan it folk, dat dit lan biwennet.” En dan dit stikje Bibelfrysk üt it Heechlict fan Salomo, haedstik 2 : B—l4, sjoch: Ut ’e Heilige Dobbe, Boalsert, 1919, bl. 36. LEAFDE YN ’E MAITIID. Hark de stap fan myn leafste! hy springt oer de bergen, hy djoeit oer ’e klingen. Myn leafste liket in gazelle, of it jong fan in hert. Sjoch, dêr stiet er efter üs muorre, hy kipet troch it finster, hy loket troch de traeljes. Myn leafste bigjint tsjin my to sizzen: Stean op, myn freondinne. myn goud’ne kom; hwant de winter is foarby, Prof. Siebs röp optem üt: „Das ist altgermanisch’’! Prof. Doëgen forklearre: „Nein, es ist Servisch". Dr. Steller sei koel: „Es ist falsch”. Doe waerd myn oardiel frege. Ik koe antwurdzje mei gesach, hwant ik hie it liet op Skylge withoefaek meisongen en sjongen heard: „It is net suver songen”. Hja woene fan myn lüd ek in plaet hawwe. Earst wegere ik, om t it Jouster dialekt my net mear eigen genöch wie. Nou, dan mar algemien Frysk ornearren hja. En sa haw ik dan foarlêzen üt myn brosjure „Friezendom en Christendom (1916) it fragmint (bl. 6-7): it reinen is oer wei! .... it blomte lit him sjen yn ’e finne de sjongtiid is d’r, it'koeren fan ’e dou wurdt heard yn üs gea; De figebeam kleuret syn nijfrucht, De bloeijende wynranken jowe swietrook. Stean op, myn freondinne myn goud’ne, kom; Myn dou yn ’e rotshoalen Yn ’e skül fan ’e klippen, lit my dyn antlit sjen, lit my dyn stimme hearre; hwant swietlüdich is dyn stmme en blier dyn wêzen. Op 13 April koe ik Deputearren to witten dwaen dat it ündersiik en it opnimmen fan ’e Fryske dialekten gunstich öfroun wie en de Provinsje in fjirtichtal platen mei ynbigryp fan ’e Noardfryske dialekten krige. De Dütske gasten dy’t yn alle stilte har wurk dien hiene, binne net mei stille tromme fuortgien. Dyselde deis hat Professor Doëgen yn ’e Middelber Technyske skoalle (direkteur G. C. Michell, 1909 1937) in ljocht- en klankfoardracht jown foar in aeifolle seale. Ik iepene de gearkomste mei dizze taspraek: It is sa’n hündert jier forlyn doe wenne der yn de stêd fan Breslau, it plak, dêr’t ek professor Siebs en dr. Steller fandinne binne, de Dutske folksdichter August Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798—1874), dy’t song: Ihr lieben Herrn, was forschet Ihr, Ob ich wol sei ein Dichter? Ich habe nur an ’s Volk gedacht, Das Volk nur ist mein Richter. Dizze dichter, dy’t tüzenen en jitris tüzenen fan syn folk mei syn lieten nocht jown hat yn it hüsgesin op reis yn feesten en gearkomsten, hat ek fan greate bitsjutting west foar üs Fryske biweging en skriftekennisse. Hy wie it dy Tiede Dykstra mei Harmen Sytstra de oprjochter fan it Selskip for Fryske Tael en Skriftekennisse yn 1844 bisiele ta de Fryske striid. Dizze sjonger fan e Romantyk die yn 1821 in reis nei Hollan om stüdzje to meitsjen fan de Nederlanske poëzije. Is it net biskamsum, dat de frjemdling altiten wer komme moat om üs Nederlanners, wekker to skodzjen? By syn stüdzjereis troch Nederlan die Hoffmann von Fallersleben ek de stêd fan Leijen oan en waerd dêr op in joun de gast fan in fornaem selskip. Der waerd spile en songen en men noege de Dutske learde üt ek hwat nei foaren to bringen. Hy foldie oan dat forsiik en joech gjin Dütsk liedtsje, mar song as in „minstreel” it echt Middel-Nederlanske wémoedige minneliet: En hwat wie de yndruk op de oanwêzigen? Men lake der om. Hoffmann waerd der stil fan; hy wie forslein. „Ik haw it net foar myn eigen plezier dien”, sa sei er, „mar foar jimme . En hy tocht by himsels: „In folk, dat laket om syn forline, hat gjin takomst”. Sa djip wie it Fryske folk yn dizze tiid ek sonken. Geastlik wie it dea, marde herrizenis wie tichteby. De jonge Eeltsje Halbertsma, dy’t in skoft to Heidelberch studearre, learde dêr de oare folksdichter kennen, to witten de Dutske dialektdichter Johann Peter Hebei (1760—1826) de dichter fan de Alemannische Gedichte (1803) yn ’e tongfal fan it Swabelan. Dizze dichter wie flêsk en bloed fan it folk seis en dat brocht Eeltsje op it tinkbyld om syn platboersk ek oan ’e poëzije to wijen. En it bikende lytse boekje „De Lapekoer fan Gabe Skroar” (1822) hat forlossend ynwurke op ’e Fryske folksgeast. En nést de poëzije kaem de wittenskip. Jacob Grimm trune syn learling Karei Freiherr von Richthofen (1811—1888) oan ta it bisludearjen en it utjaen fan ’e ald Fryske rjochtsboarnen, hokker hanskriften in sieraed binne fan ’e Fryske Bibleteek. De frucht fan dit undersiik is dellein yn de Standertwurken: Friesischc Rechtsquellen” (1840) en Untersuchungen über Friesische Rechtsgeschichte (3 dln. 1880—1886). It wie it earste tiidrek fan de Fryske romantyk. Neidat dizze stream forroun is, fine wy yn it lést fan ’e njoggentjinde ieu in nije oplibbing. Wer houlik fan wittenskip en poezije. Nést de dichters Piter Jelles Troelstra en Onno Sytstra kaem de taelgelearde Prof. Theodor Siebs nei foaren. As Siebs oan it tortellen rekket fan syn studzje yn e tachtiger jierren, hoe’t er mei in botter hast fêst rekke op it Waed, en hoe’t er nei Holwert pylgere om Waling Dykstra kennen to learen, dan fornimt men hwat. Men moat oer sa’n dialektündersiik yn dy tiid net to licht tinke. Fytsen en trams wiene der noch net, it moast allegearre op it skuonmakkers weintsje. En it risseltaet fan dat undersiik is in standertwurk: Zur Geschichte der Englisch-Friesischen Sprache” (1889) in wurk dat men njonken von Richthofen sines lizze kin en dat hiel hwat oer Fryske dialekten jowt. Dat is nou al sa’n fjrtich jier lyn, marde wittenskip bliuwt jong en Prof. Siebs is ek jong fan hert bleaun. It dialektenundersiik is trochgien en hat nou de technyk yn syn tsjinst steld. De lüden binne fêstlein op de gefoelige plaet en sille nei ieuwen noch klinke. Sa’n fjirtich platen binne der makke. Alve dialekten binne mei help fan Friezen ut ’e hiele provinsje wei fêstlein. De stipe fan al Het waren twee conincskinderen, Sy hadden malcander soo lief, Sy conden byeen niet comen, Het water was veel te diep. Wat deed sy? Sy stac op drie keersen, Als savonts het dagelicht sonc. „Och liefste comt, swemter over!” Dat deed ’s conincs sone, was jonc. dizze lju weardearje wy tige. It wie net altiten maklik de fjirtich folsinnen dy de Dütske Germanist Georg Wenker to Düsseldorf (1852—1911), de gearstaller fan ’e Dütske taelatlas yn jins eigen dialekt oer to setten en it muoit us, dat al dy minsken hjir joun har eigen lud net hearre kinne marde platen moatte earst galvanisearre wurde. Lykwols mei de tiid sille hja allegearre op ’e Kanslerije noege wurde om in demonstraesje by to wenjen. Ik soe in tige forsom bigean as ik net in wurd fan tank brocht oan it heechste regear fan üs provinsje, dat sünder birie de han oannaem, dy t Prussen him tastiek. Us Kommissaris P. V. baron van Harinxma thoe Slooten en üs griffier Mr. C. B. Menalda sjogge wy mei blidens yn it formidden. Fryslan hat net mear syn akademy, mar dat de Provinsiale Bibleteek is hwat se is tankje wy oan ’e hege ideële opfetting fan üs heechste regearkolleezje. Dêrnei wie it wurd oan professor Doëgen dy ta syn spyt sizze moast dat er net yn it Frysk sprekke koe, mar gjinien soe him kwea öfnimme dat hy de twahündert fyftich talen, dy’t er opnommen hie, net allegearre mansk wie. Dêrom haldde er him mar oan it Dütsk en lei yn dy tael doel en stribjen üt fan de „Lautabteilung” fan ’e Prusyske Steatsakadémy mei har fiif en njoggentich fakgelearden üt alle lannen fan e wrald. Hy liet ütkomme hoe t de moderne wittenskip yn steat is om de ütspraek, de sinsmelodij en de toanhichte by de ünderskate dialekten yn ’e fynste nuances to bistudearjen. En doe krigen wy yndied de lüden fan withoefolle folken to hearren. Us boeide in Switsersk folksliet, it bispyljen fan ’e lillepyp troch in berchbiwenner üt Skotlan, in koar fan Littauers en Russyske soldaten, it sjongen fan in frou üt Karelië, melodijen fan Muzelmanske formulieren. Wy waerden traktearre op eangstgjalpen fan olifanten en op e hege lüden fan sélieuwen. Wy fornamen it lüd fan ex-keizei Wilhelm, dy’t sünt 10 Novimber 1918 yn üs lan wenne. Friedrich Ebert, de earste Dütske Rykspresindint (1919—1925) spriek foar üs de rede üt dy’t er 21 Augustus 1919 foar de Konstituante to Weimar haldde. Rabindranath Tagore, de Britsk-Indyske dichter fortelde üs noch ien en oar fan de kulturéle ropping dy’t syn lan hie, om ta einbislüt noch in gedicht foar to dragen yn syn swietlüdige memmetael. Ik wie grif de tolk fan alle oanwêzigen mei in wurd fan tank foar dizze bütenwenstige joun, en mei de winsk dat de Dütske gelearden in goede reis hawwe mochten nei Oldenburch. Sa hat de Provinsiale Bilbleteek in klanköfdieling krige dêr’t hja greatsk op wêze mei. It leannet de muoite en sit ris in ürke yn ’e hanskrifteseale to harkjen nei it rike forskaet fan üs Fryske sprake lans de Noardsé-igge, üt it wündere wurktüch fan ’e grammofoan. Oan dizze oapwinst bliuwt forboun in dichterlik Parwol fan Prof. Siebs, dat er plak joech yn Sljucht en Rjucht: Nun bin ich wieder hier lm lieben Friesenland Wo ich vor langer Zeit So viele Freunde fand; Ach mancher ist dahin, Den ich wohl gern getroffen Doch mutig steht mein Sinn Und stark mein heilig Hoffen: Denn Frieslands Jugend ehrt Treu altes Wort und Zucht, Halt fest und unversehrt Den Wahlspruch: Sljucht en Rjucht. Sa’t it foarige al bliken joech, wie my fan heger han it jaen fan wittenskiplike ynljochtingen, skriftlik en mounling tabitroud. Om mei it earste to bigjinnen, koe ik klear fornimme, dat hwat mear de bibleteek in kultureel sintrom waerd, ek it brieveforkear oanwoun. De Onderwerpen soene in hiel register folje kinne. De korrespondinsje rêst yn it archyf fan ’e bibleteek. Der binne ünbiskamsume epistels mank, mei wol tweintich fragen, dy ta in grounich biantwurdzjen in heal jier stüdzje en in hiel boek fergje soene. Ik plicht dan allinne to forwizen nei de nedige boarnen en literatuer, dy’t biskikber wiene en liede koene ta selsstüdzje. Joech in skriuwer bliken fan fatsoen en earnst, dan die ik alle war de kwesje op to lossen. Waerd der bygelyks om in boek frege dat wy net hiene, dan rieplachte ik de katalogus fan ’e Stêdsbiblioteek of stiek oer nei it Frysk Muséum en naem dér poalshichte. It ündersiik waerd faek tige bifoardere troch it materiael fan it Ryksarchyf yn itselde gebou. Oanfraech om opjefte fan immatrikulisaesje to Frentsjer kaem folie foar. Hwat wie it dan maklik efkes by de treppen del to gean en it album studiosorum nei to sjen. Dat kostte wol ris üren lang siikjen, mar hawar, Frentsjer wie my leaf. Om in hanswik kamen der brieven yn oer in Ondersteld adelik komöf. Immen hie, om in foarbyld to nimmen, de namme fan Galama. Hy hie ek earne lézen dat der yn ’e tiid fan Skiër en Fet in Galamastins bistie. Dan waerd er dér ynienen wyld fan, dreamde fan deftich bloed, longere op in segelring, woe perfoarst stambeam en wapen witte. Yn sa’n gefal koe ik net neilitte hwat ironysk to „Heut sind es vierzig Jahr Dass ich nach Friesland kam Und hier die schönste Pflicht Gar freudig auf mich nahm: Der Friezen Brauch und Wort Woll’t ich mein Denken weihn Und ihrer Sprache Hort Ein guter Hüter sein. antwurdzjen en dy idelteuterij yn ’e groun to boarjen. Sok in prealjen woe ik net yn ’e han wurkje, foaral om’t de apokrife skiedskriuwing fan Okko Scarlensis en P. Winsemius mei har stamlisten fan Fryske keningen, hartogen en potestaten al safolle kwea dien hie. Ik haw mannichien in tsjinfaller bisoarge moatten troch wettige krityk. Myn trant fan skriuwen wie komselden strak amtlik. As ik mei Friezen to dwaen hie, antwurde ik trochstrings yn it Frysk. Dat joech al fansels in flotte, lichte toan. En ta myn blydskip mocht ik merkbite dat it tal Fryske brieven, dy’t ynkamen, aloan greater waerd, in biwiis dat it Fryske bisef groeide. In tige moaije kant krige it brievefoarkear as de lju dingen loslieten, dy’t my nij wiene. Hwat hie ik bygelyks in nocht oan it wiidweidich skriuwen fan Harm Snijder to Langelille oer syn bisiik oan 'e kolonjes to Blaricum, oan Vrij Friesland to Beets, en to Ascona, dêr’t er yn ’e kunde kaem mei de Graesers, dy’t neitiid op in eigen stik groun har fegetaryske idylle libben. Snijder wie doe yn ’e Horstermarpolder by Hilversum op in buorkerij fan Frederik van Eeden by Nanne de Boer, dy’t wakker die oan spiritisme, magnetisme en theosofy en mei van Eeden ütgyng to sprekken, mar tagelyk in praktyske boer en sakeman wie, letter direkteur waerd fan ’e fabryk „Spes nostra” to Frentsjer, neitiid mei P. W\ Bierma in buorkerij koft to Sint Japik en doe oan it haed kaem to stean fan ’e Noard Amearikaenske hypotheekbank. H. Limpers, emeritus dominy, alear to Akkrum (1894—1923) tekene my it libbensbyld fan Cornelis Bernardus van Woerden, stoarn to Zeist 18 Novimber 1932, oaljeslagger to Akkrum en sawol geastlik as polityk bisibbe oan it Twade kaemerlid G. H. Kersten. Hy fortaelde Ingelske preken fan Ralph Erskine, Andrew Gray, Owen en S. Rutherford. Fierder skreau er de brosjures: „De assurantie en de vaccinatie, onvereenigbaar bevonden met het geloofsleven van Gods volk” (1918); Het oordeel der Olympische spelen over ons land (1928)! De kiesrechtvrouw afqeweken van het qebod (1929). Ut in skriuwen fan dr. R. A. B. Osterhuis, berne to Warns 1884, homeopatysk dokter yn Amsterdam en de greate Comeniuskenner yn Nederlan, helje ik oan: „Oangeande de anthropology fan de Friezen achtsje ik in sterke West-Slavyske ynslach net ünmooglik. De Fries hat syn koppigens en djipte fan fieling as mienguod mei de Slaven, ek it hingjen nei mystyk mar hy is minder biweechlik fan geest minder artistyk, bygelyks muzikael. De Fries is mear wittenskiplik fan oanliz.” It joech bytiden in greate foldwaning byhwannear’t minsken fan wittenskip de Kanslerije opsochten en der oanlieding wie ta in fruchtber petear. Sa learde ik kennen de opperrabbinen fan Fryslan, dy’t op üs Hebraïca öfkamen: A. B. N. Davids dy 20 Juny 1924 yn it plak kaem fan S. A. Rudelsheim en 6 Jannewaerje 1929 opfolge waerd troch S. Dasberg. Krekt hie ik in sköging lézen fan Martin Buber, en ik frege Dasberg oft Joad en Kristen fier faninoar öf stiene. Dy fraech roun üt op in yngeand petear oer it probleem: Is de Nazarener al of net Israëls Messias? Ik bigriep net dat in Joad gjin Kristen waerd; dat bitsjutte foar my op healwei stean bliuwe en de rom fan syn ras it heil oan ’e wrald jown to hawwen, net oandoare. Ut al syn wurden koe ik fornimme dat hy de sprüt üt Jesse’s alde stam heech hie. My is bybleaun syn sizzen: „Hwat skieding makke hat tusken Joadendom en Kristendom is it Hellenisme en de Logoslear”. Ik sjoch foar my oer sitten de patriarchale figuer fan ds. Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nijegaard op ’e Sweach (sünt 1919) de radikale grounlizzer fan it Flaemske aktivisme, dy to Gint de oarloch fan 1914—19 bilibbe hie, manifesten opstelde om de boeijens fan ’e Belgyske steat to brekken en yn Febrewaerje 1917 to Berlyn wie om de stifting fan ’e Rie fan Flaenderen klear to meitsjen. Op 22 Desimber 1917 proklamearre er de selsstannigens fan Flaenderen en swarde ünder ’e liuweflagge by Artevelde’s byld mei ütstutsen earm trou oan ’e Flaemske Steat mei it paroal: „Belgica delenda, Neerlandia una”. Ik frege him op ’e man öf, hwerom er neat witte woe fan ’e Fryske biweging. Syn antwurd wie: „Se is my fiersten to slop en efterlik. Jimme sjogge it glêd forkeard. Nederlan moast eigentlik Fryslan hjitte, en doe bigoun er de hearlikheit üt to mjitten fan ’e sawn Fryske sélannen yn ’e midsieuwen. It like my net tsjinstich dêr fierder op yn to gean. De man, dy’t op myn keamer de lof song fan ’e klassiken, wie Jhr. Mr. T. A. M. A. van Humalda van Eysinga, ald boargemaster fan Dimter. Syn Fryske oersetting fan Sophokles treurspul Kening Oidipous hie it foarige jiers (1923) krekt it ljocht sjoen en ik frege him oft er alear yn ’e alde letteren studearre hie. ~Né”, sei er, ~op dat gebiet bin ik gjin fakman, marde stüdzje yn itjinge Hellas en Rome üs brocht hat, koe ik net loslitte sünt myn gymnasiumtiid en de wielde dy dêrfan foar my ütgyng, joech my foldwaning oan myn geastlike aspiraesjes foaral ek oan ’t langstme ta it bringen fan harmonije yn al üs libbensforhaldingen ”. Yn letter dagen hat er A. P. Terentius’ blijspul Phormio noch oerbrocht. En syn wurden binne my bybleaun. Op myn alde dei haw ik se earst goed forstien, en de Bumabibleteek krige oan my in trouwe bisiker. Net gau forjit ik de alfte Maeije 1925. De haedingenieur fan Ryks Wettersteat Dr. Johannes Aleidus Ringers, berne to Alkmaer 2 Jan. 1885, troud mei üs nift Clasina Mann 22 Maert 1912, boumaster fan ’e skutslüs to Ymuiden en ütfierder fan ’e Suderséwur- ken, tsjinne him oan mei dr. Key, in Wezerfries üt ’e Wilstermark, dy’t sterk Frysk-nasjonael fielde en allerlei witte woe fan üs tael en skriftekennisse. It petear waerd fuortset oan board fan it Ryksynspeksjefartüch. En dêr lei üs lansman de erflikheitslear üt fan ’e Augustiner muonts Johan Gregor Mendel (1865) sa klear as ik noch noait heard hie. By einsluten waerd ik by him ütfanhüs noege yn Charlottenburch En nou noch in hap en in snap üt myn journael. 24 Oktober 1925. Wiidweidich petear mei Mr. P. Gerbrandy, dy’t myn oardiel freget oer de synoade to Assen, nei oanlieding fan har leartucht tapast op Dr. J. G. Geelkerken to Amsterdam. Ik oardielje, it sil wol Bede ta öfsetting (hwat ek bard is 17 Maert 1926), mar de greate heap folget him grif net. It bisout my dat troch in theologoumenon lyk as it al of net sprekken fan ’e slange yn it Paradys tsjerken toskuord wurde. „Ja”, sei myn bisiker”, mar dêr sit folie mear efter. De jongerein hinget him oan en it giet de ethyske paden op hwat de mearderheid net wol. „De wierheit” sei ik „is faek by de minderheit; hja lit har ek net bine oan kêsten fan in synode.” 4 Septimber 1927. Dr. S. A. Waller Zeper bringt my op myn jierdei syn wichtich opstel yn it Frysk Lanbounümer fan Het Handelsblad, tytle: Friesche kuituur en Volkskarakter. 15 Septimber 1927. M. S. E. Visser to Britsum forhellet my dat dy wike yn in gearkomste fan it Kristlik Frysk Selskip ünder syn Beding oprjochte wurde sil in parseforiening ta ütjefte fan it orgaen De Stim fan Fryslan, mei E. B. Folkertsma ta redakteur. _2WAugustus_ljg8i Bisiik fan Mr. P. Gerbrandy nei oanlieding fan it bislüt fan it kuratorium oan ’e theologyske skoalle to Kampen op in skriuwen fan it haedbistjür fan it Kristlik Frysk Selskip om in dosint to bineamen foar Fryske folkskunde en literatuer. Hy tantet my oft ik my eventueel biskikber stelle wol foar in professoraet yn dy fakken oan ’e Frije Universiteit to Amsterdam. Ik nim dit oanbod net oan fan bitinken dat myn plak op ’e Provinsiale Bibleteek fan mear bitsjutting is foar Fryslan. De kriich.tusken de beide skoallen stie my ek net oan. 1 Desimber 1928. len fan Fryslan’s aldste boppemasters by it Kristlik Nasjonael skoalleünderwiis, Sjouke van der Kooi, berne 3 July 1851 to Hylpen, haed to Wurdum (1877—1884), to Arum (1884—1888) en to Sint Anne (1883—1922), ek in omke fan myn frou har kant (troud mei Aukje Sap) rieplachtet my oer it gear.stallen fan in nummer foar de Fryske Librije, tytle „Hinlipper Toltsjes”. Hy fornijt my dat er ek dwaende is syn libben to biskriuwen foar in boek „Toen wij nog in tenten woonden. Herinneringen uit de dagen van den schoolstrijd,” Goes, 1934. 21 Desimber 1928. Rinke Tolman to Soest freget myn meiwurking foar it nije tiidskrift „De Wandelaar”, dêr’t ik oan foldien haw mei in opstel oer it deiboek fan D. W. Hellema to Wurdum. 11 Desimber 1929. J. Schippers to Drachten is by my op ’e keamer en seit: „Optheden wit ik marien ding dat ik bütenwenstige graech yn it Frysk werjaen soe: Bruno Bürgel. Ullstein, 1927. Vom Arbeiter zum Astronomen, Lebenserinneringen. It boekje jowt in pracht 1 Novimber 1931. Frou Feddema-Hoogland to Ferwerd freget my om in bibellêzing, dêr’t hja de winterkampagne mei halde wol Ik jow har: In Pylk fan forlossing (2 Keningen 13). 12 Desimber 1933. P. Sipma, A. J. Osinga en ik hawwe de jouns fan fiif oant njoggen ure de saek fan in ünderwiistiidskrift dat elke moanne forskine sil bipraet. Ik lit in koart forslach type. Sipma is fol fjür en Osinga set troch. De titel wurdt: De Weitsrop, moanneskrift wijd oan de bifoardering fan it Fryske ünderrjocht. In kraeijende hoanne mei it Fryske wapen sil der as symboal op. Spitigernöch moast it nei in jiergong ophalde, oermits de Fryske Underwiis Liga mei in eigen blêd bigoun. 24 Oktober 1934. Sipke Stuit komt by my om stipe foar syn plannen. Hy wol takommende wike nei Noard Frankryk om yn it Esperanto lêzingen to halden oer Fryslan en oanslach siikje by Fryske emigranten. As ik him in Frysk Nije Testamint en oare heitelanske literatuer meijow, freget er noch om trije grammofoanplaten mei Fryske lieten dêrop ta ófwiksel by syn lêzingen. De priis is sahwat seis goune. Ik forsiikje J. H. Brouwer, skriuwer fan ’e Underwiisrie, it fierder mei him to bipraten; de Underwiisrie kriget hjir in skoandere gelegenheit hwat to dwaen foar de heitelanske diaspora. Stuit haw ik foaral wiisd op ’e figuer fan Drewes Uitterdyk, berne to Readtsjerk 1866, t 1942, haed fan ’e Trompskoalle to Hilversum, grounlizzer fan ’e Nederlanske Esperantobiweging, dy't hielendal üt eigen middels it earste learboek foar dizze wraldtael ütjoech (1901), lyk as it Esperantoblêd „La Holanda Pioniro” (1902). Hy bihearske sawn talen, hat in bult reizge, ek mei in omke fan myn frou, kaptein Lammert de Jonge nei Smyrna; hy wie óffurdige op ’e Esperantokongressen to Cambridge (1907) en to Presden (1908). Dochs bleau er ünder alles de ynfryske man hwaens pinnefruchten mannich Frysk tiidwurkje sierje. Ik ken gjin type yn hwa sa suver it nationalisme en it ynternationalisme flêsk en bloed wie. 3 Augustus 1935. J. P. Wiersma, bifreone mei forskate Noardfriezen, fornijt my it forstjerren op 25 Maeije fan Cornelius Petersen to Westeranflod, ald trije en fyftich jier, grounlizzer fan de Noard-Sleeswiker Selsbistjtirsbiweging, dy’t in better biwald easke foar Noard-Sleeswyk en hiele Denemarken, neffens de bigjinsels fan it Aldfryske selsbistjürsrjocht, lyk as it oan 1764 ta yn Eiderstedt bistien hie, stifter ek fan it blêd „Selsbistjur foar de Boeren”. Wiersma docht my ek to witten de dea fan ’e Noardfryske strider Nann Mungard to Mögeltondern op Sylt (30 July 1935) séfarder en hiemfêst boer dy’t de Fryske landagen en folksfeesten opsette, forhalen en taelkundige bydragen skreau yn eilanfrysk, samler fan tüzenen folkseigen wurden. „By syn libben” seit Wiersma „is er al bigoun to hearren ta dy greate rige fan heltestalten, fan biskriuwing, ek al is it hjir en dêr hwat oerdreaun en iensidich. Jo hawwe faeks yn ’e krante lézen dat ik in lêzing haldde to Hamboarch oer ’e Friezen as mathematici en stjerrekundigen, de middeis foar de radio, de jouns yn ’e akademy foar sa’n hündertsechstich minsken, ek alhiel üt Föhr en Sylt wei, in feit dat grif de Fryske saek stipe hat.” de skimmelriders fan ’e Noardsé, dy troch de ieuwen tsjende, üs yn stoarm en nacht bisielje ta de striid foar Frisia Magna”. 10 Nov. 1935. A. J Osinga to Boalsert bringt my it Lyts Frysk Wurdboek. Mei ynlieding en ünder taforsjoch fan P. Sipma, dat ik mei Adzer H. de Vries,ex-direkteur fan ’e iepenbiere lêsseale to Snits, biwurke haw en nou foar it ljocht komt. De twade, formeardere printinge is in ütjefte fan ’e Fryske Akademy. 22 Novimber 1935. Ik gean mei de koarlieder O. Plat to Menaem de tekst nei fan in pear Gysbertlieten, dy’t as forplichte stikken opjown binne troch it Boun fan Christlike sjongselskippen. 30 Nov. 1935. Bisiik fan ’e skilder Derk Koopmans to Spanga. Hy kin yn al syn earmoede haest net fan syn wurk ófsjen en it forkeapje. Dan leaver omkomme yn ’e kjeld. Foar in aquarel „Fiskerman mei netten” freget er tritich goune, dat ik foar de Bibleteekkas net forantwurdzje kin. Hy forhellet my fan syn ütfanhüzjen sa nou en dan by Felix Ortt en Rinke Tolman, dy to Hilversum yn ien hüs wenje, alear de Humanitaire Skoalle. 3 Desimber 1935. Oepke Santema, lieder fan ’e „Treinklub” en letter fan ’e „Blauwe Seilbokse” spilet my op syn müleharmoanika mei fjouwer settings Fryske deuntsjes foar dy’t er fakentiids yn ’e trein Snits-Ljouwert ophellet. Hy dielt der dan lieteboekjes by üt om sa de Fryske sangen ünder it folk to bringen. 3 July 1936. Bisiik fan Prof. Dr. Roeland Duco Kollewijn, berne 7 Des. 1892, earst heechlearaer oan ’e rjochtshegeskoalle to Batavia (1924), doe to Grins (1936), nou to Leijen, nei oanlieding fan Prof. Ulricus Huber to Frentsjer syn boek „Hedendaagse Rechtsgeleertheyt, soo elders als in Friesland gebruijkelijk”. Fan ’e earste printinge is in eksemplaer to Parys, fan ’e twade yn Den Haech, wylst de trêdde algemien is. Hy leaut dat Huber de earste printinge forneatigje litten hat, om’t se him net mear foldie. 8 July 1936. Bisiik fan ’e ald heechlearaer yn ’e forloskunde N. J. A. Boerma, berne to Bedum 17 July 1871, dy’t jierrenlang de skiednis fan ’e forloskunde bistudearre. Hy stelt in histoarysk ündersiik yn nei de forloskundige John Huwe, stoarn to Haerlim 19 Septimber 1725, in learling fan Hendrik van Deventer, de Wieuwerter Labadist. Hy leaut fan him to Utert in forloskundich ynsremïnt foun to hawwen, dat er my sjen lit en biskreaun wurdt yn syn boek „Onderwijs der Vrouwen, aangaande het kinderbaaren (2e dr. 1735). 15 Augustus 1937. Bisiik fan Prof. dr. Hijltje Albertus Idema, heechlearaer to Leijen yn strafrjocht fan Nederlansk Ynje, berne to Snits 9 Desimber 1891, hat studearre fan in Bumabeurs en wol nou allerlei witte fan dr. L. A. Buma te Makkum. Doe’t ik him forhelle dat dizze singeliere man troch guon halden waerd foar de skriuwer fan it Oera Linda boek foei it petear op ’e Frijmitselarij, en sei er. „Ik bin ek majon, mar ik siikje nei nije paden en wol alle heimich gedoch oan ’e kant, mei bihald fan net folie rituell” 1 Septimber 1937. Plannen opmakke mei master J. T. de Jager to Ljouwert earder to Boazum, ta it bifoarderjen fan Fryske geakunde, dêr’t er in nije skoalle-atlas fan Fryslan foar gearstalt. 5 Septimber 1937. Reinder Brolsma is by my oer it utjaen fan it rymwurk fan Willem Johannes Koopmans to Akkrum. Petear mei him oer de brosjure „En dü jongerein fan Fryslan” fan Jan Melles van der Goot dy’t alle fiif en tweintich punten fan it Nasjonael-Soasjalistysk program ynhaldt. 1 Oktober 1937. Carl Alfred Reinberger (Sjoch Paden fan Fryslan IV, 693—697) en Prof. Albert Hermann, heechlearaer foar histoaryske geografy to Berlyn, skriuwer fan ,Unsre Ahnen und Atlantis”. Lêstneamde begroetet my as „Führer” fan de Fryske biweging. Myn antwurd is: „Wy Friezen hawwe gjin oare lieder as God.” Hy wol graech it origineel sjen fan it Oera Linda Boek fêst leauwend dat de aldste stikken dêr echt fan binne. Hy hat dêr it lést yn „Nordische Welt” in opstel oer skreaun „Neue Stimmen zur Ura Linda Chronik”. En dan fornijt er, dat de miljonair Roselius to Bremen, great-fabikant fan kofje Hag der in eigen praehistoarysk museum op nei haldt en de hiele publikaesje fan dr. Herman Wirth syn wurken bitellet. Men hie war dien to Göttingen in learstoel foar Wirth to fêstigjen, mar dat wie ófslein. 20 Jannewaerje 1938. Petear mei M. Scholten oer it bitankjen fan him en J. Brouwer as lid fan it Ynstitüt foar Arbeidersuntjowing en fan de S. D. A. P. De saek Kies hat der ynfloed op hawn. It karbrief fan it Soasjael Demokratysk Forban is nou ek yn safier foaroare dat de leden gjin lid fan ’e partij hoege to wezen hwat ütwurke dat de partij it Forban net mear erkent. Forskate partijleden, u.o. J. K. Dykstra bitankje nou foar it Forban. 18 Jan 1938. De skilder Derk K. Koopmans to Spanga oan ’e Skeene jowt my presint in aquarel fan myn berteplak de Jouwer. Ik biskreau syn libben yn Paden fan Fryslan (dl 11,502—507). Sünt Juny 1942 hat er honk foun yn ’e iepenbiere skoalle to Aldemardum, dy’t 15 jier leech stie. R. Brolsma hat it interieur biskreaun yn De Friesche Courant fan 5 Juny 1942. 27 Jan. 1938. As fêste meiwurker sa’n 25 jier lang fan it Nieuw Biogr. Woordenboek treastigje ik de ütjowersfirma Sijthoff to Leijen oan it net bliuwe to litten by tsien dielen dy’t rinne oan 1912 ta, mar der jitte suppleminten op folgje to litten, lyk as de „Allgemeine Deutsche Biographie” sünt 1896 har forfolch krige hat yn it „Biographisches Jahrbuch”, und „Deutsche Nekrolog”. In bisprek is al bard mei it departemint fan Underwiis K. en W. yn den Haech, mar alles stiet yn it teken fan bisunigjen. 31 Maert 1938. Bisiik fan Asse Bohmers, doctor yn de geology, tydlik to Bütenpost en privaet dosint yn it palaeolithiacum oan ’e Grinzer hegeskoalle yn tsjinst fan it machtige lichem „Ahnenerbe”. Hy hat de lieding fan de greate opgraving by Unter-Wisternitz; syn frou is bisibbe oan de Rypkema’s. Hy forhellet dat it Friezendom by it Dütske biwald heech oanskreaun stiet. De tsjerkekantate fan ’e Noardfryske komponist N. Bruhns (biwurke troch F. Stein (Braunschweig 1937) dy’t er stelt njonke A. Valerius, Nederlandtsche Gedenck-clank (1626), wurdt oeral heard op konserten en Fryske dounsen wurde ütfierd. Oan Ahnenerbe is ek Garmant Nico Visser, berne to Jidskenhuzen 28 Aug. 1910, doktorandus yn de ierdrykskunde. Hja biede A. J. Osinga to Boalsert oan to skriuwen in populair-wittenskiplik boek oer de minske fan de iistiid. 4 Maeije 1938. Anne Rauwerda, pinsionearre Rykslünboulearaer sünt 15 Aug. 1930, komt my to wurden. Hy fornijt my dat er yn 1860 berne is yn ’e herberch De Heale Moanne to Raerd; dat to Stiens, dêr’t er skoalmaster wie, F. Domela Nieuwenhuis wol by hint ütfanhüze; hy naem doe it skriuwerskip waer fan it Boun foar Algemien Kiesrjocht. De brieven dy’t Domela N. him skreau binne eilaes forneatige. Ik fiterje him oan ta it skriuwen fan in autobografy om’t er safolle meimakke hat yn ’e Sosiale striid, yn ’e modernisearring fan ’e Fryske lanbou, yn ’e reorganisaesje fan ’e Fryske Lanboumaetskippij (1918) en yn it wurk fan it Keuringsinstitüt Zaaigranen. Lykwols hat er dêr gjin earen nei. Hy is 9 Febr. 1945 stoarn to Ljouwert. Ta eare fan Fryslan moat sein wurde dat wy op ’e bibleteek net alles mei jild hoechden to bilizzen. Troch persoanlike ynfloed en relaesje binne üs yn it forrin fan ’e jierren tige kostbre geskinken taskikt. Kollega A. van der Heide to Britswerd liet üs, doe’t er nei de Haech gyng, in wichtige samling brosjures takomme. Op myn forsiik stie de Snitser tsjerkfad en ütjower J. J. van Druten yn 1927 fan alle boeken dy’t er üt syn great füns noch yn foarrie hie in eksemplaer óf. Doe’t Theodorus Marius Theresius van Welderen baron Rengers (* 9.1.1867 f 15.7.1945) yn 1930 Staniastate to Oentsjerk forliet en nei de Hofstêd teach, haldde op in dei syn auto foar ’e Kanslerije stil en waerd dêr in folslein stel fan it prachtige Ingelske kunsttydskrift The Studio yn unifoarme marokinen bannen binnendroegen in keninklike jefte! Dr. C. B. Burger to Amsterdam bitocht üs yn 1935 mei withoefolle samlingen berneprinten en oare kuriositeiten. len fan ’e wichtichste dotaesjes wie fan P. de Clercq, dy’t syn hiele bibleteek, bihalven de Fryske boeken, de Provinsje tamakke. It Kingma-archyf üt Makkum kaem yn 1935, sa’n tweintich kisten fol, ünder ’e balken. Op 23 Oktober waerden wy bean yn it Paleis op it Hofplein ta in ündersiik fan ’e boekerij dy’t ienris it sieraed west hie fan it slot Tjessens to Holwert, en nou om it loftgefaer fan ’e Hofsouder óf moast. De hiele kolleksje is doe troch gunstige biskikking fan ’e Kommissaris Mr. P. A. V. baron van Harinxma thoe Slooten yn eigendom oan ’e Provinsje oergien. Oertsjüge dat fakentiids kostbere hanskriften by forstjerren weirekken of forsille rekken, hawwe wy alle war dien to rédden hwat der to rédden wie. Soks foei net ta. Mannichien wie skruten brieven of oare dokuminten of to stean, bang foar publikaesje. Dochs mocht it üs slagje briefwiksel los to krijen fan ’e famylje J. van Loon, alear Deputearre, bilangjende it Frysk Wurdboek (1928), fan ’e famylje Waling Dykstra, S. Koldyk, Tj. G. v.d. Meulen, C. over de Linden to Amsterdam bilangjende it Oera Linda Boek (1935), J. Lourens oer de Stellingwerven (1937) dr. J. B. Schepers to Haerlem (1937), J. Kuiken to St. Anne (1939), Simke Kloosterman (1939), R. van der Velde to Ljouwert (1950), Gerlof Kalma en W\ A, Eisma (1940). Troch de greate bitsjutting dy’t de deiblêdparse hwat langer hwat mear krige, achte ik it fan bilang foar de bibleteek samlingen alde Fryske kranten oan to lizzen. It wie net altyd maklik dêrfoar de meiwurking fan ’e de ütjowers to winnen. Inkelden woene perfoarst sa'n unyk eksimplaer net misse. Lykwols hat A. J. Osinga to Boalsert sa goederjowsk west op myn oanstean to jaen de Bolswarder Courant (1863—1927), de firma A. Jongbloed to Ljouwert Het Friesche Kerkblad (1906—1916) en de Friesche Kerkbode van het Noorden (1887—1917), ds. A. v.d. Heide, it Kristen-soasialistysk wykblêd Blijde Wereld, (1902—1930). W. A. van der Meulen De Bergumer Courant (1880-—1923), de famylje fan G. L. van der Zwaag De Klok (1888—1907), en as forfolch dêrop fan syn skoansoan W. Numan to Lemmer De Ploeger. len fan üs trouste klanten de treflike Bildtkenner Sj. J. Hoogland (f 24 Jan. 1945) alear to Sint Japik, doe to Ljouwert brocht üs dei op dei, portretten fan Fryske boeren, dominys en skoalmasters mei byskrift. Sünder in fortroulike omgong mei üs bisikers soene wy net oan al dy oanwinsten slagge wêze. Mei’t üs administrateur M. Braaksma yn it bistjür siet fan e iepenbiere lêsseale to Ljouwert krigen wy gans öflêzen brosjures yn üs bisit, ek troch de goedwillichheit fan ’e direkteur J. van Dijk. Dizze makke gans spesiale stüdzjes oer theosofy, anthroposofy en kabbalistyk. Fan him namen wy op dy gebieten tsjin in gaedlike priis wurken oer dêr’t men oars amper oankomme soe. Braaksma hat him fortsjinstlik makke, troch de oanwinst fan it originele eksemplaer fan it Oera Lindaboek. As er yn Amsterdam kaem miste er gjin bisiik oan ’e lokkige bisitter C. over de Linden Jr. Dat haldde it fjür waerm. Hy koe him dêrre hielendal jaen yn ’e wündere sfear dy’t hinge om dat dokumint. It wie in soart kultus. Dêr kaem bygelyks in waeijer by to pas, kunstich biwurke en biskreaun mei teksten üt it hillige boek. Yn Novimber 1935 wie it safier dat üs waerd tasein in fotografy en in dossier brieven dy’t mei it hanskrift yn forban stiene. Bigjin 1937 die over de Linden üs to witten, hy wie ré syn hiele Oera Linda Boekkolleksje oan e Provinsiale bibleteek oer to dragen. Der sieten noch wol inkele fiven en seizen oan fêst, mar it bisprek dat mei gans takt troch Braaksma halden waerd, brocht ta ütkomst dat it weardefolle bisit mei de boekerij fan syn pake C. over de Linden to Den Helder oan e Provinsiale bibleteek oergyng. Dat doel soe grif noch net birikt wêze as ien fan ’e greatste forearders fan it Oera Linda Boek der ek net al syn sin op set hie. Ik ken yn hiele Nederlan gjinien dy’t him sa ynlibbe hat yn dizze Friezenkronyk as Eeltsje Molenaar, boekhalder fan de psychopatyske ynrjochting to Frentsjer. Jierrenlang roun er elke moanne in middei by my oan en dan wie it los. Hy soe wit hwat net jown hawwe, as er my bikeare kinnen hie fan Aid en Nij Testamint ta it Boek fan Adela, wylst ik him net bringe koe ta krityk op Occo fan Skarl. Hy swarde by Okke yn beide kroniken. Bernlik 17 bliid sette er wer op hüs yn, as ik lankmoedich it alde relaes oanheard en biandere hie. Somtiids waerd myn keamer learskoalle. As ik seach hoe’t sa mannigen klant op ’e Stüdzjeseale oantekeningen makke yn in skrift elk blêd oan beide kanten biskreaun, dan sei ik: „Kom ris mei, hjir is in sedel, skriuw oan ’e kop titel en pagina fan it boek, en dêründer it sitaet of koarte ynhald, haw der hünderten fan, liz se op ’e flier, nümerje dan, foegje se gear en dü hast haedstikken, de konstruksje fan in boek. Master A. Tjoelker to Surhüsterfean wurke oan it antwurd op ’e priisfraech oer de forhalding fan Tsjerke en Steat Onder ’e Republyk, ütskreaun troch de Frije Universiteit. Mei de wink: elke provinsje apart bihannelje krige er it klear en waerd bikroand. M. van der Staal skreau: De Godsgesant, it libben fan Frederik fan Hallum (1934), dat er oan my opdraecht foar de meiwurking. G. W. den Boer, ütjower to Middelburch freget (1930) om in auteur foar in ütjefte: Friesland door de eeuwen heen. Antwurd: dr. M. de Jong Hsn. to Amsterdam. As dy net kin fan wegen sykte wurdt dr. H. G. van der Wielen de man, skriuwer fan: Een Friesche Landbouwkolonie, lid fan it Dietsche Studentenverbond, lieder fan 'e Folkshegeskoalle Allardsoog to Bakkefean. Under üs eagen seagen wy groeijen de dissertaesjes fan G. Gosses, De Friesche Oorkonden van het St. Anthony gasthuis (1928). }. Haantjes, Gysbert Japicx, Friesch dichter (1929), P. A. Jongsma, dr. J. H. Halbertsma. Een bijdrage tot de kennis van zijn persoon, zijn denkbeelden en zijn arbeid (1933); T. van der Zee, De Friesche boerencoöperaties in haar maatschappelijk verband (1933), B. K. van den Berg, Het Laagveengebied van Friesland (1933); W. L, Brandsma, Het werkwoord bij Gysbert Japicx (1936); KI. Fokkema, Het Stadfries. Een bijdrage tot de geschiedenis en de grammatica van het dialect van Leeuwarden (1937); D. Kalma, Gysbert Japiks, in stüdzje yn dichterskip (1938); Y. Poortinga, It Fryske folkstoaniel (1940); J. Brouwer, Thet autentica riocht (1941); W. Aalders, Pascals apologetisch prediker (1941). De studint Dirk Wumkes, üs aldste soan, nou rektor fan it lyceum to Emmen, hie Oktober 1927 syn doktorael eksamen dien foar de letterkundige fakulteit to Grins. Hy frege my om in Frysk Onderwerp foar de dissertaesje en liet de kar oan my, yn oerliz mei Prof. I. Gosses. Ik stelde Jancko Douwama foar, mar dêr koe neat fan ynkomme. In tsjinfoarstel wie in skiednis fan ’e Ommelanner jonkers v. Ewsum to Middelstum. Ik ornearre, Fryslan forwachte in Frysk Onderwerp. Nou hie ik op Skylge al fan doel west in bettere tekstütjefte to bisoargjen fan Sibrandus Leo’s abtelibbens fan ’e Fryske kleasters Mariëngaerd en Lidlum, dêr’t forlet fan wie, mei't de ütjefte yn de Vetera Aevi Analecta fan Prof. Antonius Mattheus (1738) fol flaters siet. Dat bleau er by, doe’t drs. R. D. De librije fan ’e Frentsjerter hegeskoalle üntbrieken spitigernöch in mannichte boeken oan dy’t men forwachtsje mocht. Hoefolle hiene de heechleararen net publisearre, dat yn üs katologus net biskreaun stie. Presinteksemplaren tochten hja grif noch net oan. Wol mocht it W. Eekhoff slagje allerlei to rédden, dat plak krige op it Muséum en it Stêdhüs, mar yn ’e rubryk theology mankearre der frijhwat. Nou wie it mei dy alde godgeleardheit krekt yn ’e öfgeande tiid. It doarp Barneveld, oars in sintrom fan antikwariaet, siet mei de boel forlegen. De oarloch hie in kink yn ’e keabel slein. De jongerein hie genóch fan ’e kwartinen mei reade letters op it titelblêd. Sadwaende koe in bibliofyl nou syn slach slaen. In goed kantoar krige ik oan ’e firma F. Boeijenga op it Lytssan to Snits, dy’t efter hüs in pakhüs hie, alear it lokael fan W. Vierdag en neitiid fan ’e Hersteld Apostolische gemeente. Twa fordjippings sieten tsjokfol alde theology. Yn it skoft fan ’e Hebrieuske lessen gyng it dér op ta en foar in wysjewasje koe ik bislach lizze op withoefolle perkaminten fan Frentsjerter koryféën, lyk as de Vitringa’s, Venema, Schotanus e.o. De bibletekaris bleau yn syn hert dominy. As der in ald-kollega op ’e stüdzjeseale siet, intere er de man al gau nei syn keamer. Dr. Harmannus Stoel, berne 21 Febr. 1878 to Bürum, Herf. dominy to Feanwalden (1923—-44) rieplachte faek de synodale akta as skriuwer fan it Klassikael Bistjür fan Dokkum. Wy koene inoar as Dijkianen, en to Snits, dêr’t syn sweager dr. H. Weersma learaer yn ’e wiskunde wie, hied er wol ris foar my preke. Op Ruimzicht to Doetinchem haldde er jierliks yn Augustus in wykmannich. ta, byhwannear’t de direkteur ds. H. Visser fakansje hie. De oplieding Baart de la Faille to Haerlim my skreau, dat dr. M. Schoengen, archivaris to Swol itselde plan hie. It alde foarnimmen fan foar tritich jier kaem wer boppe en foei by Prof. Gosses yn goede ierde. Dr. Schoengen stie daelk de taek óf oan syn learling mei in dossier materiael. De Bibliothèque Royale te Brussel, de universiteitsbibleteek to Giessen, de kleasterboekerijen fan Bern en Tongerloo stjürden kostbre hanskriften en litteratuer. len manuskript, alear bisit fan ’e Ljouwter Jezuitestaesje, üntbriek noch. Deken mgr. Albert Aukes (* 1839 to Waldsein, f 1910) hie it ynstjürd op’e Histoaryske Utstalling fan it Frysk Genoatskip (1877). Deken mgr. J. H. Vaas koe it net fine. „Mooglik” sei er „sit it mank in steapel alde boeken op in boadekeamer boppe”. Myn oanbod dy kolleksje to katologisearjen en oan ’e Provinsiale Bibleteek yn ivich brüklien óf to stean foun byfal, de biskop joech tawurd en binnen twa wike hiene wy de fracht ünder ’e balken. It hanskrift kaem foar it ljocht en koe yn ’e dissertaesje biskreaun wurde. In oersjoch fan ’e boekerij joech M. P. van Buytenen yn in opstel yn De Vrije Fries, dl. 36, p. 71 en yn in systematyske biskriuwing yn ’e Catalogus dy’t 1941 ütkaem. Wumkes Jr. promovearre 16 Maeije 1929 op niisneamde Vitae. dêr joech üs dan de nedige stof. In theologicis hearde ik altyd fan him in klear, selsstannich lüd. Dêr hie in tiid west, doe’t er to Sellingen stie (1913—23), dat er skreau oer de folk- en geakunde fan Westerwolde. Datoangeande hat Fryslan him net boeid. Noch P. de Clercq, dy’t wol ris by him yn tsjerke kaem, noch syn alderling Tj. Postma hawwe him woun foar de Fryske biweging, dy’t sa’n knappe kop skoan brüke kinnen hie. In learaer fan alde styl wie ds. G. van Dijk Psn. to Eanjum (1895—1933). lenkear mocht ik mei him oangean, doe’t er tige wijd it Hillich Nachtmiel bitsjinne yn ’e evangelisaesje Pniël to Huzum. Hy wie skepper en skriuwer fan it Sint Geertrüdslien (1508), dêr’t H. Bolt de skiednis fan skreaun hat (1933). Great leafhawwer fan boeken teach er elke wike deselde deis nei de Kanslerije. Syn bibleteek koe bisjen lije. Mei ütjower en jiertal derby wist er elke edysje to neamen. Wy namen fan him oer de monumentale Jesajakommentaer yn Nederlanske oersetting, 3 dln. folio fan Prof. Campegius Vitringa to Frentsjer. Nei 47 tsjinstjierren naem er noch it birop oan fan Aldemardum c.a. (1933). Sünt haw ik dizze trouwe klant fan ’e Provinsiale net mear sprutsen. In hiel oar dominystype wie W. A. Dekker sünt 1929 to Skearnegoutum. It gyng him net sasear om in boek as boek, mar om de ynhald mei har geastlike wearde. De konneksjes dy’t wy mei him krigen stiene yn forban mei Hongarije. Doe't kolonjes Hongaerske bern hjir ünderdak ha moasten, wie Dekker ien fan e lieders. Hy learde de tael, gyng mear as ienris nei it swier bisochte lan, bioefene de letterkunde en skreau it boek: Van Godsdienst en Vaderland. Hoofdlijnen uit de geschiedenis der Hongaarsche letterkunde, 1939. It sprekt fansels dat ek de Frentsjerter hegeskoalle, dêr’t safolle Hongaren studearren, syn oandacht frege. En noch is my bybleaun syn opteinens oer in pear ütjeften üt dy bloeitiid, dy t fan geastlike bitsjutting west hawwe foar it Hongaerske folk en him stof joegen ta syn kultuerhistoaryske stüdzjes, oer de Hongaerske bibelfortaling ütjown yn 1685 troch Nicolaas Kis to Amsterdam, en oer de Hongaerske oersetting fan ). Calvyn’s Institüsje troch Albertus Molnar (Hannover, 1624). Ds. Jan Douma (* 4 Aug. 1881 to le, f 1945), Grifformeard dominy to Britsum (1923—45) wakker thüs op 'e Prov. Bibleteek, lieder fan it Grifformeard Frysk Selskip, learde ik kennen as in knap latinist. Ik liet him net los, ear’t er my tasei op him to nimmen in Fryske fortaling fan ’e kleasterkroniken fan Mariëngaerd. De vita Freterici kaem yn it orgaen fan it Kristlik Frysk Selskip Yn üs eigen Tael, 1924, de oare libbens as feuilleton yn it Friesch Dagblad. De kroniken fan Emo en Menko, abten fan ’e abdij Bloemhof to Witewierrum waerden troch him yn it Hollansk oerbrocht, yn opdracht fan ’e foriening „Groningen”. Op 7 Sept. 1936 yn ’e kunde mei ds. Jan Sevenster to Hegebein- tum (1928—37). Hy hie doe fjouwer Fryske gemeenten efter e rêch: Drachtster Kompenije (1899—1909), Bitgum 1911 lum (1918—25) en Donkerbroek (1925—28). It muoit my net opskreaun to hawwen hwat er my alsa fornijde oer syn ünderfinings yn ’e kolonje Blaricum, dêr’t S. C. Kijlstra (dominy to Ingelom 1894 97), Rottefalle (1897-99), Sint Japik (1908-13) en neitiid „farmer” yn N. Amerika, de siel fan wie. It soe in wichtige bledside wêze yn ’e skiednis fan Tolstoyisme, pacifisme en religieus-sosialisme yn Fryslan. In kolleksje brieven üt dat tiidrek hat er neitnd de bibleteek taskikt. Hy is stoarn 2 Jan. 1949 to Epe, ald 79 jier. 1 April 1938 redendield mei K. O. Finkensieper dominy to Easthim (1936—1939), dêrnei direkteur fan ’e Heldringgestichten to Setten. Troch Jan Piebenga, boppemaster to Aldegea (W.) en J. Loos, Herf. dominy dêr, is er yn ’e kunde kommen mei de Fryske biweging en it folkshegeskoallewurk to Bakkefean. De lezing dy t er dêr halde soe oer Tsjerke en Folk koe net trochgean. Yn dy winter hat er trije en tweintich lezingen halden yn alle müglike plakken fan Fryslan. Hy kaem üt it Godgeleerd Gezelschap, der t er sprutsen hie oer it ambt by Clemens I Romanus, ien fan e apostolyske faders. Hy lit him kenne as in forklearre tsjinstanner fan dr. A Kuyper’s theology en praet oer de Herformde tsjerke as de iennichste tsjerke fan Nederlan. Troch syn komöf hat er in tige bilangstelling foar de Dütske tsjerkestriid, en Prof. Karl Barth to Bonn mei syn dialektyske theology is him de greate theoloog. By syn vntré to Easthim, dêr’t ds. J. Groeneweg, in folbloed ethysk theoloog en learling fan Prof. J. H. Gunning (1829-1905) him bifêstige hat it wakker kreake tusken dizze man fan de aldere generaesje en in kliber jonge Barthianen. Groeneweg forklearret: ~lk zeg maar, aan de vruchten zal je den boom kennen. Har antwurd is: ~Het zijn er dan de vruchten naar.” Dyselde deis haw ik by my freone Anne de Koe, emeritus dominy to Lochem, dy’t 13 Maeije 1901 syn amt yn ’e Helder dellei, en nei syn dielnimmen oan ’e kolony’s te Blaricum en Walden, an 190/- 1922 direkteur wie fan Ons Huis to Rotterdam en April 1941 lorstoar. Hy makke gans stüdzje fan ’e primitive religy’s. Syn kosmyske sköqinqs geane üt fan in manlik en froulik prinsyp yn it houlik tan himel en ierde, dat neffens him folie forklearret. Syn kolleksje foto s en manuskripten op dit gebiet achtet er to Lochem tichteby de tjurliny, as der oarloch komt, net feilich. Hy freget nou berchplak op e Provinsiale Bibleteek, hwat him tasein wurdt. .... ,nlB len fan ’e hertstochtlikste theologyske bibliofilen dy tik yn 1938 op ’e bibleteek moete wie de proponint F. N. Harrevelt üt den Haech. Syn hiele kaptael hied er oer foar 16de, 17de en 18de ïeuske theology. Alhoewol er syn léste tsjerkelik eksamen dien hie, tocht er der net oer him biropber to stellen. Earst woed er syn skatten oanfolje, katalogisearje en rubrisearje. En dan dreamde er fan in Ds. S. Postma to Ried en Boer 1939—44, dêrnei to Winsum—Baerd, nou to Stiens, is oan it Frysk rekke troch Sjouke de Zee yn it kamp to Gieteren. Hy sil 17 November 1940 in Fryske tsjinst liede yn ’e bioskoop to Frentsjer, mei’t de Greate Tsjerke restaurearre wurdt. Syn tekst is Exodus 3 : 1 15. Hy freget om de Fryske fortaling, dy’t er yn printinge meikriget. Hy fornijt my dat er alle pastoarale wurk docht yn ’e folkstael. Dyselde Snein giet ds. J. J. Kalma to Hegebeintum foar yn in Fryske tsjinst yn ’e Westertsjerke to Ljouwert mei 1 Timotheus 6 : 20a. Ik kaem him faek to wurden oer de Fryske striid. Sünt stie er to Waeksens (W. D.) (1940—43), Wergea 1943—46) en Lekkum. Skriuwe oer ’e Provinsiale en de Buma deaswije soks bistiet net. Lêstneamde is ek provinsiael, ünder biwald fan it Steatehüs. En hwat seit de namme al net? Dr. Lieuwe Annes Buma, berne to Waldsein 19 Novimber 1796 wie in iensum minske, dy to Makkum libbe as in hearremyt en in Platonyske rest socht to finen by syn dierbere, klassike skriuwers. As immen de skille oerhelle hie fan it hege hüs, dat eartiids troch de Sloterdycks biwenne wie, krige er amper troch in kier fan ’e doar dealde hüshaldster to sjen, en daelk foei de doar wer ticht. Nuvere dingen waerden fan ’e man forteld. Guodden hiene him op ’e knibbels lizzen sjoen, harkjende oft it gêrs groeide. Oaren wisten fan nachtlike bacchanalia en in ünecht bern earne yn Hollan. Wer oaren haldden him foar de skriuwer fan it Oera Lindaboek. Ja, dit libben soe stof jaen kinnen ha ta in famyljeroman, as men mar mear feiten en hwat minder optinksels yn hannen hie. Doe’t dizze singeliere man op 2 Maeije 1876 kaem to forstjerren en syn testamint iepene waerd, die it bliken, dat er de provinsje Fryslan hünderttüzen goune tamakke hie. Ut ’e rinten fan dat kaptael moast oprjochte en yn stan halden wurde in boekerij foar de Grykske en Romeinske tael- en letterkunde. Sünt wiene der sa’n sechstich jier forroun en Buma’s eigen boekerij, dy de provinsje oankocht hie, wie oangroeid ta in bibleteek, dy fier oer ’e grinzen fan ,üs lan mei eare bikend stie as in skatkeamer fan humanioara. De b'ibliothekaris dr. P. J. Enk, rektor fan it Ljouwter gymnasium (1922—1929), sünt 1930 heechlearaer yn ’e Latynske tael pastorije, in kleaster allyk, dêr’t alles ynkomme soe. De theology wied er klear mei. Gjin hanboek achte er trefliker as de Synopsis Purioris Theologiae fan J. Polyander, A. Walaeus, A. Rivetus, Lugd. Batav. 1625. Hy socht der alle ütjeften fan üt ’e jierren 1632, 1642, 1652, 1658 en de léste fan Prof. dr. H. Bavinck. Ik sei him: „Jo soene, tinkt my, as dominy better passé yn Süd Hollan as yn Fryslan.” „En dochs”, wie syn antwurd, soe ik hjir minlike graech stean, hwant ik bin bisibbe oan Jhr. M. C. F. J. de Rotte to Rinsumageast (1788)”. En doe die it bliken dat er syn famyljeskiednis ek üt ’e pinne koe. en letterkunde to Grins stiek mei rjocht de lofttrompet oer dit „hof der hoven”. As der lykwols in frjemd kaem om de ynstelling to bisjen, dan moast er biskamme stean. Boeken fan de greatste wearde waerden weitroppe yn in skimerige, neare romte op ’e twade fordjipping fan in bygebou fan ’e kanslerije. Men koe jin der amper forwege tusken de kasten en ljedders, seis in stoel üntbriek. Sa bifoun ik de tastan yn 1924. Feitlik kaem it hjir op del, de beide bibleteken sieten elkoar yn ’e wei. En elk jierforslach spriek dêrfan. Dr. Enk liet de moedfearren net hingje en plichte altyd tsjin my to sizzen, as de needtastan oan e oarder kaem: „De Buma-bibleteek hat ien gelok, hja hat jild, en dêr’t jild is, is in wei.” En syn hope waerd net biskamme. 6 Febr. 1930 kaem Jhr. Mr. Cornelis van Eysinga, berne to Jirnsum 31 July 1847, op syn lanhüs Boschoord to Hüsterheide to forstjerren. Syn hearehüs yn e Greate Tsjerkstrjitte to Ljouwert dat skjin ütwenne wie, rekke op e buorden en waerd oankocht troch de Provinsje. Hwat hja der mei dwaen soe, wist hja seis net. Ik pinfiske alris by de Kommissaris, mar koe net folie gewaer wurde. Nou hie de Fryske biweging al lang ütsjoen nei in Fryslanhüs foar kursussen, gearkomsten, rounten ensfh. lyk as it Mienskipshüs yn ’e Skrans, mar dan op breder foet. De Provinsiale Underwiisrie krige der wol sin oan en hier it. De skriuwer J. Brouwer en syn frou Aafje Prakken soene, tocht üs, hüshalding en ekspletaesje waernimme kinne. Foaral it prachtige tün mei syn ieuwenalde beammen like üs in ideael plak foar iepenloftspul en iepenloftkursus. Dochs is der fan dit hiele plan neat kommen, om’t wy it finansjeel net byspikerje koene. Efternei ek mar in gelok, hwant in technysk ündersiik hat letter ütmakke, dat it hüs gjin restauraesje fortsjinne, mar öfbraek. Sa foei it Eysingahüs ünder moker en houwiel. De Steaten fan Fryslan namen it lokkige bislüt op it plak in nije Bumabibleteek bouwe to litten. Alles waerd set yn izer en beton om it branfrij to meitsjen. De Provinsiale Bibleteek die öfstan fan har geastlik arsenael üt ald-Frentsjer. Sa waerden wy net allinne üntlêstige, mar kaem der in ienheit ta stan fan itjinge byinoar hearde. Dochs kin ik net oars as mei wémoed oan dy dagen fan skieding tinke. As men sa’n tsien jier meiinoar ünder ien dak tahaldt, likernóch elke dei byinoar komt, Fryske dingen en jitris Fryske dingen stoffe jowe ta petear, daegliks der foaroanmannen üt de biweging treft, dan is men ünwennich as dat mei ien slach ophaldt. Sa is it my gien, sa is it Jelle Brouwer gien, en ek E. B. Folkertsma, dy der haest elke moarn to finen wie. Ik haw de stille hope, dat üt in pinne jitris in fers of in stik proaza floeije mei, dat de ald-Buma forhearliket. It wie de 19de Septimber 1934 dat it nije gebou iepene waerd mei taspraken fan e bibliothekaris drs. B. L. Hijmans, de Kommissaris mr. P. A. V. baron van Harinxma thoe Slooten, Prof. dr. P. J. Enk en dr. H. de Buck, bibliothekaris fan ’e universiteit to Grins. Ik spriek oer it forban fan 'e Provinsiale en de Bumabibleteek it neifolgjende: Als twee zusters hebben zij jarenlang gewoond met het Rijksarchief onder het hooge dak van de Kanselarij, de één dienende de klassieke, de andere de nieuwe cultuur. Uiterlijk zijn ze thans gescheiden, maar steeds blijven zij op elkaar aangewezen. Ik zie dat als ’t ware bezegeld inde erfenis van de oude moeder, die voor een deel naar hier is verplaatst, de kostbare schat van oude boeken uit de Bibliotheek der Franeker Hoogeschool. En als een symbool van de geestelijke eenheid die tusschen ons blijft, hangt inde studiezaal het portret van professor Wassenbergh, de man die in het licht heeft gesteld in 1793, dat ook onze onvolprezen meester Gysbert van Bolsward de doop der klassieken heeft ondergaan. Daarmee vlocht hij een band tusschen Griekenland, Rome en Friesland. Ja, ik vraag mij af: Legt van die hoogere eenheid heel dit schoone gebouw, waarmede thans ons gewest is verrijkt, geen getuigenis af door het koninklijk legaat van Lieuwe Ages Buma uit Makkum? En nu is het mijne wensch, dat die geestelijke band van die antieke cultuur en ons éigen Friesche steeds sterker mag worden door de gemeenschappelijke eendrachtige arbeid der beide bibliotheken tot verrijking en verdieping van het geestelijk leven in Friesland. Mr. P. A. V. baron van Harinxmn thoe Slooten Mijnheer de Commissaris. Wij waardeeren het, dat u hebt toegestemd ineen gemeenschappelijke herdenking van uw zilveren ambtsjubileum, dat u thans met uw familie in ons midden tegenwoordig zijt, en dat de Statenzaal ons is gegeven om u openlijk geluk te wenschen. Wij begroeten u met de woorden, die meester Gysbert in zijn „hüsmanne petear” boer Egge inde mond legt, als hy Godsfreon ontmoet, den Frieschen edelman, die bij Nieuwpoort streed onder prins Maurits: „Jou selskip is üs ljeaf!” U ziet nu om u heen het heele kordon ambtenaren, dat staat in provinciale dienst. Niet alleen van hoogere, maar ook van lagere rang. Zoowel uit de stad als van het land, allen een deel uitmakend van de groote huishouding in haar zesvoudige vertakking van Griffie, Waterstaat, Electriciteitsbedrijf, Keuringsdienst en de beide Bibliotheken. En nu heeft men mij gevraagd, om uit aller naam op deze heuglijke dag uiting te geven aan onze gevoelens. Ik kies met opzet dat woord. Want het ligt niet op mijn weg, om te treden inde bijzonderheden van het ambtelijke gebeuren gedurende de laatste kwarteeuw. Die taak is weggelegd voor hooger bevoegden. Maar wij, die mede-uitvoerders zijn van de wetten en besluiten der bestuurslichamen, hebben onzerzijds toch ook iets op hart, dat heden mag gezegd worden. Als ik nu eens een beeld mag gebruiken, dan vergelijk ik de provinciale dienst met een schip, dat u heeft als gezagvoerder en ons als bemanning. 25 jaar heeft dat thans onder uw leiding gevaren. Soms waren de winden en stroomen mee, soms ook was de hemel zwaar bewolkt en sloeg het schuim over de boeg. Maar altijd hebben wij wel heel sterk het gevoel gehad, dat door u gestuurd werd vastberaden, doelbewust en plichtsgetrouw, dat de man op de brug ’s morgens de eerste was en ’s avonds de laatste, en ons een voorbeeld gaf van werkzaamheid en toewijding aan de zaak van Friesland. Wat wij ook niet willen verzwijgen, het is dit: Als wij u voor het één of ander noodig hebben, staat u ons altijd te woord op zoon ongedwongen wijze, dat wij vrijuit kunnen spreken. Wij prijzen dat in u. En het is onze hartelijke wensch, dat wij u nog lang mogen hebben als onzen chef in die ongebroken houding, die u tot op deze dag siert. Onvergelijkelijk schoon heeft meester Gysbert Godsfreon, den Frieschen grietman, geteekend, die voor de keuze kwam te staan tusschen de zware prinselijke dienst aan het Hof en de vredige rust op zijn landgoed. Godsfrjeon koos het laatste. Het is het slot van de Egge en Wynering: Unforjitlik bliuwt my de fjirde Septimber, fan datselde jiers 1934. Hwant doe moast it krekt sa treffe, dat myn jierdei gearfoel mei it sulveren amtsjubileum fan üs Kommissaris. My waerd de eare biskerne him üt namme en yn bywêzen fan alle provinsiale amtners, heech sawol as leech, yn ’e Steateseale ta to sprekken. Doe't de jubilaris mei syn famylje plak nommen hie op it podium, gyng ik oerein en sei it neifolgjende: Ik hald den fêst Yn ’t fjild is ’t bést. Maar wij hopen voor u het omgekeerde, zoodat het hooge ambt, dat onze geëerbiedigde Koningin u toevertrouwde nog menig jaar door u mag worden vervuld. Als teeken van onze verbondenheid, tevens als een herinnering aan dit jubileum, bieden wij u deze Friesche klok aan met een album, waarin onze namen. , Het is niet toevallig dat daar de keuze op viel. Zij is vervaardigd te Grouw, midden inde Fransche tijd, toen de groote Friesche traditie, die dreigde in te slapen opnieuw ontwaakte in Wassenbergh te Franeker en de Halbertsma’s te Grouw. Moge aan die traditie waardoor ook uw geslacht, uw persoon en uw arbeid wordt gedragen, dit uurwerk u blijven herinneren. Wij zouden ons schuldig maken aan een verzuim, indien wij u thans vergaten, mevr. Harinxma. U zijt het, die inde woning aan het Hofplein dagelijks het tegenwicht werpt inde schaal, die soms zwaar kan zijn van ambtelijke zorgen. Daarom wil ik eindigen voor u beiden met een strofe van onzen meester-zanger die Fryske Tjerne deze wensch doet spreken op de bruiloft van zijn landheer: Lok moat Jim hawwe, lanhearre en lanfrou, Jim’ togearre, Troch ierdske en iv’ge seine, al fen üs Ljeaven Heare. It léste jier dreauwen swiere wolken oer üs stins. Wy mochten gjin baes wêze yn eigen hüs. De loftbiskerming easke, gjin stik pompier mear op souder. Opromje, opberg je dus. Mar hwerhinne? Nei de kelders fan it Paleis fan Justysje en it Provinsjehüs. It like in bigraffenis. Tongersdei 25 April 1940 de bylden fan ’e gevel. De lieuwen foar ’e pij yn houten kokers ünder it san. Krekt in skafot. Sneon 11 Maeije moarns kertier oer achten dinderje twa pantserweinen mei Dütske soldaten üt Grins oer ’e Twiebaksmerk. Hja bisette Steatehüs en postkantoar. Folkertsma om tsien üre op ’e Bibleteek yn soarch oer de Bibelfortaling. Wy ornearje: trochgean. Seis Inquart stjürt Alfred Töpfer üt Hamboarch om my to ünderstean oer de Fryske biweging. (Sneintojoun 19 Maeije). Seis komt er 29 Juny mei tweintich ofsieren op it Frysk Muséum. Hja hawwe tige sin oan it ald Fryske kostüm en de Hylper folkskunst. Sneon 6 July Hans Conrad fan wegen de Gestapo op ’e Bibleteek om boeken oer de Fryske striid. Hy wol ek in biografy fan Kommissaris Van Harinxma; is der gjin printe, dan moat ik marien skriuwe. Syn hantlanger is A. Kalsbeek, akkountant to Ljouwert, in man fjür en flam foar ’e nije oarder. Dizze komt my to wurden en forklearret: de trije Noardlike provinsjes moatte sa gau mooglik by Dütsklan; Nederlan en Oranje binne forjoadst; lytse Steaten hawwe gjin rjocht fan bistean; oan greate folkskompleksen: Germanen, Romanen, Slaven is de takomst. It Nasjonael Soasjalistysk Deiblêd branmerkt my as in forrieder. De Gestapo wol hjit fan ’e roaster in skriftlik rapport oer ’e Fryske aksje. Ik sit op ’e pasterije to Wolvegea mei fekansje. Kalsbeek stiet yn foar myn feilichheit. Nei Ljouwert en it komt klear (29 July). In pear dagen neitiid tillefoan: daelk oerkomme. Himmler easket in Fryske ütstalling op ’e Bibleteek. Mei soarch wer üt Wolvegea. Skreppe om it spul byinoar to krijen, wachtsje fjouwer lange üren. Einlings de jouns healwei achten fljucht Himler mei syn stêf de Kanslerije foarby nei den Flaech. Terreur? 14 Augustus, kommando: ütstalling foar tsien Dütske journalisten, wer alles yn tou, klear, Conrad skillet op, de hearen komme net. 26 Septimber. Foar ’e trêdde kear bifel ta ütstalling; nou foar Ministerialrat Rosz. It Fryske kwartetspul, dér sjocht er niget oan. 21 Oktober, Den Haech skriuwt foar: alle anti-Dütske literatuer oan ’e kant en binnen trije wike der in alfabetyske list fan opstjüre mei namme fan skriuwers, titel en jier fan ütjefte. Dat rint yn ’e hünderten. In bealch fol wurk. 30 Oktober, Bisiik fan ’e presindint fan East-Fryslan von Eucken-Addenhausen mei program Great Friezenkongres to Aurich, sa gau’t it frede is. len en oar nim ik oer üt myn journael, yn tillegramstyl, dat de spanning forriedt. Tiisdei 17 Desimber romje ik myn keamer op. It giet der swiermoedich lans. Om my der oerhinne to setten lés ik jouns yn Detlev von Liliëncron syn Gesammelte Werke, Aufl. 8 en fortael yn it Frysk syn fers: An Klaus Groth, 81. II s. 213: mei dizze oanrin: Yn striid en frede jierren jierren lang, Draech ik, hwerearne ek myn tahald is Oan it hert dyn Quickborn, en yn ’t herte De gouden skatten fan dyn heit'lanslieten. Twa dagen neitiid mocht ik mei in koart wurd de léste han lizze oan ’e Katalogus fan ’e Fryske'tael- en letterkunde en oare Fryske skriften, in wurk fan 859 bledsiden, dêr’t gjin tiid, soarch en kosten oan sparre wiene. Troch de opbloei fan nij tael- en letterkundich libben, troch de ynstelling fan it Grinzer lektoraet (1930) en fan ’e learstuollen to Amsterdam (1930) en Utert (1935) moast der nedich in bibliografysk kompendium komme fan it materiael dat yn it forrin fan jierren op ’e Bibleteek oanbrocht waerd. Dealde systematyske katalogus wie ütforkoft en de lettere oanwinsten leine bi~ groeven yn ’e jierlikse listen. Neigeraden levere it rieplachtsjen fan ’e bibliografy safolle biswieren op, dat ik ornearre in ein to meitsjen oan ’e misstan. Marten Scholten krige dêrta in opdracht en op fortsjinstlike wize fierde er it wurk üt dat de hiele Fryske stüdzje to’n goede komt. Krekt tsien jier lyn hie ik it Foarwurd skreaun foar de Katalogus fan ’e briefsamling fan Simon Abbes Gabbema, lanshistoarjeskriuwer fan Fryslan (1659—1688). De biwurking barde troch Dr. M. Schoengen, ryksarchivaris to Swolle en troch W. Jaarsma Hsn., chef fan it Provinsiael archyf to Ljouwert. Mannich histoarikus yn en büten Nederlan hat der al profyt fan hawn en sil der ek yn it takommende winst mei dwaen. De deis foar Krysttiid waerd ik üntbean op it Steatehüs, mei it boadskip my sil gelegenheit jown wurde öfskied to nimmen fan it kolleezje Deputearren. Ik kin ynkomme Referendaris dr. M. N. S. Troelstra, waernimmend griffier, haldt oantekening. De Kommissaris nimt as foarsitter it wurd. Hy tanket my foar itjinge ik sechtsjin jier lang foar de provinsje dien haw, net allinne üt plicht, mar mei it hert, üt leafde. Ik fan myn kant priizje it Regear foar de frije wjukslach dy’t my altyd jown wie en foar it greate fortrouwen dat yn my steld waerd. ~As letter yn stille uren de genius fan it oantinken om my hinne swevet, sil jimmer in stim yn my sizze: Lokkige, ynlokkige jierren fan ’e Provinsiale Bibleteek.” Aldjiersdei bart myn öfskied fan ’e Kansleristen. It is Tiisdei, dan komt der gjin publyk. Wy sitte meiinoar yn ’e stüdzjeseale om ’e tafel, in pantsje kofje op it griene lekken, as mei in jierdei of Sinteklaes. Dat tekenet gjin wémoed. Dêr hie it dy sechtsjin jier ek to goed foar west. En alles hat nou ienris op ierde syn fêste tiid. Dat is in goed en wiis bistel. Braaksma lit yn fügelflecht it forline foar üs foarbygean. Dr. A. L. Heerma van Voss sprekt syn foldwaning üt oer de ienriedige forstanhalding tusken Archyf en Bibleteek; Mr. J. Algera oer ’e sfear fan frijheit binnen dizze muorren. Ik wiis op it doel fan myn stribjen: forsterking fan it leauwe yn ’e Geast, dy’t de folkssiele ta nije libben wekket mids dea en fordjer. Strak bromt de Aldehou tolf üre. It is nijjier. Ik bin amtleas boarger. BY IT FRYSK GENOATSKIP Eala! rop ik jimm’ ta, o mannen fan it alde Genoatskip, Noflik wiene my de uren yn it hüs fan e Keningstrjitte, Dêr leit in spegel fan heitelans romroft forline, Dêr it byld fan to sjen, dat joech my kunde en geniet. B y myn witten binne it Frysk Genoatskip en it muséum noch noait bisongen. Us folk mei great gean op de skatten fan aldheit, kunst en biskaving dy’t hja hoedzje. Tüzenen bisikers üt alle hernen wei meije jierliks strüze troch de sealen fan it antike gebou, en dochs liket net ien sa ryk en bliid to wezen, dat de Muze him in wurd fan poëzije yn it ear lüsteret. Hwer kin soks oan lizze? Untbrekke kontakt, lieding, ynsjoch? Is it nou safier kommen dat in nijsgjirrige kliber ófmêd en ünfoldien wer yn ’e Keningstrjitte stiet? Ik kin dy fragen net biantwurdzje. Hoe t it wêze mei, gjin dichterlik motto foar dit haedstik foun ik yn üs skriftekennisse. En sa stalde ik seis ien gear. Eat is better as neat. Sawntich jier lyn, anno 1877 hearde it ta de goede sede nei Fryslan’s haedstêd to pylgerjen en bisiikje dêr de histoaryske tentoanstelling dy’t it Frysk Genoatskip op tou set hie. It boargerlik fatsoen brocht soks mei, net oars. En elke Fryske famylje fan namme rekkene it ta in plicht üt har kammenet of sulverkast in antikwiteit to heljen en nei Ljouwert to stjüren, om de heitelanske rom to forheegjen, al wie it dan ek mar mei in loddereindoaske of in kanten mütse. Men moast oer dizze ütstalling ek net min tinke. Syn Majesteit kening Willem de Trêdde stie goedgunstich it steedhalderlik paleis op it Hofplein foar it greate doel óf. Hoefolle histoaryske oantinkens waerden dêr wekker roppen. Gjin kosten sparre men om in trou byld to jaen fan it forline, doe’t Fryslan noch in hof, in hegeskoalle, in leger en in admiraliteit hie. De greate organisator fan de hiele ündernimming wie C. H. F. A. Corbelijn Battaerd, konserfator HAEDSTIK XV fan 1874—1893 en stoarn 15 Juny 1913. Syn persoan, syn ynfloed en warberens hawwe yn dy dagen de Fryske stamgreatskens net in bytsje forhege. In foech fjirtich tüzen heitelanners üt alle rang en stan achten it in eare de beafeart nei it paleis makke to hawwen. En de stoflike kant wie ek lang net min. Oan skjin jild hie men sawntjin tüzen goune oerhalden. Hoe dat kaptael bistege wurde soe, bleau net lang in iepen fraech. Oant nou ta, to sizzen fan 1827—1877, hie it Genoatskip in wurkforban west op it gebiet fan skied-, aldheit- en taelkunde. De gearkomsten wiene in echte tafelrounte fan de Frysksinnige aristokraetsy. It „Antiquarisch Kabinet’’ dat Onderdak foun yn it Gouvernementsgebou oan ’e Twiebaksmerke wie bysaek. Mar nou waerd it roer omsmiten. It bistjür woe in eigen muséumgebou hawwe, in foarnimmen dat it Genoatskip in hiel oar karakter jown hat. Yn it takommende waerd it muséum de haedsaek. It geastlike, it Frysk-nasjonale rekke mear op ’e eftergroun. It stoflike, antikwaryske waerd nümer ien. En de wierheit is, dat men rejael üt ’e hoeke kaem. Hwa sjocht net mei nocht nei it deftige, patricyske hüs op ’e hoeke fan ’e Turfmerke en de Keningstrjitte, lyk foar de Kanslerije oer? De Loadewyk XVI gevel, de hege finsters mei lytse pearse rütsjes, it izeren hek en it typyske bordes bringe de bisiker fuortdaelk yn ’e stimming fan it forline. It wie sa’n hündert jier it forbliuw fan de famylje van Eysinga en is mei syn alde plafonds, lege lambrisearrings, djippe finsterbanken, sierlike treppens en moarmeren gongen yn in geve steat biwarre. Lokkiger kar koe it bistjür op 23 Desimber 1879 de dei fan oankeap net dien hawwe. As opslüpt skoallejonge hie ik fan heit en mem de wünders fan ’e histoaryske tentoanstelling heard. De katalogus dy’t hja ta in oantinken meibrocht hiene, mocht ik graech yn omnoaskje en makke yn my de bigearte wekker mei eigen eagen de seldsumheden fan ald Fryslan oanskögje to meijen. Dochs soene sa’n tweintich jier forrinne, ear’t de dream fan myn jongesjierren neikaem. Ljouwert bleau my in frjemde stêd. Jimmeroan brocht it spoar my nei it Suden, earst as gymnasiast, doe as studint. Hwat wist ik fan it Paleis fan Justysje op it Saeilan, fan it Blokhüsplein, fan ’e Nijstêd of de Wurdumerdyk, dy’t my letter sa hiem wurde soene? Earst moast it iensume Skylge myn wenplak wêze en de postboat my nei Harns bringe ear’t ik it Frysk muséum kennen learde. Ik wie dwaende mei de skiednis fan it eilan to skriuwen en socht nei de nedige boustcffen. Sa gyng it paed earst nei it Ryksarchyf en doe nei de boekerij en de skatten fan it Frysk Genoatskip. Der binne fan dy eagenblikken, dy’t jin libbenslang bybliuwe en as safolle triedden fêstsitte yn it weefsel fan jins oantinken. Hwa trof ik dér as konserfator? len fan ’e geleardste mannen dy’t ea oan it muséum forboun west hat, to witten dr, Tjitse de Boer. Wy troffen inoar ek al gau yn it gemoet, beide mei in theologyske oplieding efter ’e rêch, Hwat hat dy man al net samle oan boeken, kaerten, hanskriften en portretten Fryslan oanbilangjende. Ja, as samler en boekforkeaper hied er greate fortsjinsten. Net as archivaris fan Ljouwert? Né, hy hat fierstentofolle ütinoar skuord dat byinoar heart. En as skiedskriuwer? Foar dy tiid wie er net min, mar syn skiedskóging is nou foraldere en ünkritysk. Hy leaude bygelyks oan ’e echtheit fan it Oera Lindaboek en liet in blêdside mei it heimsinnich skrift opnimme yn syn „Friesche Oudheden”. Hy bleau ek tofolle kompilator. Komt er wol ut boppe Wagenaar? Neffens myn bitinken net, en hy jowt gjin ynsjoch yn ’e feiten. Stiet er noch net it heechst as biograef? Miskien, mar him üntbrieken twa foarname dingen: fantasije en psygologysk bigryp. Ek selskennisse? Ja, ik haw op syn idelheit in spotprintsje makke. Soe ik dat ris sjen meije? Sjoch, hjir stiet er öfbylde as auteur. Hy wiist mei in greatsk gebeart nei syn skriften: in hiele rige folianten mei it opskrift Opera Omnia. Wy moasten der beide smaeklik om laitsje. Hwat hat it my moeid dat ik dr. de Boer net better kennen leard haw. As minske en gekarde liet er my folie tinke oan Prof. Tjakko de Graaf; like dimmen, like universeel; thüs yn ’e filosofy, yn 'e hegere wiskunde, yn ’e Easterske letteren; net minder wiis as geleard. Noch ien kear haw ik him sprutsen by in lêzing oer ’e Frentsjerter hegeskoalle foar it Frysk Genoatskip. Ik mocht him doe myn frou foarstelle as ald skoallekammeraetske, doe’t beide to Wurdum ünderrjochte waerden troch master Sjouke van der Kooi. len kear haw ik him frege oft er foar ~De Fryske Librije” in nümer skriuwe woe oer it Fryske folkskarakter. Ik leaude dat gjinien it better dwaen koe as hy, dy’t mei in tear pinsiel „Nehemia’s reis” op it doek brocht hie yn it Tweemaandelijksch Tijdschrift. En it biskieden antwurd wie: „Allinne in dichter kin dy taek op him nimme.” Doe frege ik mysels öf: „Wie dizze wysgear dan gjin dichter?” En my komme yn it sin de fersrigels dy’t syn freon dr. O. Postma him nei syn dea yn it Frysk Jierboek (1934, bl. 241) wijd hat: En, o as Fryslan him witten hie to bihalden, En as er foar Arabyske wysheid de wittenskip fan it Fryske wezen steld hie. Nou stiet syn libben ófsletten as in kunstwurk, steld buten romte en tiid En dürjender as yn ’e Keningstrjitte sil it biwarre bliuwe. en op dat stuit fol fan Fryske skiednis en aldheden. Lans hokfor wei, wit ik net mear, mar it praet foei op Wopke Eekhoff. De gong fan it petear kaem hjir op del, doe tik sei: Kcart nei myn earste bisiik oan ’e Keningstrjitte waerd ik bineamd ta lid fan it Genoatskip en nei forrin fan jierren brocht ik it ta bistjürslid en ta bütengewoan lid. Dat wiist op in ban dy’t troch de tiid hechter en sterker makke waerd. It wie in jaen en in üntfangen fan beide kanten. Mei tankberens skriuw ik dizze wurden hjir del, en derby geane myn tinzen tobek nei de jierren fan ’e earste leafde, doe’t it muséum my noch stie yn ’e glans fan it nije en yn my wekker róp hwat ik bilibbe hie yn it Mouseion fan myn freon Pyt Meekhoff Doornbosch to Baflo. De eare wie my greaternöch doe tik 21 Oktober 1911 ta bistjürslid keazen waerd yn ’e fakature Jhr. Mr. G. C. van Eysinga (16 Augustus 1866—16 Desimber 1910), in edelman dy’t sa’n fyftjin jier lang it Genoatskip tsjinne hie op in wei fan hege idealen. Foar him sweven der Muzen om syn affears erfskip. Fryslan op to heljen üt ’e ekonomyske delte fan ’e léste jierren, hoe lake it him net ta! En it muséum soe de hege stins wurde fan nije geastlike en maetskiplike krêft. Dat soks him tinken wie, spriek op ’n düdlikst üt it testamintaire biskik fan fiif en tweintich tüzen goune ta in grounslach fan it salaris fan in muséumdirekteur. Syn namme bliuwt ek forboun oan it Munt- en Peinjekabinet dat er ynrjochte üt de kost- Dr. Tjitse de Boer bre samlingen fan Mr. Age Looxma Ypey, Mr. A. Quaestius en Mr. J. Dirks. It plak yn to nimmen fan sa’n man biswierre my. mar de oantreastigjende wurden fan ’e foarsitter Mr. W. J. van Welderen baron Rengers by de ynstallaesje joegen moed. It Genoatskip sei er ■— koe bést sa’n jong histoarikus brüke. Hy roun doe al nei de tachtich. In fearns ieu (1888—1913) hied er senator west. Wy stiene ris om him hinne by de hurd, wylst er inkele mominten üt it parlemintaire libben ophelle. „Dit foaral sei er makket my bliid, dat üs folk op alle gebiet woun hat oan krêft”. Hy wie in teare figuer, mar in persoanlikheit, de ienfald seis en dochs heech. Syn praesidium haw ik net lang meimakke. De dea naem yn 1916 him de hammer üt ’e han. De redaksje fan it tiidskrift Eigen Haard frege my om in In Memoriam. Dr. J. E. van Welderen baron Rengers op Epemastate to Ysbrechtum stie my in interview ta. Hy forhelle my fan syn heite hurde jeugd ünder de strange han fan syn mem Quirine G. van Andringa de Kempenaer en ünder de swiere ekonomyske druk dy’t yn ’e jierren 1820—50 lei op it great-grounbisit fan ’e Fryske adel. Dan, hoe’t de jonge abbekaet foar modernisme en liberalisme front makke yn e I.jouwter debatingklub (1863) en dér disputearre oer ’e fraechstikken fan ’e dei mei mannen as ds. P. H. Hugenholtz Jr„ Mr. T. van Hettinga Tromp, dr. Eelco Verwijs, dr. J. Baart de la Faille, dr. Lobry de Bruyn, Mr. van Kleffens en oaren üt de geastlike élite fan e haedstêd. ~Us heite krêft sa hearde ik „lei net yn ’e magistratuer as wethalder (1867) en boargemaster (1877—83), mar yn syn histoarysk-wysgearich sin dat de geastlike biwegingen fan syn tiid opnaem en forwurke. Sa waerd er in fortroud riedsman fan H. M. keninginne Emma yn ’e swiere jierren fan har regintskip, en net minder hiene de wezen fan it Ald-Boargerweeshüs syn leafde.” Fan myn opstel yn niisneamd tydskrift (18 Maert 1916) nim ik hjir de oanrin oer: Nimmer heeft een lijkstatie met feller kleur en scherper lijn zich in mijn geest afgedrukt als die van baron Rengers op den 24sten Februari 1916. Ik stond met tal van belangstellenden, die den doode de laatste eer kwamen bewijzen, aan den ingang der dorpsstraat van het kleine IJsbrechtum. Zoover het oog reikte, was het één groot sneeuwlandschap onder een grijzen hemel, waaruit nog steeds de fijne jachtsneeuw neerstoof. Daar naderde geruischloos uit de slotlaan van Epema State de stoet, als op maatslag zich voortbewegend: een zwarte silhouet op een oogverblindend wit vlak. Naar oude landszede werd de baar „op schouder” gedragen. Geen hoefgetrappel, geen gekraak van wielen verbraken de stilte. Vóórop liep een kordon mannen, die groote kransen droegen van palmgroen en seringen: een lentetooi, die leven in het beeld bracht en lieflijk aandeed. Toen de stoet den gebruikelijken ommegang langs het kerkhof zou maken, gebeurde er iets heel eenvoudigs en toch welsprekends. 18 De famylje foreare my foar dat In Memoriam har heite wurk „Parlementaire Geschiedenis in Nederland sedert 1849” (2e dr. 1905) yn marokinen ban. Ik koe foar it Genoatskip al gau oan ’e slach komme. De Maetskippij fan Nederlanske Letterkunde hie in plan opmakke ta it gearstallen fan in histoarysk tinkboek 1813 en forsocht nou meiwurking fan it Genoatskip. Juffer R. Visscher naem doe op har de biskriuwing fan ’e Ljouwerter fata en ik fan ’e oare plakken yn Fryslan. Sa kaem mei foriene krêften in nasjonale ütjefte ta stan, dy t har wearde bihalde sil. Troch it forstjerren fan ’e numismatikus Servaas Wigersma (8 Febr. 1912) en de bineaming fan dr. H. D. Verdam ta rektor fan it Snitser gymnasium, bleau Mr. P. C. J. A. Boeles allinnich oer as redakteur fan De Vrije Fries. De lege plakken waerden ynnommen troch juffer R. Visscher en my. Twa jier wie forroun sünt de léste jefte fan it orgaen forskynde. De nije redaksje waerd toriede it fuortoan elk jier ütkomme to litten. Ik stie foaral oan op koartere en mear populaire bydragen. Sa sette diel XXI, jefte 3 en 4 yn mei myn Friesche Kalenderkroniek (1825—1842), printsjes en rymkes oan ’e kop fan elke moanne, as lokkebrea, Fan ’e ynlieding nim ik de neifolgjende tirade oer: „Een gansche verdwenen samenleving uit al de gouwen en geaën van Friesland tusschen Flie en Lauwer in al de eigenaardigheid en rijke afwisseling van het verleden ontrolt zich voor ons oog Ook de zielswereld van voorheen, een andere dan de onze, komt ons uit dat vervlogen tijdperk tegemoet. Nooit heb ik zoo de opgeschroefdheid, de pathos, de rhetoriek gevoeld welke het volksgemoed van de eerste helft der negentiende eeuw eigen was, als bij het doorbladeren van de Leeuwarder courant uit die jaren. Om dit alles ben ik begonnen in deze onontgonnen velden mijn spade te zetten met het voornemen telkenjare een gedeelte van het opgedolvene in „De Vrije Fries” een bergplaats te bezorgen. Wordt daarop eerlang een klapper gemaakt, dan is onze Friesche stads- en dorpsgeschiedenis een belangrijke hoeveelheid geordend materiaal rijker gworden.” Op rie fan Juffer R. Visscher liet ik neitiid de kalinderfoarm farre en folge in chronologyske oarder, Doe’t de redaksje om ’e romte Een windvlaag wierp het zwarte lijkkleed van de kist zoodat het blanke eikenhout en het kostbare beslag ontbloot werden en de sneeuwvlokken er al dwarrelend op neervielen, ’t Was een grillig spel der natuur, maar met diepen, symbolischen zin. Het scheen alsof een stem riep: Spreid hem een andere wade, hij kan het zwart niet zien. Dit is dan ook de sleutel tot dit rijke leven. Het was één groot, heerlijk stuk optimisme. Het goede te zien inde dingen, inde toestanden, inde menschen, die trekwas het diepst in zijn karakter ingesneden. biswier hie de kronyk fierder op to nimmen, hat de Hearrenfeanster krante fan J. Hepkema der har kolommen foar iepen set. Neitiid joech de firma W. A. Eisma Cs. to Ljouwert alles yn boekfoarm üt mei hünderten yllustraesjes en wiidweidich register, sa n 1500 blêdsiden great yn twa dielen, diel I, 1700—1800, (1930), dl. 11, 1800 1900 (1934), foar alle sneupers en pielders in wolkomme boarne foar geakundich ündersiik. It tiidrek oant nou foar diel 111 leit parseré. De gearkomsten fan it Genoatskip wiene my in stik büter yn ebrij. Hja hawwe my oer in bulte proaza hinneholpen. Klei in fleurich sin stapte ik Sneons yn ’e trein. De preken wiene klear. It foarütsjoch fan ’e kommende dingen makken my al bliid. It ynterieur fan ’e bistjürskeamer forhege noch de stimming. En hwat kaem dér al net op ’e tafel? Alderearst de nijste wurken op it gebiet fan tael-, skiednis- en aldheitkunde. Dan, hwat de léste wiken oan aldheden ynkommen wie: in Romeinsk skriuwtaffeltsje, in Romeinske kom fan terra sigillata, in bronzen mantelspjelde, in Saksyske urn, in samling Karolingyske munten, in piipierden madonnabyldtsje, in kleaster-estrik mei primitive Christuskop, in gielread wijwetterbakje, in achttjinde ieusk widzekleedtsje, in sawntjinde ieusk Nachtmieltsjelk, in stillibben fan Chr. Bisschop, in pear houten skylden fan ’e wettermoune It swarte hynder en De wite Juffer to Jutryp ensafuorthinne. , T Faek wie yn dy earste jierren myn reisgenoat de jurist drs. J. L. van Apeldoorn, dy’t op it Ryksarchyf arbeide oan syn dissertaesje „De Kerkelijke Goederen in Friesland” (dl. I, 1915). Syn heit, üs neiste buorman to Jutryp-Hommerts, foaroanman yn e tsjerklike wrald fan dy dagen, bigaefd prediker, knap dogmatikus en kanonikus, handich debater hie to Amsterdam of den Haech it plak moai skjinmeitsje kinnen. Yn e tachtiger jierren forwachte elkenien, hy soe him oanslute by de Doleansje, mar dy stap die er net. ~Als ik” _ sei er ris tsjin my „aan die kleine lokaaltjes dacht met hun schemerig lamplicht, dan had ik er al genoeg van”. By de „Gereformeerde Bond” soed er him mooglik it béste thüs field hawwe, mar syn ynfloed bleau bisletten binnen de grinzen fan Fryslan. Op ’e klassikale gearkomsten wie hy de wolsprekkende kampioen fan ’e rjochterside, de felle bistrider fan alle Modernisme en Haechske reglemintekream. As lid fan it Provinsiael tsjerkebistjür hied er de namme fan strang eksaminator yn ’e dogmatyk. Wé de eksaminandus dy’t in tin moraelpreekje yntsjinne of net thüs wie yn ’e Trije Formulieren fan lennichheit. De Snitser gemeente bimuoide er him net mei. It gyng him der wol nei it sin. lenris preke ik foar him op ’e tankdei foar it gewaechs oer de terskflier fan Ornan (1 Kroniken 21 : 14—28). Nei tsjerke bitanke er my yn bywêzen fan ’e tsjerkerie, sizzende: „Gij weet het Evangelie aangenaam te maken aan de conscientiën der menschen, beter dan kollega B. Gijzel te Ijlst (1919—1926), die hier onlangs een allegorie heeft gehouden over Christus en de bok, in strijd met alle gezonde exegese.” Mei de soan fan dizze stoefe prelaet mocht ik graech redendiele oer it greate thema fan syn proefskrift: it bihear fan it tsjerkeguod. Hoefolle hie ik al net oer dy stof heard op it kolleezje tsjerkerjocht fan myn learmaster Prof. dr. T. Cannegieter. Mar nou waerd myn ynsjoch wol hwat oars en kaem ik ta it bigryp, dat de skiednis fan bihear en bistjür restte op alde histoaryske grounslaggen. Yn forban dérmei komt my it neifolgjend petear yn it sin. Kenne jo it sizzen: In toer hat jild? Ja, marde bitsjutting? Binne jo net in Jouster? Pake en beppe hawwe tachtich jier lyn har dêr al nei wenjen set, hja lizze tohóf yn Westermar. Krekt, to Westermar stiet in toer mei jild. Ut it Jouster merkebrief fan 1466 blykt dat dêr de Sint Antoniustsjerke tsjinoan stien hat, dy’t letter ófbrutsen is. Hwa wie eigener fan it tsjerkeguod? De hillige Antonius yn ’e himel. Marde bihearders? De tsjerkfaden. En binne dat nou de toerfaden? Ja, en it tsjerkeguod bliuwt forboun oan ’e toer. Dy hat jild. Op sa’n wize koarten wy de tiid yn it spoar en haw ik folie fan him leard. En dan nei de Keningstrjitte! Mocht ik nou frij omstrune troch de sealen fan it muséum, dat it each net sêd wurde koe fan it sjen, dit geniet waerd forhege troch de hüs- en skatbiwarder Daniël Draaisma. Hy wie doe al sa n fjirtich jier oan it Genoatskip forboun (1884) en dér ien mei wurden. De tradysjes fan ’e alde generaesjes Dirks, Boeles Sr., Corbelijn Battaerd, van Borssum Waalkes en safolle oaren wist er fan hearren en sizzen. Mei syn stielen ünthald koed er ek fan elk ding yn e samlingen hwat fornije, Hy bisocht jierliks de terpen, wist fortroulik mei de terpbazen en arbeiders om to gean, kocht fan harren fynsten, sloech de kapers op ’e kust acht, wie taxateur fan mannich alde ynboel en koe mei mefrou Bisschop, dy’t lang net maklik wie, léze en skriuwe. Yn 1907 makke er in ynventaris op fan har hiele samling yn ’e villa „Frisia” to Skeveningen. In great part fan it sukses, dat de sulverütstalling yn 1927 hie, wie oan him to tankjen. Syn forstjerren yn Maert 1931 waerd field as in great forlies foar it Genoatskip. Oan Mr. P. C. J. A. Boeles komt as master op alle wapens de earepalm fan it Genoatskip ta. Syn libben is der ma l«rgrodd, in erfskip fan syn heit Mr. W. B. S. Boeles, dy t fan 1892 oant 1902 foarsitter wie. Beide juristen yn moarch en bien, klearsjend kritysk. Yn ’e striid om it Oera Lindaboek stie ik njonken him. Net Eelco Verwijs, mar C. over de Linden is de skriuwer. Gjin smaedskrift, mar in kuriosum fan stam- en sibbegreatskens is dizze mystifikaesje. Yn ’e gearkomste fan 25 Maert 1916 lies ik op forsiik fan e foarsitter Mr. R. A. Fockema it memorandum foar dat Johan Winkler opsteld hie ta oplossing fan it geheim, sa’t er ruiende, lykwols sünder in biwiis to jaen. Wy fregen inoar of, oft Winkler mei dr. G J. Ottema W. Eekhoff en safolle oaren ek net in slachtoffer wurden wie fan it wünderboek. Yn letter dagen bleau it in magneet dy t Mr. Boeles en my ta elkoar brocht. Wy mochten der graech ris oer prate, as wer hwat nijs op ’e hispel kommen wie. Oangeande de Fryske biweging koene wy it minder goed meiinoar roaije. Foar him wie it in taelstriid sünder mear. Dy mochten wy bést oernimme fan it Genoatskip. Ik seach it as in striid foar heger, frijer Fryslan, op groun fan Skrift en lepenbiering. De aksje fan e Jongfriezen om it Genoatskip wekker to krijen bitearde min. Douwe Kalma naem yn in algemiene gearkomste it wurd en pleite yn it Frysk foar reorganisaesje en foar nij bloed yn it bistjür. As reaksje wie it bislut: De Fryske tael is fuortoan yn ’e forgearring forbean as fiertael, en dizze forklearring fan Mr. Boeles yn ’e jiergearkomste fan 1921: „De oorsprong van het Genootschap wordt door Kalma c.s. verkeerd voorgesteld. De oprichters zijn niet vaneen nationale bewering uitgegaan, doch het betreft hier een zuiver Nederlandsche instelling die wil spreken tot het Nederlandsche volk. Het Fnesch Genootschap aan den eenen kant, en zij, die ijveren voor de instandhouding van de Friesche taal aan den anderen kant, kunnen elk op eigen terrein werkzaam zijn”. Under ynfloed fan it Genoatskip rekke ik neigeraden op e strün nei alde dokuminten en mocht it my slagje inkele ünder skot to krijen. Op hüsbisiik by G. J. Sluyterman, ald-marinekaptein to bmts. fornijde er my, syn pake Lammorael Albertus Aemilius Sluyterman, (* 2 Jan. 1754, f 28 Jan. 1838), ald-ofsier by it regiment Oranje-Fryslan, hie him as heareboer nei wenjen set to Jorwerd en dêr yn ’e jierren 1778—1785 daegliks de lytse dingen fan it gealibben oantekene. It manuskript wie biwarre bleaun en yn syn bisit. Oan myn forsiik it ris leze to meijen waerd foldien en dêr folge in publikaesje op mei in ynlieding fan myn han. Men kin it kleurige, fleurige journael léze yn De Vrije Fries fan 1912. In oare kear kaem ik op ’e Lemsterdyk by mefrou de widdou Houwink in trou lid fan ’e gemeente. Har hüs like wol in skilderijekabinet. „Ja” sei hja „myn man hat inkele jierren lvn in hiele kolleksje fan sa'n sechtsjin famyljepertretten kocht op Epemastate to Ysbrechtum üt de neilittenskip fan Jan Frederik van Welderen baron Rengers (* 1 July 1842, f 19 Desimber 1912 to Amsterdam), wolle wy der ris bylans gean?” It petear foei op alde brieven. „Der haw ik” sei hja ~ek in bondeltsje fan; hja binne fan Multatuli, dy’t Snits alear bisköge as in haedkertier fan syn folgers, jongliberalen en frijmitselders, lyk as H. Fennema, ten Cate, Bokma de Boer en myn man. Mear as ien kear hat er by üs ütfanhüze en jildlike stipe üntfongen”. Ik boun dealde dame op it hert dy brieven mar goed to biwarjen, hja koene jitte wol ris tsjinst dwaen. Ds. Hendrik Jan Busé, Menniste dominy to Drylst (1890—1917), forstoarn Maeije 1944, hat se dan ek iepenbier makke yn De Vrije Fries, dl. XXIV, 1916, bl. 88-142. In tankber lezer fan Fryske skriften wie üs freon Hylke Michiel Tromp, alear boargemaster fan Himmelumer Oldeferd en Noardwalde to Koudum, dy’t yn 1907 boargemaster waerd fan Wymbritseradiel mei Snits as wenplak, alderling en tsjerkfad fan ’e gemeente, lid fan ’e Algemiene Synoade (f 15 Maeije 1935). Ut in ald Waldseiner laech en dealde famyljetradysje heech haldend, mocht er graech de forfleine dingen fan Fryslan’s Südwesthoeke ophelje. Gjin folksboek haldde er mear fan as Halbertsma’s Rimen en Teltsjes. Noch hear ik him op in jounbisite foardragen: Yn Ipekolsgea wenne Murk In riken boeresoan, Hy hie de divel fan it wurk. Syn mem hie him bidoarn. Nou hie de boargemaster kunde oan ’a dames de Carpentier to Koudum (Maria Lucia Johanna stoar 4 April 1944), notarisdochters fan Fransk komöf, mei in skat alde famyljepompieren. Hy waerme my dér foar op, mei it gefolch dat wy der togearre op öfstieken. Mei in gemoetlik wurdtsje fornijde boargemaster it doel fan üs komst en al gau gyng it pultrom iepen en kaem de skat op tafel. En o mei alle nocht soene hja alles stjüre, dan koe ik it thüs op myn gemak neisjen. Spitigernöch hie ik doe to min tiid om de samling foldwaende troch to nimmen. Doch levere it ündersiik in bydrage op yn De Vrije Fries” (1915, dl XXIII, bl. 213-—219): ~Een Dagverhaal van Bavius Antonius van Hylckama, letter siktaris fan Gaesterlan, in soan fan Johan Petrus van Hylckama en Titia Nauta op Beukenswyk to Sondel, dy’t as frijwilliger yn ’e neidagen fan Waterloo mei ütteach. Syn suster Aletheja Aurelia wie troud mei Mr. H. de Carpentier, heit fan de beide dames. As troch in wünder is dizze skriftlike neilittenskip noch bihalden bleaun. Tafallich hearde ik fan ’e antikwaer A. C. Beeling op ’e Nijstêd, dat se de moarns forkocht wurde soe. Ik skille fuortdaelk de notaris op en de boelbirêdder J. Schaafsma wie sa goederjowsk de hiele samling oan ’e Provinsiale Bibliotheek presint to jaen. Fansels brocht myn bistjürsfunksje fan it Genoatskip mei dat ik ek ris foar it buordtsje moast. Nou foun ik yn ’e boekerij fnf kwartobannen, ynhaldende ekserpta fan kriminéle Höfsentinsjes. Dizze skiedboarnen fan ’e earste rang wiene sa goed as net brukt. Archivaris Jacob van Leeuwen hie der in register op makke, dr. j. Keitsma hie der ien en oar oan Üntliend yn syn „Honderd jaren uit de Geschiedenis der Hervorming en der Hervormde kerk in Friesland (1876), marde man dy’t de tüzenen fonmssen (1581 1811) trocharbeide, wie net lyk as ik earst miende Prof E. Wassenbergh, mar syn neef ds. A. Wassenbergh to Sint Anna Parochie, redakteur tan ’e Friesche Volksalmanak”. Syn ekserpta wurke ik troch en haldde dêr 18 Okt. 1913 op ’e jierforgearring in lezing oer, dy t publisearre waerd yn „De Vrije Fries” (1915, bl. 140—155). Yn 1913 waerd de Provinsiale Bibleteek op in auksje by van Stockum en Soan yn ’e Haech troch oankeap eigener fan sa n tuzen brieven, neilitten troch de Ljouwerter boekhanler üt e Keizerskroan Wopke Eekhoff, sünt 1838 archivaris fan üs haedsted en as sadanich in fraechbaek foar folie letterkundige minsken fan syn tnd. De samling ynsjende, troffen binammen de brieven fan twa mannen myn oandacht, to witten fan Worp van Peyma to Ternaerd, in man dy’t nei de oerstreaming fan 1825 foar Fryslan s sédéfensy yn e bres sprong, nacht en dei mimere en sifere oant ’er de wei seach ta herstel en in boek skreau, dêr’t de knapste ingenieur him net foar hoechde to skamjen. Hy skreau yn ’e jierren 1828—1877 oan Eekhoff 104 brieven, dêr’t er him hielendal yn joech mei de wrald tan syn tinken en stribjen, en net allinne fan himsels, mar ek fan trije freonen, dêr’t er fortroulik mei omgyng, to witten syn sweager ds. Rinse Posthumus to Waeksens-Brantgum, kenner fan alle Germaenske talen, fortaler fan Shakespeare yn it Frysk in man dy t op syn iensume terp it hiele libben fan syn tiid meilibbe en mear as immen yn syn dagen him joech yn ’e neden fan it Fryske folk. Dan: Roelof Hessels Hommema to St. Anne Parochy dy t bliksemotlieders, teleskopen en tongerdraken makke, einlinge Bente Willems Wassenaar ünder Froubuorren, in baenbrekker op lanbougebiet. Alle trije kleare koppen, op ’e hichte fan har tiid en fan it stik wittenskip dat har leafde hie. Dêr wie gjin boekefeiling to Ljouwert oft hja diene har bistellingen oan Eekhoff. Worp dy t yn 1849 emigrant waerd nei it frije Amerika, it lan fan Benjamin Frankhn, der t qjin jok wie fan bilêstingen, kommiezen en earmoede, sette hun nei wenjen to Lancaster yn ’e steat New-York oan e iggen fan e_ Erymar net fier fan ’e Niagara. Dêr lei yn dy brieven stof foar in lezing oer in wichtich stik Fryske Kultuerhistoarje. Hja is halden yn e jierforgearring fan it Genoatskip en printe yn „De Vrije Fries (1914, bl. 150—177) ünder ’e titel „Worp van Peyma en zijn De oare brieven wiene fan ds. Hendrik Muntingh, ( 15 Okt. 15 Jannewaerje 1914 hie Waling Dykstra, nestor fan ’e Fryske skriuwers, de grize holle foar altyd dellein. De redaksje fan „De Vrije Fries” frege my him yn it tiidskrift to bitinken. Op syn tachtichste en njoggentichste jierdei waerd him wol in earebondel oanbean; kranten en tiidskriften wijden him wol koartere of langere libbenssketsen, mar oan in grounige, gearfetsjende stüdzje hie noch gjinien him weage. Dêr üntbriek seis in flechtich boetsearre libbensbyld lyk as Mr. P. J. Troelstra yn „Fan Liet en Libben (1910) fan himsels jown hie. En soks hie üs earste folksskriuwer rjocht op. Ynskepen aerd, it formidden, allerhanne geastlike tiidstreamingen hiene him foarme. In hiel stik Frysk folkslibben waerd yn him flêsk en bloed. Hwat ik jown haw yn myn In Memoriam wie trêdderlei sköging: Dykstra as formoanner, as forteller en as samler. De Vrije Fries, 1914, bl. 92—104). De léste rigels fan it opstel binne: „En hoe zal Friesland hem nu na zijn dood eeren? Hij is waard, dat er op den zeedijk te Holwerd een tweede „steenen man” verrijst, den stoeren kop gewend naar „it heitelan” op een ruw, zwaar, veelkleurig, rijkgeaderd voetstuk,, symbool van het Friesche volksleven, dat vleesch was van zijn vleesch en been van zijn gebeente. Doch Friesland mag tevens toezien, dat het geen grafsteden bouwt voor zijn profeten, terwijl hun geest verre is”. It wol hwat aristokratyske en konserfative Ynstitüt yn ’e Keningstrjitte koe op ’n dür de skomjende weagens fan ’e Fryske biweging net keare. Ik waerd frege 15 Febrewaerje 1917 in Fryske lezing to halden yn ’e sealen Rodenhuis. De Selskippen fan 1844, 1908 en 1915 waerden dêrby ütnoege. It Onderwerp wie: De Om~ kear fan Fryslan. In Krüstocht troch de nijste heitelanske skiednis. De sealen rounen tsjokfol. Ik haw doe de winsk ütsprutsen, dat it Genoatskip ienkear wurde mocht in Akadémy fan Wittenskip, dy’t üs de kulturéle hanboeken fan Fryslan bisoargje mocht, dêr’t great forlet fan wie. Dizze lêzing haw ik neitiid op forskate oare plakken halden b.g. to Ferwalde, Aldwald en Wolvegea. De foarsitter Mr. R. A. Fockema (f to Bloemendael 24 Desimber 1939 ald 86 1778, f 19 July 1848) üt 'e pasterije to Harich yn ’e jierren 1838— 1848, ek oan W. Eekhoff. Hy wie in man fan klassike biskaving, hie frije, radikale tinkbylden, wegere de doopboeken óf to jaen oan Napoleon’s trawanten en die yn 1811-—lBl3 suver sünder traktemint tsjinst. Mei ds. L. van Giffen to Wyckel en ds. Anne Tjittes Reitsma to Aldemardum joech er ünder ’e skülnamme Gamma der Vinen, Groningen, 1835, in boekje üt oer de Dordtske synoade, dat it Kalvinisme en de Ofskieding toliif gyng. Syn epistolarium achte ik net minder wichtich as Worp van Peyma sines. Ik haldde der op ’e jierforgearring fan 1917 in lêzing oer, dy’t opnommen waerd yn „De Vrije Fries” ünder ’e titel: Een Friesch Predikantstype uit de eerste helft der negentiende eeuw. jier) presindint fan it Hóf to Ljouwert, die my dêrop skriftlik to witten, dat hy persoanlik foar in ütwreiding fan it Genoatskip wie. mar tsjin publikaesje fan myn lêzing, yn forban mei myn sköging oer de arbeidersbiweging en de Hogerhuissaek, dy’t ik in Dreyfüssaek neamd hie. De lêzing haw ik letter meastepart forarbeide yn myn Bodders yn de Fryske Striid. In biwiis dat der wyn oan ’e loft siet en de moune der op set waerd, wie it prinsipiéle bislüt op 12 Septimber 1917. Men moat witte, ik hie by it Bistjür in memoarje yntsjinne oer de fraech: Sil it Genoatskip meiwurkje ta it oprjochtsjen fan in Algemien Frysk Selskipsboun en it halden fan in Frysk Kongres? Myn konklüzje wie: „Us korperaesje is de aldste fan alle acht. Mei hja bliken jaen, wéze to wollen jong fan hert en bisiele mei deselde ideéele fielings as har oprjochters en fierdere lieders. Jin yn dit stadium, dêr’t it Fryske nasjonaliteitsgefoel him krêftich jilde lit, oan ’e Kongressaek to üntwinen, soe nei myn bitinken forlies wêze fan kredyt. De fraech waerd posityf biantwurde. It Genoatskip wiisde tonei it Frysk-nasjonale bigjinsel net mear óf. It joech my mandaet ta it meioprjochtsjen fan it Boun fan Frysk-nasjonale selskippen (27 Oktober 1917). It wurke letter mei oan de kongressen fan Magna Frisia, halden to Jever (1925), Ljouwert (1927), Huzum (1930) en Vledemblik (1937). Soks wie in greate foldwaning, nammersto mear om’t ik yn 1919 myn bistjürsfunksje om sounheitsredenen dellein hie. It jierforslach fan 1920 joech my dit tsjügenis: „Zijne frischheid van geest, zijn historische zin, die in elke schijnbaar nietige gebeurtenis eene openbaring van den tijd zag en uit een klein gegeven een gansch tafereel opbouwde, zijne warme belangstelling voor de Friesche beweging, zijne liefde voor Frieslands folklore en geschiedenis, taal en letteren zijn u allen uit zijne geschriften en voordrachten bekend. Het vorige jaar nog leidde hij op deze plaats het plan in van de instelling eener Fryske Akadeemje foar Wittenskip en Kunst, Meermalen trad hij als spreker voor het Genootschap op en was steeds bereid dit op Friesche congressen te vertegenwoordigen.” Op it ieufeest fan it Genoatskip 29 en 30 Augustus 1927 waerd ik bineamd ta bütengewoan lid. De brêge tusken it Genoatskip en de Provinsiale Bibleteek bleau bistean. Op ’e gollens fan ’e Muséumdirekteur Marius Wouter Vieweg, opfolger fan Jhr. E. G. C. Six, yn ’e jierren 1923 —1933 haw ik noait forgees in birop dien ta meiwurking oan ’e Provinsiale ütstallingen. Ik koe mar ütsiikje safolle as ik woe: tekeningen fan Pieter Idserts Portier, Cornelis Pronk, J. Gardinier Visscher, }. Stellingwerf, }. Bulthuis, kaerten, plattegrounen ensafuorthinne. Sa hat it ek west by dr. A. Wassenbergh, dy’t yn Desimber 1934 to Parys mei lof promovearre op it proefskrift oer „Portretkunst in Friesland inde zestiende eeuw” en 15 Jan. 1935 bineamd waerd ta wittenskiplik assistent oan it Muséum. Hy haldde my op ’e hichte by de reorganisaesje fan ’e skilderijseale en it ynrjochtsjen fan Staniastate to Oentsjerk, it üthöf fan it muséum. En ik koe him fan myn kant in forklearring jaen fan bibelske skilderijen by de Lambert Jacobss. ütstalling (1936). Bihald, o Genoatskip, noch lang dyn plak yn ’e Fryske biweging, Drager fan greate tradysjes, ien mei dyn lan en folk! NIJE ROP Nou sill’ op nije wizen De klysters slaen. Al mei de basterd gnize Yn wize waen. Gjin sjongend folk op ierde Wurdt warleas wei Gean Fryslan, ta dyn dieden En ta dyn wei. GERBEN BROUWER dizze tinkskriften gjin kronyk binne, dy’t de dagen op ’e foet folgje neffens de bledtsjes fan in skuoröfalmenak, moatte wy mei üs tinzen efkes tobek. Nei inkele jierren fan healens, gefolch fan ’e oerspanning yn 1919 bigoun it alde striidfjür üt sintels en jiske op to gluorkjen. De leafde foar it heitelan waerd to sterk. Koe ik it helpe dat it op ’e nij tilde en tynde ta wolwêzen fan lan en folk? De rigen wachten en de stambruorren om utens haldden üs wekker. Op 25 Maeije 1923 rjochten öffurdigen üt alle kriten fan it Noardfryske heitelan de Frysk-Sleeswiker foriening op. Jonge Friezen, dy’t ünder de stoarmen fan ’e oarloch in wrald toneate gean seagen, founen yn ’e wiel fan revolüsje en Dütske partijstrideraesjes de wei werom nei de Noardfryske tael en it Fryskeigene. Fan bitinken, dat de Noardfryske foriening, oprjochte yn 1902, de fordigening fan de Fryske bilangen net wissernöch tabitroud wie, stapten hja gear yn ’e nije foriening dy’t yn 1927 alvehündert leden hie, foarop de grize Nann Mungard en de Sylter dichter Erich Johannsen. De bynten fan üs Selskip kreaken. E. B. Folkertsma stie oan op karbriefforoaring. Oer ’e lieding skreau er (Yn üs eigen Tael, 1924, bl. 88—93): HAEDSTIK XVI „Sil der noch hwat fan it Kristlik Selskipsdoel tolanne komme, dan moatte dy lieders, ds. D. van Dyk en G. Kamerling ut it plak, dêr’t se hielendal ünbrükber binne en dêr’t se nea wêze moatten hiene. De lieding fan ds. van Dyk, is hja net in spotslach foar it Kristlik Fryslan? Fielt Kamerling seis dat syn lieding en taktyk in folsleine mislearring wurden is? Hwant ik hearde grutsjen hy woe bitankje. En ik hoopje it; it soe syn béste died foar Fryslan wêze.” Huismans hat dy skerpe oanfal net mear bilibbe. It smeulende oardiel oer in oprjochter fan üs Selskip, sünder hwa’t it Selskip der net kommen wêze soe, en dan fan in eigen learling, die my sear, as rekke it mysels. My tocht, in swarter blêdside koe der net stean yn üs tiidskrift. De fingers priken my ta in protest. Doe’t P. B. Winsemius my foar wie, liet ik de pinne lizze. In nije set op it skaekboerd wie it oprjochtsjen fan De Upstalbeam (1925). Hja fregen my om mei to dwaen oan it striidboun, mar ik weage my net oan it aventür. De skiednis fan de Jongfryske Mienskip en fan it Boun fan Frysk-Nasjonale Selskippen hie my genoch leard. Folkertsma en Kalma op ’n dür yn ien beage like my ek ünmooglik. It hat dan ek neat bispoun. Kalma skreau it tiidskrift fol. Yn 1933 hie de Upstalbeam der west. Fedde Schurer seach mis, doe’t er yn it Friesch Dagblad (16 April 1925) skreau: ~Ik bin fan bitinken, dat de Upstalbeam yn de üntjowing fan de Fryske biweging yn nasjonale rjochting in histoaryske needsaek is, en it al of net müglik wêzen fan sok in forban öf de rjochtfeardiging öf it oardiel fan dizze biweging wêze sil.” S. van der Burg kaem op de geastlike needsaek mei dit wize wurd (Slj. en Rj. 22 Aug. 1925): Ungelokkigerwize is der sünt 1915 yn de Fryske wrald in boel skeel; mar noch mear misforstan leau ik. De hokjegeast brout ós in evelsk kwea. De Friezen en Friezinnen dy’t inoarren kenne moasten wurde byinoar weihalden. It mekoar kennen is faek en folie it mekoar wurdearjen. Hjiryn leit de foarwearde fan en ek de krêft foar in soun en ienriedich meiinoar oparbeidzjen, nettsjinsteande forskil fan libbenssköging en ynsjoch. As wy ris ütgyngen dreech en fêst fan moed, om mekoarren kenne to wollen en mekoar forstean to wollen meielkoarren to praten, earlik wei en rounut soe der dan net folie woun wêze foar it Frysk, dat grif undergean sil by in fordield ryk? It skeel oan kant, dêrnei to stribjen, dat is in saek fan wier bilang. Yn ’e jierren 1923^ 1926 hie ik drok brieveforkear mei inkele stambruorren om utens, alderearst mei Johannes Rickers, pastor to Westerland op it eilan Sylt (1923) dêr’t ik mei yn e kunde kaem (1921) troch G. Gerbrandy to Nijlan, letter dominy to Ljouwert (1932—1944). Ut syn brieven spriek in wündere leafde foar it Noardfryske gea. Yn in brief fan 25 Febrewaerje 1923 skriuwt er: Yn 1924 forhuze Rickers nei Krommendiek yn ’e Wilstermarsch (Holstein). Hy makke in plan op fan sa’n tweintich sketsen oer Noardfryslan, yn Fryske oersetting foar It Heitelan, mar troch tsjerkelike drokte is it dér by bleaun. Spitigernöch! Hy hie sa’n moaije, djip religieuze sköging oer syn bertegroun. It wie him safolle as in „Predigt”. En as syn leauwe spriek er üt: „Wir gehen inden Spuren des gröszten Meisters wenn wir die Heimat für Gleichnisse des Ewigen ausschöpfen”. Hy stjürde my de „Schleswig-Holsteinischer Sonntagsbote, jiergong 36, nümer 19, dêr’t er yn skreau oer üs Fryske tsjerketsjinsten en oer ’e dea fan Bandix Friedrich Bonken, berne op Langenesz, de Halligpastor, gleon strider foar Fryske tael en sin, skriuwer fan de Volkskalender für Schleswig Holstein, Der Martyrer van Langenesz en An Lidzanbuk unt fresk, in samling fan ien en tweintich geastlike lieten yn Amrumer en Halligfrysk dialekt. De oare ütlanner dy’t him op it Noardfrysk ütlei wie dr. Fritz Braun (berne to Berlyn 17 Juny 1892) en promovearre to )ena ta litt. doktor yn 1922. In lokkige fynst brocht him op it Noardfrysk: in Dütsk wurdboek mei sa’n tsien tüzen ynterlineaire glossen, öfkomstich fan in Noardfrysk studint, dy’t yn Jena de weistjerrende tael fan syn heitelan biskreau. Braun woe dit wichtich dokumint ütjaen, mar earst stüdzje meitsje fan it noch libben Noardfrysk en fan it Wester-Lauwersk Frysk. Sa rekke er by üs thüs, sette doe óf nei dr. D. J. de Witte to Heech en wie neitiid de gast fan M. S. E. Visser to Britsum. In djippe yndruk makke op him de Fryske tsjinst dy’t ik haldde op 24 Maert 1925 yn ’e Greate Tsjerke to Frentsjer en it bisiik by de patriarch fan ’e Frije Evangelyske gemeente E. van der Schoot, skoanheit fan ds. Corn. J. van Paassen to Sutfen, dy t as ien fan ’e bibelhilligen in seine en profesije ütspriek oer ’e holle fan üs jongste soan Ate, dy’t neikommen binne. Yn dit forban moat ik ek noch neame in trêdde frjemdling, dr. Carl Georg Bruns dy’t my yn 1928 bisocht om de Fryske biweging kennen to learen. Ik sjoch de jonge, krêftige man op twa krukken „Die Dünen Sylts sind etwas Wünderbares. Einem fernen Gebirge gleichen sie dem, der van Schleswigs Küste über das Wattenmeer fahrt. Sie sind van gewaltiger Höhe und schweigender Majestat. Eine echte solche Dünenlandschaft, wie sie die nördliche Halbinsel Sylts (List-Land) und die südliche (Hörnum) zeigen steht an Grösze und Erhabenheit ja Schauerlichkeit selbst dem wilden Nordmeer nicht nach. Weltfern sind diese Einsamkeiten, aber um die schimmernder Haupter der Dünen raunt die Sage, wispert das Marchen, und eine Geschichte von Sturm und Drang und inneren Grösze flicht einen Strahlenkranz um sie her, wie selbst die Sommersonne die sie mit heiszen Kusse küszt, nicht zu weben vermag.’ myn keamer binnenroeikjen. Syn beide skonken wiene yn ’e oarloch öfsketten. Hy kaem as ..Reichsberater der Deutschen Minderheiten”, siet yri ’e redaksje fan it tiidskrift „Nation und Staat” en hie yn alle dielen fan Jerope foaroanmannen fan withoefolle nasjonaliteiten to wurden west. Hy spriek mei my net as in diplomaet, net as in politikus, mar as in gol, roun minske mei in djippe fieling foar hwat it bitsjut in minderheit to wêzen. Ik joech him düdlik to forstean dat it Nederlanske jok üs net swier foei. Wy woene Nederlanske Friezen wêze en bliuwe, dat er folslein yntinke koe. By it öfskied spriek er: „As yn it hert fan ien man winliken it leauwe oan ’e takomst fan syn folk libbet, sil dat folk in takomst hawwe”. Hy hat doe ek praet mei D. Kalma, dr. S. Cuperus to Lekkum, E. B. Fcdkertsma en J. P. Wiersma. Koart dêrnei krige ik fan him in skriuwen mei tank foar ~die wertvollsten Aufschlüsse über die gegenwartige Lage in Friesland und verschiedene Probleme des Friesentums”. Mei oandwaning seach ik in jiermannich neitiid syn portret mei in ~In Memoriam” yn „Nation und Staat”. In libbenskwesje foar it bihald fan it eigene wie it Fryske skoalleünderwiis. Oant nou ta gammele dat hwat om: in hanfol ünderwizers, in hanfol bern, in drupke jild. De provinsje joech der jierliks in som ta, dy’t like op in foai. De selskippen mochten noch sa mei adressen op ’e tromme slaen, it bleau nul op it rekest. Lang om let bigoun soks beide partijen to fortretten. Der kaem noch by, it kulturéle probleem drige in polityk probleem to wurden. Troch it traktaet fan Versailles waerd Noard Fryslan yn twaën spjalt. De folksstimming yn 1920 dy’t Sleeswyk yn aksje brocht foar in nasjonael mindertal, dat rjocht hawwe soe him fortsjinwurdigje to litten op it kongres fan Nasjonale Mindertallen to Genève wie wol it biwiis fan de nauwe forbining Naesje—Steat. Op it Steatehüs en yn ’e Haech sloech men dy dingen en de neiwurking dêrfan dan ek wol tige acht. Op it Great Fryske Kongres yn 1927 pleite de Foarsitter P. A. V. baron van Harinxma thoe Slooten yn syn iepeningswurd al foar de needsaekelikheit fan in Provinsiale Underwiisrie. Ek gyngen der stimmen op foar it stiftsjen fan in nije politike partij mei in sterke Fryske ynslach en Frysknasjonale kandidaten: in foarteken fan de Kristen Demokratyske Uny. K. van Houten waerd keamerlid yn 1933, mei stipe fan F. Schurer, D. Kalma en A. Quarles Ufford—Buma. It iene mei it oare brocht it Provinsiale Bistjür ta de oertsjüging dat der hwat barre moast om de Fryske biweging yn ’e miette to kommen. Myn oardiel waerd frege en ik liet net nei alle klam to lizzen op de steatkundige grounslach. Yn dy rite haw ik folie praet mei Deputearde Sipke Willem de Jong fan ’e Lemmer. Hy hie yn syn wenplak it politike probleem foar eagen yn ’e kwesje fan Fedde Schurer, dy’t dêr ünderwizer wie. Schurer stelde it nasjonalisme skerp en waerd findeldrager fan Kristen-demokraetsije en pacifisme. Hy rekke dêrtroch yn tsjok waer mei it skoallebistjür en krige yn 1930 syn üntslach as ünderwizer. De Jong seach fan alle kanten it swurk driuwen, en waerd net buten my om bifêstige yn it bitinken, dat de Provinsje de saek net op syn birin litte mocht. Fan him hinge doe folie öf, om’t er as kommisjelid fan ’e Deputearden it ünderwiis op syn noed hie. It wie my in stien fan it hert, doe tik üt syn müle hearde dat er it foarstel ta ynstelling fan in Provinsiale Underwiisrie en ta forheging fan e subsydzje yn e Wintersitting fan ’e Provinsiale Steaten fordigenje soe. It doel fan ’e Rie moast wêze it biwarjen en fuortsterkjen fan it Frysk folks- en taeleigen. Ik krige opdracht dêr in rapport oer yn to tsjinjen. Ik nim dêr it neifolgjende üt oer: Reeds een eeuw geleden bestond inden kring der oprichters van het Friesch Genootschap het inzicht dat Friesland tot eigen zelfbewaring en „moreele defensie” (Dr. Kuyper) de Friesche onderwijszaak had ter hand te nemen. Een zijner kundigste en meest universeele stichters Dr. D. H. Beucker Andreae, griffier der rechtbank te Leeuwarden, wonende op Mariënburg, stelde in het geboortejaar van het Genootschap (1827) een ontwerp op om in alle scholen van ons gewest Friesch te doen spreken, schrijven en lezen. Met het inluiden van de nieuwe eeuw opent zich voor het Friesch onderwijs een nieuw vergezicht. 18 July 1900 doet de heer P. de Clercq te Veenwouden op de jaarvergadering van het Frysk Selskip het voorstel om voortaan het doel van het Selskip na te jagen, ook door de bevordering van het onderwijs inde Friesche taal. Het Selskip plaatste nu uit eigen middelen een post op zijn begroting van f 800 voor Friesch onderwijs en vroeg een toelage aan de Staten, met overlegging van het reglement en begrooting. Dit subsidieverzoek hebben de Staten ingewilligd (1907). Aan zestien openbare scholen en één bijzondere school werd nu gedurende dat winterhalfjaar les gegeven door zeventien personen aan ongeveer driehonderd kinderen. Sedert is naast de onderwijscommissie van het Selskip in het leven geroepen een Algemiene Kommisje foar Frysk Underrjocht (de z.g.n. A.F.U.K.), die gesteund dooreen „Algemien Frysk Underrjochtfüns”, eveneens elk jaar examen afneemt voor hen, die Friesche les willen geven (Oct. 1924). Alles saamgenomen kan de slotsom met het oog op den bestaanden onderwijstoestand in de provincie drieërlei zijn: 1. dat uit den boezem van het Friesche volk door innerlijken drang naar versterking van het volks- en taaleigen een arbeid is opgebloeid, waarop geen enkele provincie in Nederland kan wijzen, en die veel krachtiger steun van Overheidswege verdient; 2. dat evenals in 1879 het spellingvraagstuk thans de tijd rijp mag worden geacht, dat het gewestelijk bestuur met opener en krachtiger hand deze volkszaak in rechte banen gaat leiden door advies en toezicht; 3. dat daarvoor de benoeming vaneen Provincialen Onderwijsraad gewenscht en noodig is. Deze Raad vorme de verbinding tusschen Gedeputeerde Staten en de Selskippen met hun arbeid. Zijn taak besta hoofdzakelijk in het streven om het Friesch onderwijs meer nog dan tot dusverre te doen beantwoorden aan het schoone doel het Friesche volks- en taaleigen te versterken, en langs dien weg de zedelijke volkskracht te verhoogen. Yn ’e wintersitting fan ’e Steaten (24 Jan. 1928) waerden it foarstel fan ’e Deputearden en myn rapport bihannele. Fol spanning siet ik op ’e tribune nei de debatten to harkjen. En de hope waerd net biskamme. De mearderheit wie der foar. De Provinsiale Underwiisrie krige in jierlikse subsydzje fan sawn tüzen goune. De ynstelling wie net to skieden fan de taljochting. De Rie hie in breed mandaat. It karakter wie trijefald: 10. lieding jaend; in lieding dy’t sloech lyk as de namme it ütwiisde, op it ünderwiis, net op de Selskipssaken; 20. tasjochhaldend; hja moast tasjen dat de subsydzje sa goed mooglik bistege waerd; 30. atfisearjend; hja moast de Steaten ynljochtsje oer de Fryske biweging, as soks frege waerd. In wichtige stap ta de Godsfrede wie bard. It Gewestelik Bistjür en de Fryske Biweging kamen tichter byinoar. Mei in subsydzje fan fiif en tritichhündert goune soe der nou planmiettich, ienriedich oparbeide wurde mei de A(lgemiene) F(ryske) U(nderwiis) K(ommisje), dy’t soarge foar opliedingskursussen en eksamens. Alles krige in mear offisiëel karakter. Mar hwa soene de Rie ütmeitsje? Wichtige fraech! It heechste biwald frege my nammen to neamen. De tradysje folgjend, brocht ik forban tusken dealde Underwiisrie fan 1919, dêr’t Prof. Titus Brandsma, frou A. Quarles van Ufford-Buma en myn persoan yn sieten. Ik neamde dêr dr. J. Botke by, Fierder J. Brouwer, dy’t S. v. d. Burg yn it Selskip opfolge en as skriuwer P. Sipma. Mar moat Onno Sytstra der net yn? Dêr kin ik net mei oparbeidzje. Flwerom net? Hy is my to konserfatyf. It sil de foaroanmannen fan it Aid Selskip min oanstean. Dat is har saek mar mei har kin ik gjin foarsitter wêze. Lit men dan in oar yn myn plak siikje. Nei dit petear mei de Kommissaris op it Provinsjehüs folge de bineaming lyk as ik oanjown hie. Doe briek in stoarm los, al wie it ien yn in glês wetter. Rudolf Canne fleach mei de hite holle üt Amsterdam nei Ljouwert en spikere dêr yn ’e Klanderij oant midnacht sa op, dat Sipma der genóch fan krige en as skriuwer bitanke. J. H. Brouwer hat syn plak ynnommen. Myn oanpart yn it wurk fan ’e Fryske Underwiisrie achtsje ik in wichtige blêdside yn myn libbensboek. It plak as foarsitter wie forantwurdlik en net maklik. Provinsje en Selskippen, dêr’t wy de brêge tusken wiene, meiinoar yn it lyk to bringen, it spande der faek om. It Gewestlik Bistjür lykwols liet üs yn earsten wakker de frije han. En de Rie seis wie sa ienriedich müglik. Yn al de jierren fan har bistean hawwe wy noait oer in saek stimd, mar altyd in bislüt nommen nei mien oerliz. Us winter- en fakansjekursussen op e Kanslerije bloeiden. De hanskriftseale wie faek to lyts. Hja brocht sfear en stimming. Mei soarch waerden der Onderwerpen keazen en dêrnei ynlieders socht. len fan üs skilders tekene in omslach foar it wurkprogram. Ik skreau in wurd foarop, en bisocht mei it nedige „feu sacré” de gearkomsten to lieden. Under alle lagen fan it kulturéle Fryske libben foun üs oprop wjerklank. Professoaren, studinten, learaers, dominys, ingenieurs, fabrikanten, skoalmasters, architekten, mounemakkers, boeren en skippers sieten mei üs om ’e tafel. Froulju en blommen brochten blierens oan. Nou en dan hiene wy in ynlieding mei ljochtbylden. Y. Schuitmaker en J. P. Wiersma haldden foardrachten. Utstapkes nei de omkriten bistevigen bruorreban en stamgefoel. Hoefolle Friezen om utens makken net de fakansjekursus mei, en gyngen forsterke yn har leafde foar it heitelan wer nei hüs. Ik mei net forswije dat wy yn earsten üs doelwyt to heech stelden. Wy lieten bygelyks fuortsette kursussen halde mei it each op in middelbere Fryske akte. Us earste krêften joegen dêr les: H. Algra yn Fryske skiednis, J. H. Brouwer en D. Kalma yn Fryske letterkunde, J. J. Hof yn it Fryske taeleigen, dr. Kramer yn Molière. It hat bliken dien dat de tiid dêr noch net ryp foar wie. De winterleargong fan 1932 mei sa’n 120 dielnimmers wie in hichtepunt. Myn iepeningswurd gyng oer de spjalt yn üs kulturéle libben. Twa formiddens steane tofier fan elkoar óf. De learaer wit net fan ’e fabrikant, de skoalmaster net fan ’e architekt, de jurist net fan ’e suveldirekteur en féfokker. Dy spjalt is ta skea foar de ienheit fan ’e Fryske libbensutering yn eltse foarm. Hja bitsjut geastlike en stoflike forearming op elts gebiet. Ta in better forban krigen wy it neifolgjende program klear: Joun A 20 October ’32 sil H. Algra sprekke oer: „De Fryske hannel” en Dr. G. A. Wumkes oer: „In Frysk hilgelibben”. Joun B 17 Nov. ’32 sil A. Rauwerda sprekke oer: „De Fryske buorkerij, eren, nou en yn ’e takomst en P. Sipma oer „Friesche Tjerne”. Joun C 15 Des. ’32 sil W. Th. Zwart sprekke oer: „It Fryske féstamboek” en S. D. de Jong oer: „Streamingen yn it Fryske toaniel.” Joun D 19 Jan. ’33 sil U Kooistra sprekke oer: „It koop. suvelbidriuw yn Fryslan” en G. Dijkstra öer: „In Frysk filosoof”. Joun E 16 Febr. ’33 sil J. P. Tichelaar sprekke oer: „Frysk ierdewurk” (mei ljochtbielden) en A. Quarles fan Ufford-Buma oer: „us stambruorren ". Joun F 16 Mrt. ’3B sil J. Nooitgedacht sprekke oer: „De Fryske redens” en M. Braaksma oer: „De Fryske drankstriid.” 19 „Dat it heechste biwald fan dit ald lans a it biwiis jowt each to hawwen foar de geastlike need fan it Fryske folkswêzen ek mids de materiele binearing fan dizze tiid kin üs bliid meitsje. Wy hawwe alle forwachting dat dit foarbyld liede sil ta in Ryksregeling fan it Fryske ünderwiis. Mar al komt dy regeling, de Provinsiale subsydzje sil rjocht fan bistean halde, om’t de fakansjekursus en de winterleargongen büten it bistek fan de Rykswet falie. Ek is der kans op in bütengewoane learstoel foar de Fryske tael- en skriftenkennisse fan wegen de Underwiisrie. Wy steane nou gans fêster op ’e fuotten as foar fiif jier. Wie it doe jitte siikjen en taesten, freegjen en hoopjen, nou lizze der fêste grounslaggen. Der hat him foarme in tradysje, in stevich formidden, dat deskouders mei ünder it wurk set. Der is ek in sportfriezendom, dat nea fierder komt. Hwat jimmeroan nedich wêze sil, dat is opbou, arbeidzjen, geastlike selswar. Yn dizze dagen hinget om de Kanslerije in swietrook fan linebloeisel. Altiten wer jowe dy beammen har selde balsemgeur, en elk jier is hja dochs nij. It is in byld fan de Fryske geast mear as twatüzen jier ald en dochs jong as de dei fan hjoed. Hwat hjir bean wurdt komt op üt dizze memme-ierde, üt dit folk, it is it waeijen fan ’e Geast, dy’t nimmen keare kin.” 1 Oktober 1933 skreau ik foar de winterkursus dizze oprop: Under de heuchlike banier nei de al de Fryske swier! Hamconius. Yn ’e geastlike striid foar in oare oarder fan saken, foar in nije Fryske libbenshalding, dy’t de Fryske fraech dochs einliks bihearsket hawwe de legere en hegere leargongen mei stipe fan ’e Provinsje, in wichtich plak. Hja binne opkommen üt it tinkbyld, dat de Steat ek in nasjonaelhistoaryske ropping hat om de folkseigen wearden to hoedzjen en to noedzjen. Hja rêste op ’e oertsjüging dat Fryslan in bisletten mienskip is mei in eigen geastlik libben, dat rjocht hat op üntjowing. De leargongen binne in daem tsjin it frjemdwêzen yn it Fryske formidden. Hwant sünder it leauwe yn nije paden fan stüdzje en ündersiik kin men gjin nijberte forwachtsje. De skiednis wiist it üt. It Fryske folk hat it bisef fan syn ienheit woun yn ’e opbloei fan it 15de en 16de ieuske Humanisme. Op dy grounslaggen hawwe üs skiedskriuwers arbeide. Ek master Gysberts wurk is net tinkber sünder de klassike wittenskip. Sil Fryslan syn ropping trou bliuwe, dan is de bifruchting fan leger en heger ünderwiis troch de Fryske idé üt dy bloeitiid needsaeklik. Us sechste fakansjeleargong (13 Aug. 1933) hie sawntich kursisten. Ik brocht hulde oan ’e Steaten dy’t de Rie foar fiif jier bineamd en de subsydzje op ’e bigreating brocht hiene en spriek: It is de eare fan üs biwald dat ynsjoen en dy taek op him nommen to hawwen, salang as de Steat gjin wetlike regeling treft. Hjirmei is ünder üs folk wer in Great-Fryske tradysje wekker wurden fan hege bitsjutting foar de takomst. Alle nasjonael-foarmjend ünderwiis hat greate mooglikheden. De sawnde Fakansjeleargong 1934 iepene ik mei dizze wurden: „Dêr is in .kalde fakgeleardens, dy’t har losmakket fan de Fryske dingen en minsken en dan kriget men ta ütkomst abstraksjes buten it libben om, mar der is ek in wittenskip dy't as in tsjinjende macht hertsynlik op it eigene yngiet. De earste wei rint üt op ’e dea. De oare wei, dy’t uzes is, fiert ta ljocht en wierheit. En nou komt it Frysk-eigene flak by üs to stean yn syn eigen rykdom en kleur. Wy fiele it oan us eigen flêsk en bloed. Yn ien fan syn politike skriften sprekt Dostojewsky syn haet ut tsjin de liddichgongers dy’t net wurkje op de ikker fan it folk, tsjin de yntellektuéle heechmoed, tsjin de fan it libben seis forfrjemde ideologen. Lit üs dat net omdóch sein wêze. In earste bitingst foar fruchtber heitelansk arbeidzjen is dimmen en earbiedich leare to wollen fan dealde mem dy’t üs ropt hjir yn dit sintrom fan Fryske wittenskip. Lit üs as Fryske bern sitte om har tafel, bliid dat hjir sa’n formidden is mei in eigen tradysje en in eigen sfear. Sa sille wy sünder mis goede dagen hawwe.” In tsjinstuit dy’t fül oankaem bisoarge üs den Haech mei de tynge, dat it halden fan ’e kursussen yn ’e Kanslerije forbean waerd (1932). It hantsjeklappen nei elke foardracht hindere de lju op it archyf. Mei in hert fol argewaesje gyng ik nei de Kommissaris en frege hoe’t it nou moast. It golle antwurd wie fuortdaeik: „Wy litte jimme net forlegen; yn it takommende kin foar de kursussen gebrük makke wurde fan de kofjekeamer hjir yn it Steatehüs.” Dat joech reden ta tankberheit. Dochs hawwe wy earst ünwennich west fan de stimmige hanskriftseale. Doe fielden wy hwat sfear bitsjut foar gearkomsten dêr’t de geast fan in folk ta utering komt. Mei it klimmen fan ’e jierren frege ik mysels faken óf, hwa’t op ’n dür myn taek oernimme koe. En it hat my bliid makke dat dr. W. Kok, learaer yn ’e klassike talen oan it Grifformeard gymnasium, in man nei myn hert, yn 1936 kursuslieder wurden is. Hichten yn it libben fan ’e Rie hawwe west it bisetten fan in bisündere learstoel foar Fryske tael en Skriftekennisse troch Prof. G. Gosses yn ’e Haech, oan ’e hegeskoalle to Amsterdam 23 April 1934 mei in rede „Binnen en buiten Friesland”, oan ’e hegeskoalle to Utert 4 Nov. 1935 mei in rede „Friesland en de Wereld,” in nij bigjin dat swide frucht yn it takommende iepenbiere hat. DE STRIID FIERDERSOAN Dat dizze striid, lyk as alle striid om alde wearden troch nije to oerwinnen, iensidich wêze moast sprekt fansels. D. KALMA. I lie it jier 1927 gans stof en moude opjage by it ynstellen fan ’e Provinsiale Underwiisrie, net minder fleach it yn 1931 oer e diken. Nijjier wie amper oan ’e loft, oft dêr briek los hwat al lang broeide: Dér kaem in spjalt yn it Christlik Frysk Selskip. A. M. Wybenga to Nijewier, Gosse van der Valk, ünderwizer to Frentsjer en D. van der Meulen (ps. Uddo), redakteur fan it Friesch Dagblad diene in oprop ta it stiftsjen-yn-bigjinsel fan in Grifformeard Frysk Selskip (12 Febr. 1930). Uddo hie koartlyn al yn syn krante skreaun, hwerom in Frysk Kalvinist net mear meigean koe mei de lieding yn it Selskip fan 1908. Sont E. B. Folkertsma, M. S. E. Visser en S. Wendelaar Bonga en mear jongere aktivisten oan it roer stiene op it plak fan Ds. D. van Dijk en G. Kamerling, hiene ünderskate feiten argewaesje jown: füle krityk op ’e lieding yn ’e Grifformearde tsjerken, smucht op it „Hersteld Verband”, it öfstegerjen fan ’e lanstoarmdagen, it foarstean fan Ontwapening en by einsluten it ütkommen fan Fedde Schurer (mei Douwe Kalma) as kandidaten fan ’e Christen-Demokratyske partij foar de Twade Keamer. Doe’t it Friesch Dagblad dat leksum oplêzen hie, wie it signael jown. Hja woene in konfessionéle basis en oansluting by de Antirevolüsjonaire steatkunde en in Fryske learstoel oan ’e Frije Universiteit. Dêr waerd de ban mei trochsnien. De partijpolityk bihearske hwat langer hwat mear it Selskipslibben. E. B. Folkertsma haldde op ’e jierforgearring in ynlieding oer it skeel. Dêr folge it foarstel op fan mr. Winsemius om G. v.d. Valk as lid to skrassen, en fan Huismans Jr. om in Frysk Nasjonale partij op to rjochtsjen. HAEDSTIK XVII len en oar lei my heech. As yn in hüs, dat men mei opboud en leaf krige hat, bittere wurden falie dy’t bruorreherten kald meitsje en bruorrebannen ütinoar skuorre, bliuwt jins soks net yn ’e klean sitten. By it lézen fan ’e ünhjirmlike polemiken wike nei wike frege ik mysels wol ris öf: kinst net in lüd jaen dat de oerstjüre weagens yn it bidarjen bringt? It is derby bleaun, om’t de woune siet to djip. Der wie gjin salve mear oan to striken. Doe t 3 Febrewaris 1928 it nije orgaen De Stim fan Fryslan ünder redaksje fan E. B. Folkertsma ütkaem, stie myn namme net oan ’e kop as fêst meiwurker. Ik woe frij bliuwe. Dochs haw ik jierrenlang oant hjoed de dei ta de kolommen mei foarsjoen. Folkertsma hie mar to sprekken en ik stie foar in meditaesje. De earste kin men léze yn it nümer fan 21 Maert 1931 oer de Godsdream (Genesis 37 : 5). Hja binne letter samle yn ’e bondels Heitelanske Meditaesjes (1932) en De Bloeijende Amandelstêf (1939). Myn doel hat derby west it geastlik karakter fan ’e Fryske striid ütkomme to litten. Ik paste dan de Bibelske stof safolle mooglik ta op lan en folk. Itselde doel stie my foar by it skriuwen fan de Frysk-Nasjonale Katechismus. Yn de Tsien Kêsten fan Frysk-Nasjonael Leauwe (1934), dy’t ik breder ütwurke yn Kristlik Frysk Leauwe (1936) joech ik in theologysk antwurd op it Fryske kultuerprobleem. Ik skreau yn De Stim ünder allerhanne skülnammen lyk as Geaman, Wigbold en Wynsen, petearen, skógings en polemiken. Hjir hat men in lyts fragmint fan in fraechpetear (22 Sept. 1933): Hwat is it ynlike fan ’e Fryske biweging? De wurking fan ’e Fryske geast yn ’e folkssiele. Kinstü dy wurking forklearje? Né, hja is in wünder fan Gods miene genede. Hwerom is dat wünder sa great? Om’t de folkssiele yn har seis forfrjemde is fan har eigen oar • sprong en heger wezen. Yn hwa wurdt dat iepenbier? Yn ’e basterdfries en ünfries. Yn in petear fan Hidde en Ysbrand oer tempo en lieding fan it Selskip (11 April en 30 Maeije 1930) seit Ysbrand: Sipke Huismans seach skerp de grinzen fan it mooglike. Dat makke him praktysk en saeklik. De Dutskers soene him neame in Kristlike „Realpolitiker”. Hy hie de jefte minsken en dingen to sjen sa’t se binne en ut dy waernimming wei wist er de motiven to kiezen foar syn dwaen, as der nije easken nei foaren kamen. Hy wist, libben is foroaring en striid. It roun hjir op üt, dat in Forban binnen de A. R. partij ta stan kaem mei it bistjür: S. E. Wendelaar Bonga to Dokkum, foarsitter; K. van Houten to Sint Anne, skriuwer; G. Brouwer to Walterswald en S. Knol to Ljouwert. Hidde. Ik mei lije, dat de hjoeddeiske lieding fan it Selskip dizze roailinen folgje sil. Ysbrand. Sa is it. Gjin stap tobek. De takomst is oan ’e kauwenden.” Ik skreau dat binammen mei it each op it ünderwiisfraechstik dat oplossing easke. De hiele biweging wie ienriedich op dit iene punt: der moat fanwegen it Regear in wetlike regeling ta stan komme. Us manifesten en adressen sprieken düdlike tael. Wy moasten op üs iepenst wêze, om’t it tiidrek foarby wie dat men üs deaswei. Füle oanfallen diene bygelyks twa Grinslanners. Prof. Albert Willem de Groot (berne to Grins 13 Jan. 1892) heechlearaer to Amsterdam), yn ’e Ljouwerter krante fan 18 Septimber 1931 en yn De Telegraaf fan 28 Septimber 1931. In ynstjürd stik fan dr. G. H. W. van der Wielen en my hat him fan antwurd tsjinne. Doe kaem Prof. Mr. A. S. de Blécourt, (berne to Appingedam 10 April 1873), heechlearaer to Leijen yn ’e Nieuwe Rotterdammer Courant fan 29 Desimber 1931 üt ’e hoeke en joech it Frysk ünderwiis in smoarge feech. Ik bistried it stik yn it Leeuwarder Nieuwsblad fan 8 Jannewaerje 1932 mei de konklüzje: „It giet om it godlik rjocht fan ’e alders op har bern en om de frijdom fan üs folksskoallen. Hwat de Fryske biweging oan it Regear freget is mar in minimum.’ De journalist Willem Hielkema (f Juni 1944) hat op myn forsiik op it gefal in spotprint tekene, dy’t rounom forspraet waerd. It wie ek om mismoedich to wurden. Doe’t yn 1918 de üs geastbisibbe dr. J. Th. de Visser yn it kabinet Ruys de Beerenbrouck as minister fan it nije departemint fan ünderwiis, kunsten en wittenskip in sit hie oant 1925 ta, waerd üs hope wekker op in bettere regeling fan it Fryske ünderrjocht. Mar hoe fleagen net üs forwachtings yn reek op! Petearen mei Keamerleden, adressen, manifesten, brieven fan mannen fan ynfloed mochten net bate. Under minister mr. A. M. Waszink (1925 —1929) wie it ek büter oan ’e galge. Moast men net tinke oan ’e klacht üt de „Unpolitische Lieder” fan A. H. Hoffmann von Fallersleben: „Is der dan gjin wei Is der dan gjin dei Dy üs forlost ut ’e slavernij Fan dizze amtnerij?” Doe kaem minister }. Terpstra (1929—4933). Soe it nou oars wurde? De Underwiisrie fielde, der moat sterker aksje komme. Wy setten üs toskrep foar in Frysk Underwiiskongres. Woansdei 30 Desimber 1931 yn Amicitia to Ljouwert, ünder lieding fan J. Winkelman, foarsitter fan it Boun fan Fryske Selskippen om utens. Jelle H. Brouwer, skriuwer fan ’e tariedingskommisje hat der hannen fol wurk mei hawn. Seis wie ik daegliks yn it spier üs foaroan- It hat grif in fout fan 'e biweging west dat nea rieplachte waerd mei de ynspekteurs. Soks moast him bisnije. Nou wiene hja foar it earst ütnoege. Hja sieten oan ien tafel as gasten. Mei spanning wachten wy öf hwat fan dy kant sein wurde soe. Ynspekteur L. Welling wie de iennichste wurdfierder, in man mei gleone eagen yn ’e holle, dy’t syn tsjinstanner stiet. Syn wapens hied er slipe op it allerskerpst. Hy priizge de methoade oan dy’t er seis tapast hie by de negers yn Suriname: Men kin in frjemde tael net better leare as troch jins eigen tael tydlik to forjitten. Hy wie der perfoarst tsjin, dat it Frysk fiertael wêze soe yn ’e legere klassen. Dat it Hollansk fortuten fan it Frysk ünderwiis hawwe soe, woed er neat fan witte. It wie net mooglik de bern to wizen op it forskeel tusken Frysk en Hollansk. It iennichste middel wie de bern les to jaen troch ünderwizers dy’t suver Nederlansk praetten. „Tragyk” yn it Hollanske skoalmasterjen is gjin kwesje fan. Soks is mar in great wurd. Men kin op paedagogyske grounen ütwize de needsaek fan Frysk ünderwiis, mar dan is de konsekwinsje inkeld Frysk en gjin Hollansk. Sa gyng dat mar troch. It waerd der roerich fan yn ’e seal. De jongerein fluite en giisgobbe. It öffjurjen bigoun. Ik sjoch Jelle Brouwer breinroer it podium opfleanen ta in protest. De Koe sei: „Wy litte üs net fornederje ta in stik fan it Nederlanske folk, dat net syn diel leverje sil oan ’e biskaving fan ’e tiid”. H. Algra easke, de skoalle moast soargje dat elk bern in Frysk brief oan syn mem skriuwe koe. Wouter Swart smiet Welling foar ’e fuotten, hy hie earst mar ris better de earen iepen ha moatten, ear’t er praette, Jan Piebenga: Hy wol syn imperialisme oerbringe nei Fryslan; Bokma: „Hy wit neat fan hwat der omgiet yn ’e siel fan ’e Fryske bern”. Fansels folge der iderkear in applaus op. It Twade Keamerlid H. de Boer spriek in formoedsoenjend wurd. Winkelman syn lieding wie krêftich. By einsluten brocht ik him dêrfoar in wurd mannen oan to fiterjen ta in biret wurd. Der binne dan ek spikers mei koppen slein. Earste sprekker wie L. van der Meer, learaer oan ’e R. katholike H.B.S. to Hilversum, ünderwerp: Frysk ünderwiis eask fan moderne kultuer. Ik foei him daelk by, brocht in earesalüt oan ’e Fryske memmen, de hoedsters fan üs tael .wiisde op it hillige fan üs striid en op it bilang foar Nederlan. De rede fan S. E. Wendelaar Bonga oer: Frysk ünderwiis eask fan moderne paedagogy joech my oanlieding him to freegjen oft de tragyk yn it libben fan ’e Fryske skoalmaster dy tagelyk Hollansk atatner is, de sfear, de libbenshalding en libbenstoan yn ’e skoalle net skeint. Hy antwurde dat er daegliks ünderfynt hoe gefaerlik de Rykstael is foar üs tael en wezen. Ynslüpsels as zich, u, toen, boven ensfh. dogge de bern op yn ’e skoalle. Hy wit net oft twataligens by alle fakken nedich is, de praktyk moat it ütwize, mar inkel in lês- of taelles yn it Frysk is net genöch. fan tank ta. By it forlitten fan 'e seale fielden wy üs sterker yn 'e striid, en wiene oertsjüge dat de ynspekteurs der in yndruk fan meinamen nei hüs. It fjür moast nou barnende halden wurde. Dêrta skreau ik de brosjure Lüden fan it Front, Ljouwert, 1932, dêr’t ik it foarwurd fan oernim: „Sünt jierren hat Fryslan in striid foar it bihald fan syn eigen aerd en wezen. Njoggen selskippen binne yn ’e wapens om de üntftyskjende ynfloeden fan it moderne libben op to kearen en it Fryske libben ta frijer üntjowing to bringen. Jimmeroan is yn audiensje en adres slein op it ambyld om de skoalle frij to meitsjen fan in wet, dy de earste bigripen fan rjocht en opfiedkunde skeint. Sechstich heechlearaers hawwe it Regear frege om de wetlike regeling fan it Fryske ünderwiis mooglik to meitsjen. Einlings hat de Minister in iepenbiere bihanling fan ’e saek yn ’e Keamer tasein. Optheden is it de spanning foar de slach. En hwat fait nou waer to nimmen? Dat de tsjinstanner ek net stilsit. It Underwiiskongres en de parse hawwe dêr trochslaende bliken fan jown. Foar üs in reden om wekker en yn ’e wapens to bliuwen. It is üt dizze needsaek, dat dit skriftke towrald komt. In sljochtwei died fan selsforwar! It binne in mannich lüden, opheind üt it striidgewoel, dat hinne en wer weaget mei ófwikseljende kansen, inkelde koarte signalen dy trochklinke meije, wylst op ’e nij de slach bigj int dy’t nei’t wy hoopje, in ein makket oan in ienfoarmich, efterlik twangsysteem, dat de Fryske biweging net langer sette kin”. Ik liet sprekke de tael fan it forline, naem in forskaet op fan tynge üt tiidskriften, liet lüden hearre fan it politieke mêd, joech tsjügenissen fan üs kongressen, kursussen en stüdzjedagen, forklearrings üt rapporten en adressen, ütspraken fan akadeemjelju, sawol taelmannen, juristen as paedagogen, wurden fan skoallemannen, en in hanfol der op ta. Alle registers fan it oargel waerden iepenset. Sa’n konsert koe gjin kwea. Op 23 April 1932 haldde it Boun fan Nederlanske ünderwizers yn ’e sealen Schaaf in gearkomste oer de barnende kwesje. }. K. Dykstra, redakteur fan it „Volksblad van Friesland” pleite foar de wétlike regeling, ynspekteur L. Welling dêrtsjin. Hwat lêstneamde sei kaem frijhwat op itselde del as it foarige jiers. Syn earste sizzen wie al fuortdaelk: Gefoelsarguminten wol ik net fan witte.” Alles waerd kald biriddenearre, knap logysk, mar sünder hert. Dykstra koe der net tsjin op. De slach like forlern. Der waerd skoft halden. It hert sloech J. Brouwer en my tsjin de kiel. Yn gans gearkomsten, binammen tsjerklike, haw ik wol foar gleone fjören stien, mar by myn witten hat it my noait sa oanstutsen as dy kear. Hwat ik by it debat sein haw, wit ik net mear. Men lit jin mei in stuit gean op in stream dy’t opwallet üt it hert. Ik nim dêrom it kranteforslach oer: „Dr. Wumkes acht de inleidingen zeer oppervlakkig. Men heeft zich alleen bewogen op paedagogisch-practisch gebied. Dat is van het allergrootste belang. Doch het is grenzeloos oppervlakkig, als men niet dieper en verder tast. Nederland heeft thans een schoolstrijd van tachtig jaar achter den rug en waar is die in geëindigd? Het hier behandelde onderwijs-probleem ligt op het terrein van het sociaal-ethische, om het religieuze nu maar buiten beschouwing weg te laten. Het friesche volk maakt een nationaliteits-vraagstuk door van eeuwen, een tragische worsteling. Men bedenke, dat in 1530 het friesch hier nog de officieele taal was! Gysbert Japicx maakte het tot een cultureele taal die zelfs de Engelschen bewonderden. De friesche universieit werd wereldberoemd totdat Napoleon haar vernietigde. Toen eindelijk, in 1843 ook het Atheneum verdween stonden er jonge onderwijsmannen en studenten op om het nationaal gevoel hoog te houden. De heer Welling kan nu wel zeggen: Wees nu maar paraat!, maar hij heeft de hegemonie van Holland achter zich (Applaus). Doch die macht heeft het verkregen door den handel en het geld van Indië. Holland is echter een friesche dochter vaneen friesche moeder, doch zij is de moeder boven ’t hoofd gegroeid! Spr. betwijfelt, of de heer Welling inderdaad zijn persoon volkomen van zijn ambt kan onderscheiden. De friesche beweging is voortgekomen uit de groote Europeesche vrijheidsgolf ten tijde van Hofmann van Fallersleben. Thans vragen negen vereenigingen om tegemoetkoming, opdat het friesche kind zijn eigen moedertaal leere lezen en schrijven. Men dient de zaak ook nu eens van dien kant te bezien religieus, sociaalethisch en vooral ook politiek. (Beweging). Och, wij hebben het hier toch niet uitte maken. Het zwaartepunt van Nederland ligt niet meer in Holland, doch in Brabant en Nijmegen! Zie slechts naar mannen als Titus Brandsma en Magister Doodkorte. Spr. heeft inden heer Welling een hard onderwijsman gehoord; niet een sociaal ethisch voelend mensch. Er wordt alleen op utiliteitsgronden gelet. De zaak gaat echter dieper en verder. Spr. voorziet in Friesland een ontzettend feilen strijd misschien nog feller, dan die om den Bijbel en wie daarbij de overwinning zal behalen, staat voor spr. vast. Want een vrij volk laat zich niet beheerschendoor absolutisme en strakke onderwijsmannen die de sociaal-ethische waarden niet gevoelen! (Daverend applaus). Kerdaet as altyd, stie ek Brouwer syn man. Wy krigen dy nachts gjin wink yn ’e eagen, mar hiene üs plicht dien. Mei rjocht frege Brouwer dêrnei yn ’e Stim fan Fryslan: Hwerom hat yn dy gearkomste net ien fan al de hantsjeklappende ünderwizers de müle opdien? Hy stelde de fraech. En ik jow hjir it antwurd: Gjinien hie de moed de ynspekteur tsjin to sprekken, der koe ris skea fan komme by in sollisitaesje. Wy moasten doedestiids wol ris kleije oer ’e sloppe hal ding fan üs Selskipsmannen. Hwer hearde men har lüd yn iepenbiere gearkomsten, dêr tin skoandere gelegenheit wie to tsjügjen fan üs goed rjocht? It wie Maeije 1932 doe’t troch de antirevolüsjonairen in iepenbiere politike forgearring halden waerd yn ’e Koepeltsjerke to Ljouwert mei Mr. H. Bijleveld, ald minister fan oarloch en J. Schouten to Rotterdam, lid fan ’e twade Keamer as sprekkers. Mar men moat net miene dat ien de fraech stelde oft it yn den Heach hast tinken waerd de Fryske bern op skoalle ünderrjochtsje to litten yn har memmetael. It joech my in Stimartikel yn ’e pinne: „Deaswijen fan de Fryske Underwiisstriid” (13 Maeije 1932). It wie yn dy dagen dat de Stim fan Fryslan fan my in bibelske oertinking opnaem dy ta tekst hie de wurden: Ik bin in frjemdling wurden yn in frjemd lan (Exodus 2 : 22). Men kin se ek léze yn myn Heitelanske Meditaesjes (Boalsert, A. J. Osinga, 1932, bl. 10—12). Mozes klaget syn langstme nei affears lan üt yn de namme fan syn bern dat er Gersom neamt, hwant ik bin in frjemdling wurden yn in frjemd lan”. It is it blieden fan in woune yn de woastenije, efter it fé, jierrenlang, ünder füle sinnebran, yn iensume stjerrenachten. „Kinne wy dat neifiele en meifiele? Frjemde fraech! Wy binne thüs. Fryslan is üs heitelan. Hwat binne de greiden üs hiem, de wide kimen, de stjelpen, en it alde tsjerkje op e terp! Hwat fiele wy üs ien mei üs folk, mei üs tael, mei de hiele Fryske sfear! Hoe kin hjir sprake wêze fan frjemdlingskip? Né mar dêr is hwat oars. Nederlan. Lit my leaver sizze: de steat fan Nederlan. En sille wy deroer kleije: Ik bin in fremdling wurden yn in frjemd lan? Ja ... . de tyrannije is bleaun. Oant hjoed de dei ta. Koartlyn foei as in tongerslach op de Fryske herten de tynge, dat it Nederlanske steatsbiwald in wet yn ütsjoch jowt, sa haetlik, dat der gjin wurden foar to finen binne. As Minister Terpstra syn sin kriget, sil it sa komme, dat op üs Fryske skoallen wol it Fransk, wol it Dütsk, wol it Ingelsk tagong krije kin mar net it Frysk, net de eigen sprake. Dat is in slach yn üs gesicht. Wy hawwe jierrenlang frege yn Den Haech, troch audiënsjes, troch rekesten, troch Keamerleden om üs godlik en hillich rjocht. Marde doar fan de skoalle bleau foar it Frysk op slot. En nou giet it tergjen sa fier, dat men de bütenlanske talen ynhellet en de eigen sprake keart. Is der nou gjin reden om to kleijen: Ik bin in fremdling wurden vn in frjemd lan? De Nederlanske steat is hurd dwaende, Fryslan fan him to forfrjemdzjen en óf to stjitten mei narjende wetten. Moat it safier komme, dat Fryslan oan de Nederlanske steat de tsjinst opseit, lyk as tüzenen Flamingen it ynderlik al dien hawwe mei de Belgyske? Of gean ik to fier mei sok sizzen? Ik sjoch jitris yn myn bibel en lês fierderop: En de oare syn syn need. Dat is de wei dy’t ek it Fryske folk oanwiisd wurdt by de tsjinslach fan hjoed. Wy sille net by de pakken sitten gean. Wy sille ek net opstean tsjin de Nederlanske steat. Yn de pine sjogge wy heger en sizze: It is noch net de tiid fan de frijmeitsing fan de Fryske skoalle. It komt op Gods tiid. Us hope is op Him, Helper is syn Namme. Us hope waerd net biskamme. Den Haech bigriep dat de Friezen lêstich waerden. Haedynspekteur L. Welling, dy’t ienris pleite hie foar ientalich ünderrjocht mei birop op ’e negers yn Suriname, wie al mei hannen omkeard. Hwer ik dat oan taskriuw? Oan allerlei. Hy hie danich üs tsjügenis heard op ’e kongressen. Hy hie }. H. Brouwer syn pleit heard yn ’e Rotaryklub to Ljouwert. Hy hie omgong mei dr. J. Botke, lid fan ’e Underwiisrie, frijmitselder en rotarian, dy’t net neiliet it izer yn it fjür to halden. Ek spile Prof. Titus Brandsma in wichtige rol mei syn bisiken oan Minister H. P. Marchant opfolger fan minister Terpstra de frijsinnich demokraet dy't Roomsk Katholyk waerd. Dizze regearsman hie noch krekt foar syn öfgean opdracht jown oan Welling in nota yn to tsjinjen oer it Frysk ünderwiis (18 Maeije 1935), en de opfolger minister J. R. Slotemaker de Bruine bifêstige soks. Sadwaende krige de Provinsiale Underwiisrie fan Welling it forsiik mei it each op dy nota 28 Oktober 1935 op it Provinsjehüs in gearkomste mei him to bilizzen en as atfiseurs dêrby fan wegen de A.F.U.K. to freegjen J. K. Dykstra en S. E. Wendelaar Bonga. Ik naem de lieding fan de forgearring op my en keas as grounslach fan it bisprek it ünderwiisadres fan ’e Selskippen, datearre 21 Febrewaerje 1934. Ik lit oan ’e lettere skiedskriuwer oer op dizze wichtige gearkomste neijer yn to gean. Haedsaek is, dat wy it op alle punten meiinoar iens waerden. Us tocht dan ek, nou sil it klear wêze. Marin departemint is in taei lichem. Ody amtnerij! Wy soene it noch sür helje moatte, oars rekke it noch op ’e lange baen. Jitris namen wy Twade Keamerleden ünder ’e earm. Op 4 Jannewarje 1936 krige ik it Keamerlid P. Wielinga, ald skoalleopsjender en Snitser fan komöf, ünder skot. Ik frege him hoe’t hy it yn üs skoallen hawwe woe. ~lt Frysk”, sei er, ~fuortdaelk yn e earste klasse, en hwat de aksje oanbilanget, spin mar op, wy steane efter jimme!” Dat wie foar gjin dóvemansearen sein. Telegrammen waerden wiksele, en fjouwer dagen letter teagen Prof. Titus Brandsma, dr. }. Botke en J. Winkelman as öfgesanten fan wegen de Underwiisrie op audiensje, lykwols sünder ütslütsel to krijen. Trije wike neitiid mocht ik de bistjürekonferinsje yn it Steatehüs it offisiéle rapport foarlêze mei it einbislüt: ~De Minister kan namrae wie Eliëzer hwant, sei er, de God fan myn heit hat my ta help west, en hat my forlost fan Farao’s swurd. Hjir lear ik, dat Mozes mids ds sielesmert fan de frjemdlingskip it leauwe en de hope net forlern hat. Ut de namme fan syn twade bern sprekt it bitrouwen op de Heare syn God as de Helper yn geen enkele belofte geven”. Marde bilofte kaem gauwer as wy tocht hiene. De Minister spriek to Snits foar de Kristlik-histoaryske kiesforienings fan ’e Südwesthoeke. Yn dy gearkomste waerd him ünder oaren de fraech steld hoe’t it komme soe mei de skoallesaek, en it antwurd wie: „Ik hoop binnenkort de wettelijke regeling te kunnen geven”. De oare moarns kaem O. Santema, dy t de fraech dien hie, op ’e bibleteek mei de blide tynge. 26 Febrewaerje waerden wy yn in gearkomste fan ’e Underwiisrie mei de haedynspekteur bifêstige yn it foarütsjoch, alle meiwurking sei er ta en Woansdei de 19e fan Maeimoanne 1937 naem de Earste Keamer it ütstel fan Minister Slotemaker de Bruine ta wiziging fan de Leger-Underwiiswet 1920 oan. Mei reade letters mocht fuortoan dy dei en dy died yn it almenak. De krans fan oerwinning hong oan it ein fan in lange, lange stridbaen. Troch hiele Fryslan hinne waerden de bulletins oanplakt dy’t de blide tynge fan ’e wetsforoaring bikend makken en de nijsblêdden wijden in artikel oan it feit, dat oan it rychje fan fakken dêr’t op ’e legere skoalle les yn jown wurde koe, dit tafoege waerd: „Daar, waar naast de Nederlandsche taal een streektaal in levend gebruik is, kan onder lezen en Nederlandsche taal eenige kennis van die streektaal begrepen zijn.” Yn it takommende soe it dus mooglik wêze om op üs skoallen ek yn eigen tael lézen en skriuwen to learen. Elke skoalle koe nou lesboeken en sjongboekjes oantuge. En de masters waerden oanfitere troch de tasizzing fan ’e Haed-Ynspeksje, dat frysk-kundigens in oanbifelling wurde soe by sollisitaesjes yn Fryslan. Yn ’e léste gearkomste dy’t de Underwiisrie mei Welling hie, spriek ik myn blydskip üt oer it feit, dat in nij bigjinsel yndroegen waerd op üs skoallen, to witten de earbied foar it Fryskeigene en dat brutsen waerd mei it sintralistysk assimilaesjeprinsyp, dat jimmeroan foar de wiere Friezen pynlik west hie. Earst nou soe der romte komme foar in soune folkskultuer. Welling hat der freonlik op antwurde. Ja, it hie seis syn folsleine meistimming dat wy ek nei de wetlike regeling de provinsiale subsydzje bihalde soene foar folk- en gealeargongen. Datselde jiers waerd ik yn it spier roppen ta fordigening fan üs rjocht as Herfoarme dominy om in Fryske tsjerketsjinst to lieden. Gabe Klaes Wiersma, in Boalserter, alear partikulier siktaris fan mr. P. J. Troelstra, dominy op Skiermuontseach, (sünt 1935 to Noardwolde) röp myn help yn foar in Fryske preek dy't er halde woe yn in fakaturebeurt to Eastrum. Hy hie dat öf kundig je litten, de tsjerkerie hie gjin biswier, en dêr krige er ynienen in skriuwen fan ’e konsulint, it mocht net. De saek wie my to wichtich, soks mar op syn birin to litten. It gyng hjir om it rjocht, op groun fan in wetsartikel, dat de foarm fan ’e liturgije oerlitten wurdt oan ’e learaer. „Zooveel is dan nu klaar en zeker, dat ds. Wiersma van Schiermonnikoog schriftelijk en officieel een kerkelijk taalverbod heeft thuisgekregen. Hij mag geen vacature-beurt vervullen in het Friesch. Men kan nauwelijks gelooven dat zoo iets mogelijk is ineen tijd, die leuzen aanheft als kerkopbouw en kerkherstel, want hiermede wordt het recht geschonden dat ieder Hervormd predikant onvoorwaardelijk toekomt om de godsdienstoefening in te richten zooals hij dat verkiest. De kerkeraad heeft enkel zeggenschap over de tijd en de plaats. Het is bekend dat de Friesche predikant H. Witteveen eertijds zijn tekst aflas in het Hebreeuwsch. Hij placht te zeggen: „Als hier een Jood inde kerk komt, dan moet hij weten, dat wij zijn heilige taal eeren en kennen”. Deze wijze van doen was zijn onbetwistbaar recht. Toen ik 3 Jan. 1915 te Tzum voor het eerst een officieele kerkdienst leidde in het Friesch en dit voornemen aan den kerkeraad mededeelde, was dat mijn goed recht. Geen enkel Herv. predikant behoeft te vragen, of hij zich wil bedienen van de rijkstaal of van de volkstaal. Op dit punt kennen wij geen belegerde vesting met een militaire diktatuur. Dat verstond de kerkeraad van Burgwerd waar ik eenige jaren geleden preekte. Vóór den dienst vroeg een der ouderlingen: „Dominy, hwat sil it fan ’e moarn wêze Frysk of Hollansk?” Maar er zijn nu eenmaal menschen, voor wie de tijd stilstaat en die inde beklemming der behoudzucht altijd angstig zijn voor het nieuwe.” Oer it gefal Eastrum skreau ik noch yn it Leeuwarder Nieuws blad fan 18 April 1932: „Ik acht het van groot belang, dat het preekgeval-Oostrum zuiver en van alle zijden wordt belicht. Het heeft toch een scherpe snede, die de kerk kan wonden. Opmerkelijk is, dat de kerkeraad mondeling eerst geen bezwaar maakte: „Wy litte it oan dümny oer.” Later volgde de omzwaai en een schriftelijk verbod van den consulent. Welke drijfveeren zijn hier aan het werk geweest? Kerkeraad en consulent zijn confessioneel-orthodox, terwijl ds. Wiersma religieus socialist en een vurig ijveraar van „Kerk en Vrede” is. Is dit soms het „esoterische Christendom” achter de schermen waarover op de laatste predikantenvergadering werd geklaagd? Ondenkbaar is, dat ooit voor Friesland een kerkelijk taalverbod reglementair wordt vastgelegd. Dan raakten de poppen aan het dansen. Al even dwaas is hier den Kerkeraad zeggenschap in te geven. Waar blijft dan de spontaneïteit van het ambt? Tijdenlang It rekke dus net allinne ds. Wiersma mar alle Frysksinnige dominys dy’t op dat goed rjocht stiene. It hat my tige moeid, dat Wiersma doe bilies joech. Foar my wie it nammerstomear reden om de needklok to lieden. Yn it Leeuwarder Nieuwsblad fan 8 April 1932 koe men dit ynstjürd stik léze: bestaat reeds op dit punt volkomen vrijheid, met medeweten van Provinciale- en Klassikale besturen. Ik laat mijn eigen doen te Tzum en elders nu maar buiten beschouwing. Maar wat heeft b.v. dr. S. Cuperus te Lekkum al jaar en dag zoowel in eigen gemeente als inde vacature gedaan? Eenvoudig Friesch gepreekt, als het hart er hem toe drong. Toen b.v. Mr. Troelstra stierf, meende hij den dichter te moeten herdenken. „En fansels, dat koe net yn it Hollansk”. Meent men, dat iemand hem daar lastig om is gevallen, wijl hij het niet aan de Kerkeraad had gevraagd? En aangenomen men zou de zaak dwarsboomen met reglementaire voorschriften, dan ging ze uit eigen innerlijke stuwkracht toch door, maar dan buiten de Herv. kerk om. De fel-levende Friesche ziel spot met Haagsche bepalingen, zoodra een levensader wordt aangetast. Dat zal gelden voor de school die men ook voor 'de volkstaal sluit. Dat zal niet minder gelden voor de kerk. De Afscheiding, de Doleantie en de Arbeidersbeweging zijn zoovele bakens in zee. Wil men spreken van gevaar, dan is het dit, dat de kerk een nieuwe kans laat voorbijgaan. Inde afgeloopen winter heeft niet een predikant maar een vrouw, mevr. Feddema-Hoogland te Ferwerd, op 15 plaatsen Friesche diensten geleid. Vooral haar gebed inde volkseigen taal deed een ontroerende werking. Oude menschen, die haast niet loopen konden, sleepten zich er heen. Velen, die met de kerk gebroken hebben, gingen haar hooren. En de offervaardigheid in deze samenkomsten was verbijsterend. Van wie gaat dit werk uit? Meest van Selskips-kriten en Evangelisatiebesturen. Is dit niet reeds een aanklacht tegen de Herv. kerk? Moest de kerk zelf niet de leiding hebben in deze levende volksbeweging? En wat men den Javaan en Papoea gunt, zal nlen dat den Fries misgunnen? Want wat men ook redeneere of argumenteere of reglementeere, het Hollandsch, de Rijkstaal, is en blijft voor den Fries een v r e e m d e taal die niet de diepste diepten van de volksziel raakt. Het gaat hier waarlijk wel om een heilig recht, dat metafysisch gefundeerd is. „leder in eigen taal”. Dat is Pinksteren. Ook voor Friesland. Rome heeft dit begrepen. En het gaf aan de Friesche kerk een Friesch gebedenboekje met het approbatur van den Aartsbisschop. Men zij voorzichtig inzake Oostrum en bestraffe de kerkeraad, om dat hij buiten zijn boekje ging. In allerforheftichst tsjinstanner fan ’e Fryske earetsjinst wie ds. J. Hoekstra to Ternaerd (1919—43), foarsitter fan it klassikael bistjür fan Dokkum. Hy kaem my ris tomiette by de Klanderij to Ljouwert, gyng flak foar my stean, haldde my de fust foar en frege driigjend: „Wanneer zal dat Friesche gepreek eens ophouden?” Ik sei gjin wurd werom en roun troch. Dizze kollega hie in feardige journalistike pinne as redakteur fan it „Hervormd Zondagsblad . Myn stik joech him oanlieding der in wurdtsje oer to sizzen. As argumint helle er bygelyks oan, dat kandidaten foar har proponints- eksamen in preek opstjüre moatte yn ’e Hollanske tael. Hjoeddeis sil der gjinien mear oer tinke it rjocht ta it halden fan in Fryske earetsjinst oan in Herfoarme learaer to üntsizzen. Yn ’e Grifformearde tsjerken komme tsjerkerie, klassis, provinsiale en generale synode der noch by topas. De Fryske studintewrald wie yn ’e léste jierren ek wekker wurden en bigoun üt oare eagen to sjen. Grins die de foarstap en rjochte 20 Maeije 1925 „Bernlef” op mei K. Hornstra as foarsitter. Yn 1930 folgen de stüdzjerounten fan Wageningen, Leijen en Utert. It lektoraet fan P. Sipma, dy’t 4 Oktober 1930 syn earste iepenbiere les haldde to' Grins mei it Onderwerp: Bijdrage tot de kennis van het Rudolfsboek, joech de biweging oan ’e hegeskoallen gans stipe. Twa dagen tofoaren siet Jan Bieuwes van der Meulen, studint to Wageningen, by my op ’e bibleteek foar in bisprek ta it oprjochtsjen fan in Fryske studintefederaesje. Hy achte de tiid dér ryp foar, hie der leauwe ta en pleite sa sterk dat ik net allinne myn help, mar ek de bibleteek as plak fan gearkommen tasei. Doe is der op koarte termyn arbeide. De Underwiisrie makke fleanend in wurklyst klear foar in studintedei yn ’e Krystwike op ’e hanskriftseale fan ’e Kanslerije mei wittenskiplike foardrachten fan P. Sipma, dr. G. Gosses en my. De oprop waerd dien en 22 Desimber wie de „hope fan Fryslan” üt alle akademystêdden fan Nederlan oanwêzich. Ik naem de lieding op my, spriek in iepeningswurd en joech dêrnei in oersetting mei kommentaer fan Liber XIII, caput 54 üt Tacitus’ Annales, ünder de titel: Yn it theater fan Pompejus (sjoch myn Paden fan Fryslan, I, bl. 29—35). Dy dei hat sa’n fortuten dien, dat de jouns noch de feuderaesje stifte waerd. En hja tynde fan libben en gloede. Twa jier neitiid 23 Desimber 1932 waerd it twade Fryske studintekongres to Ljouwert halden. Dr. G. Gosses liet „Patriottyske lüden üt Fryslan’s skriftekennisse hearre. Haring Tjittes Piebenga fan Frentsjer haldde as foarsitter fan it kolleezje fan folmachten de almenaktaspraek. Doe folge in optocht mei flaggen troch de stêd. Op ’e hoeke fan ’e Wurdumerdyk.—Nijstêd waerd de kloft ünder gans spektakel oanhalden troch in polysjeman: Hja moasten de flaggen opteare, dat earst barde nei de trêdde sommaesje. Doe’t it op in fjochtsjen gie mei noch in pear oare polysjes, die ien fan harres in raem nei de Redbadflagge, dy’t yn bislach nommen waerd. Trije studinten moasten meikomme nei it polysjeburo. Haring Tjittes waerd opsletten yn ’e sel. Sipma die as goed skutspatroan alle war him los to krijen. Doe’t er frij waerd sünder flagge, hat er yn oerliz mei syn riedsman mr. J. van der Schaaf yn in Frysk biswierskrift de kantonrjochter frege om de flagge wer frij to jaen, it symboal en de bilofte fan heger Frysk libben. Nou lies men yn dy dagen iderkear nuvere dingen fan „de Swarte Heap”. Hwa dat wiene wist men net, marde namme wiisde op hwat men mei in frjemd wurd neamt „terreur”. En ja, dêr wie it spul al geande. Op in moarn hie it brünzen byld fan „üs Heit”, greve Lodewyk fan Nassau, op it Hofplein in doek om him hinne mei de wurden derop: „Hjir moast Karei Roarda stean.” Dat joech in danigen alteraesje yn dat steatlike formidden fan it paleis, stêdshüs en polysjeburo. It like ek op in revolüsjonaire died, mar hwat moast it bitsjutte? Elkenien dy’t de Fryske skiednis koe hie foar it forstan, dat it in streep helle troch greate Nederlanske tradysjes. Marde polysje tochte oan hiel hwat oars, hwant yn ’e Provinsiale Steaten siet de kommunist G. Roorda fan Tynje en dy waerd bidoeld, mienden hja. Dat dom forsin joech my in kranteartikel yn ’e pinne (9 Jan. 1933): Redbadflagge en Swarte Heap, mei dit slot: Niisneamde studinte-aksje hat ien ding wol tige skril foar it ljocht brocht, n.l. dat it Fryske folk syn eigen skiednis net ken. Hoe soene hja in Kalvinist as Karei Roarda dy’t de hiele Nederlanske Republyk mei oprjochte hat oars halden hawwe foar it kommunistyske Steatelid Gerrit Roorda üt Tynje lyk as nou bard is. Mar hoe kin men hwat oars forwachtsje salang as der mei Hollanske oriëntearre skiedboekjes op üs skoallen pield wurdt? Dêr mochten üs ynspekteurs wol ris efter hinne. 16 Febrewaris 1933 kaem de flaggesaek foar. Haring Tjittes Piebenga stie foar it tribunael en spriek Frysk. Soks mocht net. It moast Hollansk wêze. Hy wegere. Doe waerd him it swijen oplein. Mr. Jan Wiger Tysma kantonrjochter bisocht it mei de grap to bislaen. Wy bieten üs op ’e tosken fan argewaesje en skonken öf. ~De majesteit fan it rjocht is skeind”, sei ik tsjin Eeltsje Folkertsma. Ja”, gromme er, ~en noch wol troch in meioprjochter fan üs Selskip”. Jitris mocht de studint him yn it Hollansk forantwurdzje foar polysjerjochter mr. J. Meihuizen. Doe’t er de Fryske kop yn ’e nekke smiet, waerd er de seale ütset en yn ’e sel treaun. Ik hear noch syn gjalp: „Fryslan oerein!” It klonk üs allegearre as in striidrop yn ’e earen, en üs dichters joegen der nije klank oan yn De Stim fan Fryslan (23 Juny 1933). J. H. Brouwer mei: Us tael is Frysk! Dy hat fan groun en geast en bloed, Dy brekt ut ünrjochts bannen hjoed, En slacht jit frjemd foar master op. Ut donkre djipten riist de rop: Fryslan oerein! En Fedde Schurer mei: Hark de brünzen needklok let Marit jonge Fryslan heart, 't Raemt de tichthüsdoarren op Mei syn daverjende rop: Fryslan oerein! Dêr siet yn dy dagen krüddamp yn ’e loft. Op 'e nauwe paedtsjes tusken de boekekasten yn ’e Buma-bibleteek is doe gans hwat öfhispele. 16 Juny strüsde dêr mei opstrutsen seil journalist Willem Hielkema (f 15 Juny 1944, haedredakteur fan it Leeuwarder Nieuwsblad en sont 12 Septimber 1942 redakteur fan de Friesche Courant) yn, en lei Brouwer en my neifolgjend tsjügenis foar dat er opsteld hie. Hy forsocht üs it to ündertekenjen, fan doel it yn alle mooglike Fryske kranten opnimme to litten: Wy, ünderskreaunen, leden fan de Fryske biweging en bistjürsleden fan opneamde selskippen, sterk troch üs leafde ta folk en lan, steande op üs rjocht fan tweintich ieuwen, bringe ta witnis fan eltsenien, dat de Fryske studint Haring Tjittes Piebenga op lést fan de Polysjerjochter to Ljouwert ta de rjochtseale ütstjürd en dos rjochtleas makke waerd en as in misdiediger yn de sel opsletten is, omdat hy wegere om foar de Rjochtbank oars as Frysk to praten en róp fan „Fryslan oerein!”; kundigje oan de Minister fan Justysje en oan de Arrondissemints Rjochtbank to Ljouwert by skriuwen en oan de steatsboargers fan de Nederlannen troch de wei fan freonlik trochdwaen fan de Parse, dat wy de skande, niisneamde Fryske studint oandien oernimme en biskogje as oer it Fryske folk brocht to wêzen, dat wy weardich, lykwols mei grime, opkomme tsj in dit skeinen fan de Fryske folkseare, dat wy ienriedich steane efter de eask fan folksrjocht itjinge meibringt, dat de Fries yn Fryslan syn rjocht yn syn memmetael skjinje mei. Wy joegen üs nammen. E. B. Folkertsma, W. Ph. Zwart, A. Witteveen, Tsj. de Jager, Fedde Schurer, allegearre bistjürsleden fan ünderskate selskippen kamen der ek ünder. Büten myn witten sette Hielkema efter myn namme: Lid Fryske Underwiisrie. Fan heger han haw ik dêr frijhwat oer hearre moatten. Marit maelde my neat. It tsjügenis gyng yn sé, en yn De Stim fan Fryslan skreau ik der dit noch oer hinne: De bijegening fan ’e pro-fryske studint H. T. Piebenga dy’t om syn trou oan ’e memmetael foar it gerjocht yn ’e sel opsletten is, hat yn forskate fryske formiddens in danigen opskuor toweibrocht, net minder as de forheftige ütfal fan ’e skoalle-ynspekteur Welling op it léste ünderwiiskongres. Ik kin net neilitte tusken-dy twa feiten forban to sjen. Beide kearen hat in steatsamtner krêft socht yn in nuvere machtsdrift dy’t op it Fryske folksherte ófskampet as in stomp més op in stik basalt. En is it tafal dat it beide kearen in amtner wie, dy lid is fan ’e Rotaryklub, in nije leat oan ’e beam fan ’e Frijmitslerije? Nou hat de skiednis fan dizze humanitaire biweging my leard, dat de Mayonnerij jmmeroan yn ’e foarste 20 rigen stien hat fan ’e nasjonale frijheitsstriid, dy’t swakke folken yn Jerope to fieren hiene. Foar Itaelje neam ik Garibaldy, foar Fryslan: Tsjibbe Gearts v.d. Meulen to Burgum, Jan Gelinde van Blom to Drachten en Jilles Klaasesz. op Herwey to Ternaerd. Alle trije frijmitslers folbloed Thorbeckemannen, jong liberael, haldden hja it findel mei de pompeblédden heech. En de epigonen? Oppenearje hja har hjoed de dei as forklearre tsjinstanners fan ’e Fryske frijheit en affears erfskip? Ik achtsje it yn dizze tiid mei syn sterk fascistysk stribjen net sünder bilang foar de Nederlanske en Fryske folkspolityk, to witten oft men hjir to dwaen hat mei in koersforoaring fan ’e Loge, mei it loslitten fan in ald liedend bigjinsel, of mei io tafallich gebear fan in ,sterke, ünfryske man”. Koart dêrnei kaem Mr. Doede Jelle Cuipers, de ynfryske kantonrjochter to Harns by my mei de tynge dat der yn ’e wachtkeamer fan it kantongerjocht dérre in hingelkaert plak krige mei it rymke: Al hwa wend is Frysk to sprekken, Hoecht him hjir net to forbrekken. Soks barde op in skriftlik forsiik dat wy him meiinoar dien hiene. Yn dyselde snuorje makke ek it Twade Keamerlid H. S. van Houten gebrük fan it rjocht fan ynterpellaesje en stelde de minister fan Justysje inkele fragen nei oanlieding fan it gefal Piebenga. Oan alles wie to fornimmen dat de Fryske biweging in oanfallende halding oannaem tsjin de amtnerij, hwat net neiliet yn den Haech yndruk to meitsjen op it Regear. Yn dit forban kin ik net neilitte it neifolgjende to forheljen oer itjinge ik bistien haw yn ’e rjochtseale op it Paleis fan Justysje: Yn ’e nacht fan 6 op 7 Febrewaerje 1937 sloech K. v. K. fan ’e Tynjedyk ünder Huzum, domdryst, mei in lilke drank oer him, in glês by my yn. De oare moarns foun ik de diggels en in stikken bierglês yn it tün. Earst tocht ik oan ynbraek, dat ik joech it oan by de polysje. De forklearring barde yn it Frysk. De saek kaem 10 Maert foar it rjocht yn it Paleis fan Justysje. Yngeand hie ik neitocht oer myn halding hwat it Frysk oanbilanget. Alles op syn birin to litten, hie ik gjin frede mei. Demonstraesje of in konflikt seach ik gjin heil yn. It swiertepunt lei foar my yn ’e eed. It oare wie allinnich in bifêstigjen fan hwat al to boek stie. De eed is neffens Christlike oertsjüging in sakrale died. Gods hillige namme wurdt oanroppen, om’t Hy de oerste Rjochter is en de hanhalding fan ’e gerjochtichheit Him fierder tabitroud bliuwt, Ik hie biswier, de eedformule yn it Hollansk oer to nimmen. Hwant lei de hiele ynset fan üs Fryske strid net forankere yn it bigjinsel, de folkstael de wijing to jaen fan it allerheechste? Gebet, Wurdforkundiging, Sakramint, earetsjinst, wie alles net üt God? Wie de folkstael net Syn jefte? Easke earbied foar God, foar de eed en foar eigen tael net de Fryske foarm? Dat stie ünforwrigge by my wurde mei, as de plicht dêrta üntliend wurdt oan immens godstsjinstige gesindheit. Neffens myn ynsjoch wie it hjir suver in religieuze saek, dy’t forankere lei yn it leauwe. Dêrom weage ik it der op, en en it roun of nei winsk. , De presindint forsocht my by it swarren fan e eed de Hollanske wurden nei to sizzen. Ik spriek de formule üt yn it Frysk: „Sa wierliken helpe my God Almachtich.” De griffier Mr. T. Dorama, in goekunde, seach gans binijd, mar oars barde der neat. De eed yn Fryske foarm haldde. Fierder forhelle ik it gefal yn it Hollansk. As de eed yn Fryske wurden net oannommen wie, dan hie ik oerswarre moatten en by wegering kans hawn op in straf fan heechstens seis moanne finzenskip. . Wy mochten de rjochter Mr. E. J. baron van Irnhoff dan ek hulde dwaen foar syn brede, loyale wetsynterpretaesje, dy’t rekken haldde mei de persoanlike godstsjinstige gesindheit. Foar de Fryske striid wie dit feit net sünder bilang. Yn it takommende sil de sakrale hanling fan ’e eed yn it Frysk dien wurde meije. It wie in earste stap, dat hjir de rjochter in eed dy t yn it Frysk ütsprutsen waerd, net yn striid mei de wet achte hat. En al mocht üs rjochtsgefoel dan ek noch net folslein bifredige wêze, it bigjinsel haldt. It wie myn winsk, dat op dizze earstling mear folgje mochten. Troch de wei waerd in tradysje skepen, dy’t ütsjoch joech op in bettere wettelike regeling as de bisteande. It wie in goed tinkbyld om foar Piter Jelles to Stiens in tinkstien op to rjochtsjen. Doe’t dizze dichter, krekt lyk as Gysbert Japiks, Eeltsje Halbertsma en Waling Dykstra, syn earestiente krije soe, wie it alde doarp dat er seis bisongen hat, dêrfoar it rjochte plak. Hjir boarte er, hjir makke er syn earste Fryske fersen. Op 20 April 1933 waeiden de pompeblêdden fan ’e Stienzer toer. Foar ünderskate winkelruten stiene portretten en boeken ütstald. Om healwei twaën kamen wy gear by it sté Rustenburch dêr t it tinkteken stie mei in doek der oerhinne. J. W. Dykstra, foarsitter fan ’e huldigingskommisje, die it wurd. It Stienzer sjongkoar „Frisia cantat” sette it Fryske folksliet yn, dat wy meisongen. Nei it sprekken fan J. Winkelman waerd it byld üntbleate en it sjongkoar liet hearre it earste fers fan „It Aldershüs”. Boargemaster J. G. Jansonius as haed fan Ljouwerteradiel lei by de oerdracht fan it monumint troch J. W. Dykstra nei taspraek in kranse del op ’e stien yn tankbre oantins oan dizze greate soan fan Fryslam De huldigingskommisje hie my as foarsitter fan e earekommisje frege-yn ’e tsjerke de wijingsgearkomste to lieden. Oargelmuzyk fan fêst. Myn hert sei dêr ja op. En yn dy oertsjüging gyng ik nei de rjochtsitting. Stie ik formeel neffens de Wet ek sa sterk? Yn ’e wet fan 17 July 1911 stie, dat de eed op in oare wize dien G. Stam to Ljouwert en }. L. de Jong to Hearrenfean forwolkomme üs. „Frisia Cantat” song „Peaske” en „Simmerjounslok”. Ik biklom de kansel en lies Paulus’ heechliet op ’e leafde (1 Kor. XIII) foar en spriek ünder mear: „In glinster fan dy leafdemacht is ek fallen yn it jonge dichterhert. Hwat de apostel priizget as de gouden Godsjefte waerd op dat ynlikst plak in driuw nei wierheit, nei in antwurd op it libbensriedsel. It wie yn 1885 doe’t Piter Jelles as studint to Grins in geastlike krisis trochmakke; dat de fraech nei God him mei macht op ’e siele foei. En hwat haldfêst hie him yn dy „striid om it heechste” it aldershüs jown, dat er seis „üngoadistysk” neamt? Hwat de tsjerke? Hwat de H.B.S. skoalle? Hwat de akademy? Oanwiisd allinne op himsels moast er it steile, toarnige paed op, siikjend, taestend, tinkend. Hy frege in antwurd fan ’e natur. Is der in God? Yn it rüzjen fan ’e stoarm, yn it boartsjen fan ’e weachjes, yn it stjerregetwinkel, yn ’e djipten fan it wylde tsjustere hert, heart er in skriljend ja. Mar dan komt de twivel op. Hwerta de hearskippije fan it sündich stof, dat striden sünder ein, it ünfolmakke lot, dy twaspjalt fan wollen en kinnen? It oantinken fan bernlike frommens makke dat Satan wykt. Dêr berntsjes bidde is frede. Hy fielt dat er net libje kin sünder God. Ik ken myn leed net langer drage As ’k net Jou leafde fiele ken . . Lit my yn Jou mylde troanje sjen . . Riis op, o God! kom, bliere dage! Ik gyng net yn op ’e aesthétyske weardearring fan Troelstra’s religieuze poezije mar wol stelde ik fêst dat de dichter syn djipste fielings ta utering brocht hie yn echte godstsjinstige lyryk, dy’t men plak jaen koe njonken Gysbert’s Jounbea, Salverda’s Tins fan ’e Kristen oer ’e wrald, Lützen Wagenaar’s Yn ’e iere Moarn en Fedde Schurer’s Pax Vobiscum. En fierder, dat hjir it natürwittenskiplike materialisme, dat doedestiids heechtiid haldde, ófwiisd waerd. Op ’e Godsfraech klonk by Piter Jelles in posityf ja neist it né yn Multatuli’s Gebed vaneen onwetende. Mei opsetsin sette ik yn myn rede de godstsjinst foarop, omdat dy foar de dichter seis yn dy jierren op it earste plan stie en dit oant nou ta fiersten to min biljochte wie. Frou A. Brouwer-Prakken song dêrop it tapaslike As Berntsjes bidde en Psalm 63. Nei in pear foardrachten fan G. Grondsma üt Alkmaer en it sjongen fan Doe Haasdijk wie de wijjinstsjinst öfroun, lykwols moast ik myn rede jitris ütsprekke yn in seal fan it weardshüs Smids. De tsjerke wie to lyts. Dêr is doe fan forskate kanten gans smeulsk praet op folge. Hoe kin in ald rjochtsinnich dominy sa’n soasjalist forhearlikje? Wy hawwe it altiten al sein: Wumkes is ek read, de man is alhielendal op ’e doele ensafuorthinne. Ik liet de lju rabje en rekkene my de smaed ta in eare. Piter Jelles syn Rispinge mocht ik graech yn léze. Hjir hat men it slotfers: Dêr leit it doarp, ’t Stiet mei de toer tsjin ’t Westen, Dêr read de sinne mank de wolken sinkt. Op blauwe kilen, gripe en seine blinkt. ’t Folk trapet wurch nei hüs ’t is tiid fan resten.... De dauwe dampet; gouden rest siicht dol Lieaf heitelan farwol! WIDER KIMEN Wy binne gjin ütstjerrende stam, wy binne in folk dat great wést hat en jitris great wurde kin. E. B. FOLKERTSMA. I lie üs skreppen foar it heitelanske skoalle-ünderrjocht swide fortuten dien en skoandere, nije kansen jown foar it takommende, Fryslan soe gjin Fryslan west hawwe, byhwannear’t it syn mastersjonger Gysbert Japiks fan Boalsert forgetten hie. Yn it nasjonale libben moat nou ienris wêze it byld fan in persoan, dêr’t it béste en ealste fan ’e folkssiele flêsk en bloed yn wurden is. Dat byld bigoun my hwat langer hwat mear to glanzgjen yn üs klassike folks- en psalmdichter, dy’t as in from preester it tabitroude hillichdom hoede hie en Fryslan heger hawwe woe, om’t syn sprake to leech set wie. Gysbert, dat sjongende hert fan Fryslan, Onder üs folk to bringen yn sang en klang, yn lezing en toaniel wie it doel dat ik my foarstelde. Sünt }. Haantjes syn dissertaesje yn 1929 waerd it my to stil op it mêd. It fitere my oan de master better kennen to learen yn forban mei syn tiid. Hwat my noch it measte dêrta oantrune, wie it magistrale wurk fan ’e Franske abbé Henri Brémond, dêr’t it alfte diel fan ütkaem, tytle: ’l Histoire du sentiment religieux en France. Alle skriuwers fan ’e sechtsjinde en sawntjinde ieu, dy de saek fan it Katholicisme tsjinne hiene, bihelle dizze litterair-histoarikus yn ’e letterkundige skiednis, nei’t hja dêr in pear ieuwen folslein ütskeakele wiene. Dichters, geastliken, devote skriuwers, reedners, mystiken hwaens ynderlik libben ünbikend bleau, liet hy opstean üt ’e deaden. Hy lies alles, rekke yn fjür foar de lytsen, de ünbikenden, de miskenden. Syn doel like harren in monumint to stiftsjen en de hegen to fornederjen. Sa makke er de sawntjinde ieu ta in sintrom fan hertstochtlik ündersiik. It libbenswurk fan dizze abbé bisiele my ta it skriuwen fan in HAEDSTIK XVIII rige opstellen foar Sljucht en Rjucht (1934), tytle: Glinsters oer de Gysbertieu. Dêryn woe ik fan ünderen op stien nei stien oandrage om sjen to litten de opbloei fan ’e Fryske republyk, fan de Frentsjerter hegeskoalle, fan ’e Kalvinistyske renaissance, en dan master Gysbert yn it formidden. Dizze lytse stüdzjes en teksten binne letter samle yn ~Paden fan Fryslan , dl. 111 en IV, A. ). Osinga to Boalsert. 1942, 1944. It bigoun hiel sljochtwei. Ik keas üt Gysbert’s „Reamer in Sape” it liet dat Reamer sjongt by it opgean fan ’e sinne: Wolkomm’ freugde fenne wrald Haed-ljeacht oerre Stierren, Griente, Kruwd in Blomme-Fad, Mietter fan uwz jieren, Hijmmel-eag dy’t al oer-sjocht. Dy uwz Dauwe in Miste’ ontjocht, Dy uwz ’t fjild bemiellet, Ja mey goud oer-striellet. Dan üt ~De Friesche Herder it moarnliet dat Godsfrjeon ophellet mei de meldije fan dealde Italjaenske aria „Si tanto gratiosa : Yn oerliz mei de muzyklearaer R. Beintema to Ljouwert waerd de tekst fan dizze lieten pasklear makke foar de oarspronklike wize. Ik liet fan it hanskrift mei de noaten in cliché meitsje en joech ien en oar plak yn it Krystnümer fan Eisma’s tydskrift (1934). Ek brochten wy yn ’e es it klankrike fers: Op ’t Musyck-sjongen op ’e wize „Het daget uyt den Oosten”: So ’t yerdsch' swietluwdigh sjongjen Uwz 't hert korts t’ eare uwt-tjocht, Tinck ’t hijmmelsch’ Ing’le tongjen Het macket dat in nocht! Sont wurdt nou it sinneliet troch hünderten Fryske bern songen. Beintema soarge dat de Gysbertsangen forplichte stikken waerden foar it priisjongen fan it Boun fan mingde sjongkoaren. Ik bihelle se yn ’e Provinsiale kursussen. Sa binne se mei oare klassike sangen forklanke op ’e fakansjekursus yn ’e Ljouwerter Harmonije troch frou A. Komter-Kuipers to Laren op ’e piano en troch juffer Doe Haasdijk to Huzum mei har sjongstim. Elk wie optein oer’e skientme fan dizze kunst en der gyng sa’n rop fan üt dat it Fryske Genoatskip mei de beide dames in soksoartige muzikale ütfiering bilei (16 Novimber 1934). Dizze byfal trune üs oan Gysbert op ’e wurklist to bringen fan ’e provinsiale winterkursus 1934—1935 en as ynlieder to freegjen Garmt Stuiveling, learaer yn den Haech. Tagelyk hie ik in brede opset fan it hiele sawntjinde ieuske tiidrek yn ’e holle, sa’t blike kin üt dit brief fan 20 Septimber 1934 oan J. H. Brouwer, skriuwer fan e Underwiisrie: Eale Freon, Ik soe dochs graech fêsthalde oan üs opset om ljochtbylden to jaen by alle ynliedings. In fêst bistek foar alle dingen hat syn wearde. Dêrom woe ik jo foarstelle oan G. Stuiveling syn les to forbinen in rige bylden oer de Gysbert-ieu. Sa’t jo witte, skriuw ik dêroer yn Sljucht en Rjucht. Men soe dat ütwreidzje kinne oer de gebouwen, it portret, hanskrift, boek ensfh. Ik sjoch wol kans sa’n samling ré to meitsjen üt üs materiael op ’e Bibleteek. En sünder biswier wol ik mei in inkeld wurd it taljochtsje dy jouns. Kinne jo dit meistimme, set dan yn it program: Ljochtbylden oer de Gysbert-ieu mei oanwizing fan dr. G. A. Wumkes. As Stuiveling net kin dan moat ik mar ynfalle mei it ünderwerp: De Gysbert-ieu mei ljochtbylden. Groetenis. De lêzing fan Stuiveling is trochgien en dêrop folgen dyselde jouns de ljochtbylden mei myn ütliz. It wiene üren dy’t üs fiele lieten: dit greate forline stipet en sterket it Fryske leauwe mids in tiid dy’t swier en eang is fan wapengewelt. Op myn oanstean haldde dyselde moanne üs jongste soan Ate, dy’t 16 Septimber 1933 de Fryske akte helle hie en sont 8 April „Oepke Santema fornijt dat dyn Gysbertrede der tige ynslein is. Lit dus it basterdskaei mar rabje en spytgnyskje. Dü hast de jongerein mei en it sied, dat ütstruid wurdt, sil opkomme. En ien ding stiet nou by my fêst: Nim Gysbert ek wer as ünderwerp foar dyn lêzing to Nijlan. Diel de ynhald fan syn folksstikken mei, lês der fragminten üt foar, sjong fan Wif en de Sinne. Ik sil dy dr. J. Haantjes syn biografy stjüre en de oersetting fan Sjolle Kreamer en Egge en Wyneringh by E. Wassenbergh en J. H. Halbertsma. Op 30 Jannewaerje 1935 is dy Gysbertjoun halden yn ’e Herfoarme tsjerke to Nij lam. De Burchwerter dominy haldde in winterlêzing oer de Boalserter master, Doe Haasdijk song syn lieten ünder oargellieding fan master Faber en de hiele forgearring helle Psalm 84 en 103 op neffens Gysberttekst. Moandei 4 Maert folge Boalsert mei sa’n joun ek troch Wumkes Jr. en Doe Haasdijk yn e Greate tsjerke, it wijde plak fan ’e master as psalmsjonger. Underwilens wie der noch hwat greaters op tou set buten Fryslan. Op 20 Febrewaerje hie ik op ’e hanskrifteseale fan ’e Provinsiale Bibleteek in bisprek mei de foaroanmannen fan it Frysk Selskip to Alkmaer, to witten: dr. J. Postma, G. Grondsma, A. Walma, F. Bergsma en de Ljouwerter L. Popma, regisseur fan it Jongfryske toaniel. Hja hiene it plan Gysbert's Tjerne op 8 April foar it fuotljocht to bringen. Myn yndruk wie fuoartdaelk dat mei ynmoed en bigryp fan forantwurdelikheit arbeide waerd oan in weardige fortolking fan it klassike wurk. Oerflakkich mocht it werjaen fan Tjerne op it toaniel ienfaldich lykje, mar yndied sieten wy foar de swierste fraechstikken. De swierrichheden leine net allinne yn ’e tael, mar ek yn ’e oanklaeijing, yn ’e alde net maklik to finen en om to setten sjongmelodijen, yn Tjerne syn dübele rol, en net to forjitten yn it oanbringen fan kleurich libben, mei bihald fan de primitive Fryske sfear. Al dy dingen binne doe bisprutsen en it is de ütfiering to’n goeden kommen. Ear’t it safier wie, skreau ik (Sjoch: Paden fan Fryslan, IV, bl. 218. 219): „As it slagget, sil it as in iepenbiering wêze en üs folk de eagen iepenje foar de weardije fan in forgetten erfguod. Mei in healjier sil Ljouwert syn fiifhündertjierrich jubileum halde mei hurddraverij, optocht, fjürwurk ensafuorthinne. Mar sil men ek in utering krije fan heger Frysk nasjonael libben? As ald- en nij Frysk toaniel yn oerliz mei it feestkomtié it spoar ris folgen fan Alkmaer om ien of mear Gysbertstikken op to fieren, koe dat in hichtepunt fan it feest wurde. Lit de beide Ljouwerter toanielselskippen, it iene sterker yn technyk, it oare tearder yn oanfieling fan it primitive, 1934 dominy to Burchwert wie in lêzing oer Gysbert Japiks yn ’e Bruorretsjerke to Boalsert. Nei oanlieding dêrfan skreau ik him 29 Septimber 1934: inoar op dit gebiet de han ris jaen, om har mienskiplike master fan Boalsert to earjen. Alle wiere Fryskleauwigen sille de feestlieders tankber wêze foar sa’n feestjoun, om’t men it heitelan, de blom en pearel fan üs hope, dêr in deugd mei docht. In oar nij libbensteken wie de stüdzje fan frou Komter-Kuipers tytle „Muzyk yn Fryslan oant 1800 ”, dy’t by A. }. Osinga to Boalsert ütkaem yn de Fryske Librije, in rige folksskriften ünder myn lieding. En wer krige de master syn dichterlean yn de nije ütjefte fan syn wurken, diel I, bisoarge troch J. H. Brouwer, J, Haantjes en P. Sipma, ek by A. J. Osinga (1936), op kosten fan it Frysk Genoatskip. Datselde jiers waerd er huidige yn ’e Sint Marten to Boalsert op 24 Oktober, mei J. W. Dykstra, D. Kalma en myn persoan as sprekkers. Ik lies fan him foar it twade fers fan ’e hünderttrêdde psalm en spriek ünder mear: „Sa’n himelsk harplüd set üs Gysberthulde op it hege plan fan Gods lieding mei Fryslan. Dat liet is wurden in nasjonale hymne. Wy hawwe gjin timpelberch, marde God fan dizze psalm is de hoeder fan Fryslan, in Fryslan djip forsonken, steande oan de ranne fan it grêf. Mar dizze psalm wit ek fan forlossing. It is üs in wünder fan Gods wolbihagen dat nei trije ieuwen Gysberts psalmen yn dit Godshüs songen wurde en yn de tsjerken forkundige wurdt it Evangeelje yn de Fryske sprake. Wy meije God dêr foar tankje.” En it bleau crescendo lyk as yn it himelsk Harplüd. De Gysbertjoun dy’t de Underwiisrie op Tongersdei 11 Maert 1937 yn ’e Harmonije joech, ünder lieding fan frou A. van der Minne-Buma en ünder meiwurking fan frou A. Komter-Kuipers en Doe Haasdijk wie yn ien wurd in manifestaesje, dat it Fryske folk libje wol en skeppe en bouwe oan syn takomst op in wize syn greate tradysjes en syn sawntjinde ieuske master weardich. It jiers dêrop 6 Maeije 1938 promovearre doctorandus D. Kalma op it proefskrift „Gysbert Japiks. In stüdzje yn dichterskip.” Sa telle de jierren 1933—1938 mei yn ’e skiednis fan ’e Gysbertforearing en it is ien fan myn meast tankbere oantinkens yn ’e hiele Fryske striid dêroan meiwurke to hawwen. It hat striid koste, en in idele flecht yn it forline, lyk as de bütenwacht miende, wie it net. Hwat hie it Fryske libben west sünder ynfloed fan ’e frou, alderearst fan de memmen dy’t de lytse herterkes de earste klanken stammerjen learden, en dan fan ’e mear bijeftigden, dy’t it wurd fierden yn it iepenbier of dy’t de pinne stjürden foar de parse? Har nammen meije hjir jitris in plak fine: Frederike Rutgers, Geertruida Stellingwerf-Jentink, Nynke fan Hichtum, I. Kaastra-Bakker, Simke Kloosterman, A. Komter-Kuipers, D. Rienks-Wallinga, W. Dykstra- Ik woe jo earst tankje foar dizze goede joun. Wiene jo derby thüs? As hie it foar my allinnich west. Hoe miene jo dat? De ropping fan Eliza waerd in rop ta my persoanlik. Mei hokfor ynhald? It wie oft de mantel op my foei? Dat is to sizzen? It leit yn my dat ik in diel fan jins taek oernimme moat, kin dat? Hwat soe der tsjin wêze as jo der it leauwe foar ha? Ik kin it dochs net mear neikomme. Mar jins help bin ik fanneden. Op hokker wize? Jins preken, printe of skreaun, soe ik foar ’e gemeenten ótsprekke wolle. Neat is my leaver as soks. Jo kinne op my rekkenje, ik sil jo de stof stjüre. Dat ünderhald hat fan wichtige gefolgen west. Amper hiene wy it foarnimmen bikend makke oft de oanfragen kamen fan alle kanten yn en sünt waerd frou G. Feddema-Floogland in oefenaresse fan namme. Jierrenlang hat hja troch hiele Fryslan mei myn preken bibeljoun halden. Foar ’e winterkampagne kaem hja iderkear by my en dan waerd in nij plan opmakke. It stekt net nau yn hoefolle tsjerken, evangelisaesjes en lokalen myn tiidwurden „Under de gouden stêf” (Esther 4 en 5), „Nei de hekse fan Endor” (1 Samuël 28), ~Ds striid fan in folk” (2 Keningen 13 : 14—47a (Sjoch: De Bloeijende Amandelstêf, Boalsert, 1939) en de preken: ~De Welle fan Bethlehem” (1922), „It Ljocht fan ’e wrald” (1916) ensafuorthinne troch har ütsprutsen binne faek foar minsken dy t amper wisten hoe’t de tsjerke der fan binnen ütseach en yn jierren gjin heger klanken heard hiene. Dêr gyng in heimige krêft üt fan har bisieljend gebet en har gloedfolle foardracht. Rüge keardels forklearren: „Dat minske makket üs oars yn ’e bealch . Mei ynlike tankbrens skriuw ik dit del. Myn krêften waerden minder. Dizze frou naem myn plak yn. Ik seach hjir heger han. De mantel wie yndied op har fallen. De Fryske tsjerketsjinst, earst in nijsgjirrich ding, waerd neigeraden hwat deagewoans. Myn jongste soan, sünt 8 April 1934 dominy to Burchwert, Flartwert en Hichtum hat der wakker oan meiholpen. Ik skreau him 30 Tuni 1935: Talsma en G. Feddema-Hoogland. Oer lêstneamde moat ik hjir ien en oar sizze. Troch de soarch fan master W .Overal Tsn. haldde ik 11 Novimber to Wanswert oan ’e Streek in Fryske tsjerketsjinst mei in preek oer de ropping fan Eliza (2 Keningen 2 : F Nei de tsjinst waerd, yn ’e pasterije, om my to sprekken frou G. Feddema-Hoogland üt Ferwert oantsjinne. It petear dat folge kaem hjir op del: „It stiet my tige oan datstü wer ris it Frysk op ’e stoel bringst. Sa om ’e pear moanne kin dat bést. Bring der in fêste regel yn, dat men it om utens wit. Dü silst ris sjen hwat dêr op takomt. Men mei it yn Fryslan wol witte, dat der tominsten ien gemeente is dy’t stéfêst in bipaelde Fryske tsjinst hat. De tiid is der wol ryp foar. Burchwert kin in tradysje skeppe.” Dat is ek bard op bislüt fan ’e tsjerkerie. 24 April 1936 skreau ik yn De Stim fan Fryslan nei oanlieding fan in Fryske tsjinst dy’t ik to Burchwert bywenne: „Hwat dizze doarpstsjerke op fêste tiden mei har earetsjinst jowt, is my de profesije fan in folsleine omsetting neffens it eigen wezen fan üs folk, in stil wünder fan Gods han oer Fryslan. Him sij de eare.” En dêr bleau it net by. It Fryske Parseburo publisearre 15 July: „Der bigjint yn Fryslan de léste jierren in nije sede op to kommen by it bitsjinjen fan de hillige doop yn ’e Nederlansk Herfoarme Tsjerke. Dr. G. A. Wumkes to Snits sljochte 14 Sept. 1919 dêrta it paed mei de earste Fryske dooptsjinst to Lytsewierrum; 5 April 1936 en 1 Maeije 1938 folge ds. K. Terpstra to Rottefalle, en 13 Juny 1937 ds. A. R. Scholten to Aldeholtwolde. Nou wie it forline Snein (19 Juny) to Burchwert wer de tiid dat de tsjerketsjinst halden wurde soe yn ’e heitelanske sprake. Ek hiene in heit en mem har lytse oanjown foar de doop. Doe stie de tsjerkerie foar de fraech, oft it Sakramint al of net bitsjinne wurde soe mei de Fryske liturgije. Sünder hokfor biswier waerd mei algemiene stimmen bisletten fan al. Sa barde dan troch ds. A. Wumkes de foarlêzing fan it formulier neffens de oersetting fan E. B. Folkertsma; dêrnei folge op de gebeden, ek yn it Frysk, de doop mei de formule yn ’e namme fan de Heit, fan de Soan en de Hillige Geast. Op 7 Aug. o.s. hopet ds. A. R. Scholten to Aldeholtwalde it sakramint ek to bitsjinjen neffens it alde lansaerd”. Houliken waerden nou ek mei in Fryske liturgije tsjerklik bifêstige. 17 Aug. 1935 fan André Scholten, biroppen dominy to Aldeholtwalde en Ts. de Jong troch ds. Klaas Terpstra to Rottefalle, fan ds. Ate Dirk Wumkes en Janneke Stoffelsma to Burchwert op 27 April 1939 troch ds. Jelte Wiersma to Stynsgea; fan Douwe Tamminga en Sjoukje Piebenga to Frentsjer troch ds. A. D. Wumkes to Burchwert. 16 Okt. 1937 stic yn De Stim fan Fryslan dizze tynge: „Fjouwer jier oanien hat nou de gemeente fan Burchwert, Hartwert en Hichtum op fêste tiden har offisiéle Fryske tsjinsten hawn mei dizze ütkomst dat de opkomst hwat langer hwat greater waerd. Ek dizze moarn wie it earweardige Godshüs oan ’e uterste hoeken ta biset, binammen mei jongfolk, rounom wei, mar ek alden yn ’e Hjir fynt de faeije fügel rest, De skouwe swel it feilich nést, Bitroud foar him en foar syn jongen. Oars is it sjongen, oars de stiltme, oars it harkjen, oars de forkundiging en de bitsjinning fan it hillich sakramint. It eigene taest jin yn ’e siele. Forhoalen snaren trilje. Dat is de macht fan ’e oarsprongen dy’t üt God binne. De predikaesje wie üt Johannes 9 : B—l3 oer de buorlju fan ’e blynberne, in skerp tsjügenis tsjin alle skynkristendom en Farizeïsme, mar tagelyk in ynmoedige eask ta it persoanlik leauwe yn Christus it ljocht fan ’e wrald. Yn in hertlik neigebet waerd dêr om frege. Mochten de ófbroazeljende tsjerken mear de wei opgean dy’t rint troch de siele fan üs folk!” Efter ’e Burchwerter tsjerke wenne yn in diakenijkeammerke alde Jan Minses Mensonides, in doarpstype, in libbene kronyk. Hy sutele mei skuoröfalmenakken en wie wakker op it snjit mei de Fryske tsjerktsjinsten. Ik liet him dy stikjes yn De Stim fan Fryslan ris léze. Dy makken him sa gleon dat hy gyng er de boer mei op en fansels dêr oan it oplezen. Doe die er gjin lichten, hy woe mei my op portret. Dat koe wol en dan yn it boat oan ’e reidpölle foar syn keammerke. Soks kaem klear, noch in listke der omhinne en der hingen wy oan it lewant. Fliele Burchwert mocht it bisjen. It kin nuver rinne yn ’e wrald. De swietrook fan ’e Gysbertforearing, dy’t ik niiskrektsa biskreau, en dy’t har fier om utens forspraette, waerd bidoarn troch de polityk, hwat it Great Fryske kongres yn great gefaer brocht. Dit kongres gyng de Fryske sélannen roun, elk op syn bar. It kaem nou East-Fryslan ta en wy wiene sa goed as öfpraet: Aurich soe it plak wêze. Lykwols wonken de steatkundige forhaldingen in oare koers üt: Frou A. van der Minne-Buma fierde mei har ploech yn Berlyn Gysberts Tjerne op. len fan ’e juffers soe sprekke üt namme fan ’e Friezen. Hja seach der tsjin oan en droech it oer oan ’e liedster. Dizze roun nei de mikrofoan, mar in Dütsker wie har foar, dy sei: ~de Friezen wisten har ien mei Dütsklan.” Dat gyng fier genöch en joech oanlieding ta twaspjalt. De Fryske frijdom wie rekke: in min ding foar de kongressaek. Dochs koene wy de Greatfryske tins net loslitte. Ik tante doe ünderskate foaroanmannen fan üs Selskippen en allegearre wiene fan bitinken: Yn Aurich kin it net, dêr komt gjinien fan uzes, dêr moat hwat oars op foun wurde. Mar hwat? Doe oan it prakkesearjen. It hie my al lang yn ’e wei west, dat de Selskippen tsjin alle tachtich üntbrieken net. Meastepart hiene de tsjerkegongers de bondel bikende psalmen en gesangen, ütjefte fan it Kristlik Frysk Selskip by har. Wylst de learaer mei de tsjerkerie it langpaed lans gyng, song de gemeente Psalm 84 : 1,2 yn Schurer syn oersetting mei de prachtige rigels: histoarje en tradysje yn West-Fryslan sa goed as ütskeakelen üt it greatere forban. De Provinsiale Underwiisrie tocht dêr krekt en allyk sa oer. Hja hie ytlike jierren lyn al oanslach socht mei Skylge en learaer G. Knop as ynlieder en fêst bisiker noege op ’e fakansjekursus. Wy hiene brieveforkear mei de Westfryske studint Adriaan de Goede to Utert en de han harren tastutsen, waerd tankber oannommen. Wy wisten üs ien meiinoar as stambruorren fan Great Fryslan. Hwat wie reedliker as ek dizze alde goa to winnen ta in forbinend elemint en it wetlik plak to jaen yn ’e kongresbiweging? Soks wie lykwols makliker sein as dien. Soe Eastfryslan it goedkarre? Soe it biwald to Berlyn tawurd jaen? Ik haw doe de diplomatike tarieding makke troch memoarje op memoarje, en nei bisprek mei de liedende persoanlikheden fan it Genoatskip en de Selskippen waerd Medemblik keazen as stêd fan gearkommen en de Redbadstins as kongresplak. Op 15 Maeije 1936 koe ik Adriaan de Goede skriuwe: Goê Stalke Yn oansluting by myn earder skriuwen en yn andert op Jins brief fan juster, hwerfoar myn tank, kin ik Jou meidiele dat sünder mis alle Frysk-Nasjonale organisaesjes tusken Flie en Lauwers yngean sille op in eventueel forsiik fan de West-Fryske Styk om yn 1937 in Great-Frysk Kongres to halden to Medemblik yn de Redbadstins. As Jimme gearkomste dêr Snein mei akkoart giet, kinne fierdere stappen dien wurde en wolle wy hoopje, dat ek de East- en Noardfriezen meidogge, hwa wit ek de Grinslanner Friezen (Hunsingo en Fivelgo) d.w.s. it hiele Stamforban. Ik stel my foar, dat dan oer Fryske ünderwerpen sprutsen wurdt, b.g. troch Prof. G. Gosses, lektor Sipma, Prof. Craigy, dy’t wer yn Jerope is en dr. Bergkwist üt Sweden. De Dütskers sille dan wol foar it ljocht komme mei Prof. Siebs, Prof. Borchling, Prof. Steller, dr. Reimers of oaren. Mar dat is allegearre fan letter oarder. Sa’t ik al skreau is it karakter fan it Kongres wittenskiplik. De Westfryske Styk kin dan yn oerliz mei óffurdigen fan de Nederl. Fr. organisaesjes plannen opmeitsje foar üntfangst, foar ütstapkes, in folkloristische opfiering ensfh. De kosten komme fansels foar mienskiplike rekken. De oprop bart troch de organisaesjes. Op 'e strieljende dei fan 29 July 1937 rieden A. J. Osinga en ik mei de auto oer ’e öfslütdyk it ienheitssymboal fan West- en Mid-Fryslan nei Medemblik. Dêr stie gjin Upstalbeam lyk as to Aurich, mar dochs skeat dêr wer in nije twiich üt dy alde stobbe, in leat üt syn woartels dy’t frucht fuortbrocht. It makke üs herte bliid, dat it Fryske folkswêzen hjir ünder safolle sibben yn bloed en tinkwize him wer oppenearre, mei de heechste biwaldslju fan trije Fryslannen yn it formidden, ünder lieding fan lektor P. Sipma. Ek üntbrieken de Grinslanners net. Al gau hie ik K. ter Laan, de skriuwer fan it Groninger Woordenboek by de han mei in wurd fan wolkom. „Ja”, sei er, „mar ik kom as Grinslanner, net as Fries”. Dat hat er foar allegearre jitris goed ütkomme litten oan ’e kofjetafel en der klam op lein, hja stammen 6f fan ’e Chauken en woene gjin Friezen wêze, hy kaem üt hoflikheit. De middeis haw ik wakker kuijere mei de Dokkumer ütjöwer J. Kamminga, dy’t ik doe kennen learde as in fakman mei in Frysk ideael, lyk as myn ütjower Osinga. Op ’e weromreis namen wy fan dit fjirde Greatfryske kongres in ljochtsjend byld mei, mar doe al bineare üs de fraech: Hwat sil it takommende üs bringe? Sille op ’n dür formoedsoening en stipe oer en wer de bisteande foaroardielen oerwinne? Yn it „Nationale Dagblad” fan 17 Juny 1939 koe men it neifolgjende léze: Vijfde Grootfriesch congres. Van Friesch-nationale zijde wordt ons uit (Duitsch) Oost-Friesland bericht, dat het eerstvolgende Groot-Friesche Congres, de z.g. Great-fryske Langeanne, inde zomer van 1940 aldaar gehouden zal worden. Gedacht is aan de oude dingstede „de Upstalbeam” bij Aurich. Reeds de sprekers uit (Nederlandsch) West-Friesland, Oost-Friesland en (Duitsch) en (Deensch) Noord-Friesland, die hebben toegezegd geschied- en taalkundige en cultureele onderwerpen te behandelen, wijzen op een betere Friesch-nationale beleving dan op het congres in Medemblik van 1937. Ook is de organisatie der congres-aangelegenheden bij de Duitsche Volksgenooten der Nederlandsche Friezen ongetwijfeld in veel beter handen dan in 1937 bij eenige Noord-Hollandsche autoriteiten. De namen der sprekers, alsmede verdere bijzonderheden zullen later worden bekend gemaakt. A. J. Osinga Dizze skamper sei net folie goeds. In fearnsjier neitiid sloech de oarlochslöge oer Jerope, dy’t ek üs heitelan dea en fordjêr bringe soe. Sont stie de nacht oer Magna Frisia. De krcan op üs jierrenlange striid wie it oprjochtsjen fan ’e Fryske Akademy. De Earefoarsitter Mr. P. A. V. baron van Ha~ rinxma thoe Slooten hat yn syn iepeningsrede har berteskiednis forhelle. Men kin se léze yn it orgaen fan ’e Akademy, dat de titel krige It Beaken. Lang hat de Provinsiale Underwiisrie as mem mei it towraldkommen fan it bern net omtöge. Byhwannear it tinken is kin der yn in dei- en wykmannich gans barre. Alles wurke mei. De idé, utere troch dr. F. Buitenrust Hettema, ds. S. Huismans en dr. Titus Brandsma en mysels, libbe as in hart. De liedende persoanlikheden: de Kommissaris, notaris N. Ottema, lektor P. Sipma en de Underwiisrie sloegen op ien stuit de hannen gear. It lege Coulonhüs stie yn ’e Doelestrjitte to wachtsjen op in doel. En bigjin Juny 1938 naem de Underwiisrie dit bislüt: lepening fan de Fryske Akademy yn e Steateseal Dit bislüt waerd nommen yn it fêste leauwe, dat de Fryske geast sterkernöch wie dizze ynstelling to dragen, to hoedzjen en to noedzjen. Foei Frentsjer ienris fan syn glanzgjende hichte, wy hiene moed ta in eigen, radikael nij bigjin. Ik makke it bistek op fan in karbrief, Sipma mei syn organisearjend talint lei fuortdaelk in wurkplan op tafel, Prof. Titus Brandsma joech de trochslach by it kiezen fan de namme en in segel. Frentsjer waerd foarbyld mei it hillige paroal: „Fundamentum Dei stat firmum , hwat yn Fryske oersetting sizze wol: Gods fêst founemint stiet (2 Timotheüs 2 . 19). In wichtige fraech hwa’t lid wurde soene en hoefolle frege oplossing. Moast de Akademy bistean üt in lytse rounte fan gelearden of üt in breed, kleurich formidden? Prof. Brandsma stie tige oan op it earste, wylst ik, eang fan boekegeleardens, pleite foar it léste. Der moast, tocht my, hwat yn komme to spegeljen fan it Fryske libben en it Fryske fielen. Aldergeloks roun it dér op üt. Sa n foech hündert leden namen de bineaming oan. De earste bistjürsleden wiene. P. Sipma, foarsitter; J. H. Brouwer, skriuwer; Prof. dr. G. S. Overdiep, Prof. dr. J. M. N. Kapteyn, beide to Grins; Prof. dr. G. Gosses yn den Haech; Prof. dr. J. F. Koksma to Amsterdam en myn persoan. Sneontomoarn 10 Septimber 1938 waerd de iepeningsgearkomste halden yn ’e Steateseal. In skoander bigjin. Fryslan op syn bést. Lektor P. Sipma joech it wurd oan ’e Kommissaris fan ’e Keninginne mr. P. A. V. baron van Harinxma thoe Slooten. It die üs goed üt syn müle en op dat plak yn üs eigen tael de berteskiednis fan ’e Akademy to hearren en dizze winsk: „Foar de fierdere opbou is it myn winsk dat it Frysk-eigene en de wittenskip yn ’e béste harmonije ünder ien tek wenje meije, dan sille dilettantisme en deade fakgeleardheit buten de muorren bliuwe. En oermits de geast libben makket en yn it libben haldt, mocht it dér de geast wêze fan Gysbert en Wassenbergh, fan de Halbertsma’s, fan Waling Dykstra en Sipke Huismans. Ik soe it gearfetsje wolle yn üs affears sedespreuk: Sljucht en Rjucht. Ja, sljocht en rjocht ek yn de Fryske Akademy.” Dêrnei haldde Sipma in ynlieding oer karakter en taek fan e Akademy. Doe kaem notaris N. Ottema mei in tige nijsgjirrige lezing oer it Coulonhüs, dat op syn kosten üt in tastan fan forfal ta nije gloarje brocht wie. 21 „De Provinsiale Underwiisrie fan Fryslan fan bitinken, dat it fjild fan de Fryske Wittenskip jitte foar it greatste part braek leit en dat dizze misstan allinne forholpen wurde kin as alle krêften gearbrocht wurde en ienriedich oparbeidzje yn ien forban neffens in fêst plan, hat bisletten, mei tynge oan it biwald en nei oerliz mei ünderskate foaroanmannen oer to gean ta it stiftsjen fan de Fryske Akademy dy’t bigjin Septimber har sit nimt yn it Coulonhüs, Doelestrjitte 8 to Ljouwert.” piOipfllßJQ 1! JBOj piUiafluaapßJJY }I ÜBJ uojsbq Foarsitter, Oanwêzigen! De iepening fan ’e Fryske Akademy stiet yn it teken fan üs hege lanfrouwe har jubileum, mar net minder fan de ünderskieding dy’t üs eare-foarsitter as Steatsried dêrby krige hat. Ek yn dit formidden winskje wy him dêr lok mei, üt it bitinken dat syn en syn affears eare de eare fan Fryslan is. Fan ’e moarn hawwe wy yn ’e Steateseal üt syn müle de foarskiednis fan ’e Akademy heard. Dêr soe jitte folie mear oer to sizzen wêze, hwant yn ’e léste moannen is der gans hwat ófkrewearre Wy litte dat lykwols oan ’e takommende skiedskriuwer oer. Mar ien ding mei net yn it forjit reitsje, n.l. it oandiel dat üs earefoarsitter yn ’e stifting hawn hat. Ik tink oan it earste bisprek doe’t it plan oppere waerd. Mei in swier moed liet ik my op ’e Griffy oantsjinje mar romhertich forliet ik it gebou. Mei in klear bigryp, in ré tawurd en mei de folie ynset fan syn persoan sei de Kommissaris daelk syn stipe ta. En dêr is it binammen oan to tankjen dat de saek sa gau har bislach krige hat. Nammerstomear weardearje wy soks, om't dêr in tongerbui op folge dy’t gjinien forwachte hie. Ik mien it opstel fan prof. D. van Blom to Leijen yn it Augustusnümer fan De Gids mei in skerpe oanfal op it bisteansrjocht fan 'e Akademy. It kaem hjir op del: De Provinsiale ünderwiisrie kin soks nou wol ündernimme, mar hja is feitlik oanwiisd op it leger-ünderwiis en nou dat wetlik regele is,koene de Steaten de Rie wol ris oan ’e kant sette, en hwer bidarret dan de Akademy? In nuver forsin! De Steatesitting fan Jannewaerje 1928 kin it oars leare, en binammen de kerater fan de Grinzer Hegeskoalle, Dr. J. E. van Welderen baron Rengers to Ysbrechtum hat der alle klam op lein, dat de subsydzje ornearre wurde moast net it minst foar it heger-Underwiis. Sa is it ek bard en wy tankje derde learstuollen oan to Amsterdam en to Utert dy’t Prof. G. Gosses mei eare ynnimt. Om trije redenen muoit my dizze oanfal op ’e Akademy. Earst om De Gids, us aldste Nederlanske letterkundige tiidskrift; twad om de Leidske hegeskoalle, de aldste yn ’e rige dêr’t wy graech mei op in goede foet steane en dy’t wy jitris in Fryske learstoel tawinskje; trêd om de skriuwer syn eigen namme, dy’t yn Fryslan in skoandere klank hat. Ik tink pan Jan Gelinde van Blom, dichter fan it Blommekuorke, en oan Mr. Philippus van Blom, hwaens hoekhalden Fryslan it Wurdboek (1909) bisoarge hat. Nei dizze iepeningsgearkomste sieten yn it Oranjehotel in focch sechstich gasten om ’e itenstafel. Boppeoan Kommissaris Mr. P. A. V. baron van Harinxma thoe Slooten en lektor P. Sipma as tafelpresindint. Fierder in forskaet fan Steateleden, professoaren, studinten, foaroanmannen fan ’e Fryske biweging en bütenlanners lyk as prof. C. Borchling fan Hamburch (f 1 Nov. 1946), lektor A. Campbell fan Oxford, dosint M. Lorenzen fan Toftund (Denemarken), dr. Lang fan Aurich ensafuorthinne. Nei de stoune fan it hannen gear krige ik it wurd en spriek it neikommende: As in stil protest op dy oanfal kin dan ek biskóge wurde it segel dat de Akademy oernommen hat fan ’e Frentsjerter hegeskoalle, mei it opskrift: Fundamentum Dei stat firmum. Gods fêst founemint stiet. Djipper en fêster kin it net. En dan tink ik oan it wezen fan üs folk, dat gjin skepping is fan minsken sa’t it klank fynt yn üs tael, sa’t it trillet yn üs hert, sa’t it polsket yn üs bloed en forankere leit yn üs groun. Dat founemint fan God stiet en sil stean. En nou makket it üs bliid tsjügje to meijen op in dei as dizze dat üs Akademy in sterke pylder hat yn har eare-foarsitter, Is is myn Winsk dat hy it lang bliuwe mei ta in foarbyld fan üs allegearre om de trou fan Fryslan dy’t him eigen is, it sieraed fan in edelman hwaens wurd wet is. Hjir hat de Kommissaris op andere mei in wurd fan tank en forskate meidielings bilangjende de foarleafde fan H. M. de Keninginne foar Fryslan. Soks die b.g. bliken üt har wurden de deis dat de Kommissaris syn eed öflein hie foar it hege amt en net minder yn 1910 mei de oerstreaming. Doe wie er op it Loo üntbean, en wapene mei kaerten waerd er forsocht de sitewaesje üt tö lizzen. Dat duorre trije üren oan ien stik en de fragen fan H. M. wiene sa yngeand, dat ~ik hie in gefoel oft ik in eksamen dien hie.’’ Dêrnei frege prof. J. de Vries üt Leijen, folmacht fan de Maat- schappij der Nederlandsche Letterkunde, it wurd. Hy mocht net swije nei myn klacht oer Leijen. Dêr wie mear ald sear, n.l. dat Fryslan sa goed as ütsletten wie foar de letterkundige prizen, mar nou koed er it ünthjit dwaen ta in freonskiplik oparbeidzjen fan de Maetskippij mei de Akademy. De tongen rekken doe gans los. Hertlike winsken binne utere troch prof. Borchling, prof. dr. J. M. Kapteyn, M. Lorenzen yn it Noardfrysk, Lolkama, öffurdige fan it Selskip (1844), kandidaet S. van Tuinen üt namme fan de Studintefederaesje, dy t ek in prachtich blomstik stjürd hie. De tafelpraeses die er ek noch sines ta, en doe teagen wy nei de skilderijeseal fan it Fryske muséum, dêr t trije heechleararen üs forgasten op in ynlieding: dr. J. M. N. Kapteyn fan Grins oer: „De plaats van het Friesch inde Germanistiek”, dr. C. Borchling fan Hamburch oer: „Die Friesen und der Skandinavische Norden”, dr. J. F. Koksma fan Amsterdam oer „Wittenskip en Folk”. It is myn doel net de Maitiid fan ’e Akademy to biskriuwen. Ik moat persoanlik bliuwe. Mar har bloei haw ik mei blidens daegliks oansköge. De keamer op ’e Kanslerije waerd ynnommen troch myn cpfolger Dr. Sjoerd Douma. Ik forhuze nei de foarkeamer fan it Coulonhüs ünder oan ’e strjitte. Earst hat men wol in tige ünwennich gefoel as der sa’n foroaring yn jins libben komt. De provinsiale bibleteek hie myn geastlik deistich bistean ryk makke. Nou koe ik ta myn blydskip oan ’e Akadeemje myn krêft en tiid jaen. Yn Dr. Y. Pcortinga krigen wy in warbere, kundige, wittenskiplike assistent, dy’t boustoffen samle foar de kartotheek fan it Fryske Wurdboek. De biografy haldde myn leafde. Seis en tweintich jier lang (1911- – 1937) hie ik meiwurke oan it Nieuw Nederlandsch Woordenboek, dat by A. W. Sijthoff’s uitgeversmaatschappij to Leijen ütkaem. It stie ünder redaksje fan Prof. Dr. P. J. Blok en Dr. P. C. Molhuysen (* 30.8.1870, f 8.7.1944). Lêstneamde wie yn 1910 persoanlik yn Snits kommen om myn stipe to freegjen en sünt hie ik yn tsien dielen mear as tüzen libbenssketsen, meast fan Friezen, skreaun. De prikken dy tik yn it wurk steld haw by de lettere redakteur Dr. Fr. F. H Kossmann en de üjowers dat de ütjefte fuortset waerd, mochten gjin fortuten dwaen. De subsydzje fan it regear haldde op. Nammersto mear in oantrün it biografysk wurk troch to setten foar Fryslan. Wy makken in plan op en ik joech der in taheakke by fan boarnen en literatuer oer algemien kultureel, biwald, adel en patriciaet, tsjerke en skoalle, kunst, buorkerij en emigraesje. (It Beaken 1938, bl. 36—53). San fiiftüzen sedels mei koarte biografiën binne sont troch myn hannen gien. Ik hie ek foar my nommen yn ’e foarste ledegearkomste (7 Nov. 1938) in lêzing to halden. Soks is bard mei it ünderwerp ~De Frijheitsmythe fan it Rudolfsboek” (It Beaken, 1938, bl. 4—11). Neigeande de gearkomsten fan ’e Akademy, dy’t ik meimakke en ek wol ris laet haw, trochlêzende de meidielingen yn it orgaen, en my foaral to binnen bringende de feestlike jierforgearrings ünder de treflike beding fan üs foarsitter Sipma, kin sein wurde dat de slotwinsk fan e earefoarsitter by de iepening wol wierlik neikommen is. It soe üntankber wêze byhwannear’t oan ’e ein fan dit haedstik net kaem to stean in Eben Haëzer (Helpstien), de namme fan ’e bazaltstien, dy’t de profeet Samuël nei in oerwinning fan syn folk op ’e Filistinen by Mispa oprjochte ta in tinkteken en ynwijde mei de wurden: Hjir oan ta hat de Heare üs holpen (1 Sam. 7 : 12). Hoefolle Fryske skippers hawwe har fartüch net mei dy fromme spreuk doopt as in tsjügenis fan tank oan ’e Opperstjürman? En nou hie myn libbensskip sawntich jier by stoarm en simmertwirre nei Gods bistel syld bylans de iggen fan it Noarderlan. Hoe soene wy sa’n heechtiid net mei üs bern bitinke? Sa wiene wy dan yn ’e wenning fan Simke Kloosterman silliger. De foarige deis ketier oer alven gyng de steat fan oarloch yn tusken Ingelan en Dütsklan. Dochs hawwe wy doe ien west mei üs foaralden yn Reiderlan. Us aldste soan wie 19 Augustus noch mei syn frou nei it stamlan reizge; hja hiene dêr in pylgertocht makke nei dealde stambuorkerijen. Hja teagen oer Bunde nei Fersterborgum, dêr’t de stammem Janna Leemhuis wenne hie, bisochten de sibben to Oldersum, lieten har to Petkum mei de skou oer ’e Eems sette en haldden ta to Kritsum en Midlum. Fan dy reis hiene hja in forhael opmakke yn in album mei foto’s. En dat is dy deis foarlêzen. Ik nim der hjir in fragmint üt oer: „Op in boerd stiet de namme Critzum mei in C. It tsjerkje leit op in terp, omjown troch buorkerijen, dêr’t fjouwer fan hearden oan ’e Wumkessibbe. Twa alde wyfkes klauden de tsjerkhofspaden oan. It is Sneontojoun. It is hjir stil. In lytse jonge boartet op ’e sarken en in pear opsketten keardels bisjogge üs auto. It iene wyfke hja is oersljochtwei wiist my de affears grêven. It binne twa grêven njonken inoar ticht ünder ’e stompe toer mei de bedklok, dêr’t de sinne op skynt. Hja forhellet fan har beppe, dy’ sa’n goed unthald hie en arbeidster west hie by Wirtje Wumkes op ’e buorkerijen en hja wiist üs de pleats fan Hinderk \Virijcs Wumkes en Janna Aeilts Leemhuis. Hja forhellet fan ’e net troude dochter Hinderika Johanna, dy’t mei in fjirrekiker op ’e dyk nei de fierderop lizzende buorkerijen stiet to digerjen as in hoedster fan it erfbisit. „De kezinen hingje skeef ”, of „de haech moat knipt , sei se dan, en de oare deis bigoun it wurk. Underwilens is it to let wurden om to fotografearjen. Wy geane nou mei haesten troch nei Weener en krije Onderdak yn ’e Wynberch dèr’t de kastleinske, in grouwe bazinne, de lekkens en de keamers utdielt. „Eier und kalter Aufschnitt” foarmje it slot fan ’e earste dei yn it Eastfryske stamlan. De jachtweide diele wy mei twa deftige doarpspotentaten, dy’t de polityk biprate en „die Situation ganz klar” achtsje. Snein 20 Augustus bigjint mei „garnierter Frühstück”. It fait op, Dealde tsjerkegroun fan Midlum is in idylle. In smel paedtsje rint troch wylde strüken nei de tsjerke omjown troch heech, ald beamte. Dér stiet it opmerkllike klokhüs mei withoefolle roune galmgatten, dêr’t sweltsjes rêstich nestelje, hwant gjin bombamjen sil har deare. Klokken hingje der net mear yn dit skeansakke bouwurk. De tsjerke is biwoechsen mei in klimmerbeam. In lytse absis is der efter tsjin oantreaun en de wytkalke binnenbógen fan ’e finsters stekke fel tsjin ’e bakstien óf. Gauris lés ik op ’e grêfstiennen de namme Scharrl. Foar de tsjerke stiet de skoalle en dér wer foar it hüske mei it opskrift: „Madchen – Jungen.” Is Ditsum it meast proastige ünder ’e doarpen fan ’e Westlike Eemsdyk en Midlum it meast romantyske. Jemgum is fornaem mank har susters. Filla’s mei tuorren der boppeop stean hjir bylans de wei en efkes tyspelt üs by de namme Jemgum foar de sinnen it byld fan Lodewyk fan Nassau dy’t hjir yn 1567 it fjild romje moast tsjin Alva en syn libben noch rédde koe troch oer ’e Eems to swimmen. Yn Bingum it léste fan ’e Eemsdoarpkes harken wy nei it sjongen üt ’e tsjerke wei. It wie deselde melody dy't wy sa faek songen hiene yn it lokael oan it Efterom to Snits. Wy gyngen deselde wei as op ’e hinnereis werom. Nei de fêste grinsformaliteiten kamen wy yn ’e Nijcskans. Oer Appingedam, Séryp en Middelstum rieden wy nei Grins en wiene om thétiid hinne yn ’e Huzumerleane 1. Wy hoopje, dat dizze foto’s en dit reisforhael üt üs ienfüldich stamlan it oantinken fan üs sibben forsterkje meije en dat üs heit yn dizze tiid fan spanning in eagenblik rest fine sil yn ’e stille sfear, dêr’t syn foaralden yn libbe ha. Dan hat dit geskink op syn sawntichste jierdei syn doel net mist.” Né, dat hat it grif net! En dy dei to Twizel ljochtet nei as in stille kearsflam yn in tsjustere keamer. De Fryske biweging hat troch üngunst fan ’e tiid dy sawntichste jierdei hwat letter bitocht, to witten Sneontojoune 25 Novimber yn in sitting fan ’e Fryske Akademy. It wie my great yn Amicitia to Ljouwert mei frou en bern to sitten oan ’e feesttafel mids it huldigings komité bisteande üt lektor P. Sipma, Tsjeard Gs. de Vries, ald-ünderwizer, journalist }. P. Wiersma, architekt Arjen Witteveen, Ds. J. Douma, learaer Dr. W. Kok, Prof. Dr. G. Gosses en dêromhinne withoefolle dy’t de heitelanske saek tsjinnen. Nei in ynlieding fan Prof. A. A. Verdenius to Amsterdam oer Pibomme en Saske-moi goemoar. dat de heit en mem fan Gabe Skroar wiene’’, joech Sipma as foarsitter it wurd oan Prof. Gosses, üt hwaens rede ik it bigjin en slot oanhelje. dat der rizel brükt wurdt yn pleats fan büter, alhoewol der foar üs as gasten dochs noch wol in stikje büter óf kin. Wy geane nou werom nei Kritsum. Wy rinne it hiem op fan ’e Wumkespléats, dêr’t in gevelstien yn stiet üt 1909 fan Aneas Smit, dy’t nou; stil libbet. De buorkerij is forhierd. Wy prate mei de hierder en syn frou. Fan üs skaei witte hja neat óf. „Nou hoopje ik Dr. Wumkes, dat der yn myn wurden eat neitrilje sil fan hwat der yn myn herte wekker wurdt, wylst ik jo huldigje op jins sawntichste jierdei. Hwant myn stim moat wêze de stim fan Fryslan, dat it tsjügenis fan syn foarearing foar jo delleit. En forearing haldt net allinne heechachting en wurdearring yn, mar ek en binammen tagedienens en leafde. Hwat wolle jo leafst, dat wy op dizze dei mei bigjinne, mei it sizzen: wy sette jo heech om jins fortsjinsten, of mei: wy hawwe mei jo op en halde fan jo om josels?' Beide stimmen sprekke de wierheit, mar hokker stim moat earst klinke, dy fan it kritysk weagende forstan, dat jo de priis jowt of dy fan it mei oare djürdere wearden en ek suverder hifkjende hert, dat jo tomjitte slacht .... En dat soe ik net witte fan immen, dy’t it herte, ek yn syn geleard-forstanlik wurk, safolle bod jowt? Ik soe it net bigripe fan in bibeloersetter, dy’t ear’t er syn Alde Testamint ré hat, it Boek fan de Psalmen as it driuwendste foarutstjurd, dizze sljochtwei rop fan it religieuze herte, it kleijend, it priizgjend en jubeljend lud-jaen fan e yn gjin tsjerkeleare of dogma forstjurjende religieuze emoasje, dy’t fan Boppe komt? Sa is it ek mei jins leauwen yn ’e Fryske saek; it rint ót e Ivige Boarne, marde wei dêrfandinne giet dwers troch jins fryske hert. Jo hiene de leafde en de leafde siket har seis net, hja prielet net, hja wurdt net greatsk. Dizze wurden steane yn it Hillige Boek, dat jo yn syn iennichste gaedlike foarm oan jins folk weromjown ha. Hja streamden fan jins lippen yn ’e Stienzer tsjerke op e Piter Jellesdei. It binne mei de oare wurden ót it trettjinde kapittel fan it Korintherbrief, de iennichste dêr’t ik de preker yn biharke ha, dy’t jo dochs ek binne. En nou slach ik op myn Frysk TeStamint en lês foar ’e safolleste kear dizze wurden op it bikende plak dêr t hja -steane. Better as hokker sakramint bringe hja it kontakt mei de Ivige. Ijn dat kontakt kin ik net misse, wylst ik, ek ót ’e namme fan Fryslan, dizze myn heilwinsk utsprek: Gods seine oer jo, oer jins frou en oer dy’t jo it neist steane!” Hjirmei üntbleate Sipma it portret, dat skildere wie op ’e hanskriftseale fan ’e Provinsiale Bibleteek troch de Fryske skilder Cor Reisma to Amsterdam en nou yn üs hüskeamer hinget. Hy haldde in taspraek mei dizze wurden ta einbislüt: „Wy earje jo as minske en as Fries, wy huldigje jo as strider dy’t j immer ré stie en stiet en syn béste krêften mei blidens en sünder foarbihald, joech en jowt. Wy tankje jo foar jins wurk mar ck net minder foar jins freonskip, jins meifielen, jins stipe, jins omgong, dêr’t wy, dêr’t Fryslan yn rynske mjitte diel oan hawn hat. Jins foarbyld is in ljochtsjend skynsel foar ós, it is in sterke oantrón, hoek to halden en gjin bilies to jaen. Ek wy wolle aldfears erf hoedzje en noedzje mei de ynset fan al ós krêften. Yn in wrüld i fol bitizinge, fol ünfrede en dwylsin, fol machtsmisbruk en oerhearsking, fol rjochtsforkrêfting en forneatiging, halde wy ós oan it Fryske „lyk en rjocht,” stride wy yn it greate Nederlanske forban allinne mei it ark fan de geast foar heger üntjowing, dat ós Fryske ynhouten sterk en geef bliuwe meije. Wy hearre dêrby nei jins moanjende stimme, wy bitrouwe op jins ynsjoch en lieding.” „Ik wol se biskógje as in hanfol blommen, dy’t de freonehan gearfrissele ta in kranse. En jimme nimme my it net kwea óf, as ik se delliz yn ’e skurte fan üs aller Mem: Fryslan. Hwant yn har wente bin ik wurden hwat ik bin. Oan har hurd is myn striidfjür oplóge. Oan har tafel haw ik in arbeidswille woun, dat ik der net sêd fan waerd. It is dan ek tige goed dat har namme op dit portret kommen is, en wol yn de titel fan it Great Placcaet- en Charterboek. Mei opset sin dat boek as it symboal fan Great-Fryslan it lan fan de Lex Frisionum üt de earste tiden fan Willibrord en Redbad en keizer Karei. Yn dat Fryslan is myn libben wurden en groeid. It bloed üt de boeren en tichelhearen oan ’e Eems yn Reiderland, de mem üt ’e haedstêd fan Fivelgo, de heit fan ’e Greate Jouwer, it arbeidsfjild as harder en learaer op Skylgerlan en to Snits. Sa gyng it de kusten lans fan it Noarderhêf. En dêr haw ik as jonge al witten fan hawn. En alder wurdend en yn ’e Fryske striid bihurde, waerd it Greatfryske ta in bigjinsel. Ik soe it neame wolle it bigjinsel fan ’e Upstalbeam, lyk as foar Nederlan de Uny fan Utert of foar Switserlan it Eedgenoatskip. En üt dat bigjinsel wei, dat yn dizze tiid fan heechspanning fan ynternasjonale bitsjutting wurde kin, haw ik jimmeroan bisocht yn ’e Fryske biweging forbinend to wurkjen, en gear to bringen hwat spjalt of brutsen wie. En by myn witten hat dat fortuten dien en laet ta goed, opbouwend wurk. Mar soks soe net müglik west hawwe as ik it deistich bistjür fan üs gewest net yn ’e rêch hawn hie, as dat kolleezje my net roppen hie op de post fan bibliothekaris en foarsitter fan de Underwiisrie en as de forhalding net west hie as ien fan it greatstc bitrouwen. Ik tink dêroan mei tankberheit en blydskip hwant ik wit hwat dat bitsjut. Dêrnei stie ik stil by in kearpunt yn myn libben yn ’e pastorije to Langwar, by de ynfloed fan ds. J. van Dijk to Doetinchem op myn geastlik bistean, by myn chef, de earefoarsitter fan 'e Fryske Akademy, mr. P. A. V. baron van Harinxma thoe Slooten, dy’t foar syn amtners, ja foar hiele Fryslan in heech foarbyld fan wurkkrêft wie. Ik hie leard to libjen üt de paradoks: ~rêst yn arbeid”. Mar men moast my net priizgje, hwant dat „Quies in labore”, wie net üt ’e minske, mar in jefte fan God hwaens ivige sabbat in ivich wurkjen is. Him allinne de eare!” Doe riisde de seale oerein en wy songen it Frysk folksliet. As in kostber oantinken birêst yn myn hüsarchyf in album op ald Holiansk pompier yn perkaminten ban, bifetsjende in foto fan it oanbeane portret, de taspraek fan ’e foarsitter yn reade sierletters, de rede fan Prof. Gosses yn facsimilé, in pintekening fan Ids Wiersma, in samling fragminten üt ynkommen brieven, de nammen fan sa’ri tweintich Fryske Selskippen en kriten, en fan sa’n Dêrnei haw ik it komité bitanke, de skilder dy’t my it posearjen net swier makke hie, alle oaren, dy’t op hokker wize dan ek de saek stipe hiene, en binammen Prof. Gosses en de foarsitter foar de wurden dy’t hja my wijd hiene: twahündert fyftich Friezen üt alle rang en stan, in sierlik produkt fan pinnekunst, üntwurpen troch de Ljouwerter kalligraef Sierk Goedemoed Sr. Ut de brieven helje ik oan hwat Dr. Ir. H. T. Habbema to Brenzone (Prov. Verona) berne 10 Maert 1873 skreau, dat mvn boeken, ek yn Italië, syn deistige freonen wiene. Ids Wiersma joech yn it Friesch Landbouwblad (25 Nov. 1939) by it Krabbeltsje „Beppe by de tsjerne”, in forklearring, dêr’t ik dit üt oernim: „Under safolle oare fan foaroansteande Snitsers, karde ik ek Dr Wumkes kennen. By him waerd de gedachte oproppen ien en oar fan it ald boerebidriuw üt pake en beppe tiid fêst to lizzen, hwei dit noch to finen wie; hwant mogelik hat sa’n man as hy al lang foartiid mei argewaesje it oansjoen dat der oan dy tiid ta sa goed as neat gjin wurk fan makke wie. Hoe dan ek, Wumkes rette my oan ris to sjen by Jentsje Boatsma to Loaijengea, yn dy syn alderwetske pleats hwer noch in büthüs yn wie mei in tsjinkape. En it risseltaet! Wel man ik wit net hwa’t mear optein wie der mei, ik seis as de Boer en de Frou; dat hie net ien fan üs trijen forwachte. dat fan sa’n needrich büthüs in „print” to meitsjen wie; en t sprekt fansels, de Dominy wie ek tige yn oarder mei dit, us earste „succes”. En doe kaem der mear los fan syn forlanglystke. By Tsjeard Hoekstra op Tinegea by Snits, dêr waerd noch tsize; sadwaende dêr ek op ta en dêr koe ’k wer de mouneherne mei de tsjernmoune en de tsiisbuorden mei it brokmountsje en mear ünderdielen yn it sketsboek krije. En nei oanlieding fan dit diel fan it greidboerswurk kaem fansels ek topraet it butermeitsjen alear by de boer. En trochdat Dr. Wumkes it Muséumbistjür dêrop yndachtich makke, kaem ek ien en oar yn dy ófdieling fan it Frysk Museum torjochte. En dêrom, hwat my persoanlik oangiet, by t neitinken oan en op ’t sjen fan dy alde gebrüken, dy it my jown waerd noch yn byld to bringen, dan forskynt yn myn gedachten altyd wer foar my freon Dr. Wumkes, hy dy’t wach is yn alles hwat oangiet üs Lan en Folk, myn oandacht der foar frege, krekt doe it noch net to let wie en hwer wy him tankber foar binne. Mei opset sin helje ik dizze neitinsen, dy’t myn libbensjoun opklearje, oan, om’t de Fryske Akademy har sa folslein oanslüt by dit folksrieme. Net allinne de wittenskip, de kinst fan hegere oarder hat hja ta in doel, net allinne hwat in kostber bisit is foar in lytse rounte fan ynwijden, mar itjinge üt it folksherte wallet en it folk wer tasprekt en in woldied hjitte moat foar brede formiddens, hat hja foar eagen. Dêrta meiwurke to hawwen, is my in eare. UT DE KAMPRIGEN In macht’ge rige stiet oan ’e oare kant De foarsten binn’ my nei: hoe klear en great Haw ik har foar my stean, sa libben as Hwa’t nést my is! Dr. 0. POSTMA. De Ljochte lerde, 1929, blz. 22. Ik kin gjin öfskied nimme fan itjinge troch my forhelle is oangeande de Fryske striid, sünder de oandacht fan ’e lezers to freegjen foar in mannich meistriders en meistrydsters. Der soene hjir hiele opstellen oer harren skreaun wurde kinne, mar ik mei net forjitte dat it yn dit boek der om giet hwat fan mysels to jaen, yn safier ik kontakt mei dizze lanslju hawn haw. Hwat üs gearboun wie mear as bloed, mear as boaijem, mear as tradysje, mear as geastdrift, it wie leauwe, hope en leafde foar it heitelan, de drager en skurte fan in dj ure skat. De libbenen to bitinken, soe gjin ein oan wêze. To ticht binne noch de rigen dy’t mei my ünder it findel steane. Ek hinget, ta in kleare eachweiding, jitte to swier de krüddamp om üs hinne. Dêrom bied ik allinnich yn in lyts bistek memoariael oan fan inkele forstoarnen, hwaens libbenspaed mines krüst hat. Ave piae animae! ft sil nimmen binije as ik bigjin mei notaris S. L. van der Burg to Makkum (* 6.3.1863, f 4.1.1932) in Fries yn ’e ynderlike en yn ’e béste sin, troch hiele Fryslan bikend om syn tawijing en ienfald. Syn byld stiet foar üs, biskieden, earlik, oannimlik. Jierrenlang foarsitter fan it Aid Selskip waerd er achtenearre as man fan gesach. Allinkendewei wie it Selskipskarbrief in laberint wurden, dêr’t gjin minske mear wei yn wist, hy lykwols haldde de tried fan Ariadne yn ’e hannen en forbaesde de algemiene gearkomste slach op slach mei in réddende kêst. Dochs wie dizze wetsman gjin HAEDSTIK XIX kliengeastich pluzer. Hy seach skerp de ünderskate fronten en hie de frede leaf. Onno Sytstra mocht kankerje, Canne en Hof mochten wyld beare, van der Burg bleau under alle stoarmen de evenredigens en lykmoedigens seis. Hoe formoedsoenjend wie net syn halding, doe’t Sipma en ik yn 1917 bisochten it Boun to stiftsjen fan Frysk-Nasjonale Selskippen. Wylst der fan wjerskanten fül op ynslein waerd of giftige polemiken fordjerrend wurken, skreau er my 6 April, oan ’e foarjoun fan in tariedende gearkomste, oantreastigjend: „Ik soe ek tige graech sjen dat it de fredige wei opgean koe mei de lju yn de Fryske biweging. Jou foarnimmen forhüget my moarn as fredestifter stean to wollen. Foar myn gemoet is dit echt de domin'y op syn plak. Hwat de ünienigens oangiet, leau ik hielendal net dat it dróvich skeel fuortkommen is ut it fêsthaldend wêzen fan de iene hoppe de oare, dat bistie alearen allike goed as yn diz tiid en sünder heibel to jaen mar né der binne persoanlike diveltsjes oan ’t spyljen gien. Dy habbe al dit kwea broud. As dit carst mar ris goed ynsjoen waerd! Dit sil lykwols wol ris komme, as de hite hei hwat oer is. Ja, ik bin ek yn twivel of de tiid der nou al foar ripe wêze sil dat it Selskip en de Jong-Fryske Mienskip inoar de han jaen kinne yn bitrouwen.” Ik kaem neijer mei him yn ’e kunde, doe t wy bisochten in Fryske learstoel to krijen oan ’e Grinzer hegeskoalle troch it ynstellen fan in Underwiisriö. Oan it lést fan syh libben ta hat er de wittenskiplike bioefening fan it Frysk oan ’e hegeskoalle in waerm hert tadroegen. Soks die wol bliken doe’t er syn kostbere Fryske boekerij tamakke oan ’e universiteitsbibleteek to Amsterdam. Under myn biwald is hja opnommen yn ’e katalogus fan e Provinsiale bibleteek. Sa minlik en ynskiklik van der Burg wie, sa heech sette syn meibistjürslid P. de Clercq it krop. Fan komöf üt de Amsterdamske Réveilaristokraetsy, Mennist fan bilidenis, rekke er it him as lanhearre ta in plicht by syn eigendommen to wenjen, de tael fan syn boeren to kennen en dy tael ta in heger peil op to fieren. Sa hawwe wy him kend op syn lanhüs to Feanwalden, yn ’e Fryske biweging, yn briefwiksel en petear. Hy waerd yn 1902 keazen yn it Haedbistjür fan it Aid Selskip, dêr’t er him mei alles bimoeide. Jild seach er net op. Hof en Sipma koene op syn kosten nei Noardfryslan en bistudearje dér de dialekten. Hy diek tokoarten yn ’e Selskipskas. It Kristlik Selskip bea er hündertfyftich goune oan foar it béste Fryske lesboek foar de skoallen mei de Bibel. Mar dêrfoaroer stie dat er syn noas stiek yn dingen dy’t net op syn wei leine. Amper wie it Selskip op ’e kluten oft hy skreau oan it bistjür (5 Augustus 1908): „Der is my forteld dat J. J. Hof op jimme Pinkstergearkomste sein hat, dat foar de namme fan üs Himelske Heit moast it wurd Syn adjudant wie master Gerben Postma fan Moarmwald, dêr’t er in Fryske grammatika yn it Frysk mei skreau. Men moat dit twaspan biwünderje dat it yn ’e hjerst fan it libben jitte Gryksk en Hebrieusk learde om de Bibel üt ’e grountekst oersette to kinnen. Hoe earnstich en from er wurke kin men opmeitsje üt dizze wurden üt ien fan syn brieven (1911): „De measte lju witte net hwat der oan it wurk fêst sit; hja binne rêd mei har oardiel, doch kinne alles lang net grounje, of middels oanjaen hoe’t oan har biswieren tomiette kommen wurde kin. Sa sil it nou mei üs Bibelfortaling ek wol gean. Men hat der faken net it minste bigryp fan dat der buten fortalen ek gans hwat oare dingen mei gearfalle: forlykjen fan teksten, neigean fan wurdboeken, skikken en weroan skikken, glêdmeitsjen en hwat al mear. „God yn de himel dy sil üs slagje litte.” By Flim heart üs stipe to wezen en fierders moatte wy sjen hwat wy kinne.” Halbertsma as oersetter wie er net bést oer to sprekkem. Hjir hat men syn oardiel üt in skriuwen fan 2 Febrewaerje 1909: „De earste trjettjin haedstikken fan Matthéus hawwe Poslma en ik neigien. Op de fortaling fan J. H. Flalbertsma is alhiel tapaslik itjinge Prof. Is. van Dijk seit yn „Onze Eeuw” fan Jan. 1909 oer de fortaling fan „Neifolging fan Christus troch Willem Kloos: De oersetting is fol fan ófwikings en botheden, dêr’t it oarspronkiike gjin oanlieding ta jowt.” Men hat Halbertsma’s wurk faken romme yn syn brede opfetting, doch sa mei men de Bibel net fortale”. De earste jierren wie üs forhalding opperbêst. Dan koed er b.g. weardearjend skriuwe (19 April 1912): „Doe’t jimme Selskip oprjochte waerd, haw ik daelk sein: It hat takomst, mar dy dêr war foar dwaen wolle sille hiel hwat foaroardiel to bistriden hawwe, Hwant, Sneinsk-Hollansk, dat sit der mar al to slim yn. As men Jo as bistjürder fan it tiidskrift mar bihalde mei, al geane Jy ek nei in oar plak buten Fryslan! Fan de lieding yn de earste tiden hinget o safolle óf”. De oersetting fan ’e Evangeeljen en fan gans Psalmen krige plak yn ~Yn üs eigen TaelDe Clercq bifoardere dat it tiidskrift in filoloog as dr. W. A. Craigie to Oxford, meiwurker oan ’e Oxford English Dictionary (1888) ta lêzer krige. Op 14 Desimber 1914 kaem er in hiele moarn oan ’e pasterij, om allerhanne kwesjes de oersetting oanbilangjende to bisprekken. As ik him doe myn plan „Fader” brükt wurde, hwant dit wie alder. Hjir haw ik ien en oar tsjin yn to lizzen en nammerstomear om’t hjoed in wike mei Gysbert Japiksdei dit punt fan bitekenis wêze koe, as it „Uws Heit” dêr bidden waerd”. fornijd hie Om yn it Frysk to preekjen, soe der miskien al in kink yn ’e keabel kommen wêze. Foar my wie de Fryske tsjerketsjinst in konsekwinsje fan ’e Bibeloersetting. Ik koe de Bibel net oars sjen as üt de Tsjerke en foar de Tsjerke. Foar de Clercq bistie dat bigjinsel net en de wiidfiemjende gefolgen dêrfan hied er noch gjin each foar. Hwat er yn Jannewaerje 1915 fornaem joech him oanlieding ta it neifolgjend skriuwen: „Jo hawwe om de preek to Tsjom nou al gans hwat ütstien, en ik wol jo dos mei net mear as it allernedichste oer dy saek bilêstigje. Iksels haw op oare wize rju folie om it Frysk lit, mar dit is my dêrtroch ek nammersto djürder wurden); ik forstean dus tige bést hoe't men jin fielt en sil weilitte hwat mist wurde kin. It gefal waerd my bikend üt it Nijsblêd fan Dantumadiel neffens bygeand nümer dat jo halde kinne, en ik kom allinne op de iene sin dêryn, „dat nimmen tofoaren wist, dat der in Fryske preek halden wurde soe”. Dit nou liket my eat ta, dat foar it forfolch grif üntgien wurde moat, hwant der kin foar it Frysk greate skea fan komme.” Datselde jiers rekke it mei de Bibeloersetting yn ’e hommel. Hwat wie der bard? Op ’e jiergearkomste fan it Selskip gyngen stimmen op, hja koene har mei de fortaling minder goed forienigje. Ek liet Professor K. Schoolland to Grand Rapids him yn it tiidskrift net sa gunstich üt. Dy krityk stiek de Clercq sa dat er de stok by de doar sette en my witte liet: wy stjüre gjin fierdere bydragen yn. Doe die er war de fortaling to krijen yn „De Vrije Fries”, mar it Genoatskip gyng der net op yn. In man as de Clercq foei ek net mei to akkoartsjen. Rjocht oarsom, hy foei yn 1917 üs oan mei de brosjure „Hwerom naem Postma en de Clercq har Bibeloersetting yn „Yn üs eigen Tael” in ein? Dêryn stie, wy misten biskaving, makken üs skuldich oan ünderkrüperij by it Nederlansk Bibelgenoatskip en mear soks. Ik liet it dêr net by sitte en tsjinne him fan antwurd dat soks gemiene bitigings wiene. Nou stiek er alhiel de hoarnen yn e wal en makke der in pleitsaek fan. De jouns 18 Jannewaerje 1918 stelde brigadier Das my in great stik pompier yn ’e hannen mei it opskrift „In Naam der Koningin”. Dêr koe ik léze dat it rjocht fan Ljouwert tsjin my in ynstruksje iepene. Ik soe my by de offisier fan Justysje to forantwurdzjen hawwe fanwegen „smaad in geschrifte”. Dêr siet wer oan fêst dat in abbekaet my fordigenje moast. Mr. J. Tysma bea himsels oan mei dit skriuwen: „’n Abbekaet is gjin skuonmakker en kin himsels net rikkemedearje. Dochs haw ik de moed om nou’t jo yn e pleit moatte mei de hear P. de Clercq, my by jo to rikkemedearjen. Ik bied my oan jo forgees to helpen om’t ik jo forearje en heechskat as kreftich strider foar üs Fryske tael. As jo dus gjin oare abbekaet rieplachte hawwe, kinne jo op my rekkenje.” Fansels naém ik dit hoflik oanbod tankber oan én mr. Tysma hie de foldwaning my frij to pleitsjen. Mr. P. C. J. A. Boeles hat as riochterkommissaris de Clercq en my op it paleis fan Justysje yn forhear nommen en üs briefwiksel ynsjoen. Ik koe oan him wol fornimme dat er myn tsjinpartij minstens sa fül bifoun as my, en dat it yn it frije Nederlan oanbilangjende sokke dingen noch wol in bytsje lije koe. It hiele forrin fan dit proses sil ik net biskriuwe. Twa jier hat it duorre. Doe’t de arrondissementsrjochtbank 10 April 1919 de Clercq syn aksje öfwiisde en de oanklacht fan mislediging sünder groun bifoun, gyng er yn heger birop. 5 Jannewaerje 1920 wenne ik mei myn dochter Margareta de sitting fan it Hóf by en wy hearden Mr. T. Binnerts en Mr. Tysma yn toga pleitsjen. De rjochter Dr. J. }. Croles (* to Drylst 23.8.1869, f 30.6.1936), lid fan üs Selskip, spriek by de sitting noch in wurd yn myn bilang. Op 10 April wiisde it Hof it fonnis. Oan de Clercq waerd syn eask üntsein, mei forbod fan heger birop, mei foroardieling yn ’e kosten en ta in goune boete. Hy moast nou ek myn abbekaet bitelje. It is in griis dat de Fryske striid foar in idealist lyk as de Clercq net allinne mei de bibeloersetting mar ek mei oare dingen sa’n bitter ein nommen hat. Hwat koed er iggewearje tsjin it oprjochtsjen fan it Boun fan Frysknasjonale selskippen, dêr’t syn selskip ta meiwurke. It roun him oer ’e hege skuon, doe t it öffurdigen stjürde nei it Dimter Kongres. Fan to foaren hied er al warsköge: „Bart soks, dan lit ik eltsenien sines, mar dan bitankje ik foar my as haedbistjürslid, en sil yn printinge bikend meitsje hwerom. Ik wol oan dit gekkewurk net meidwaen, en forwachtsje neat fan wizigingen dêryn, om’t wy aloan efteroan rinne sille. De tiid om fierder to skipperjen is foarby en dêr forwachtsje ik neat fan”. It wie syn ultimatum. As in minister stelde er de portefeuillekwesje. En it Selskip? It bikroade him der net om. De man, hwaens fortsjinste wie it Frysk ünderrjocht op gleed brocht to hawwen, hie syn rol spile yn e Fryske biweging, in slachtoffer fan eigen steechholligens. Hwat hat de tragyk west fan dit libben? Hy spriek fan Fryske tael- en skriftekennisse, seach it eigene fan it Fryske libben, fielde hwat dat yn hie en meibrocht oant safier. Hy kaem op 'e brêge, der net oer, net ta it greate en rike. Hy brocht de saek oan it röljen, sünder de konsekwinsjes oan to doaren: Wol de Bibel fortale, mar net foar de hillige earetsjinst. Wol it Frysk op ’e skoalle, mar net wettelik regele. Yn syn hert bleau er Hollanner. Oansjoen as in sünderling, eksentryk minske, öfmêd fan withoefolle pleitsaken, forliet er Fryslan. 9 Maeije 1934 is er stoarn to Seist, ald fiif en tachtich jier, ünbigrepen en net bigripend de Fryske folkssiele. Njonken him forriist foar my it byld fan dr. Foeke Buitenrust Hettema, oer hwaens ütein net minder tsjustere skaden lüke. Opbrocht troch in steile orthodoksy, dy’t faeks noait ta syn hert sprutsen hat. biheind op gymnasium en hegeskoalle troch in wettysk Kalvinisme, troch syn houlik mei Marie Honig forboun oan pylders fan Doleansje en Ofskieding to Utert en Kampen, bleau er ynderlik frjemd oan it Grifformearde wêzen. Hy foei op ’e knibbels foar de öfgod fan ’e wittenskip en it leauwen hie öfdien. Dy oergong hat Dr. F. Buitenrust Hettema him, neffens myn bitinken, foar syn fierdere libben wanwichtich, cynysk, sarkastysk makke. Ik hear him sizzen mei in bitter lüd, doe t him frege waerd nei syn leauwe: „hounegelove”. J. Hof tekent him yn syn Fjirtich Jier Taelstriid, I, 205 mei dizze wurden: „Hy kaem my soms oan, as wie er mei him seis yn omslach. Dat iepenbiere him dan meast op sjê sa’n menear, as naem er it hiele libben en tominsten de geleardens foar mallichheit. Ik haw Eelco Verwijs net kend, en dy wie grif hwat alarter as hy, mar oars, nou, ik soe sizze dat Hettema dêr wol hwat fan hie.” De Flamingen neamden him de Friesche Reinaert. It wurd „forwrongen” wie op syn ynlikst wezen tapaslik. In rêstich petear haw ik noait mei him hawwe kinnen. Iderkear moast er in bitende ütfal dwaen. As ik it hie oer de Fryske biweging koed er bygelyks ynienen sizze: ~Brek oan fatsoenlik folk”. Dy breuk mei alle tradysjes iepenbiere him ek op filologysk mêd, De letterkundige skiednis bigoun er by hjoed de dei en sa tobek. Yn syn stavering sawol de Nederlanske as de Fryske folge er de bigjinsels fan it systeem Kollewijn. Op 28 Desimber fan it jier 1914 sieten wy mei üs trijen, hy, Sipma en ik op myn studearkeamer om sa mooglik troch in ienriedich oparbeidzjen to kommen ta de gearstalling fan in Paedwizer ta de Fryske skriftekennisse, mar al fuortdaelk die it bliken dat it neat wurde koe, safier rounen de tinkbylden ütinoar. Hy hat neitiid op eigen manneboet in bistek ütjown yn it tiidskrift Fryslan (1916). Syn privaetdosintskip yn Fryske tael en letterkunde, ynsteld oan ’e hegeskoalle to Utert binammen troch ynfloed fan syn learmaster Prof. dr. }. H. Gailée, en oangien 10 Febr. 1897, waerd in greate mislearring. Learlingen hat er net foarme; in stikmannich theologen wiene it auditoarium. It oannimmen fan in learstoel oan ’e hegeskoalle to Gent, doe t de Dütskers België biset hiene, is him tige kwea ófnommen. Men hearde doe de hurde wurden: „forkeapjen” en ~forried”. Ik haw noait fan soks leaud. Hettema wie nou ienkear mear Great Nederlanner as Great-Fries. Syn idealen hied er forpanne oan it Nederlandsch Verbond en oan it Flaemsk aktivisme. Earsucht hat der gjin rol yn spile. Leauwend oan syn goede trouw skreau ik him 21 Nov. 1917: Myn hertewinsk is dat jo yn Gent folie winst bihelje meije foar de rjochtfeardige saek fan ’e Flamingen en dat dit ek jitris foar üs Fryske biweging fortuten dwaen mei. As men fan tichteby sa’n aksje trochmakket lyk as jo yn it Flaemske lan, kriget men earst goed ynsjoch yn ’e fielings, idealen en dreamen fan in forbüke folkssiele. Dêr wurdt wol skerp oer jo oardiele lyk as yn dat flymjend opstel fan J. J. van der Wey yn de Amstelboade. Ik doch dêr leaver it swijen ta. Oan mysels haw ik genóch. Lykwols soe ik jerne de ban oanhalde dy’t jo bynt oan üs aksje. En soks mei de died. Sünt hat Hettcma foar üs Biweging neat mear bitsjut. Syn fortsjinsten lizze op filologysk gebiet.. Hy hat grounlizzend wurk dien op it fjild fan ’e lexikografy fan it Aldfrysk, fan dealde ierdrykskundige nammen en fan tekst-krityske ütjeften. Syn bineaming troch 22 de Steaten yn ‘e kommisje fan it Fryske wurdboek, mei it each op in oare wurkwize, laette ta sa n heibel dat er üntslach naem en krige. 5 Oktober 1922 kaem der in ein oan syn ünrêstich libben. Syn biente rêst op it hege hóf to Mullum. Syn freon, dr. J. B. Schepers, hat him oan it grêf huidige as in man dy t earst letter rjucht weardearre wurde sil. Tige wichtich materiael foar in biografy is de skat fan hünderten brieven, dy’t er mei syn boekerij de Provinsiale bibleteek tamakke hat. Doe’t ik dêr yn 1924 myn plak ynnaem, lei de hiele samling oploege yn e keamer, dy t myn wurkkeamer wurde soe. len fan e earste dingen, dy tik to karweikjen hie, hat dan ek west hwat oarder to bringen yn dy chaos. Hwant dat wie it. Oan syn boeken en pompieren mocht gjin frouljueshan komme. Syn oantekeningen plichte er mei potlead to meitsjen op e ranne fan ’e Zwolsche Courant, dy’t er dageliks krige. Wie it spotslaen mei earnstige dingen Buitenrust Hettema hiem, by J. van der Tol, redacteur fan Sljucht en Rjucht (1914—1936) foei sok dwaen alhielendal net yn goede ierde. Inkele kearen üntkaem it him, as it barde ünder ’e koartswiftge printsjes en stikjes dy D. H. Zylstra foar syn rekken hie. Doe t ris nei myn bitinken it hilligc wer toneikommen wie, stjürde ik him in protest, dêr t dit antwurd op folge: Soks bart net wer. It spyt my mar it stikje wie my ünder de hannen trochslüpt. Ik bin sa net, dat ik spot mei sokke dingen. Spot is altyd forkeard, mar mei soks foaral. Seis bin ik frijsinnich, mar ik gean net licht oer de dingen hinne, En hwat de rjochtsinnigen nei oan it herte leit, wit ik om tik seis en tweintich jier to Wikel wenne ha en dêr trou by in rjochtse dominy nei tsjerke gyng. Ek myn ünderwiis dêrre gyng net tsjin dy leare yn, hwant God waerd fan my net buten de skoalle keard . It wurdt nou tiid om myn beide wapenbruorren Sipke Fluismans en Gcrbrand Kamerling to bitinken, net om oer to eidzjen hwat ik al earder eer harren skreau yn it toarige haedstik, yn e Bodders en -J n Ta in Tinkstien, mar om ien en oar oangeande harren hwat klearder ütkomme to litten. Mear as tweintich jier binne foarbygien sünt Sipke Huismans it tydlike mei it ivige forwiksele. De jongerein wit fan him amper mear as de namme; in inkelden-ien fan ’e alderein biwarret fan him noch in skimerich byld. En dochs wie it sa’n man. In man as in ikenbeam yn it Fryske wald. Steil en stoer kaem er op jin oi. Alles oan him wie like swier. Swier syn trêd. Swier syn laits, dy t bytiden opklonk as in hün. Swier syn wurden, dy’t djip weikamen. Swier syn amt to Eanjum mids rike boeren en lytse Patrimoniummannen. Swier syn gean üt Fryslan. Swier syn lijen. Op syn bigraffenis wie de tekst: De Heare tuchtiget hwa’t Er leafhat, en Hy giselet elke soan, dy’t Er oannimt. Forgees siikje ik ünder ’e Fryske striders syn ge- It leit yn ’e reden, dat men sa’n aparte, sterke figuer fan mear as ien kant binei komme kin om syn ynderlikst wêzen ynsafier soks müglik is to forstean. Syn wjukslach wie breed. As Fries, as dominy, as theoloog, as reedner, as publicist, as debater, as politikus koed er meidwaen. Dochs rekke dat net it essentiële. Hwa djipper graeft siket it bigjinsel dêr’t er üt libbe en stried. Byhwannear men my dan ek freget: Neam my ien dy’t syn foarbyld west hat, dan antwurdzje ik sünder biried: dr. A. Kuyper. Mear as ien kear spriek er tsjin my syn djippe forearing üt foar dizze karmaster, dêr’t er sa sterk geastlik oan bisibbe wie. Huismans mocht dan ta de twade studintegeneraesje fan ’e Frije Universiteit hearre, de amme fan it Neo-Kalvinisme hat er net minder yn ieren en sinen field. As ien fan dat laech bisocht hat de fuotprinten fan ’e greate foargonger to folgjen op forskate libbensterreinen, dan wie it dizze learling. Sa haw ik Huismans sjoen, sa haw ik him kennen leard en bigrepen. En lans dy wei is it ek bard dat ik him folgje koe mei great bitrouwen oan ’e ein ta yn ’e Fryske striid. Seis hie ik oan Kuyper folie to tankjen. Noch altyd hinget syn boarstbyld yn in koperplakette, op myn sliepkeamer oan it lewant. Binammen hawwe op Skylgerlan syn tinkbylden oangeande de miene graesje, de naesje en de kultuer my boeid. As ik jierren nei Huismans syn dea jitris neitink oer üs forhalding, dan kom ik altyd wer op üs ienriedigens fan bigjinsel. Dat sloech in brêge oer safolle dat sa hiel oars by my wie. Seis hie ik my net tinke kinnen as lid fan ’n Grifformearde gemeente A of B, fan Patrimonium of in Grifformeard dominyskonfint. Ek wie myn aerd sa hiel oars as sines, mear iepen, minder hoekich, 'minder polemysk, minder bitüft yn ’e polityk. It foei my ek net swier de twadde of trêdde fioele yn üs Selskip to spyljen. Mar hwat de doar ticht die foar alle ünderlinge strideraesje of wriuwing, it wie likens. Kamerling libbe gemoetliker, van der Burg evenrediger, Kalma ünbistindiger, Wumkes ünpolitiker. Folkertsma hat him tekene as de ienlike strider, yn hwaens siele swier en tsjuster de tragyk lei tusken in individualistysk aerd en in sosjale fieling. Men rekke net gau by him thüs. Midden yn in petear koed er soms samar weisinke yn in djip stilswijen, lyk as socht er earne om in antwurd. Dan hied er dei oan dei, wike oan wike to krijen mei de spanning fan in moedsum uterjen en in forbiten fül timperamint. Hy docht my tinken oan üs skilder Jacob Ydema fan Greonterp, hwaens wurk de Roomske tsjerken to Waldsein, Rys, Bakhuzen en Sleat sieret. Hy docht hwat er wol, hy weaget him oan ’e meast üt-inoar-rinnende müglikheden, syn alterstikken tsjügje fan in sterk talint, in fêst bisletten wollen ta it gean fan in eigen wei. En dan dêrnjonken de ünmacht in suvere, folsleine foarm to finen. Sa kinne de muorren fan Huismans studearkeamer tsjügje fan de greate muoite dy’t syn preken en journalistyk wurk him kostten. Hy tocht yn it Frysk en hy moast Hollansk skriuwef. üs ienheit yn it Frysk-Nasjonale bigjinsel. Yn folie oare dingen achtenearre ik Huismans as myn meardere by hwaens ynsjoch en wurd ik my graech dellei. Dat hat üs oparbeidzjen foar it Fryske folk fruchtber makke. Ik kin net oars sizze as dat er myn miening altvd let en set hat. , , Hoe tinke jo oer it Gysbertfeest?” freget er my yn 1908, meidwaen of net?” – „Wy hearre derby, Gysbert is fan hiele Fryslan . Stean wy yn eigen rounte net sterker?” „Ne, us ploechje is noc to lyts, üs earmslach to koart”. „Mar dan üs bigjinsel: -sauveren» yn eigen formidden? ~ „Dat kin genöch oars tapast, gjin sk.ed.ng om Gysbert.” Dan is it him goed, en hy set mei mannemacht deskouders der ünder, organisearret mei en sprekt to Boalsert dat it klinkt as in klok. Net oars is it by de Waling-Dykstra-dei (20 SeP^l9 > Dan is ek syn paroal: meidwaen, alhoewol minder fan herten, sprekke Tromp en Wumkes fanwegen har selskip. Myn nasjonale ideën,” sei er ris tsjin my, „geane folie fierder as Kalma sines”. .Hoefier?” frege ik. – Fryslan is net holpen mei in kulturéle werberte; de sosjael-ekonomyske faktor yn forban mei it hiele steatkundige libben fan it Nederlanske folk is net minder wichtich, mar foar dy dingen is de tiid noch net ryp. Hawwe jo dan gjin bitrouwen foar ’e neiste takomst? frege ik. Mei in forbiten lüd antwurde er: „Né, wy roppe yn ’e woastenije – Hwa is dan de fijan?” „Us eigen folk”, sei er. „Ik sjoch de ghnster fan in mje daqe”, wie myn antwurd, „in lyts folk mei in bibel yn eigen taelgie net forlern”. Doe loek der skaed oer syn wêzen en om syn rnule m bittere glim. Syn leste wurd wie: „Wy geane troch oan e bittere ein ta” Dochs neam ik Sipke Huismans gjin pessimist likemin as mysels in optimist. Beide wiene wy leauwige realisten, lyk as Ghnsten-Friezen hearre to wêzen. Lvk as ik al sei. libbe Kamerling gemoetliker. Fan syn frommens gyng in waerme gloede üt. Hy koe sa op in stuit tsjin my sizze: Hwat alder ik wurd, hwat mear it DoopsformuUer my oansprekt . Bernlik bliid koed er jin fortelle: „Ik haw op e Ljouwter merke tweintich nije selskipsleden woun. En as er alde Reveiloantinkens üt syn doarp de Geast opekere, oer Thomas Sjolles Sinia en dy syn geastlike bifinings, dan bigoun syn stim fan oandwanmg to triljen en skeat der ljocht üt syn eagen. It Friesch Dagblad (Juny 1924) hat de leginde utstruid fan de ünderlinqe tsjinstriid yn it trijemanskip Huismans-Kamerling-Wumkes. It wurdt foarsteld as soe Kamerling op 'e idealen, dy t us foar eagen stiene de domper set hawwe. Neat is minder wier as soks Hy hat it west dy’t it Christlik bigjinsel altyd skerp stelde en mei alle macht bisocht it suver to halden. Yn hoe manmch in petear mei üs joech er bliken de Fryske kultuerproblemen d)ip yntocht to hawwen. Ta biwiis kinne letter tsjinje syn brieven oan Huismans, dy’t opnommen binne yn ’e Kanslerije. En as ien de bloei fan it Selskip bifoardere hat dan wie it Kamerling. It tanke syn tüzen leden prinsepeal aan him. Hy brocht üs tael it earst op ’e Christlike skoalle en op ’e Kweekskoalle. Hy makke in plan op foar evangelisearjen yn it Frysk mei Huismans as dominy. De wetlike regeling fan it Fryske ünderwiis winske er mei syn hiele hert. Dêrfoar ünderhaldde er it brieveforkear mei Dr. Jac. van Ginneken to Nimwegen. Mei de ünderwiiswet fan minister de Visser stelde hy foar it Selskip it adres op dat nei den Haech gien is. Hy skreau yn it Friesch Dagblad in artikel oer it forlies fan ’e Frentsjerter hegeskoalle en forwiet yn Hollanske blêdden it Hollan dat Fryslan biróve waerd fan syn akadémy, fan de Harnser oarlochshaven, fan it Ljouwter garnizoen en de Hearrenfeanster rjochtbank. Hy hat bifoardere dat op forskate skoallen Wybenga’s psalmen songen waerden. Hy hat propagandaplannen makke en sprutsen mei foaroanmannen op skoallegebiet om alle Fryske skoallen foar it psalmboek to winnen. En yn al dy dingen stiene Huismans en ik efter him. En hwat hat Kamerling syn sechtsjinjierrich striderslean west? In dolkstek fan in learling yn üs eigen tiidskrift (Aug. 1924, bl. 88—93). Yn it opstel „De lieding fan it Kristlik Selskip” waerd er ütskildere as hielendal ünbrükber op syn plak, dêr’t er nea wêze moatten hie. „Fielt Kamerling seis,” sa wurdt him frege, „dat syn lieding en taktyk in folsleine mislearring wurden is? Hwant ik hearde grütsjen, hy woe bitankje. En ik hoopje it; it soe syn béste died foar Fryslan wêze”. Kalma hie wol ris minachtsjend oer him skreaun as fan in „Grifformearde skoalmaster” dy’t feitelik net wist hwat der op ’e wrald to dwaen wie.” Dat liet er by him delglide, mar dat in eigen learling him yn üs orgaen sa wreeddiedich strime en gisele, dat hat oan syn dea ta in pynlike groede yn syn siele efterlitten. Lyk as Jhr. A. F. de Savornin Lohman op Seinpost (1895) ta in öffallige branmerke is troch in ynstelling, dy’t er mei oprjochte en tsjinne hie mei greate opofferingen, sa is Kamerling bihanle troch it Kristlik Selskip. En om’t nea iepenlik amende honorable dien is, bliuwt it altyd in swarte bledside yn ’e skiednis fan dat lichem. Dat docht my foaral dêrom leed, om’t ik selden in Christen troffen haw, dy’t sa libbe üt it leauwe oan eigen ütforkiezing, en soks forstie as ropping om op to kommen foar de eare fan God Dat wie ek it djipste tinken fan syn Fryske striid. Hwat it him koste hat Fryslan to forlitten kin blike üt it neifolgjende. Hy brocht in öfskiedsbisiik oan M. S. E. Visser to Britsum. Togeare pylgeren hja noch ris nei it histoaryske plak fan Martenastate to Koarnjum. „Doeke Martena, Doeke Martena!” foei Kamerling ynienen üt „Visser, Visser, hwat meitsje jo my it öfskied swier!” Sa fielde dizze man him ek oan Fryslan’s forline forboun mei al de triedden fan syn ynlikst wezen. Doe’t er my jierren neitiid opsocht op ’e Provinsiale Bibleteek en de tramtaesje fan 1924 topraet kaem, skuorden him wer allerhanne neare fragen troch it hert en róp er hertstochtelik üt: „Wumkes, God hat my slein mei myn öfgod!’’ Ik haw him doe net frege hwat er dêrmei miende: Fryslan, it Kristlik Selskip of syn learling. Hoe djip it nasjonale sit en forbynt kin hjir in biwiis fine yn twa forstoarne leden fan !e Provinsiale ünderwiisrie, dêr’t ik mear as tsien jier lang yn ’e greatste ienriedigens mei oparbeide haw yn de meast forskate affearen. Ik bidoel Prof. Titus Brandsma, heechlearaer yn ’e wysbigearte, de mystike prior fan it Karmeliter kleaster earst to Oss, doe to Nimwegen en dr. J. Botke, learaer yn planten dierkunde to Grins. dy't in hege rang ynnaem by de Frijmitselderij, fortsjinwurdigers fan twa libbensskögings, himelsbreed ütinoar rinnend en dochs inoar finend as soannen fan ien heitelan. Yn al dy jierren hawwe hja noait oer in saek stimd, mar troch mien oerliz bisocht har ta in goed ein to bringen. Doe’t de Provinsiale Underwiisrie 24 Jan. 1928 ynsteld wie, slaggen hja mei A. Quarles Ufford-Buma, my en J. H. Brouwer as skriuwer, oan it wurk, en fan ’e miet öf stie de wetlike regeling fan it Fryske skoalleunderrjocht op it program, in doel dat hja mei alle macht bistribbe ha. Brandsma stie altyd ré om op audiënsje to gean yn den Haech. De deis foar de bikearing fan minister H. P. Marchant ta it R. Katholicisme hat Pref. Dr. Titus Brandsma O.C. er noch by S. Exc. yn it kabinet west (1935). Op 8 Jan. 1936 wie er wer mei dr. J. Botke en J. Winkelman üt namme fan ’e Underwiisrie by minister J. R. Slotemaker de Bruine, Marchant’s opfolger. Hoe hat Brandsma my jimmerwei boeid troch syn natuerlike ienfald, syn klear each foar alle müglike sitewaesjes, syn tawijing oan üs miene striid. Steesoan trof er üs troch syn birette konklüsjes yn brike, fortize forhaldings. Seist de meast ünfordraechsume partijgonger moast wol bilies jaen foar syn wündere oannimlikens. Altyd wist er üs oan to treastgjen as wy de moedfearrep hingje lieten. Hoe wiid wie net foar dizze fromme muonts, foar dizze mystike tinker de wrald, dy’t er oan' alle iggen en einen trochkrüst hie. Hoe fêst stie net foar syn leauwe it goed rjocht en de takomst fan ’e Fryske saek, doe’t hja faei like to stean. Nei de gearkomste fan ’e Underwiisrie plichteik him yn ’e auto in ein to biselskipjen. Dan hiene wy noch inkele eagenblikken ta fortroulik neipetear. De léste kear is my klear bybleaun. Syn halding lei my swier op it moed. Hy hie de fijan to wurden west yn in bihyplike saek. Gjin tomme breed wie er üt ’e wei gien. It slimste stie to wachtsjen. Ik frege him: ~Soede bifrijing net gau komme kinne?” ~Hja komt” ~t' sei er op Gods tiid, ik rekkenje mei fjouwer jier”. Syn each fonkele, syn wurd wie wis. It is neikommen lyk as er profetearre. Bilibbe hat er it net, mar hy seach it fan fierrens, lyk as Mozes op Nebo. Op 26 July 1942 is dizze Christen, ald sechstich jier, to Dachau efter prikkeltrie en grouwe muorren de dea fan ’e iensumen stoarn. Mei him is ien fan Fryslans béste soannen, mids de Nazi-razernij, yn ’e swierste jierren fan üs folksbistean, yn ’e striid tsjin it wraldünrjocht, rêst. Ik, dy’t him sa’n 25 jier kend haw, wit hoe’t er foar de Fryske saek yn ’e bresse stien hat. Syn finzenskip, syn martlerskip koene net ütbliuwe, om’t er stie foar frijdom en wierheit. Ik haw mines der ta dien him üt ’e finzenis los to krijen troch in wiidweidich skriuwen oan ’e Gestapo, mei de forklearring, dat Brandsma nei de forwoasting fan ’e oarloch krekt de man wie dy troch syn ynternasjonale relaesjes meiwurkje koe oan ’e opbou fan Jerope. It mocht net helpe. De fijan seach yn him dy’t great wie yn tsjinjende leafde in gefaerlik minske. Syn swak lichem koe de satanyske tamtaesjes net üthurdzje, mar syn geast oerlibbet ek ünder üs de misdied dy’t oan him is bigien. Yn ’e glans fan it oantinken stiet ek foar my dr. Jacob Botke (* 15.12.1877). Hwat üs fuortdaelk tichte byinoar brocht, wie syn bertegroun, myn wenplak Huzum. As er it efkes bybringe koe, sette er fan it stasjon gau de stap nei de Skrans, it Juffersreedtsje lans, dêr’t syn lokkige bernejierren leine, nei 't hof dêr’t syn sibben rêstten en dan troch de Leane by üs oan. En hwer praette er dan leaver oer as oer it Fryske gea, dat er koe en leave en ütbylde hat mei talint? Doe learde ik him al kennen as de man dy’t ienris wurde soe Fryslans baenbrekker op dat mêd. Wylst ik dit skriuw, lizze foar my syn seis dieltsjes Natür en Gea, in rige wijd oan Geakundc, folklore en Fryske plante- en dierewrald, ütkommen by Brandenburch to Snits 1936—1941. Hwat sil ik dêryn it meast biwünderje: de brede sköging, de oandacht foar it alderlytste, it taesten nei it kleurige, folkseigene wurd, de leafde foar it symboal of de suvere tekenpinne? It mei my noch tinke hoe tankber de skriuwer wie foar de stipe dy’t de Underwiisrie oan dizze ütjefte joech. Flot op ’e trie wie Botke oars net, mar yn üs gearkomsten trof jin altyd it kantige, direkte oardiel üt in skerp brein en in myld hert. Nei syn dea kaem jitte fan ’e parse dl. MI. Yn en om de Reidwal, mei in foarwurd fan M. Wiegersma to Drachten. It is syn testamint. Hwerom joech er it? Hy skriuwt: ’k Wit it net, mar as men sa omdoarmet yn de wündere natür en de hiele wrald tilt fan de pracht fan Gods skepping, dan komt it langstme yn jin op, om eat dêrfan fêst to ankerjen yn it ünthald. Dêrom bisocht ik, om hwat ik seach, wer to jaen, al is it dan ek yn knoflige wurden. In kunstner soe yn treflike tael in biskriuwing jaen kinne al soe hy, tinkt my, by sa’n oerdiedige skeppingsweelde, him dochs ek wol lyts man fiele. Mei oare wurden, it is him in hillich moatten. En dat makke Botke, de wittenskiplike bioloog mei syn winlik dichterlike religieuze geast, sa biskieden. Oan syn grêf op it Huzumer tsjerkhóf mocht ik Okt 1939 in wurd fan öfskie en tank sprekke üt namme fan alle Fryske organisaesjes en fan üs Kommissaris as syn meikerater fan ’e Fryske learstoel oan ’e hegeskoalle to Amsterdam en Utert, ynnommen troch Prof. G. Gosses. Njonken de bliere, minlike figuer fan Professor Titus Brandsma set him de uterlik strakke, mar inerlik humoaristyske magister pater Albertus C. Doodkorte (* to Ljouwert 2-10.1869 f to Utert 24.2. 1938), dy’t yn 1887 oergyng ta de oarder fan St. Dominicus en 1 Aug. 1912 promovearre ta magister sanctae theologiae en bineamd waerd ta professor fan Thomas fan Aquino syn Summa, yn it alde memmekleaster to Huissen. Syn hiele libben is tekene troch dizze filosofy, dêr’t er ien fan ’e béste kenners fan wie. Dizze koppige Fries is oan syn dea ta it heitelan trou bleaun. Foaroanman fan it Roomsk Frvsk Boun hied er jierrenlang in eigen hoekje yn it deiblêd Ons Noorden. De Fryske saek fordigene er op fêste, geve grounen yn syn brosjure ~Leafde foar it Heitelan (Boalsert, A. J. Ósinga, 1928). Datselde jiers wist ik him to winnen foar in lêzing op ’e Provinsiale fakansjekursus, dêr’t er sprutsen hat oer Tael en Lettermoais. Hy skreau my, wittend dat er in nije baen ynsloech: „Skielk kin it fortuten dwaen foar de takomst fan it Frysk folks- en taeleigen”. Omtrint forbjustere hawwe wy doe harke nei syn rede, dy’t de bigjinsels fan üs skriftekennisse en stavering geat yn it metael fan Aristoteles. Sa faek er üt it Sint Thomaskleaster to Fen dealde garde neam ik noch üs trouwe Anne de Koe (1866 1941) hwaens hertlikens jin tomjitte sloech safaek as er op ’e bibleteek of op ’e fakansjekursus kaem. It hat my jimmeroan bimoedige dat er dielnaem oan üs gearkomsten, hwant it bifêstige my yn ’e oertsjüging dat wy yn it goede spoar gyngen. Hy weardearre sa de lieding, om’t er dér it geastlik karakter fan fielde. Hy wie in ynfrom minskebern, dy’t alles mei de djipste earnst biskóge. Ut ropping bigearich nei it learaersamt flak foar it üntfangerseksamen, sawn jier dominy (1894—4901), yn ’e Helder wenjend mids arbeiders, oanklage troch de Minister om in dooppreek, de kansel farwol sizzend üt earlikheit, kolonist op Walden by Frederik van Eeden, dêr’t er boekweit wjudde ünder petearen oer vegetarisme en viviseksje (1901—4903), doe ünfoldien yn ’e arbeidersbiweging en 21 jier direkteur fan Ons Huis to Rotterdam it uterste fergjende fan syn krêft, en einlinge to Lochem al den dei opgeande yn folkloristyske en archeologyske stüdzjes it hat my in wünder west dat dizze man him sa thüsfielde, him sa spontaen joech yn üs formidden. Op ethnologysk gebiet haldde hy der bjustere ideén op nei, dêr’t er net óf to bringen wie. Seist yn ’e trepgevel fan in hüs seach er in bliksemsymboal. En ik moast wol laitsje, doe’t er üntdutsen hie: „De poppestien to Burgum is in kou”. De léste kear dat wy inoar metten wie op in Sneintomoarn al hiel bytiid yn 'e Kanslerije, 29 Oktober 1939. It kaem ta in yngeand geastlik petear oer de heechste dingen dêr’t in minskebern him yn forlieze kin. Wy forstiene elkoar folslein en it gearwêzen hat üs mear jown as mannich tsjerketsjinst. Koart dêrop krige ik fan him in skriuwen mei dizze wurden: „Hwat is it great, dat yn ’e forskuorde tiid dy’t wy nou bilibje, sa’n üre noch müglik is.” Syn dea haw ik field as in great forlies sawol foar Fryslan as foar mysels. Hwat soe üs striid, üs skriftekennisse west hawwe sünder de frou? Lit my in krans fan immortellen foar inkele figuren frisselje. Simke Kloosterman har wurk haw ik fan it bigjin óf biwündere om it suvere, djippe oanfielen fan natür en minskesiele yn ’e wündere en rike iepenbieringen fan har wezen. Har pinne stelde hja al ridlik gau yn tsjinst fan üs tiidskrift. Sünt plichten wy üs publikaesjes inoar ta to stjüren en hiene dan nei oanlieding dêrfan hwat brieveforkear. Ofbrekkende krityk makke har hielendal oerstjur. Doe t W. Hielkema yn it Ljouwter Nijsblêd oer har histoaryske novelle Hengist en Horsa minder gunstich oardiele hie, kaem hja by my op ’e bibleteek en spoun op: ~lk haw tsjin de faem sein, nim de tange en smyt Swol nei syn bertestêd kaem, moast er efkes de Kanslerij ynwippe ta in koart ünderhald, en altyd op ’e nij kaem ik dan ünder de yndruk fan syn alsidich en djip tinken. Hwat hat er my faek mei klam fan redenen bisward net ta to jaen oan it bistribjen fan in nije Fryske stavering. dy fodde fan ’n krante yn it jiskefet, ik wol sok in skytding net mear binnnen myn doar ha.” Yn 1933 frege ik har foar de Fryske Librije in novelle üt it Grifformearde libben yn ’e Walden. It mistreastige antwurd wie (21 Desimber): Dit en mear oare dingen sille miskien in reden wêze om my alhiel fan it Frysk tobek to lüken. Der binne genóch oaren, folie better op ’t iis bislein as ik. Hja sille it grif folmakke en hielendal folgens alle easken dwaen kinne. Nimmen sil my misse. Dat is ek de reden fan myn bitankjen foar jou forearjende oanfraech omtrint in novelle. De stoffe hie oars foar de greep lein. As lyts famke haw ik de opkomst fan de Grifformearden yn Twizel meimakke en de measte foaroanmannen üt dy dagen, karakteristike typen as Jimme smid Anne Teunis mei syn marse, Rindert moalker en safolle oaren, foar myn eagen libje hja noch al binne se nou al lang yn har ivich hüs, hwer har bigearten sa nei ütgyngen. Mar hwerom my fan nijs yn to spannen .... der sjit dochs noait in lyts wurdtsje fan lof foar my oer. It muoit my om jo mar it is better fan net”. En o hwat stiek it har, doe’t Folkertsma oer har Jubeljier skreau: „Ik nim it oan, mei al syn neare boargerlikens, syn breklike dramatyk, syn ünforarbeide orangisme ”. Dêr koe se net oer hinne komme. Alle saeklikheit rekke hja dan kwyt. Folkertsma waerd yn har each in fijan, dêr’t hja oaren en my foar warsköge. En oant yn har testamint is de greate ban oer him ütsprutsen. Wie dat deselde Simke, dy’t suver om my hinne dounse by de letterkundige ütstalling op ’e Kanslerije en hwaens golle laits troch de hanskriftseale klonk? D. Kalma, alear har forloofde, neitiid har freon, dy’t dwaende is mei har biografy, komt mei dit karakter foar swiere problemen to stean, net minder as by master Gysbert. Hja plichte har brieven to forbarnen. In autobiografy, al soe it faeks ien west hawwe fol forsin of illusy, hat hja net neilitten, mar it fornaemste, har Hoara’s, har Jubeljier, har novellen, har Wylde Fügel, sille in djür erfskip foar Fryslan bliuwe. Ta djippere kennis fan har godstsjinstich libben helje ik oan üt in brief fan 6 Des. 1926: „Jou beide preken, it beste geskink fan alles, der sil myn hert wiid foar opstean. It is goed, as in minske hwat to sizzen hat oan syn meiminsken, mar it beste fan alles is, as de lytse minske de greate talinten, hwer de Heare God him mei bijeftige hat, brükt ta seine en heil fan syn meiminsken, de iene syn heap fan tsien talinten en de oare syn lytske fan ien talint. Hwant ut himsels jowt de minske neat. . . . it wurdt him jown, om ryk jaen to kinnen. It is God, dy’t sokken as jou forboun hat oan Fryslan, it is God, dy’t jou kostlike boek oer de Bodders ta in ütdroegene saek makke hat en meije it wêze ta in rike seine foar üs hiele folk en lan, jou en my dierber.” In frou dêr’t Fryslan ek folie oan to tankjen hat is Aafke Komter-Kuipers, forstoarn 22 Juny 1943, hwaens neitins op ’e Provinsiale fakansjekursus mei rjocht huidige is. Dr. J. B. Schepers hie har jierren lyn üntdutsen op it Muiderslot, dêr’t hja yn in kunstsinnich formidden ald-hollanske lieten op ’e piano hearre liet. Hy fêstige doe har oandacht op Master Gysbert en brocht har yn ’e kunde mei J. Hovy, in dreech kenner fan ’e sechtsjinde en sawntjinde ieuske folksmuzyk. Sa manlik foars as Simke Kloosterman wêze koe, sa froulik tear wie hja. Doe’t hja yn 1930 it earst by my kaem, wie hja alhiel ridderslein. In opstel oer dealde Fryske folksmuzyk dy’t hja oan de redaksje fan de Vrije Fries oanbea, waerd öfstegere mei wurdên, dy’t har alhiel forbüken. Ik wist har op to fleurjen mei de opdracht in nümer oer Muzyk yn Fryslan to skriuwen foar de Fryske Librije, dat ek klear kommen is mei ried en foarljochting fan Prof. A. Smijers, heechlearaer yn ’e muzykskiednis to Utert. Hwat wie hja optein oer it Fryske Nije Testamint, en doe tik har dêr it bigjin fan ’e Berchrede üt foarlies, kamen har de triennen yn ’e eagen. Sünt stie ik mei har yn geregeld brieveforkear en dêrtroch waerd it my klearder dat alles dien wurde moast om master Gysbert in plak to jaen yn it folksherte troch foardracht, sang, toaniel en ünderrjocht. Sa krige hja de ütnoeging om mei Doe Haasdijk Gysbertlieten to forklankjen foar de Provinsiale fakansjekursus. Dy middei yn ’e Harmonije sil ik noait forjitte, doe’t dêr foar it earst troch de seale klonk: „Wolkomm’ freugde fenne Wrald.” Lettere krityk mocht forklearje, dat tekst en melodij net op elkoar stimme en dat Petrus Dathenus’ psalmen oan it muzikale in bulte skea dien hawwe, dêr is doch ek noch in oare faktor dy’t meisprekt, to witten de oanfieling fan it folksgemoet. Op ’e ütfiering fan Gysbert’s Tsjerne, dêr’t hja oan meiwurke, binne yn 1942 —1944 folge sa’n fiif en tweintich opfierings fan it sjongspul „Roaitske” troch J. P. Wiersma en Jan Slofstra to Dokkum, mei in Gysbertmotyf. It iene is net to tinken sünder it oare, en de forstoarne kunstnaresse komt yn dit forban in earepalm ta. Soe der fan al üs skriuwsters ien romantysker libbensrin hawn ha as Johanna Frederika Rutgers üt Hallum? Hja de deftige dominysdochter, de earste direktrice fan it diakonessehüs to Ljouwert, joech üt krêft fan har Evangelysk leauwen en ta in tsjügenis fan de ImitatiO' Christi hert en han oan in man üt ’e ünderste lagen fan ’e maetskippij, in drankslij muzikant, dy’t har misledige en tamtearre hat. Forfrjemde fan har alderhüs waerd hja in swalkster. Hja moast mei de strjitte op en song by de harmoanika. By it hüsbisiik op ’e Stienklip, in arbeiderswyk to Snits, wist men my noch de neare wente oan to wizen dêr’t hja hüshalden hie. Dizze leauwige, mar ünmaetskiplike frou, hie yn har fammejierren (1878-79) foar har Sneinskoallebern en foar de Fryske memmen lietkes makke en ütjown, dy’t my troffen troch har fromme ienfald en oantrunen ta in nije ütjefte. Ik skreau har dêroer, mar hja antwurde (26 Des. 1915), de Clercq en Postma binne dêr al mei dwaende. Ik liet doe it plan farre, mar haw my letter oer de tekstforoaringen yn ’e biwurking bisaud. Tsien jier neitiid, op in moaije Augustusdei, bisocht ik har mei myn jongste soan, yn ’e Hallumerhoeke by har stiefsoan, yn it ienfaldige winkelhüs. Noch sjoch ik har lyts postuer, stimmich yn ’t swart, de keamer ynkommen. Nei in tige hof lik bigroetsjen, bigoun hja earst allerlei üt it forline op to heljen, fan har Sneinsskoallehalden, fan har fluitklub mei de jonges ensafuorthinne. Doe sloech it petear ynienen oer op in saek dy’t har hiele tinken al jierren lang yn bislach nommen hie, to witten it spiritisme. It foarige jiers (1924) hie hja noch yn it tiidskrift „Stemmen uit hooger Wereld” (red. J. J. van Broekhoven to Wijchen) dêr in opstel oer skreaun, tytle: Spiritualisme en Christendom”. Hja frege myn miening oer dat probleem. Ut earbied foar har persoan en om in wurddstriid to mijen, woe ik dêr leaver net op yngean. Lykwols, hja stie der op oan, en doe sei ik yn alle biskiedenheit hoe’t ik der oer tocht, dat it my gjin winst like foar myn godstsjinstich libben, dat ik ek net leaude oan de omgong fan öfstoarnen mei har neistbisteanden, mar dat in wittenskiplik ündersiik fan okkulte forskynsels, troch Evangelyske theologen, lyk as ds. H. A. Nieuwold to Jelsum, dr. S. K. Thoden van Velzen to Ljouwert, dr. H. Thoden van Velzen op ’e Gerdyk en ds. M. Beversluis to Südwolde, wol ta in djippere kennis fan ’e minskesiele liede koe. Dat antwurd sil har wol net bifredige hawwe, hwant hja joech my to halden: „Ik haw oan dizze dingen foar myn geastlik libben folie hawn”. Sünt haw ik har net mear sprutsen. Op 27 Juny 1926 haldde ik op forsiik fan de tsjerkerie en fan ds. G. }. Mooi to Hallum in Fryske tsjinst mei in preek oer 1 Keningen 2, it stjerren fan kening David. Yn my libbe doe de stille forhopinge har ünder ’e hearders to sjen, hwant yn myn ynlieding bitocht ik har evangelisearjen yn ’e memmetael en har leauwe, ütsprutsen tsjin de ütjower W) Eekhoff: „It keninkryk fan God sil yn Fryslan net earder komme, foar en alear it folk yn syn eigen tael it Evangeelje heart”. Hja wie net yn tsjerke, mar it die my goed, dat in pear fan de tsjerkeriedsleden noch in ferske wisten op to sizzen, dat hja fen har leard hiene. De preek is neitiid fan ’e parse kommen ünder ’e titel: Foar it léste anker, en har taskikt. Hja stjürde my dêrop in cerprintsel fan inkele fan har eigen opstellen, mei in brief, dêr’t ik it neifolgjende üt oernim: „Ik lies as jong famke al folie yn ’e Evangeliën, ik praette der net oer, mar naem yn stilte de biloften oan en bisocht neffens de foarskriften to libjen en dêr haw ik my altyd goed by bifoun”. Ik rekkenje it mei in eare mei dizze frou yn ’e kunde kommen to wezen. Itselde mei ik sizze fan Geertruida Stellingwerf-Jentink, ek in pasterijbern, towrald kommen yn Nijlan 6 July 1852, forstoarn to Ljouwert 13 July 1918. Yn wielde greatbrocht, wie dochs har hert fol leafde foar alle illindigen en misdielden. 7 Desimber 1882 joech hja har libben en jeften oan de earme, bline skoalmaster Oebele Stellingwerf, dy’t mei krantewurk syn brea fortsjinje moast. Hja hearde ta dy frouljue dêr’t Fryslan yn 'e léste decenniën fan ’e foarige ieu forskate fan hie, lyk as Antje Weijer-Giezen, Geertje Kleefstra en S. Sikkema-Wieringa to Ried, dy’t mei in sterk wollen de han sloegen oan it reade findel mei de blauwe en wite wimpels. Strydster foar algemien kiesrjocht en bistrydster fan ’e alkoholpest, de prostitüsje en it pauperisme hat hja withoefaek op iepenloftmetings en yn oare iepenbiere gearkomsten yn ’e Fryske tael it wurd fierd. As hüsbisykster fan ’e earmeried to Ljouwert learde hja de forskovelingen fan ’e maetskippij kennen en foun dér stof foar sa mannich Fryske novelle ta in feuilleton yn ’e krante fan har man, it Friesch Volksblad, 1876 —1899. D. Kalma hat har yn Dage (1927, bl. 45) ien fan syn moaiste sonetten wijd. Ik biwarje fan har twa brieven, dêr’t ik in fragmint fan oernim. It earste is fan 4 Novimber 1915, „Ik kin jo meidiele dat ik mei ünbidich formeits jins preken yn ’e Fryske tael lézen haw. De ütjefte komt de winsk tomiette fan safolle dy’t jo net hearre koene, dat ek mei my sa wie. Ik hoopje jitris ünder ’e hearders sitte to meijen as jo üs ynleave tael brüke om ta de herten to sprekken.” Har winsk is neikommen, doe’t ik 20 Jannewarje 1916 in Fryske tsjinst haldde yn ’e Jakobiner tsjerke to Ljouwert. Der folge de oare deis dit skriuwen op: „Efkes wol ik jo bitankje foar de kostlike moarn dy’t ik hjoed ünder jins gehoar mocht bilibje. ’k Hie al twa preken yn üs goede tael koft en lézen mar hjoed libbe it Wurd. Och, hwat soe ’k graech wollen ha, dat myn forstoarne oarehelt jo ek hearre kind hie! En omke Waling Dykstra. Hwat soene dy twa jo ek tankber west ha foar it biwiis dat jou sa treflik joegen dat üs Frysk net allinne tsjinje kin by it deistich bidriuw en om gekke malle dingen to sizzen en to sjongen mar ek om hillige üt to lizzen en utering oan it folie hert to jaen. Ik hie fan ’e moarn mar ien stille klachte: de tiid fozroun to réd! Jitte myn tank. Jins hearderesse, sjoen haw ik jo mar efkes; ik siet efter in grouwe pylder”. Hjirmei nimme wy öfskied fan dit lytse kampformidden. Har biente forkomt op it hóf. Har ear heart gjin striidgeroften mear. It béste dat hja tocht en bistribbe ha bliuwt. It hat nij libben brocht ünder üs folk. In klimmerkrans mei lizze op har grêf. DE FRYSKE BIBELFORT ALING Nim it spylark nou yn hannen, En helje Godin liet! Us sang rüzje oer de lannen Foar dizze greate died. Hy woe üs net forjitte Yn fierste fierte net, Wy geane Him tomjitte Mei tank en jüchjend hert. Sibe Knol (t 25 Febr. 1940) St. f. Fr. 28 Maeije 1937. O e Deenske steatsman en skiedkundige Barthold Georg Niebuhr (1776—1831) dy’t mear as tweintich talen koe, hat yn 1808 brieven skreaun oer Fryslan. Hy sprekt syn binijing üt oer it feit dat üs herne har alde tael sa goed biwarre hie. ~Dêr liket seit er foar it bihald fan de nasjonaliteit in krisis to wezen, dêr’t party folken ünder biswykje. Is ienris dat faeije teken mar foarby, dan dogge de takommende ieuwen net folie skea mear. Dit tsjügenis set op in heech plan in oar feit: üs folk hat yn syn eigen tael de Bibel krige, de Hillige Skrift dy’t fan slachte op slachte oergiet. It tastankommen fan dit dokumint is yn haedsaek it wurk fan it Nederlanske Bibelgenoatskip. It hat dêr de stjit ta jown, deskouders ünder set, de kosten ta bitelle en syn segel der oan hinge;. Sünder de diedkrêft fan ’e foarsitter E. René van Ouwenaller (f July 1942), dy’t him fyftich jier mei greate trou oan it Genoatskip jown hat en fan ’e skriuwer L. J. van Wijk (f 17 Febr. 1940) soe ik my de gong fan saken net tinke kinne. Hja stiene efter alles, manmoedich, warber. Hja kamen yn it foarjier fan 1917 persoanlik by my yn Snits mei de ütnoeging ta it halden fan in foardracht oer Bibelfrysk op e algemiene gearkomste, joegen dêrfoar de nedige winken, fiteren my oan mei har brieven en brochten neitiid it plan op e wurklist fan ’e Fryske öfdielings. HAEDSTIK XX De njoggentjinde ieu hie foar it Bibelfrysk net ünfruchtber west, mar myn foargongers hawwe by it fortalen net genóch bitocht dat hja to dwaen hiene mei Biblia Sacra, de kanon fan Aid en Nij Testamint, fêststeld troch dealde Christlike Tsjerke en ornearre foar ’e Tsjerke fan alle ieuwen. Hja seagen net kleardernóch it boek as orgaen fan ’e Christlike earetsjinst ta lof en oanbidding fan God. Dêrtroch krige har wurk net de styl dy’t foeget by de oekumenyske tins fan it Christendom. It waerd modern taelwurk, dat algedurigen foei üt de toan fan hwat master Gysbert neamde it ~Himelsk Harplüd”. Foarlêzing yn ’e tsjerke soe argewaesje jown hawwe. J. H. Halbertsma’s Mattheüs-evangeelje, alhoewel baenbrekkend (1857), skeint Christus’ berteskiednis mei sizwiZën as: ~Hja hie skipe üt de hillige geast” en „Jozef bisliepte Maria”. De ynstelling fan it hillich Nachtmiel wurdt ynlaet mei de wurden: „Jezus naem in stik böle”, en de striid yn Gethsémané mei: „Jezus bigoun stend binaud to wurden. Hy makket fan Golgotha in plak Tan ’e Tiersenfianne,' fan toanbreaën tombankbreaën, lit yn ’e sleat truzelje, it hüske lege en al sa mear. E. René van Ouwenaller Gerben Colmjon taest yn syn Lukas-oersetting (1879) mis as de ingei Gabriël tsjin Maria seit: „De Heare Hat mei dy op”, as Jozef en Maria „biteutere” binne, as Simeon in „tige béste man” is. Sake Kornelis Feitsma bliuwt yn syn Markus-fortaling (1897) fier ünder peil. Hy neamt de apostelen Japik, Andries, Bartele, Tewus en Teade. Hy makket fan de drinkenstsjelk in napke, fan liifdracht in baitsje, fan in tolhüs in kantoar, fan in melaetske in lazerige, allegearre wanlüden yn it hillichdom. It boerefrysk koe de hichte fan tsjerketael noch net krije. Om 1900 kaem der better ynsjoch. Dr. F. Buitenrust Hettema, dr. J. B. Schepers, J. Hof en Lolle Piersde Boer krigen bigryp fan taelhilliging. En it hat de fortsjinst west fan ds. S. Huismans dat er dér in bigjinsel, in programma en in organisaesje yn seach. Minmansk en minmachtich koene wy lykwols by de oprjochting fan it Selskip yn 1908 net mar fuortdaelk üt eigen wjukken fleane. It wie üs dan ek tige wolkom dat twa leden fan ’e Doopsgezinde Broerskip P. de Clercq to Feanwalden én G. Postma to Moarmwald it oanbod diene om de fjouwer Evangeeljen fan it Nije Testamint oer to setten. Alles like yn earsten tige oannimlik. It hoechde üs neat to kostjen. De fortalers hiene beide de Grykske grountekst yn ’e macht en har ütrist mei de nijste wittenskiplike helpmiddels. Hja wiene bitroud mei it Fryske taeleigen en it konfessionéle forskil soe gjin biswier opleverje, om’t hja har sa deun mooglik halde woene oan ’e Steatenoersetting. Yn ’e taelkundige Opmerkings dy't hja foaröfgean lieten, sprieken hja düdlik üt: üs paroal is, minder frij en minder rüch. Hja mije lykwols it wurd tsjerke en prate oer godstsjinst en stichtinge. As Mennisten bleauwen hja hingjen yn it yndividuéle. It Kalvinistyske Friezendom stiene hja to fier fan óf ta in bou yn tsjerkestyl. Huismans en ik fielden dat fuortdaelk en seagen op ’n dür wol in wolk driuwen. De wurdkar wie by tiden ek to modern en wurden as wiif, boaskjen, riden fan ’e divel en Holleplassesteed stiene üs net oan. Yn it grammatikale stiene hja mei har aparte imperativa en mei har stomme eyn ’e substantiva tofier öf fan ’e folkstael. Doch waerd mei blydskip it sekure wurk opnommen yn üs tiidskrift en fan forskate kanten krige ik gunstige tsjügenissen, doe’t yn 1911 de earste tsien haedstikken fan it Mattheüs-evangeelje printe stiene. It wie ek in great gelok dat wy gjin spul hiene mei de stavering. Dy stie al sa n tritich jier fêst troch it wurk fan ’e staveringskommisje dy’t yn 1876 bineamd wie troch it Selskip fan 1844 en bistie üt J. van Loon Jsn., Mr. Ph. van Blom, Waling Dykstra, H. G. van der Veen en G. Colmjon. Wy winsken hertgrounich dat it klear komme mocht mei de fjouwer Evangeeljen. mar midden yn Johannes briek it öf. hurd en fül mei in pamflet tsjin it Selskip en in pleitsaek tsjin my. Dat barde yn 1917. Foar üssels wiene de foaröfgeande jierren net ünfruchtber west. Wy fielden üs sterker wurden yn ’e tael. Dochs hwat folie mear bitsjutte de Frysk-nasjonale idé waerd in krêft yn üs. Wy sieten midden yn ’e oarloch, dy’t as in bran om it lytse heitelan hinnesloech. Dat makke üs ta hoeders en noeders fan it folkseigene. It treau üs de pinne yn ’e han en it libbene wurd yn ’e müle. It brocht üs 3 Jannewaerje 1915 op ’e kansel to Tsjom ta it halden fan in Fryske tsjerketsjinst en fierder de forkundiging fan it Evangeelje yn eigen tael hein en fier hearre to litten. It makke ek yn my it plan wekker in fêste grounslach to lizzen foar de nije Bibeloersetting troch it gearstallen fan in Nederlansk-Frysk Wurdboek. Wy woene in oersjoch hawwe fan ’e Fryske wurdskat. 1 Maert 1916 makke ik mei freone Adzer de Vries dêr in prospektus foar op. P. Sipma en dr. F. Buitenrust Hettema to Gent krigen de printkladden en joegen kanttekening. 26 Maert 1919 kaem it lexicon by A. J. Osinga to Snits fan ’e parse. Under dit bidriuv? foei de algemiene jierforgearring fan it Nederlansk Bibelgenoatskip op 19 Juny 1917 yn’e Menniste tsjerke to Amsterdam mei myn foardracht oer Bibelfrysk. De tsjerke wie tsjokfol en biset mei öffurdigen üt it hiele lan fan ’e Eems oant de Skelde. Dr. N. Adriani de taelgelearde fan de Possosinding op Celebes siet yn it formidden. In pear stikken wol ik üt myn rede oernimme. Nei’t in koarte ynlieding oer it Fryske folkskarakter en oer de Fryske tael jown wie, spriek ik: ~En nu kom ik tot de zaak, die het bestuur van het Nederlandsch Bijbelgenootschap hier aan de orde stelt. Ik zal mijn betoog geven als antwoord op enkele vragen, die moeten oprijzen bij hen die de Friesche beweging niet kennen. De eerste vraag is: Leent zich het Friesch wel als voertuig van het hoogste, van het Goddelijke? Men zou evengoed kunnen vragen: Leent zich daarvoor de taal der Papoea’s of der Kongo-negers? Men zou ook kunnen vragen: Leent zich daarvoor het Engelsch of het Nederlandsch? De zaak is eigenlijk te eenvoudig om er bij stil te staan. En toch blijkt het telkens weer noodig. Want duizenden in Nederland, ook in Friesland zien laag neer op de volkstaal. Zij begrijpen niet, dat taal gedachten zijn in klank. En dat voor gedachten aan het hoogste en Goddelijke ook woorden moeten zijn overal waar een mensch aanbidding heeft, waar hij zich losmaakt van het stoffelijke en eindige. Een Fries droomt en peinst in het Friesch, spreekt innerlijk tot Godin zijn moedertaal. Dat is het echte, het diepste wat hij in die sprake zegt. Niet wat hij zegt in het officiëele Nederlandsch, in de Rijkstaal, die hij nooit goed leert spreken. Zoodra men de groote Pinkstergedachte aandurft: eenheid inde verscheidenheid, verscheidenheid inde eenheid der volken die de groote werken Gods verkondigen heeft men een bevestigend antwoord op de vraag of het Friesch zich leent voor de openbaringen 23 Ik wil er mij echter niet zoo gemakkelijk afmaken, maarden wenk volgen dien onze geachte Voorzitter mij in Sneek heeft gegeven, toen we daar onlangs over deze zaak confereerden. Ik wil doen zien dat de echte mannen van den Frieschen geest hun taal in dienst hebben weten te stellen van de meesterwerken der wereldlitteratuur. Dêrop droech ik foar in fragmint üt Shakespeare’s drama Julius Caesar nei de Fryske oersetting fan ds. Rinse Posthumus, it toaniel hweryn Antonius de boargers fan Rome tasprekt by it lyk fan Caesar. Doe in fragmint üt Goethe’s Faust, oerbrocht troch T. G. van der Meulen. Fansels waerd master Gysbert net oerslein. Dér rüsde de taelmuzyk fan syn njoggentichste psalm: O Heere’ uwz God, uwz haed, uwz al-bihader, Y binne uwz to-flecht' west fan ader t’ ader, Eer bergen berne wiern’, ja for’ y de’ Yerde Wrads oer-great wond’re’-oer-wond’re bouwe’ wtfierde, Ja, for ae tijd wier jiergongs rin to seyd, Wierne’ Y uwz God fore’ ijv’ge ijvigheyt. En dy fan Psalm hündertfjouwer it fjouwer en tweintichste fers: Jon wircken Heer’, het binne s’ miett’-leaz great! Ho glanzget ijn dy salme’ Jon witniss’ bleat! Het habbe’ Y de Yerd mei fet in swiet oerdauwge! Dy See, dy brie, great’, wijde romme See, Dear duwckt ynn’ djiept’, dear djoeyt, lans stranne’ in ree, Sa folie’ er hanne Fisck, wa schoe se’ ea sommje? Dy, lijts in great, dear njuencke’ elck oorme’ omswommje. Grif hat mar in ienling der hwat fan bigrepen. En dochs makken de swiere strofen mei har glanzjend lüdforskaet sa’n yndruk op e oanwêzigen dat in daverjend applaus folge. Doe waerd in oersjoch jown fan itjinge al fan ’e Bibel oerset wie en in byld fan e Fryske tsjerketsjinsten dy't baen brieken. De fortaling fan P. de Clercq en Postma, dy’t Osinga yn boekfoarm boun hie, liet ik roungean. It slot fan ’e rede wie it neikommende: „En nu kom ik kloppen aan de deur van het Nederlandsch Bijbelgenootschap om medewerking. Het feit, dat ik deze zaak hier op deze jaarvergadering mag inleiden is reeds een gunstig teeken. van den Heiligen Geest. Meent men dat alleen de officiëele taal van het Koninkrijk der Nederlanden daarvoor in aanmerking komt en waarlijk toch zoiets als heiligschennis wordt gepleegd wanneer de Christelijke prediking en het gebed inde volkstaal geschieden, dan zou ik u willen uitnodigen eens een godsdienstoefening in het Friesch te komen bijwonen die door mij zelf wordt geleid. Maar het zij mij vergund nog enkele feiten in het licht te stellen. Het minder kerkelijk deel van het Friesche volk is een hartstochtelijk minnaar van het tooneel. Onze litteratuer telt meer dan vierhonderd gedrukte tooneelstukken, sommige in verscheidene drukken. Verder hebben wij vijftig verschillende liederenboekjes, een weekblad waarin geen woord Hollandsch staat en vier Friesche tijdschriften. Friesland heeft zijn Friezendagen waarheen duizenden zich opmaken om de taalbelangen te hooren bespreken en nationale liederen te zingen. Ik vraag: Wordt het niet meer dan tijd, dat zulk een volk een goedkoope uitgave ontvangt van den Bijbel? Daar komt nog iets bij. Rome is ontwaakt. Een week geleden ontving ik het orgaan „For Roomsk Fryslan”, met de mededeeling dat in Augustus een Katholieke Vereeniging ter beoefening en bevordering van de Friesche taal en letterkunde zal worden opgericht. De hoogere en lagere geestelijkheid steunt dit streven. Mannen als Dr. Titus Brandsma en pater T. van der Vloodt hebben de leiding. En eender eerste zaken van het werkprogram is een Friesch kerkboek. Ik verheug mij als protestant hartelijk in deze actie. Hoemeer het Friesche volk in al zijn religieuze en maatschappelijke schakeeringen zich zelf is en zich bewust wordt van zijn volkseigen schatten, over des te grooter geestelijke kracht zal het hebben te beschikken. Bovendien hebben wij van Rome veel te leeren. De Katholieke Kerk ziet welk een groot veld hier voor haar openligt. Zullen de Protestantsche Christenen dit ook verstaan? Zullen zij begrijpen, dat de Bijbel in de volkstaal toegang zal krijgen in huisgezinnen, die tot dusverre geheel vervreemd zijn van de Heilige Schrift? En zullen de Protestantsche kerken hier medewerking schenken? Op al deze vragen zal de tijd een antwoord geven. Tot dusverre heeft men alles overgelaten aan het particulier initiatief en aan de Selskippen. De Overheid en de officiëele lichamen waren ons onder Hollandschen invloed niet genegen. Wanneer het Nederlandsch Bijbelgenootschap ons de hand reikt, kan het verzekerd zijn van den dank der Friezen, die strijden voor de geestelijke vrijheid van hun volk. Moge daartoe het gesprokene van deze middag hebben medegewerkt. Steande yn myn goed rjocht, wie ik op myn iepenst en sloech der yn it neibisprek fül op los, dat ds. H. Bakker fan Amsterdam (alear to Wyckel 1899, Waldsein 1904 en Koudum 1909) nei öfrin nidich tsjin my sei: „Wat ben jij een brutale kerel”. Ds. Chr. Hunninger, ek to Amsterdam, in learling fan Prof. dr. J. H. Gunning Jr.., iepene it debat mei de skerpe fraech op ’e man öf, oft in Fryske bibel yn it takommende net in eigen selsstannige Tsjerke easkje soe. Myn antwurd wie dat ik foar dy konsekwinsje net üt ’e wei gyng, mar my fierder net forlieze woe yn dy takomstdream. Ds. J. P. Eringa to Amsterdam (sünt 1901) forkundige, dat de Friezen der neat fan witte woene. Ik antwurde: ~As jo it hjir ris mei it Frysk bisochten, soene join folie tsjerke hawwe”. Hy waerd doe sa lilk, om’t er preke foar stuollen en banken, dat er de tsjerke ütfleach. De foarsitter lei der klam op dat troch de oersetting it Wurd Gods tichter komme soe oan it Fryske hert. De boargemaster van Slochteren achte it in plicht fan it Nederlanske folk to soargjen dat it Fryske folk in eigen bibel krige. Foar it loskrijen fan in subsydzje, sette ik it op haren en snaren mei de fraech: ~ls it gjin skandael, dat men tüzenen bisteget foar stamboekfé, bollen sawol as hyngsten, en foar de restauraesje fan in alde toer, wylst men gjin sint oer hat foar it bihald en de hilliging fan in alde, libbene Germaenske folkstael? As de tsjerken har ropping net neikomme, dan sil it Nederlanske Bibelgenoatskip it wurk oernimme. Myn bitrouwen is dat it üs de Fryske bibel jaen sil”. Dat bitrouwen is net biskamme. It Britsk Genoatskip to Londen dat efter ’e han stie, hiene wy net nedich. De Clercq, dy’t üs yn Amsterdam swart makke, krige nul ap it rekest. Wy krigen in stille wink: Gean mar troch, wy halde üs oan it Kristlik Selskip. En wy gyngen troch, al wie de tiid swier. In revolüsjekoarts fleach troch Jerope. 10 Novimber 1918 kaem Wilhelm von Hohenzollern as flechtling yn üs lan. De oare deis waerd de wapenstilstan tekene. 12 Novimber easke Mr. P. }. Troelstra yn ’e Twade Keamer ófstan fan ’e troan. Under sa’n steatkundige himel, dy’t alle herten bineare, bilei de öfdieling Ljouwert fan it Nederlansk Bibelgenoatskip op ’e joun fan ’e Herfoarmingsdei (31 Oktober) in iepenbiere gearkomste, mei ds. H. A. Leenmans to Harns (sünt 1887) en my as sprekkers. Fryslan en de Bibel wie myn Onderwerp. Dizze histoaryske rede joech in antwurd op dizze fjouwer fragen: 1. Hoe is yn Fryslan de Bibel in folksboek wurden? 2. Hwat hat Fryslan foar de Bibel dien? 3. Hokker ynfloed hat de Bibel hawn op it folkslibben? 4. Hokker ropping mocht noch neikomd wurde? Doe tik by it léste punt kaem op ’e Bibeloersetting frege ik: Hwa sil dit greate en kostbere wurk ündernimme? Sille de tsjerken it dwaen? Hja binne der net klear en net ienriedigernöch foar. Hja steane ek fierstentofier öf fan it folkseigene. Sil it Provinsiael Regear it dwaen? Dêrfoar is de Steat to neutrael. Hwat yn 1618 koe, kin yn 1918 net mear. Sille de partikulieren it dwaen? Mar dér is yn hiele Nederlan gjinien dy dat oandoar. Der is marien lichem, dat it ütfiere kin en dêr’t it ek thüs heart. Dat is it Nederlansk Bibelgenoatskip. En der is marien lichem, dat der foar ré stiet om de fortaling to leverjen. Dat is it Kristlik Selskip foar Fryske taelen skriftekennisse. As dy beide der har skouders ünder sette, dan freegje wy: help üs!” Hwat wy net forwachte hiene, wie bard. De tsjerke siet aeifol. Wylst tsjustere machten Fryslan yn- en ütwindich bidrigen, woe it folk hearre fan it Boek der boeken dat troch de ieuwen hinne ta in stins west hie yn ’e need. „Der is noch altiten in laech Friezen, dy't twivelje oan it goed rjocht fan it Bibelfrysk. Hwat men ek mei wurd en pinne docht om harren ta oare gedachten to bringen, hja bliuwe wantrouwich sjen nei eltse forbining fan üs tael mei it heilige”. By de kar seach ik mear nei de foarm as nei de ynhald. De moaijens fan it Bibelfrysk moast ütkomme. It biwiis moast levere wurde, dat de Fryske Bibel gjin foet by dy fan Nederlan hoecht efter to stean. En dan hie ik mei de oersetting noch in oar doel: „Us tiid bringt de minsken net tichter by it iene boek. Men lést leaver fan ex-keizer Wilhelm as kening David, leaver oer Berlyn as oer de „Sionsfaem”. Sa rekket in great stik fan it Fryske folk üntbibele. En it sil komme moatte ta in nasjonale werberte op ’e grounslach fan it Evangeelje en mei üs ieuwenalde tael as bounarke. De krityk, dy’t altyd makliker is as de kunst, hat dizze bondel bibelfragminten net sparre. D’. Kalma en E. Folkertsma brieken dêr de stêf oer, sünder seis it Grykske idioom en it Hebrieusk to kennen. Ik koe lykwols folie meistimme. Wumkes stie Jesaja en Paulus wol ris yn ’e wei. Wumkes hie noch net genöch leard dat fortalen is ien greate selsforsaking. Wumkes sette him noch to folie boppe net ünder de Skrift. Wumkes hie tofolle fortroud op eigen takt en taelfieling, wylst wurdkar en grammatika ünfêst wiene. Dêr kaem noch by, ik hie de Steaten-oersetting to min folge. De swakkens fan eigen kinnen fielde ik by it fortalen mar al to goed. Sünder help fan oaren soe noait it doel birikt wurde. De neifolgjende oprop hie ik dêrom al (Augustus 1918) yn üs tiidskrift dien: „Dy’t leauwe oan ’e hearskippij fan ’e geast oer ’e stof en dy't each hawwe foar de ynfloed fan in hillich boek op it folkslibben, achtsje it in libbenskwesje foar üs tael dat hja fêstlein wurdt yn hwat de ieuwen trochstiet. Dêr binne folken, dy’t har tael forlern hawwe oermits hja gjin taelmonumint hiene. En foar üs is der gjin earwurdiger taelmonumint as de boeken fan it Alde en Nije Testamint. As dizze hillige tinkstien ris in plak krije mocht yn de wenten fan it Fryske lan soe de folkssaek ünbidich sterker komme to stean. Mochten der lju fan stüdzje wêze dy’t Gryksk en Frysk kenne en har krêft oan dit greate wurk jaen wolle dy wurde freonlik ütnoege dit oan my kenber to meitsjen.” Nei dizze gearkomste waerd it plan ryp de minsken troch in karlêzing fan bibelfragminten in tinkbyld to jaen hoe’t de Fryske bibel der sahwat ütsjen soe. En sa is towrald kommen in samling bibelfrysk „Ut ’e Heilige Dobbe” dy’t yn 1919 by A. J. Osinga to Snits ütjown waerd. Dit boekje moast it paed sljochtsje foar it Nije Testamint yn üs eigen tael. Yn dy dagen moast ik noch skriuwe: It wachtsjen wie nou op it bislüt fan Amsterdam. Marit Nederlanske Bibelgenoatskip giet net oer ien nacht iis. It haldt tige de han oan ’e tradysje, oan it karbrief en oan de ófdielings. Sa waerden dan de Fryske ófdielings tsjin 4 Juny oproppen ta in gearkomste yn it Oranjehotel to Ljouwert, dêr’t ik de saek bipleitsje soe. Mei in fleurich, striidfeardich sin teach ik nei it kampfjild. Siktaris van Wijk groete laitsjend. Yn myn eagen hat er altyd west, lyk as Bonaparte, in artilleryofsier. Wy forstiene elkoar. Hy laette my yn, lei alle klam op it bilang fan ’e gearkomste en joech my it wurd foar it Onderwerp: It goed rjocht fan ’e Fryske Bibelfortaling. Ik sette my skrep, net fordigenjend, mar oanfallend. Wy wiene nou Friezen ünder inoar. It koe nou helte mear lije as yn Amsterdam. De rede kaem yn haedsaek hjir op del, dat hwa’t syn eigen tael forsake, syn mem en himsels forsake. Dat soks yngie tsjin ’e skep- L. J. van Wijk Hwat dêr meast fan otterdokse kant tsjin ynlein waerd, hie neat om ’e hakken. Itselde ófwaeid praet fan altyd: boerefrysk wurdt noait Bibeltael; men kin it ek net léze; wy binne sa wend oan ’e Steatenoersetting; it sil de ienheit yn ’e tsjerke brekke ensafuorthinne. Ik wie my net de muoite dêr op yn to gean. Us posysje soe it forswakje en hwat soe it ütwurkje yn al dy deade ófdielings, dy’t dochs gjin finger ütstieken foar itjinge üs heech en hillich wie? Op ’e gearkomste waerd gjin foarstel yntsjinne en net stimd. Siktaris hie de rekken al opmakke, en syn wurd waerd wet yn it haedbistjür. 1 Maeije 1919 kaem de blide tynge, dat it Nederlansk Bibelgenoatskip oan it Frysk Selskip in talage tasei fan trijehündert goune foar fiif jier ta baet fan ’e Fryske oersetting fan it Nije Testamint. It wie net in greate som mar dat kaem der minder op oan. De reis- en drukkosten, it typ- en printwurk koene der fan bitelle wurde. Fansels moast der hwat wittenskiplik apparaet oantügd wurde, en fierders koe der in lyts lean op oersjitte. Haedsaek wie lykwols de morele stipe. It Genoatskip hie de earste stap dien en soe de twade net neilitte. De ütjefte waerd nou in kwesje fan tiid. It gefaer bistie ek net mear dat de fortaling in persoanlike saek wurde soe. Wy koene ütein sette. It Selskip droech de fortaling op oan ds. S. Huismans en my. Kamerling makke in karbrief op,j dêr’t wy üs mei forienigje koene. len ding lykwols waerd wizige, sa’t blike kin üt it neifolgjende skriuwen (29 Aug. 1919): ~Hjirby stjür ik jo it karbrief fan de Fryske Bibeloersetting. Ik haw it sa foroare, dat ien persoan de einredaksje hat, to witten üs foarsitter. De léste han moat ien man oan ’e saek lizze, en ds. Huismans is soks bitroud. Hy hat in teare taelfieling. Nou is mei-ienen oan jins biswier tomiette komd. Wy kinne dit nammensto frijmoediger dwaen om’t us foarstter net folie kriget oer to setten. Mar foar de einredaksje leit nou yn him it swiertepunt. Der wie alle reden ta hope foar de takomst. En dochs hoefolle jierren soene noch oan ’e ütjefte foaröfgêan. Huismans koe troch tofolle oar wurk nearne oan takomme. Doe folge it swiere lijen dat ping en de Skepper, hwaens eare, macht en wysheit ütblonken net yn it ienlüdige, mar yn in machtich forskaet fan tüzenen stimmen In eigen jubel woed Er hjir ek opklinke litte ünder üs, en hwer dan hearliker yn as yn it dokumint fan syn bysündere iepenbiering oan profeten en apostelen, dêr’t Jezus Christus it hert fan is. Ut dat bigjinsel libbet it Nederlansk Bibelgenoatskip en bringt it yn praktyk ünder Soendanezen, Papoea’s en Toradja’s. Hwerom soe it hjir yn Fryslan dan net itselde dwaen? Binne wy, Friezen, faeks minder as de heidenen? Byhwannear dit plan öfwiisd wurdt, sil it in ivige skande wêze foar üs folk. ütroun op ’e dea (19 July 1924). Ik kaem to stean op heale krêft. Lykwols de ambysje bleau en yn 1923 lei de konseptkopije ré. Ik hie it perikoopsysteem farre litten, hwant it die my bliken, foaral yn ’e brieven fan Paulus, dat men dêr alle kanten mei üt koe. De doar soe iepengean foar it subjektive. Nei myn sin makke ek in trochrinnende tekst de blêdspegel rêstiger. Nou bigoun de taek fan ’e acht revisoaren. Foar elkmes waerd op ’e syklcstile in eksemplaer rémakke yn lange losse bogen mei in brede ranne, dêr’t hja glossen op oanbringe koene. In fjouwertal hat soks can ’e ein ta dien mei greate trou en krektens. It binne Prof. S. Greydanus to Kampen, M. S. E. Visser to Britsum, A. M. Wy~ benga to Nijewier en Ph. Roorda to Eastrum, learaer oan ’e kweekskoalle to Dokkum. Amper oan ’e slach hiene J. Hof en E. B. Folkertsma de bile der al by dellein. De revisy brocht in sé fan wurk mei. Wurd foar wurd moast wer neigien, forgelike, oertocht en oerskreaun wurde, dat in pear jier bodzjen koste hat. Dochs koe ik yn 1926 it haedbistjür fan üs Selskip to witten dwaen: de revisy is klear, de tekst leit parsré! Oan it fortalen „Het zal u voldoening schenken te vernemen, dat dit besluit, na toelichting en aanbeveling van eene commissie ad hoe, is genomen zonder discussie of hoofdelijke stemming, dus met eenparigheid van stemmen. Hiermede is de kroon gezet op uw volhardend streven, dat, wat ons betreft, begon met uwe bezielde pleidooien te Sneek, te Amsterdam en te Leeuwarden. Ik wensch u daarmede van harte geluk en hoop hartelijk, dat deze uitgave in alle opzichten moge beantwoorden aan uwe verwachtingen die er in het belang van het Friesche volk van gekoesterd worden.” Yn A. Jongbloed to Ljouwert foun it Genoatskip de man dy’t mei de nijste masjines en in stel kundige setters as oanwiisd wie foar de ütfiering. Hwat in skat fan tiid ütwoun is dat alle krêften yn üs haedstêd gear wiene, kin men fan tinken ha. Al hiel gau oerstreamde de parse yn ’e Greate Tsjerkestrjitte my mei printkladden. En oan hwa joech ik se troch? Oan Eeltsje Folkertsma. It bistjür fan üs Selskip hie him frege oft er de printbögen jitris oereidzje woe foar it Fryske idioom en tagelyk de korreksje dwaen. Fly naem dat oan en sünt arbeiden wy ienriedich meiinoar op. By forskil fan miening plicht er altyd to sizzen: ~Jo moatte it witte, it leit op jins noed’ . 8 July 1932 hie ik noch in gearkomste mei J. Hof en E. B. Folkertsma oer inkele twivelriedichheden. Fierder moast ik my dêr mei rédde. De ekstrakoj-reksje roun noch al yn ’e pompieren mar it Bibelgenoatskip seach net op in bytsje jild. It sparre ek gjin kosten foar de propaganda. Tsien tüzen eksemplaren liet it printsje fan in skriftke üt ’e pinne fan ’e journalist W. Hielkema, tytle „De Friesche Bijbel. Nieuwe vooruitzichten, oarspronklik in rige opstellen üt it Leeuwarder Nieuwsblad (1932). Seis hie ik yn 1928 as in tarieding in bibelsk deiboek ünder it folk brocht, tytle „Der stiet biskreaun, Bibelfrysk foar elke dei”, dat by T. Wever to Frentsjer ütkaem. Yn it foarwurd oan ’e lezer joech ik neifolgjend rekkenskip: „Dit boek hat men to sjen as in lytse stap nei it hege wyt, dat ienris de beide Testaminten yn Fryske dracht har yntocht halde yn it Fryske hüs. De ütjower frege om in deiboek mei koarte meditaesjes mar ik naem de hillige tekst foar kar. Men moat foarsichtich wêze mei geastlik proaza dat aenstons oerslacht yn sticht-. Doe wie it wurd oan Amsterdam. Op in gearkomste yn ’e Wynberch to Snits waerden dêrta dè léste prikken yn it wurk set. In moai oantinken haw ik fan dy forgearring oerhalden, net allinne trcch de hertlike üntfangst, mar ek troch it ynlik gebet foar üs ündernimmen en troch de ynfryske en geastlike sfear. 10 Febrewaerje 1926 naem it Nederlanske Bibelgenoatskip it bislüt ta de ütjefte fan it Nije Testamint. Siktaris L. J. van Wijk skreau my: lik flut. It is nou ienris net in ieu, dat Thomas in Imitatio en Luther in Postille op ’e Evangeeljen skriuwt. Nei myn bitinken komt men it fierst meit it klassike Skriftwurd seis”. Foar de ütjefte ündernaem siktaris van Wijk noch ienris de reis fan Amsterdam nei Ljouwert. It soe de léste kear wurde. Folkertsma en ik kamen mei him gear yn myn keamer op ’e Kanslerije. Wy seagen him mei oandwaning ynkommen. Né, dit wie net mear de krigele man fan aids. It praten foei him swier. Mar üt de stjitterige wurden spriek in greate blydskip dat nou de léste han lein wurde mocht oan it wurk dêr’t er fyftjin jier lang mei de ynset fan al syn krêft foar striden hie. Hwat tichter de einpeal yn it sicht kaem, hwat mear it antlit fan ’e wrald omkeard waerd. Wy fielden üs bytiden as op in eilan mids woaste sé. Aldjiersjoun (1933) skreau ik yn myn journael: „In jier glydt wei, dêr’t mear yn bard is as oars yn in hiele ieu. De greate dei fan Potsdam (21 Maert). In nije Ryksdei. De Hiclersinne komt op. De Joaden wurde forfolge. Tweintich tuzen boeken geane op oanstean fan dr. Goebbels yn ljochte loge op. Bran yn it gebou fan ’e Ryksdei. Pleitsaek fan van der Lubbe. Nije machten en tinkbylden oppenearje har, dy’t ek Fryslan net kald litte.” Datselde jiers it wie de fjirde Juny bitocht it Kristlik Frysk Selskip syn fiif en tweintich jierrich bistean. Yn ’e gearkomst leine op ’e tafel de earste hündert eksemplaren fan it Nije Testamint, dat yn opdracht en ünder taforsjoch fan it Selskip ütkommen wie. It mocht neamd wurde in hege dei ünder ’e dagen fan Fryslan, dat yn eigen sprake de kanon fan it Nije Forboun üntfcng. Net allinne waerd nou yn taellibben en letterkunde dit ald Kristlik dokumint ynfoege, mar hwat mear sei, it ivich Evangeelje fan ’e Forlosser en Midler waerd fêster plak jown yn ’e Fryske geast. djipper plante yn it Fryske hert. Gjin boek wie ea yn Fryslan sa forkocht. As in swerm fügels fleagen de testaminten alle carden üt. Oan ’e oanfraech koe al mei gauwens net foldien wurde. De Psalmfortaling, dy’t yn 1937 fan ’e parse kaem, wie ek sa mar toplak. De foarsitter fan üs Selskip S. Wendelaar Bonga to Dokkum sei it goed, doe’t er my 23 July 1933 skreau: „It is al frjemd! Nou’t üs folk ekonomysk delglydt, soasjael sakket en in floed fan soarch en noed en krapte oer ós folk weaget, nou blykt it God syn tiid to wezen dat ós folk, it Blide Boadskip krijt yn de eigen tael. Dat sil gjin tafallichheit wêze, ik leau oan Gods biskikking. En ik fortrou, dat wy ek krije de eigene tael op skoalle. Of soe it mooglik wêze dat de Heare oan ós folk syn Evangeelje joech yn de eigene sprake en dat Hy de omstannichheden sa liedt en stjurt dat it folk it net léze of net goed léze kin. Dat leau ik net. Ik haw it bitrouwen dat it nou de tiid is dat it Godswurd yn Fryske klank ta üs folk komme moat, en dat de wegen iepenc wurde sille. Earst yn ’e skoalle en dan yn ’e tsjerke ek.” J. P. Wiersma skreau (Sljucht en Rjucht, 1933, bl. 855): „Men kin sizze dat de fortaling derby it Fryske folk as nije griente yngien is. Men rint der ünder it folk faek heech mei wei. It Fryske bibeltsje wurdt forkoft yn alle formiddens; yn tsjerklike en net tsjerklike komt it yn hüshaldings dêr’t oars de bibel net lézen wurdt kriget men nijsgjirrich it Fryske Nije Testamint yn hannen en bigjint to lézen. Earne yn Fryslan kaem de kolporteur oan ’e doar by in boer. De boerinne noade de man yn ’e hüs en dêrre biseagen hja en har dochters it bibeltsje. De fammen hiene der o sa’n aerdichheit oan en de boerinne sei: Ja, ik soe ’t wol graech keapje wolle, mar jonge, it kostet in grouwe twa goune en dat mei üs net barre.” Doe seine de dochters: „Nou mem, dan dogge wy der hwat by üt üs sparpot, hwant wy wolle it o sa graech keapje.’ Sa kaem dat klear.” Nou seit debyt folie, mar net alles. It is ütwindich. Ek it lézen op himsels is net it fornaemste. It kin bleat lippewurk wêze. It komt op it hert oan. Ut it hert mei in persoanlik antwurd forwachte wurde. En dat antwurd is jown troch hünderten, skriftlik en mounling. Skriftlik yn tiidskrift, nijsblêd en brief. Mounling yn iepenbiere gearkomsten en fortroulik petear. In hiel bQekje soe dér fan gear to stallen wêze. Ut myn brievesamling kies ik trije tsjügenissen dy’t in düdlike tael sprekke fan hert ta hert. Earst fan P. J. Stienstra, rêstend boppemaster to Amersfoart: ~Jins fortaling treft it moed en leart de Fryske lêzer syn eigen tael yn in nije en hegere, yn in mear eale bitsjutting kennen. Johannes 21 : 15—17 haw ik net mei droege eagen léze kinnen. „Leafhawwe en „halde fan” is ek hiel hwat oars as it stive „liefhebben”. God hat jota dizze arbeid roppen. Hy mei jo ek de blydskip jaen it Nije Testamint yn ’e hüsgesinnen, en hwerom ek net yn ’e skoallen en de tsjerken yn gebrük to sjen. It mei in biweegjende krêft wurde yn it libben fan jins folk.” Oard fan Simke Kloosterman op Twizel (22 Sept. 1933): ~Yn it libben fan elts minske, dy't boppe de mennichte stiet, komme fan dy mominten foar noait wer to forjitten, mei neat to forgelykjen en as in heechtiid blinkjend boppe al it deiske en earder bilibbe en dat is, as ’r in libbenswurk ta in goed ein brocht hat. Dan giet ’r in amerij ta him seis yn, sjocht de léste punt en de léste streek fan syn greate wurk, wit syn eigen nietichheit, mar ek, dat hy ien is fan dyjingen, hwaens iene jowne poun tsienfaldich binutsjende seine bringe sil oan tüzenen. Sa leit jou Bibelfortaling fan it Nije Testamint foar my.” „Sneintomoarn krige ik it troch jo forstjürde Frysk Nije Testamint. Hjirfoar siz ik jo üs hertlike tank. Wy hawwe it dyselde deis yn gebrük nommen en hoopje it mei nocht troch to lézen. It is krekt as giet nou fan it Wurd noch mear krêft üt. Nou it yn ’e memmetael ta üs komt is it as sit Jezus seis mei oan ’e tafel en praet mei jin”. Sok skriuwen fortolket op in earlike wize hwat de lêzing fan it Nije Testamint yn it folksherte ütwurket. It leit de letterkundige krityk, de fakgeleardheit de taelstüdzje in eagenblik it swijen op. It gemoet hat dan it léste wurd. Wy seagen de fjilden wyt ta de rispinge. Hoe soe men dan stilsitte kinne? It Nederlanske Bibelgenoatskip en it Kristlik Frysk Selskip sloegen op ’e nij de hannen yninoar foar de oersetting fan it Alde Testamint. Hja joegen my mandaet as fortaler, E. B. Folkertsma as revisor. Minlike graech hie ik myn maet les jaen wollen yn it Hebrieusk, mar it oanbod wiisde er öf. Sa sette ik dan yn 1933 allinnich de lodde yn ’e groun. Dan fan frou Regts to Stobbegat: Fortaler en Revisor Soks foei my net swier. De tael fan Israëls Wet en Profeten wie my leaf. Ik hie se ünderhalden as studint, as dominy en fiif en tweintich jier as learaer yn dy tael.Mei sin en wille sloech ik daegliks de Massora op yn it moaije kwadraetskrift. As skyldwachten stiene kommentaren en oare fortalingen om my hinne. De earste learjierren wiene foarby. Alles roun lichter fan ’e tried en it lei my by: „De God fan ’e himel sil it üs slagje litte”. len fortaler en ien revisor, soks hie in bulte foar. De iene hoedzjend en noedzjend in sa trou müglike oersetting fan ’e grountekst, de oare heechhaldend de suverheit fan it Fryske taeleigen. Beide yn it lyk to krijen foei net altyd ta. Aldergeloks stiene gjin omslachtige gearkomsten, gjin tsjerklike gefoelichheden, gjin füle debatten yn ’e wei. Bütendat is Folkertsma net in man fan folie wurden, mar hwat er seit snijt raek en djip. En in splintersiker haw ik noait west. Beide haldden wy goed yn it each de Tsjerke en har earetsjinst. Ritmysk gefoel wie üs hiem. Wy eangen nijmoadrige en abstrakte wurden. De tekst hwat archaysk to halden, like üs it bést. De tael, wy fielden it hieltiten stiet foar dit doel noch net op fêste fuotten. Der moast socht wurde nei theologyske, medyske, boukundige, lanboukundige faken kunsttermen. len en oar frege gans tiid, wylst Folkertsma mei it wykblêd De Stim fan Fryslan en it tiidskrift Yn üs eigen Tael de hannen mear as fol hie. Soene wy it ein krije? Ik waerd in dei alder. Sjêdêr, de oarloch brocht ütkomst. Alles like faei to stean. De Fryske periodiken haldden op. De printerij fan ’e firma Jongbloed moast setters, setlead en elektryske stream misse. It Nederlansk Bibelgenoatskip dükte 12 Novimber 1942 op. It bistjur mocht net mear komme op it Bibelhüs. Folkertsma siet al lang net mear yn ’e stêd. Hy hie to Ferwert, syn berteplak, in flechthaven foun, dêr’t er, mei frije tiid yn ’e romte, üt alle macht oan ’e revisy arbeide. De léste redaksje levere net safolle swierrichheden op. It eine hurd mei de toalve lytse profeten, mar jitte altyd kreake it. Jongbloed wist net oft er trochgean koe mei printsjen. En soe de Haech tawurd jaen foar de publikaesje? De man dy’t redding brocht, wie ds. F. Voges, evangelysk Luthersk dominy to Amsterdam foar de Dütskers. Oan him waerd fan heger han it bihear fan de bibelforkeap opdroegen. Hy gyng persoanlik nei Berlyn en wist to biwurkjen dat 4 Febrewaerje 1942 it Bibelgenoatskip wer frijheit en selsstanningens krige. Foaral kaem er op foar ’e Fryske Bibeloersetting. Guont hawwe him dat kwea öfnommen, mar Fryslan mei him ivich tankber bliuwe foar itjinge hy yn dy neare dagen ta stan brocht hat. In pear wike neitiid wiene wy klear mei it wurk. Hwat sa fieröf like, stie nou net mear yn bistan. In fearnsieu wie forflein sünt my opdracht jown waerd ta dit wurk. In lange rite! Doch hoech ik my dér net foar to skamjen en allikemin it Kristlik Frysk Selskip dat it op syn program sette. Forgelike mei de Steatenoersetting dêr’t Faksimile fan e foarste blêciside Hwat miskien mei in bibelfortaling noch noait bard is, wie it feit dat de deis, doe’t de Fryske bibel foar it ljocht kaem, de hiele op~ laech al ütforkocht rekke. Dy dei, de 29ste fan Septimber, is op weardige wize de ütjefte bitocht mei tank en bea, lofsang en oargelklang, Skriftlêzing en taspraek fan Fryske foaroanmannen. Tüzenen Friezen üt alle hernen fan it lan binne doe pylgere nei de Jakobiner- en Westertsjerke to Ljouwert. Seis lei ik siik op bêd. Myn skoansoan dr. W. }. Kooiman, Evangelysk-Luthersk dominy to Amsterdam, sünt 1946 heechlearaer yn ’e tsjerkeskiednis dêrre, spriek üt namme fan it Bibelgenoatskip yn pleats fan ’e foarsitter Prof. dr. F. W. Grosheide, sünt 1912 heechlearaer oan ’e Frije Universiteit, dy’t forhindere wie. Ut syn rede nim ik it slot oer: „Van de 1070 talen, waarin tot nu toe de bijbel geheel of gedeeltelijk vertaald is, zijn er niet meer dan 179, die een completen bijbel bezitten. Van welk een gewichtige beteekenis dit voor het Friesche volk is het is niet mijn taak daarover te spreken, het zal straks zeker geschieden. Wel wil ik dit zeggen, dat die beteekenis niet licht overschat kan worden. Dit toch is de laatste zin, de diepste bedoeling van de menschelijke taal, dat zij het Woord Gods dient. Eerst als een taal het Woord Gods hoort, in zich opneemt, klank geeft, wordt zij tot datgene, dat zij oorspronkelijk, naar Gods eeuwig plan met de volkeren dezer wereld, bedoelt te zijn. Wij behoeven maarte denken aan wat Luther’s bijbel voor de Duitsche taal, wat de Statenoverzetting voor het Nederlandsch beteekend heeft en nog beteekent. De verhoudingen liggen hier in Friesland anders. Maarde waarheid van Luther’s woord, dat de taal ons gegeven is als orgaan en instrument van het heilige en daarom pas tot haar doel komt. wanneer ze als sakraal element getiteld wordt in dienst der kerk, geldt ook hier. Men moet er de geschiedenis der taalwetenschap van Thomsen maar op nalezen, hoe de Christelijke Kerk, reeds inde eerste eeuwen van haar werkzaamheid de volkstalen heeft bezield. Thomsen verdedigt deze opmerkelijke stelling, dat ook het meest verachte volksidioom belangrijk wordt zoodra de bijbel daarin wordt overgezet. in stêf fan theologen sa’n goed tweintich jier oan arbeide hat, is it üs noch goed öfgien. It komt net yn my op de Fryske fortaling as lykweardich njonken de Steatenfortaling to setten. Op ’n dür sil wol bliken dwaen hwat yn uzes noch fait to forbetterjen. It foarnaemste is dat hja ta in grounslach tsjinje kin foar it takommende. Op 29 Juny 1942 tekeneik op it Coulonhüs yn bywêzen fan dr. H. C. Rutgers, skriuwer fan it Bibelgenoatskip, in akte, hwerby ik myn auteursrjocht öfstie, op bitingst dat by myn libben gjin foroaring yn 'e tekst brocht wurde mocht sünder myn tastimming. In selde akte tekene dy deis it bistjür fan it Kristlik Frysk Selskip. Neffens de wizansje fan it Genoatskip soe de namme fan ’e fortaler net op it titelblêd printe wurde. Zoo zien wij dezen dag als een gewichtige dag voor de Friesche kerk, de Friesche kuituur, het Friesche volk. Midden inde geweldige bewegingen, die door de volkerenwereld gaan, in storm en afbraak en barenswee vaneen nieuwen tijd, ontvangt hier een klein volk, dat ook is opgenomen en mede verdrukt wordt inde worsteling der natiën, den bijbel in zijn moedertaal. Een onbeteekenend feit temidden van de ontzaglijke gebeurtenissen. Maar wat klein lijkt inden gang der historie kan groot zijn in het licht der eeuwigheid. En zoo is het hier. Het Hoofdbestuur van het Nederlandsch Bijbelgenootschap verheugt zich daarom vandaag met u allen dankbaar dat het mee mocht werken aan de verschijning van de Fryske Bibel. Wij vertrouwen, dat Friesland zich het offer waardig zal toonen dat de kas van het Bijbelgenootschap voor deze uitgave bracht. Reeds is deze provincie met haar vijftig afdeelingen en meer dan zes duizend leden en begunstigers, een dergenen, waarin de meeste belangstelling voor ons werk wordt gevonden. Dat zal nu ongetwijfeld nog beter worden en wij zullen dat zeer op prijs stellen, want ons wacht na den oorlog een zware taak. Wij betuigen ons diepe respect aan Dr. G. A. Wumkes, die met dit belangrijkste werk zijn groote publicistische arbeid in dienst van de zaak van Friesland mocht kronen; wij wenschen het Frysk Selskip van harte geluk met het bereikte doel; wij bidden van God dat Hij uit dezen arbeid wegneme al wat menschelijk was, klein en verkeerd en dat Hij ook den Frieschen Bijbel gebruiken wil in zijn plan voor de voltooiing van zijn Rijk. Blêdsiden soe ik folskriuwe kinne üt brieven fan lanslju dy’t my har blydskip en tank bitsjügen foar hwat ien neamde in „himeljefte . In Fries skriemt net gau, mar nou wit ik dat in trien blonken hat yn mannich each, dat foar it earst op it hillich blêd lies yn ’e memmetael de leaflike psalmwurden (23 : 1,2); De Heare is myn hoeder; ik bin neat brek. Hy lit my rêste yn griene lansdouwen, Hy fiert my sêftkes oan fredige wetters. Hy forkwikt myn siele, Hy laet my yn it spoar fan ’e gerjochtichheit Om de wille fan syn namme. Of de noegjende profesije fan Jesaja (55 : 1) O jimme allegearre dy toarst hawwe, Kom ta de wetters, En jimme dy’t gjin jild hawwe, Kom keapje en yt, ja kom, Keapje sünder jild en sünder prils Wyn en mölke. As in nije wierheit leau ik foar it heitelan oan ’e Godlike bilofte üt deselde profesije (55 : 10—11): Lyk as de rein en de snie delkomme fan ’e himel, en dêr net hinne weromgeane, marde ierde drinzgje, en har fuortbringe en ütsprute litte, en sied jowe de siedder en brea de iter, sa sil it wurd wêze dat ta myn müle ütgiet: it sil net liddich ta my weromkeare, mar it sil dwaen itjinge My haget, en it sil foarspoedich wêze yn alles dêr’t Ik it foar stjür. 24 BY TWA PORTRETTEN Höosche Frjuene, dat Y sa frjuenlyck njuencke my blieuwe, in my naet forjitte dat formacket my so hertsreytsjende, dat ick ’t naet uwt-druwckje kin. . Gysbert Japicx oan S. A. Gabbema (1660). 1D e Finske dichter Veikko Antero Koskenniemi (berne 1885) hat yn ien fan syn Elegyen de iensumheit bisongen. Hy klaget: Freonskip is allinnich boarterij. Flwat biedt hja oan wiere freugde? Hwat jowt hja foar bitter leed? lensum bistü, o minske, lensum midden yn alles. My wie freonskip himeljefte, rykdom yn 'e skierens fan ’e dagen. Freonen, jimme selskip en stim, jimme brief en petear hat my freugde west. Jimme lok, myn lok, jimme leed, myn leed, jimme dea myn wea. En nou nim ik de tried wer op dy’t ik slüpe liet yn it sechste haedstik, dat skreau oer myn earste gemeente. Sünt Skylge bleau der in hechte ban bistean oan ’e Groenewegs troch brieveforkear en bisiik oer en wer, fyftich jier lang. Har paed roun oer Steggerda (1898—1901), Beilen (1901—1905), Grins (1905—1909), de Haech (1909—1912), Doetinchem (1912 —1932). De skriuweraesje hat it drokst west, doe tik toset gyng mei de van Dijk-biografy. Dat hie earst gans fuotten yn ’e ierde. Dirk J. van Dijk (f 28.5.1912) fielde der neat foar, allikemin syn suster Henrica Johanna (* 1865) dy’t yn 1892 mei Groeneweg troud wie. Ik stjürde har in Fryske réveilskets dêr’t har pake en beppe to Tsjom yn bitocht waerden. In freondinne yn ’e Haech, R. van Veen-Oppedijk lies se har ta better bigryp foar. Hja skreau (April 1913): HAEDSTIK XXI er allerlei bewaard en beschreven zou worden. En onder dat alles voelen wede groote verantwoordelijkheid van dit zoo groote en grootsche werk dat mijn vader met bijzondere gaven begon en ons overdroeg om het met de gaven, ons geschonken, in zijn geest voort te zetten en bij alles de heiliging van onze personen af te smeeken”. Op ’e reürty fan ald-kwekelingen to Doetinchem (13—15 Maeije 1913) foelen alle tükelteammen wei. Prof. dr. H. M. van Nes üt Leijen spriek yn ’e kapel it iépeningswurd, dêrnei die ik de earste biografyske meidielings. De jouns op Ruimzicht lies ik it haedstik foar: Tot beschaming der theologen, gearstald üt ’e archivalia fan Mr. G. Groen van Prinsterer. De middeis krige ik oan tafel in „Mijn bezwaar tegen levensbeschrijvingen, ook van dagboeken, blijft altijd dat de levens te mooi geteekend zijn, zelfs al worden er een paar slechtere dingen in genoemd.’’k Bedoel er niet mee, dat gij niet naar waarheid teekendet maar zooals ’t vaak gaat ook als de menschen gestorven zijn: Wat juist in 't leven zoo onaangenaam was, wordt vergeten (gelukkig vaak), maar daardoor valt een mooier licht op de personen dan soms waar is. Ik kan je niet zeggen hoeveel er in deze weken en maanden door mijn hoofd en hart heengaat, waar ik zooveel lees en hoor uit dat veelbewogen leven, ’t Is me soms te machtich! En, laat ik eerlijk zijn, ik vraag me af: heeft Dirk daarom misschien er niets van willen weten, dat De Groenewegs petear mei Prof. dr. P. D. Chantepie de la Saussaye üt Leijen oer e wearde fan it brief as boarnemateariael. Hy hie der foar syn Beetsbiografy net folie oan hawn. ~lt komt,,’ sei er, ~oan op ’e wurken fan ’e geast; in brief is in to flechtige utering fan it momint”. Neffens myn bitinken hong it hielendal fan ’e persoan öf; Beets soe him faeks tsienkear biriede ear’t er in brief skreau, wylst van Dijk syn fül timperamint sünder folie omtinken op it pompier bod joech; syn brieven hiene my gans sein foar de kennis fan syn ynderlik bistean, sa goed, sa kwea. De freonen wiene woun en holpen nou wakker mei. 21 July 1913 skreau Groeneweg: „Gisteravond waren alle arbeiders met hun vrouwen op Ruimzicht bijeen, bij gelegenheid van het afscheid van Mejuffrouw A. Blankwaardf, sedert 1889 de hospita. Daaronder zijn enkele oude makkers. ’k Vroeg hen naar de voormalige stadswal. En nu kan ik je dit mededeelen zij vulden elkaar als ooggetuigen aan, maar waren het in hoofdzaak volkomen met elkaar eens. Omstreeks 1863 stond de Grutpoort er nog. De wal tusschen deze poort en de Heezenpoort was toen al voor een groot deel geslecht. Toch stonden er nog verscheidene boomen, waarvan zelfs enkele groote er lang gebleven zijn inde buurt van de tegenwoordige sociëteit. Het gedeelte wal tusschen Heezen- en Hamburgerpoort was nog vrijwel als van ouds en vliende ook toen nog tot wandelplaats . Doe’t ik yn Jannewaerje 1914 in lezing oer ds. van Dijk halden hie yn ’e Tsjommer tsjerke skreau Rika: „Daar had ik bij moeten zijn en nu wil ik de oude menschen die mijn vader hebben gekend, zooals Jarich Westra en de Waardenburgs opzoeken, en hoe betreur ik het dat tante Jantje van Dijk en al haar broers dood zijn en ook de burgemeester van Franeker Jan Dirks. Nou woe hja ek it archyf fan ’e stiftingen graech op oarder brocht ha, nar sok wurk makke har wanhopich; hja wist gjin rie mei dy slompe. Yn ’e simmer fan 1916 haw ik dat saekje opknapt. 10 Maeije 1917 wie de biografy parsré en kaem noch datselde jier foar it ljocht by A. Wielenga to Doetinchem. It foarwurd seit: „Nu ik de laatste hand leg aan dit boek, verklaar ik met dankbaar heid, dat het mij meer lief is dan al hetgeen vroeger uit mijn pen kwam. Niet alleen omdat ik er de poëzie in terug vind van mijn eigen Doetinchemsche jongensjaren, maar vooral wijl ik langs dezen weg een dienst van blijvende waarde heb mogen bewijzen aan de Inrichtingen zonder wier bestaan mijn levensweg zoo geheel anders zou zijn geweest. Tegelijk heb ik de nagedachtenis kunnen eeren van den man, aan wien ik naast mijn ouders het meest verschuldigd ben onder de menschen. Allen die mij in eenig It earste haedstik dat giet oer van Dijk syn komöf en jonges jierren to Tsjom bigjint sa: „De man, die inde kleine wereld van dit boek met zijn steile figuur boven alles uitsteekt was een superieure verschijning. Zijn zes-voet-hooge gestalte zijn wils-trek om den mond, zijn flitsende oogopslag zijn heerschers-houding imponeerden. Toen hij tegen de zeventig liep, lag nog een glans van welvarendheid op zijn gelaat. Terstond herkende men den zenuw-sterken man, die beschikte over een stevig fonds lichamelijke en geestelijke gezondheid. Dat was een erfstuk van zijn vaderen, van zijn eerbare, weerbare ouders, die gesproten waren uit dat oude Friezenvolk, waarvan von Richthofen heeft getuigd: „Ein Jahrtausend hat nicht vermocht seine eigentümliche starre Kaft zu brechen.” Inderdaad wordt nóg de Friesche volksaard gekenmerkt door de stugheid van den eigenerfden boer, die tijdens Karei den Grooten reeds kampte tegen de hooge vloeden der Noordzee en van zijn eenzame terp nuchter blikte over de wijde vlakte. Maar onder die stugheid is een fijnbesnaarde ziel verborgen met innig gevoelsleven. En als daar een toon wordt aangeslagen die weerklank vindt in zijn toch eigenlijk diep-zwaarmoedige ziel als zijn naar idealisme hunkerend hart diepe en ernstige woorden worden toegesproken, dan verrijst de Fries uit schijnbare onaandoenlijkheid en wordt de geest vaardig over hem. Ook inde ouders van Jan van Dijk Melleszoon is dat bewaarheid. En niet minder in hem zelf. It wie in swiere slach doe’t Rika nei lang omkwinen 28 Maeije 1922 stoar, 52 jier ald. Mei har gyng hinne in wiere Kristinne, in geef, earlik karakter, dat ütskaeide nei har heit sines, en dan mylder, sêfter. Hwat soe hja in foarbyld fan in mem west hawwe, lyk as har eigen mem Cornelia Dirks, mar bern hat se net hawn, nammer- opzicht op welwillende wijze hulp hebben verleend hetzij door het aanbrengen van bouwstoffen hetzij door het tijdelijk afstaan van manuscripten of het geven van wenken bij het bewerken van het materiaal breng ik mijn oprechten dank. Ik doe dit inzonderheid aan mijn vriend Groeneweg en zijne echtgenoote aan wie ik mij door deze arbeid met nog nauwer vriendschapsband verbonden gevoel en zonder wier vertrouwen en voorlichting dit gedenkboek niet was tot stand gekomen. Ook betuig ik mijn erkentelijkheid aan het Bestuur ter bevordering van Inwendige Zending, die de uitgave in dezen duren tijd heeft mogelijk gemaakt. Ik houd mij verzekerd, dat aan dit geschrift een welkome ontvangst is bereid bij allen die Doetinchem een goed hart toedragen. Het is mij een lieflijke gedachte, dat het lichtende beelden wakker roept bij de ouderen terwijl het de jongeren in nauwer contact brengt met het schoone begin toen de golfslag des geestes zoo krachtig was. De oude moeder die zegen spreidde op ons pad blijve in eere. Zij worde gedragen door piëteit die haar blijft gedenken en steunen in het geloof dat haar taak nog niet is geëindigd.” stomear foar har in spoarslach leafde to jaen oan safolle dy’t har libbenspaed krüsten. Har man skreau üs (22 Juny): ~Je hebt mede in verschillende perioden iets van haar liefde en vriendschap ervaren. Ze hield veel van jullie en genoot er zoo van als ze je weer eens mocht ontmoeten. En nu is dat hier beneden voor goed voorbij. En toch, Goddank, de gezegende nawerking blijft er van achter. Wij hebben het ook de laatste maanden nog zoo heerlijk gehad en van haar ziekbed en begrafenis is gelukkig voor meerderen een zegen uitgegaan. Dat neemt echter het gemis niet weg, dat ik nu natuurlijk eerst recht ga gevoelen”. Tsien jier letter, nei’t er op Skylge west hie om syn fjirtichjierrige Evangeeljetsjinst to bitinken (24 July 1932) die er üs to witten (5 Septimber 1932): „’t Was een dag zwaar van herinneringen, weemoedige en toch ook tot groote dankbaarheid stemmende, ’t Was aandoénlijk weer op die oude preekstoel te staan en onder alles door toch nog vele bekende gezichten te zien, al waren alle zeer verouderd, evenals ik zelf. ’k Zag ook telkens op de bekende plaats mijn Riek zitten, en had sterk het gevoel door de wolk der getuigen omringd te zijn". En jitte in oantinken yn in skriuwen fan 17 Oktober 1936: „Sympathiek dat je nog eens het boekje „Het Beste voor het Hoogste” van Célestine Oliphant-Schoch (f 14 April 1941 to San Remo yn Italië) gelezen hebt. Ja zij en Riek voelden zich nauw verbonden. Wij hebben haar in 1920 nog in Zwitserland bezocht en ik deed het in ’t najaar van 1922 te Ospedaletti (waar zij nog wonen) toen Riek in Mei gestorven was. En ’k bleef al die jaren daarna met haar in briefwisseling. Ook haar man is een geheiligde, hoogstaande persoonlijkheid. Celestine hie ik as studint yn ’e „heils-timpel” to Utert har eigen lieten sjongen heard. Letter binne hja samle yn ’e bondels ’t Hart naar Boven, en Leven, lieven, loven. Yn üs lan hat boargerrjocht krige it liet „Grijp toch de kansen, door God u gegeven’’, dat yn withoefolle talen oerset is. Har brieven dy’t rinne oer ’e jierren 1917—41 haw ik trochnommen. Hja geane trochstrings oer it wurk fan har en har man, heilmajoar Willem Elwin Oliphant hwaens houlik generael William Booth yn ’e Congress Hall to Londen bifêstige (1889). Nei syn dea (6 Febr. 1941), skreau Celestine oan Groeneweg: ~Hij heeft dapper gestreden in elf landen van Europa, schouder aan schouder met mij en nu hoop ik dat hij juicht en mee mag tuinieren. Daar was hij zo blij mee hier op aarde dat ik hem vaak zeide: „Jij wordt daarboven eens tuinier-chef en ik ga ineen zangkoor hoop ik, zingen als op aarde tot Gods eer, tot inde hel toe". „Moest dat nu? Jij, die zoo met hart en ziel predikant bent en met zooveel zegen hebt gewerkt en nog werkt, gaat nu het ambt neerleggen? O wat vind ik het jammer. Dat je het al jarenlang veel té druk hadt wist ik niet en misschien bezig waart je voor goed te overspannen evenmin. Ma:ar zou er dan geen andere oplossing zijn geweest, b.v. door naar een kleinere gemeente te gaan, waar ze je zeker graag hadden willen hebben? Maar ik voel tegelijk dat ik eigenlijk zoo niet spreken mag, want hoe zal ik als buitenstaander er mij in mengen, ’k Begrijp dat het je zelf niet gemakkelijk zal wezen vooral waar je ziet en voelt de droefheid inde gemeente. Maar ’k weet ook dat je overtuigd zult wezen in Gods weg te blijven en je deze verandering zelfs uit zijne hand als een vriendelijke beschikking zult hebben ontvangen, ’k Hoop van harte dat je er volkomen vrede mede zult houden. Mei’t ik yn it forrin fan ’e jierren hwat langer hwat hiemfêster waerd, kaem der fan myn reizgjen nei Doetinchem neat mear. Groeneweg kaem lykwols nei Huzum ta, itsij op trochreis nei Aldwald foar de bigraffenis fan ds. O. Politiek (Jan. 1926), itsij nei Skylge, dêr't er de proponint F. G. P. Klijn bifêstige (31 Okt. 1937). En jimmeroan fielden wy dat de freonskipsban net slopper wurden wie. Stéfêst koe ik rekkenje op syn lokwinsken op myn jierdei, al siet er mei fakansje yn ’e Ardennen of yn ’e Harz. Hwer hawwe wy elkoar al net oer skreaun! Hy hie hwat fan John Wesley oer him, de man dy’t forkundigje moast, altiten op ’e nij forkundigje it ivich Evangeelje fan it Keninkryk. Hwant dêr seach er op as eindoel, net ton earsten op ’e tsjerke as middel. Sa koed er ek mei in lytse foroaring it Wesley neisizze: „Myn lan is myn parochy”. De oekumenyske biweging mei har leuze „Una sancta ecclesia” en har hoopfolle symptomen (Stockholm en Lausanne) yn ’e tritiger jierren hiene syn leafde. Hy kaem to sitten yn it Bistjür fan it Wraldboun fan ’e Tsjerken. Yn hoefolle tsjerken en evangelisaesjes, yn iepenloftforgearrings en sindingsfeesten hat syn lüd net klonken? Faek bipreke er de Grifformearde tsjerke yn „Hersteld Verband” to HiP versum of earne oars en haldde er de moarnwijinge foar de Nederlansk-Christlike Radioforiening. Foaral foun er, doe’t er syn wurk to Doetinchem yn 1932 dellein en him nei wenjen set hie to Hilversum, in tankber formidden yn ’e evangelisaesjes to Nijtsjerk op ’e Feluwe, dêr’t it Grifformearde Boun, doe’t ds. P. J. van Melle emeritus waerd (Oktober 1932), alle macht yn hannen krige. Oan ’e Ynwindige Sinding hat er syn beste krêften jown. Hy bifoardere it oprjochtsjen fan it Comité voor Inwendige Zending (1915), dat yn 1925 forienige waerd mei dealde „Centrale Bond” ta de tsjinwurdige „Centrale Bond voor Inwendige Zending en Christelijk-Philan- Groeneweg naem it him tige nei dat ik yn 1924 oergong ta in oare steat fan libben en yn tsjinst rekke fan ’e provinsje Fryslan. Hy frege: tropische Inrichtingen”. Dochs bleau it paroal: bigjinne by Jeruzalem. Doetinchem hwat langer hwat mear to meitsjen ta in sintrum fan ynwindige sinding wie syn ideael. Dêrom stie er jimmeroan by it Bistjür oan op it halden fan in réuny fan ald-kwekelingen (1913, 1917, 1923, 1927). Dat forsterke de ünderlinge ban. Withoefolle konferinsjes foar ynwindige sinding waerden to Doetinchem net bilein, de léste yn 1932, neitiid to Hemmen. Alhoewol man fan tradysje wie er dochs ek in man fan syn tiid, dy’t him rekkenskip joech fan hwat der libbe en stribbe om him hinne. In pear brieffragminten ta biwiis: 3 Sept. 1934: „O dat ellendig gekibbel van „vrome” menschen en al die kerkelijke oneenigheid. k Heb soms het gevoel of God zijn Koninkrijk hoe langer zoo meer gaat bouwen buiten de kerken om: Buchmanbeweging, Möttlingen, de Maranathakringen enz. ’k Heb tegen al deze verschijnselen mijne bezwaren en toch zeg ik: Verderf ze niet, er gaat zegen en kracht vanuit”. 4 Febrewaerje 1936. „Wij hebben hier onlangs een paar samenkomsten van de Oxfordbeweging en een groote Houseparty kunnen bijwonen. Bezwaren bleven, maar eindindruk was toch groote dankbaarheid. Hier werken krachten, die er Gode zij dank ook in onze kerken nog zijn, maar daar niet of zeer zelden tot openbaring komen en een wonder, hoevele intellectueelen hier gepakt worden”. 18 Oktober 1936. „Of er, nu Kerkherstel en Kerkopbouw elkaar gevonden hebben, wat van de Reorganisatie zal komen? ’k Verwacht er niet veel van en ook niet van de gevolgen als zij komt. Ds. van Dijk heeft zich om de Kerkinrichting en dergelijke problemen nooit erg bekommerd als er maar mannen des Geestes opstonden. Een nieuwe Geest blijftin de eerste plaats noodig! Ik heb nog voortdurend wat hoop dat dit door de Oxfordgroep eenigszins bevorderd kan worden; al staat zij dogmatisch zwak, en dan de tegenstand van velen inde kerk niet het minst van de zijde der Barthianen”. 30 Sept. 1939. Wat is er terecht gekomen van de geestdrift na 1918: „Nooit meer oorlog” en dergelijke leuzen. Heel de beweging tot moreele en geestelijke herbewapening, hoe goed ook bedoeld, is op niets uitgeloopen. Men heeft niet diep gegrepen. Vergeten is dat elke waarachtige vernieuwing en verbetering maar niet zoo opeens ter hand genomen kan worden.” In bliid wersjen joech it léste bisiik oan Huzum op 8 July 1943. Biselskippe fan syn twade frou Johanna Maria Barbas, dochter fan ds. Jac. Barbas JAsn. to Schaersbergen, en Gerben van Dijk üt Tsjom stapte er de keamer yn, kearsrjocht, biret, it each fonkjend. Sil dizze man, sa frege ik my öf, oer in pear moanne tachtich jier wurde? Hwa koe noch as hy de jongerein mei syn bisieljend wurd boeije? Oan dizze nestor is wol wier makke de bilofte üt it sabbats liet (Psalm 92 : 13—16): De rjochtfeardige sil groeije as in palmbeam, hy sil waechse as in séder op ’e Libanon. Plante yn it hüs des Heare, sille hja dije yn ’e foarhóven fan tis God. Yn ’e alderdom jitte sille hja frucht drage, bliuwe hja glanzich en grien, om to forkundigjen, dat de Heare rjocht is, myn rots, en yn Him is gjin ünrjocht. UT IT GRINZER ALBUM „’t Laand zoo begeerlek, ’t Volk trouw en eerlek! Vurig was ’t Fraise bloud, Traag kwam de Sakse vloud, Teelden ’n nei geslacht, Rond en vol mannekracht, ’t Volk, dat zoo stait en gait, Vergeet ik nait.” J. SCHELTENS. D e dichter fan dit fers hat de Friezen en Grinslanners yn har aerd wol goed sketten. Hja rinne fier ütinoar en troch de bank steane hja inoar net. Hwa’t mei it spoar fan Ljouwert nei Grins reizget fielt oer ’e Lauwers him yn in oar lan. Dochs haw ik my troch komöf, troch stüdzje, troch it Sérypster pastoraet en troch waerme freonskip ynlik forboun witten, oant hjoed de dei ta, oan dat lan en folk. Hja hawwe myn libben riker makke. Daegliks sweve myn tinzen dêrhinne. Myn Fryske striid omfieme ek har kontreijen. Sadwaende forhelje ik yn dit haedstik ien en oar fan myn ~olle frönnen üt Grönningerlaand” en bigjin mei de twa dy’t ik it best kend en nei har dea it meast mist ha. Greater kontrasten as Pieter Meekhoff Doornbosch en Jakob Vinhuizen litte har net tinke. Pyt, de koppige, rimpene, Ongedurige, asosjale ruter mei syn skerpe troanje, fonkeljend each, pittige stap, prinshearlike laits, fol kwinkslaggen, fij fan alle boargerlikens, tsjerklikens, amtlikens; Jakob, de bidaerdens, evenredigens, gemoetlikens yn persoan, fan hüs üt in bern fan ’e Ofskieding, gleon forearder fan Oranje-Nassau en dr. A. Kuyper, antirevolüsjonnair, diaken fan ’e Grifformearde tsjerke. Hwat beide forboun, it wie in ynlike leafde foar har bertegroun, in ündwestlike toarst de skiednis en aldheden fan Grinslan to kennen, in iepen each foar it folks- HAEDSTIK XXII eigene, dat hja seagen tsjin in brede eftergroun, de iene troch syn bilêzenheit, de oare troch syn reizen yn binnen- en bütenlan. 26 July 1908 waerd Mentheda foar it earst myn fakansjeforbliuw. Vinhuizen hie it yn 1896 bouwe litten op in öfgroeven wierde. Nou lei it dêr tusken syn fivers en grêften mei in rykdom fan beamte en sierstrüken op tün en singel, it moaiste plak fan it hiele doarp, yn it skaed fan ’e monumentale Sint Hippolytustsjerke. Hoe leaflik klingele it kariljon fan de Hemony’s üt de hege toer my it wolkom ta. J. Vinhuizen Wapene mei izeren stekroede, hanskrobber en tekenark teagen wy der alle dagen op üt en namen de grêfstiennen op fan Toarnwerd, Uskwerd, Uthuzen, Warfum, Sandewear, Easter-Nijlan, Bellingewear en it Joadetsjerkhóf to Winsum. It wiene Ontdekkingstochten fan dübel geniet, om’t elk ald hüs, elke toer, elke boarchsté, elke hichte en lichte yn it gea stof ta skögjen joech. Oare jiers wer oan ’e slach. Ik preke noch to Skildwolde foar neef Albert de Jonge, doarme de middeis mei him troch de bosk fan ’e Fraeijlemaboarch to Slochteren en Moandeitomoarns om seis üre stie Vinhuizen al mei de fyts foar de pastorije om my öf to heljen foar in tocht it Oldampt yn. Op Korengast, in krite ünder ’e klokslach fan Noardbroek, founen wy moaije sarken yn bargehokken. Piëteit foar affears erfskip like dêr net mear to bistean. Gjin wünder, hwant dêr waerd ek gjin Snein mear halden. Oan ’e doarpstrjitte yn ’e needstal fan in smidte lei in grêsftien üt de sawntjinde ieu mei wapen en hüsmark. Wy stapten fan ’e fyts, de klok hie krekt tolve üre slein, it wurkfolk kaem fan it lan, de skoalle gyng üt. Al gau hiene wy in hiele kliber folk om üs hinne. De minsken wisten net hwat se dêroan hiene, doe’t ik op ’e knibbels it ündüdlike skrift üntsifere en Vinhuizen foarsei. Mei in ütset lüd, dat alleman it hearre koe, lies ik einlings: Anno 1642 den 12 Augustus is d' Erbare Tonnis Jans olt 62 jaren ende deszelfs dochter Lamme Jans olt 5 weken 1639 in Godt den H«ere ontslapen verwachtende een vrolicke operstandinge in Christo. Dat bloed van Jezus Christus maekt ons rein van allen sonde. 1 Joh. 1 : 7. Wündere klanken yn it ünleauwige Noardbroek, forkundiging fan it Evangeelje troch in stien. En in boadskip dy deugd die, hwant ynienen kaem midden üt ’e skare in frou nei foaren, dy’t my by de earm pakte en frege: „Minhear, soene jo mei my gean wolle en skriuw dat wurd üt ’e Bibel op”. Wy gyngen mei har nei hüs. Ik frege: „Hwerom wolle jo dy wurden jitris witte? Hja antwurde mei triennen yn ’e eagen: ~Myn alden hawwe my derby opbrocht mar ik bin yn dit formidden der öfrekke ”. „Hawwe jo net in tsjerkeboek, frou?” frege ik. Hja helle it üt it kammenet. Ik socht de tekst op. Hja lei der in briefke by en biloofde, hja soe har man it haedstik foarlêze. Ik sei: „Gean nou Snein ris nei de Evangelisaesje, de himel sil der bliid om wêze”. Hja tanke my hertlik foar de tsjinst. Doe’t wy wer op ’e fyts sieten, sei ik tsjin Vinhuizen: „Nou moat ik dochs tinke oan it wurd des Heare oangeande syn learlingen by de yntocht fan Jeruzalem: „As dy swije, sille de stiennen roppe. (Lukas 19 : 40). Yn Skeemda founen wy sa’n sechstich sarken priisjown oan forwoasting, dêr’t wy fjouwer en fyftich fan opnamen. De presindint-tsjerkfad G. P. Ter Haseborch sei ta, it soe oars komme. Bylans it Gustaef Adolfmonumint to Hillegerlee gyng It hie my al lang ynbarnd dat it antike Nachtmielsgerei faek ün~ weardich bihannele waerd. De mienskiplike tsjelk yn striid achtsjende mei de folkssounens skafte mannich in gemeente de ald-Christelike foarm fan it hillich sakramint óf en fierde in aparte lytse nikkelen biker yn foar elke Nachtmielsgonger. My tocht yn allen in forlies. Us foaralden achten by it forkundigjen fan ’e dea des Heare it sierlikste net to goed. Dêrom dat rike gravearwurk fan roazen en ranken, trossen en blêdden, fan spreuken en symboalen, fan ingelen en minsken, fan tsjerken en wapens. Dêrom in tikselranne fan filigraen boppe de stille, waerme glans it alde sulver eigen. Hjir en dêr waerd dat field. Dêr wiene gemeenten, dy’t it nijmoadrige tsjelkje yn gebrük namen, mar dochs de mienskiplike tsjelk as in sieraed op ’e tafel topronk setten. Hja koene noch gjin öfskied nimme fan it tinkstik dat slachte nei slachte sprake dien hie fan it heechste dat it leauwe him oaneigenet. Dochs wiene der ek gemeenten dy’t de öftanke tsjelk forkochten. En hoefolle soene der net folgje en bi~ darje yn ’e smeltkroes of by de antikwaer? In stik religieuze folkskunde rekke dan wei. Hwant op dat sulver sprieken, lyk as op ’e grêfstiennen it Kalvinisme dat libbet allinne by it Wurd fan God, it Piëtisme mei syn sielsynlike poëzije, it Rationalisme mei syn koele spreuken oer plicht en deugd. 26 April 1909 skreau ik Vinhuizen: ~Geef uw kracht ook aan het plan door ons reeds eerder besproken, n.l. het oude avondmaalsgerei in uw provincie te beschrijven, ’t Is een arbeid, die oneindig lichter is dan der grafschriften. En Ge zult verrukt staan over de kunstwerken, die Ge aantreft. Neem een proefje b.v. in Leens. Het oud hoofd der school heeft het gerei. En overdenk eens hoe Ge het best een afdruk of tekening krijgt van inscriptie of graveerwerk, b.v. door er dun papier op te leggen. De mooie tijd komt nu aan. Begin vast hier en daar een kijkje te nemen. Ik wil U op alle mogelijke wijze steunen in het verklaren van symbolische voorstellingen, wapens en opschriften. Er kan een mooi boek van, waarvoor best steun is te evenals voor de it oan op Westerlee, dêr’t 28 sarken leine. Doel wie fjirderop de grins oer to stekken nei Kritsutn en nimme dêr affears grêven op, It bigoun lykwols to spielen as de sé, dat wy seagen dêr fan öf. De rispinge oer ’e hiele provinsje bidroech 2165 grêfskriften. Hja rounen oan 31 Desimber 1827 ta, doe t it biïerdigjen yn ’e tsjerken ophaldde. De wapens waerden biskreaun yn ’e terminology fan J. H. Junius, Heraldiek (1894). Vinhuizen makke it register. De firma J. B. Wolters to Grins stelde foar ’e ütjefte as bitingst, wy soene stean foar 400 goune en 100 eksemplaren. Dat rekke klear mei help fan tsjerkfadijen, genoatskippen, autoriteiten en partikulieren. Yn 1910 kaem it boek fan mear as 500 blêdsiden mei öfbyldingen yn kreaze linnen ban foar it ljocht. Grinslan hie in skiedboarne fan bitsjutting derby krige, it earste yn Nederlan fan dit soart. En wer stie hwat oars op it program. grafschriften. Dezen zomer, als ik eenige dagen weer onder uw gastvrij dak hoop door te brengen, zullen we er nader over spreken”. En 10 Juny 1909: „Als Ge een paar avondmaalstellen hebt gezien en beschreven, wilt Ge mij dan eens het resultaat ter beoordeeling sturen? Ik herinner mij dat te Garrelsweer een beker is van Egbert Renges, heer tot Tuwinga, ten Post ende Oldenhuis, unicus collator in Gardelsweer, anno 1654. Ik weet wel, dat wij pioniers werk, doen. Nederland komt droevig achteraan met al deze dingen. En ’t heeft toch zoo’n rijke kunstgeschiedenis. Onze klokgieters en zilversmeden, graveurs boekbinders en andere ambachtslieden waren ten voorbeeld van gansch Europa. Zouden wij geen moeite doen om deze stemmen uit het verleden te doen spreken? Vriend, aan den arbeid! Alle begin is moeilijk, maar wie volhardt overwint en het resultaat zal schoon zijn.” Earst hat er üs noch in deugd dien, in lyts ding, mar dat men dochs net forjit. Op 12 Maeije 1910 kaem der in tillegram üt Tjamswear, heit wie ünforwachts stoarn. Ik mocht him de heal bline eagen net slute. Fan ds. E. Sijperda en buorman Frans van Slooten (f 23 Maert 1915), alderling fan ’e gemeente, hat er folie geastlike steun hawn. It lichem foun in rêstplak op it Augustiner tsjerkhöf to Appingedam, tichteby üs pake en beppe Smith. Ik frege Vinhuizen foar de grêfstien it wapen to tekenjen, dat yn it takommende üs famyljesymboal wêze soe: de heale earn, teken fan üs Friezendom, de klaverblêdden, teken fan üs boerekomöf, de jernklossen, teken fan heite birop en minske broasheit. En dan, üs gemeente hie noch gjin segel. Ik makke it üntwerp: in Fryske toer en doarpstsjerke mei it ranskrift: Sicut rosa florebit (hja sil blceije as in roas.). Syn feardige tekenpinne fierde it üt, de tsjerkfaden karden it goed en oant hjoed de dei stiet it op alle offisiéle stikken, dy’t fan ’e Sint Martenstsjerke ütgean. Yn Vinhuizen loge it fjür fan ’e earste leafde foar ’e lokale aldheden. En it wie gjin striefjür. Hy wist fan oanpakken en trochsetten. In hurdrider op ’e koarte en lange baen. In fearnsjier nei myn brieven hie ik al in stel moaije foto’s fan nachtmieltsjelken. Grif soe in jiermannich hinnegean mei sa’n 160 tsjerkedoarpen fan Delfsyl oan Saltkamp, fan Uskwert oant ter Apel. Dochs hat er it klearspile, de taeije Ommelanner, yn spyt fan waer en wyn, üren lang op syn fyts. Yn myn fakansje biselskippe ik him. Wy bisochten dominys, tsjerkfaden, diakens en kosters dy’t it sakramentéle gerei yn biwar haldden. Sa kamen wy yn allerhanne alde „weemen", sintra fan kultureel libben, b.g. to Solwerd, berteplak fan Titia Klasina Elisabeth de Haas-Okken, (1853-—1928), skriuwster fan in mannichte novellen yn Fivelgoaër dialekt, en to Noarddyk, stanplak fan ’e gelearde ds. Pieter Boeles (1827.— 1870), fortaler fan it Lukas- Vinhuizen stjürde my de oantekeningen, dy’t ik unifoarm en parsré makke. Ik skreau as tarieding fan ’e ütjefte in opstel yn ’e Groningsche Volksalmanak, 1912, bl. 166—177 en it oare jiers kaem it boek tytle Het Avondmaalszilver inde Provincie Groningen by A. }. Osinga to Boalsert foar it ljocht. Vinhuizen naem de kosten (f 600.—) foar in oplaech fan 200 eksemplaren yn prachtban, printe op ald Hollansk pompier, mei sa’n tritich autotypiën nei foto’s fan W. F. Pastoor to Loppersum, alhiel op syn noed. Gjin tweintich eksemplaren waerden forkoft. ~Hwat soe it! sei er laitsjend, „Grinslan hat der in boarne foar gewestelike aldheitkunde by krige”. Spitigernöch hiene wy de sulvermarken net achtslein. Willemine Canter Cremers hat dêr doe wurk fan makke, ek yn Fryslan. Hja socht my op as goekunder fan it Ryksarchyf to Grins, dêr’t wy safolle uren sliten hiene. De archivaris Jhr. mr. Johan Adriaan Feith (* 25.9.1858) siet dêr nou net mear. Hy wie 28 Jannewaris foar syn skriuwtafel stoarn (1913). Mear as ienkear warsköge er my: ~Nim net tofolle hea op ’e foarke ”. In jier foar syn dea skreau er: „Het gaat u evenals mij. Nauwelijks is het ene werk gereed, of een nieuwe arbeid is al weder op tafel gejet”, Seis hat er him dea skrept. Hy haldde my op ’e hichte fan syn stüdzjes. Wy stjürden inoar üs publikaesjes. Myn Frysk Réveil lies er hurd op, dan koed er it better bigripe. Syn oardiel oer myn boek Opkomst en Vestiging van het Baptisme in Nederland lit ik hjir folgje (27 Des. 1912). It typearret him: „Ik heb de Kerstdagen nuttig besteed o.a. ook door de lectuur van uw onlangs toegezonden werkje. Ik had mij inde leer van deze sekte nooit verdiept en mij neergelegd bij de lichte spotternijen welke er over deze „dompelaars” worden ten beste gegeven. Maar door uw beschrijving van hun denken, leven enz. is mij een licht opgegaan, ik heb de vroomheid gevoeld, welke er in eenigen der voorgangers heeft geleefd en die het hun mogelijk heeft gemaakt zooveel te lijden en te verdragen. Het is een goed denkbeeld van u geweest dit eens aan het publiek mede te deelen, want door den eigenwaan waarvan elk die voor zich meent het ware geloof te hebben zoo spoedig de dupe wordt, heeft men over ’t algemeen ook deze Baptisten vanuit de hoogte aangezien.” Trije wike nci Jhr. Feith waerd Prof. dr. Cornelis Hendrikus van Rhijn (* 22.7.1849) fan üs weinommen. Net minder in bodder as de archivaris. Altyd ré om dominys, dy’t siik wiene to helpen, preke er foar my, doe’t ik yn Roan sukkele mei de kiel. Foar it doktorale eksamen learde ik him net fan ’e maklikste kant kennen. Neitiid is er my in faderlike freon wurden. Gollens en gastfrijheit wennen yn evangeelje yn it Frysk, fan Ingelske en Franske wurken, skriuwer fan katechetyske hantliedings en bistrider fan Ofskieding en Ultramontanisme. it hüs oan ’e Easterstrjitte. 19 Oktober 1911 mocht ik to Assen yn it formidden fan ’e famylje oan it feestmiel gast wêze op syn sulveren jubileum as heechlearaer. Dr. H. Ruibing to Wildervank fierde it wurd üt namme fan de aldlearlingen. Yn in koartswilige toast huidige de jubilaris syn frou Aletta Jacoba Francina Kruyt (f 25.12.1945) as „prefester yn ’e oekonomy". Hy skreau my for- troulike brieven oer syn stüdzjes en freonen, oer de Theologische Studiën, dêr’t er redakteur fan wie, oer syn boeken „Templa Gronngana” (1910) en ~Martinus van Tours”, dy’t ik yn it tiidskrift bioardiele, en oer myn eigen publikaesjes. Ik kin net neilitte in fragmint oan to heljen üt in brief fan 8 Maeije 1910 oer Prof. Dr. A. Jonker: Prof. Dr. C. H. van Rhijn „Eenige dagen geleden bezocht ik Jonker te Heerde. Ik hoop en verwacht dat hij zich tot nieuwen arbeid zal zetten, hoofdzakelijk op het gebied van de Practische theologie. Zijn leven is niet „af’. Ik trachtte hem hiervan te overtuigen. Gedurende zijn eervollen loopbaan vergaderde hij zooveel belangrijks, dat niet met hem mag ondergaan. Met dat al wandelt hij „in doodschaduwen” zooals hij zelf pleegt te zeggen en werpt het verlies van zijn eenigen jongen een donker floers over zijn pad. Men vraagt zich soms af met den Psalmist: „Hoe kan God dat alles toch willen?” De twade Krystdei 1912 hiene wy van Rhijn mei syn frou yn ’e pasterije. Har soan Cornelis hie him forlove mei Antonia Beckering Lankhorst, dochter fan in Snitser fabrikant. De heit siet wakker yn 'e praetstoel, mar hy seach der min üt. By it öfskied spriek er oer it öfgean fan dr. H. U. Meyboom as heechlearaer yn ’e tsjerkeskiednis. Ik fielde dat er my graech as opfolger hawwe woe. Wy soene elkoar net wer sjen. 16 Febrewaris 1913 wie er al wei. Myn In Memoriam yn ’e Groningsche Volksalmanak (1914, bl. 195-—203) hat bisocht him to tekenjen as minske, as man fan ’e tsjerke en as heechlearaer. Ik lit hjir it slot folgje: „Vooral werd de aandacht gespannen als hij uit den katheder trad en al sprekend en gesticuleerend op de studentenbanken toetrad en op de voorste ging zitten. Menig jong student, die tot dusverre met eerbiedigen schroom voor professorale waardigheid was vervuld, voelde dan, dat er werkelijk een toenadering plaats had.. Ook op zijn studeerkamer, ongedwongen interieur! zat men bij het tentamen spoedig op z’n gemak. Na een handdruk en het onvergetelijke: „Waarde vriend! hoe vaar je, ga zitten”, werd een sigaar gepresenteerd en het onderzoek begon met een gemakkelijke vraag. Na zijn reis door Palestina werden de theologen bij groepen gevraagd om op een avondvisite van de reisindrukken te hooren, terwijl prachtige foto’s circuleerden. En wat ging het gezellig toe na de diners, waar ook jonge dames aanzaten. Dan werd „boven” een sigaar gerookt en daarna wisselden spelletjes en muziek elkander af. Hoevele predikanten, thans wonend in eenzame pastorieën, denken aan dit alles met aangenaamheid terug. En als zij dan later de academiestad bezochten en zij kwamen den professor tegen, hoe belangstellend informeerde hij dan naar hun werk en gemeente en of zij het goed met hun kerkeraad konden vinden. Dat alles is thans voorbij. Wanneer nu de intiemere vrienden de zoo stil geworden woning inde Oosterstraat betreden, waar de rijkdom vaneen gelukkig familieleven tot volle ontplooiing kwam en waar de jovialiteit hoogtij vierde, wordt het hun weemoedig om het hart en zij verstaan iets van den rouw die er heerscht in dien huiselijken kring. Dit frissche, geestvolle leven is niet uitgebloeid maar afgebroken. De arbeidslost bleef tot het einde toe onverzwakt. De onvermoeide werker hoopte in zijn laatste levensperiode nog veel af te doen 25 van hetgeen hij zich had voorgenomen. Voor het gedenkboek van het derde eeuwfeest der universiteit zou hij een overzicht schrijven van de Protestantsche theologie aan de Groninger hoogeschool. Voor de vertaling van het Nieuwe Testament zat hij midden inde Paulinische brieven. En „elk woord een kwestie” schreef hij mij. Hij heeft dat werk onafgedaan moeten laten. En hoe dringend de stem van zijn omvangrijke levenstaak riep, hij wist blijde en willig de stem te volgen van den God zijns leven, die hem riep tot etn nieuw, hooger leven. De band aan den Heer trok den trouwen dienstknecht het allermeest. Wat aan zijn graf werd gezongen: In Jezus is mijn zalig lot Verborgen bij mijn God was de belijdenis van zijn hart, dat bij al het gedruisch des levens bleef smachten naar beter rust en reiner harmonie dan van deze wereld'. De learstoel fan ’e tsjerkeskiednis wie my net biskerne. Lyk as by folie bineamingen spile de polityk in rol. It steatkundich roer sloech om. De forkiezingen fan 'e Twade Keamer wjirren lofts yn ’e kaert. Us lan krige it ministearje Cort van der Linden en dr. J. Lindeboom to Feandam waerd bineamd. It bisoude my net: hy fortsjinne de katheder earder as ik. By it fornimmen fan ’e tynge, sei ik tsjin ’e frou: „Nou gean ik daelk nei de pasjinten yn it Antoniussikehüs, dêr is it minstens sa goed”. Freed 1 Augustus 19H waerd myn fakansje op Mentheda hommels öfbrutsen troch de mobilisaesje fan it Nederlanske leger. Noch krekt koe ik mei de leste gelegenheit thüskomme. Alle treinen sieten fol mei soldaten, op ’e stasjons stie it swart fan minsken, it wankend oarlochsgefaer rekke it folksherte. Mei ien slach waerden der slomjende fielings wekker, in nij bisinnen op eigen forline, in heger bisef fan eigen wearden. It wie skoan to fornimmen ek by oars koele Grinslanners. De Deputearre Steaten bineamden in provinsiale archeologyske kommisje bisteande üt: Mr. H. I. Schönfeld, boargemaster fan Wynskoat, Jhr. Mr. Dr. E. A. van Beresteijn, boargemaster fan Feandam, Mr. J. G. Joosting, archivaris to Grins, J. Vinhuizen, wethalder fan Middelstum en Jhr. W. G. Feith to Grins. Oan ’e Groningsche Volksalmanak hie men net genöch. Nije lokale periodiken kamen üt: Mooi Groningen (red. J. Kunst), Vrije Stemmen (red. dr. S. K. de Waard) en Groninger Stemmen inden Haag. Yn 1913 briefke ik mei J. Rietema to Roermond oer it oprjochtsjen fan in moanneskrift mei G. W. Spitzen (skülnamme Geert Teis Pzn.) en dr. Bergsma to Grins as meiredakteurs. Doe woe it lykwols noch net slagje. Yn it forrin fan 1915 pakte firma Mekel to Winsum de saek oan. Hja frege J. Tilbusscher, boppemaster to Grins, en my foar de redaksje fan it tiidskrift Groningen. Hy foar ’e folkstael, ik foar skiednis en geakunde. Hoewol de Fryske tiidskriften my drokte genöch joegen, sloech ik it net óf, „leder dorp moest zijn kroniek hebben. De predikant moest beschrijven het geestelijk leven zijner gemeente, den eeredianst, de bijzondere eigenaardigheden der bewoners, biografische schetsen geven van origineele menschen, waarin volgens Caryle de rijkdom van de wereld bestaat. Wat kan een vergeten dorpsmensch, zooals de dichter-schoenmaker Kuipers te Zeerijp, die smakelijk een paar uur kon zitten praten over de orde der Tempeliers, een belangwekkende persoonlijkheid zijn. Wie zou niet gaarne ten voeten uit geteekend zien het beeld van den geleerden schoolopziener Nicolaas Westendorp uit Losdorp, of vader Rijkens uit Leens, die zulke heerlijke historische excursies maakte, die daarvan smakelijk wist te vertellen in zijn Leenster almanak en die zijn schooljongens 17e eeuwsch schrift leerde lezen? Er moeten ook schoolkronieken komen. Elk onderwijzer moet de geschiedenis van zijn plaats kennen, van zijn voorgangers, van de locale ambachten. Hij moet vertrouwd zijn met het plaatselijk dialect, met de oude liedjes, raadsels, spreekwijzen die nog voortleven. Dit alles moet hij opteekenen. Zoo krijgt hij een spiegelbeeld, dat hem een blik gunt inde volksziel en hem voor menig misverstand bewaart. Ook de huisvader legge een familiekoniek aan die mettertijd een kostbaar familiestuk kan worden. Het leven onder de breede daken van de oude boerenhoeven heeft eigenheden genoeg om aan de vergetelheid ontrukt te worden, De stamboom, de data van geboorte, doop, huwelijk an sterven; de opbrengst van het gewas, slechte lijden, het weder, zijn'geen onbeteekenende zaken. Menige boer kent wel het stamregister van zijn vee, niet van eigen familie. Wanneer in deze lijn wordt gewerkt zullen populaire historische voorlezingen, gelijk wijlen Jhr. Mr. J. A. Feith zoo uitnemend wist te houden, niet meer tot de zeldzaamheden behooren. Op school zal weer de locale geschiedenis en geografie worden beoefend. Hindricus Kremer van Zuidhorn en R. Rijkens te Wehe hebben in dat opzicht vóór meer dan een halve eeuw reeds verdienstelijk gearbeid. Ook zal de catechisatie dichter bij het leven komen te staan en winnen aan bekoring. Wie weet of inde Ommelanden nog niet weer een dorpsmuseum verrijst evenals van Ds. T. F. Uilkens te Wehe. Weleer zag men een fraaie collectie wierde-oudheden inde school te Wirdum. En hoeveel is daaraan niet toe te voegen: oude kaarten, munten, wapens, schoonschriften, prenten, uurwerken, werktuigen, gipsmodellen. Ook zal dit verheffend op de dag- en weekbladen inwerken en deze een meer nationaal stempel geven. Inderdaad, dit alles heeft zijn beteekenis. Het maakt den mensch mei it each op ’e Great Fryske biweging. Binammen yn Hunsingoa' en Fivelgoa wurken de aldfryske tradysjes noch nei en yn ’e folkstael kriele it fan Fryske wurden. Sa gyng Jannewaerje 1916 it skipke yn sé. In fragmint fan myn foarwurd Ons Ideaal mei hjir folgje. Nei de forbining fan gea en kultuer oantsjut to hawwen, kaem ik op ’e taek, dy’t wonk: rijker aan verbeeldingen. En die in hem oprijzende beelden of beeldengroepen zijn hem lief. Daarin ligt weelde, de verrukking van den beeldhouwer, die zijn verbeelding ziet gehouwen in het marmer. En dan is niet te vergeten het blaast de liefde aan tot den geboortegrond, die zoo veredelend op het karakter kan inwerken. Kent men de roerende vertelling van E. J. Coppeé „De Kerkschilderij”? Daar is een schilder, die een groep wil schilderen, waarvan het Christuskind inde stal het middelpunt is. Hij kiest eerst zijn modellen uit de demi-monde, maar bij de herinnering aan zijn moeder neemt hij eenvoudige dorpstypen, die hem de ware inspiratie schenken. Onze geboortegrond hangt samen met vader en moeder, met vleesch en bloed. Niet lang geleden bezocht een Amerikaansche dame met haar man een dorp tusschen Eems en Lauwers. Zij had daar haar kinderjaren doorgebracht, maar moest voor haar twaalfde jaar haar geboortegrond verlaten. Na jaren keerde ze terug over den oceaan om de oude, geliefde plekjes nog eens te zien. En tot een aandenken nam ze weer naar het nieuwe vaderland voor haar kinderen een struikje mee uit den tuin, waar zij als kind had gespeeld. Kennis van den geboortegrond kweekt liefde. En liefde kweekt kinderzin. Inden dienst van dit ideaal stelt zich dit eenvoudige tijdschrift zonder pretentie van geleerdheid of geharnaste wetenschap. Het wil in zijn mededeelingen niet af dalen tot inventariseeren, notariëel geschrijf. Het wil trachten over alles iets te sprenkelen van wat wij zouden willen noemen: dorpskoloriet. En als daarin dan iets mag ademen van de kamillegeur onzer korenakkers en iets mag hangen van het schemerlicht uit vervlogene tijden laat er dan ook weinig bereikt worden van alles wat wij hierover schreven, het zal ons een eer en een vreugde zijn toch tot dat weinige te hebben meegewerkt. It tiidskrift triek boppe forwachting. Wy krigen sa’n tüzen yntekeners en kopije by de rus. Vinhuizèn wie bigoun mei materiael to sammeljen üt de Provinciale Groninger Courant, lyk as ik die üt de Leeuwarder Courant, dat foar it earste nümer hied er fuortdaelk in opstel ré. Syn geaman Karei Vos, Menniste dominy, biograef fan Menno Simons, bleau net binefter. Hwat wied er thüs yn ’e skiednis fan it Mennistendom. Sa’n hiele joun koed er prate oer de ekonomyske faktor yn ’e Reformaesje (15 July 1915). Hy ünthiet folie foar ’e takomst. Yn 1919 kaem er to forstjerren 45 jier ald. Wy rekken ek yn ’e kunde mei ds. Johs. Beks to Westeremden, opfclger fan dr. F. J. Fokkema (1908—1912). Hy siet fol fan ’e religieuze Drintske folkskunde, dêr’t er in pear wichtige stüdzjes oer skreaun hie. Wy hoopten him to winnen foar üs plannen. Eilaes! dat libben is yn syn opbloei öfbritsen (27 Okt. 1917). Myn pake syn neef D. Ferré Jacobs, dealde Damster skoalmaster, foar hwaens beekje „Voorheen enThans” (1909) ik in foarwurd skreaun hie, die ek mei. Wy krigen in wichtige bydrage fan Geuchien Zijlma to Leens ald lid fan ’e Earste en Twade Keamer, skriuwer fan Ommelander Schetsen, in broer fan it ald Steatelid Jan Zijlma ek to Leens, skriuwer fan De Marne (1884), dy’t ik op ien fan üs tochten kennen learde as in typyske Ommelanner fan it alde laech. It stik wie in libbensbiskriuwing fan Marten Douwes Teenstra (1795—1864), de dichterlike lanboukundige en kronykskriuwer op Arion, in heerd yn ’e Noardpolder ünder den Andel fan mear as 100 H.A., letter biwenne troch Doornbosch syn pake. De Snitser learaers yn skiednis dr. G. M. Reintjes en J. L. Dijkhuis beide goekunde, skikten üs histoaryske opstellen ta. De archyfamtner B. Lonsain helle gans nijsgjirige dingen üt ’e alde doas. Bikende Grinslanders, lyk as G. R. Mansholt, G. Eling Tichelaar to Loppersum, B. Boerma, Übel Wierda yn ’e Haech, alear to Winsum wurken mei. Dialektbydragen kamen yn fan dr. W. Zuidema to Amsterdam, T. K. E. de Haas-Okken, dr. J. F, Steenhuis yn ’e Haech, G. W. Spitzen, J. Rietema en folie oaren. Folksdichters poenden de snaren en bisongen har bertegroun, lyk as J. Scheltens en master T. Hagedoorn to Annerveen. Fansels moasten de redakteurs mei yn it spier. Tilbusscher wie fan seizen klear yn Grinzer skiednis en folkseigen sprake. Ik skreau: Landelijke Memoriën, Uit mijn Vacantiejournael, oer alde skriften yn dialekt, oer it kollaesjerjucht en sa mear. Wy iepenen in fraechbaek, dêr’t wakker antwurden op ynkamen, b.g. fan de folkloriste E. J. Huisinga-Onnekes op Lyts Wasinghehüs to ten Boer. It tiidskrift foun ek syn wei nei it bütenlan. Dr. F. Ritter, archivaris to Emden, hie sünt 1896 brieveforkear mei Doornbosch oer ds. Jaccb Ysbrand Harkenroth, skriuwer fan Oostfriese Oorsprongkelijkheden, Emden, 1712. Yn 1912 bisocht er him to Baflo en wie optein oer syn „eingebornis Gefühl für- das Schone, das die kleine einfache Wohnung mit den stillen Garten zu einem farbenprachtiges Schatzkastlein gemacht hat”. Us periödyk joech him oanlieding üs to skriuwen oer Enno Hektor (1820—74) bibletekaris to Neurenburch, berne to Dornum, dichter fan Harm up Ball (1846), Harm op Freersfot (1847) en Harm upt Dornumer Mark (1848) dy’t neitiid oerbrocht waerden yn ’e Grinzer goasprake. Troch ütjower J. Haan to Grins üntfong ik dit brief fan Prof. dr. Huizinga, heechlearaer yn ’e wiisbigearte en theology to Thompson yn Connecticut (N.A.), berne to Tolbert (1875) en troud mei in pakesizzer fan ’e boargemaster fan New-York: ~Het leek mij zeer gewenscht, indien in het tijdschrift Groningen korte biographieën werden opgenomen van Groningens groote geesten, zooals Wessel Gansfoort, Abel Tasman, Barthold Entens van Mentheda, Hemsterhuis, Rudolf Agricola Barbeyrac enz. liefst met portret. Zou u aan de Redactie vijftig gulden willen ter hand stellen voor dat doel, te gebruiken als prijs voor biographieën van Groningens groote geesten. Ik heb zoon idee, dat zoo iets zeer gewild zou zijn, vooral als de biographie in het Groningsch was opgesteld”. De priisfraech waerd ütskreaun en oan fjouwer ant.wurden koe m priis takend wurde, to witten oan: 1. B. T. van der Molen to Sae – sum, oer Jhr. Mr. W. C. A. Alberda van Ekenstein; 2. H-Heersema to Middelstum oer Barthold Entens; 3. f5- J- Crone to Oudemolen (Dr.) oer Mr. H. Goeman Borgesius; 4. K. R. helthuis to Easter Hegebrêge by Grïns oer Jhr. J. Hora Sikkema. Wy achtten dit in gunstich libbensteken. Ik skreau dan ek yn it forslach: , „Nog heerscht in breeden kring de meening, dat het Gromngsch als schrijftaal zich enkel leent voor luim. Thans is het bewijs geleverd, dat het ook een willig voertuig is van de muze der historie. Moge men nota nemen van dit feit, ook inde locale pers. Immers hoe meer een volk zich bewust wordt van de waarde zijner aangeboren taal, hoemeer het zich zelf zal zijn en alle schijnbeschaving bannen uit zijn boezem”. It stiek üs danich yn ’t krop, dat jannewaerje 1918 it tudsknft hommels foar it ljocht kaem ünder haedredaksje fan G. W. Spitzen. Hwat wie der bard? Alhielendal buten üs om hie Mekel Groningen forkoft oan ’e greatfabrikant J. E. Scholten, foarsitter fan e foriening Grönneger Spraok, dy’t yn 1917 oprjochte wie. Wy mochten fjirder meiwurkje, marde lieding waerd oare hannen tabitroud. tija joeqen üs net ienris gelegenheit ófskied to nimmen fan e lezers. Hwat de reden west hat fan dit pynlik dwaen, is üs noait forklearre Wy hawwe üs treast mei it tinkbyld, dat al mocht de ynhald dan net fan ’e boppeste planke wêze, der in grounslach lei dêr t op fuortboud wurde koe. Us skreppeh foun syn duorjende bikroamng dat it tiidskrift bistean bleau. It hie leafde kweke foar de bertegroun, in geast sterke dy’t de biheindens fan it deistige libben oerwint, beide faktoaren dy’t mei biskiede soene oer it fierdere lot fan baxo- Frisia's eigenheit. ■ -c Men kin wol fan tinken ha, dat de reamme der nou foar us ol wie. Folie stiet der fan my net mear yn it moanneskrift, dat hun fuortoan hiel oars utere. Spitzen kaem üt ’e Feankoloanjes, dat sei üs qenöch. Yn ’e groun leaude er net oan e takomst fan syn tael, sa’t letter wol bliken die. Ek fielde er net foar in forbining mei Fryslan. It is faek net sünder bilang dat ik hjir fragminten üt syn brieveforkear mei my oanhelje: 10 Febr. 1918. „Uw passage: „Eén ding hopen wij, dat deze vereeniging zal aandurven de verbinding van het religieuze en de volkstaal. Er moet komen een bijbelvertaling in het Groningsch”. Hierin verschil ik van mening. En ik moet er op staan, hier een noot bij te voegen van mij, opdat de lezer niet denke, dat dit de 20 Maert 1918. „Ik geloof eigenlijk niet, dat Friesland en Groningen elkaar heel veel kunnen helpen, alleen maar inde prinsipiéle kwestie: ’t goede recht van de volkstaal naast de algemeene. Van Engels geestelijk leven verwacht ik bitter, bitter weinig, van dc Noorse kant meer. En tegenover Holland stellen we ons niet; dat ligt ook al wel in ,Een Woord vooraf”. Economiese motieven heeft de hr. Scholten niet, voor zoover ik weet. Ik hoop nog eens gelegenheid te hebben, inde loop van de zomer eens bij u te komen praten overeen en ander; ’t geschreven woord is vaak zoo bruusk en brengt dikwijls verwijdering waar ’t niet nodig en niet wenselik is”. 1 Mei 1918. „Wat u schrijft over ’t vrijhouden van de taalaktie van lachsucces; geeft me aanleiding om u opmerkzaam te maken op ’n verschil van opvatting tussen ons. De Groninger taal heeft nu eenmaal ’n buitengewone zin voor gezonde humor; dat is ’n integrerend deel van zijn wezen en dus ook van z’n taal”. Op 18 July 1919 haldde de foriening Grönneger Spraok har earste landei yn Appingedam. It bistjür hie my ütnoege as sprekker. !k keas ta ünderwerp de Frysk-nasjonale biweging. Der wie ommers noch altiten in ban tusken Grinslanders en Friezen èn hwat bloed èn hwat histoarje oanbilanget. Yn it alde Fivelgoa en Hunsingoa weve en sweve it fan Fryske oantinkens. Lyk as greve Edzard en Übbo Emmius en alle greate nasjonalisten hjirre oan ’e Noardsé-iggen seagen wy hinne oer Lauwers en Eems. In freonskiplik petear mei de foaroanmannen fan ’e Grinzer aksje levere my it biwiis, dat har idealisme de holle noch heger oplüke moast. Ik frege oft hja leauden oan ’e takomst fan har tael. Hja seine, né! ~Dus” andere ik – ~is dit dan in fatsoenlike bigraffenis? ..Eigentlik, ja”. ..Nou, dan soe ik der leaver net oan meidwaen, mar ik ha leauwe foar de takomst fan it pjutterichste dialekt, byhwannear’t de mannen mar komme dy’t der libben en geast yn witte to blazen. Dichters en tinkers binne de herskeppers fan ’e wrald, fan it deade, fan it stjerrende”. En doe forhelle ik harren fan üs Jongfryske idealen. En ik fielde dat it ynsloech by de Iju yn ’e propfolle seale. Doe haw ik de oertsjüging krige, dat üs biweging harres sterkje en stielje koe. Soks hat op dy landei al it gefal west. Alhoewol, it wie dy deis jitte allegearre Hollansk hwat de klok sloech. De taspraken by de offisiéle üntfangst op it stêdhüs Hollansk! De reden yn ’e greate gearkomste Hollansk! Yn Grinslan libbe men noch tofolle yn it tinkbyld, üs tael is allinnich goedernöch foar it koartswilige. Hja . lijn van het blad zal zijn. In eerbied voor de religie doe ik voor niemand onder, maar ik ben van meening, dat de uiting daarvan in propagandistiese zin niet in dit tijdschrift thuis hoort. Tegen een enkele overzettng van enkele uitgezóchte brokstukken uit de bijbel heb ik volstrekt geen bezwaar, maar verder kan ik niet gaan”. hiene oars wike op wike léze kinnen, hoe skoan har dialekt him foege ta it hillige. Lambertus Okken, dominy fan ’e Greate Tsjerke to Spyk (1878—1908),'neitiid to Kampen, skreau mannich jier lyn al syn Fivelgoaër Brieven yn it Hervormd Zondagsblad. Ik wist him oer to heljen ta it halden fan in tsjerketsjinst yn syn memmetael. Hy stjürde my de preek en de psalmen dy’t derby songen wurde soene. Hja koene nei myn forstan daelk wol printe wurde. Doe moast noch de foarsitter fan ’e foriening Grönneger Spraok J. E. Schollen tawurd jaen. Mear as ien brief hawwe wy dêr oer wiksele. De Pepergasthüstsjerke waerd al yn bisprek nommen. En sjêdëi by einsluten krige ik tynge, it giet oer. De reden seine hja der net by, mar ik hie wol myn formoedens. It siet fêst op ’e rjochting. Ds. Okken wie rjochtsinnich, ja konfessioneel. Hied er west as syn heit to Solwerd, dan soe it wol trochgien wêze, lykwols skaeide er geastlik nei syn orthodokse mem. Yn dat stik fan saken soe men de foarsprong fan ’e Fryske biweging fornimme. Hoefolle frijsinnige tsjerkerieden hiene sünt de preek to Tsjom my al net frege foar in Fryske tsjinst. Nei de Damster langeanne wennen wy noch in tsjinst by yn ’e lytse synagoge, dêr’t de foargonger üs earst dealde wetsrollen sjen litten hie. Doe pylgeren wy nei heite en memme grêf op it Augustiner hóf en sieten de jouns op Mentheda, wylst de roazebêdden har swietrook joegen yn it stille tün. Vinhuizen skreau my neitiid oer it tiidskrift ünder ’e nije redaksje: ..Het maandschrift Groningen wordt algemeen niet best beoordeeld Eenigen tijd geleden sprak ik Tilbusscher die van dezelfde gedachte was, alsmede een ieder, die hij er over hoorde. Olthof sprak in denzelfden geest, maar Van Deest, hoofd der openbare school te Appingedam, vroeger te Zijldijk, vond het nog al goed. Nu dat heer komt ook uit de Veenkoloniën evenals Spitzen. Misschien zijn die moppen in ’t Groningsche dialect voor de Veenkolonialen wel mooi, maar voor de stoere Ommelanders tusschen Eems en Lauwers passen ze niet. Het is jammer, Mekel moest het nooit hebben verkocht. Met de oude hoofdredakteurs, vereenigd met „Mooi Groningen”, gedrukt op kunstdrukpapier met een enkel plaatje, al was ’t maar klein had het voldaan aan de eischen waaraan deze streek wel behoefte heeft. Maar we zullen den moed niet laten zakken. De oorlog zal wel spoedig over zijn en het is te verwachten dat weer meer vertier komt op allerlei gebied”. Ta üs Ommelander goekunden hearde Piter Mennes Bos (* 31.3.1844, f 18.12.1919) fan it Sandster Foarwurk ünder Syldyk. Yn ’e Rypster jierren hie ik al faek en folie oer him heard. As konsulint fan ’t Sandt moast ik yn ’e fakature van Kleffens twa iepenbiere skoallen bifrageleare. Dan fornaem men yn it skoft sa fan alderlei. Bos hie by ljochte moanne yn in boat de grêften fan Omta ündersocht om to witten it hoe en hwat fan dealde boarch. ’e alde Fivelboezem en al soks mear. Notaris Karssen en de laneigener Alberda op ’t Sandt, dêrt ik mei op en üt wie as lid fan ’e Bos peilde tochtsleatten yn ’e kontreijen mei de stêfkaert derby. Bos sccht al fan jong óf de bedding fan ’e Fivel en de grinzen fan Menllieda pleatslike skoallekommisje wisten der ek harres fan. Bos hie lid west fan ’e gemeenterie en fan ’e Provinsiale Steaten yn ’e tachtiger jierren, hy koe rederykje, sjonge, toaniel- en pianospylje as de béste. len en oar makke my danich nijsgjirrich. Soe ’k him net ris treffe kinne op üs Griene Krüs gearkomsten? Né, it woe mar net slagje, oant er Himelfeartdei 1914 op ’e Snitser pasterij hommels foar üs stie. It reinde as de sé, lykwol hy woede mar op, in boat ha, sile. Soks kaem klear. Spitigernöch bleau it derby. Binnen it kertier wie Bos fmder seil. It joech my gjin rêst, ik woede man kennen leare, binammen doe’t Vinhuizen my letter mear forhelle oangeande dy Fivelstüdzje. Op 21 Augustus 1917 fytsten wy togearre de Easterbuorren fan Middelstum üt nei Syldyk. Oan ’e reis siet ek in stikje histoarje fêst. Wy soene komme op in midsieusk „grangium fan e Prémonstratenser abdij Bloemhof to Witewjirrum. De grangiarius lyk as Vinhuizen him bititele helle üs mei iepen earmen yn. Earst kaem it mienskipfik Eastfrysk en Mennist komóf op ’e tekst. Doe rekken de kaerten op ’e tafel. Der folge in eksplikaesje in pear ure oan ien stik wei, dat my de holle der sear fan die. Bos praette net maklik en woun him hwat langer hwat mear op. Hy rekke alhiel üt e skroeven. De Fivel bleau net mear in rivier, it waerd in jongfaem, in nymf, dêr’t er op foreale wie. By it öfskied sprieken wy de winsk üt, syn wurk mocht noch ris yn skrift fêstlein wurde foar ’e neiteam. Dat stie him wakker oan. Hy die in birop op üs meiwurking, wy moasten oare jiers mei him op in üntdekkingsreis. it „Twastreamenlan” yn. „Nei de Eufraet en Tigris?” frege ik üt ’e gek. ..Ja’’ sei er. neam sa mar üs Hunze en Fivel. Oant wersjen!” De öfsprutsen ekskursy hat west 23—25 Maeije 1918. Fjouweresom teagen wy der op üt mei üs kundige paedwizer Harm Tiesing (* 13.3.1853, f 22.10.1936), wethalder fan ’e gemeente Borger, fraechbaek fan prefesters, geologen, folkloristen en lanboukundigen wech-endewear wei. Syn skriften binne ütjown troch dr. C. H. Edelman, heechlearaer to Wageningen (Assen, 1943). It wie üs to dwaen om de beek mei har üntelbere kronkels. Hja boarte mei üs: sa sjochstü my, sa sjochstü my net. Hoe leaflik krieme hja troch it griene dal tusken de hichten fan ’e Hounsrêch. Wy kamen yn it Faltherfean, dêr’t de twade Hunze-earm bigjint en bikleauwen de Hunsowklinge mei har sêgen en wide kimen, wy seagen hoe tyn it heidefjild oerstallich reinwetter gearfloeit yn in greppel, om op drift to kommen vn in ~lcop” en to einjen as „djip”. De Hunze, sa waerd üs forklearre, wie net oars as in reinrivier. Tiesing song by tiden it heechste liet. len sangkje haw ik ünthalden: Inde Tabelerhoorn Daar ben ik geboren, In het land van Drent Daar ben ik bekend Nou, sa mocht er sjonge. Hy hat yn syn skriften pionierswurk levere, dat altiten wearde haldt. Op in stuit, midden op ’e heide rekken wy him kwyt. As amtner fan ’e boargerlike stan moast er in pear trouwe. „Hoe let?” fregen wy. „Om twa üre”. „Och man, dan komme join üre to let”. „Dat is neat”, sei er, hja wachtsje wol”. Alles like gemoedlik. In hiel oar slach minsken. Dr. A. Kuyper spriek yn 1875 op it sindingsfeest to Wynskoat de skare ta: „Wakkere Groningers, fiere Friezen, goedaardige Drenthenaden”. Doe’t Tiesing weromkaem naem er in flaubyt en joech my in stik. Dêr siet minne margarine op. De man moast mei al syn wittenskip by de wal lans kloetsje, net oars as to uzes Waling Dykstra. Dan wie Bos de minhear. Yn lange skoudermantel op ’e fyts like er in fjildmaerskalk. Thüs yn alle weardshuzen, hiene hja spesiael foar him, Rynwyn yn ’e kelder. Ik sjoch him noch mei twa bierglêzen oan it brouwen, it iene fol wetter, it oare fol wyn en mei dat mingsel syn toarst forslaen. Hy die my tinken oan Bismarck. Wy rekken fansels oan if theologisearjen. Dêr is men ien kear dominy en Fries foar. Krekt hwat foar Bos, dy’t him oppenearre as in frijtinker, los fan it Mennistendom. Multatuli hie in greaten ynfloed op him hawn. Dr. Frederik Feringa, redakteur fan it tiidskrift De Vrije Gedachte (Snits, 1872-—74) wie him geastlik bisibbe. „Myn leafste boeken”, sei er, „binne Shakespeare, Goethe, Heine en Nietsche”. „De Bibel ”, foei ik yn, „moast der noch by, dat is ek wraldliteratuer”. <— Jo ha gelyk”, sei er. Spitigernöch koe ik de léste dei fan ’e tocht net meimeitsje. De oaren setten ta op ’e Südlaerder en Foksholster mar, peilden dêr de riviersoal en üntdieken it alde Fivelbêd, dat feitlik neat oars is as de noardlike tak fan ’e Hunze. De fjirdere ütkomsten fan har ündersiik binne wiidweidich biskreaun en foarsjoen fan 2 kaerten, 8 foto’s en Bos syn portret yn myn opstel Pieter Mennes Bos en zijn nasporingen in het Hunze-Fivelgebied (Gron. Volksalmanak 1926, bl. 97—102). Myn léste bisiik oan him hat west 22 July 1919. Doe hie er in hiele samling anthroposofyske skriften fan Rudolf Steiner ünder hannen, dêr’t ik fan meikrige: „Das Wesen nationaler Epen mit speziellen Hinweis auf Kalewala (1922) en „Das Baldurmythus und das Charfreitagmysterium (1915). Men soe him net foar in fiif en sawntiger forslite. Hy stie dêr as in Herkules op it wide hiem fan syn „grangium”. „Oerwrot jo net”, sei er, „doe’t wy öfreizgje soene, en doch mar folie sa’t ik nou doch”, en mei fierde er inkele gymnastyske biwegingen üt. Hwa hie tinke kinnen dat er in heal jier neitiid wei wêze soe? Men foun him dea op bêd foar it iepen finster. Snieflokken hiene him de léste nacht patte en dutsen mei har wite spriede. Myn In Memoriam hie dit slot: „Laat het aan de Ommelanders, die het nog niet weten, zijn gezegd, dat daar in Zijldijk, op het Zandster Voorwerk eeuwenlang schier buiten alle verkeer gelegen, een kultureel plekje is ge- Op ien fan üs tochten kamen wy yn it lytse doarpke Sint Annen, fier fan ’e greate forkearswegen, yn it binnenlan fan Fivelgoa. Wy sochten dêr nei de oerbliuwsels fan in kleaster, dat dêr yn alde tiden stien hie en slaggen yn in achtkantige moune, dy’t op ’e kleastergroun stie. Yn dy moune wiene in pear famkes oan it touterjen. Ik frege hoe’t hja dat boartsjen neamden. „Suzaoije!” röpen hja om it hurdst. It hert tilde my op, doe’t ik dat moaije, byldzjende wurd yn dy swietlüdige klanken hearde en tocht jitris oan it petear mei de Grinzer foaroanmannen op ’e landei. It forsterke my yn ’e oertsjüging, in folk dat sok moais wit to sizzen trQch de müle fan syn bern yn dizze tweintichste ieu, kin mei swide hope trocharbeidzje foar de kultuer. It docht jin goed ris yn oare kontreijen to kommen en to merkbiten, dat dêr ek folksskatten blinkerje, dy’t fortsjinje yn wearde halden to wurden. Stiene de grêfstiennen en it Nachtmielgerei toboek, nou kamen, sa tocht üs. de klokken oan bar, net minder wichtich foar ’e geakunde. It waerd tiid. Sce it jin net bigreatsje dat withoefolle fan dy kunstwurken al forkwansele of omgetten wiene? En noch koe elk eagenblik in bliksemstriel of in skuor har deafonnis wêze. Elke tiid hie in eigen mal op harren set. De midsieuwen har Madonna’s en hilligen, de Reformaesje har Skriftwurden, it Piëtisme syn Jezuspoëzije, it Rationalisme syn nofte'ren ütspraken. De kunst fan ’t klokjitten roun lyk op mei de smaek en styl fan har tiid. Harmannus oars as Gerth Klinghe, Gerrit van Wou oars as Hans Falcke fan Neurenberch, Nicolaes Rovier oars as Jurjen Balthasar en gean sa mar troch. Wy wisten üt ünderfining de swierrichheden dy’t forboun binne oan ’e klokkekunde: smoarge souders, wankele treppen, bihinderjende balken, skimerich Ijocht, slim skrift en ornamint. Dochs mocht men dizze acheologyskg tak net slüpe litte en ik skreau myn opstel: De Torenklokken wachten, yn ’e Groninger Volksalmanak (1924, bl. 88—107) mei it neifolgjende bigjin en slot: Inde rust vaneen mooien zomermorgen ligt het dorp tegen de glooiing van zijn wierde, de huisjes geschaard om den steenen wachter die zijn gemoedelijk huisdak boven de omgeving uitsteekt. Het is Zondag. De knotwilgen aan de slootkant, de stokrozen tegen de kosterijmuur, de tarwe-aren, die als een woud van speren bewogen worden, schijnen den sabbathsvrede meê te voelen. „Cantecleer” laat zich hooren. Een hond blaft inde verte. Het maakt de stilte nog dieper. Alleen de kraaien op de mesthoop hebben het druk. Het is zeven uur. Plotseling trilt een sonore metaal- weest, niet alleen door de leekebroeders van Wittewierum inde Middeleeuwen, maar ook door'den landelijk voornamen eigenerfden boer, die er een halve eeuw lang in onzen vermaterialiseerden tijd, liefhebberde in geologie en geografie, die las en peinsde en zong, en die daar boven alles beminde als zijn bruid, den Fivelstroom, de hartader van zijn geboortestreek.” klank door de lucht. De klok luidt. Haar galmen vullen den eenzamen landweg, zwieren over hoven en tuinen, dringen heen door deuren en vensters, planten zich voort over de velden om andere torens wakker te roepen. En nu begint het te luiden dorp na dorp. De eene toren reikt de klanken over aan den anderen. Het zindert en dindert uren ver als om met één machtig geluid te laten hooren: het is de dag des Heeren! Dat hebben de klokken eeuwen gedaan. Zij zijnde trouwe metgezellen van het landvolk geslachten her geweest. Zij riepen op tot arbeid en rust. Als de dijken scheurden, als het hemelvuur insloeg, als de oorlogs- of oproervlam laaide, klepten zij alarm. Werd een prins geboren, beklom een vorst den troon, was het dank- en bededag, dan daverde het inden toren. Droeg men een doode naar het graf, de klok liet een droevig gebombam hooren. Zoo had zij een plaats inde groote oogenblikken van het volksleven. „Mea vox, vox vitae”, d.i. mijn stem is de stem des levens. Die spreuk goot men in haar metalen wand. En het was waar. Want het klokgelui riep rijk en arm, geleerd en ongeleerd naar het bedehuis tot den dienst van Woord en Sacrament. En wat was dit anders dan de oproep: O mensch, bedenk, dat gij een hooger leven behoort dan der zinnen? De klokken van onze geboortegrond hebben recht op onze belangstelling. Zij hangen verborgen achter de zware torenmuren, maar als levens- en kunstmonumenten hebben zij een waarde, die in het volle licht der openbaarheid dient te komen. De eersten die aan de klokken van Stad en Lande hun aandacht schonken als voorwerp van onderzoek, waren twee Ommelander predikanten die hun dorpspastorie wisten te maken tot een lichtbaak van wetenschappelijk en letterkundig leven. Ik bedoel vooreerst ds. Nicolaas Westendorp, den schoolmeesterszoon uit Farmsum, die in het kleine Losdorp (1812—1836) de taal- en oudheidkunde, de mythologie en de lokale geschiedenis beoefende en in nieuwe banen trachtte te leiden. Wie zijn bewerking kent van H. Kremer’s Beknopte geschiedkundige plaatsbeschrijving der provincie Groningen, Gron. 1837, 2de druk, weet dat hij nog op zestigjarigen leeftijd allerlei torens beklom en daar de randschriften van merkwaardige klokken aanteekende. De andere pastor, dien ik op het oog heb, was de invloedrijke ds. Pieter Boeles Sr. te Noorddijk (1827—1870) die evenals Westendorp tot doctor inde godgeleerdheid honoris causa werd benoemd, en eveneens de vergelijkende taalstudie en oudheidkunde beoefende. Niet alleen verzamelde hij een schat van woorden in het Groningsch dialect zijn zoons hielpen hem daarin dapper meê maar ook beschreef hij tientallen klokken in zijn naaste omgeving. Ds. G. H. van Borssum Waalkes heeft deze aanteekeningen gepubliceerd in het tijdschrift De Vrije Fries (Jaargang 1883, 1892 en 1895). De derde die zich op dit terrein verdienstelijk heeft gemaakt is mijn vriend P. H. Meekhoff Doornbosch te Baflo. Inde jaren 1895—1905 heeft hij met stalen wilskracht het zware werk volbracht om in alle torens van Delfzijl tot Zoutkamp, van ter Apel leggen. Zoo verkreeg hij na tien jaar enorm, inspanning een unieke collectie afgietsels. Van vele klokken heeft hij de beschrijving in manuscript. Alleen met de oudsten is hij niet klaar gekomen. En deze zijn het belangrijkst. Met ds. van Borssum Waalkes die in 1907 te Utrecht overleed en destijds de bekwaamste klokkenkenner van Nederland was, stond hij in geregelde briefwisseling. tot Oosternieland de klokken op te nemen. En hij deed meer dan Westendorp en Boeles. Eerst begon hij op lange strooken papier met een tinnen lepel afdrukken te nemen van de middeleeuwsche opschriften. Later reproduceerde hij het negatief van inscripties, randen en heiligenbeelden in vochtige klei, om daarna het positief in gips vast te P. H. Meelchoff Doornbosch Het komt mij het meest gewenscht voor, dat enkele jonge> geschoolde krachten zich vereenigen om tot het doel te geraken, dat in dit opstel besproken is. Zelf ben ik daartoe te oud. Ik kan niet nalaten aan de Groningsche academie te denken, waar thans in kunstgeschiedenis als examenvak les wordt gegeven. Zijn onder de studenten in deze tak van wetenschap geen mobiele krachten voor dit onderzoek? En is eenmaal het materiaal verzameld in woord en beeld, dan zal ook de uitgave niet op zich laten wachten. Groningen is eender rijkste provinciën van Nederland, waar de aarde zwoegt onder zware oogsten en de landhoeven lachen als paleizen. Met zijn hoogeschool als leidsvrouw moet het een voorbeeld zijn in liefde voor de lokale schatten der oudheid, die het :n zoo ruime mate bezit. Wat Ulldall deed voor de Deensche klokken en de hofprediker Godfried Winfried Schubart voor de klokken van Anholt dat moge ook geschieden in Stad en Lande. Zij die tijd niet verre! De torenklokken wachten. Us publikaesjes brochten neigeraden de folk- en geakunde mear nei foaren. Brede ünderwiisformiddens bigounen har bitsjutting foar ’e skoalle to fielen. Der kaem fraech nei, earst yn Fryslan, doe yn Grinslan. De mastersrounten wiene my net frjemd. Foar ’e Snitser ynspeksje hie ik ünder lieding fap Mr. P. C. Andreae yn ’e stêdsherberch al ris in lezing halden oer da Costa. De Ljouwter ynspeksje woe it yn 1924 hawwe oer it Frysk folkseigene. Haedynspekteur dr. G. Nijhoff to Grins wie oanwêzich, skoalleopsjender A. Brons to Ljouwert hie de lieding. Ik liet de ivige sang fan ’e foartiid rüzje, brocht de tahearders nei it wünderlan fan ’e Fryske romantyk, fan ’e Fryske bernesiel, nei de heltetiid fan it Fryske Germanedom. De earste tocht wie nei in terpöfgraving. Ik forhelle hoe terpaldheden tsjinst dien hiene yn myn Snitser learkeamer as by it katechetysk ünderrjocht it Fryske heidendom bihanle waerd. Ik wiisde op de rykdom fan üs Fryske muséum, fan üs tael, fan üs alde wetten en mythen, fan üs legenden en sêgen, fan üs sprekwurden en nammen, fan üs folksbidriuwen en folksfeesten, fan üs tsjerken en stinzen, fan üs doarpstypen, en safolle mear, alles taljochte mei foarbylden. Frijhwat fan dy lêzing is opnommen yn ’e Oanrin fan myn „Bodders yn de Fryske Striid”, Boalsert 1926, bl. 10—28. Ik lit hjir it slot folgje: ~De flok fan it moderne libben is dat it forfrjemdet fan jinsels. fan it eigene, fan ’e natuer. Tüzenen stêdsbern witte gjin ünderskied tusken in flearstrük en in toarnbosk, hawwe nea net in hazze rinnen sjoen of in lyster floitsjen heard. Wy, learde minsken mei üs diploma’s en akten, kursussen en eksamens witte net ienris hoefolle knopen oan üs jas sitte. Och, it is ommers ek mar konfeksje. Mar sa wie it net mei de ald-Hynljipper dracht. En waerd de knottedoek net as in relyk biwarre? In kenner fan folkskunde hat de winsk utsprutsen, dat de fieling mei de saneamde ünderkultuer bliuwe mei. It fs fiedsel foar oarspronklike, hegere, wiere biskaving. Dan giet de skynbiskaving, de parvenu, de doar üt. Hoenear wie it de greaiste tiid fan it Romeinske folk? Doe’t yn ’e dagen fan Cato de fornaemste froulju brea bakten en in Senaetkêst foarskreau (161 foar Christus): „It is forbean fügelt to mesten”. Ut dy dagen stammet dit grêfskrift: „Hjir rest Amymone Markus syn wiif. Hja wie goed en kein, in warbere spinster, from, kloek, hüslik.” Hoenear sonk it Romeinske folk? Doe t de heechkultuer it forsloppe. lenfald is in eal bisit. Ik siz net: Tobek nei it heidendom! Allikemin: Tobek nei de tsjinstberens fan ’e ünheilsmachten. Wy hawwe üntfinzen de Geast dy’t tsjüget mei üs geast, dat wy bern fan God binne. Hy hat üs lutsen uit ’e macht fan ’e tsjusternis, en oerset yn it keninkryk fan syn biminde Soani dy’t üt ’e deaden opstien is. Ik siz ek net: Brek mei de woldiedigens fan ’e kultuer. Mar ik stean oan op in sljochte libbenshalding, op in kweekjen fan leafde foar it Frysk-eigene, op in striden foar in Frysk Fryslan. Dealde Fryske sêge forhellet fan ’e reus Antaeus, dy troch oanreitsing mei syn mem, de lerde, jimmeroan wer krêft woun. Mocht Fryslan dêr de djippe sin fan leare. Dizze lezing is dêrnei halden foar ’e ynspeksje Frentsjer. Dr. Nijhoff, dy’t er wol mei ynnommen wie, hat doe de skoalleopsjenders yn Grinslan de wink jown, en sa waerd ik it oare jiers yn twa ynspeksjes frege foar itselde doel. De lezing wie nou fansels yn it Hollansk en mear mei tapassing op ’e goaën tusken Lauwers en Eems, earst to Hegesan, xltei Prof. Kohnslam üt Amsterdam as twade sprekker. Dêr kaem ik ünder oaren yn ’e kunde mei de boargemastersfrou van der Hoop-Star Numan to Slochteren. Hja soe letter üs gastfrou wêze op ’e Fraeijlemaborch. De 25ste Septimber 1925 gyng it mei de frou op Winsum ta. Jakob en Elizabeth Vinhuizen wiene ek fan ’e partij. Yn ’e tsjokfolle seal troffen wy Doornbosch. De muzyk brocht fuortdaelk fleur yn ’t spul. By myn lezing paste goed de oare sprekker sines, dr. G. A. Nauta, skriuwer fan ’e Oudfriesche Woordenlijst (1926). Hy hie it oer ’e flok fan ’e Phoséers yn Lyts Azië, dy’t in stik izer yn ’e sé smieten, sizzende: ~As dat weromkomt üt ’e floed, geane wy werom nei Phoséa. Oer dat adunaton, in stylfoarm yn it Hollansk mei eereer: „Eer maakt een visch zijn nest inde boomen, eer ik mijn liefde voor u verzaak”, haldde er in koartswilige rede mei sitaten üt ’e hiele wraldliteratuer fan ’e aldste tiden öf oant nou ta yn it moderne studinteliet. Skoalleopsjender Dirk Laverman, dy’t ik koe as ald-kwekeling fan ’e Groen van Prinsterer-skoalle to Doetinchem, makke ta einbislüt in kompliment oan it trijemanskip Doornbosch, Vinhuizen, Wumkes, as findeldragers fan ’e Grinzer folk- en geakunde Us geakundich ündersiik yn ’e Ommelannen waerd noch gans bifoardere troch freonskip mei ds. Anton W. de Vries to Skildwolde (1922 —1930). Wy rekken mei him yn ’e kunde as ringkollega to Easterwierrum, dêr’t er acht jier stien hat (1914—4922). Syn oplieding hied er hawn to Doetinchem. Sadwaende kaem er al gau yn ’e Snitser pasterij. It wie gjin man fan stüdzje, hy preke net better, ek net minder as ornaris bart, mar syn pastorael wurk koe bisjen lije. Troch syn goederjowskens en fleurich sin mochten de gemeenteleden him graech. As ien my trou holpen hat yn tiden fan sykte en oerspanning dan hy. Beide bibelsk orthodokse Dijkianen, frij fan klerikalisme en dogmatisme, forstiene wy elkoar. It muoide üs dan ek tige dat er it birop fan Skildwolde oannaem en Fryslan forliet. Mar by it öfskie wie it: „Oant sjens yn Grinslan ”. En nju- folie dagen hawwe wy by him hawn (17—26 Augustus 1924). Frijfeint hied er it studintikoze halden en myn frou koe mei Hotske, de hüsfrousfaem, skoan oer wei. De pasterije lei noch like fredich yn ’e delle efter it hege tsjerkhöf as doe t neef en nift de )onge dêr wennen. Men fornimt der amper it toeterjen fan ’e auto’s dy’t oer ’e Woldwei fleane. Hoewol de 17de ieuske weeme al lang plak makke hie foar in nijmoadrich hüs, spriek dochs genöch yn ’e rounte fan it forline, dat al gau bigoun it opdwaen fan „oorspronkelijkheden ”, lyk as ds. Harkenroth ienris it doarpseigène bititele. Hwat in fynsten! Yn ’e Hellumer toer de klok üt 1400 mei it Mariateken, yn ’t tsjerkekoar de roubuorden fan Frans en Egbert 26 De Famylje Vinhuizen Rengers (1568 en 1582), op Vinckersum in poarte fan 1656, fierder grêfstiennen dy’t noch net yn üs boek stiene. Alde tsjerkeboeken, bidprintsjes en steapels forsegele brieven hie tsjerkfad Jan Hofman oan ’e Meentewei by it soad. Ik lies se hurdop, hwant dér siet muzyk yn dy kodosillen mei har steatlike sizwizen, suver gedichten yn proaza, de poësije fan it alde folksrjocht. Ik skreau yn myn journael Hier vindt men ook een schat van overoude namen van akkers en wegen, van boerehofsteden en maren, van hoogten en laagten. Hier begint het landschap te leven, gelijk de volksmond het door de eeuwen heen heeft „benoemd”. Hier vindt men wat ouders aan de bruid als bruidschat meegeven, aan kisten en kasten, aan tinnen en linnen. Hier krijgt men inzicht inde oeconomische en agrarische toestanden van weleer. Hier spreekt ook de vrome, eerbiedige toon der oud-vaderlandsche godsvrucht. Ds. A. de Vries ~Zondag, 23 Augustus, ’t Was mij een weelde inde mooie dorpskerk van Schildwolde den heiligen dienst van het Woord te mogen verrichten, ’t Is daar intiemer dan ineen groote stadskerk. Hoe glom het snijwerk der adellijke gestoelten. Hoe aandachtig werd er geluisterd. Ik herinnerde aan de symboliek van de omgeving ..Deze toren is meer dan een steenen gevaarte; hij is de uitgestoken vinger die naar den hemel wijst en de sprake doet: o mensch leef niet enkel inde vlakte van geld en goed, het ware vaderland is hooger. Op uw groote klok is gegoten het versje: Wel te sterven en te erven Wat beloofd wordt in Gods Woord Lieven, vreezen t Opperwezen Daartoe wek ik, wie mij hoord (1785). Op de kleine klok staat: Dominus. est. mihi. adjutor (d.i. de Here is mij een helper. 1603). Alles wijst hier opwaarts. Zelfs uw graven hebben de heilige linie. De dooden liggen met het gelaat oostwaarts. Ziet, Hij komt op ’e wolken”. Dit is een fragment uit de predicatie over Paulus voor koning Agrippa (Handelingen XXVI)”. Maandag 24 Augustus. Nog eens gepraat met den ouden kerkvoogd. Hij vertelde van zijn jonge jaren. Toen was alles in Duurswold wit van boekweit, leder had ijmkerij. Maar ’t sopte niet ruim inden ketel. Wie nu rijdt met auto of prins Albert reed toen met den koddewagen. In heel de streek zag men maar enkele koetsen. Een gewone boer slachtte geen varkens voor den winter. Men hield in kerk de pet op. Alleen onder ’t gebed werd het hoofd ontbloot. Wie blootshoofds de kerk in kwam zag men aan voor een ~hoog m’nheer”. De vrouwen droegen oorijzers. Een boerderij van 75 bunder met twee beste koeien werd verkocht voor f 28(JÖ. De wierdegrond bracht welvaart. Zij kwam het eerst in 1865 uit Winneweer. Wie geld had kocht wierdegrond; wie 't niet had leende om de nieuwe bemesting te krijgen. Doe’t wy üs golle gasthear en it freonlike doarp farwol sein hiene, gyng de reis op ’e fyts nei Middelstum, de Ekerseinen lans, it Eemskanael oer. Fansels öfstappe to Witewierrum, by de forware tsjerkhöfsmuorre, opboud üt Bloemhof’s kleasterstiennen, tsjügen fan Emo’s en Menko’s gloarje. Doe nei Stedum om de skientme fan it tsjerkeynterieur oer üs komme to litten, en sa nei Mentheda. Vinhuizen wie krekt weromkommen fan syn reis net Rome en Korsika. Beide wiene wy it hjir oer iens, dat der folie to genietsjen fait yn Italië, mar net minder yn ’e allerneiste omkriten. Fan 2 oant 12 Oktober 1928 wiene wy der op ’e nij. It gouden hynder op it spinael fan ’e toer flikkere as by aids. De treurbjirk op it hóf büge djipper oer it grêf fan in jongforwylge blom. De pasterijtün wie ien pracht fan dahlia’s. Under in spjirrebeam stiene fjouwer En mei ik jitte in pear stikjes üt it deiboek oanhelje? bijekuorren de deistige soarch fan ’e dominy. Yn it hiijnepark stapten in pear kalkoenen om. Yn ’e finsterbank klonk de radio. De traktaesje bigoun mei krinteböle bakt foar Slochtermerke. Hwat ik fierder yn dy dagen lézen haw oer ’e Ofskieding yn it doarp, hwat my fornijd waerd troch alde minsken oer it aldjiersjounlieden, oer it folksbyleauwe en de folksklaeijing, hwat de Hofmans al net wisten fan plaknammen, men kin der fan léze yn ’e bydrage „Uit mijn Vacantiejournaal” yn ’e Groninger Volksalmanak, 1929, bl. 103—120. Ik skriuw der in pear stikjes üt oer; 7 Okt. „Twee herfstpreeken gehoord; ’s morgens te Slochteren van ds. J. E. Bos (op ’e Haule 1905—14) over Prediker 12 : 5. ’s avonds te Schildwolde van ds. A. de Vries over Jesaja 54 : 10. Wat werd er aandachtig geluisterd naar het eenvoudige, direkte woord, ontdaan van alle litteraire gekunsteldheid, passend in het dorpskader en de dorpssfeer! Warm kleurde de Octoberzon het goud en brons der hooge beuken en kastanjes inde slotlaan van Fraeijlemaborg. Achter de Slochter kerk miste ik de oude, voorname pastorie met de hooge hardsteenen stoep. Zij was vervangen dooreen modern, rustig huis, dat gelukkig niet vloekte met de zware platanen en de breede grasperken. Hoevele eerwaarde, typische Ommelander dorpspastorieën hebben inden loop der jaren niet haar plaats moeten ruimen voor conventioneele, stijllooze bouwprodukten. Ik denk aan die van Tjamsweer, nog bewoond door ds. G. H. Bleeker (1870—89), van Oosterwijtwerd door ds. B. J. Bróese (1881—92), van Westeremden door ds. A. de Jonge (1902—1905), van Enum door ds. H. C. Speckmann (1896—1907). Wordt het niet tijd, dat de afbeelding van dergelijke oude weemen, die een eenheid vormden met het landschap en centra waren vaneen eigen kultureel leven wordt vastgelegd?” 10 Oktober. De kloosterterreinen bezocht van het nonnenklooster Oracia Sancta Mariae, waaraan door de eeuwen heen de naam verbonden blijft van Herderik, den onstuimigen proost tevens officiaal van Diederik 111 van Isenburg bisschop van Munster, aan wien Emo, abt van het klooster Bloemhof te Wittewierum in zijn kroniek meer dan één bladzijde heeft gewijd. De eigenaar Pieter Volkersma wees mij, waar de zeven meter breede, nu gedempte gracht was geweest, waar de kloosterfondamenten en de geraamten van het kerkhof waren bloot gekomen. Voorheen stond op de plek (de z.g. Steenklip) de oude hoeve van zijn vader Gerrit Volkersma, maar in 1853 was zij in vlammen opgegaan. Na den bouw der nieuwe boerderij aan de Oostzijde van de Kloosterlaan, begon men met de geleidelijke afgraving der hooge Kloosterwier ter bemesting van de landerijen. Het puin werd grootendeels gebruikt tot verharding van den weg Slochteren—Noordbroek (1867). Het eenige overblijfsel van oudheidkundige waarde, dat voor ’t licht kwam, was de klepel der kloosterkerk die eens aangaf, wanneer de nonnen haar heilige diensten hadden de zingen en haar canonieke uren te observeeren. 12 Okt. Nog éénmaal bezocht de mooie plekjes in dorp en tuin. De bijenkorven gisteren nog een tooneel van bedrijvigheid staan als uitgestorven. De iepen der kerkhoflaan worden bladerloos. De dorpsjeugd raapt kastanjes. Een gevoel van weemoed om het vergaan der dingen en het afscheid van vrienden maakt zich van mij meester. Maar lieflijke herinneringen draag ik mee naar huis. Ze hebben stof gegeven, ook voor deze bladzijden. Ze zijn mij als immortellen uit het verleden, waarmede ik mijn huis van het heden versier”. Dyselde moanne (31 Okt. 1928) spriek in bikend Ommelander, fan komöf üt Slochteren, yn ’e Klanderij to Ljouwert foar ’e foriening Grönnegen oer Groninger Overleveringen, to witten K. ter Laan, boargemaster fan Saendam, lid fan ’e Twade Keamer en biwurker fan it Groninger Woordenboek. Syn rede wie in pré foar ’e tonge. Ik fielde opslach, dizze man hat itselde doel dat wy bistribje. It neibisprek makke soks alhiel düdlik. Letter is der brieveforkear op folge, ü.o. oer ’e profesije fan Jarfke en oer ’e pasterije to Solwerd. dy ta greate argewaesje fan ald-kollega G. Horreüs de Haas to Swol mei öfbraek bidrige waerd. Jitris haw ik in gearkomste fan deselde foriening meimakke. Herman Poort üt Grins (f 7.9.1933) spriek oer ’e Grinzer letterkunde. It wie boeijend fan it earste wurd oant it léste. Foardracht en prachtich lüd, alles wurke mei. Hy typearre de skriuwers en skriuwsters fan Johan van Nyenborgh (* 1612) öf oan Geert Teis ta raek en kritysk mei in kar fan fragminten üt har wurk. In lezing dy’t my oergunstich makke op ’e Grinslanders, Hwat kin in man mei sokke De eigenaar stond mij welwillend de metalen tong af en voortaan vindt zij nu een plaats in het Groningsche Museum van Oudheden, waar zij thuis hoort bij de schatten van het verleden. Ook zag ik een muur aan eender stallen, die van kloostérsteenen was opgetrokken en zij gaven mij een indruk van de massiviteit die de gebouwen der geestelijke nederzetting op deze plek moet hebben gekenmerkt. Verder ontmoette ik den arbeider Reint van Dijken, die evenals zijn vader, veel op de kloosterlanden had gewerkt. Hij herkende mij uit Sneek, waar hij, 22 jaar geleden, mij in Amicitia op Zondagmiddag ineen onthouderssamenkomst van hooiers en maaiers had hooren spreken. Eens zoo zei hij had hij een bijna vergaan kruisanker opgedolven. Ook wist hij vaneen paar gemetselde baksteenen doodkisten die men had gevonden, toen er inde paardestal van Starke moest worden gegraven, ter ontsmetting van droes. Inde acte vaneen verkochte beklemming (1827) vond ik nog sprake van % van het „corpus” der kloosterlanden, groot 16 akkers. Verder herinnert niets meer aan het verleden dezer gedenkwaardige plek. Aan de fantasie blijft over zich hier voor te stellen het devote levender godgewijde zusters. Alleen inden volksmond levende namen van ’t klooster en kloosterlaan nog voort. talinten it nasjonael bisef troch sa’n inkele joun wünder forsterkje. Dat haw ik him ek nei êfrin sein. Wer glied in jier foarby. Hjerstmis 1929 reizgen wy alderwenst nei Mentheda en kamen ek yn Skildwolde. It léste bisiik. Anton woe yn tsjinst by de Protestantske tsjerken yn East Ynje. As studint hie dat al syn sin west; om syn mem liet er it. Nou wie der op dit stuit,, yn ’e tropen in greate krapte fan dominys. In ropping foar him, leaude er. It duorre lang mei de bineaming. Syn net troud wêzen wie in biswier. Ik skreau al ris foar him nei ds. }. H. Grottendieck to Dordrecht, vise-presindint fan ’e Indyske kommisje. Us aldste scan, dy’t bineamd wie as learaer yn ’e skiednis oan it gymnasium, lei by him yn ’e kost. Marde hiele winter hearde men fan neat, oant einlings ds. A. Ferguson üt ’e Haech op in Sneintomoarn yn ’e tsjerke siet ünder in preek oer Jakob to Bethel (Genesis 28 : 11 22): „Echt een preek, zooals ze in Indië noodig hebben”, wie syn yndruk. „ik zal uw voordracht sterk bevorderen”. 9 April 1930 folge de bineaming en 4 Maeije it öfskied fan ’e gemeente. 8 Augustus krigen wy syn earste brief üt Bandjermasin op Borneo, syn stanplak. Mar om werom to kommen op üs léste bisiik. Dér stie op it program in tocht bylans trije halten fan it Woldtjerspoar, dat yn 1914 iepene wie. Earst nei Froombosk, sa neamd nei it aedlik slachte fan ’e Froma’s, jonkers en haedlingen op ’e Rutenboarch (1612). Doe nei de Greveskans, yn oantinken haldend in bilegering fan greve Willem Lodewyk fan Nassau (1593). Einlinge nei Wijchgelsheim tusken de stasjons Slochteren en Skildwolde-Hellum, de namme fan it lanhüs, dat yn 1822 boud en yn 1881 öfbrutsen waerd op ’e groun fan ’e alde heard Skattersum, yn 1652 it eigendom fan Simon Wijgchel, in boargemasterssoan üt Altona (1618—1676). Foar dat lokael-histoarysk ündersiik krigen wy alle stipe fan ’e boargemaster Mr. E. J. Th. a Thuessink van der Hoop van Slochteren. Ik skreau Vinhuizen (28 Sept. 1929): „Ook hebben we entrée gemaakt in het open hof van de Fraeijlemaborg, waar juist de oudste dochter der familie van der Hoop verjaarde. Ze zaten voor het front inde wijde voorzaal, een illuster gezelschap, waaronder de oude mevrouw douarière Jhr. O. Q. van Swinderen en Mr. Star Numan, dien ge wel kent. Het was een vorstelijk gezicht zooals ze daar zaten, en bij alle weelde toch zoo echt gewoon en hartelijk. De burchtheer noodigde mij uit den volgenden dag in zijn bibliotheek te werken en daarvan maakte ik dan ook ruimschoots gebruik. Nooit heb ik zoon prachtcollectie werken en platen gezien, betrekking hebbende op ons vorstenhuis. Ik heb er veel geleerd en genoten. Ook hadden we veel stof tot onderhoud over Mr. G. Groen van Prinsterer wiens echtgenoot een van der Hoopwas en over de Oranje Nassau’s”. Us forbliuw yn e Skildwolder pasterije hat oplevere in bydrage yn it moanncblêd Groningen, IV, 1930, mei reproduksjes fan seld- Yn 'e winter fan it libben wurdt it stadich-oan iensumer. Alde freonen falie wei, nije freonen siket men net mear. De twa dy’t my sa sib wiene moast ik yn ien jier misse. Vinhuizen reizge sa lang as it eat koe: yn 1929 mei Mr. van der Hoop van Slochteren en sa’n sechstich oaren nei it stamlan fan ’e Nassau’s, dêr’t Prof dr. Hoekstra üt Kampen yn ’e slotkapel fan Oraniënstein to Dietz foar harren preke. Dat wiene hichtepunten yn syn libben. Yn 1930 mei syn suster Anje en de beide niften Ilbine en Elizabeth Vinhuizen nei Reiderlan en Oldenburch. Hja bisochten üs affears buorkerijen en grêven to Kritsum en makken my bliid mei in wiidweidich forslach fan ’e reis, mei foto’s en grêfskriften. En doe wonk de reis nei de ivichheit. In maechkwael sloopte it sterke lichem. Syn léste skriuwen, datearre 18 Febrewaerje 1931, wie fan neifolgjende ynhald: „Hartelijk dank voor uw beide brieven van 4 en 15 dezer, inzonderheid dat gij ons beiden gedenkt in het gebed, dat wij vooral thans zoo noodig hebben. Veel hebben wij genoten in die dertig jaren. Ja, het waren feestdagen als gij alleen of met de uwen weer kwaamt, en dan die tochten per fiets of per auto door de Ommelanden Drenthe, Friesland, zelfs één keer in Overijssel. Het blijft altijd een aangename herinnering. Maar het kan hier niet altijd zoo blijven. Wij moeten, zooals gij schrijft, leeren loslaten. Onze bede is meermalen: „Heere, blijf met onsj want het is bij den avond en de dag is gedaald”. Dat de Heere dan bij ons blijve. O er is zulk een diep-innerlijke wijsheid inde besturing van ons lot. Menigmaal heb ook ik dat ondervonden. Hoe vaak leek mij het gebeurde verkeerd en dat het later toch goed bleek. Des Heeren wegen zijn niet de onze, de onze dikwijls verkeerd, die des Heeren zijn altijd goed. Mogen we dat vasthouden!” Doe’t it hurd minder waerd, kaem it eagenblik fan öfskied. Wy namen de hannen gear en forienigen üs yn gebet. Noch ien winsk hied er. ik soe syn kronyk parsré meitsje. It lijen hat doe net lang mear duorre. Hy sterke him yn de Hillige Skrift. Ek frege er jit foarlêzing oer it stjerbêd fan prins Maurits en Frederik Hendrik. Mei earbied bitocht er üs greate Oranjefoarsten. Boppe syn skriuwburo hong de byltenis fan 'e kening steedhalder Willem 111. Peaskemoandei (6 Apriri93l) waerd syn stjerdei, dy him spriek fan herrizenis en ivich libben. It waermklopjend freonehert stie stil. Fiif dagen neitiid stiene wy om it grêf. Ds. J. F. Hulsteijn tsjüge, de sume printen. Anton hat yn 1938 noch yn it heitelan west. Hommels stie er foar üs. Syn tael wie in grienmank fan Frysk, Hollansk en Ingelsk. Deselde fleurige Anton fan alear. Sünt hawwe wy him net wer sjoen. It lést dominy to Magelang is er omkommen yn in kamp fan ’e Jappen (1945). De léste wurden, dy’t sindling Put fan him krige, wiene: „Zij zal ons niet berouwen, de keus van ’t smalle pad”. (Gesang 274 : 2). groun fan dit libben wie Gods genede. Dr. H. A. Poelman bitocht de forstoarne as bistjürslid fan ’e histoaryske foriening. Ik bitanke üt namme fan de famylje foar de dielnimming en brocht yn oantinken de freonskip fan sa’n 25 jier, dy’t üs libben riker makke hie. Ik sei: „En wat was het dat daaraan kleur gaf? De geschiedenis van deze Ommelanden die zijn liefde had en die hij zo goed kende. Wat was ’t een genot met hem dit landschap met zijn borgen en wierden en stroomen te doorkruisen en hem van dat alles te hooren vertellen. Deze wortelechte Ommelander was een man die historisch leefde en het geheim verstond het algemeene te vatten in het bijzondere. Zoo ontleende hij aan hetverleden van land en volk een practische levenswijsheid waarmede hij winst deed voor nu en zijn gewest en dorp mee diende, bezonnen van oordeel. Dat is geweest een werk van behoud en opbouw ineen tijd, waarin vele kostbare waarden met ondergang worden bedreigd, een voorbeeld voor een jonger geslacht om het eigene en nabije te eerbiedigen. Ook klinkt over dit graf de Paaschroep der vaderen, die staat op tallooze zerken, door Vinhuizen beschreven en geteekend. „Verwachtende een vroolijke opstanding door Jezus Christus”. Dit kan op zijn lijksteen worden gebeiteld. Want in dit geloof leefde en stierf hij. Zijn aardsche leven is thans afgesloten, maar wordt hier niet een zaad inde aarde gelegd, gelijk de landman in het voorjaar het graan aan den akker toevertrouwt hopende op een rijke oogst? Deze toekomstgedachte verzacht ons leed aan deze gróeve. Maranatha! Dêrnei songen wy meiinoar syn leaflingsliet Psalm 103 : 2. Yn bisletten rounte op Mentheda waerden dêrop noch folie goede wurden sprutsen, wijd troch it Evangeelje fan Peaske. De widdou Grietje Riemersma (* 23.8.1851, f 10.3.1934), oerlibbe har man in jiermannich. De iennichste broer Simon Ludolf V. (* 26.3.1860) troud mei Hbina Dijksterhuis (* 14.8.1857, f 31.10.1939), sunt 1916 eigener fan Ewsum, liet Mentheda restaurearje, dêr’t er him yn 1935 mei syn hüsgesin nei wenjen sette. Oant hjoed de dei is der in ynliken ban oan ’e famylje bleaun, ek mei üs bern en bernsbern. Hja liet de Stads- en Dorpskroniek van Groningen (1800— 1900) foar eigen rekken printsje en ütjaen troch A. }. Osinga to Boalsert, foarsjoen mei portret en it libbensbirjocht, dat ik skreaun hie op forsiik fan ’e Maatschappij van de Nederlandsche Letterkunde to Leijen (1935). Hoe hiel oars wie Meekhoff Doornbosch syn libbensrin en ütein. De histoarikus en organisator fan syn boekewrald waerd kantoaren sakeman, hy de direkteur van ’e féasseransje Baflo. Hy woe jild fortsjinje en himsels lans dy wei in ünbikommere takomst skeppe. Dat brocht him op in plak, dêr’t er him yn wêzen ünwennich fielde. It doel fan syn stribjen wie net it goud as sadanich, mar heger libbensfreugde. Mammon rekke op ’e foargroun, doch wanhope er „Mijn leven is nog steeds eenzaam, alleen. Sedert 22 Augustus 1914 heb ik een Foxhondje tot levensgezel. Een aardig, trouw hondje, maar maakt veel vuil in huis en heeft onbeperkte vrijheid. Hij heeft een natuur als de baas, ongedurig, onrustig en ongeregeld, maar wij deelen het leven samen in lief en leed. ’s Nachts slaapt hij als trouwe wachter aan het voeteneinde van mijn bed.'Wat ik eet eet hij ook! ’s Avonds gaan wij meestal uit en drinken een glas bier en prinsheerlijk zit hij dan inde canapé, omringd door de stamgasten van onze dorpskroeg. Wij hebben soms wel eens pret, maar het wordt altijd zoo laat en als een „Doornbosch” heeft hij altijd tijd. Zoo vliedt het leven eentonig en rustig henen. Zorgen heb ik tot dusverre niet, en werk ik voor mijn brood, dan ligt er nog een onbezorgde toekomst voor mij, daar de kans om meer te verdienen steeds grooter wordt. net in gentleman bliuwe to kinnen. Yn sa’n tweintich nijsblêdden koe men it advertinsje léze ~Baflo vooraan”. Hepkema’s krante makke reklame mei Carlyle’s spreuk oan ’e kop: „Arbeiden en niet vertwijfelen”. Yn dy dingen wie er tige oerdreaun. Yn it nijjiersbrief fan 1917 skreau er my: „Heldengeest is niet uitgesloten op dit gebied. Er schuilen nog vulkanische krachten in mij”. Syn haedagint Albert Toxopeus stelde dei oan dei aginten oan. De maetskippij wreide har üt oer hiele Nederlan. It bigoun aerdich to fortsjinjen, in wurd dat er leafst noait kenne wollen hie. Fan stüdzje kaem neat mear. Hy samle noch hwat Groningana, mar syn katalogus wie net mear by; de titels waerden allinne yn in skrift skreaun: Hoe’t er hüshaldde kin men neigean üt dit brief: • Ewsum Troch de oarloch brieken alle reuzeplannen him by de hannen óf. Syn maetskippij hie to kampjen mei hege forliezen. lege féprizen en wanbiteljende boeren. It waerd in taeije sneed. Dat makke him bitter en mankelyk. It oerfoel him by tiden as in nachtmerje. Dan siet er to lézen, iderkear itselde en bigriep der neat fan. Der kaem noch by krapte fan kost, fjür en ljocht. Yn it stasjonskofjehüs hied er ünderdak. Nijjiér 1919 klage er, noch gjin fyftich jier ald: ~Ik word al een oud manneke zonder haren en zonder gebit en de herfstkleuren op het gelaat. Op vrouwen heb ik altijd nog kijk, op dat punt blijf ik eeuwig jong. Een stuk levensgenot, maar ook wel eens een last”. It roun safier, dat er de saken net foarinoar halde koe en'it him yn ’e holle sloech. Op 1 Maert skrille ik op fan ’e Jobstynge, dy hjir op delkaem: dü silst my noait wersjen, myn bistean is fucrt, soargje foar myn bibleteek en samling katalogl op kantoar en souder; alles moat nei Menkema to Uthuzen of myn hüs in stichtinge wurde. Fuortdalik gyng der in tillegram nei Baflo: kom to uzes. De oare moarns brochten twa Bafloërs yn ’e auto in earme senuwpasjint. Alhiel fortize yn waentinkbylden koed er it nearne fine. To middennacht stie er somtomets foar üs béd, bang dat se him oppakke soene. Dat hat in minne tiid west, mar stadichoan knapte er op en nei sawn wiken hiene wy de foldwaning, hy mocht mei goedfinen fan dr. J. Hannema en syn sweager C. Wind van Merkesteyn, direkteur fan ’e Sieusk-Flaemske tramweimaetskippij to Terneuzen nei syn mem to Felp. De oergong dér wie heilsum, lykwols stie it hert nei syn doarpke. Hja mochten him, skreau er üs yn syn earste brief, fuortynienen bést in moanne yn syn hüs en tün opslute. Noait hied er witten hoe izerfêst er oan syn gea forboun wie en syn han woed er wol sette it net wer to forlitten. Nou fielde er, hoe’t it mooglik wie dat in arbeider net wenje woe yn Raskwerd, wol yn Baflo. Yn ’e neare wiken fan syn ballingskip wie him dér in ljocht oer opgien. „Ljocht is it foar my wurden”, jubele er. Hy krige 1 July earfol üntslach as direkteur fan ’e asseransje, de stien fan oanstjit, en op myn jierdei krige ik in feestgroet üt syn eigen hüs oan ’e haven to Baflo. Dochs bleau de holle swak en o dat forlitten gëfoel fan ’e frijgesel, dy’t hime nei frijheit en dochs de wiere frijheit net foun! Mei muoite skreau er noch in stüdzje oer de Upstalbeam yn wierheit en fordichting, yn forban mei it üntstean fan üs saneamde adel. Dealde leafde foar de Fryske skiednis dóve net üt ünder 'e jiske. Ut in brief fan 27 Febrewaerje 1926 nim ik oer: „Wat heeft von Richthofen toch veel voor ons gedaan, al is dan alles geen evangelie meer. Een groot man en onvergetelijk! Ik wacht nog éénmaal op een nieuwe uitgave onzer Friesche wetten en een nieuw oorkondenboek van Friesland tot omstreeks 1500. Deze arbeid gaat vóór alles en wie pakt zulks aan? Leefde Mr. A. Telting nog maar, en voor de oorkonden een combinatie van historici, die geschoold zijn”. Óan forhellet er fierder, hy hat Georg Gottfried Gervinus, Leben von ihm selbst (1893) lézen, mei „Grundzüge der Historik” as taheakke, en hy freget oft ik wol wit dat Friedrich Christoph Schlosser, dêr’t in haedstik oan wijd wurdt, in Fries wie üt Jeverlan. Dr. H. Reimers, „Ostfriesland bis zum Aussterben seines Fürstenhauses, (1925) in presint fan ’e skriuwer, priizget er tige oan, en slüt mei de tynge dat de genealogy him noch hwat fortsjinsten biedt, dy t wolkom binne. Hy fielde dat er aldwivich waerd en dochs woed er jong bliuwe, ivich jong. Hy haette de alderdom en syn leed soe er ta elke priis forjitte. Hy smiet him yn ’e wrald fan singeniet. Jongfeinten en jongfammen noege er by him thüs en fan har dounsjen, laitsjen en grapjeijen dronk er de swietens yn. It süre koe er net forneare. Hy moat sterke ynhouten hawn ha, hwant hoe ünbiroaid ek it libben tagyng, syn sounens liet yn 1930 neat to winskjen oer. Hy koe roke, drinke, nachtswalkje, motor- en autoride, hwat wylder hwat moaijer, safolle as er woe. Dochs skreau er yn syn léste brief (12.1.1930): ~Eenmaal komt de limiet van het leven en zit ik aan mijn stoel gekluisterd gelijk zoon oud, conservatief wezen om mij heen”. Hwat is alles oars roun! It hat syn üngelok west, dat er forfoel yn it selskip fan inkele Grinzer studinten dy’t syn gastfrijheit misbrükten en syn moaije went, ienris in ljochtbeaken fan kultureel libben, op kweanamme brochten. Hja plichten de gearkomste to hawwen yn it weardshüs to Eastwold (W.). Op ’e weromreis remde de Flaemske 'studint S. in wyldebras sa hurd, dat Pyt mei it boarst tsjin in metalen sting fan ’e auto sloech, dêr’t er de knoei foar goed fan weikrige, Hja brochten him yn it Grinzer diakonessehüs. Gjin ierdske macht koe mear helpe. In wykmannich neitiid dove de libbensflam üt dy’t sa fül barnd hie (28.7.1931). len en oar waerd my earst to witten dien by de bigraffenis, dat wy hawwe gjin öfskied fan inoar nommen. Rouwich oer dit forskieden stie ik mids in brede skare op it Baffelter hof. Dr. H. A. Poelman kaem nei foaren en brocht yn oantinken hoe Doornbosch yn ’e wapens west hie foar ’e histcaryske foriening Groningen, in spoarslach jown hie ta nij kultureel libben, ta mear bilangstelling foar ’e skiednis fan ’e provinsje. In karbondel fan syn forspraette opstellen yn it Nieuwsblad van het Noorden soe ütjefte fortsjinje. Fan ’e freonen spriek J. de Cock Rouaan, in Warffumer, toskedokter to Arnhem, dy’t wiisde op ’e wündere lieding, dat dizze iensume, dy’t lyk as Goethe it ivich froulike biminde, rêst wie yn ’e earmen fan in pleechsuster. Doe waerd de kiste byset yn ’e grêfkelder fan syn sibbe. Ik miste him dy’t my yn need syn allerbêste freon en üs pasterije syn feilichst asyl op ierde neamde. Op Meima, sont 1922 it forbliuw fan syn neef P. Doornbosch, forsocht syn sweager my de boekerij en de skriftlike neilittenskip to bioarderjen. Bigjin Augustus haw ik dêr in deimannich oarf bistege en in rapport mei taksaesje fan opmakke. Dêrneffens is de hiele bibleteek mei de kolleksje platen, kaarten, hanskriften en hünderten gipsöfjitsels fan klokken oan ’e Provinsiale Bibleteek to Ljouwert forkocht, dat it wurk fan fjirtich jier sammeljen bleau as in ienheit biwarre. Letter hat it klokmateriael in plak krige yn it Grinzer muséum. Yn ’e rige fan ’e Ommelanner geakunde stiet it rizich postuer fan Having Steenhuis Geertsema (* 23.7.1852, f 14.5.1939) op ’e heard Ter Borch to Wirdum, soan fan F. K. Geertsema (f ’99) en Johanna Havings Steenhuis (* 1822, f 1909), leat fan in ald einierd skaei, dat sa’n trije ieuwen mei eare in plak ynnommen hie yn it maetskiplik en tsjerkelik libben fan Fivelgoa, in leafhawwer fan skiednis en aldheden. Ik trof him it earst nei it waernimmen fan ’e fakaturebeurt, yn it doarpsweardshüs mei de susters I. D. A. en C. A. J. B. Uilkens, dy’t op ’e boarch Rusthoven oan ’e Fivel wennen. Beide lid fan it Klassikael bistjür fytsten wy stéfêst meiinoar op nei Appingedam. Op ’e weromreis moast ik fansels ynkomme, dat neigeraden hongen wy oaninoar. Hy wie danich op ’t skik mei de ütjefte fan üs grêfskrifteboek en stjürde dêrfoar syn oantekenings. Yn Augustus 1922 preke ik jitris yn ’e gemeente to Séryp oer Jezus en de sündaresse (Lukas 7 : 36—50). Nei de tsjinst sieten wy mei de famylje Vinhuizen en myn frou mids in hiele rounte tsjerkegongers, alder-ein en jonger-ein yn it weardshüs fan tsjerkfad Piter J. Kremer. Steenhuis Geertsema wie ek yn it formidden. Wy koene him lokwinskje mei syn sawntichste jierdei. Nei oanlieding fan myn opstel yn ’e Groninger Volksalmanak oer Skildwolde, dêr’t syn mem wenne hie, skreau er (13.3.1929): „Ik heb een idee; wanneer u uw vacantie nog niet bepaald hebt, zou ik u voorstellen eenige dagen op Ter Borch uw rustte genieten. Misschien zou deze omgeving u stof geven voor een vacantiejournael 1929”. Dêr is net fan kommen; wy hiene oare plannen. Dochs docht it jin goed jitris noege to wurden ünder in gastfrij dak fan in ald-Ommelanner heard, dêr’t men sa mannigen üre ünder smout petear tahalden hat. Bygeand printsje kin der in byld fan jaen. Doornbosch, dêr ek in wolkomme gast, hat in genealogy fan ’e biwenner opmakke. As fansels kom ik nou op ’e figuer fan Mr. Ekke Fransema to Godlinze, in echte bibliofyl, kundich yn lokale skiednis en in tük jager. Doornbosch seach yn him in konkurrint op ’e boekemerk. Doe de opskuor en striid yn sa’n lyts doarpsformidden. Doornbosch die my 6 Juny 1907 it neifolgjende to witten: „Hij is zeer goed algemeen ontwikkeld en ik ben in alle opzichten zijn mindere. „Mijnheer” verstaat goed Latijn, kent zijn moderne talen, heeft zijn juridische ontwikkeling en is met maatschappelijke vraagstukken goed op de hoogte. Deze kennis spiegelt zich in zijne bibliotheek af. De standaardwerken van de corypheërGvan onzen tijd uit alle partijen staan ineen zijner boekenkasten broederlijk vereend naast elkaar. Het „vrede op aarde” spiegelt zich nergens vrediger en rustiger af dan inde boekenkast vaneen bibliophiel. Een kostbare schat boeken staat bij hem inde visitekamer en de namen van Dr. A. Kuyper, Groen van Prinsterer, Blok, Quack, D. Gerdes, A. Mattheus en zoovele anderen dwingen u naar de kast te zien, alsof ze zeggen wilden: Kom tot ons, wanneer gij waerden hja to riede om yn ’e mande to keapjen, Sa reizgen hja togearre nei de feilingen fan van Stockum yn ’e Haech en fan Beijers to Utert. Dêr waerd it suver in wylde jacht op hanskriften, in striid om ’t libben tsjin it archyf to Grins, in kriich fan it plattelan tsjin ’e stêd, Fries tsjin Saks, hündert goune der boppe op! Sa sleepten hja frijhwat yn ’e wacht. To Séryp gyngen allerlei forhalen oer Fransema. Der waerd grute, syn mem soe bikeard wêze en foar har dea in legaet bisprutsen hawwe foar it oprjochtsjen fan in skoalle mei de Bibel. Dêr koed er him net oan üntwine. En sa waerd fan lijen de Kristlike skoalle boud, wylst syn skoanfaer op itselde doarp boppemaster wie fan ’e iepenbiere skoalle. Men kin neigean Ter Borch durft; wij zullen pal staan voor de beginselen, die wij hebben beleden en waarvoor wij hebben gestreden. Zoo’n kast vol boeken is een lichtende ster temidden van veel duisternis. Vol lof ben ik over deze collectie; zonder twijfel is ze zijn troetelkind. Alles is gebonden in prachtige banden. Maar nu kom ik tot de bibliotheek over de geschiedenis van mijn engere vaderland. Arm Groningen! arm Omlandia! arm vaderland! Zou ik wenschen uitte roepen. Zoo aardig de collectie van straks bijeenstond, zoo wanordelijk, zoo miskend is deze laatste verzameling geplaatst en geborgen. Twee kasten inde gang, één inde „vrije kamer”, drie inde huiskamer en drie vervallen kasten op de achterdeel, waar anders de koeien stonden. De collectie charters, zeer zeker meer dan 500 stuks uit de boedel van Rengers van Naerssen is grootendeels geborgen in blikken doozen. Wat zal er van dit alles worden. Hij en zijn vrouw willen de collectie vermaken en ik heb hem gezegd, dat wij dan zulks samen moesten doen. De collecties zouden dan kunnen voortleven onder den naam „Doornbosch-Fransema bibliotheek”. Een mooie gedachte, strekkende tot Ommelands eere, maar wat zou de booze wereld daarvan zeggen? Zou ze met ruwe hand eenmaal deze teere plant vertrappen en vertreden en den onvermoeiden arbeid van twee menschen vernietigen? Wanneer mijn verder lot voor de toekomstwas beschikt, dan zou het in orde zijn. Laatmij voorloopig zwijgen, beste vriend. Want waarachtig de tranen spatten mij uit de oogen, terwijl ik dit schrijf. Ik kan je niet beschrijven met hoeveel teederheid ik alles verzorg en bewaak en de collectie van Fransema is mij even lief als de mijne, mits als ze voor Omlandia bewaard blijft, ’t Is mijn levensideaal. Al mijn onvermoeid werken, snuffelen en verzamelen is daarop gericht om te toonen aan den nazaat, niet uit eerzucht maar uit liefde voor mijn grond, dat ik niet tevergeefs geleefd en gewerkt heb. Hoe ouder ik word, hoe meer ik aan het kleine hecht Het kleine alleen is groot. Op dat ééne punt gevoel ik mij waarlijk kinderlijk, en de gedachte dat mijne boeken en ik niet altijd kunnen samen zijn, maakt mij bang en verlegen. Niet de dood, maar het scheiden valt mij zwaar in mijne gedachten. Vriend! laat ik alles van mij afzetten. Laat ons hopen, dat wij zamen nog eenige jaren leven en dan hoop ik, dat gij mijn leidsman en scheidsman zult zijn in dit alles. De toekomst zal ons den weg wijzen, dien wij naar omstandigheden zullen moeten bewandelen en had ik een klein deel van het geld vaneen spoorwegkoning, dan zou ik een museum stichten als gift aan het toekomende geslacht”. It wie bikend, Fransema hie it net stean op dominys. Mar wy aventüren it en woene nei him ta, Doornbosch foarop, dan koe it hwat lije. Sa trapen wy op ’e fyts nei Godlinze, dat dy deis wündermoai bylke tsjin ’e skeante fan ’e wier. Hja wennen dêr yn in lyts park dêr’t pauwen en kalkoenen, douwen, einen en hinnen mei wol hündert pyltsjes en pykjes thüshaldden, as wie it in paradys op ierde. De üntfangst wie hoflik. De frou Hillegonda Alida Venhuis (f 8.4.1926) naem treflik de honneurs waer. Hy bliek it tsjin- byld fan ’e drokke Bafloër, evenredich, bidaerd, twang. Wy rekken al gau op ’e tried en krigen it ü.o. oer ’e üntfrysking fan ’e Ommelannen. In swier probleem. Doornbosch joech it imperialisme fan ’e stêd de skuld, Fransema leaude dat oan dizze Noardsé-igge al mei de folksforhuzing Saksen hingjen bleaun wiene. Ik biseach it fraechstik psychologysk-ideëel en sei: Omlandia heart noch ta Magna Frisia, likegoed as yn ’e dagen fan Redbad en Liudger. Wy meije üs net blyn sjen op ’e steatkundige grins. Übbo Emmius dat is üs man. Jimme hiele persoan is my al in biwiis fan Fryskwêzen. Set it Frysk-nasjonale foarop dan wurdt socht hwat üs forbynt en net pluze oan hwat üs skiedt. Doe koene wy fierder komme mei ynlik bigryp en iepenen har wide perspektiven. Fransema syn bibleteek is yn Fivelgoa bleaun. Hja waerd nei syn dea (11.1.1928) oankocht troch de Damster iepenbiere lêzseale. In leste wurd yn dit Ommelander album is oer Eilina Johanna Huizenga— Onnekes, dochter fan ds. Klaas Willem Onnekes to Godlinze (* 19 Maert 1883 to Vierhuizen, troud 6 Meije 1909 to Bierum mei Jan Hendrik Huizenga (* 1 Nov. 1881 op it Zandster Voorwerk) dy’t lekepreekster wurden is, mem fan trije jonges, hüsfrou op it greate boerebidriuw fan Lyts Wasinghehüs to Ten Boer. Troch it tiidskrift Groningen rekken wy yn brieveforkear (1916). Sünt forlearen wy inoar net üt it each. Har leafde foar it folkseigene bliek al gau üt in skriftfol samle materiael dat my taskikt waerd. Har stribjen restte op in godstsjinstige grounslach. It materialisme achte hja in deafijan fan alle heger libben. Yn myn journael stiet it forslach fan in pear bisiken op ’e Provinsiale Bibleteek. 6 Maert 1937. Hja brocht my yn it sin dat wij beide stien hiene oan it grêf fan P. Meekhoff Doornbosch. Yn ’e histoaryske foriening Groningen gyng it har lang net nei it sin, de ivige striid tusken stêd en plattelan. Har affears leine biïerdige yn East-Fryslan to Larrelt en Bingum. Hja hie der west. „Op in Desimberdei”, sei hja, stie ik iensum, lykme-allinne op ’e Larreltersyl, digerjend oer us stamlan dat djip ünder ’e snie lei en doe fielde myn hert in ünwittend lok”. It heimsinnige, okkulte, mediamike loek har. It brocht har nei de klearsjende arbeider Stavatius to Opein. Yn Saltkamp die hja tsjustere sêgen op by de fiskerlju. Dêr hie se koartlyn foar sa’n tweintich dominys en allerlei slach folk in geakundige lezing halden oer dat doarp mei in stichtlike sküging ta bislot. 11 July 1938. E. J. Huisinga-Onnekes forhellet my fan har „geakundich evangelisaesjewurk” mei lantearneplaetsjes, alhielendal om Gods wil, meast ünder arbeiders, bygelyks to Woltersum. „Lans sa’n wei” seit hja, „bisykje ik minsken dy’t losslein binne fan Tsjerke en Bibel Gods keninkryk to forkundigjen. Dan sprek ik earst oer ’e hillige liniën. wijde boarnen en stiennen üt ’e foartiid, en kom dan op Christus, de iennichste wei, de ivige boarne en de rotsstien dy’t noait wankelet. Mei geastlike wapens bistriid ik it materialisme. Dat docht ek it ald Twade Keamerlid (1933) Her- man Dirk Louwes (* 1893) yn 'e Eastpolder under Fjouwerhuzen. Hy is lekepreker wurden üt reaksje tsjin ’e stofforgoading”. Hja hat noch myn meiwurking frege foar in wurk oer it Grinzer folkslibben, dat ünder har redaksje ütkomme soe by de firma Burgersdyk en Niermans to Leijen. Ik moast har antwurdzje, dat soks my öntdreaun wie nei de dea fan myn freonen. E. J. Huizinga—Onnekes as Trynlje Soldaats yn óld-Ommelanner klean MIDS DISSENTERS Dy’t harren oer ’e holle sjocht, kin de skiednis fan it Kris- tendom net fclgje. Dr. W. J. KüHLER, 1913. b oar in diel fan ald Mennist bloed, hat soks him geastlik by my utere yn in swak op alle mooglike dissenters. It like wol oft de splinsters dy’t fan ’e goudstêf öfslein wiene my oanloeken mei in magnetyske krêft. As yn 'e Greate Tsjerke op ’e Jouwer it Hillich Nachtmiel bitsjinne waerd bleauwen de bern trochgeans thüs, mar ik socht dan graech in plak op ’e kreak yn ’e Formoanje en song wakker mei üt de Greate en Lytse Bondek De jonges fan ’e Menniste dominy Feike Born (f 14 April 1886) wiene wy greate spitsen mei. In gouden splinter, né in gouden kandier (lepenbiering 2:1) koe ek neamd wurde de Nederlandsch-Hervormde Zendingsgemeente to Doetinchem. Har foargonger ds. J. van Dijk Msn. wie 21 Juny 1869 troch de Generale Synoade fan ’e Kristlik Grifformearde Tsjerke to Middelboarch üt syn ambt set as in heterodokse ünrêststoker. De lytse gemeente liet har doe erkenne as in frije sindingsgemeente dy de Nederlansk Herfoarme Tsjerke helpe woe yn ’e striid foar har frijdom yn Christus. Ik wie noch mar amper yn Doetinchem doe’t van Dijk yn in jierforslach skreau (1884): „In mijn oog zijn vrije gemeenten, als ze door innerlijk leven uit den Heiligen Geest geboren, zich konden vereenigen, dooreen zedelijken en geestelijken band met volkomen zelfstandigheid, wel het ideaal. En ik mag daarover een woord meespreken, omdat de mijne vrij is”. Yn it selde forslach liet er printsje: „Het komt mij altijd voor, dat de Hervormde Kerk een harer rijkste bronnen van zegen en welvaart toesluit, door het niet erkennen van de Nederlandsche dissenters, voor zoover deze op een beslist geloovig standpunt staan”. 27 HAEDSTIK XXIII Dizze gemeente, hoe lyts en neatich ek, wurke stil en ienfaldich troch sünder proseliten to meitsjen. Wy, kwekelingen, koene der net ienris lid fan wurde, mar wol fornamen wy de ynfloed dy’t dér fan ütgyng, hoe’t hja balsem geat yn wounen yn forban mei it hiele lichem fan Christus, frij fan alle reglemintetwang en separatisme. Dizze gemeente hat ek mear of minder in segel set op allegearre dy’t it stribjen fan van Dijk bigrepen hawwe. De wiere „Dijkiaen” is in fêst type yn ’e Greate Tsjerke. Hy haldt mei Luther de frijheit fan in Kristenminske heech. Doe’t myn gymnasiale oplieding to Doetinchem har doel krige hie, kaem ik yn it studintehüs Achter Sint Piter op ien keamer mei Jacobus Mooij. Hy wie opbrocht yn in frije Kristlike gemeente to Ermelo by ds. Hermannus Cornelis Witteveen (1815-—1884), dy’t lyk as ds. van Dijk buten it tsjerklik forban rekke (1859). Fan him hearde ik alderlei oer dy sindingsgemeente. Boppe de tsjerkedoar stie de tekst: „Ziet, hij komt met de wolken”. De bern waerden as hja oerhearrich west hiene, yn it midden fan ’e gemeente tuchtige. De sindlingen waerden ütstjürd nei de heidenen „sünder reissek en sünder jild. De tekst üt it alde Testamint waerd foarlêzen ek yn it Hebrieusk, hwant as in Joad yn tsjerke kaem moast er witte dat men syn hillige tael koe. Syn heit Ar. Mooij wie foargonger fan in frije Kristelike gemeente to Wynskoat. Dy hie mei syn beide bruorren meiwurke oan it opstellen fan ’e bigjinsels en statuten fan it Boun fan sokke gemeenten yn Nederlan (Frentsjer, 15 Septimber 1881). len fan ’e grounbigjinsels wie dat de gemeenten in frije, selsstannige üntjowing hiene, dat de iene gemeente net oer ’e oare hearskje mocht, mar krektoarsom it meardere fan ’e iene de oare tsjinje moast om it brekme fan ’e oare to forfoljen. Dat waerd him al fan jongs öf yngetten. Troch syn selsstannigens en karakterfêstens koe er him yn syn earste gemeente to Austerlitz net deljaen ünder hwat er mei in fyn glimke om ’e müle neamde „it alderlinge-regear”. Hy socht arbeid yn it rommere klimaet fan ’e tsjerken yn East-Ynje. Syn namme soed er noait set hawwe ünder ’e bilidenisskriften fan üs tsjerke, gearfette yn ’e Trije formulieren fan iennichheit. A. B. Ritschl (1822—1899) dy’t yn ’e skiednis fan ’e nijere theology sünt Schleiermacher in nij tiidrek ynlette en in folsleine foroaring fan front yn ’e godgelearde wrald biwurke foei er as in tankbre learling by. Fan gansk dogmatyske ballêst makke er him frij en binammen oan it boek fan Ritschls learling Wilhelm Hermann to Marboarch „Der Verkehr des Christen mit Gott” (1886) oriëntearre er syn tinkbylden. Hy wie alderminst in folkssprekker. Alles oan en yn him wie like dreech. In byld fan greate earnst en tearheit fan gewisse koe op him tapast wurde it Horatiaenske „integer vitae, Scelerisque purus”. Ek by him foun men de nauste forbining fan religy en seedlikheit, in driuw nei forinerliking en selsstannichheit fan it leauwe, en in öfwizen fan alle trochinoar mjuksjen fan religy en spekulaesje. Leendert van Melle, in oare freon op it Dijkeanum efter Sint Piter hie troch syn komöf allikemin in tsjerklike tried oan him. Syn alderlik hüs to Bergen op Zoom wie op dat yn deadsk modernisme forsonken plak as in stêd op in berch, dy’t net forburgen bliuwt. It herberge in hüsgemeente yn ald Kristlike trant. De heit, fotograef fan birop, hie de Steatenoersetting mei de kanttekeningen ytlike kearen troch west, mem koe de gedichten fan da Costa fan büten. In pear dochters waerden pleechsuster. Twa soannen keazen it amt fan learaer yn ’e Greate Tsjerke. De aldste soan, Pieter J. v. Melle, hat stien to Minnertsgea (1882—1888) dêr’t ek üs jongste soan stien hat. Hy wie in hüsfreon fan Bouke Tjessinga en Derkje van ’t Lindenhout, alders fan ’e griffier fen ’e Deputearre Steaten dr. J. C. Tjessinga en is yn dy gemeente net forgetten. Jierrenlang skreau er it skuoröfalmanak fan ’e Weesynrjochting to Neerbosch (1869), dy’t lyk as Doetinchem in frije gemeente ütmakke. Syn jongere broer Jacobus P. van Melle to Kralingen, dy’t in moai boekje skreau ~De oude Jan Luyken” (1912), wist ek hwat de frijheit yn Christus bitsjut. Syn broer A. Marinus waerd heechlearaer yn ’e wysbigearte oan ’e hegeskoalle to Amsterdam, Okt. 1901, mar stoar al yn 1906 en Leendert doctorandus yn 'e klassike letteren, troude mei in dochter fan ’e Waelske dominy Frangois Daubanton to Grins (1877—1893) en waerd as learaer forboun oan it Kristlik gymnasium to Utert. Dat hiele hüsgesin haw ik bloeijen sjoen as in echte Réveilhüshalding fan ’e ealste kleuren. In trêdde freon, Ferdinand Pont, in Hagenaar, kaem geastlik wer üt in oare hoeke, om’t er bisibbe wie oan it Lutherdom. Syn aldste broer D. Pont wie Evangelysk Luthersk dominy to Ljouwert (1887 —1911). In oare broer Adriaan dy’t sünt 1890 to Lisse stie, wie troud mei in dochter fan myn learaer dr. A. W. Bronsveld. Sa fielde ik my dan mids in moai geastlik forskaet fan in ünbihindere formidden. Wy strüsden alle kanten üt, nouris nei it Heilsleger, dan nei it Militair thüs dêr’t in Grifformearde gemeente ünder Ik haw yn him in Kristen sjoen hwaens libbenswurk in hege miétte' fan folsleinens foarme. As katecheet joech er in lesboek üt oer ’e Kristlike leauwensleare. Letter hat er him sêdde oan ’e histoaryske wearden fan ’e tsjerken yn East-Ynje. Hy skreau: Geschiedenis der Protestantsche Kerk in N.O. Indië (1923); Atlas der Protestantsche Kerk in N.O. Indië (1925); Bouwstoffen voor de geschiedenis der Protestantsche kerk in N.O. Indië (1927). Hy hat my nei in forbliuw fan sa’n fjirtich jier yn Insulinde jitris opsocht mei de skoanfaer fan syn soan, myn alde Snitser tsjerkfad J. van Druten. Wy bigroeten inoar as hied er nea in skieding fan oseanen tusken.üs west. Syn earste sizzen wie: „Béste Geart, ik soe dy net mear kenne as oan dyn stim ”. Ik antwurde: Jac. ik soe dy noch kenne mank tüzenen.” Syn biente rêst op ’e hege Gelderske heide fier büten de stêd dêr’t er sa graech wêze mocht. it krüs de psalmen fan Datheen song en in salvjend wurdtsje sprutsen waerd troch ds. Weytingh üt Zeist; in oare kear nei in Hillige Mis fan ’e ald apostolysken, of nei in gearkomste fan ’e Plymouthbruorren, en it hat fan dy gefolgen west dat muorrefêst yn üs bigryp kaem to lizzen dat Kristus Tsjerke op ierde yn withoefolle foarmen har iepenbierret en noch hwat oars is as it Keninkryk der Himelen, dêr’t it Evangeelje fan sprekt. Hwat ds. van Dijk foreare yn ’e Hillige Alliansje en hwat wy nou neame soene de oekumenyske tins, it waerd in dierber bisit, dat üs oant hjoed de dei bybleaun is. Myn tsjerkehistoaryske stüdzje, hoe soe it oars kinnen ha, is net fri)' bleaun fan dizze ynfloeden. Yn it Sérypster tiidrek dwaende mei myn dissertaesje oer ’e tsjerke yn ’e Ommelannen wijde ik ünder oaren in haedstik oan ’e striid mei Menno’s folk. len fan har aldsten, Ucke Walles fan Noardbroek (1593—1653) spilet der in wichtige rol yn. De man hie tige aparte tinkbylden oer ’e dead fan Christus en haldde der alderlei geastlike spekulaesjes oer, öfwikend fan ’e wenstige. Yn Jezus’ dea sa learde er binne trije dagen: 1. de dea yn it flesk, 2. de biwarring yn it grêf, dit is it doopsel Christi, 2. de fornijing yn e geast. Judas en de oerpreesters mochten net yn it oardiel bihelle wurde. Allinne oan God komt it oardiel ta ensafuorthinne. Ucke wie net frij to pleitsjen fan Docetisme en yn hoefier er ünder e ynfloed stie fan David Joris fortsjinnet noch neijer ündersiik. Nou üntdiek ik op it Ryksarchyf to Grins hiele bondels missiven, prosesstikken en resolüsjes bilangjende dizze ketter. Dat materiael wie noch noait forarbeide en it boeide my sa dat ik makke der kopij fan en seach der ljocht yn foar in monografy. Dér haw ik gans tiid oan spandearre, lykwols is it net ütroun op in aparte publikaesje, mar op in wiidweidich artikel yn it Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, dl. 111, bl. 1383—1387. It binijde my dat Prof. W. J. Kühler yn syn boek „Geschiedenis van de Doopsgezinden in Nederland, 2 dln. (1932■—1940) der gjin bliken fan jown hat dit stik to kennen, dat dochs üt earste rangsboarnen forarbeide wie. Mannich fruchtber petear haw ik mei ds. Karei Vos yn syn pasterije to Middelstum oer de Doperske biweging hawn. Hy koe fel wêze as er syn sköging stelde foar dr Kühler sines oer. Men stie forsteld hoe’t er yn ’e alderlytste bysünderheden fan Menno’s tiid thüs wie. Wol krige ik bytiden de yndruk dat er tofolle de beammen seach en to min de bosk. De learstoel yn ’e tsjerkeskiednis oan ’e Amsterdamske universiteit soe er graech ynnimme wollen ha, mar hy wie troch syn skerpens gjin persona grata yn ’e Menniste formiddens, en de dea hat him weinommen yn ’e krêft fan it libben. Hy leit biïerdige ticht by Jakob Vinhuizen en as ik it hóf to Middelstum bisocht, moast ik jimmer it byld fan dizze beide leafhawwers fan ’e skiednis my foar ’e geast roppe. Twa fier ütinoarrinnende karakters De Fryske biweging koe fansels de bruorren fan ’e Formoanje net sünder spoar foarbygean. Hja stiene troch ’n bank tichter by it alde folkslibben yn syn hear en fear as de Grifformearden. Wie de folkstael bygelyks net yn eare ünder ’e Balkster Mennnisten by har earetsjinst? En hwa hawwe mear foar de Fryske tael dien yn ’e earste helt fan ’e foarige ieu as de Menniste Halbertsmabruorren to Grou. Ik soe in hiele list opmeitsje kinne fan Doopsgezinden dêr’t ik mounling en skriftelik forkear mei hawn ha. Oer P. de Clercq en master Gerben Postma kin men dêrfan léze yn in oar haedstik. Neamd moatte hjir noch wurde ds. Sjoerd Wartena te Hallum (* to Grou 27.7.1843, f to Lochum 2.5.1917) en dr. J. B. Schepers to Haerlim (* tO' Hearrenfean 15.8.1865, f to Haerlim 10.7.1937). De earste wie baenbrekker foar de Fryske earetsjinst. Op 2 Aug. 1914 soed er yn ’e Franske tsjerke op ’e Friezendei to Utert yn it Frysk preekje, mar 1 Aug. briek de oarloch üt en troch de rimpene mobilisaesje, ek yn üs lan, kaem alles amper op ’e kop to stean en waerd de Friezendei fortribele. Lykwols is it acht moanne letter, 5 April 1915, better slagge mei syn preek oer Lukas 6 : 48, dy’t er ütjoech ünder ’e titel: It is mei sizzen net to dwaen. Hy stjürde my in presint-eksemplaer en skreau dat myn preekjen to Tsjom him oanfitere hie ek dat paed to gean. „Mei geastlike wille haw ik de preek lézen, al bin ik ’n moderne Menniste ald dumny; och, wie ’k alear ek mar sa dryst west, ik fiel jo wol mei fielings fan in freon. Under myn preek, wol der om tinke, hie ik ii. tige trochinoar mingd gehoar, hearders fan allerle mieningen, ek dy’t miskien yn gjin jerren in tsjerke sjoen hiene. Dy lésten woe ’k dochs ek hwat meijaen, dêr’t se oer neitinke koene”. Dat preek)en hat foar him, lyk as foar mysels in swier stik west. Yn 1909 wie er it al fan doel, mar hy wraksele mei de foarm. 23 Febr. 1909 skreau er: „Om jo to sizzen sa’t it is: ik haw it prebearre mear as ien kear, mar it woe net slagje. Hwat jo wend binne altiten yn it Hollansk to sizzen, lit him net sa maklik forfryskje. Hoewol ik de moed jit net opjaen wol, moat ik dochs earlik sizze, dat ik der wol hwat tsjin opsjoch. It fait net mei, foaral net om de rjochte wurden to finen”. Hy 'sil der yn 1915 ek noch wol hwat oer hearre moatten ha. Hy wie de dominy dêr’t in ald wyfke ris soks-hwat fan sein habbe moat: „Ja, dy nije dominy fan üs dat is in bêstenden; in aerdige gemiensume man ek sa troch ’n dei. Mar.,.. hy praet Frysk”. Hy stie doe to Akkrum (1886—1897). en tinkers, en dochs sa ien as it op ’e maetskiplike bilangen fan har doarp oankaem. Dr. J. B. Schepers rjochte yn 1897 mei in stikmannich oaren to Haerlim it selskip „Gysbert Japicx” op. It is oan syn dea ta, hast fjirtich jier jimmeroan syn geastlik hertebern bleaun. Hy wie de sibbe freon en amtsbroer fan dr. F. Buitenrust Hettema en de grounlizzer fan it Boun fan Friezen om utens (1918). Earst hied er gans biswieren tsjin it Kristlik Frysk Selskip, mar al gau frege er plak yn üs tiidskrift foar ytlike fan syn godstsjinstige gedichten. Dêr wie ünder oaren in fers by oer Gethsémané, de tearste stof dy’t mar is to bitinken. De sköging dêroer bleau lykwols nei myn ynsjen sa biheind yn it leech minsklike flak dat ik it ünmooglik opnimme doarst. Foar de wissichheit stjürde ik it nei Huismans, en dy tocht der krekt en allyk oer. Yn 1911 bisocht Schepers üs to winnen foar it Nederlansk Forboun, hwat ek al net yn goede ierde foei. Fyftjin jier neitiid bisocht er üs to biheljen yn ~De Dietsche Bond” (oprjochte yn 1917) mei in opstel tytle „Het Fries en de Dietsche Gedachte” yn it orgaen fan dy namme, mar ek sünder fortuten. Net minder speak roun yn 1933 syn foarstel yn ’e Maatschappij der Nederlandsche letterkunde om de Fryske letterkundigen in kans to jaen foar de van der Hoogtpriis. Dêr kaem noch by dat de jongerein him to fül fan ’e streek gyng, dêr koed er net mei opride. len en oar moat him wol in gefoel fan foriensuming jown ha, foaral doe’t syn meistrider dr. F. Buitenrust Hettema yn 1922 kaem to forstjerren. Dochs haldde er trou de forbining mei üs oan. Rom fan hert as er wie. biwurke er dat ik 16 Novimber 1924 yn 'e Sint Bavo to Haerlim in Fryske jountsjinst halde koe mei in preek oer Eliza’s ropping. Ik teach der hinne üt Alkmaer wei mei Gorrit Grondsma, (* 9.8. 1890 to Easthim) doedestiids de greate Fryske foardrager. Noait koe ik hofliker üntfongen en ünthelle wurde as dy Snein yn Schepers syn moai, lokkich famyljelibben. Doe haw ik ünder de o sa krekte foarmen fan it Menniste wêzen syn waerm hert field. Op ’e Piter Jellesdei to Stiens (20 April 1933) hawwe wy jitris füstke. It léste biwiis fan syn heitelanske leafde krige ik in healjier foar syn dea (Desimber 1936) mei de tynge dat er syn hanskriften de Provinsiale Bibleteek tamakke. Myn antwurd dêrop lit ik hjir folgje: Jins skriuwen taest my efkes yn it moed. Hoe soe it oars? Dêr lukt in skaed fan ’e dea oer it brief en men wurdt stil. Mar lokkich, hjir is ek hwat oars: de moed en it leauwe om seineman yn ’e eagen to sjen èn Fryslan, èn de takomst. Juster haw ik jitris noaske yn ’e brieveskat fan jins freon Dr. F. Buitenrust Hettema, dy’t op myn keamer plak hat yn sa’n 25 portefeuilles. Hoefolle brieven dêr ek fan jo mank binne, stekt net nau. In kostber bisit fan ’e provinsje! Ek krigen wy hjir in djüre oanwinst fan notaris S. v.d. Burg. En nou yn it takommende jowes! Hjirmei hoech ik einling net mear to sizzen, hoe’t ik ünder jins oanbod stean. Mei greate tankberens nim ik it oan. En dêrmei is it dan ek biklonken. Oaren hoege der fan myn kant net yn kend to wurden. Fierder lit ik alles oan jo oer, Yn Sjouke de Zee bigroete ik jimmer op ’e bibleteek de ~omnis homo”, Steatelid, drankbistrider, hagepreker, toanielskriuwer, dichter, foardrager, promotor fan it kamplibben yn it Kraggehüs to Gieteren en Fredesheim by Stienwyk (mei T. O. M. H. Hylkema (dominy to Gieteren 1912. 1929) en Amearikareizger. Ik haw him biwündere yn ’e Harmony as „Profesije” yn it stik ~For Fryslans Tael” fan Yme Schuitmaker op ’e Waling Dykstradei (20 Sept. 1916). Doe stie er dér net as in figuer üt ’e wijde skiednis fan Aid-Israël, mar as in echte Fryske folkstribün dy’t mei gloede spriek foar de hillige rjochten fan it heitelan. Ik haw earnstich mei him sprutsen oer de wearde fan Menno Simons Skriften en woun him foar it oersetten fan Menno’s meditaesje oer Psalm 25 yn ’e Fry ske Librije. Der binne net folie fan ’e aldere generaesje, dy’t him bineikomme as Frysk strider, as folksman alhiel üt ’e skoalle fan Waling Dykstra. Yn syn léste skriuwen, datearre 3 July 1934, tanket er my foar in moedjaend brief, „dat folie ta my sprutsen en my yn jins herte sjen litten hat”, en dan forhellet er fan syn krewearjen foar it Frysk yn Hilversum, dat er yn ’e Formoanje sprutsen hat oer de ald-Mennisten yn Amearika en foar de Jongerein oer Menno Simons. „Op de lytse Fryske jounen haw ik bisprutsen Harmen Sytstra, Waling Dykstra, Auke Boonemmer en Piter Jelles, dêr’t men wol earen foar hat. En nou krige ik it forsiik om takomme hjerst Dr. G. A. Wumkes to bisprekken, hwat ik foarlopich oannommen ha. Dochs wol ik graech fan jo witte as jo my dat tasteane en sa al my dan nei jo eigen ynsjen eat oan ’e han to jaen foar myn ünderwerp”. Fan it Mennistendom nei it Baptisme is in lytse stap. Beide binne tsjin sawol op 'e bernedoop as op ’e eed. Beide hawwe woartel sketten oan dizze Noardsé-iggen. Noait hie ik tinke kinnen fan ’e léstneamde geastlike stream de skiednis skriuwe to sillen. It is ek tagien lans in wündere wei. Doe’t ik myn sketsen oer it Fryske Réveil skreau, waerd ik bikend mei de skiednis fan ’e Baptistyske preekstasyons tusken Flie en Lauwers, dy’t har oarsprong tanken oan ’e fruchtbare memrae- Skriuwende oer myn forhalding ta de Mennisten, moat ik bitinke twa fan har lekeprekers, dy’t elk op syn eigen wize en nei de miette fan har krêften de Fryske saek tsjinne ha. Fan Douwe Woelinga, postamtner to Flissingen, krige ik foar „Yn üs eigen Tael” in list fan Fryske plaknammen. En weromkommen yn it heitelan stichte er yn ’e memmetael mannich bruorre- en susterformidden mei de tynge fan frede en heil neffens it Evangellje fan ’e Berchrede, dy’t er foar alles heech haldde. Mannich kear mei him oprinnend fan it postkantoar to Ljouwert, hiene wy daelk geastlik kontakt en it hat my moeid dat ik him net oerhelje koe ta it halden fan in ynlieding op üs Provinsiale kursus. gemeente Ihren yn East-Fryslan. De jefte fan „Yn üs Eigen Tael” mei de biografy fan ’e Makkumer Baptist Bline Evert rekke oer ’e Oseaen nei in soan fan Fryslan's earste Baptistelearaer Peter Johannes de Neui. dy’t wenne yn Tyndal (Süd Dakota). Dizze emigrant H. P. de Neui makke yn 1910 mei syn frou in pylgertocht lans de gemeenten en posten, dy’t syn heit stifte hie. Sa kaem er ek to Snits en it bisiik sil ik net gau forjitte fan de stoere, ienfaldige lanforhuzer mei de spoaren fan in hurd libben op it antlit. Hy utere syn tankberheit foar de neitins dy’t ik syn heit wijd hie en ünthiet my in kopije to stjüren fan it deiboek dat dizze neilitten hie. Yn ’e wintermoanne dat jiers joech de ald-Baptiste learaer J. Horn, reizgjend evangelist yn de Bildt (U.) yn üs pas forgreate gebou foar Kristlike bilangen op it Efterom in Bunjanjoun mei ljochtbylden. It petear gyng neitiid op myn studearkeamer oer de üntjowing fan it Baptisme yn Nederlan. Ik hearde doe dingen dy’t my alhielendal frjemd wiene en myn bilangstelling wekker röpen. Fuortdaelk waerden de nedige oantekeningen makke. Foar fierdere ynljochtings forwiisde er my nei juffer Anna Maria Feisser to Nije Pekela (f 8 Juny 1935), de dochter fan Nederlans earste Baptistelearaer dr. Johannes Elias Feisser (1805 65). Op myn brief oan har folgen treffende antwurden. De skiednis fan ’e gemeenten wie har wurden in saek fan gebet. Hja hie de Heare frege dat der ien komme mocht dy dat wurk op him naem, en nou leaude hja it lei op myn wei, ik soe mar oerkomme en de nedige boustoffen by har fine. Hja hie in skat fan brieven, brosjures en knipsels ta myn tsjinst. Sa reizge ik 4 Maeije 1911 mei in goed leauwe nei de Pekel. By de Feissers, in net troude suster en broer, fielde ik my opslach thüs. Mids har djippe ienfald weve in hege geastlike sfear dy’t woldiedich oandie. Gjin skyn fan sektarisme makke skieding tusken üs. Wy wisten üs ien yn de Rjochtfeardige. In pear hearlike dagen haw ik dêr tahalden, De broer, Johannes Feisser, in sljochtwei Friso-Sakser, autodidakt, hie in boekerij mei folie Ingelske wurken. In folsleine ütjefte fan Emanuel Swedenborg, dêr’t er yn thüs wie, stie foaroan. Hy utere him tige hoeden, in skriftgelearde frij fan lettertsjinst, in wiis tinker, dêr’t ik sa’n tweintich jier jonger as hy, gans fan leare koe. De halding dy’t ik foar him oer oannaem wie dan ek meast freegjend. Alhoewol Baptist, stie de doop by him perfoarst net op it earste plan. It petear sette skielk öf mei it kardinale stik fan ’e rjcchtfeardiging. Feisser gyng nei de kast, helle dêr de nijste ütjefte fan it Nije Testamint troch Westcott-Hort üt, sloech it fjirde kapittel op fan Paulus’ brief oan ’e Romeinen en bigoun üt it Gryksk to fortalen. Ut it bisprek stiet my it neifolgjende foar: Priuwt men hjir yn Paulus net de bikearde rabbyn? Ja, hy sprekt as in Joadsk learaer yn Christus ta de Joaden. Hwer draeit it dan by him om? Syn hiele theology woartelt yn ’e Wetsfraech, mar jowt der in nij ynsjoch op. De Wetswei haldt op, de nije Heilswei bigjint. Hwer hat men neffens him de gerjochtichheit alerearst to siikjen? Yn God seis, dy’t rjocht is en ien mei syn Wet. Is soks net yn striid mei it bigryp fan Heit? Né, men moat yn dizze dingen net minskelik, boargerlyk juridysk tinke, hwant de rjochtfeardiging giet yn tsjin alle minskelike rjochtsregeling. Hoe soene jo sa’n died neame? It is in ünbigryplike died fan genede, dat de Ivige in sündaer rjochtfeardich forklearret, omdat yn Christus’ offer oan it krüs alle sünde foroardiele, en alle skuld foldien is. En dan de persoanlike died fan ós kant? Dat is leauwen ut genede. It iene kin net tocht wurde sünder it oare. Hoe forstean jo fers alve? Dat Abraham as type fan alle leauwigen rjochtfeardige is üt syn lcauwe en as segel dêrop de bisnijenis üntfongen hat. Kin men dat ek forjowing neame? Rjochtfeardiging giet, tinkt my, djipper, en is radikale redding, dy’t iepenbiere en jown wurdt. Hoe is nou de oarder? Leauwe, rjochtfeardich forklearre wurde, bisnien wurde. Hoe stiet it nou foar üs. Leauwe, rjochtfeardich forklearre wurde, doopt wurde. Is hjir ek in skieding fan forline en hjoed? Né, dy fait alhielendal wei, de hielsdied fan God bliuwt oanhaldend bywêzich, hja is ivich. Sa haw ik dêr yn dy needrige wente sitten, freegjend en opsjend as oan ’e fuotten fan in Gamaliël. In wünder kolleezje wie it, halden troch in ünoansjenlik man. Men bilibbet yn sa’n stoune in stikje ald Kristendom, los fan alle skoallegeleardheit. Wer hwat mear forsteande fan ’e mienskip der hilligen teach ik nei hüs, ek foarsjoen fan gans boustiennen foar it nije wurk. Fierder skreauwen de Feissers nei alle gemeenten om my to helpen. Sünder dy stipe soe der neat fan torjochte kommen wêze. En hwat roun it nou flot fan ’e tried. De ljeaflikste oantinkens haw ik oerhalden fan myn bisiik oan ünderskate gemeenten en oan it brieveforkear dat dêr op folge. J. Louw, kwekeling oan it Baptistesemenaerje to Hamburch, kopiëare allerhande tiding üt de Hamburger Missionsblatter. De patriarch fan ’e Frensjerter gemeente, Cornelis Hemmes, dy’t 10 Nov. 1924 hündert jier wurden is, liet my it moaije tsjerkje sjen, alear de Menniste Formoanje en de doopküpe foar ’e preekstoel. De aldste fan ’e Warkumer gemeente H. de Vries sei my: „Ik skuor de eagen op en siz, hoe kin immen dy’t safier op it tsjerkelik mêd fan ós ófstiet it yn ’e holle krije de skiednis fan ós mienskip to skriuwen? Soks moat fan de Heare wêze en wv tankje Him dêrfoar. Mar yn ’e himel sille jo sjen dat wy de wierheit bilide oangeande de doop.” Doe moast ik wol laitsje en antwurde: ~Wy sille yn ’e ivichheit wol net mear op dat punt ütinoar rinne”. Ek komt it byld foar my to stean fan A. Karssiens to Starum. Wie dat in learaer fan ’e Kristengemeente? Ja, mar yn syn hiele persoan en halding in stoere sékaptein, en ik moast efkes tinke oan e fiskers oan ’e Galeister mar, dy’t Jezus’ apostelen waerden. It iene mei it oare hat makke dat ik myn boek „De Opkomst en Vestiging van het Baptisme in Nederland, A. J. Osinga, Snits, 1912, dat baenbrekkend wie, mei greate leafde, ja mei it hert skreaun ha. It die my goed, dat itselde jiers trije öffurdigen fan de „Unie van gemeente van gedoopte Christenen”, oprjochte 26 Jannewaerje 1881 to Foxhol, de bruorren F. J. van Meerlo to de Haech, B. Roeles to Dimter en G. de Vries to Haulerwyk, my mounling to Snits har tank brochten. In bikende persoanlikheit wie yn myn earste Snitser jierren de stêdssindling Frederik Staüdt, dy’t as sadanich H Augustus 1907 de jouns ynstallearre waerd yn it „Te Huis” oan ’e Westersingel troch de Baptistelearaer J. de Hart te Hengelo (O). Hy wie in iverich strjittepreker en ik hear him noch by syn draeioargeltsje heilslieten sjongen op e Geaukade. lenris trof ik him op sikebisiik. De sike lei sa goed as yn it stjerren. Dochs sette Staüdt in fül petear yn oer de bikearing. Ik achte it doe net in gelegenheit dêr djip op yn to gean, mar mei de iver fan ’e Methodist gyng er troch. De oare deis bea er syn eksküs oan yn in brief fan fyftjin blêdkanten dy’t ik noch altyd biwarre ha. It gyng oer it akute of it bistindige fan ’e bikearing, en hy miende it goed, sa’t dizze rigels sjen litte: „Mijn vraag in liefde is: Is u bekeerd, dominé? O, ik bid u, u heeft zoo’n kostelijk werk te verrichten, zie niet achter u, maar zie omhoog naar de rots der eeuwen en klem u daaraan vast, klem u aan Hem, die ook u de zekerheid in uw hart wil geven dat u bekeerd is en roep dan uit: Gered om te redden, hallelujah! En vertel aan de menschen, dat ook zij bekering noodig hebben. U duidt het mij toch niet ten kwade? Ik zie thans niet de doctor inde theologie, maar demensch met een ziel voor me, en die is me even kostbaar als die van de minste mijner achterbuurten. Voor God zijn wij allen gelijk”. Neitiid is Staüdt direkteur wurden fan De Philantroop, in thüs foar dakleazen oan ’e Grinzer strjitwei to Ljouwert. Doe’t yn 1922 it garnisoen üt ’e haedstêd forlein waerd, teach er de unifoarm oan as offisier-ynstrukteur by de Frijwillige Lanstoarm. En jierren letter seach ik him Snein op Snein yn ’e Herfoarme Evangelisaesje Pniël to Huzum sitten njonken de hertsfreondinne fan myn frou, Marie Koopmans-van Helden. Syn sjongen klonk hast boppe it oargel üt. Myn stüdzje oer it Baptisme laette my ta it Darbisme, dat yn ’e jierren 1854 —5B yn Nederlan baen briek en de herten bygelyks Onder ’e Baptiste bruorren to Amsterdam frijhwat yn ünstjür brocht. De skiednis fan dy biweging yn üs lan wie noch net biskreaun en it soe ek gans swierrichheden meibringe. Soks stie yn forban mei har miskennen fan tradysje en histoarje. Yn oerdreaun spiritualisme stelde men jin boppe alle tiid en romte. Alle offisiéle stikken üntbrieken. Ut brieven of mounlinge meidielingen fan aldere bruorren moast de boustof forgarre wurde. Lykwols wie soks troch myn sneupersaerd krekt koarn op myn moune. Nou fornaem ik fan boargemaster H. M. Tromp dat in oansteand omkesizzer fan him, M. J. Schepper, juridysk studint to Leijen, letter heechlearaer oan ’e rjochtshegeskoalle to Batavia, oan ’e „Vergadering” bisibbe wie. Ik frege him om ynljochtings en it antwurd wie (13 Maeije 1912): „Ik haw wol fan alde bruorren forhalen heard, mar alle chronologyske wearde moat der oan üntsein wurde. Dat hinget hielendal gear mei it plak dêr’t hja oanspraek op meitsje mids alle tsjerklike bitizing, mei de ropping dy’t hja harsels oplein achtsje, in ropping hielendal geastlik. sa seis dat hja har fan alle tiidsbannen üntslacht. Dêrom leau ik net, dat der folie to finen is. Ik sil lykwols myn bést dwaen hwat myn relaesjes as ex-Darbist ütrjochtsje kinne. Oan ’e oare kant studearje of leaver sneup ik folie yn ’e biskieden oangeande de Réveiltiid. Mar dat is in reuzewurk en oan ’e tiden fan 1850 bin ik noch lang net ta. Letter sil ik jo wol mear opjeften dwaen kinne. As myn forloofde en ik dizze simmer to Snits komme bij de famylje Tromp sille wy it oer de „Vergadering” neijer hawwe”. It oare jiers, 19 Febrewaerje 1913, hie ik mei Schepper oan ’e pasterij in wiidweidich petear oer de Plymouth bruorren. Him tocht hja hiene in hierarchysk bigjinsel en ynsafier stiene hja ticht by itjinge hja it fülst bistrieden yn it Roomsk-Katholicisme. Hy wiisde my op ’e praktyk. len fan ’e foaroanmannen G. P. Bronkhorst hie yn eigen fermidden de namme „aertsbiskop fan Haerlim”. Schepper fêstlge ek myn oandacht op de brosjure fan }. Th. R. Schreuder, Het Darbisme in Theorie en in Praktijk (1907), dy’t ik my oantuge, mar sünder dêr in wurd yn to finen oer de praktyk fan it Darbisme yn üs lan. Alles hwat direkte oanlieding west hat ta it loslitten en priisjaen fan it bigjinsel, dat yn ’e Vergadering bilicheme is, wurdt forswijd. Wichtich is syn konklüzje dy’t alhielendal mei mr. Schepper sines oerienkomt: „Wie God als den God der historie voorbijziet en de stem, waarmede Hij in het levender personen, der familiën en geslachten, der Dan seach ik him yn myn forbylding wer stean by syn draeioargeltsje oan ’e Geaukade to Snits. volkeren en natiën, en ook in het levender Gemeente spreekt, niet hoort, verliest de wijze lessen, die het leven leeren kan. Dan worden de handwijzers der ervaring niet opgemerkt en een pad wordt ingeslagen, dat afvoert van het doel. Door weer aan te knoopen bij de eerste eeuw, alsof er geen kerkhistorie geweest ware, zijnde lessen van het levender Kerk voor haar verloren gegaan, zoodat de Vergadering thans na een zeventigjarig bestaan in haren schoot een Roomsche eenheid met een Protestantsche verdeeldheid verbergt. Evangelisch in haar leer, is zij Roomsch in haar eenheidsgedachte. Roomsch in haar kerkbegrip en in haar kerkelijke tucht, terwijl de Protestantsche verdeeldheid noodzakelijk uit haar afscheidingsbeginsel voortspruiten moest”. Mei’t oare brosjures sawol fan D. Rot as fan }. N. Voorhoeve en it orgaen „De Bode des Heils”, dat al sa'n tachtich jiergongen bilibbe my ek net it nedige ljocht joegen, liet ik dit ündersiik farre. Dochs waerd ik noch bihelle yn dat formidden troch de persoan fan K. Rozendal, berne 15 Oktober 1882 to Froubuorren, letter lid fan 'e „Vergadering". Hy wie wetterboukundige, kaem yn Brandenburch ta bikearing (1905) slagge nei Amearika, briek mei de Grifformearde tsjerke om de bernedoop, kaem wer yn ’t heitelan (1917 en bigoun to evangelisearjen to Snits en oare plakken, foaral yn ’e Ychtener polder. Hy doopte hünderten learlingen en stifte gans „vergaderingen van open broeders ’. Hy hie in eigen evangelisaesjetinte en skreau „De Gemeenschapsboot”. Op syn forsiik mocht er sa nou en dan ek wol ris sprekke yn üs Gebou op ft Efterom (1921). Yn it orgaen „Gemeenschapsbode voor de kinderen Gods”, ütjefte S. Westerweel, Sutfen, Jiergong 8,15 Febr. 1928 lêz ik: „Te Sneek is een flinke vergadering”. Lykwols kaem der om de persoan fan Rozendal dy’t it bigjinsel fan iepen tafel mei oare bruorren en susters forkundige great skeel tusken de „vergaderingen to Snits, Aldehaske en de Jouwer mei de „vergadering” to Alfen, Apeldoorn en de Haech, dy ta aldsten hiene J. N. Voorhoeve, D. Rot en J. A. Vellekoop, en it roun safier dat de Onderlinge mienskip öfbrutsen waerd mei öfsnijing fan ’e tafel des Heare. Hoe pynlik dy dingen wiene en hokker djippe wounen se sloegen yn ’e herten, koe ik fornimme by ien fan ’e bruorren, op hwaens forsiik ik de aldste ütjefte bisoarge fan Het zien op Jezus. Een gezicht van het eeuwig Evangelie of der zielsoogen op Jezus, troch de puriteinske godgelearde Isaac Ambrosius, in fortaling fan syn „Looking unto Jesus”, in boek dat sterk en dreech de heilsoarder foarstelt en in eareplak takomt njonken de béste fan üs alde Hollanske Kalvinistyske skriuwers. Yn 1925 hat de firma J. W. Boeijinga Soannen to Snits it yn wide formiddens oan ’e man brocht. len fan Rozendal syn folgelingen wie de Herfoarme alderling J. Y. Alkema, dy’t in izerwinkel hie op ’e hoeke fan ’e Galigastrjitte to Snits. Hy kaem üt Makkum, spriek noch al gauris yn it gebou op it Efterom; hij roun heech mei de skriften en it orgaen „Maranatha” fan Johannes de Heer. Om't er yn myn preken jimmeroan in profetyske toan biharke, bleau er de Greate Tsjerke trou, mar ünder myn opfolger H. W. te Winkel gyng er oer ta de Forgearring fan ’e iepen bruorren, dy’t gearkaem yn ’e biwaerskoalle fan Saekje Volbeda op ’e Pölle. Hy is de heit fan myn learling Ynte Alkema, sünt 1942 dominy to Amsterdam. It kin jin goed dwaen wiere frommens to finen yn formiddens dy tsjerkelik fier fan jin öfsteane. Dan ljochtet der ynienen foar jin op in wrald fan oare fielings en tinzen, sadat men freget: hwer bin ik hjir, yn hokfor sfear sykhelje ik, is dit njoggentjinde of de fyftjinde ieu? Nou hie ik yn Waling Dykstra’s „Uit Frieslands Volksleven, 1895, 11, 149 lézen oer in sekte fan Godsbern dy’t har liede lieten troch de Geast. Hja weardearren de Bibel wol as paedwizer foar de ünleauwigen, mar seis hiene hja him net fanneden, oermits God Him rjochtstreeks oan it hert iepenbiere. „Geastlike” minsken dus. Allegearre dy’t net mei harren gyngen binne forlern, hwant „Sodom moat üt Loth” en „folie minsken hawwe in stellen gouden tonge ’. Dizze meidieling wie net yn alles krekt, mar joech dochs in grounslach om der fierder op to bouwen. Troch oanhaldend neifreegjen mocht it my slagje mear to witten to kommen, earst fan Dr. S. Cuperus to Huns (1912 —1916), alear to Oerterp (1902—1912) en to Lekkum (1916—1944), fierder troch dr. H. T. de Graaf to Snits, eren to Marum (1900—1907), dy beide dizze minsken fan it ynwindich ljocht sprutsen hiene. Hwat ik fan harren fornaem, makke my sa nijsgjirrich dat ik op in moaije Oktoberdei 1913 mei myn Snitser kollega de tocht ündernaem nei it fiere de Wilp, dat troch de grins fan Fryslan en Grinslan midstroch snien wurdt. It is dér it lan fan ’e Kompanjonsfearten, dat noch kultivearre wurde moast, in echte feankoloanje yn it earste tiidrek fan groei. Yn dat formidden hawwe wy omkroaske siikjend it spoar fan de man dy t hjir as in geastlike heit foreare waerd: Marten Jans van Houten, berne 6 Febrewaerje 1801 to Rottefalle, forstoarn yn ’e Wilp 6 Desimber 1879. Wy hawwe tahalden yn ’e wenning fan syn dochter, sprutsen mei syn learling, in jonge ymker, harke nei syn freon, in alde fédokter. En al wer oan hearden wy deselde klanken en uteringen dy tin eigen aerd fan Kristlik libben forretten, noch Kalvinistysk, noch piëtistysk, noch methodistysk, noch modern. It wie klearebare mystyk, dy’t jin stil tomiette sweve. Van Houten hie it net fine kinnen yn ’e Greate Tsjerke, allikemin yn e Kristlik Grifformearde Tsjerke. Doe krige er yn hannen de wurken fan mystike skriuwers lyk as Jacob Boehme, Pierre Poiret, Antoinette de Bourignon, Jodocus van Lodensteyn, Johann Tauler, Thomas a Kempis, Johannes Everhard en Jacob Brill. It lézen fan dizze skriften hat dêrta meiwurke, dat er de wierheit net mear socht yn e forstanlike, mar yn bifynlike wei. God wurdt him de Oseaen, dêr’t de Hillige Geast ütfloeit, dêr’t de Bibel troch ynjown is, dy’t ek Bibel yn 'e minske forklearret. De greate fijannen fan it geastlik libben binne him: geleardheit, uterlikheit en eigenleafde. Sa’n fjirtich jier hat er twaris elke Snein ünder it reidtek fan syn nederige hutte tsjüge hwat de Geast him joech to sprekken. It wêzen fan it Kristendom wie him Christus yn ’e minske. Hy sifere it histoaryske net wei, mar wiisde der oer hinne. It oefenjen waerd nei syn dea fuortset troch Eabele Gaukes Veenstra. Doe’t van Houten it tydlike mei it ivige forwiksele, foei op him de profetemantel en liet er op eigen kosten in lokaeltsje bouwe. Him folge de evangelist van Aken op, alear sindling yn Süd-Afrika. Van Houten syn tinkbylden kin men kennen leare üt syn boekje Het licht schijnt inde duisternis, dat printe waerd by H. J. Bronsema op ’e Leek. Ik stjürde it nei dr. A. H. de Hartog, en dy skreau my, it wie de suverste mystyk dy’t er ea lézen hie yn infoarm sa breklik fan tael en styl. Ik helje der inkele rigels üt oan: „Ik wil liever met Christus van de gansche wereld voor een ongodsdienstig mensch gehouden worden, dan dat ik mij zelven zoude vleien met een godsdienst daar het weten van het aoen in ontbreekt. Hoe kan Christus leven zich in ons uitwerken, zoolang wij niet een gelijkheid worden met Christus ontvangenis en geboorte en met hem die naaktheid en blootheid worden bij onszelven, die Christus had bij zijn komst inde wereld. Dat is de wederbrenging tot God, welke niet een gebouw is in onze ietsheid, veeleer een wederbrenging tot onze nietheid”. Wy hiene in fruchtbere dei, ek troch de weromreis, doe t wy oangyngen by de Graef syn sweager ds. Frits Reitsma to Drachten (1912 —1918) alear to Noardwolde (1903-—1912, dy’t ik kennen learde as in man dy’t Jan Luyken heech hie en seis ek mystyk wie fan oanliz. P. H. Ritter Jr. hat syn libben to Noardwolde treflik tekene yn ’e roman tytle ~De Goede Herder" (1936). Op 17 Oktober 1914 mocht ik op ’e jierforgearring fan it Frysk Genoatskip in lezing halde oer de iensume, forgetten tinker yn ’e Wilp. Hja is letter opnommen yn De Vrije Fries, XXIV, 1916, bl. 143—158, ünder ’e titel „Een Mysticus uit de Friesche Veenen”. Ik gean nou ytlike jierren tobek om in tried to krijen ta de Pinksterbiweging, dy’t in hiel tiidrek myn oandacht frege hat, om’t hja baen briek yn myn earste gemeente en ik har skiednis biskreaun haw. It wie de tsiende Maeije fan it jier 1907 dat de ald-alderling Japik van der Ploeg to Formearum op Skylge him oantsjinne by de Snitser pasterije. Syn hert wie fol fan itjinge der nei myn öfskied fan it eilan op e Easthoeke yn ’e gemeente bard wie. Syn forhael kaem hjir op del. De striid tusken rjuchtsinnich en frijsinnich hie skerper foarmen oannommen. By de tsienjierlikse stimming kaem de bineaming fan e amtsdragers yn hannen fan in frijsinnich kieskolleezje. Myn opfolger ds. Herre Stegenga, in Koudumer en lyk as ik Dijkiaen, hie de namme noch „finer” to wezen as Wumkes. It is bard dat de tsjerkeried him nei de tsjinst wegere de han to jaen. Doe’t syn heit P. Stegenga Asn., dy t yn Apeldoorn evangelisearre en redakteur wie fan it blêdtsje Het Lampje (1903—1904) ris foar syn soan, dy t hommels siik wurden wie, de tsjinst to Hoarn waernimme woe, wegere de tsjerkerie him de kansel, sadat er de gemeente forsocht kalm nei hüs to gean. De jongfammeforiening dy’t 7 July 1899 oprjochte waerd en sa n fjirtich leden telde hie it swier to forantwurdzjen fan wegen spot en kwealaster. Doe’t hjerstmis 1900 it séfolk fan ’e hearringfangst thüskaem, kundige Stegenga fan ’e kansel öf, hy woe in jongfeinteforiening oprjochtsje en frege dêrfoar meiwurking fan de alders. Dat wie op e nij pik yn it fjür mar it bifoel de jonges sa goed, dat de foriening oangroeide ta in tritich man. En hwat mear de leden krigen to hearren of to forduorjen, hwat nauwer de Onderlinge ban waerd. Hja kamen folie by de alders oan hüs om meiinoar to praten en to sjongen, lyk as by A. J. Roos, J. D. Roos en by de Bakkers to Lies. Op in joun smieten dêr de tsjinstanners in klinkert troch it finster. Tinkend oan ’e leuze: ~Hwa t it bern hat, hat de takomst , waerd op in forgearring bisletten ta it stiftsjen fan in skoalle foar Kristlik folksünderrjocht. It nedige kaptael kaem üt eigen büse en fan ’e fêste wal byinoar, en mei de bou waerd yn Septimber bigoun. Op in krisis roun it üt troch de komst fan in fremdling. Hy skreau him Haitema. Op in Novimberdei fan it jier 1903 skille er by ds. Stegenga oan, dy't de doar iependie en in krantsje fan him krige, tytle „De Vrije Evangelietrompet”. Hy frege hwat dat blêdtsje ynhaldde. „Ik bin hjir kommen , wie it antwurd, om to forkundigjen dat in minske yn Christus folslein libje kin”. Dit boadskip hie it gefolch dat de frjemdling dy deis yn ’e pasterij oerbleau. Earst moast der noch de jouns in bigraffenis fan liken dy t oanspield wiene halden wurde en doe folge oant djip yn e nacht in petear, dat in bislissing bringe soe. It die bliken dat de frjemdling fan komöf üt deselde gritenij kaem as Stegenga, üt in laech fan e „fine Mennisten. Syn pake waerd emigrant nei Amearika to wille fan it leauwe. Troch in iepenbiering midden op e Atlantyske oseaen slagge de pakesizzer nei Skylge en waerd it middel det Stegenga dominy öf waerd. Op in Sneontojoun joech in gemeentelid üt Easterein syn bern oan foar de bernedoop. „Né, freon”, andere dominy, soks kin net oangean, moarnier sille jo der wol mear fan hearre”. Hwat wie der bard? Haitema hie Stegenga oertsjüge fan it djip fordjer yn e tsjerke; de breidsgemeente wie in Babel wurden, de bernedoop gyng yn tsjin de Skrift; earst moast de minske bikeard wêze, dan de wetterdoop troch Onderdompeling üntfange en dêrnei mei de Pinkstergeest doopt wurde. Haitema wie fegetariër, libbe meast fan apenuten, dreau sterk it mijen fan ’e wrald mei har pronk, en frege de froulju: Sil ik dy fear mar fan jins hoed ófknippe? Tsjin de oermacht fan syn Skriftwurden koe Stegenga net op, en de Sneintomoarns (6 Desimber 1903) makke er bikend dat er syn amt dellei. De oare Sneins preke er yn ’e Kristlike skoalle. De tsjerkfaden lieten him noch in skoftsje yn ’e pasterije wenje, mar doe gyng er yn it mastershüs, oant it oare jiers (6 Nov. 1904) it earste skoallehaed J. Adolfs uit Gortel kaem, dy’t bifêstige waerd troch ds. J. ). van Noort üt Amsterdam, foarsitter fan Kristlik folksünderwiis. Der waerd nou in Herfoarme evangelisaesjeforiening Philadelphia mei tritich leden oprjochte. Doe lei de gemeente yn trije stikken, elk op in oar plak gearkommend: in part yn tsjerke ünder lieding fan ds. G. J. Schraffordt Koops, in part yn ’e Kristlike skoalle dêr't Adolfs preke, en in part by Cornelis Anes Bakker to Lies yn ’e keamer, dêr’t Stegenga en Haitema har keppeltsje foargyngen. Eastneamde forliet yn 1905 it eilan, sette him nei wenjen to Apeldoorn, dêr’t er earst noch evangelisearre mei syn heit. Neigeraden kaem der yn syn godstsjinstich tinken in greate omkear ünder ynfloed fan Ralph Waldo Emerson (1803—1882) syn skriften, dêr’t men as motto boppe sette koe: „Elkenien is syn eigen profeet”. Hy bisocht it doe mei in hinnebuorkerij, mar neitiid is er wer dominy wurden yn East-Ynje (1913—’30). Doe’t Japik van der Ploeg syn mistreastich forhael dien hie, moast ik suchtsjend sizze: ~Myn earme earste gemeente, hoe is Mozes' bea fan myn yntrépreek „De leaflikheit fan ’e Heare üs God mei oer üs wêze” forwadde, hoe is it wurd bifêstige: „De wei fan ’e frede kenne hja net” (Rom. 3 : 17). Ds. E. Syperda to Tjamsweer (emeritus wurden 8 Febr. 1939) skriuwer fan it Boun fan Evangelisaesjes, oprjochte 1892, hat my nochris smeke derhinne to gean as fredestifter, mar ik hie der gjin moed ta en stek de han yn in holdersnêst. Ik wist to goed, der wie in breuk kommen dêr’t gjin salve oan to striken foei. Jierliks offere ik foar de Kristlike skoalle as de kollektant to Snits kaem. Hwat koe ik mear dwaen as him in frébea meijaen foar alle bruorren yn Christo, hwer’t hja dan ek gearkamen. Adolfs, sa hearde ik, waerd nei oardehealjier opfolge troch Proost, troch Heeroma (1906-—1910), doe wer troch A. R. J. Bazuin. De kollektanten, de forslaggen fan it Boun, brieven fan ds. G. Vossers op Wester Skylge haldden my op ’e hichte fan it gemeentelik libben, en altyd kaem it wer op itselde del: twaspjalt en jitris twaspjalt. It waerd der net better op doe’t oer ’e Pinkstergemeente seis in stoarm losbriek. De nije persoan dy’t de striid oangyng wie Gerrit Roelof Polman, berne 2 Maeije 1868 to Westenholte yn it Swoller kerspel, dêr’t syn heit boer wie. Hy waerd nei syn bikearing (1888) offisier by it Heilsleger (1899), gouverneur fan ’e lankoloanje to Lunteren en haed fan ’e kweekskoalle fan it Leger to Amsterdam. Troch syn mear frije geast briek er mei it Leger, rekke ünder ynfloed fan Mr. Arthur S. Booth Clibborn, dy troud wie mei de aldste dochter fan ’e Generael (de Maréchale) en oertsjüge waerd fan ’e godlike genêzing op it gebed en fan Christus oansteande werkomst. Nei t Clibborn it Leger forliet, wegere Po – man ek trou to ünthjitten oan ’e bloedflagge (1902). Hy reizge op Clibborns oanstean nei Sion City by Chicago, dêr t Alexander Dowie, de greate Amerikaenske réveilpreker fan dy dagen foar tüzenen minsken op it platfoarm tongere tsjin frijmitselders spiritisten en theosofen. Polman kaem wer nei Jerope mei Dowieplannen, ü.o. de stifting fan in Algemiene Kristlike Apostolyske Tsjerke. Dowie’s flêsklike grouweldieden dy t nei syn dea foar it ljocht kamen, wizigen lykwols de foarnimmens en laetten ta in eigen, mear biskieden plak, dat foun waerd yn it gebou. Immanuël yn e Tsjerkestrjitte to Amsterdam nümer 342—344, dêr’t romte wie foat sa’n fiifhündert man; efteryn hie men in sealtsje foar lytse gearkomsten, boppe wennen de Polmans en foun men lokalen fan e sindingsopliedingsskoale. Dit gebou waerd 1 Juny 1912 yn gebrük nommen. Troch Haitema slagge Polman yn 1908 nei Lies op Skylge. Hja kaem dêr yn ’e kunde mei Voskuil, in ald offisier fan it Heilsleger en mei de jirpelkeapman Elzinga üt Minnertsgea, in gefoelsminske. De toanielen dy’t har dêr doe öfspile ha yn ’e oars sa fredige wente fan Arend Bakker tusken Haitema en Polman binne suver net to biskriuwen. It waerd sa’n oerspannen tastan dat Haitema op ’t lést ta dwylsin forfoel. Hy wie miende er —de Elia dy’t komme soe. Hünderten minsken fan East ta West krongen om ’e doar hinne. Earst doe t Haitema wer yn Amearika siet en Voskuil to Haerlim. krige Polman de lieding en koe winliken sprutsen wurde fan in Pinkstermienskip. Troch twa Pinkstersusters üt Lies, Geertje Roos en Trijntje Bakker, rekke ik mei Polman op in foet fan fortrouwen. De jongfammen yn in stimmich, min of mear Methodistysk habyt, kolportearren to Snits hüs oan hüs mei it blêd Klanken des Vredes, in illustrearre moanneblêd. Neigeraden üntstie der to Snits in lytse Pinksterrounte, meast üt it Baptiste formidden. Polman waerd de geastlike lieder, kaem by üs oan hüs en spriek wol yn it Gebou foar Kristlike bilangen. Ik krige fan him gans lektuer oer ’e biweging dy’t in ynternasjonael karakter oannaem, lies it orgaen Spade Regen (1907) en stie mei him yn brieveforkear. Sa waerd it plan yn my wekker der in histoaryske stüdzje oan to wijen. Ut it brieveforkear nim ik hjir ien en oar oer: 8 Febr. 1915. Mr. A. S. Booth-Clibborn leeft geheel inde beweging mee en heeft tijdens de opwekking veel in Duitschland, Zwitserland en Holland gereisd om de verschillende Pinkstergemeenten te bezoeken en vergaderingen te houden. Ik zal U eenigc bladen zenden, waarin hij geschreven heeft. De Maréchale heeft zich meer onzijdig gehouden, hoewel zij ook een paar maal in 28 29 Aug. 1916. Inde Nederlandsche tentzending zou dr. H. T. Oberman van Heemstede spreken o.a. over zenuwuitputting (tongenbeweging etc.). Toen ik dat hoorde, vroeg ik een onderhoud met hem, en vroeg hij mij met hem eens te spreken, wat ik ook deed. Ons gesprek was zeer gezegend en het speet hem dat hij dit onderwerp had aangekondigd. In zijn toespraak temidden van predikanten die vreezen voor de Pinksterbeweging e.a. zei hij: „Ik had aanvankelijk gemeend in verband met mijn onderwerp de tongenbeweging te noemen, doch bij nader onderzoek ben ik daarvan teruggekomen. Bij de Pinksterbroeders, zoals zij zich gaarne noemen, naar de gave der talen en alle voorrechten aan de uitstorting des H. Geestes naar Handelingen 2 : 4 verbonden, komen ook allerlei apparitie’s voor, die echter niet zonder onderzoek veroordeeld mogen worden. Ik heb den indruk dat de Pinksterbeweging een goddelijk tegengif is tegen het Spiritisme”. Op Terschei ling gaat het uitstekend. Eene avond sprak ik over den tekst die U plaatste inden gedenksteen van „Ons Huis” Jes. 24 : 15. Op 18 Juny 1917 by gelegenheit fan ’e jierforgearring fan it Nederlanske Bibelgenoatskip wie ik de gast by de Polmans yn Immanuël. Ik bifoun dêr in suvere, wijde, geastlike sfear. My troffen yn ’e Pinksterseale de stylfolle ütbylding yn branskildere glês fan ’e wize fammen geande nei de bruiloft, yn ’e learkeamer de Sineeske letters op in boerd. Oan it mienskiplik miel waerd it gebet dien, dat elk steande efter syn stoel oanharke. Oan tafel sieten forskate nasjonaliteiten, fan ’e Nederlanners baron van Asbeck en J. Thiessen, dy’t hiele Jerope trochreizge fan Normandië oant Bulgarije en Odessa ta en op Java bidstounen haldde, oeral him forbliidzjend yn it brüzjen fan ’e Pinksterstream. It petear kaem doe ek op ’e Woodbrokebiweging, dêr’t Polman him allerhanne publikaesjes fan oantuge. _ , , , . Myn stüdzje De Pinksterbeweging voornamelijk in Nederland stie Novimber 1916 yn it tiidskrift Stemmen des Tijds. In aparte brosjure waerd der fan makke yn ’e rige Pinksteruitgaven en mei gauwens kaem in twadde ütjefte foar it ljocht. Ds. H. J. Couveé, lieder fan ’e stêdssinding bikritisearre de brosjure oer de Pinksterbiweging yn it blêd Maranatha, red. Johannes de Heer. Polman siet doedestiids yn Switserlan en haldde der daegliks twa of trije gearkomsten. Baron van Asbeck dy’t ik by de Polmans troffen hie en ta it Pinksterformidden hearde skreau in stik tsjin Couveé sines. Under e dominys kaem bilangstelling foar de biweging, binammen dr. A. H. de Hartog stie der foar iepen. 12 July 1917 wie er yn in gearkomste dy’t er sleat mei in hertlik tankgebet. Nou kaem it tinkbyld yn my op in monografy gear to stallen oer de Pinkstergemeente op Skylge. Polman skreau my nei oanlieding dêrfan it neifolgjende: Pinkstervergaderingen sprak en ook eenige van haar kinderen, die met haar arbeiden in Amerika en Pinkstergaven hebben ontvangen”. gemeente inden Pinksterzegen. U komt nu onder zulke omstandigheden wederom met hen in contact. Een paar van den kring zullen een opstel schrijven, en ik wil gaarne mijn ervaring van de laatste jaren daaraan toevoegen, zoodat met uw eigen kennis van den toestand u voldoende feiten hebt, die u aanleiding zullen geven een opstel te schrijven, dat misschien het antwoord in zich sluit op alle leugen en laster, geschreven tegen de beweging. Als v. D. Zondagavond in ons midden was geweest, zou hij de echtheid gezien hebben, toen een gebonden spiritist naar voren kwam, met zijn handen omhoog, roepende: „O bid voor mij dat ik verlost worde”. Wij baden en wierpen demonen uit, en Geertje Roos had een profetie, die zijne verlossing bevestigde; hij stond op en dankte God. Wij laten nu uw opstel overdrukken, met een tweede van pastor Barratt er bij, dan hoop ik, dat de uwe no. 3 zal worden, en „Uw gedachte om een brochure te schrijven over de Pinksterbeweging in Oosterschelling is.een goddelijke ingeving, want daarvindt U stof die overeenkomt met uw denken en ons willen. Daar zult ge het Christendom een blik kunnen doen slaan in het Godsrijk, zooals dat komt door den Heiligen Geest. U zelf hebt daar de eerste ontwaking gebracht en velen voor het eerst doen bepalen bij de ernst van de eeuwigheid. Ds. Stegenga volgde U op, Haitema werkte mee, zooals alles meewerkt, wanneer God begonnen is, en eindelijk is daar een kring gevormd, van met den Heiligen Geest gedoopte broeders en zusters, die zonder leiding en zonder veel Bijbelkennis door den Geest der openbaring de zuiverste kring is, dien ik ontmoet heb. Daar is de roem der beweging. Ds. H. Stegenga is later theosophist geworden, Haitema is verdwenen en de Pinkstergemeenle fan Easter-Skyige zullen wij, nu de baan eenigszins gebroken is, geregeld literatuur over de beweging uitgeven. Zou u soms Geertje Roos eens willen spreken, daar zij de geschiedenis lan ’t begin mee gemaakt heelt, wil ik haar u wel eens zenden. Ingesloten een photo van de Fmksterkring. Vele broeders zijn daar niet bij”. Foar syn striid tsjin it spiritisme is net ünwichtich dit skriuwen, dat ik yn it Frysk oerset: 10 July 1917. De brosjures en boeken oer it spiritisme haw ik al krige. Seis haw ik net folie, mar myn kennis is yn haedsaek hwat ik yn ’e praktyk opdien haw; ik haw my dêr mei opset sin altyd fan ünthalden, om reden ik it to gefaerlik achte. Nou is dit oars, ik kin harren nou helpe en ta Christus liede, en ik fiel dat it m ropping fan God is, om dyjingen dy’t op myn wei komme, to helpen, oermits ik ek nei de doop fan ’e Geast in jefte fan e unders ïeding krige haw en de ynderlike krêft fan ’e Geast om to wjerstean hwat üt ’e kweade is. Ik sil fuortendaelk der wurk fan meitsje om de nedige literatuer foar en tsjm to knjen, ek ut it tiidrek fan P. Huet. Dat jo gjin driuw hawwe om jo by us rounte oan to sluten, bigryp ik tige goed, en ik leau dat jo op dit stuit foar de Pinksterbiweging in greater seine binne mei yn e tsjerke to tsjügjen, hwant dêr is Unlings it materiael foar de biwegmg of better sein foar de Pinkstergemeente yn it algemien. De utjetten fan Ds. P. Huet yn ’e tiid fan syn ofkear fan it spiritisme sil ik bisykje to krijen fan in lid üt ’e Frije Evangelyske gemeente. Yn forban mei üs ünderfining mei somlike mediums soene join tige wichtich wurk skriuwe kinne en it Kristendom dêr mei tsjinje. De tsjerken binne noch net dat kampfjild yngien. Warskógje is net foldwaende, de macht fan it spiritisme moat tobrutsen wurde. Dr. H. T. Oberman liket dêr ek in goed ynsjoch yn to hawwen nei oanlieding fan itjinge er oer de biweging skreau yn syn boekje. Ik skreau oan Dr. G. H. van Senden, de man fan de Woodbrookers, my ien en oar to stjüren en ek hwat hja fan ’e Pinksterbiweging skreaun hiene. Ik sil jo üs ünderfining mei it spiritisme skriftllk meidiele, dan kinne jo der mei dwaen sa’t jo wolle. Mocht it in ütjefte wurde iennich yn syn soart! Wy hawwe nou de beide stremmingen fan boppen en fan ünderen: de stêf fan Aaron en de stel fan ’e tsjoenders, tsjinjend ta frijmeitsing fan folie Aegyptyske slaven. God mei jo oermiette ynspirearje mei syn Geast om hjir m seine to wezen’. Ik leau dat God us roppen hat tusken de twa ofgrounen to stean, dêr’t wy oan ’e trein oer sprieken en bisiikje beide siden o biynfloedzjen. Wy steane tusken theology (wittenskip) en osbannige streamen yn, de iene mist de Geast en de oare ït soune Wurd fan God, lyk as jo it neamden. Kristlik Joadendom en geastlike ófgoaderij. De Geast, it Wurd en it Bloed halde us fnj fan de beide ofgrounen. De Evangelisaesje-formiddens fiel ik ne folie foar. Fynt men yn de tsjerke amtlike tucht, yn dizze rounten is hielendal gjin tucht, wylst de tucht fan de Geast allinmch de ienheit, en iennichheit underinoar biwurkje km en m soune geastlike tastan skept”. Polman hie in sterk leauwe yn 'e genezing op it gebet. Op in kear wie de frou fan ds. T. van der Brug to Haskerhoarne (1911 1920) dy’t mei myn frou freonskip haldde, deadlik siik. Har skoansuster fortelde it to uzes, wylst Polman derby siet. Hy sei ynienen: „Lit üs foar har bidde!” Hja gyngen mei har trijen nei boppe en knibbelen dêr del. Fan dyselde ure öf woun it libben it fan e dea. Ik hie noch altiten der op hope him sprekke to hearren yn tongetael. Op in middei, sieten de frou, hy en ik trijeresom yn ’e tünkoepel oan ’e thé, ünder in geastlik petear. Ynienen seagen wy yn syn eagen in wündere glans en syn hiele oantlit foroare. Wy tochten, nou komt it. Eilaes, krekt kaem dêr bisiik dy’t de sfear tobriek. Hy woe der neat fan witte dat soks taskreaun wurde moast oan parapsychyske krêften. Pinkstergeast wie it, neat oars as Pinkstergeast. En hy fielde him tige lieder fan syn gemeente. Ik redendielde ris mei him oer it amt. Wurdt it gjin tiid dat jo amten ynstelle yn ’e gemeente? Ik haw it amt heech. Ds. Boddy to Sunderland hat my Juny 190S nei de ynternasjonale konferinsje yn syn pasterije de hannen oplein en is de doop mei de Geast en tongetael oer my kommen. De apostel Paulus stelde dochs oeral yn ’e gemeenten opsjenners oan? Ik achtsje de tiid der noch net ryp foar. Jo kinne moarn komme to forstjerren, hwa sil jins wurk oernimme? De Geast sil dan de lieding jaen oan hwa’t Hy wol. Sit jo ünwissichheit ek fêst op de twaspjalt yn josels as amtsdrager en as minske? Dêr kin ik jo gjin antwurd op jaen. In tear punt hie ik doe oanroerd. Hie er doe mar harke en de Skriftuerlike wei folge, hweryn dy dingen net steane by ien of twa persoanen, mar by folie dy dêrta steld binne (Hanlingen 21 : 17 —3O). Polman hat seisde amtlike foarsprong halde wollen, net wêze in needrich, earm minske foar God. Op 9 July 1921 waerd it Pinkstersindingsgenoatskip yn syn forgearring to Heemstede toriede de beide susters Geertje Roos en Trijntje Bakker üt Lies öf to sünderjen foar de ütwindige sinding yn forban mei de arbeid yn it Westelik diel fan ’e provinsje Yuannan yn China. It mei in Pinksterwünder neamd wurde dat dizze ienfaldige Skylger jongfammen, dy’t njoggen jier yn Immanuël west hiene en de léste fiif jier troch it hiele lan kolportearjend bikend wiene, nou har heitelan en sibben forlieten en gean nei in lan en folk, dat hja net koene mei in tael swier om to learen. Mei biwündering seach ik it moedige pear oan, dat üs in öfskiedsbisiik brocht. Biselskippe fan suster Elize Scharten, dochter fan ds. C. Th. Scharten, Evangelysk Luthersk learaer to Doesburch reizgjen hja 4 Oktober fan Marseille nei it fiere lan. De beide alde memmen op Skylge (f Augustus 1923) brochten mei blydskip dit greate offer, mei de sillige hope har bern ienris moetsje to sillen yn ’e opstanning fan it libben. De post brocht üs yn ’e simmer fan 1924 in pakje fan Geertje Roos, ynhaldende in pear lytse Sjineeske skuontsjes, dy’t de froulju droegen en in pear stokjes dêr’t hja mei ieten. Ut ’e brief dy’t dêrby wie, nim ik it neifolgjende oer: Liau Kiang, 8 Juli, 1924. Dc laatste twintig dagen reisden wij in een draagstoel, bergen en nog eens bergen. De menschen en huizen zijn vuil. Als ze hier komen, wat iedere dag gebeurt en hun het Evangelie verkondigd en van den hemel verteld wordt, denken ze dat ons huis veel op den hemel zal gelijken. Vrees voor de hel is er; in hun tempels ziet men daarvan de vreeselijkste voorstellingen. En als het hun dagen van aanbidding zijn, dan ziet men hen bij honderden met hun mandjes met rijst, een kip en een varkenskop naar de tempel gaan om dat alles aan de afgoden te offeren. En dan kunnen ze wel een hele dag voor de afgoden op hun knieën liggen en zingen. Vooral vrouwen, want hun wordt geleerd, dat vrouwen vast naar de hel gaan, mannen doen niet zooveel kwaad. En vaak komt de gedachte in ons op, wat kan men doen tegen zoon macht der duisternis. En toch bij God zijn alle dingen mogelijk. Wij zien dit aan het groepje Christenen, dat hier is. En al is het nog geen groote schare, het zijn werkelijk Christenen. Ik ben een poosje geleden naar een buitenpost geweest; dat was vier dagen van huis. Ook in die plaatsen zijn verscheidene Christenen. Het ergste is, dat er deze dagen zooveel roovers zijn, de weg is nu erg onveilig, maar onze bewaring is in onze trouwe God. Onze gedachten snellen nog wel eens naar Holland, en ook naar Sneek, en ik ben niet vergeten de vriendelijkheid waarmede wij bij u ontvangen werden. It bilang fan dizze ynternasjonale streamen yn it Kristeridom krige ik noch better yn to sjen troch it bisiik fan dr. Theodor Siegfried, privaet dosint oan ’e hegeskoalle to Jena, op 26 April 1923. Prof. W. J. Aalders to Grins hie my skreaun oft wy him in skoftsje Onderdak jaen koene yn it bilang fan syn stüdzje oer’e sekteskiednis yn Fryslan. Wy diene dat mei alle nocht en it sloech in ban tusken üs dy’t jierrenlang troch brieveforkear oanhalden waerd, ek doe’t er heechlearaer waerd to Marburch, dêr’t er de methoade en theology fan Prof. Dr. K. Barth bistried yn „Das Wort und die Existenz Gotha, 1930, as formalistysk Rationalisme, „durch den die Formeln des Dogmas rekonstruirt werden, ohne dasz ihr Gehalt wieder gewonnen würde . De Bibelske ynhald en de krityske suverens rekken dêrtroch ek tosiik. Troch Siegfried learde ik kennen K. Barth’s Römerbrief , dy t krekt yn 2e printinge ütkommen wie, syn Biblische Fragen, Einsichten und Ausblick (1920) en syn Zur inneren Lage des Christentums (1920). Dizze skriften waerden my in heilsum korrektyf tsjin it historisme en psychologisme dêr’t ik net frjemd fan bleaun wie. Dochs bleau ik yn ’e skiednis sjen in stik fan Gods selsiepenbiering en yn de Kristlike religy in histoaryske religy. Ik koe de Forbounstheology net loslitte, dy’t lans de wei fan it Réveil, oernommen üt ’e skoalle fan Coccejus, by my yn it sintrum stie. Barth appellearre my iensidich op de iennige ynstansje fan de jierren I—GO nei Christus, mar God wie my net allinnich Forlosser God, mar ek Skepper God. Sa bleau it thema: Folk, sede, steat. Dêrmei stie of foei ek it founemint fan üs nasjonale striid. Ik wie sa fol fan dy dingen dat ik dat jiers (9 Novimber) oer Barth’s Römerbrief in ringlêzing haldde. Dr. Siegfried is in wike by üs bleaun en ik gyng mei him nei ünderskate foaroanmannen fan lytse Kristlike mienskippen. K. Rozendal liet üs syn doopfonte sjen, joech üs proefeksemplaren mei fan it orgaen „Gemeenschapsbode voor de kinderen Gods” (1920) ütjown troch S. Westerweel to Zutphen, fan it blêd „Onze Hoop”, (1924) dat ütkaem to Brussel, syn brosjure Israël en de gemeente Gods, in traktaetsje fan A. Marshall, Gods Weg van Zaligheid, en P. Wilson, Hilversum- Veiligheid, Zekerheid en Genot. Ek die er gans in wurd oer bibelske kommentaren fan Amerikaenske theologen, dy’t yn Jerope sa goed as ünbikend wiene. In net minder fruchtber ünderhald hiene wy mei myn oerbuorman Jac. S. de Vries, muzyklearaer, in Drylster, troud mei in dochter fan de Snitser wethalder Fedde Blok, ien fan ’e Antirevolusjonaire en Grifformearde foaroanmannen. De Vries hie him oansletten by it Sawndedeis adventisme, sa’t him dat sünt 1844 steande halden hie en yn Nederlan syn bigjinsels ütdroech troch it orgaen „Wachter op Sions muren", ünder redaksje fan E. Dörschler (1920). It petear wie fortroulik, mei’t er as iverich Kristengehielünthalder my tige nei stie. It sounheitsfraechstik achte er fan it heechste bilang foar it boadskip Gods fan ’e leste tiid. Alle dokters moasten it har ta in hillige plicht rekkenje de minsken yn to ljochtsjen oangeande de rjochte natürgenêzmethoade, mei de leuze: gjin alkohol, gjin tabak, gjin flêsk. Fansels kaem ek op it aljemint de eschatology mei har trêdderlei boadskip üt lepenbiering 14 : 1: De tiid fan it oardiel is kommen: 2. Babylon (= Rome) is fallen; 3. De geboaden fan God en it leauwe fan Jezus, bilicheme yn it Adventisme. De Vries is neitiid troch myn foarspraek muzyklearaer wurden oan ’e Weesynrjochting to Neerbosch, ünder bitingst dat er gjin propaganda fan syn oertsjüging meitsje soe. Dr. Siegfried hat yn ’e Deutsche Wochenzeitung für die Niederlande (2 Febr. 1924), 32ste jiergong, red. A. Prell to Bussum, in forslach jown fan syn bifinings ünder ’e titel: Studienreise durch Holland. Hwat er oer Snits, Ljouwert en it bisiik oan Rozendal skriuwt lit ik hjir folgje: „Zwei Tage erst verbrachte ich in dem sauberen Stadchen, mit den langgestreckten Hafen ander Auszenseite der Stad und den schmalen, ja winzigen Grachten im Innern, wo ein Kahn fast die ganze Breite des Wassers ausfüllt. Alles scheint hier ein Miniature zu sein. Aber die Menschen sind ein fester und herber Schlag, zumal was an Bauern vom Lande hereinkommt. Ich sollte sie noch genauer kennen lernen, als mich der Zufall zum groszen Wochenmarkt nach der „Hauptstadt”, nach Leeuwarden führte. Da findet man die friesischen Bauernkópfe mit dem blondgelockten Haar, die scharf gemeiszelten Gesichter der Alten mit den grauen Kraushaar, das under der Mütze hervorsuillt, diese entschlossenen, wetterhart -n zugleich klugen Köpfej die hellen geweckten Augen, die beim Vichmarkt mit überlegener Sicherheit dem Handler anblitzen- So fest wie der alte vierkantige Turm Leeuwardens sich gegen den Boden stemmt, so markig steht der friesische Bauer auf seine Scholle. Doch. nun noch einmal zurück nach Sneek. Ich schliesze, indem ich noch einmal zu meinem wissenschaftlichen Reiseziel zurückkehre und von einem Gesprach berichte, das ich mit einem der Anhanger der „Offenen Brüder”, eines Seitenzweiges der Darbisten hatte. Ich erwahne es deshalb, weil gerade hier diese Unterhalting deutlich machen kann, wie wenig berechtigt das „gebildete” Nasenrümpfen über die Sektenleute gerade da ist, wo es am ehesten auftritt beiden sogenannten Abstrusitaten. Der Man entrollte mir einen einige Meter langen Bogen, auf dem er Linien, Fachern und blauen Einschnitten, mit schwarzen und weiszen Sonnen den ganzen Gang der Weltengeschichte, der vergangenen wie der kommenden, von Adam bis nach dem jüngsten Gericht sich aufgemalt hatte und zwar genau nach den „Aussagen und Weissagungen” der Bibel. Es würde nicht ganz leicht sein, ihn an seinen geliebten Berechnungen irre zu machen. Aber wenn es gelange, hatte man einen mehr aufgeklart, ohne vielleicht nur zu ahnen, was führ ihn hinter diesem bizarren Sj iel liegt. Die ganze Weltgeschichte teilt sich führ ihn nach alten Muster in drei Perioden, die erste reicht bis zum Fall Adams, die zweite geht mit dem groszen Einschnitt durch das Erscheinen des Christus bis zum jüngsten Gericht, wo die dritte das Himmelteich einsetzt. Aber wie charakterisiert nun seine Tafel die drei Perioden? Generatio Degeneratio Regeneratio. Da steekt die ’Geschichtsphilosophie dieses Mannes, und ehe man zie zerschlagt, sollte man vorder Groszügigkeit dieses Anzatzes Achtung bekommen. Zwei grosze Gedanken sind miteinander verbunden, die Kern und Stern des echten Glaubens immer waren: die Nichtigkeit der Diesseits vor dem Ewigen, um damit paradox verbunden das Dennoch, das in diesem Geschehen an einen Sinn, an ein letztes Ziel glaubt. Hinzu tritt aber und das erst ist das Entscheidende die grosze Entscheidung auf des nunmehr in Balde nahende Ende. Gerade daran hat sich der „Gebildete” immer gestoszen. Gerade darin aber liegt die unbesiegbare Kraft dieses Glaubens, der innerlich bereit ist, jetzt und heut mit allem Vergangenen zu brechen, der da auf das Neue Kommende harrt und gerüstet ist, es als göttliche Offenbarung zu empfangen. In dieser inneren Bereitschaft, die trotz alles intellektuellen Engigkeit im Grunde da ist, lag zu allen Zeiten die Kraft und der Gehalt des um seiner Enderwartung willen sogenannten „chiliastischen” Sektentums. Es ist eben doch Mei opset sin haw ik dit wiidweidich sitaet oanhelle, earst om it bilang fan it bisiik to Snits ütkomme to litten, mar mear noch om it feit dat Dütsklan üs yn it bistudearjen fan it sektewêzen fier foarüt wie. It die my goed, dat dr. Siegfried my nei it ütbrekken fan’e wraldoarloch noch takomme liet syn opstel „Das Wort als Wirklichkeit. Zum Reformationsfest, yn ’e Deutsche Allgemeine Zeitung, 31 Oktober, 1940. Yn spyt fan it bloedforjitten bleau de bruorreban bistean. Op 9 July 1936 siet Geertje Roos to uzes alhiel forslein en yn triennen. Hja wie weromkommen üt Sjina mei Trijntje Bakker en hj§ forhelle üs fan har reizgjen op it hynder oer himelhege bergen, en troch kontreijen dy’t ünfeilich wiene troch röverbinden. Hja spriek ek mei gloede oer it wurk dér yn ’e fiere heidenwrald. Mar hwat har sa heech siet en oerstjür makke, wie it sündige libben dêr’t Polman him yn forwadde en dêrmei it wurk bidoar en öfbriek. Troch it oerspannen geastlike wezen wie by him de sinlike natuer ütbrutsen. It fromme flêsk spotte doe mei de seedlikheit. De fal wie great. De neakene wierheit waerd iepenbier. Dagen en wiken pakten de susters der mei om, oant hja 17 Maert 1930 Immanuël forlieten en nei Skylge reizgen. Polman waerd troch de gemeente as lieder öfset en as in iensum minske is er stoarn. Ik haw tsjinoer de mistreastige Pinkstersuster gjin oardiel ütsprutsen. Wol haw ik tocht, hwat ultra is rint dea. Yn myn archyf leit in bondel brieven oer ’e ütein fan in biweging dy’t yn ’e oanrin sa lögjend dêrhinne weage. Ik haw derby lein in pear nümers fan it moanneblêd Kracht van Omhoog. Tijdschrift gewijd aan de vervulling met Gods Geest. De verwachting van Jezus’ komst, ünder redaksje fan P. Klaver, H. v.d. Brink to Bloemendaal en J. E.v. d. Brink, dêr’t de earste jiergong fan foar it ljocht kaem yn 1936 en nou yn syn achtste jiergong is. Hja waerden my troch in ünbikende han oer ’e post stjürd. It is, wylst ik dit skriuw, myn léste kontakt mei de Pinksterformiddens. De wraldoarloch fan 1914—1918 brocht yn üs pasterij in kollega üt Flaenderen, to witten ds. C. Joelants dy’t troch it bombardearjen fan Mechelen nei Nederlan slagge en in stik brea frege foar ’e earme learaers en evangelisten fan it swier bisochte lan. Hy frege my foar him in rounreis troch Fryslan mei sprekbeurten to organisearjen. dat ik graech op my naem om’t ik him koe as in trouwe keinc blosze Thorheit, wenn gerade heut die Menschen wieder den Sekten zuströmen. Es ist im Grunde ein sehr feines Gefühl für die Krisis, in der wie stehen, die eben nicht eine Stunde der Not und der Unbequemlichkeiten ist, sondern, wie jene es ahnen, Gerichtszeit ist. Tatsachlich habe ich die Weltgeschichte in Farben und Linien in Sneek gcfunden und damit langst mir Deutliches bestatigt gesehen. wurker yn ’e arbeid dy’t ds. N. de Jonge mei syn,,Blijde Boodschap” yn 1874 to Brussel bigoun wie. Tagelyk noege ik him üt Snits en üs hüs as sintrum to kiezen. Sa waerd er yn Maert 1915 üs gast, en ik mei der oan tafoegje in ljeave broer yn Christo, dêr’t wy in ynlike geastlike mienskip mei krigen, al stie ik kritysk tsjinoer syn tinkbylden dy’t er helle hie üt ’e wurken fan de Sweedske natürfilosoof, geastessjender en telepaet Emmanuël Swedenborg (1688—1772). Ik bin noch optein as it byld fan de ynfromme pastor my foar eagen komt. Syn leaflingdichter wie Guido Gezelle. Hoe mannich fers fan him hat er üs net foardroegen! Hoe koed er him ek formeitsje yn ’e skientme en ’e rykdom fan it himellibben. As er thüs kaem fan syn tochten troch it Fryske lan en de greiden mei har miljoenen blommen hiene him talake, dan forlear er him yn it tinkbyld dat it himelfjild noch tüzenkear moaijer bloeide. De himelske sillichheit wie foar him de greate realiteit en al it ierdske spegele dêr mar in flauwe glim fan wer. Earst hwat skruten, mar neigeraden hielendal iepenhertich fornijde er my de geastlike seine dy’t er foar syn hert en siele üntfongen hie üt ’e boeken fan ’e Noarske theosoof en profeet. Dit makke op my sa’n yndruk dat ik syn help frege foar it bistudearjen fan syn lear. Hy brocht my doe yn ’e kunde mei de man, dy’t yn Nederlan de siel wie fan it „Swedenborg Genootschap” to witten G. Barger yn ’e Haech. Joelants skreau my 5 Maeije 1915 üt Amsterdam it neifolgjende: „Ik heb met plezier gelezen uw boek over het Baptisme in Nederland. ’t Is keurig beschreven. Gij zijt een echte historicus. Wat hebben de menschen toch geworsteld om de waarheid te vinden, maar wat zijn ze toch bij de schaal blijven hangen in plaats van tot de inwendige eeuwige waarheid door te dringen. De broeders hebben zich doodgeslagen met h t lichaam des Bijbels, terwijl ze de ziel onaangeroerd lieten. Het is interessant om dat te zien ook in uw boek. Maar telkens, als ik las, dacht ik: Wumkes is de man die Swedenborg voor Nederland kan aan ’t licht brengen, ’t Is waarlijk jammer dat zulk een groot man hier zo weinig bekend is. Verleden Zondag heb ik tweemaal gesproken inde Evangelisch-Luthersche kerkte Dordt en had het er heel goed. Van daar Maandag lerugkeerende ben ik inden Haag afgestapt om een bezoek te brengen aan G. Barger, Engelsch consul. Het was de eerste volgeling van E. Swed-enborg, dien ik in mijn leven zag en sprak. Hij is een oude grijsaard met een kunstbeen en wit haar, tenminste witgrijs. Hij is de vertaler van eenige werken Swedenborg in het Nederlandsch. Een paar uur heb ik met hem gesproken, gebeden en gelezen. Ik heb hem gezegd dat gij de enige man in Nederland zijt die Swedenborg uit het duister kan halen. Hij verheugde zich als een kind, toen hij dat hoorde en beloofde U eenige boeken te sturen. Dus nu dezer dagen ontvangt ge een pakje, ook „De Hemel en zijn Wonderen” is er bij. Ik kin net sizze dat de lektuer dy’t Barger my stjürde myn smaek hie. Grif wie myn oanliz to histoarysk om Swedenborg syn iepenbieringen oer himel en hel foar godlik to nimmen. Myn theologysk gewisse koe dit spiritualisme, dy allegoaryske Skriftynterpretaesje, dat siikjen fan de wierheit efter de wierheit, dy metaphysyske bylden net oan. Ja, Barger woe se my wol ynjitte, en as er noch kinnen hie, wied er to Snits kommen, dêr't er foar jierren al ütfanhüze by ds. P.N. Kruijswijk (1892—94), dy’t mei syn jongste suster troud wie. Op myn fraech oer ’e skiednis fan it Swedenborgianisme yn üs lan krige ik dit antwurd: In die geschiedenis is niet zoo heel veel. Swedenborg was hier wel bekend. Zie de Inleiding in „Over den Hemel en zijne wonderen" en over „De Hel” naar hetgeen gehoord en gezien is door E. S. (uitgave van F. J. W. Posthuma te Enkhuizen), zijn „Babel en Bijbel ’ en zijn „Ziel en Lichaam”. Maar die eerste golf was er een van belangstelling niet van kennis. Daarin zijn een paar boeken o.a. van Prof. Ijsbrand van Hamelsveld (1743—1812), Prof. J. J. van Oosterzee (1817—1882) en Elise van Calcar. Daarvan zijn afgeleid enkele kleinere geschriften en opstellen uit den laatsten tijd, b.v. in „Nieuw Leven” van Kees Meijer te Santpoort. Die stroom zou ik willen vergelijken met wat over het Christendom en over Jezus wordt geschreven van modern ongelovige zijde. Dan komt als andere stroom, die ik zou willen vergelijken met de, orthodokse strooming in het Christendom: de eerste vertaling van „Ziel en lichaam”. Daarop volgen geïsoleerde personen die afzonderlijk in ons land, meer of minder de werken van Swedenborg hebben erkend als het Evangelie van de Wederkomst van Christus, als de Bijbel voor de Kerk van het Nieuwe Jeruzalem (Openb. 21 : 1); als de steen zonder menschenhanden gemaakt (Daniël 2). Een van hen, van wien wij het meeste weten was Ds. Barend Frederik Tydeman te Dordrecht (1816—1829), die het waarschijnlijk uit Rotterdam kreeg. Na hem een boekhandelaar in Delft, Van Alphen, van wiens zoon ik een manuscript Engelsch Gezangboek, in Hollandsche vertaling ontving, die er zelf niets van wist. Van Alphen bracht het aan een jongen man in Delft, die aanstonds de waarheid erkende. Dien eenvoudigen bezembinder te Delft vond ik omstreeks 1883, toen ik naar Holland terugkwam, en inden Haag woonde. Hij was toen een welgesteld man, groot- Het spijt mij dat we zoo ver van elkaar wonen met het lichaam, anders kwam ik vaak overvliegen; maar met mijn geest ben ik eiken dag sedert mijn bezoek in uw huis en zie allen voor mij en hoor uw stem, uw lezen en bidden en al het liefelijke der „amor conjugalis” inden huiselijken kring. In heel Nederland is geen pastorie waar ik me zoo thuis vind als bij U. Uw geest is breed en diep en vrij en ge zijt innerlijk en uiterlijk dezelfde iets wat maar zelden gevonden wordt, daar de mensch van zijn jeugd af leert zich van buiten anders te toonen dan hij van binnen is”. vader met een groote Engelsche bibliotheek, waaruit ik na zijn dood voor over de honderd gulden heel goedkoop op een verkooping kocht. Met hem is die reeks uitgestorven, en is sedert mijn komst in Holland, vanuit Engeland, waar ik de werken vond, in eene Kerkte Manchester, een nieuwe phase ingegaan. De Nieuwe Kerk is nu ook in Holland gevestigd door de zorg van den Heer. Sedert kort woont er in Brussel een pastor-zendeling die onze kleine groep bezoekt, trouwt, doopt (alleen nog maar volwassenen tot dusver) en ook een huwelijk van twee jonge vrienden in ons huis inzegende. Toen wij met Paschen verplicht waren, omdat Dr. Deltenre uit Brussel niet langer komen kon, het Avondmaal onder elkaar te vieren zoals de eerste Christenen dat huiselijk deden, waren tegenwoordig mijn vrouw en dochter en twee jonge vrienden. Drie anderen waren verhinderd te komen, maar daartegenover was er een vriendin uit Arnhem en een werkman en zijn vrouw uit Rotterdam, een Hollander uit Londen en een nieuwe vriend uit Voorschoten. Ik hoop den a.s. Zondag op onze veertiendaagsche samenkomst iemand te zien met zijn vrouw, vroeger studecrende theosophen en dan speciaal voor hen als inleiding een verklaring te geven van het eerste wonder van den Heer. Als de Heer komt op een bruiloft, daar waar het goede en het ware in den wil en het verstand elkander vinden, en daarbij is de Heer altijd tegenwoordig, dan ontstaat er behoefte aan meer wijn, begeerte naar hoogere waarheden want als de begeerte naar hoogere waarheid niet ontstaat, dan is er geen waar huwelijk en is de Heer niet werkelijk tegenwoordig. Maar met zijn komst, en dat is ;n hooge mate het geval als hij nu komt, dan is er overvloed van water, natuurlijke waarheden die door hem worden verheven tot geestelijke waarheden en deze zijn geen willekeurige phantasieën, maar vloeien voort uit de geheele Schrift die overal hetzelfde leert. Hier komen wij aan de openbaring van den geestelijken en hemelschen zin van Gods Woord, waarin hoofdzakelijk de wederkomst des Heeren bestaat: Want Zijn komst is niet een komst in persoon, maar in zijn Woord, dat van Hem is, en dat Hij zelf is. Barger stjürde my ek in programma fan in gearkomst, yn it Ingelsk, dêr’t hy sprick oer Swedenborg as in geastlike Columbus, oer de korrespondinsje tusken geastlike en natuerlike dingen, oer de ynterpretaesje fan de Hillige Skrift dy dêrop rest, oer de wysheit fan Babylon, Assyrië en Egypte dy’t dêrfan öflaet is, oer de stelling dat it spiritisme tsjin de stellingen fan Swedenborg yngyng en üntwikkele syn evolusjonistyske skiednisfilosofy fan de seis tiidrekken, dy’t it minskdom trochmakke hie. Hy skikte my fan dat léste in diagram ta. Dizze „lecture” waerd halden yn ’e Skotske tsjerke to Rotterdam de joune fan 26 Febrewaerje 1915. Mr. A. Boogaard t Hooft spile op it oargel in andante religioso fan Mendelsohn, Miss Beb Robben song üt Handel’s Messias ~I know that my Redeemer liveth”, foarlêzen waerd Daniël 2. Mienskiplik waerd songen in hymne en de doxology: It kontakt mei dizze foarstrider bleau oan troch sa mannige publikaesje fan Swedenborg’s wurken yn Hollanske oersetting, dy’t er seis forsoarge en fan in ynlieding forseach. Ik skreau him dan werom en joech de boeken in plak yn ’e Provinsiale Bibleteek. Fan Joelants hearde ik yn jierren neat mear, oant ik tafallich yn in jierforslach fan ’e foriening Silo, in Stêds- en Lan-evangelisaesje yn Brussel en Flaemsk België, dêr’t ds. W. A. van Griethuysen de soan fan myn ald Jouster karmaster, „predikant-directeur” fan wie, lies: „Inden loop van 1937 ontvielen aan onzen Kring de broeders F. Couvreur oud-evangelist van Anderlecht en ds. P. Joelants emeritus-predikant te Mechelen, eveneens oud-evangelist van Anderlecht. Twee harde, trouwe werkers, die hun beste krachten gaven aan hun volk, die Silo liefhadden en die wij zullen missen inden Belgischen Broederkring”. It neitinken oer ’e ynwurking fan de ünsjenbere wrald op de sjenbere waerd by my sterker troch in petear mei kollega M. Beversluis to Südwald by Grins (1908—1930). Op myn tocht fan Grins nei Middelstum waerd ik op in Augustusdei oerfallen troch in tongerbui mei hurde stjalprein. Myn taflecht waerd de pasterij to Südwald, dêr’t ik in gastfrij skülplak foun. Amper .siet ik fiif minuten yn ’e keamer of it petear wie los oer it spiritualisme. Folie wurden binne my doe net oer ’e lippen kommen. Beversluis siet mei syn tinkerskop en de djippe eagen foar my as in strider yn folie wapenrissing, dy’t fierwei myn meardere wie. In inkele opmerking, bitinking en fraech brocht ik allinnich yn it formidden. En hy briek los as yn in lavastream earst oer Doetinchem, dêr’t ek hy syn oplieding hawn hie, oer syn striid tsjin modernisme en orthodoksy, oer ’e gebetsmienskip mei L. Roosmale Nepveu, de presindint fan ’e Haechske evangelisteforiening en de evangelist Meeuwenberg, yn’e jierren 1884—1888 doe’t hja Drinthe mei ien slach tochten to' bikearen, oer syn publikaesjes, de histoaryske roman „Saulus fan Tarssen”, syn gedichten, syn wykblêd „Geest en Leven”, syn theologysk wurk „De Leer van den Heiligen Geest volgens de Schriften des Nieuwen Testaments”, dat ünder oaren bisprutsen wie troch Prof. O. Holtzmann. De finale wie oer ds. P. Huet en E. Swedenborg, dy’t er pioniers neamde fan ’e hjoeddeiske biweging. Ik forliet de pasterije mei in gefoel fan biwündering foar dizze alsidige dominy, sa’t er net folie yn üs tsjerke wiene, en mei de libbensbiskriuwing fan ds. P. Huet yn myn tas. Mei hillige earnst en in baernende Praise God from Whom all blessings flcw; Praise Him all creatures here below; Praise Him above, ye heavenly host; Praise Father, Son, and Holy Ghost. gloede fan oertsjüging hied er sprutsen oer it takommende libben, oer de gefolgen fan ’e sünden yn it hjirneimels, oer it hearlike libben yn it Heitehüs, oer ’e treast fan in ivige Leafde, dy’t allegearre nei de sillichheit fiert, fan ’e wissichheit dat der gjin dea is, dat stjerren üntweitsjen is ta it wiere libben, dat it is opstanning en himelfeart, dat der jeften fan genêzing oan ’e minsken jown binne, dat er likegoed profetisme en sjenderskip is as yn ’e alde dagen fan Israël. Ik haw doe bigrepen dat it dizze man net to wie om it spiritisme as sadanich, mar om sielen to’ fieren ta hilliging en wijing fan it libben en ta to rieden foar it wenjen yn it himelske Sinnelan. Wy hawwe neitiid noch in pear kear briefwiksele. Hy skreau my 3 Septimber 1917 oer ’e lenheitsbiweging: „Een conferentie van vertegenwoordigers der verschillende richtingen, o ik zou ze gaarne zien en er voor willen werken ze tot stand te brengen. Zou geen begin kunnen gemaakt worden van voorbereiding van zoo iets b.v. door ’t vormen vaneen voorlopige commissie, die uitnoodigingen tot zulk een conferentie uitzond? Al zijn mijn ervaringen van de eerste Eenheidsvergadering en wat cr op volgde nu juist niet aangenaam, toch zou ik met genoegen opnieuw de zaak aanvatten, maar dan op betere, meer georganiseerde wijze. Wat dunkt u? Zoudt gij er toe willen meewerken? En weet ge ook anderen er bereid en geschikt voor? Ik stel me disponibel. Nauwer contact van de Evangelischen van Doetinchem ware zeker van beteekenis. Ik weet echter dat dit afstuit van Evangelische zijde op ’t gevoel van als ,mind rwaardig, half” beschouwd te worden door de orthodoxe Doetinchemmers, waardoor de Evangelische Doetinchemmers geen lust voelen voor nadere aansluiting, aan de andere zijde van Doetinchem op het belang, dat meebrengt, dat de orthodoxe gevers ontzien worden. Denk er eens aan dat Groeneweg van mijne „godsdienstige liederen” die ik hem na de réunie gestuurd had, wel in ’t Doetinchemsch Weekblad wilde opnemen, maar dan zonder mijn naam! Denk eens, dat orthodoxe gevers bezwaar gemaakt hadden dat de réunie door mij inde Kerkelijke Courant geprezen werd. Lof van zulk ’n ketter als Beversluis vond men bedenkelijk! Hoe gaarne ik met de oude liefde aan Doetinchem zou willen geven, ’t stuit af op den onoverwinnelijken tegenzin daarin tegen alles wat niet „orthodox” heet of is. Zoolang Doetinchem de vlag der orthodoxie (in verschillende nuances natuurlijk) blijft omhoog houden is een als volkomen gelijkgerechtigd erkend worden van evangelische en vrijzinnige Döetinchemmers een ijdele verwachting. We mogen wel, tot zekere hoogte tenminste, meedoen, maar inde achterhoede. En daarvoor bedanken we. Tige hat it my muoid dat ik forhindere wie to Ljouwert de forgearring by to wenjen fan ’t „Spiritistische Broederbond Harmonia’ , goed twa moanne neitiid (19 Nov. 1917). doe’t Beversluis spriek oer it fraechstik fan ’e ünstjerlikheit. Graech hie ik dan nochris mei him prate wollen oer de posysje fan Doetinchem yn ’e Tsjerke; ik hie sa’n gefoel dat wy op dat punt hiel ticht byinoar stiene. Troch omstannichheden is fan üs dielnimmen oan ’e lenheitsbiweging net mear kommen. Om dyselde tiid hinne reizge ik mei kollega A. van der Heide to Britswerd (1906—1925), dy’t doe noch gjin lid fan ’e Twade Keamer wie, mei it spoar fan Ljouwert nei Snits. Hy fornijde my hokfor wünderkrêften iepenbiere waerden yn frou A. Wijnants to Ljouwert, hoe heldersjende hja wie, hoe’t hja siken genies troch oplizzen fan ’e hannen en profesijen die. En hy hie de biwizen dat dit gjin praetsjes wiene, hwant koartlyn joech hja in séance yn ’e tsjerke to Britswerd. Foar sa’n pear hündert minsken hie hja dêr demonstraesjes halden. De hiele kontrei waerd der fan forbjustere. Ik frege him oft dizze dingen ek in boarne wiene fan syn godstsjinstich leauwen lyk as by kollega Beversluis. „Né!” sei er it binne my heimige natürkrêften, dy’t opwalje üt it minskelike sielelibben. It is de taek fan ’e wittenskip dy forskynsels to ündersiikjen. Mei myn Kristelik leauwe hat it neat üt to stean, wol mei myn siikjen nei wierheit yn it algemien. „Hie it sa frege ik him doe dan dochs net better west, dat sa’n séance op in oar plak bard wie as yn üs affears tsjerke?” „Och hwerom”, wie syn werwurd, de tsjerke stiet al fiersten to fier öf fan it wittenskiplik ündersiik; de arbeiders is hja kwyt en it yntellekt rekket hja hwat langer hwat mear kwyt. De tsjerke is noch hwat oars as in heilsynstitüt, en de tsjerke as gebou hat gjin hillichheit oan him; dat is Roomsk”. De trein haldde stil to Britswerd, wy füstken en hy sette öf nei syn pasterije. It hat foar my noait in iepen fraech west oft de oarder fan ’e Frijmitselders al of net hearde ta de dissenters. Ik wist to goed: yn dizze streaming libbe in siikjen nei hege wearden büten de heilsfeiten dy’t it founemint binne fan ’e Tsjerke. Ik seach yn de Loge in bruorskip fan humaniteit en religy, dy’t God neamde de Opperboumaster fan it Hielal of de liedende ideale Macht, in yn ’e wrald amjende siel. Om har wijingen, symbolyske graden fan learling, gesel en master, har timpel en sinnebylden fan hammer, passer en winkelheak stiet hja hjir toplak, ek om’t ik mei ytlike leden yn ’e kunde kommen bin en brieveforkear hawn haw, lyk as dr. J. Botke, }. L. de Jong, muzyklearaer op it Hearrenfean, mei inkele bruorren fan ’e Frentsjerter en Ljouwter Loge, fan 'e lêstneamde foaral mei Hendrik Rudolf Schaafsma, boekhanler-ütjower op ’e hoeke fan 'e Keningstrjitte en ’e Foarstreek (berne to Dokkum 4 July 1869). Yn e jierren 1924 —1940, doe tik oan ’e Provinsiale Bibleteek forboun wie, gyng der gjin wike foarby dat wy inoar net towurd kamen. Hy wie üs foarnaemste leveransier, in ünmisbere fraechbaek foar alle mooglike dingen, dêr’t wy mei sieten. Sa rekken wy op in fortroulike foet en wist ik al gau hoe’n great plak de Loge ynnaem yn syn hert en hoefaek er dér as sprekker it wurd fierde. Troch myn publikaesje „Frijmitselderij en Oera Linda Boek” (1923) kaem topraet it probleem fan ’e skriuwer, de echtheit en it doel. Ik haldde myn ein fêst: C. over de Linde is de skriuwer. Dizze Dageraedsman, frijtinker geastbisibbe oan Multatuli en dr. Frans Christiaan Günst (1823—1886), foarsitter fan de ünöfhinklike loge „Post Nubila lux”, dy’t yn 1851 oprjochte waerd, soe nei myn bitinken it Oera Linda Boek gearstald hawwe, bisiele troch syn Frysk-nasjonale en magonnike tinkbylden. Schaafsma leaude oan ’e meiwurking fan dr. Eelco Verwijs. Mr. A. S. Miedema to Haerlem skreau der oer yn „De Broederketen” en kaem ta it bislüt, as it forneamde boek magonnyk wie, dan hoechde de Loge har der net foar to skamjen. Mei't de Provinsiale Bibleteek neigeraden yn it'bisit rekke wie fan gans in rige jierboekjes dy’t de Loge ütjoech en ik dêr it materiael foar Fryslan üt samle hie, kaem it dryste foarnimmen yn my op in skiednis to skriuwen fan ’e loge „De Friesche Trouw , dêr t ik Schaafsma’s help foar ynróp. It forsiik om materiael brocht er op ’e bistjürstafel, mar sünder fortuten. De biswieren achten hja to great. It rjochte fortrouwen wie der ek net. Binammen ds. M. L. Deenik, ien fan ’e foaroanmannen (f 4.8.1947) fortocht my fan in „Hetze” tsjin de Loge, dy’t alderminst myn doel wie. Ik liet my inkeld liede troch in histoarysk sin, dat wolris to nayf wie. Ut de tritiger jierren dükt yn my ek it oantinken op fan in oare geastlike stream, men soe it in revival neame kinne, dy’t net as in fuotprint yn ’e snie lans my foarbygyng, to witten de Oxfordbiweging. Byhwannear’t ik dit wurd delskriuw, wevet ynienen om my hinne de sfear fan dr. Frank Buchman, dy’t fiif en tweintich jier lyn by it krüs op Kalvaria syn libben forlear om it to bihalden, en dy folgjend de lieding fan ’e Geast oeral yn 'e wrald libbene groepen of sellen kweke yn deadske formiddens. Mei him hingje gear safolle dingen lyk as de Houseparty, de fjirderlei mietstêf fan folsleine earlikheit, folsleine reinheit, folsleine ünbaetsuchtichheit en folsleine leafde, en net to forjitten: de stille tiid, de skuldbilidenis, it wer-goed-meitsjen fan bigiene misdieden, it dielen en it trochjaen. Dizze groepsbiweging dy’t oer ’e hiele wrald gyng, foun ek syn wei yn Fryslan. Dr. J. Ch. Kromsigt to Rinsumageest (1928—1939) song har lof yn it Hervormde Zondagsblad. De siel en lieder waerd ds. Hendrik van Schothorst (berne 1907), lid fan e Dünoardtsjerke, de mem fan withoefolle learaers, yn ’e Haech, dêr t syn heit direkteur wie fan ’e hegerboargerskoalle. Fan 1932—1938 stie er as dominy yn ’e Lytse Gaestmer en skreau dêr Het Nieuwe Réveil” (1933), De Groepsbeweging ensefuorthinne. Hy stie yn nauwe forbining mei de foaroanmannen yn ’e Haech lyk as G. H. L. baron van Wassenaer en Jhr. ’W. M. de Brauw. De ynfloed dy fan syn persoanlik geastlik wurk ütgyng yn plakken as Snits, Heech en 1 Febrewaerje 1935. Geachte Ds. van Schothorst. Van kollega H. Visser, directeur van het Doetinchemsche werk, ontvang ik een schrijven of ik mogelijk een echtpaar weet, dat September a.s. bereid zou zijnde leiding van het internaat Ruimzicht aldaar op zich te nemen. Nu is mijn aandacht op U gevallen. Schrijver zijnde van „It Fryske Réveil yn portretten” (1911), van het Leven en Levenswerk van ds. J. van Dijk Mzn., en van „Een Friesch Réveilkarakter,” volg ik met nieuwe sympathie den gloei van „Het nieuwe Réveil” dat mede door U werd gewekt en beschreven. Doetinchem is voortgekomen uit de eerste stroom ongeveer zeventig jaar geleden. Zelf heb ik er de nakabbeling als een blijvende zegen van mogen gevoelen. Thans vindt men er geen rimpeling meer van over. Het jongere geslacht kent zelfs de traditiën niet meer. Dit heeft bij mij deze vragen gewekt: Zijnde Groepbeweging en Doetinchem ook op elkaar aangewezen? Zullen de Oxfordkringen, teneinde vervloeiing te voorkomen, niet een centrum behoeven, evenals de theosofen te Ommen en de Woodbrokers te Barchem? Kan het Doetinchemsche werk door zulk een kontakt ook tot nieuw leven herboren worden. Ik weet, dat kollega Visser die onlangs een Houseparty op de Bildeberg bij Oosterbeek meemaakte, en mij schreef: „Je voelt bij deze Groep menschen klopt echt geestelijk leven: er gaat groote kracht van hun getuigenis uit”, open staat voor het „Réveil” en dat hij Jhr. Mr. W. M. de Brauw, met wien hij er meer dan eenmaal over sprak, gaarne gekozen zag in het hoofdbestuur. Hoewel ik U alleen bij geschrifte ken, vernam ik van ds. C. J. Laarman, voorganger van de evangelisatie Pniël te Huizum (1934) en van den oud-evangelist 0. Zijlstra voorheen te Oosterlittens (1909—1926), wiens zoon in uw gemeente bakker is, genoeg, om U en uw vrouw aan te bevelen voor het internaatswerk, overtuigd dat hier van beide zijden nieuwe perspectieven kunnen worden geopend. Kollega Visser achtte het beter dat ik dan hijzelf vroeg of U beiden eventueel iets voor het werk op Ruimzicht zoudt voelen. U weet thans het motief van mijn schrijven. Wenscht U zich eerst beter op de hoogte te stellen van den arbeid, dan verneem ik dit gaarne en zal ik zorg dragen voor de noodige geschriften. Ook ben ik bereid tot een samenspreking. U vindt mij, behalve Dinsdags, in het Kanselarijgebouw te Leeuwarden van 9—12 en van 3—5 uur. Met hoogachting Uw dw. G. A. WUMKES. In wike neitiid hie ik van Schothorst by my. Syn wei lei, leaude er, net nei Doetinchem om it plak fan dr. }. Haantjes yn to nimmen. Hy joech de perspektiven ta fan in nauwere forbining fan ’e Buchmanbiweging en Doetinchem, mar hy mocht him noch net losmeitsje fan Fryslan, dat in to greate taek foardere. Fierder forhelle er my 29 Ljouwert waerd iepenbier yn mannige bikearing. Hoe’t ik mei him yn ’e kunde kaem, kin blike üt dit skriuwen: ien en oar oer it bigjin fan it nije Réveil. Elise Bentinck woe har yn 1923 to Berlyn jaen oan Kristlik wurk, hwat net slagge. Hja liet doe dr. F. Buchman üt Ingelan komme en dy sei har frij kras, soks lei oan har seis. Dit joech oanlieding dat hja skreau oan ’e famylje van Heeckeren van Keil to Rhederoord. Buchman haldde dêf op it kastiel ytlike housepartys sünder geastlike oanslach to krijen. Dat waerd oars yn 1927. Ek kaem Erik van Lennep üt in wraldsk libben ta oerjefte. De floed bigoun earst goed op to setten yn 1929 mei G. H. L. baron van Wassenaar en ds. H. W. Creutzberg, foargonger fan ’e Dünoardtsjerke to Skeveningen (sünt 1920). Dy stream griep van Schothorst al as studint. Neitiid foun hja har wei yn Fryslan en de Gaestmar. Hy seach Fryslan bikeard lyk as ds. Beversluis yn syn iver Drinte bikeard seach. Dêr groeide in „ecclesiola Christi in ecclesia mundi”. Mei wisbirettens spriek er oer it takommende en ik fielde syn djippe seedlike earnst. De tuchtsaek fan ds. E. A. Lazonder to Spannum hie in tipke optild fan mistreastige tsjerkelike tastannen, „maar Jezus Christus” sei er ~de levende Heer, is sterker dan de duivel”. Hy frege my om adressen fan Fryske adel en patrisiaet, dy’t er al ünder it findel tocht to bringen. Hie de frou fan Ljouwerts boargemaster Jhr. Mr. J. M. van Beijma (f 8 Juny 1944) net op in houseparty west? Ik warsköge him foar to hege forwachtings, om’t ik better de geastlike kaert fan Fryslan leaude to kennen. En de ütkomst hat dat bifêstige. To folie reklame yn ’e boargerlike parse, tofolle wurkjen mei in slachwurd as „geestelijke en moreele herbewapening”, ik tink oan in tsjügenis 13 Desimber 1939 to Drachten tofolle sjen nei de hege aristokraetsy wreken har. It stofgoud gie fan ’e wjukken. De ynsinking, de ebbe folge. Doe’t van Schothorst dominy to Steggerda wurden wie (1938) en ik him faekris trof yn ’e pasterije fan myn soan, hawwe wy üs tinzen oer ’e biweging gean litten. Ik krige fan him nije litteratuer en fornaem dêr mei blydskip üt dat op stiller en rêstiger wize de Onderlinge mienskip har iepenbiere. Dat eigenste jiers (10 Novimber 1938) rekke ik yn ’e kunde mei in dominy dy’t net minder as van Schothorst wist mei to praten fan striid, to witten ds. H. W. H. Hupkes to Sweach-Westerein yn Dantumadiel (sünt 1925). Oanlieding dêrta joech de tsjerklike tucht dy’t op him tapast wie. Sünt 1930 hie ik dit pleit, dat ütroun op frijspraek troch de Synoade mei oandacht folge en it like my wichtigernöch ta in sa folslein müglik dossier stikken dêroer foar de Provinsiale bibleteek to oermasterjen as materiael foar de takommende skiedskriuwer. In skriftlik forsiik (17 Sept. 1938) waerd folge troch in petear op ’e Kanselarije en in tydlik ynsjoch fan brieven, preken en offisiéle dokuminten. Ik kin nou it neifolgjende forhelje. Hupkes rekke yn Kolham (1918-—4920) bifreone mei P. G. Valentijn, tekenlearaer oan it ynstitüt Hommes to Hegesan, dy’t by him yn tsjerke kaem nei’t er him net mear thüs fïefde yn ”e evangelisaesje to Sappemear. De tweintichjierrige freonskip mei Valentijn hat op him greate ynfloed hawn. De fraech fan ’e hilliging bigoun yn Valentijn to baernen troch selsündersiik en selstucht, by Hupkes mear troch Skriftündersiik en troch lektuer fan dr. A. H. de Hartog’s tiidskrift Nieuwe Banen (1908). De tsjerkelike praktyk wearzge him hwat langer hwat mear, mar neigeraden bigriep er dat de kwael ek mei yn ’e lear siet, sawol by rjochtsinnich as frijsinnich. De rjochtfeardiging koe er net mear oannimme as in rjochtlike died fan God. Allikemin seach er in spesifyk forskil tusken syn forkundiging en de Hillige Skrift. Earst hie er noch wol kontakt mei kollega’s en spriek bygelyks 1 Desimber 1927 noch yn it Gebcu foar Kristlike Bilangen to Snits foar it Nederlansk Jongfeinteboun (oprjochte 1853) oer „Tienden in het schathuis” (Maleachi 3 : 10) en song er op ’e Provinsiale Bounsdei April 1928 noch inkele sololieten. In spjalt kaem er doe't er yn 1929 bigoun mei de ütjefte fan it tiidskrift Tot den Vollen Dag, ünder redaksje fan him en Valentijn, skriuwer fan in bondel Skriftoertinkingen, tytle „Rechte Redenen”. Dat jiers hie er in polemyk mei dr. de Hartog yn it orgaen De Toortsdrager, foaral oer Romeinen 7 : 13'—26, dat nei syn bitinken oerdüdlik skriuwt oer de tastan fan ’e minske ünder de wet. „Ik bin stoarn, de sünde öfstoarn kin men dochs net sizze as men flêsklik is, forkoft ünder ’e sünde. En oer 1 Joh. 1 : s—lo. Foar him is it hiel ienfaldich: sünde hawwe en net sündigje. It bloed fan Jezus Christus reiniget fan alle sünde, dat is in wei, in proses, en dan moatte wy bigjinne to erkennen dat wy sünde hawwe, oars forliede wy üssels. De folchoarder is: 1. sizze: wy hawwe sünde: 2. de sünde bilide en litte; 3. dan reiniget hy alle sünden en dan binne wy rein, hillich, de sünde is weinommen. Om dizze dingen bin ik troch de orthodoksen ütwurpen. Salang as men noch seit: „Dealde minske bliuwt” kin men it by harren noch üthalde, mar as men it léste, béste, öfdwaende eschatologyske fan ’e Skrift net forswijt, mar ütdraecht, dan is it mis foar it sloppe Kristendom fan üs tiid en fan achttjin ieuwen. Ik wit, dit is in swiere biskuldiging, lykwols nei folie striid haw ik de ballêst öfskodzje moatten dy’t my forhindere yn to gean. Men fordraeit de Skriften en sprekt se tsjin. As men allinnich it Efezebrief mar oan ien stik trochlêst, dan is it yn striid mei alle hjoeddeisk gepreek en gepraet”. Hy liet de Hartog ek witte: Wilt u beslist iemand, die de dooding des Heeren Jezus heeft doorgemaakt, dan noem ik u mijn vriend Valentijn uit Kampen, die in 1932 van zijn post aan het Gereformeerd gymnasium wegens zijn schrijven in „Tot den Vollen Dag” is ontslagen. Mei dr. J. Chr. Kromsigt op ’e Geast polemisearre er oer it geestelijk karakter fan de opstanding neffens Romeinen 6 en 1 Korinthen 15. „Ik zie skreau er daarin geen onderscheid. Ook gebruikt de Schrift de volmaaktheid niet in paradoxalen zin. Dat is eenvoudig een nood- Sprong. Volmaakt in Christus, onvolmaakt in zich zelf, is een dwaasheid. Volmaaktheid is niet principiëel, maar alleen aktueel. Waar opstanding is, is de zonde verdwenen. Het vleesch in welke vorm of beteekenis is daarbij niets nut. In diel fan ’e gemeente woe syn forkundiging net langer hearre. Tsjerkeriedsleden en tsjerkfaden bitanken. Hja stiften in evangelisaesjeforiening ünder lieding fan ds. Tj. Jonker to Marrum en Egbert Baarsma, lieder fan in hannelsündernimming to Westerein, dy t earst in tsjinst bilei yn e tsjerke, mar letter autobussen ride liet nei oare gemeenten. J. G. Koelstra fan Twizelerheide fragelearde yn in hierd lokael. H. koe it „earme sündergepreek” net mear forneare. Oan Pier Baarsma skreau er. „Luther en Kalvijn zijn mij tweedehands christenen. Als Luther zegt: Arme bedelaars zijn en blijven wij , dat acht ik geen eerste hand christentaal. Paulus spreekt van de rijkdom en de heerlijkheid van zijn erfenis onder de heiligen (Efez. 1 : 18). Dat vind ik eerste klas christendom. Over 2 Timotheus 4 : 6—B kan ik wel zeggen, dat ik dit op ’t oogenblik zou kunnen overnemen, maar dat dit bij mij voor mijn dood zal geschieden evenals dat bij Paulus geschied is en b.v. ook bij mijn vriend Valentijn en in mijn gemeente bij vrouw Bosch. Dit is geen Roomsche zelfkwelling. Het betreft hier niet het uiterlijke stoffelijke lichaam. Dit te kastijden baat niet. De zonde en de zondaar moet gekastijd. Het gaat om het verborgen lichaam des vleesches der zonden, dat moet, uitgetrokken door de besnijdenis van Christus, plaats maken voor het geestelijk lichaam, maar het uiterlijke lichaam blijft daarbij hetzelfde, want het is de dienstknecht van het hart, de geest des menschen”. Hy krige neigeraden in gemeente troch it hiele lan. Faek kaem in autobus fol minsken oer e ófslütdyk. In master fan ’e Christlike skoalle to Berltsum tsjerke by him. Ek kamen der üt de Dokkumer Walden, Aldebiltsyl en Ljou- wert. ... c er» In nij stadium gyng de striid yn mei de bifêstiging fan E. Baarsma ta alderling (17 Jan. 1932) dêr’t er by it Klassikael bistjür in biswierskrift tsjin ynbrocht hie, dat sünder groun bifoun waerd. Hy woe net ja antwurdzje op de fragen dy’t him yn bywêzen fan ’e gemeente steld waerden, mar wol op dy de tsjerke ornaris brükte. Dit joech frijhwat konsternaesje en Maert 1932 skorste it Klassikael Bistjnr fan Dokkum H. foar seis wike yn syn amt, nei oanlieding fan de biswieren dy tsjin him ynbrocht wiene. It Provinsiael tsjerkebistjür bifêstige dy ütspraek, mar hy gyng yn heger birop. Ds. J. Hoekstra to Ternaerd, J. Luuring to Aldwalde en dr. J. Chr. Kromsigt woene ha hy forkearde yn pathologyske tastan. Hy hie ek oan Fokkens, it haed fan ’e bysündere skoalle, frege de bern allinne psalmen, gjin gesangen mear leare to litten. Oer dy saek binne twa brosjures ütkommen. Fokkens sprekt yn sines oer geastlike dronkenskip. It forrin fan ’e pleitsaek sil ik net mear ophelje. Wy witte, de tsjerklike moune mealt net hurd. Hoefolle uren de bistjüren der Yn ’e wraldoarloch waerd Hupkes Nasjonael sosjalist. Hy liet de N.5.8.-ers yn ’e pasterijetün eksersearje en preke Sneins foar harren yn ’e Klanderij to Ljouwert. Nei de frijmeitsing fan üs lan waerd er ynternearre en üt syn amt üntset. It moast al krekt sa treffe, dat ik dyselde simmer mienskip krige mei in dissenter fan folslein oare geastlike ynhouten, de tekenlearaer P. Glazema to Arnhem, berne to Marrum, earst hüswarder fan it Eise Eisingahüs to Frentsjer, letter slagge nei Hollan dêr’t er him foege by de Frije Katholike Tsjerke yn ’e Haech. Om de foarmetsjinst yn dat formidden briek er dêrmei. Soe men striid fiere oer it goudtrie fan it miskleed? En soks barde. Doe waerd er preester fan in Gryksk-orthodokse gemeente to Arnhem, nei’t er de wijjinge dêrta üntfongen hie fan in biskop to Parys. Syn autogaraezje waerd ynrjochte ta kapel. Hy studearre op dat stuit foar it kandidaetseksamen kunstskiednis oan ’e Roomsk-Katholike universiteit to Nimwegen. Nou moast er in skripsje meitsje oer ’e bou fan ’e pear midsieuske doarpstsjerken yn Fryslan. Ek hie er it Frysk as in ünderdiel fan syn eksamen. Sa kaem er 16 Juny 1938 op ’e Provinsiale Bibleteek om archeologysk en kunsthistoarysk materiael: foto’s, sitewaesjetekeningen fan ’e godshuzen mei har tsjerkhöven en gea. Wy koene him moai yn ’e klean stekke. Seis swalke er de hiele Noardkop fan Fryslan óf, bisocht yn in foech moanne tiid sa’n fjirtich beahuzen, en kaem nou en dan op myn keamer om hwat üt to rêsten. Hwat hawwe wy doe net öfpraet, binammen oer syn preesterskip, oer de liturgije en it ünderskied tusken Roomsk- en Gryksk Katholyk. Trochdat er yn ’e kunde rekke wie mei Prof. Titus Brandsma, rektor dr. P. Hendrix to Dordt en ds. J. K. van den Brink to Steenbergen (sünt 1931) dy’t alle trije ek de Grykskorthodokse earetsjinst koene, waerden my allerhanne boarnen iepene om myn kennis datoangeande to forrykjen. Theologysk koe ik him wer opskranderje en doe’t ik him ütlei de greate bitsjutting fan it „filioque” yn ’e Roomske en Protestantske bilidenis, seach er in nij fjild foar him lizzen. Hy skreau my 17 Augustus: ~Ik hie o sa graech jitris mei jo praete wollen oer ’e geastlike dingen”. lenris haw ik bywenne de tsjinst fan ’e lytse Ljouwter parochy fan ’e Frije Katholike Tsjerke (oprjochte yn 1916), dy’t halden waerd op Sneintomoarn yn in boppekeamer lyk tsjin de Kanselerije oer. De Mis waerd yn ’e Hollanske tael bitsjinne troch de preester, ingenieur H. Poortman, yn bywêzen fan net mear as sawn leden. noch oan bistege ha stekt net nau. It klassikael tsjerkebistjür hat him üt it amt sette wollen wegens „gekrenkte geestvermogens of geestelijke afwijkingen’” mar dat is net oangien. Op oarder fan ’e synoade waerd in wiidweidich ündersiik ynsteld en einlinge spriek it Provinsiael tsjerkebistjür üt, dat der gjin redenen foar bistiene, itjinge de Synoade bifêstige. Alter, miskleed en oargelmuzyk wiene tige forsoarge, marde sfear fan in godshüs miste ik. Oan ’e kommuny naem ik gjin diel. By de mienskip fan ’e Kristlike Wittenskip (Christian Science) moat men ek net in greate skare forwachtsje. Hifkje, net telle, is hjir de leuze. De krêft leit net yn it tal, mar yn in sterk leauwen fan persoanlike forantwurdelikheit. len fan ’e trouste leden fan ’e Ljouwter foriening dy’t ik kennen learde is Willemine L. Baart'de la Faille, berne to Ljouwert; dochter fan Dr. Jacob Baart de la Faille (f 1918), great bifoarderer fan ’e folkssounens en folkskoloanjes. en Geertje Sijbranda Tresling. Faek roun ik mei har op, as se ünderweis wie nei har freondinne Amelia Buma-Albarda yn ’t Stroodak to Huzum. Faek hat hja ek by my west op ’e Kanslerije. Mear as ienris stie hja my to wurd yn ’e Nieuwe Doelen, dêr’t hja har keamers hat. Hwat üs gearbrocht wie it wikseljen fan tinzen oer har leauwe. En lans dy wei bifoun ik yn har in fromme Scientiste dy’t har elke moarn tariedt om it hegere libben to libjen, biddend siikjende de forlossing dy’t har uteret yn folsleine sounens fan siel en lichem, dy’t Bibel en learboek yn ien greep by de han hat en mei tankberens har tsjerke stipet. Ik soarge dat de Ljouwter öfdieling yn 1935 in plak krige yn it Provinciale Almenak fan Fryslan, ütjown troch A. ]. Osinga to Boalsert. Hja stjürde trou de publikaesjes fan har genoatskip, dat yn 1879 troch Mary Baker Eddy (1821 1910) to Boston stifte waerd en wêze wol in tsjerke ornearre om de wurden en wurken fan de Master to bitinken, en sa it oarspronkelike Kristendom en syn forlerne elemint to herstellen”. Ik haldde mei har yn ’e Doelen it neifolgjende fraechpetear: Hwa hat hjir to Ljouwert de groun lein fan jimme mienskip? De spraek- en muzykleararesse Henriëtte Miedema (t 1933), dy sa’n fjirtich jier lyn troch Christian Science fan har kwael genezen waerd sünder operaesje. Hoenear waerd jimme mienskip erkind? Yn 1931 en Keninklik goedkard yn 1933. Hwat binne jimme hillige oarkunden? De Bibel en frou Baker Eddy’s „Science and Health with Key to the Scriptures”, us learboek. De lessen dy dêrut foarlêzen wurde binne de preken dy’t yn ’e Sneinstsjinsten fan ’e Memmetsjerke to Boston en har dochtertsjerken halden wurde. Halde jo Baker Eddy’s learboek foar godlik ynjown? Folslein. Sprekt jimme earetsjinst mear ta it moed as ta de rede? Ta beide, mar troch it ünpersoanlike, eksakte en as abslut wiskunstich wier biwezene mear ta de rede. Hokfor doel hawwe jimme joungearkomsten de Woansdeis? Utering fan tankberheit en tsjügenis to jaen fan wegen üntfongen genezing nei geast en lichem. Kinne jo ek in ünderfining fan josels meidiele? stof nimt it forkearde wei. Hat Baker Eddy net in geastlike fortaling jown fan it folmakke gebet? Ik sil se jo sizze üt har learboek? „Us Heit—Mem God, alhiel harmonysk, Jo allinne sij eare; Jins Keninkryk is kommen, Jo binne altyd bywêzich. Ried üs ta foar it witten, dat, lyk yn ’e himel, alsa ek op ierde, God almachtich is, boppe alles forheven; jow üs genede foar hjoed; fied de forklomme fielings fan leafde; En Leafde wurdt yn leafde wjerspegele; En, God liedt üs net yn forsiking, mar forlost üs fan sünde, sykte en dea; Hwant God is üneinich, alformogen, allibben, wierheit, leafde, oer alles en it Al. « ■ In lytse keppel fan sa’n tweintich man, dy’t jierrenlang myn oandacht hawn hie, is de gemeente fan ’e Sawnde-deis Baptisten to Huzum. Haest elke Sneon as ik nei toalven fan ’e Kanslerije nei hüs gyng, kaem ik yn ’e bocht fan ’e Skrans, foar it Gemeentehüs oer, by de wente dy’t de namme Rehoboth en de jiertallen 1915 en 1924 yn ’e gevel hat, de alderling-foargonger Jan de Jong, berne 7 Okt. 1871 ünder St. Japik, mei inkele leden tsjin, en withoefaek haw ik mei him freonskiplik petearjend de hegere dingen bisprutsen.Dan mocht er graech forhelje fan Gods lieding yn syn libben, hoe’t er oplaet ünder tasjoch fan master Willem Carel van Munster (berne 2 Jan. 1839 to Nimwegen, forstoarn 17 Juny 1913), haed fan ’e Christlike skoalle toLjouwert 1866-1907, christlik ünderwizer wurde soe, doe’t syn broer fordronk yn 'e Potmarge en hy yn syn plak rekke op it ierdappelskip. Ds. J. van Andel waerd syn geastlike heit en oant 1892 bleau er lid fan ’e Ofskieden gemeente, oant er fan wegen de gearfoeging mei de Dolearenden dêrmei briek. Hy krige troch eigen ündersiik in oar ynsjoch yn ’e Hillige Doop; hy liet syn earstberne net bisprinzgje en briek mei de Christlik-Grifformearde gemeente. Nei oanlieding fan in preek fan ds. J. D. van der Munnik oer ~Wy bidde fan Christus wegen, wês formoedsoene mei God" (2 Cor. 5 : 20), waerd by him it bislüt ryp him seis dope to litten nei de wize fan ’e Baptisten. Dat barde 16 July 1905 to Haulerwyk troch ds. G. de Vries. ~Sünt kamen wy ■— sa forhelle er my „net mear yn ’e tsjerke, mar wy fierden de sabbat noch de Sneins. Redendielend mei üs eardere tsjerkelju joegen dizze üs to halden: „Nou moatte jimme ek de sabbat fiere. Nei folie striid hawwe wy 22 Maert 1918 op in Freedtojoune de winkel sluten en noait hie ik tinke kinnen dat dit offer sa’n sillichheit joech. Hoe lokkich wy üs trochgeans fielden as de hillige dei oanbriek, kin ik net biskriuwe. En hwat de breawinning oangiet, wy hawwe it noait sa goed hawn. 7 Oktober 1924 stoar üs lytse Jochem, likernöch fiif jier ald, in from Ik waerd yn April siik, koe it net goed oan, liet üt üs formidden de practisioner (wurker) komme, dy’t mei my bea en God, de genêsmaster makke my wer better sünder medisyn, dy’t foar my gjin wearde hat. Christlike wittenskip, de oermacht fan ’e geast oer ’e bern. Op ’e bigraffenis sprieken G. Velthuysen Jr. to Amsterdam, ds. P. Taekema to Grins, en de freonen P. Terpstra to Welsryp en H. O. Bakker to Froubuorren. In forslach dêrfan stiet yn De Boodschapper in dienst van den Heere Jezus (Nov. 1924, 49e jiergong), dêr’t ek yn jown is ~Een merkwaardig getuigenis” nei oanlieding fan de zinspreuk „Wet is waarheid” op ’e kop fan in skipsroer yn ’e gréft (Nov. 1922). Ds. L. de Baan to Boksum en Blessum (1911) hat by it trouwen fan ’e soan west en yn Rehoboth sprutsen oer de beide Godsbergen Sinai en Thabor mei de tapassing: Trou oan Gods wet. Grifformearden dy’t derby wiene, stiene forsteld dat in f rij – sinnich learaer sa’n tsjügenis joech. Der kamen wol ris mear learaers yn ’e gearkomste, lyk as A. P. Barendregt, Baptiste learaer to Harns (1925 —1928) en E. A. A. Snijdelaar, Herf. dominy to Roardahu- Jan de Jong Leit foar jo it swiertepunt fan ’e sabbat yn ’e died fan Gods skepping of yn ’e Wet? Yn Gods skepping. Hwat is dan de sabbat foar jo yn it earste plak? In feestdei foar God seis. Hy wie bliid mei syn eigen wurk en koe dat wol oan syn hert drukke. Foar ós is it de iennichste pearel üt it Paradys. Hwer komt it feestelike foar jimme yn üt? It hilligjen fan ’e dei bart yn ’e frijheit fan Christus; wy hawwe feestklean oan; wy hawwe rest en oarder yn ’e hüs en blommen • op ’e tafel. Dat is it uterlike. Ja, mar wy sjonge ek folie, hwant sjongen forbynt ünderling tige by tige. De sabbat blomket yn üs psalmen as yn in tón, lyk as psalm 92. De Ivige troanet op ’e psalmen fan Moria-Sion, dy’t de majesteit fan syn wurken en deugden great meitsje en de Oliveberch ta in klankboerd hawwe. Wurdt der yn ’e tsjerke faek net tofolle oandacht jown oan it heil fan in inkele siel? Ja, it doel moat wêze: oanbidding, en de doop is net oars as in jin forliezen yn it Trijeiennige Wezen. Hoe rymje jo it resten fan God (Genesis 2 : 2) en syn bistindich wurkjen meiinoar? De skepping is in öfdiene saek; mar dan kin de minske dêr oan dielnimme; God wurket nou troch him. Skepping sjocht mear op de oarsaek; it wurkjen mear op it doel. Hwat wol it nei jins bitinken sizze dat God de Sabbat seinge? Dat oan it ünderhalden dêrfan in seine forboun is nei siel en iichem, yn oansluting by de minsklike natür, dy rest en frede nedich hat. Binne wy eigentlik al net yn ’e ivige Sabbat? Ja, üs hert fynt gjin rêst as yn God seis, de ivich rêstende en de ivich wurkjende. Sil ik nou mei dit haedstik ophalde? Is it al net fiersten to lang wurden? Dér bitink ik dat üs eigen bern en bernsbern hearre ta de Evangelysk-Lutherske tsjerke, dy net de Heidelberger Katechismus marde Augsburger Konfessy as bilidenisskrift hat. Moat ik har rekkenje ta de dissenters? It kaem my yn earsten wol oer it mêd, dat üs iennichste dochter Margaretha har forboun (30.6.1925) oan zum (sünt 1941). Acht en tritich jier lang hat de Jong elke Sabbat de lytse keppel tsjinne mei it Wurd. Hy sprekt graech yn bylden, oertsjüge dat dy faek tichter by de Wierheit komme. Hy is tige Skriftkundich en thüs yn ’e skiednis. Hy wit ek skoandere grepen to dwaen üt it rike libben. Ik frege him koartlyn om mei my in frachpetear to halden, ünder ien bitingst: wy soene net prate oer it tapassen fan ’e sabbat op Snein. Ik lit hjir inkele fragen en antwurden folgje: Willem Jan Kooiman, dy’t it birop oannaem fan ’e Evangelysk-Lutherske gemeente to Wildervank-Feandam. Mannich petear hawwe wy neitiid halden oer it forskil yn lear, oer de konsubstansjaesje, de alombywêzichheit fan Christus’ lichem, de Deus absconditus en oare tinkbylden fan Luther. De blauwe keamer op ’e Burchwerter pasterije kin der fan tsjügje, mar dat theologisearjen joech gjin skeel, gjin kald hert. Sünt is üs skoansoan bifoardere ta dominy to Dimter, (1929—35) en Amsterdam (1935—45), ta dr. theologiae (22.7.43), ta heechlearaer oan it Luthersk seminaerje (1945) en ta gewoan heechlearaer yn ’e tsjerkeskiednis oan ’e Amsterdamske hegeskoalle. Ik mei him nei wierheit heech-tsjerklik neame. It orgaen De Wartburg giet dy kant ek üt. It hat yn my in trou lêzer. Ik soe it net graech misse yn it ramt fan it heitelanske Protestantisme. De ienheit fan Christus Tsjerke wurdt hjir net skeind. Oan dizze dissenters fiel ik my geastlik forboun. UT IT HÜSARCHYF Groen van Prinsterer hie de brieven fan elkmes dêr’t er mei korrespondearre, yn in apart sluf biware en oan it lést fan syn libben ta op ’e wichtichste sluven koarte oantekeningen slreaun, de ynhald oanbilangjende. Mr. T. DE VRIES. Mr. Groen van Prinst rer. Een Bibliografie. Foarwurd. It boek dat ik jimmeroan mei nocht üt ’e kast helle, dat my ek iderkear goede eagenblikken bisoarge wie: De Nagedachtenis van Lukas Fockens. Uit nagelaten brieven en andere geschriften verlevendigd voor zijne vrienden. Franeker, 1854. It bifettet in karbondel brieven üt ’e jierren 1793—1850, tsjerklike prosesstikken en oantekeningen. Dit forskaet kin men in hüsarchyf neame, soarchsum gearswile troch de dochters Titia en Henriette Fockens, en publisearre troch har broer Dr. H. F. T. Fockens op Twizel. De losse dokuminten bleauwen jierrenlang biwarre yn it memmehüs fan it Fryske Réveil op it Efterom to Snits, de pasterije dy’t ik biwenje mocht fan 1906—1924. Hja hawwe my in oanlieding west net allinne ta it skriuwen fan myn Réveilboek, mar ek om yn neifolging fan Groen van Prinsterer en it fromme susterpear seis in hüsarchyf oan to lizzen, hwerüt dit haedstik ien en oar foar it ljocht bringt. 1818. Oerpake Derk Fokkens to Appingedam leit in poëzijealbum oan, dêr’t er fersen yn skriuwt fan J. Bellamy, R. Feith, A. Boxman, W. H. Warnsinck, Jer. de Decker, E. A. Borger, H. Tollens en Spandaw, meast üt ’e Mnemosyne, Boekzaal der Geleerde Wereld, Euterpe en Muzenalmanak. Ek it Stabat Mater yn Latynske en Nederlanske tekst. 1846. Oerpake Derk Fokkens skriuwt oan myn heit dy’t sawn jier ald wie in fers Levensgeluk fan sawn tsienrigelige koupletten, mei dit ünderskrift: „Nu Lieve jonge, hier mede vermeen ik aan U verzoek en dat van Uw Vader te hebben voldaan behalven het is niet HAEDSTIK XXIV mooi geschreven; nu moet Vader het U maar deugdelijk afschrijven en dan moet ge het maar gedurig lezen en Uwe Lieve Zuster Johanna ook. want die is mij even lief als gij en de kleine Jantje vooral niet minder. Nu Geliefde Kinderen vaart allen wel. Dat is de wens van Uwe Grootvader. 1851. Doe’t 28 July 1850 op foarstel fan Mr. J. Th. H. Neder – meijer ridder van Rosenthal, minister fan justysje yn it earste ministearje Thorbecke de wet op it Nederlanderskip oannommen wie, liet pake A. H. Wumkes him fuortdaelk naturalisearje fan Hannoveraen ta Nederlanner, hwat barde 19 Aug. 1851. De akte op perkamint, forsjoen fan it Rykswapen, ündertekene troch Kening Willem 111 en de boppeneamde Minister is yn üs hüsarchyf. De kosten wiene f 85.83J/!. Pake hat de naturalisaesje oannommen 29 Sept. 1851 op it gritenijhüs fan Haskerlan yn bywêzen fan ’e boargemaster Jhr. G. W. thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg en de siktaris C. L. van Beijma thoe Kingma. 1852. 14 April. Hendrik Otto Sap, berne to Wildervank 11 Maert 1811, forstoarn to Liverpool 4 Jan. 1968, kaptein fan it skoenerskip Otto to Warkum, skriuwt op ’e Flieré it neifolgjende oan syn frou en bern: Zeer Waarde en hartelijk Geliefde Vrouw en Kinderen, Wij zijn Zaterdag alhier gekomen, zijnde des Woensdags van Amsterdam vertrokken, en hebben Vrijdag s middags noch een uur of drie op de hoogte van Workum ten anker geleid (nevens Habbema) wegens vloedtij en zal waarschijnlijk UI. wel bekend zijn gemaakt daar wij beide de vlag op hadden, en ook gezien dat dezelve van torentje getoond wierde. Dan ik wende mij noch ten Eersten weder tot ons scheiden. Hartroerend was het mij, mijne Geliefden en staarde UI. noch naar tot door den brug, toen onze lieve vriend en br. Hamel weder tot mij toekwam met vertroostende woorden en mij mede nam naar Tekum. en mogten UI. dan Gode aanbeveelen en opdragen. Wij bleven ’s avonds aldaar bij de Leeuw, en mogte noch zoo spreken van de leidingen des Heeren, en in gebeden onze harten ontlasten voor Hem en alles zoo aan Zijne voeten nederleggen, en ’t wierde ons nog een gezegende avond. En heb ook noch een oogenblikje met ZEW. onzen hooggeachten ds. de Liefde gesproken. Maar terug keerende en aan boord komende, ach! hoe stil; doch wensch hiervan maar verder te zwijgen, ten einde geen argstogtelijkheid op te wekken. Genoeg, maar dit noch: ik mogte mij op de knieën werpen voor Hem, en Hem zoo alles met smeking bekend te maken, Hem tevens dankende voor al het genootene, en mogte door Zijne genade weder bemoedigd opstaan. Dinsdag ontving ik de kaas, en noch een mij aangenaam lettertje van onzen lieven vr. en br. Schoonhoven, er bij, vervat in eene heerlijke heilwensch, en wierde toen van alles klaar, en hoorde ’s avonds op ’t H. pad noch ds. de Liefde over Luk. 10 : 17—20. Met vuur en levendigheid sprak Z.E.W. Van daar bragten onze vrienden Hamel en de Leeuw mij aan boord, doch daar het ’s Woensdag morgens niet goed met het tij kwam van inde vroegte onder zeil te gaan, kwam onze Hamel noch eens aanzien, en namen toen afscheid, naar alvorens in den gebede ons Gode en Zijne Genade aanbevolen, en zijn zoo als ik in ’t begin reeds schreef Zaterdag hier aangekomen. Heb de Paaschdagen, het feest van ’s Heeren opstanding hier stil met mijn volk mogen vieren, onder gebed en psalmgezang, en ieder dag een leerrede daarop toepasselijk. En mogten ook noch ondervinden, dat de Heere niet aan tijd noch plaatsen verbonden is, maar rondsom ja in ons is door Zijnen H. Geest. O, welk een getrouwe God is de Heere onze God. Hoe rijk van Genade en Goedertierenheid voor allen die Hem aanroepen. Mogten wij ons steeds maar zoo geheel onbepaald aan Hem overgeven, onze zaak Hem geheel en al toevertrouwen, zonder eenig uitbeding, Hij ons alles in allen zijn, want Hij toch alleen weet wat best en nuttig voor ons is. En o, hoe gerust en zalig dan de ziel, met ziel en ligchaam het Eigendom van Christus te zijn, zich zelven zoo geheel en al kwijt te wezen, en voor Rekening Christi te zijn, van onzen Grooten Borg en Zaligmaker. Maar ach, helaas, ik gevoel mij telkens zoo het tegendeel, maar ondervinde dan ook alsdan de wrange vruchten van mijn maar al te ongeloovig hart. En welk eene oneere en smart doe ik dan dien dierbaren Heere Jezus aan, die toch zoo waardig is alle wensch, eer, dank en aanbidding, geloof en vertrouwen. Welke tegenkantende en arglistige harten dragen wij toch in onzen boezem, en hoe vatbaar is het voor de omleidingen des Duivels, ’t Is bijna, had ik gezegd, gelijk het vuur bij het kruit, bij de minste vonk in brand! O, de Heere buige ons zoo geheel en al over, en reinige die vuile bron van alle ongeregtigheden en doorloutere ons als goud inde smeltkroes, opdat al het schuim, ons eigen zuurdeeg, worde uitgezuiverd, en wij als gereinigden door het bloed des Lams in dat Heerlijke Kleed Christi in reinheid mogen wandelen, opdat wij eenmaal Gode en den Vader mogen voorgesteld worden als de gemeente zonder smet of rimpel. Dit geve de Here uit Genade. Verder dient deze UI. kennis te geven dat Hamel de zaken welke ZEd. voor ons gekocht heeft, ook heeft betaald, en met de Reparatie loopt het even over 58 gulden. Mijne wissel bij Blikman is 290 gulden 59 cent en de vracht beloopt 990 gulden. Nu wij zullen het probeeren om naar zee te koomen, en gaan onder zeil. De wind is niet te gunstig N.N.W. toch mooi weer. De Heere, hoop ik zegene onze onderneming, en Zijn vriendelijk Aangezicht trekke met ons mede, beware en behoude een iegelijk onzer, en schenke ons eene behoudene reis. Nu, Geliefden, wij zijn bijna in zee. Ontvang mijne hartelijke groeten, en naar UI. in mijn hart omhelsd te hebben, ben ik UI. liefhebbende en heilbiddende Man en Vader. H. O. SAP. N.B. Zoen onze lieve Kinderen voor mij en zeg haar dat ze dikwijls de lieve Heere Jezus moeten bidden, en ook voor haar vader, en zoo beveel ik mij in UI. voorbidding aan, terwijl ik ook hierin niet in gebreke wensch te blijven. Vooral ook de groeten aan onze lieve vrienden. Vaart wel, de Heere zij UI. schild en loon. 1861,14 Okt. Wijbren Krijns Taconis, beamkweker op ’e Jouwer, Jelle Haaijes de Jong en Ijsbrand Jans de Haan, beide féhalders to Westermar, hanneljend as algemiene earmfaden fan it doarp Westermar forklearje forkoft to hawwen oan Aeilt Hendriks Wumkes, jernfabrikant op ’e Jouwer fiif grêfromten op it alde höf ünder Westermar, steande op it register onder letter O nümer 26 ont en mei 30, foar f 12.50. 1867. Pake A. H. Wumkes skriuwt Prof J. J. van Oosterzee to Utert om rie mei it each op ’e dominysfakature op ’e Jouwer en kriget dit antwurd: „Persoonlijk heb ik het genoegen niet Ds. Talma van Katwijk te kennen, maar van zeer bevoegde zijde heb ik zooveel goeds van hem gehoord, dat ik geen oogenblik behoef te aarzelen hem U met vrijmoedigheid aan te bevelen. Nevens hem vestig ik Uw aandacht op Ds. Rijnders van Vleuten, en van Baerle van Hoogeland bij Amersfoort, beide jonge predikanten van goeden aanleg en v&rwachting, ieder van juist twe jaren dienst, als ook op de H.H. A. A. Looijen te Wissekerke en I. D. Looijen te Ressen (cl. Nijmegen). Ik meen hen te mogen houden voor mannen van Evangelisch-regtzinnige, niet bekrompene, maar positief-geloovige rigting, gelijk ik voor mij boven alles begeer en wenschelijk acht. Natuurlijk veronderstel ik bij deze vertrouwelijke mededeeling, dat de kerkeraad in geval die daarop acht slaat, zelve zal hopren. Met hoogachting en heilbede UEd. Dw. Dr. }. J. van Oosterzee. 1879. 6 July. Pake G. Smith, ald-alderling wurdt keazen ta lid fan it Klassikael Bistjür yn ’e klassis Appingedam. 1887. 7 April. Publike forkeap by M. Klompmaker to Aldehaske fan inpolder greidlan, bisuden en oan ’e rydwei to Aldehaske, great sa’n 40 H.A. alles mei wiken en fearten trochsnien en gaedlik lein foar it oan- en öffieren fan dong en produkten, yn eigendom oan D. A. Wumkes, to forkeapjen yn 33 persélen, troch de notarissen }. H. D. Munnik en H. J. W. Terlet op ’e Jouwer. 1897. 23 Maert. Pake Smith nimt dit skriftlik öfskied fan syn sibben; Mijne dierbaren, zoo kinderen, eigen als aangehuwden! Een tal van hoogbejaarden zie ik om mij wegvallen, en dies weet, ja gevoel ik ook weldra van hier te gaan. Ik ga henen zonder schrik, en ik dank mijnen God voor het geschonken leven, waarin ik zoo oneindig veel heb genoten. Ik heb met mijnen God geleefd, al was het mijnerzijds vaak met ontrouw, afdwaling, ja wederstrevigheid tegen Hem; toch ken ik Hem in al zijne goedheid en liefde, waarvan ik duizende bewijzen heb ondervonden en nog geniet. En zoo Eenen gaat men immers niet met schrik of angst tegemoet, al wordt men ook in andere toestand verplaatst. De wederkeerige betrekking blijft ook daar immers stand houden, en zijne volheid is voldoende, ook daar mij zwakke, te voorzien in al de behoeften, die ook daar mijn deel nog zullen zijn, waar ik zoodanigen God heb leeren kennen in Jezus Christus mijnen Heer en langdurigen levenservaring. Mijne dierbaren! hoe lief heb ik U allen gehad, en hoe kon ik gelooven aan wederzijdsche liefde, en hoe verhoogde en veraangenaamde mij zulks het leven. Heb dank voor al die betoonde liefde. De scheiding is er immers te gemakkelijker om, al vlieten de tranen wat overvloediger. God heeft ons, uwe moeder en mij ook gezegend inden werkkring waarin wij geplaatst waren. Uw erfdeel is dus zoo, ieder voor zich, daaruit in zijn nooddruft zal kunnen voorzien, wat een groot voorregt is. En wat mijn huigenoote Grietje Kruger betreft: gij zult haar de door U zelven voorgestelde som van vier gulden per week, levenslang na mijn verscheiden, met blijdschap uit betalen. Ik heb daar in van harte toegestemd daartoe rentegevende staatsschuldbrieven afgezonderd neergelegd. Aan de nakoming is uw eer verbonden, mijn innigste wensch en haar verder genoeglijk leven. Onze, ik zeg onze verpligting ten hare, kan niet, ook niet met deze guldens worden betaald. Neergeschreven 23 Maart 1897. G. SMITH, Appingedam. Welligt dit afscheidsgroet, ook aan mijne kleinkinderen, en mijne huisgenoote. In ’t sterven immers is het denkvermogen weg, en kan de mond alligt niet meer spreken. 1902. 13 July. Doopt to Séryp üs dochter Margaretha Alide, berne 4 Juny 1902. 1902. 9 Okt. P. Meekhoff Doornbosch skriuwt my: ~lk heb op de boeldag van Alberda van Menkema te Uithuizen twee, zegge twee wagenvrachten oude boeken gekocht, pl.m. 4000 pond en deze koop ging bij nummers en .... bij koestal. De heele rommel kost mij pl.m. 75 gld. De voerman vertelde mij later, dat de menschen waren buiten de deur gekomen inde verschillende dorpen, in stomme verbazing natuurlijk over zooveel wetenschap. Nooit hadden ze zoo iets gezien en .... ik ook niet. De folianten stonden, grimmig protesteerende tegen de ladders der wagens omhoog. Zij gevoelden zich waarachtig beleedigd over zoon handelwijze. Droevig noodlot! een laatste rit na een voor eeuwig afscheid nemen van de oude burcht, gingen al die boeken heen om straks ook voor immer onderling afscheid te nemen. Er ligt iets tragisch in. Echter de boeldaggangers gevoelden dit niet en bekeken de komische zijde van het geval. Ook hierin hadden zij hunnerzijds niet veel schuld. Treurspel, waarachtig vriend! deze gedachte kwam bij mij op, toen ik dapper meehielp om ze op te laden. Arme schrijvers, geleerden, hoogleeraren, doktoren! voor geen honderd gulden heb ik uwe wijsheid gekocht, die U een brevet van onsterflijkheid zou geven tot in eeuwigheid. Ik gevoelde mij weemoedig bij de gedachte aan mijn arbeid over de klokken. Met ontzaggelijke moeite heb ik mijn kennis vergaard en in mijne verbeelding zie ik ook eenmaal mijn boek dien droevigen tocht afleggen. Éénmaal mijn ideaal en door mij vergood, inde toekomst verguisd en vergeten, tls niet anders. Het is de naakte waarheid. En toch komt mij onwillekeurig een prachtige teekening van Brakensiek inde gedachte, die mij opbeurt, die mij kracht geeft voor de toekomst. Het is een tempel, alwaar op den voorgrond een schoone jonge vrouw is afgebeeld, staande bij een bekken, waarin zij wierook brandt. Plotseling verschijnt de grimmige dood met de zeis inde hand, terwijl op den achtergrond Zola en Stokvis, de beide beroemde mannen, worden opgeroepen om heen te gaan van deez aarde. Echter de jonge vrouw roept den Dood toe: Gij kunt alles dooden, echter het genie niet, dat blijft eeuwig! Genie gepaard met arbeid en ideaal zijnde factoren, die de wereld beheerschen, die niet sterven, die de menschheid voortstuwen op de oneindige baan van vooruitgang en ontwikkeling. Wanneer het geld de waarde van iemands arbeid bepaalde, dan wenschte ik nimmer geboren te zijn. Er was dan geen plaats voor mij. Met al mijn geschrijf begeer ik nooit iets te verdienen, en krijg ik er iets voor, dan gebruik ik het om boeken aan te schaffen, want zonder deze is schrijven niet mogelijk. Dus vriend! laat ons met Jan Pietersz. Coen zeggen: ~Ende laet ons niet desespereeren!” 1904. 5 Juny. Doopt to Séryp üs aldste soan Dirk Aijelt, berne 13 April 1904. 1905. 18 Febr. P. H. Meekhoff Doornbosch to Baflo skriuwt my: ~Misschien hooren wij eenmaal het ~hora ruit weerklinken en neemt gij afscheid van het landelijk dorpje, waar gij een heerlijk deel van je leven gesleten hebt en dat wij samen nooit zullen vergeten als op de plaats van onze eerste kennismaking. Altijd denk ik aan dien gedenkwaardigen dag terug en heb ze opgeteekend. Er ligt iets weemoedigs in, wanneer men een mensch in zijn leven tegenkomt, die je aantrekt en misschien op den verderen levensweg je steeds zal vergezellen. Het is jammer, dat onze levensbeschouwingen buiten mijn schuld verschillen, echter ’t is beter man tegenover man te staan dan huichelaar te zijn. Van alle historici heb ik van den eersten dag af voor jou het meest gevoeld. Waarschijnlijk zal ik Groningen’s bodem nooit verlaten en moeten wij samen op dien bodemleven dan zullen mij nog veel op historisch gebied kunnen tot stand brengen. Wie weet, of het eenmaal zoo worden zal. Het verbaast mij, dat gij reeds zooveel van Zeerijp verzameld hebt en ’t zou een prachtig afscheid zijn, indien een dorpskroniek de tolk der dankbaarheid was van Zeerijps gemeente”. 1905. 21 Maert. P. Meekhoff Doornbosch skriuwt my: „’t Schijnt dat Fransema geen bijzondere attractie voor dominee’s gevoelt, want dit bleek mij ook uiteen gesprek met den predikant van Godlinze en ik meen het zelf op de auctie j.l. aan hem bemerkt te hebben, toen ik waardeerend over jou sprak en jou voor kennismaking aanbeval. Hoe dit zij! ik zal nader polsen en daar ik minstens één nacht bij hem blijf, kan ik je nog berichten. Fransema komt mij voor iemand te zijn, die zich gevoelt als afstammeling vaneen Ommelander eigenerfde familie. Zelfbewustheid, vrijheid, onafhankelijkheid, koelheid en afgemetenheid zijnde trekken, die hem kenmerken. Een type zooals wij ze onder ons Ommelandervolk bij tallen aantreffen. Een trek, die zich nooit in het Friezenvolk verloochent en steeds door alle eeuwen zal blijven voortleven. Ik ben geabonneerd op een nieuw Oostfriesch tijdschrift onder redactie van den archivaris Dr. Wachter te Aurich. Wat hebben wij toch ontzettend veel overeenkomst met het Oostfriesche volk, ik zie mij zelf in dat tijdschrift uitgebeeld. Waarlijk! wij zijn stambroeders en steeds voel ik mij machtiger tot de boorden aan de andere zijde der Eems aangetrokken. Wij moeten er nog eens een reisje maken, maar dan niet te kort. Voor een reis met een doel moet men zich geen ketenen aanleggen, 't Is beter om dan thuis te blijven”. 1905. 31 Maert. P. H. Meekhoff Doornbosch skriuwt my: „Wanneer ik aan den arbeid van Mr. Feith over de burchten denk, dan kan ik wel donderen als een tweede Danton inde club der Cordeliers. Geen oogenblik kan ik het hem euvel duiden, echter ik kan mijn grooten spijt niet onderdrukken. In elk geval wil ik er met hem over spreken, om zoo beknopt mogelijk zijn onderwerp te behandelen. Sommige onderwerpen van onze geschiedenis zijn waarlijk afgezaagd en vindt men nog eens iets geschikts dan dreigt een behandeling dooreen van verre en onverwachts valt het op je lijf. Jij bent er ook reeds beroerd ingeloopen met ds. L. G. C. Ledeboer en Doede van Amsweer en ik bewonder jou kalme berusting en geduld. Op z’n minst had ik de boeken, die ik over zoon onderwerp had aangeschaft, weggetrapt. Het zal mij ontzettend verlammen, want de grootste liefhebberij is er af. Ge schrijft me, dat ik het werk doe en een ander met de buit gaat strijken, ’t Is volkomen waar, vriend! want ik beging onlangs nog de grootste dwaasheid door mijn genealogische aanteekeningen, alsmede een belangrijk H.S. J. A. R. Kymmell, red. van de Drentsche Volksalmanak te Assen af te staan, ’t Is nu onherroepelijk uit en ik zal trachten nog alles van hem los te krijgen wat maar mogelijk is”. 1905. 18 April. Deselde skriuwt my: „Je harmonische opvatting van het leven benijd ik je; inden grond mijns harten echter kan ik ze tot dusverre niet met je deelen. In mijne verwaarloosde opvoeding gedurende mijn jeugd lag geene gedachte dan alleen teugellooze en bandelooze vrijheid. Wanneer ik kinderen had, zou ik ze geheel anders opvoeden dan ik zelf opge- 30 voed ben. Het liberalisme heeft ontzettend veel kwaad gedaan onder de kinderen van ons volk en ik ben nog een kind uit het slottijdvak van zijnen bloei. Het begrip van goed en kwaad heb ik nimmer begrepen en nooit gekend; slechts een mengelmoes van goede en zeer slechte eigenschappen heeft in mij post gevat en nooit heb ik den vasten wil gehad om mij te kunnen beheerschen. Ik hoop, dat het mij goed zal gaaiu maar twijfelen doe ik er vaak aan. Moge de goede genius zich over mij erbarmen en dan kom ik misschien met horten en stooten door het leven. Gebrek aan idealen is zeer zeker een ramp van mijn leven. Nuchteren bezie ik de dingen en in mijne beoefening der historie spiegelt deze nuchterheid zich geheel af. Wij beiden staan op dat punt op een verschillende bodem. Inde resultaten van onzen arbeid zijn wij weer een van hart, een van ziel. Beiden zoeken wij naar waarheid, het hoogste en dierbaarste pand op het oneindige veld der historie”. 1905. 23 Mei. Deselde skriuwt my: Die oude grootvader van mij is een type, ja een prachtexemplaar met komische dikke neus en zijn stotterende spraak. Ik lijk veel op hem en verbeeld je dat ik ook eens op mijn ouden dag er zoo uitzag. Ik lach er nu al om wanneer ik daaraan denk. Ik maak mij er niet bezorgd over, want ik word nooit zoo oud en smeer hem eerder. Zoo regelmatig zijn leven was, zoo onregelmatig was tot dusverre het mijne. 1905. 1 Juni. Deselde skriuwt my nei oanlieding fan it foarnimmen fan in bisiik oan Jan Zijlma te Leens en oan syn pake op Arion to den Andel: „Ik zal den ouden Jan er mede in kennis stellen en indien het hem voegt, gaan wij er Dinsdagmiddag heen. t Wordt „ain dikke proat”, geloof dit gerust, ’t Is een lang verbeide feestdag voor hem en ’k weet zeker, dat hem ’t zweet in zijn haren komt, want hij steekt met mij altijd gelijk een torpedoboot van wal. Hij wordt ouder en begint in herhalingen te vervallen, maar voor jou is hij nieuw en zeer zeker een eigenaardig Ommelander type. Ik hoorde onlangs, dat hij zich bijna vergeven heeft door het 'drinken vaneen of ander zure stof. Precies weet ik het niet, maar zijne verkeerdheid zal hem meer parten hebben gespeeld. Wij moeten die dag op tijd met de fiets weg en moeten ons dan niet haasten. Wij gaan ook naar Grootvader en kunnen dan meteen eens naar de zee gaan. De bezichtiging der boerderij is de moeite waard; de „olie wordt er niet beter op en is soms uit zijn humeur. Zuinigheid en bekrompenheid zijn nu eenmaal gebreken des ouderdoms. \Vie weet hoe zulke oude kwezels wij nog eens worden, indien wij tenminste de last der jaren zullen moeten dragen”. 1905. 21 Juni. Deselde skriuwt my: „Wat onze samenwerking betreft, geloof ik met jou, dat er niet veel Van terecht zou komen en botsingen het gevolg zouden zijn. Waarlijk! ik ben te onhandelbaar op dat punt en bovendien onze opvattingen loopen te veel uiteen. Ik ben geknipt voor het archiefwezen en weet ik eenmaal het bestaan en den inhoud der historische gedenkstukken dan is het voor mij geen nieuws meer en voel ik voor het uitwerken minder lust. Ik beoefen inde eerste plaats de geschiedenis voor mij zelf, voor mijn persoonlijk genoegen en voor niemand anders. Veel werk doe ik en heb ik gedaan,, waarvan ik nimmer enig genot zal trekken. Breede opvatting van mijnen taak en toch consciëntieus is mijn ongeluk. Ik kan niet scheiden alvorens ik alles weet. Mocht ik enig leven te goed hebben dan zet ik toch nog eene geschiedenis der kasteelen in elkaar, die van meer of minder volledigheid zal getuigen. Een geweldige voorarbeid is daarvoor noodzakelijk en de kerkelijke registers komen daarom eerst in aanmerking, ’t Is o! zoo jammer, dat wijde kennis van de inhoud van het archief der Hoofdmannenkamer niet beleven. Eerst dan breekt de dageraad aan voor een betere kennis onzer volkshistorie maar eerder ook niet. Ik kan niet voor het volksleven gevoelen, zooals jij dat gevoelt en scherpzinnig waarneemt. Het interesseert mij daarom wel en ik kan het ook met genoegen waardeeren, echter mijn blik op het volk is geheel anders dan die van jou. Ik zie de ruwe, scherpe kant van dat volk; jij het ideale, het verhevene dat inde volksziel schuilt. Op dat punt zijn en blijven wij voor eeuwig gescheiden; de blik op het leven is de scheidsmuur, die ons steeds van elkaar verwijderd zal houden. Beste vriend! ik zeg je het ronduit en vertrouw, dat gij me dit niet ten kwade duidt. Als mensch zijn wij werkelijk de grootste contrasten en dit ligt aan ons beider opvoeding. Waren wij gelijk opgevoed en leefden wij naast elkaar als thans dan waren wijde „Schiller en Goethe" der Ommelanden. Beiden op één voetstuk, beiden elkaar de hand reikende, de hand der gemeenschap, die ons lieflijk samenbindt op het heerlijke veld der historie. 1906. 12 Febr. Deselde skriuwt my nei it oannimmen fan it birop fan Snits: ~Ik gevoel thans dat ik oneindig veel aan jou zal verliezen en alles is straks zoo eenzaam en verlaten. De herinneringen aan de pastorie te Zeerijp zullen blijven een lichtpunt in mijn leven en waarlijk! ik heb er heerlijke, rustige, genotvolle dagen doorgebracht. Waarde vriend! ik houd van jou en dat meen ik oprecht. Wij dachten niet altijd gelijk, maar dan zeg ik: „wrijving is de toetssteen tot de waarheid". 1906. 27 Juni Sneintomiddei bitsjinje ik de Hillige Doop yn ’e Sint Martenstsjerke to Snits en bihannelje dêrnei de foarste Snein fan ’e Heidelberger Katechismus. Mei de léste Snein oer de sechste bea fan it folmakke gebet kom ik klear 24 Nov. 1907 en siz ta bislüt: „Gemeente, hwat dy oerkomme mei, haldt de Heidelberger yn eare. Salang as dy libbet, libbet ek de Tsjerke, mar as dizze lear weiwurdt en plak makket foar nijichheden fan minsken, is ek de Tsjerke forlern”. 1907. 11 Nov. Heit skriuwt my: „Inde Jouster zag ik uw preek- beurt aangekondigd, alsmede een advertentie. Kon ik nu ook maar dien avond aanwezig zijn te Joure. Ik heb gedacht, als Gij in Uw inleidend woord hebt gesproken over de uitnoodiging, dan moest Gij weergeven uw bezield gevoel op dat oogenblik, een korte schets gevende van Uw stukje leven in verband met de Gemeente Joure, hebbende tot slot een danktoon. Hoe menige zegen mogt ik in dat kerkgebouw van de predikers des Woords, en hoeveel indruk medenemen vooral door het gezang bij de Avondmaalstafel. Veel zou ik daarover kunnen praten, de lange jaren daar doorleefd. 1908. 20 Jan. Heit skriuwt my: ~En nu wil ik U nog even een droom vertellen, van voor enkele dagen. Ik droomde dan, dat ik te bed lag misschien wegens ziekte mijn gezonde vrouw van voorheen komt de kamer in en zet zich neer aan ’t bed; ik zeg tegen haar: „Blijf je nu bij mij?" waarop ze niet antwoordt, maar me hartelijk heeft gekust als inde eerste liefde, zoodat ik ontwaakte. En weg was de goede geest, ontvloden aan uwe Moe! Eerst was ik verrukt, tot de tegenstrijdige gevoelens kwamen. Tenslotte een dank op de lippen: „Ik dank U Vader!” O! wat gevoel ik dan diep hoeveel ik heb verloren! Ach, wat is een mensch zonder hartelijkheid en liefde? Was ik niet eenmaal een 12 jaren haar beste man van de wereld! Maar ik spin dit niet verder uit, want het hart is mij vol, en de oogen vullen zich met tranen”.. 1908. 17 Maert. Ik skriuw oan P. H. Meekhoff Doornbosch to Baflo: Expres ga ik wat in het zonnetje zitten om geen kwade brief te schrijven. Het huis is één rommel. Stucadoor, timmerman en schilder heerschen er. Vier kamers worden behangen en gestucadoord. Straks komt ook nog de schoorsteenveger. Ik heb de vlucht genomen naar mijn catechiseerhuis. De oude kachel voor de eerwaarde schouw snort en de zon maakt ’t leelijke vertrek vroolijk. In goede stemming, als vrind die al heel wat met je heb doorgemaakt, die wel weet hoe Piet kan doorslaan als hij een bittere bui heeft, wil ik een oogenblik met je praten. Op de bitterheden in je laatsten brief zal ik niet antwoorden. Het deed mij zéér dat zeggen: Je wilt mij als een kamenier huren, om je doel te bereiken. Ik heb mijne fouten, maar mijne vrienden heb ik nooit geëxploiteerd uit eigenbelang. Geen eerzucht drijft mij. Geloof mij, dat ik mij steeds zoveel mogelijk op den achtergrond heb gehouden. Als één wil leven als een stil, rustig burger, dan ben ik ’t. In dat opzicht heb ik een taak met jou gemeen. Op een vergeten dorp te studeeren en op te gaan inde historie, en de omgeving waaraan ik mij hecht, zou mij begeerlik wezen. Maar dit is toch niet voor mij weggelegd. De kamp des levens ligt voor mij. En de harde plicht. Onder dat juk krom ik mij. En ik zie het werk met blijdschap en getrouwheid te doen, Wat de studie aangaat het is onvermijdelijk dat men op zoo’n klein terrein als Omlandia elkander wel eens inde wielen rijdt. Alle vakmannen zijn eikaars concurrenten in zekeren zin. Onder de geleerden is dan ook veel jaloezie en kleinzieligheid. Laten we trachten elkander blijven te waardeeren. Ik ben mij niet bewust door het grafzerkenplan eenige ontrouw als vriend te plegen. Gij waart het niet, m’n vrind, die mijne ogen opendet voor deze schatkamer. Ruim achttien jaar geleden teekende ik reeds grafschriften aan inde Ommelanden. Als ik. aankomend student, te Appingedam gelogeerd was bij mijne grootouders, en een wandeling maakte naar de omliggende dorpen werd ik altijd heengetrokken naar de kerk en het kerkhof en nog zou ik je die aantekeningen kunnen toonen, toen gemaakt. De colleges van mijn leermeester Prof. Kleyn over de catacomben van Rome deden mij in dubbele mate het belang gevoelen van de oude monumenten. Ik erken van je geleerd te hebben, maarde liefde voor de historie en- oudheden der Ommelanden bezit ik reeds van mijn jongelingsleeftijd af. En wat ik nu op touw zet en waarvan een welomlijnd plan reeds in zee is, heeft reeds lang voordat ik je kennen leerde, in mij gesluimerd. En wat nu het publiceeren betreft. Zie, ik volg nu een maal een andere gedragslijn, ’t Ligt niet in mijn aard te verzamelen en materiaal op te tassen voor de toekomst. Mijn kracht heb ik immer geconcentreerd op één punt. Mijn leuze is steeds geweest: beperking. Gij omvat veel, werkt in het breede en versnippert mijns inziens te zeer je kracht. Dat bezorgt je ook zoovele onaangenaamheden. Eerlang zie ik ook je klokkenarbeid bedreigd. Ik ken een collega, die door te talmen drie maal een dissertatie schreef en telkens als het werk der voltooiing nabij was, verscheen een boek over dezelfde stof. Ik raad je aan, werk af wat je weldra kunt gereed hebben. Laat ook iets aan een ander. Mij zal een ander niet inde wielen rijden, eenvoudig omdat ik zorgden voorsprong te hebben. Laat iemand maar beginnen met Ucke Walles, ik zal hem echter vóór zijn. En deze wijze van werken, Piet, moet je in stee van ze af te keuren, waardeeren. De arbeid van de grafzerken zal zijn gebreken hebben, toch zult ge er eerbied voor hebben, als hij gereed is. Ik ga zelf de dorpen rond. En ’t zal me een feest zijn. Ik wou dat ge meegingt. Ik begrijp niet, waarom ge zoo op een afstand blijft staan. Gaat dan al deze moeite om eigen eer? Malligheid. Puur uit drang om te weten, om ook deze schatkamer te openen. Mijnentwege mag mijn naam er op weggelaten worden. Als ’t werk er maar komt. Dat is de zaak. En nu beschouw ik ook dit punt voor afgehandeld. Ik zal nog wel eens vaker een bitteren brief van je krijgen. Want Piet blijft Piet. Toch zal dit aan de vriendschap mijnerzijds geen schade doen. Voor hetgeen we tot dusverre aan elkaar hebben gehad, sedert de ontmoeting plaats vond in het kamerke van den ouden Kuipers, ben ik dankbaar. Vrienden zijn niet dik gezaaid inde wereld. Al moet ik dan als wetenschappelijk man je steun missen en blijft je boekerij voortaan voor mij gesloten (zal dat zoon vaart wel loopen?) ik blijf je in vriendschap geden- Je vriend G. A. WUMKES. 1908. 8 Desimber. Heit skreau my üt Tjamsweer: „Ten volle besef ik wat Gij inde ouderlijke woning hebt verloren. Hoe lief gij uw Moe hadt! En nu geen handdruk zelfs. Gij hebt de dingen nu te nemen als ze zijn. Het is wel moeilijk voor mij om opgewekt te zijn; de druk maakt zich zoo spoedig weer meester van mijn gestel. Het gebed moet me staande houden en dan is ’t nog een struikelen en gebrek aan geloof”. 1909. 18 Maeije. Biroppen troch de tsjerkerie fan ’e Herf. gemeente to Appingedam yn ’e fakature fan ds. R. A. C. Frijling, dêr’t ik foar bitankje. 1910. 20 July. Biroppen troch de tsjerkerie fan ’e Herf. gemeente to Gouda, dër’t ik foar bitankje. 1911. 13 Febr. Ik skriuw oan Jacob Vinhuizen nei de dea fan syn heit Klaas Jacobs V. berne to Westeremden 8.5.1830, forstoarn to Middelstum 10.2.1911: ' ’t Is met Uw vader aan ’t eind nog al haastig gegaan, ’t Bericht trof ons en herinnerde ons bij vernieuwing aan het sterven van eigen vader, negen maanden geleden. Wij betuigen U saam, alsmede Uwe zuster en andere familieleden onze deelneming. Geeft Uwen doode met vertrouwen over aan Hem, Wiens barmhartigheden eindeloos zijn. „God hebbe zijn ziel”, die wensch, op zoo menig graf gebeiteld, is in ons hart. Heeft de dood altijd iets schokkends, ook brengt hij verademing. De taak Uwer zuster Anje was niet gemakkelijk. Ik heb wel medelijden met haar gehad. Wat zij geweest is voor haar vader, kan nooit genoeg door de andere familie gewaardeerd worden. God geve haar nog vele lichte jaren als een zegen op den trouw vervulden kinderplicht. Uw vader was een Ommelander van den ouden stempel, een friesch karakter, sterk in zijn sympathieën en anti-pathieën. Het toenemend verkeer maakt ons jongeren meer ken. Je te ontmoeten zal mij een genot zijn, van mijn belangstelling in je weg en arbeid kunt ge verzekerd blijven. Je heiligdom op Meima zal ik wel niet meer betreden. Vóór Mei zal van mijn Ommelandsche reis wel niets komen. Zoo gaat alles voorbij en het kan weemoedig maken. Prof van Bemmelen zond mij een mooie studie over de wierden, getiteld: „Beschouwing over het tegenwoordige standpunt onzer kennis v.d. Ned. terpen”, als een blijk van waardeering voor mijn werkje over Schellingerland. Ook op dit terrein daagt er eenig licht, al hangen rondom nog nevelen. En nu, vrind, ik reik je in gedachten de hand. Ik hunker naar het voorjaar en het einde mijner catechisatiën. Over 3 weken hoop ik 78 nieuwe leden te bevestigen. Dan krijg ik meer tijd en nadert de tijd, dat ik je hoopte ontmoeten. Met hartel. groete ook aan je ouders, mede uit naam van mijn vrouw, als steeds Wat hebt ge mij verblijd met de photografie van de grafzerk mijns vaders. De steenhouwer heeft keurig werk geleverd en gij hebt alle eer van Uw teekening. Dit werk eert den uitvoerder en ge zult zien dat het navolging vindt. Onze 17e eeuwsche vaderen hadden stijl in hun werk. En daar moet ’t ook onder ons weer naar toe. In de maand Mei hoop ik de steen te komen zien en een of twee dagen Uw gast te zijn. plooibaar. Met weemoed zien wijde oude generatiën heengaan en toch wat is ’t goed als een mensch oud zijnde moet plaats maken voor anderen. Een mensch kan zich ten slotte overleven. Ineen haastigen dood vind ik een grooten zegen. En in onzen Heiland hebben wijde overwinning des doods. Hij is tenietgedaan die koning der Verschrikking, door Hem die de Opstanding is. Heerlijk is 't dat telkens weer te mogen zien aan het sterfbed der kinderen Gods. Anje Vinhuizen 1912. 3 Sept. P. Meekhoff Doornbosch skriuwt my. Mijne reis naar Oostfriesland was iets eentonigs, doodsch. Ik ben op een Woensdagmiddag op reis gegaan en was Vrijdagavond 9x/i uur weer in Baflo. Eerstens heb ik Dr. F. Ritter des avonds te Emden bezocht. Hij was vriéndelijk, maar een stille, afgetrokken man, een kamergeleerde, die veel weet, veel snuffelt te midden vaneen chaos van boeken, daar hij een prachtige bibliotheek heeft. Hij is ongehuwd en ± 50 jaar en leeft een eenzaam bestaan op de derde verdieping van een groot huis onmiddellijk ten Z. van het Raadhuis. Op deze étage heeft hij 3 kamers, die opgepropt zijn met boeken aan de wanden, stoelen, tafels, canapé en zelfs voor de glazen. Een chaos, waarin hij alleen den weg kan vinden, daar alles op en over elkaar ligt. Hij liet mij verschillende oude uitgaven zien o.a 2 van R. Agricola, die hij op de verkooping Kraake gekocht had en waarop ik ook een commissie had gegeven. Hij zeide tegen mij: Ga eens snuffelen en daarom heb ik alleen mijne blikken laten gaan in zijn zitkamer en de andere heb ik alleen van verre gezien. Alles vol, overvol en van netheid en orde kan geen sprake zijn. Hij is leeraar, vroeger Jood geweest, maar thans overgegaan naar een ander kerkgenootschap. Een photograaf vertelde mij dit en zelf had ik er een oogenblik aan gedacht, ofschoon men het niet uiterlijk aan hem kan zien. Mijns inziens heeft hij een zielig bestaan te midden van die boeken. Hij vertelde mij, dat hij vroeger veel op reis geweest was, zelfs op Sicilië en Italië. Voor het genootschap ~die Kunst” is hij, mijns inziens, de aangewezen man en voert als „Schriftführer” alle correspondentie. Hij is geboren te Leer en weet veel van de Oostfriesche geschiedenis. Mijne oude kaarten heeft hij bewonderd en 9 stuks laten photografeeren met het oog op Oostfriesland. ’s Avonds zijn wij weer lang in „die Kunst” geweest en hebben de kaarten met de mijne vergeleken. Den volgenden dag ben ik bij het photografeeren geweest, daar hij les had en om 2J/£ uur sprak ik hem weer en wij zijn toen even naar het Raadhuis gegaan en hebben naar een oude kaart in het „Trifolium” gezien betreffende O.Friesland. Met de trein van 5 uur en ik kwam bijna te laat ben ik naar Oldersum gegaan en verder met de postwagen naar Riepe. Een primitive reis langs een vervelende weg. Ik had ’s morgens een telegram gezonden over mijn komst. In Riepe stond bij aankomst Dr. Louis Karl Heinr. Reimers mij reeds op te wachten. Hij keek de wagen eens in, daar ik ineen hoek zat, zag ik hem door de glazen op den weg staan. Een eigenaardig oogenblik, wanneer men elkaar nooit gezien heeft en de persoon meer of minder een verrassing is. Ik stapte uit en zag voor mij staan een flinke jonge man van + 30 jaren (* 9.4.1879) vol levenskracht en met een open, ronde blik en hoogst vriendelijk voorkomen. Hij was geheel in ’t zwart gekleed met slappe, zwarte hoed, daarentegen ik inde regenjas, loodkleurige hoed en bruine schoenen, dus alles „fantasie”. Wij maakten kennis en keken elkaar eens inde oogen en direct schoten wij op, daar ik mij altijd vrij en frank kan bewegen. Met flinken pas „marchieren”, zou ik haast zeggen, liepen we al keuvelende naar Ochtelbur en wij hadden onder weg eendruk gesprek over alles en nog wat. Na 20 minuten waren wij in het kleine, stille dorpje (als Zeerijp inde lengte) en juist tegenover het stokoud kerkje woonde onze Pastor en jonge Doctor ineen eenvoudige, landelijke pastorie. Precies een boerenwoning in haar uiterlijk bestaan. iy2 uur stapte ik de woning inde schemeravond binnen en hl) ging m*j direct voor naar de logeerkamer. Toen wij direct weer beneden kwamen, maakte ik kennis met Mevrouw, een eenvoudige, vriendelijke dame, die voor 4 weken haar eersteling ter wereld had gebracht. Direct liet hij mij in zijn studeerkamer, die voor aan den weg is. Een kleine bibliotheek met verschillende oudheden, familiestukken aan den wand gaven aan alles een stil en rustig bestaan. Inde hoek schuin tusschen 2 ramen stond een eenvoudige lessenaar met eenvoudige stoel. Beide erfstukken van Grootvader. Boven de lessenaar hing een portret in olieverf vangraaf Edzard de Groote, zijn held, dien hij een sympathieke biografie wijdde. De lessenaar is boven in vakken verdeeld, waarin hij alle brieven inde couverten naar de letter heeft geborgen. Ook bewaart hij ineen oude kast zijn familie-papieren. In zijn uiterlijk is hij iets gezet, rond, knap gezicht, een Lutherkop gelijk prof. v. Rhijn in zijne jonge jaren. Was hij geen Luthersch predikant, dan zou men hem voor een jonge, knappe monnik of pastoor kunnen aanzien. Geen baard, geen knevel, gitzwart haar met een weinig „tonsuur" reeds en ronde opene, heldere oogen met een middelmatige, flinke lichaamsbouw. Een vriendelijk man en van de wereld en geen kamergeleerde. Omringd van handschriften over Friesche geschiedbronnen alsmede talrijke afschriften van „Papsturkunden” door den Dr. in het Vatikaan te Rome en waar niet al verzameld, zit hij aan zijn lessenaar en ver van Rome in het stille dorpke Ochtelbur te midden van zijn geliefd Friezenland te werken aan het groote gebouw der nationale Friesche geschiedenis. Een taaie werker, die met betrekkelijk geringe hulpmiddelen in zijn isolement veel tot stand kan brengen. Op dat punt kunt ge hem als broeder de hand reiken. Ik liet hem eerst de oude kaarten zien en vooral die van Oostfriesland van 1595 interesseerde hem het meest. Vóór deze bezichtiging bleven wij slechts één oogenblik in zijn studeerkamer en zittende op de sofa, terwijl de „pastor” met zijne armen rustende op den tafel voor mij aan de tegenovergestelde zijde zat vertelde ik hem mijn beroep en bestaan en hoe ik aan mijn stuk archivarisschap gekomen was èn zonder verdienste én zonder archief maar toch met eere, al zeg ik het zelf. Het is het mooiste oogenblik in mijn leven geweest, toen ik dat boek aan de wereld gaf. Altijd neem ik het met liefde ter hand, omdat het voor mij leven en arbeid beteekent. Plotseling ging de deur open en een „Fraülein” trad binnen, waarmede ik kennis maakte. Een guitig,, spraakzaam, lachend ding, maar niet knap. Er zat muziek in en ik zag er best kans toe om er een symphonie van Beethoven op te bespelen! Zij noodigde ons in de andere kamer, alwaar het avondeten gereed stond. Maar hoe alles geheel anders als in ons dierbaar Holland! Wij kregen warm eten, een soort hutspot of puree (mij raadselachtig), warme aardappels, kleine knakworsten, ham en koude zultige stamboonen, vervolgens tegelijk wittebrood, krentebrood met een soort kaas (voor den pas aangekomen Hollander) en bovendien thee, waarvan ik direct een kop omgooide en de Fraülein had vreeselijk pret over „den lumpen Hollander”. Ik lachte vroolijk mede, daar gedane zaken geen keer nemen. Mevrouw kan mij niet goed volgen, maar de Fraülein iets beter. Pastor Reimers kent en leest Hollandsch door zijn studiën en dit zaakje liep dus goed. Wij zaten ineen droomerige atmospheer. Een klein schemerlampje gaf over de tafel een phantastisch licht en gaf aan het overige gedeelte van het vertrek een sprookjesachtig voorkomen, herinnerende aan lang vervlogen tijden. In dit schemerdonkere kwamen onze gezichten scherp uit. Pastor aan het einde vóór den schoorsteen, Pastorin Eda Almuth Frieda van Eucken-Addenhausen, en de Fraülem tegenover hem, dus aan ieders zijde ter tafel zat één persoon. Mevrouw had een aardig, vriendelijk gezicht met mooie, groote oogen, maare envoudig voorkomen. Ze was weer op de been, maar scheen niet sterk te zijn. Ik sprak van sprookjesachtig en met recht, want de geheele kamer was ingericht met antieke Friesche meubelen, die de Pastor inden loop der jaren onder de Oostfriesche boeren had opgekocht. Een mooie kamer, maar mij te donker. Ik moet licht hebben, meer licht. De Pastor deed een heel kort gebed en het eten begon. Eerlijk gezegd, de Hollandsche keuken miste ik, maarde kaas was heerlijk, echter het geheel was een wonderlijke combinatie. Natuurlijk moest ik over Holland vertellen en het verschil, dat ik zag in Oostfriesland en hier, • " * r- Na het eten zag ik de dames niet terug (’t was ± 11J/2 uur geworden) en direct weer naar de studeerkamer en de kaarten kregen een beurt, zooals ik straks vermeld heb. Daarna spraken wij ©ver allerlei en vooral de litteratuur en geschiedbronnen van Hollandsche zijde, waarmede Ds. R. tamelijk goed op de hoogte was wat de oudere uitgaven betreft, echter de nieuwere kon ik hem beter inlichten. Hij 'liet mij nog de annalen v. R.■ v; Zeedijk zien, een H.S. in 2 dln, ’t welk hij ter leen had van mijnheer Rijkena te Norden. Ook was hij met de Annalen van V. Wicht bezig, maar het H.S. was weer door ~de Kunst” opgevraagd. Ook al weer het oude: De menschen schijnen er voor de boeken te zijn! Het was onder dit bedrijf half 2 geworden en ik had zin naar bed, maarde pastor scheen het nog maar naar den vleeze te gaan, ofschoon hij gewoonlijk + 11 Vrijdagmiddag \\]/2 uur nam ik afscheid van Mevrouw en de Fraülein, die weer veel gelachen had en bedankte voor alles. Wij gingen toen samen op pad en ik moest 2 uren loopen om in Aurich te komen en er was weinig tijd over. Wij zouden samen nog de Upstalboom zien en ik verzeker je, dat wij „gemarchiert” hebben. Na bezichtiging van de gedenknaald namen wij afscheid bij het midden inde laan naar de Upstalboom, dus waar éénmaal de oude Friezen samen kwamen voor de vrijheid, daar namen wij afscheid als zonen van eenerlei stamme maar niet meer van eenerlei volk. Zoo spelen de tijden met het leven en het lot vaneen éénmaal groot en vereenigd volk, het vrije volk der Friezen! Ik heb met alle kracht geloopen en het zweet gutste mij langs mijn aangezicht, maar ik kwam op tijd, ja, nog minstens een kwartier te vroeg. Het zal mij nooit vergeten. Ik had voor ’t eerst van mijn leven in Duitschland werkelijk .marchieren” geleerd. Onze wegen scheidden zich spoedig en na een kort oogenblik was de vriendelijke pastor en Dr. Heinrich Reimers uit mijn gezicht en met de gedachte nam ik afscheid, dat wij elkaar nog eens mochten wederzien. + 3 uur was ik weer in Emden, heb er gegeten en 5.40 weer op de boot naar Delfzijl. Onderweg op zee alles regen en bij aankomst haakte ik naar een vaderlandsche snaps, n.l. een glas beerenburg, het groote middel tegen alle kwalen. Vriend! Ziedaar mijn lotgevallen en mijn geest en pen leggen zich na deze inspanning op rust toe en daarom ga ik eindigen, ’t Is een ouderwetsch opstel, maar ik ben op stang en dan vooruit op de baan. Ontvang allen mijn feestelijken groet en tot wederziens. Addioü Met vriendelijken groet. Je toegenegen Vriend! P. H. MEEKHOFF DOORNBOSCH. N.B. Bij mijn vertrek uit O. moest ik nog iets ineen Album Amicorum schrijven. Eén oogenblik voor mij lastig, maar er kwam licht. Ik schreef er in: „Hij, die de geschiedenis van zijn geboortegrond lief heeft bewaart een kostbare schat!” uur naar bed ging. Den volgenden morgen stond ik reeds 7 uur op en ds. R. wekte mij zelf. Ze zijn gewoon om 6 uur op te staan, dus er kan wat gebeuren. Rooken en drinken schijnt hij niet te doen, maar op mijn verzoek rookte ik een cigaar. Na het ontbijt liet ik hem mijn systematische catalogus zien. Dit was iets naar zijn hart en voor zijn lessenaar liep hij spoedig inden korten tijd, die nog restte, deze door en teekende vooral over collatierecht, kloosters en geschiedbronnen aan. Ik had vergeten hem deze ’s avonds reeds te laten zien. Met ijver nam hij den tijd te baat om iets nog op te vangen. 1919. 22 July. Ik skriuw op Mentheda to Middelstum oan ’e frou: „Wij hiene justerjoun kofjegearsit by S, L. Vinhuizen, üs freone broer. Oan tsjuster ta smout petear. Foar Durk frege ik in lesboek. Dy is nou ynslein. Wy hearre him net, sa sit er yn ’e skiednis fan Güstaef Wasa, de Swedekening. En ünderwilens riddenearje wy de tüzen üt oer stinzen en kleasters dat dü soest der draeijerich fan wurde ”. 1920. 17 Jan. Ik skriuw oan it Bistjür fan it Kristlik Frysk Selskip: Ik haw it samlerskip fan üs tiidskrift dellein en nou bitankje ik ek as bistjürslid fan it Selskip. It muoit my, dat ik dit dwaen moat, marde need is my oplein. Myn holle lit de ynspanning fan 'e gearkomsten net mear ta. Ik moat tige foarsichtich wêze, as ik myn gewoane wurk noch dwaen kin. It hat my in eare west en in swiet formeits mei jimme de heitelanske saek troch üs Selskip to stypjen sünt de oprjochtinge. Under alle strideraesje bleau ünder üs de ienriedigens biwarre, ünder it findel mei it krüs. Mocht üs Selskip fierder tanimme yn bloei ünder jimme lieding! 1921. 5 July. Ik skriuw oan ’e frou dy’t yn Alkmaer is: ~Dr. F. Buitenrust Hettema hie ik justerjoun yn ’e koepel op ’e thé! Hy fornijde my gans, dêr’t ik winst mei dwaen koe. Hy wit dochs in bulte en hat in eigene, oarspronkelike wize fan sjen op 'e dingen. Wy namen togearre myn kopije oer ’e Bodders troch. 1924. 14 July. Us muoike Meike Sap, berne to Warkum 9 Nov. 1846, is rest yn ’e Heare, dy’t hja sa’n fjirtich jier mei leafde tsjinne yn it Magdalenahüs to Zetten, ald 77 jier. Hja is njonken har suster Ottine biïerdige op it hof fan ’e Flechtheuveltsjerke. Doe’t hja 60 jier wurden wie, skreau hja üs: ~’s Morgens kwam Mej. Dudok van Heel lezen. H.E. nam Psalm 145 en bad, of liever dankte den Heer voor al de hulp mij inde verlopene jaren bewezen. Daar was voor mij veel beschamends in, want het is dikwijls zoo gebrekkig geweest en in veel is er te kort gekomen. Verder droeg zij mij ook opnieuw aan den Heer op, dat Hij mij vernieuwde kracht en lust tot den arbeid mogt schenken, en zongen Ps. 103 : 3. Zulk een begin geeft dadelijk wijding aan een feestdag, nietwaar! 1926. 29 Nov. Ik skriuw oan Jacob Vinhuizen: ~lk ontving een afbeelding van het onttakelde Asinga gebouwd in 1611, waarvoor mijn dank. Ik vermoed, Ge zijt danig in actie met den bouw van nieuw Asinga. Wat geeft het daar een verandering op die oude terreinen! Het zal voor tante Anje een mooie gedachte zijn, dat ze bij welzijn den a.s. zomer haar nieuwe woning zal kunnen betrekken en vanuit de serre den heerlijken hof inkijken met de kerk tot achtergrond. Ik zelf, die een groot minnaar ben van natuur en oudheid, weet uit ervaring welk een bron van dagelijksch genot zulke terreinen in Gods groote wereld zijn. 1931. Maert. Ik zit op Mentheda te Middelstum bij mijn vriend Jacob Vinhuizen aan het ziekbed, dat weldra een sterfbed zou wor- den. Sprekende over zijn arbeid van dorp en gewest, gaf hij te kennen, dat veel was afgedaan en bereikt, maar dat één wensch onvervuld was gebleven, n.l. de uitgave van zijn Stads- en Dorpskromek van Groningen, door hem samengesteld uit berichten inde Provinciale Groninger Courant. Op mijn vraag naarde mogelijkheid daarvan, verzocht hij mij in overleg met de familie een regeling te treffen, hetgeen ik beloofde. Toen ik het nagelaten handschrift onderzocht, bleek mij dat aan de achttiende eeuw verschillende jaren ontbraken en dat de bewerking een vast plan miste. Dit gedeelte kon dan ook niet voor publicatie in aanmerking komen. Aan de negentiende eeuw ontbraken de jaren 1883-1900, een leemte, die door mij werd aangevuld. De broeder en de zuster van den overledene, de heer S. L. Vinhuizen en Mejuffrouw A. Vinhuizen namen toen de uitgave voor hun rekening, overtuigd van haar waarde voor de lokale geschiedenis en genealogie van Groningen, en bovenal uit piëteit voor den auteur”. (Oernommen üt it foarwurd fan ’e Kronyk, dy’t ütkaem yn 1935). 1931. Sept. Dr. H. J. Honders skriuwt yn it jubileumskrift Na 25 jaren (1906—31). Wanneer ik dit Oude Gebouw in zijn zegenenden invloed heb te beschrijven, dan denk ik het eerst aan de prediking van dominee Wumkes. Waarschijnlijk zou hij zelf het geen prediking willen noemen; immers inde kerk predikte hij, maar in het gebouw hield hij bijbellezing. Inde kerk preekte dominee in toga, in het gebouw AM Asinga (als het warm was) ook wel in zijn lustre jasje, inde kerk sprak hij den zegen uit, in het gebouw was het einde steeds de bede: O Vader, dat Uw liefd' ons blijk’; O Zoon, maak ons Uw beeld gelijk; O Geest, zend Uwen troost ons neer; Drieënig God, U zij al d’ eer. Inde kerk werden de geloofsartikelen voorgelezen, in het gebouw niet. In het gebouw was het alles wat anders, maar terwijl èn inde kerk èn in het gebouw het gehoor aanwies inden loop der jaren, bleven de bijbellezingen in het Gebouw toch nog steeds het meest een dankbare en gezegende gedachtenis bewaren. Wanneer ik zou moeten en mogen vertellen, wat ik in Sneek van Ds. Wumkes bijbel- lezingen heb gehoord, dan zouden bij Ds. Wumkes nu eens tranen inde oogen komen van het lachen, en dan weer tranen inde oogen van ontroering over de uitwerking van zijn woorden. ~D’r zijn heel wat woorden gevallen, dominee”, vertelde me gisteren een oud moedertje, dat niet anders dan bij ziekte had overgeslagen, en ten bewijze waar die woorden terecht gekomen waren, volgde er op: ~M’n hart scriêmde er soms van”. Ja, daar in het Oude Gebouw zijn ook heel wat woorden op den weg, op steenachtige plaatsen of tusschen doornen en distelen gevallen, maar toch ook in goede aarde. Er zijn er vele het oor in en het oor weer uitgegaan, maar er zijn ook in het hart terechtgekomen en vooral is dat wel het geval geweest bij de bijbeloefeningen, die, behalve enkele feeststoffen, alleen Oud-Testa- Nij Asinga 1934. 15 Nov. Hanna Wumkes to Bad Oeynhausen, oars to Uldersum (E. Fr.): Über Ihren Brief vom 30 August 1934 betreffend den Stammbaum der ramihe Wumkes habe ich mich sehr gefreut, ich danke Ihnen sehr dass Sie mir Ihre Linie so ausführlich mitgeteilt haben. Ich glaube festgestdlt zu haben, dass der Vater Ihres Grossvaters, Hinderk Wirtjes Wumkes, der Bruder von Wümke Wirtjes Wumkes (geb. 11.3.1788) ist. Den Grabstein van Hinderk Wirtjes Wumkes und Janna Leemhuis auf dem Kirchhof van Kritzum habe ich geil eh en. Im Laufe dieses Jahres habe ich auch nach Amerika geschrieben, wohin zwei Brüder und eine Schwetser meines Urgrossvaters Weye Wumkes auswanderten. Ich bekam nun einen Brief, der mir Genaueres über den amerikanischen Zweig des Stambaums mitteilte. Wenn es bie interessiert, werde ich Ihnen diese Linie gern abschreiben und zusenden. Mein Grossonkel Johann Wumkes erzahlte mir einmal, dass er einen Wumkes in Delfzyl getroffen hebe. Ich bemühe mich, einiges darüber zu erfahren. Falls Sie etwas darüber wissen, mochte ich Sie bitten, mir das mitzuteilen. Ich werde Ihnen sehr dankbar sein. Sobald ich Genaueres weiss, gebe ich Ihnen Nachtricht. Ich wohne augenblicklich in Oeynhausen bei meiner Grosstante, Schwagerin meiner Grossmutter Johanna Wumkes, geb. Hemkes’ Meine Eltern wohnen in Oldersum, wo mein Vater ein Holzgeschaft hat. Im vorigen Jahre habe ich das Abitur gemacht, dann habe ich ein Jahr lang bei meinen Onkel, dem Rechtsanwalt Dr. Wumkes in Leer im büro gearbeidet. Meine Geschwister leben noch bei meinen Eltern, mein Bruder hilft meinen Vader im Geschaft. Mein Grossvater Wümke Wumkes bisitzt in Aurich ein Holzgeschaft, er ist ebenfalls in Oldersum geboren. Die von Ihnen freundlicher Weise eigelegten Schriften haben mich sehr interessiert. Ich danke Ihnen vieimals darür. 1935. 11 Okt. Ik skriuw üt ’e pasterije to Burchwert oan ’e frou: Justermcarn siet ik in ürke by Rein Aukema op ’e praetstoel. It die bhken dat er kostbre dokuminten hie fan it tsjerkfadyarchyf, ü.o. ln . , ejn stel kasboeken fan 1580 öf oant nou ta. De earste post dyt ik lies, wie: „Ten ersten heb ick gegeven Wijsendt Doedes omdat hy den Kercke heeft schoen gemack ende den altaren heeft mentische bijbelgedeelten behandelden. Ds. Wumkes verstond de kunst van „schilderen” en wist het verleden te doen leven door het te steken in het gewaad van het heden. Esther en Jona, Saul en Eha, zij zijn ten voeten uitgeteekend, en nog zijn er, die deze bijbelsche figuren evenals zoo vele bijbelsche gebeurtenissen zien in het licht, dat in het Oude Gebouw er over opging. Wij lezen in de notulen, wanneer er sprake was van uitbreidingsplannen, dat het er soms erg „benauwd” kon wezen, doch dat lag niet aan de prediking van Ds. Wumkes, die was ruim en frisch! geslecht ende den kerk gewittet daer van 17 goudguldens, 10 stuivers. Opmerklik, de alters yn ’e tsjerke öfbrutsen!” 1937. 18 Maeije. Ik skriuw üt de Burchwerter pasterije oan ’e frou: It flijt in minske wol op syn tiid: goed sliepe, smaeklik ite, noflik kuijerje en hwat lichte lektuer. En dat is hjir it hjoeddeisk bistean, tige nei it sin. It waer bliuwt kald, dat de kachels branne jitte, mar der is net folie wyn, sadwaende kin ik it fjild yn. Sneintojoun alhiel nei Boalsert lans it trekpaed. „It wetter lei sünder fald ”. Justermoarn hiene wy in moaije tsjinst to Hichtum. Wy sieten mei frou Bruinsma en Tryntsje Aukema dy’t oarganiste wie yn ’e auto. It wie in flinke opkomst en in treflike predikaesje oer de ütwurking fan ’e Pinksterforkundiging. Ek jitte in lytse klucht: Ate hie it tekstbriefke forkeard ynfolle foar it léste sjongen. It wie mis. Hy sei: Ik ha my forsind, jimme moatte efkes geduld hawwe, mar hy koe it net fine, hwat him senuwhaftich makke. Ik hie it lykwols al daelk yn it fesier hwat it wêze moast, en sei lüdop: Gesang 152 : 3. „Krekt”, sei Ate, „dat bidoel ik”. Fansels waerd der efkes glimke, marde saek wie rédden. IN HANFOL DER OP TA Lokkich hy, dy nei sa’n tiidsforrin en öfmêdzjen fan ’e geast, himsels foldwaen en syn wurk ton ein bringe kin. R. ARRENBERG. Voorberigt van het Naamregister van Nederduitsche boeken Rotterdam, 1773. it gearstallen fan in skiedkundich wurk geane gans boustoffen troch de hannen dy net passé yn it kader fan ’e tekst en dochs in plak fortsjinje yn it boek, sawol ta dokumintaesje as om it bilang fan e ynhald. Sa’n taheakke wol it dossier fan dit haedstik wêze. dat binammentlik fan bilang is foar de skiednis fan ’e Fryske striid. nasjonael, kultureel en tsjerkelik. Oordeel over de Antwoorden op de Prijsvragen, die den lsten Mei 1890 door den Senaat der Universiteit van Amsterdam zijn uitgeschreven. Op de vraag gesteld door de Faculteit der Godgeleerdheid is een antwoord ingekomen, dat ingevolge onderstaand Judicium met de gouden medaille werd bekroond. Judicium: Op hare prijsvraag betreffende het priesterlijk Orakel der Hebreen ontving de Faculteit der Godgeleerdheid een antwoord onder de zinspreuk: ek merous ginooskomen. (1 Kor. 13 : 9a). Dit motto mag bijzonder gepast heeten bij de behandeling vaneen onderwerp als het genoemde, waaromtrent niet licht volledige zekerheid verkregen zal worden. Immers behalve dat de gegevens waarmede men hier te werk moet gaan, schaarsch zijn, hebben ook hoogst belangrijke teksten, die bij het onderzoek tot leiddraad moeten dienen, inden textus receptus des Ouden Testaments door corruptie of omwerking geleden. Desnietemin besloot de Faculteit dit vraagstuk aan de orde te stellen, daar zij na al wat het historisch-critisch onderzoek van de 31 HAEDSTIK XXV bronnen inden laatsten tijd aangaande het Oud-Israëlitisch verleden aan het licht bracht, eene althans inde hoofdzaken bevredigende oplossing van het vraagstuk in zijn geheel niet alleen mogelijk, maar ook niet boven het bereik van den student gelegen achtte. De Faculteit is in hare verwachting niet teleurgesteld. Al had zij gewenscht meer dan één antwoord te ontvangen, waardoor voor eene vergelijking de gelegenheid zou zijn gegeven, zij mag er zich toch over verheugen dat althans één student den moed heeft gehad zich aan dit moeilijk onderwerp te wagen. Nog meer genoegen verschaft het haar te kunnen verklaren, dat de jeugdige schrijver berekend voor zijne taak bleek te zijn. Hij heeft een antwoord ingezonden, dat om velerlei redenen lof verdient. Wel zijn op de verhandeling aanmerkingen te maken. De dispositie der stof laat te wenschen over. De volgorde der hoofdstukken is tamelijk willekeurig en had evengoed zoo niet beter ■— een andere kunnen zijn. Verder mist men eene geregelde bespreking van eenige vraagstukken van algemeenen aard, die de inleiding der verhandeling had moeten vormen. Van het wezen en de eigenaardigheden der mantiek schijnt de schrijver nog geen heldere voorstelling te hebben. Zijne verklaring van de Urim en de Thummim als gevlekte en gladde staafjes is aan bedenking onderhevig; zijne afleiding van therafim stellig onjuist. Wat de schrijver over het woord thorah in het midden brengt, om aan te toonen dat zijne oorspronkelike beteekenis, orakelworp is, is zeer lezenswaardig; intusschen kan niet gezegd worden dat hij zijne hypothese voldoende gemotiveerd heeft. Ook de verhouding tusschen het priesterlijk orakel en de rechtspraak wordt niet bevredigend door hem in het licht gesteld. Wat de schrijver van het priesterlijk orakel gedurende het mozaïsch en vóór-mozaïsch tijdperk zegt, is wel rijk aan vernuftige gissingen, maar niet aan argumenten, evenmin aan consequentie. Taal en stijl zijn hier en daar niet onberispelijk. Eene enkele maal is de schrijver in zijne opgave onvolledig. Ondanks deze gebreken, die de verhandeling aankleven, heeft de Faculteit toch besloten den Senaat te adviseeren den eereprijs aan den schrijver toe te kennen. Want tegenover die leemten staan inderdaad groote deugden. Vooreerst getuigt het stuk van groote belezenheid. De schrijver is de literatuur over zijn onderwerp meester. Niet alleen heeft hij wat van oude tijden af over het priesterlijk orakel bij de Hebreën, over de Urim en Thummim, de Theraphim, den Ephod enz. geschreven werd, bestudeerd, maar bovendien, en dit was van veel gewicht, de oud-testamentische geschriften voor zijn doel goed gelezen. Zijn uitgangspunt, 1 Samuel XIV is het rechte. Wat het priesterlijk orakel onder Saul en David en verder tot aan de ballingschap was, is duidelijk door hem uiteengezet. Voorts ontvouwt hij breed en helder de verandering, die in en na de Babylonische ballingschap de Israëlitische of liever de Joodsche opvatting van dit orakel ondergaan heeft. Dat de Urim en Thummim en de Ephod inden z.g. Priestercodex slechts in theorie bestaan en inde voorstelling iets anders zijn, dan inde oude vóór-exilische oorkonden, is grondig door den schrijver betoogd. Daar de ontwikkeling van deze punten hoofdzaak was, strekte de bedoelde schets den schrijver tot eer en tot aanbeveling. In het algemeen mag van hem getuigd worden, dat hij goed thuis is inde kritiek des Ouden Testaments en daarvan voor zijn doel overal partij weet te trekken. De prijsverhandeling is een bewijs, dat door de resultaten waartoe het jongste onderzoek omtrent den Pentateuch en de historische boeken geraakte, ook over het onderwerp, hier aan de orde, vrij wat licht kon worden ontstokenu De schrijver is door zijne kennis, maar ook door zijn gezond oordeel en zijne combinatiegave in staat geweest dat te doen en een arbeid te leveren, die ofschoon niet in ieder opzicht bevredigend, toch zóóveel voortreffelijks bevat, dat de Faculteit hem om zijne vele goede eigenschappen en om hetgeen hij voor de toekomst belooft, de bekroning waardig heeft geacht. Schrijver hiervan bleek te zijn: GEERT AEILCO-WUMKES, Student inde Theologie te Utrecht. 1912. 11 Maeije. De Nieuwe Rotterdammer Courant hat nei oanlieding fan myn ~It Frysk Reveil yn portretten” dizze sköging: ~0p zich zelf reeds een eigenaardig verschijnsel, dat een boek over een dergelijk onderwerp ineen provinciaal dialect een uitgever en lezers kan vinden. Dit geeft een zekeren kijk op dat in zoovele opzichten belangstellende volk der Friezen: een volk, nuchter en klaar, geen geslacht van wiskundigen en technici, maar het koel, argwanend verstand gepaard met een diep en degelijk idealisme, dat van onder de dagelijksche stroefheid kan opbruisen in bewegingen die gansche streken plotseling in vuur en vlam zetten. Friesland, waar schier elke idealistische beweging wortel wil vatten en vaak uitgroeit boven de andere gewesten”. 1915. 23 Juny. Ik skriuw yn it lepeningswurd van onze Leeszaal, Maandblad van de Vereeniging Openbare Leeszaal en Bibliotheek te Sneek: Indien onze jonge menschen meer beseften, welk een rijkdom van geest schuilt inde boeken van. onze leeszaal, zouden zij er te hoop loopen. Het is een verheffend denkbeeld, dat zij hier een stoot ten goede kunnen ontvangen, die de verdere richting van hun leven bepaalt. Hoe velen van rijper jaren, denken dankbaar terug aan de boekerij, die de eerste schatkamer werd van bun hoofd en hart. Er stond voor 25 jaar inde tuinkoepel van Ruimzicht, het schoone internaat voor gymnasiasten te Doetinchem, een welvoorziene kast met goede boeken, waaruit de scholieren naar hartelust hun gading mochten zoeken. Nog heugt mij als de dag van gisteren, dat ik daar de geschriften van Mr. Groen van Prinsterer vond, die mijn jeugdig brein niet konden verwerken, maar van wiens voorname, klassieke stijl mij toch een indruk is bijgebleven. Daar genoot ik van Tegnèrs Frithiofsage en Schaepmans Aya Sofia; daar kreeg ik een besef van geschiedenis en oudheid uit dat echt vaderlandsche tijdschrift De Oude Tijd van J. ter Gouw (1869—73), dat nu nog altijd een eereplaats heeft in mijn eigen boekenkast. Ik betuig met een erkentelijk gevoel, dat die eenvoudige boekerij niet weinig heeft bijgedragen tot mijn vorming en tot bevordering van mijn speurzin. De heugenis daaraan heeft zich onuitwischbaar in mij vastgezet. Op grond van eigen ervaring, verheugt het mij dan ook bovenmate, dat hier in het hart van onze stad, zulk een schoone inrichting is met een keur van boeken en tijdschriften. En al was er maar één jongmensch maar het zullen er tientallen zijn die hier een geestesdoop ondergaan als inden tuinkoepel van Ruimzicht, dan zijn al de kosten, die aan deze leeszaal worden besteed, ruimschoots beloond. 1916, 15 Maert. Ut in skriuwen fan O. Politiek to Makkum: „Moandei hawwe hjir in pear jongfeinten west, dy forhellen my sa it ien en oar hoe’t it by sa’n priissprekkerij sahwat tagie. Nou bin ik mar bisletten om net mei to dwaen. As der heechskeepske komplimenten sa as niigje, bügje, ensfh. mei mank gean moatte, kin ik my der net ynjaen. Dat is net sljocht en rjocht! Fan de stanfries sjonge wy dat er allinne foar God knibbelet en dan roppe wy it eltsoar ta: ~Wurd jimme net ütlansk yn tael en menearen. Dêrom stjür ik jo it stikje ~De Lokkige” (troch de hear S. v.d. Burg neisjoen) ta. Müglik hiene jo der seis jit smucht op om it to habben en ik jow jo frij om it to brüken”. 1917. 6 Aug. Oer Stads en Dorpskroniek fan Friesland skriuw ik yn Hepkema’s krante: Inden laatsten tijd wordt door hen, die oog hebben voor de beteekenis van den Frieschen stam en voor de eigenaardige, pittige volkskracht, die daarin tot openbaring komt, met klimmend verlangen uitgezien naar een geschiedenis van de Friesche cultuur. Mannen van wetenschap, studentenkringen, onderwijzers, wachten op de verschijning van het boek, dat hun inzicht zal geven inde geestesbeschaving, die zich inden loop der eeuwen tusschen Flie en Lauwers heeft ontplooid. De dagen schijnen voorbij, dat van overheidswege ineen dergelijke behoefte werd voorzien. Wij hebben zuivelconsulenten, schoolopzieners, keurmeesters van geslacht vee, en een stamboek tot ver- Thans is dit alles bijna geheel aan het particulier initiatief overgelaten. Het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, dat voorheen monumentale werken uitgaf als de Geschriften van Jancko Douwama en Frieslands Hoogeschool en het Rij ks Athenaeum te Franeker door Mr. W. B. S. Boeles, concentreert zijn arbeid steeds meer op het Museum. Zijn orgaan de V r ij e Fries, dat éénmaal per jaar verschijnt, haalt van de onafzienbare velden, die om bewerking roepen, slechts een kleinen oogst binnen. Zoo wordt de achterstand, naarmate de wetenschappelijke eischen zich ernstiger laten gelden, steeds grooter. Het ontbreekt letterlijk nog aan alles. De historie van de litteratuur, de kunst, het tooneel, de landbouw, de veeteelt, de sociale beweging, het onderwijs en het godsdienstig leven van Friesland dat alles wacht nog op een beschrijving. En al deze terreinen maken de onderdeden uit van dat groote gebied, dat men cultuur noemt. Hoe zal men komen tot het geheel als men de deelen niet kent? Hoe zal de historie der geweldige Friesche arbeidersbeweging te boek worden gesteld, zonder de kennis der agrarische en oeconomische toestanden? En hoe nauw hangt daarmede weer samen de letterkundige stroom! Ik denk hier aan mannen als Rinse Posthumus en Pieter Jelles Troelstra! De achterstand zou minder noodlottig zijn, indien wij te beschikken hadden over uitgebreid bronnenmateriaal. Maar ook hierin is het alles armoede wat de klok slaat. Het is bekend, dat Dr. Buitenrust Hettema jaren lang onvermoeid bouwstoffen heeft verzameld voor de geschiedenis der Friesche litteratuur, maarde publicatie laat nog op zich wachten. Om althans eenig materiaal te verkrijgen, heb ik eenige jaren edeling der stallen, maar een historieschrijver of taalconsulent met een officieele aanstelling van de provincie kent onze tijd niet. Een vergelijking tusschen het heden en het verleden doet een droevigen achteruitgang in het oog springen. Midden inden 80-jarigen oorlog het was 1590 hebben hoogstaande Friesche regenten, zooals de Burmania’s en Bouricius, weten te bewerken, dat ons gewest een speciaal ambt verkreeg van historieschrijver. Aan Suffridus Petri, hoogleeraar inde rechten te Keulen, droegen zij op „om de Historiën van Vrieslandt te beschrijven” en zijn werk te Franeker te laten drukken ter eere van de nieuw opgerichte hoogeschool. Schoone vruchten heeft deze post in het vervolg opgeleverd. Ik behoef hier slechts de namen te noemen van Winsemius en Gabbema. Ook voor de uitgave van belangrijke geschiedbronnen hadden toen de Staten een ruime beurs. Met trots mogen wij wijzen op de charterboeken, een inderdaad koninklijke publicatie. geleden een speurtocht ondernomen door der jaargangen der Leeuwarder Courant uit de eerste helft der vorige eeuw en de resultaten daarvan geborgen inde V r ij e Fries, 1913—16. Dit is geschied uit de overweging, dat uit deze nieuwsbladen het beeld vaneen groot stuk Friesche samenleving kan worden ontworpen. Daar toch werden geannonceerd de prijzen der landbouwproducten, de volksfeesten te water en te land, de vergaderingen der floreenplichtigen, de boekenaucties, de tooneeluitvoeringen, de promoties der Latijnsche scholen, de boelgoeden, de verkoopingen van zathe's, de afbraak van stinsen, de uitgave van preeken, schoolboeken, almanakken, schotschriften, tooneelstukken, liederboekjes, de geboorten, huwelijken, sterfgevallen van duizenden Friezen en Friezinnen. Een gansche verdwenen samenleving uit alle gouwen en geaën van Friesland ontrolt zich daar voor ons oog. Een samenlezing van dit alles zal worden voortgezet inde kolommen van dit blad, te beginnen met het jaar 1843. Tevens wordt daarmee een ander doel beoogd, dat aan het meerendeel der lezers nader staat dan het eerstgenoemde, n.l. de bevordering van wat de Duitschers ~Heimatkunde” noemen. Allerlei beelden komen in ons op, als wij denken aan onze kinderjaren, aan de stad, het dorp onzer jeugd. Om een naam, om een plek weeft onze verbeelding een wereld van herinneringen heen. Voor dat vriendelijk weefsel willen deze landelijke memoriën enkele draden leveren, ten einde daaraan meer vastheid te geven. Immers op het punt van jaartallen en data faalt ook de levendigste verbeelding en het scherpste geheugen. Ik houd mij verzekerd, dat menig Fries, die buiten de provincie vaak heimweevol denkt aan een dorpskerk, een boerderij, een school, hier met verrassing een naam zal vinden uit! de oude, bekende Omgeving. Hoevelen hebben reeds jarenlang hun hart opgehaald aan de eenvoudige memoires uit ons gewest” in Hepkema’s krant! Daarbij willen zich deze aanteekeningen aansluiten. Daarom geven wij ze ook den titel „Stads- en Dorpskroniek van Friesland”. Zoo Willen Wij tweeërlei doel trachten te bereiken: een wetenschappelijk en een nationaal. En wanneer eerlang iemand het onderneemt daarop een klapper te maken van Frieslands steden en dorpen, kan daaruit groeien, wat öök voor het onderwijs op de scholen een zaak van belang is: een volledige stads- en dorpsgeschiedenis van ons gewest. 1917. 14 Aug. G. Kamerling skriuwt Huismans en my. „Bygeand skriuwen fan Dr. Wumkes haw ik lézen en ik wol der bislach op lizze foar üs eigen Selskip. It moat in bytsje foroare wurde en dan moatte der sa’n 10.000 fan'printe. By de earstfolgjende jefte fan üs tiidskrift moatte by ider eksemplaer 10 fan sokke struibledtsjes ynlein wurde mei it forsyk oan üs leden se to forsprieden. Ik stean hjir wol in bytsje op, om’t üs Selskip yn ledetal net rjocht foarütgiet. As wy in jier lyk halde, soms nou ja, mei in lyts oerskot, dan bin ik al wer bliid. Wy moasten ris sjen, as wy ek oer de 1000 leden komme kinne, en dan moat der jit al hwat barre. It Selskip fan 1844 hat forliden jier mar in moaije skoat dien. It is fan 1424 yn iens komd op 1510. En as ik dan it moaije struibledtsje lês dat Dr. Wumkes my yn ’e kopije tastjürde, dan flean ik as skriuwer fan üs Selskip op en rop, dat kriget in oar Selskip net, dat wolle wy halde, halde foar üs eigen Selskip. Visser sil syn béste krêften jaen foar ’e Mienskip en nou sil Dr. Wumkes sa’n moai stikje jaen foar it Boun fan Jongfryske Selskippen. As soks foar üs Selskip forlern giet, dan bigreatet my dat as skriuwer. Dêrom myn ütstel om as it hwat foroare is, en dér in tafoeging by dien is mei in oantreasting om lid to wurden fan üs Selskip it bledtsje oeral hinne to forsprieden. As yn ’e twade pleats üs Selskip dan it Boun fan Jongfryske Selskippen stypje kin, hawar! As wy kinne, litte wy it dwaen. Mar ik stean der oars ünder as Dr. Wumkes. Ik kin net maklik oer myn biswier tsjin it Boun hinne komme. It Boun hat gjin Christlike grounslach. It kêst, dêr’t de grounslach yn oanjown wurde moat stiet jit yn blanco. Yn kêst 3 wurdt it doel al oantsjut yn biwurdingen oernomd fan ’e Mienskip. Nou winskje ik it Boun alle goeds ta, mar in oare fraech is, of ik tsjin üs Jan en üs Foppe sizze sil: slüt jimme oan by dy neutrale foriening. My tinkt, dat kin ik net dwaen. It soe de omkearde wrald wurde. Seis soe ik tsjinoer it Selskip fan 1844 in Christlik Selskip mei oprjochtsje en mei yn stan halde, om’t it Selskip fan 1844 my net oanstiet om syn neutraliteit, en ik sil tsjin myn bern sizze: toe jonges weagje jimme it mar, gean mar by dat neutrale Boun, jimme kinne jitteris in goede ynfloed hawwe. Sagau it Boun de neutraliteit farre lit, dan bin ik har foarstanner, dan kinne myn jonges derby. Lit ik efkes sizze, dat sünt de Frentsjerter Friezendei, Foppe en Jan, mar foaral Jan, neat oars dogge as „Frysk”. Fryske muzyk, histoarje, lés- en stüdzjeboeken! ’t Is fakansje en fan moarnsier oan jouns let is it by de jonges: Frysk, Frysk, Frysk, oars neat as Frysk. Krektsa haw ik fan Jan neisjen moatten in opstel oer de Friezendei. Nou stiet Dr. Wumkes oars tsjinoer it Boun. Hwat ik as tsjinstridichheit fiel: Seis lid to wêzen fan in Selskip op Chr. grounslach en üs jongfolk oan to treastgjen lid to wurden fan in Boun, dat neutrael is, bisjocht Dr. Wumkes hwat oars. Mar ik haw biswier dat in offisiëel skriuwen nammens üs Haedbistjür ütgean sil foar it Boun. Persoanlik is Dr. Wumkes fansels alhielendal frij in stik foar har to skriuwen. Sa’n stik sil net ündertekene wurde kinne troch Foarsitter en Skriuwer, mar troch Dr. W. persoanlik. Ek net üt namme fan it Haedbistjür, mar (om to biwizen dat it Boun üs net ünforskillich is, en dér lykwols dochs in forskil bistiet tusken Boun en Selskip) ünder de namme ~Dr. G. A. Wumkes” kin om my sünder biswier stean „yn oerliz mei it Haedbistjür fan ensafh.” It forsyk om Bline Simson prints je to litten Ondersteun ik fan herten. It is in moai stik wurk. Dat ik it der alhiel mei iens bin, kin ik net sizze. In ütdrukking as fan „de Commissiaris to sprekken lyk as er in boadskiprinner wêze soe”, is net moai en ek net alhiel wier. Jit yn ’e léste sitting fan ’e Fryske Steaten hat er skoandere wurden sein oer ’e selsstannichheit fan ’e Fryske Steaten. Mar dy ütdrukking kin licht efkes foroare. Dat üs taelstriid de polityk reitsje sil, wol my wol oan, mar lyk as üs Foarsitter it yn Bline Simson soms foarstelt giet it my fier genóch. It is fansels net de bidoeling fan ’e Foarsitter, mar dochs leit foaral yn it léste punt opstan en -revolüsje opsletten, as ik it goed bigrepen haw. It kin der tominsten üthelle wurde en it is der uthelle, b.g. troch in lid fan ’e Mienskip mei ynstimming, dy’t sei: „Krasser haw ik it nea net heard,” en troch in studint fan ’e Frije Universiteit mei tsjinsin: dy’t sei: „Sa kin ik der neat mei to dwaen hawwe”. Dêrom soe ik wolle, dat de Foarsitter inkele ütdrukkingen dy’t ta misfetting oanlieding jaen kinne efkes foroare. As de Foarsitter der ta oergean wol, sil Bline Simson ien fan üs béste propagandamiddels blike. Der binne prachtige trekken yn”. 1919. 29 April. Ut namme fan ’e Foriening foar Heger Underwiis yn ’e Fryske taelkunde ensfh. skriuw ik oan ’e Bistjüren fan ’e Fryske Selskippen: Op ien stuit bistiet d’r nou in skoandere kans om in learstoel foar Fryske tael- en letterkunde to krijen oan ’e Grinzer hegeskoalle. Professor Siebs to Breslau, dy’t op dit gebiet in Jeropeeske namme hat, stelt him dêrfoar biskikber. De Twadde Keamerleden Mr. Troelstra, Jhr. Mr. de Savornin Lohman en Mr. van Veen binne al yn it spier om de saek foar inoar to bringen by it Regear, wylst Professor Sijmons to Grins yn syn fakulteit mei mannemacht stipet. Nou wachtet it inkeld noch op in stjit fan Fryslan seis. De mannen, dy’t it to sizzen hawwe soene graech in stik swart op wyt hawwe, dat de Friezen seis sa’n learstoel foar professor Siebs winskje. De foriening foar Heger ünderwiis yn ’e Fryske taelkunde, Letterkunde. Kunsten en V/lttenskippen hat op him nomd dêrfoar to soargjen en sil bygeand forsyk dwaen oan ’e Minister fan ünderwiis. Wy twivelje net oft jimme wolle dêrfoar jimme hantekening jaen as biwiis fan ynstimming. 1918. 14 Jan. G .Kamerling to Dokkum skriuwt oan S. Huismans to Sevenhoven: „Oer Bline Simson en Revolüsje bin ik net ütpraten. Ik soe wolris in pear üre mei jo prate wolle. Ik haw lésten net witten, dat jo to Eanjum prekene, oars hie ik jo wol opsykje wollen en as ik witten hie, dat jo mei de léste Haedbistjürsgearkomste de foarige jouns al to Ljouwert wiene, hie ik de oare moarns wol mei de 8 üre trein komme wollen, om ris to praten oer Fryslan, de forhalding fan Fryslan tsjinoer it Ryk, sa’t dy is en sa’t dy heart; de ropping fan Fryslan tsjinoer harsels, tsjinoer üs Nederlanske folk; de Friezen yn Fryslan en de Friezen büten Fryslan; de net-Friezen yn Fryslan; is der in Fryslan irredente of is dat gekheit; is it Fryske folk organysk of mechanysk forboun mei it Nederlanske en sahwat hinne. In pear kear haw ik oer ien of mear fan dizze punten wolris it hawn mei dizze of jinge, mar dan wie der jit al skeel. Doe t wy yn it Oranjehotel klear wiene om üs to setten rounom de skeale mei snijbeantsjes en ierappels hawwe jo en ik it efkes hawn oer Revolüsje. Sünder birieden kin ik it wol tajaen, dat in Antirevolüsjonair net alle revolüsjes öfkart. Boppedat, mien ik ek jit net iens Contra-Revolüsjonnair. Mar der binne mear dingen, dy’t men yn it algemien tajowt, mar hwerfan men de tapassing net leafst wol, tsjinkeart en opkeart. Yn it algemien kin men sizze, in bern hoeft net yn ider gefal nei syn alden to hearren. Mar as üs dominys oer it fyfte gebot.preekje, halde hja üs lokkich oars foar: Hja hawwe nei har alden to hearren. Yn it algemien kin men ek wol sizze, dat skieding tusken man en wiif net altiten forbean is. Marit is in min teken as yn in hüshalding de ien foar oar oer soks bigjint to tinken, to praten. De Sevenhovenster pasterije hat seis koartlyn sjoen, dat it noch wer better is in heal forbrutsen houlik to heeljen as alhiel to forbrekken. Yn it algemien kin men ek wol sizze, dat net alle moard to foroardieljen is, mar it hat neat goeds yn, as men yn ’e omgong sa tsjin elkoar sei: as it der op oankomt haw ik frijichheit jo dea to meitsjen. Yn it algemien wol ik sa ek wol tajaen, dat net alle revolüsje forkeard is en kin der dochs tsjin wêze, dat der yn de ien of °are gearkomst mei mear of minder klam op wiisd of op doeld wurdt. Ik haw Bline Simson allinne h e ar d fansels. Seis net iens rêstich, hwant ik hie ünder jo rede hiel hwat to dwaen. Mar ik haw der dochs hiel hwat fan heard en ik haw de gloede field, dy’t dêr yn sit. Ik haw der ek wurden yn heard, dat ik sei, dat giet to fier. Ek caren haw ik der oer heard. Der wiene dy’t der alhiel mei ynstimden. Ik haw mear oaren sprutsen. Dy seiner ünforsichtich, opstannich of sahwat. len fan ’e Amsterdamske studintenclub hearde raer op: syn heit hie leaver dat er by de club weigong. Ek ien sei (smeulsk): „Yn it Calvinisme sit fan alles, soks ek al!” Om misfetting öf to snijen, wol ik efkes meidiele, dat yn üs foarige Haedbistjürsgearkomste, halden by Dr. Wumkes oan hüs, ik bineamd wie om fanwegen üt selskip lid to wêzen fan it nije Boun of Fryske Rie. Om tik noed hie, de gearkomsten net bywenje to kinnen om ’e skoalle, haw ik bitanke. 1918. 25 Febr. G. Kamerling skriuwt my: „Yn Frisia haw ik lézen, dat de ütjower Osinga fan Snits ek lid is fan it alde Selskip. It moat hast wol wier wêze Wy hawwe dan yn him in „record”. Hy is lid fan ’e Mienskip, fan üs Selskip en fan it alde. Moatte wy sok gegriem mar stil gewurde litte? Yn ’e fierte haw ik heard, dat Kalma lid fan üs Selskip is. Ik, as skriuwer, wit der neat fan, dat it kih jit wol in praetsje wêze. Osinga sil it dan wol witte. Soene jo der ris nei fornimme wolle? It liket my ta dat wy, hwat üs bigjinsel oangiet, op üs iepenst wêze moatte. Lofts bigjint it Chr. Selskip mei to fallen, tominsten by de foarütstribjende min ofte mear revolüsjonaire groep. Rjochts winne wy foaral net oan sympathy, tominsten net oan sokken, dêr’t hwat op to bouwen is, en dat, as ik goed sjen, om mear as ien oarsaek. De bitankjes en de nije leden jow ik jo altiten mar op, hwant mei Osinga stean ik net yn relaesje. As ik ris to Snits kom, dan moat dat ris wêze, dan sykje ik him ris op. Mar by dy bitankjes binne masters fan Chr. skoallen en by de nije leden masters fan Steatsskoallen, dy’t yn tsjerke noch klüs komme of organist binne yn in Roomske tsjerke. Fan Dr. H. M. van Nes lies ik oer it syncretisme üt ’e trêdde ieu, doe’t de iene god foreare waerd yn ’e timpel fan ’e oare. En as ik dan stikken fyn fan A. Hallema üt ’e Jelle Bangastrjitte, dy’t lid fan üs Selskip is, seis fan üs propagandacommisje, yn Frisia en Fryslan, dan tink ik, der is ek al neat gjin nijs ünder ’e sinne. En as Sj. de Zee de Grifformearde tsjerke stypje wol, dan tink ik, dat Hegel yn üs Fryske saek ~de eenheid der tegendeelen” bringe wol. Mar Hegel wie gjin Christen en ek gjin Fries. Sokke foarbylden, dy’t ik nou nim en dy’t spitigernöch foar it gripen binne, biswiere my. Forliden wike haw ik fan üs Foarsitter in skriuwen krige. Hy hat, sa’t jo fêst wol witte it birop nei Doetinchem. Ik leau, dat er der wol oer tinkt om it oan to nimmen en it liket my neat net forkeard ta. Allinnich foar Sevenhoven is it spitich, as dominy al wer fuortcjiet. 1919. 28 April. De vereeniging voor Hooger Onderwijs inde Friesche Taalkunde, Letterkunde, Kunsten en wetenschappen, foars. Dr. Wumkes, secr. Dr. L. A. Dokkum, skriuwt it neifolgjende oan ’e Minister fan Underwiis: De Vereeniging voor Hooger Onderwijs inde Friesche Taalkunde, Letterkunde, Kunsten en Wetenschappen, gevestigd te Leeuwarden heeft de eer Uwe Excellentie te verzoeken, om te willen bevorderen dat eene gewone Leerstoel voor de Friesche Taal- en Letterkunde wordt ingesteld aan de Rijks hoogeschool te Groningen. Zij doet dit verzoek op grond van de volgende overwegingen: le. dat de wetenschappelijke beoefening van het Friesch, tot dusverre in het buitenland méér tot zijn recht is gekomen dan in Nederland, een achterstand, die o.i. te kort doet aan de plaats welke het Friesch inneemt onder de Germaansche Talen. 2e. dat de Friesche Taalbeweging inde laatste jaren zulk een vlucht heeft genomen, dat van alle zijden behoefte gevoeld wordt aan Hooger Onderwijs inde Friesche Taal- en Letterkunde, zooals 3e. dat reeds gedurende een paar jaren aan die behoefte eenigszins wordt tegemoet gekomen door de cursus, welke de heer P. Sipma te Groningen geeft aan Friesche Studenten. 4e. dat, naar wij vernomen hebben Prof. Siebs uit Breslau, een geleerde, die op dat gebied zijne sporen reeds verdiend heeft, zich thans beschikbaar heeft gesteld voor vervulling van eene eventueelein-te-stellen Leerstoel voor de Friesche Taal- en Letterkunde. Redenen, waarom bovengenoemde Vereeniging meent, dat zich thans een gunstige gelegenheid voordoet, om een geleerde van Internationale naam te verbinden aan de Groninger Hoogeschool, om lessen te geven inde Friesche Taal- en Letterkunde. Op deze gronden neemt zij de vrijmoedigheid, bovenstaand verzoek tot U te richten. 1919. 20 Okt. G. Kamerling skriuwt oan ds. S. Huismans: Jou rede to Ljouwert oer de Rike man is, tink ik d’r sa goed ynfallen as mei in Bibelsk ünderwirp yn it Frysk noch net bard is. Sa faek as sa n rede halden is, bisykje ik it oardiel dêroer to witten to kommen fan ünderskate lju, dy fan har kant ta oardieljen yn steat rekkene wurde meije. Ynhald en foarm fan ’e Rike man hawwe oan e easken foldien. It Frysk hat, foar safier myn ynljochtings rikke, nimmen stjitten. len hearder sei, dat it idioom soms efkes loslitten wie, ta bifoardering fan ’e wijjinge, itjinge dy opmerker moai foun, om t jo dêrtroch de folie seal ünder in yndruk fan earnst halden hawwe. De ütslach fan myn ündersyk hat my tige forblide. Biwezen is, dat it Frysk foar Evangelisaesje tige to brüken is. Soene jo to finen wêze, om dyselde rede noch op in stik of fjouwer oare moderne plakken to halden. Ik tink oan Grou, Stiens, Warten, Gerdyk. Soene jo der tiid foar hawwe om skielk ris dêrta in wike oer to kommen, itsij foar of nei Nijjier, Sa ja, soene jo dan ek in bigreating fan kosten opmeitsje kinne en in plan fan ütwurking? Bygelyks Moandei to jouns Stiens en to Ljouwert ütfanhüzje; Tiisdei to Grou, ek to Ljouwert ütfanhüzje; Woansdei to Akkrum, Tongersdei to Gerdyk, ütfanhüzje by ds. Hasper? Oeral tsjin in biprinte tagongsbiwiis fan in dübeltsje. Net forgees, hwant tsjin dübeltsjes komt it folk earder. It tagongsbiwiis koe de to sjongen ferskes hawwe en in pear atfortinsjes fan buten op de blêdsiden. De kosten woe ik sjen to finen troch oan to klopjen by foarstanders fan Fryske Evangelisaesje. Jo moatte reis- en forbliuwkosten rekkenje en in binlik honorarium. It like my ek foar it forfolch it moaiste ta, dat it ütgong fan ’e Commisje ta Evangelisaesje to Ljouwert. Siz, it saekje soe hündert goune kostje, dan woe ik dy Commisje hündert goune takomme litte Ünder bitingst, dat hja jo fjouwer kear optrede lieten mei de Rike Man. Ik haw der noch mei nimmen oer praten, eenstemmig is uitgesproken door het Friesch-Nationaal-Congres gehouden in Aug. 1918 te Leeuwarden. bihalve mei in pear Ljouwerters. Oansizzing fan jild haw ik net, mar ik haw de forhoop, dat ik hwat krije sil. 1919. 29 Okt. G. Kamerling skriuwt oan ds. S. Huismans to Sevenhoven: ~Hwat de wille des Hearen mei jou libbensrin wêze sil, wit men net. mar ik soe ek o sa bliid wêze, as jo wer yn Fryslan stiene, en ik haw der hope op, dat it jitteris barre sil. Marjo hawwe gelyk as jo sizze dat jins forhalding ta Fryslan fan gjin forkearde ütwurking wêze mei op it wurk yn jins tsjinwurdige gemeente. It soe my it moaiste talykje, dat jo üs Fryske evangelist waerden. To Ljouwert wenje as trêdde of fjirde dominy en dan yn ’e moderne plakken fan Fryslan yn it Frysk preekje of sprekke. My tinkt, dat is ütfierber, en om to sjen hoe soks op dit stuit der ynfalt by de Ljouwerters, woe ik jou sprekkerij mei jou Fryske rede oer de Rike man leafst ütgean litte fan Ljouwert. De Ljouwerter evangelisaesjecommisje koe foar dizze saek in pear lju oanwize, bygelyks Dr. W. A. van Es (dy’t jou rede moai foun hat), O. L. Veerman, L. Heukels, O. S. Akkerman en Ds. H. Hasper. De trije earsten om it forban mei Ljouwert, de beide lésten to Aldeboarn om it forban mei de moderne plakken. Om hwat jild to krijen wol ik myn bést wol dwaen. As dat sindingsreiske dan goed öfroun, koe men sjen ta fêster plan to kommen, b.g. troch op in oar jier dizze saek hwat üt to wreidzjen, en as it koe dan en oars hwat letter jo foarfêst oan Ljouwert to forbinen. As jo hjir jitteris oer neitocht hawwe, skriuw jo dan ris torêch? 18 April E. B. Folkertsma dielt my mei: „Lyk as jo bigeare slach ik nou yn ’e Lytse Gaestmar it Fryske libben hjirre acht. It folk is iepener as de minsken fan it gea fan de Noarderklaei, dy’t yn it hurde en swiere skreppen op it oerhearrige en bislettene boulan ynbannich wurden binne fan geast en oantlit. Hjirre is de greide en de mar, dy gol is yn it jaen en de mar, dy’t iepen leit foar de himel. Hja binne hjir fan in guodlik goed aerd, yn folie eagen seach ik it ljocht fan de sinnemar. It is in gea fan dream en mimering, mar ik leau net, dat hjirre it forheftich langstme fan de profetyske formoanning ta wierheit en rjochtfeardichheit berne wurdt. Untofredenheit, ik bidoel net de üntofredenheid fan de natuerlike minske oer syn geastlike en stoflike steat, marde wiere en Kristlike üntofredenheit, dy’t ut ’e leagen fan de mienskip de wierheit siket en tsjüget tsjin it officiële en skynhillige Kristendom, merkbyt ik hjir net. Wol jowt it hjir inkele stille dreamers, bynammen ünder de alderen, fiskerslju en arbeiders, dy’t gjin frede habbe mei it „verbondsmatige” preekjen fan de Grifformearde dümny üt it Frije Universiteits-milieu fan Dr. Kuyper doch is it in doleansje gemeente mar hja bislute har oardiel yn har seis; ek woene somlike froulju mear „gemoedelikheit” yn ’e preek habbe „dümny hat1 it altyd oer ropping en plicht”, sei my ien, mar it wêzen komt er net op; en in c92l' 3, NoV- Foar de stimmin9 fan 10 leden fan it Kieskolleezje to onits skriuw ik dit struibriefke: Kiezers! De Vereeniging van Rechtzinnig Hervormden noodigt U uit Uwe stem uitte brengen op onderstaande, door haar qestelde candidaten. Wij dringen bij deze stemming aan op Bewuste trouw! Het geldt hier de keuze van vertrouwensmannen, die leven uit Uw eigen beginsel, dat zijn wortel heeft in onzen hooggeloofden Verlosser, as den eenigen Middelaar van God en mensch. Het geldt hier een zaak van Zijn Gemeente. En het is een onwaardig schouwspel, wanneer ter elfder-ure controleurs de tragen naar de stembus moeten sleepen. Zoo zij het niet onder ons! leder zorge door zijn plicht te doen, dat deze stemming op peil biijve en niet ontaarde door wereldsche practijkep. Alleen inden weg van persoonlijke roeping en trouw, is de zegen te wachten, die op Gods tijd zichtbaar zal worden. Brengt Uw stem uit op de Heeren: Jaitze de Boer; J.Bos; K. van der Brug; H. Huisman; J. }. van Manen; L. Metz M. Oppenhuizen; K. Tuinstra; J. de Graaf- H Haiie. P.S. Men make het blokje zwart van kolom A. Het Stembureau is geopend van 8 tot 3 uur. Het Bestuur heeft zitting bij den Heer Weissenbach, Groote Kerkstraat. Komt voor één uur stemmen! 1923 6 Okt. De „Vereeniging van Rechtzinnig Hervormden" to bmts skriuwt oan it Bistjür fan ’e „Vereeniging van Vrijzinniq Hervormden . a Geachte Heeren, De Vereeniging van Rechtzinnig Hervormden heeft niet zonder bevreemding kennis genomen van uw voorstel om een samensprekmg te houden overeen mogelijk accoord inde richting vaneen modus vivendi. Immers telkens blijkt nog, dat de vrijzinnige predikanten in onze gemeente den kansel misbruiken door politieke vertooqen of felle polemiek. Z°olfn9 dit geschiedt kan een samenwerking, als door U wordt bedoeld, voor ons geen ernst zijn en moet zij reeds van tevoren met onvruchtbaarheid zijn geslagen. Wees echter verzekerd, dat wij met verlangen uitzien naar een oar sei: „Dümny hat it altiten mar oer tankjen en dat wy forlost bmne mar wy moatte ek hwat habbe om foar to tankjen; hy soe hwat mear üt in lyts hoekje wei komme, woe ’k habbe”. oplossing van den strijd, die een smaad is voor de kerk en haar beste krachten verteert. Maar naar onze gedachten kan die oplossing nimmer worden gevonden ineen buitenkerkelijken weg. Wij bedoelen dit, dat geen plaatselijke kiesvereeniging den eersten stap in dezen hebbe te doen, marde kerk zelf in haar wettige en officiëele vergaderingen. Namens de Vereeniging van Rechtzinnig Hervormden, G. A. WUMKES, Voorzitter. L. H. PUT, Secretaris. -1925. 8 Sept. Yn it officiéél programma fan de feesten to Snits, halden ta oantinken fan it 400-jierrich bistean fan ’e gemeente as frije keapstêd en bywenne troch H. M. de Keninginne, skriuw ik foar de optocht „Een Friesche Dagvaart tijdens Karei V”, dy’t stie ünder lieding fan Y. C. Schuitmaker en my it neifolgjende: De 15e eeuw was voor Friesland een tijd van anarchie en verwoesting. De innerlijke verdeeldheid kende geen grenzen. De Friesche vrijheid liep uit op bandeloosheid. Toen kwam de vreemdeling om orde te brengen inden chaos. Eerst voerden de Saksische hertogen het bewind. Albrecht van Saksen werd gubernator van Friesland. Den 6den April 1498 zwoer Sneek hem trouw. Hij werd opgevolgd door Hertog Georg. Maar ondanks hun goede zorgen bleef hun positie wankel. Zij konden het hier op den duur niet bolwerken. Den 19den Mei 1515 deed Hertog Georg afstand van de regeering. Karei van Bourgondië werd eigenaar van de ruïnen der Saksische heerschappij in Friesland. Maar al lag dit werk in puin, de fundamenten waren gebleven. De nieuwe vorst had ze slechts bloot te legen en op de oude grondslagen een ander gebouw, maar hechter dan het vorige te doen herrijzen. Veel is Friesland aan de regeering van Karei V verplicht. Het plukte de vruchten van haar algemeenen wetgevenden arbeid. Na de onbeschrijfelijke verwarring der vorige eeuw schaarde het zich inde tweede helft der 16e eeuw als een wel geordende staat in het gelid der geünieerde gewesten. Dat dankt Friesland niet het minst aan het centrale gezag, dat de groote Bourgondiër hier vestigde. Een van de voornaamste bestuursinstellingen uit dien tijd was de Friesche landdag. Wij zouden tegenwoordig zeggen: de Statenvergadering, toenmaals bestaande uit de wereldlijke en geestelijke volmachten, die toezicht hielden op het bestuur. Lid waren de verschillende afgevaardigden, heerschappen, prelaten en eigenerfden. De optocht wil een beeld trachten te geven van de staat, die naar zulk een landdag trok gelijk deze in 1533 in Sneek werd gehouden. Togearre hiene wy it iepenloftspul Fryske Klanken sa gearstald: De opvoering van dit zinnebeeldige spel speelt op een groenen dijk, afgesloten dooreen groenmuur, waarin hoofd- en zijpoorten zijn opengelaten. Terwijl achter de schermen uit volksmond het Wilhelmus weerklinkt, komt een Wachter rustig door de hoofdpoort midden op den dijk, blijft daar met opgeheven hand staan tot het lied is gezongen, om dan, tijdens het naspel van het orgel zich statig op den voorgrond te plaatsen tot het uitspreken vaneen proloog. Aanknoopend aan de eenheidsgedachte die .uit het Wilhelmus spreekt kondigt hij aan, dat het op te voeren stuk zinnebeeldig zal aantoonen, dat „Eendracht maakt macht”, die weer tot welvaart leidt, doch „Tweedracht” zelfs een stoer en sterk volk als de Friezen machteloos maakt met de gevolgen van dien. Daar verschijnt de Friesche Maagd onder de tonen van ’t Friesche Volkslied, die van achter de schermen opklinken. Vol trots en zelfbewustzijn roemt zij zich in haar isolement, vertrouwend op de hechte aanhankelijkheid van haar volk aan zijn geboortegrond en taal. Op een vraag van den wachter waar dit volk dan is, roept zij ’t op, doch met de schare verschijnt tevens voor de hoofdpoort de personificatie der Tweedracht, met uitgestrekte armen, als wilde zij ’t volk terughouden. Intusschen komt ook „Historie” begeleid door den Geest van Schieringers en Vetkoopers als derde Symbool ten tooneele, wat het sein is tot het aanheffen van „Eala Fresena”. Nu schiet „Tweedracht onverwacht naar voren, het volk ziet angstig naar hem op, en ook Friesland deinst terug. Int uiteenwijken en verdwijnen van t volk komt de innerlijke verdeeldheid met als gevolg verlatenheid van Friesland tot uiting. In ’t beeld van den „Nacht”, door deze tweedracht opgeroepen komen dan Frieslands donkere tijden tot uitdrukking, die mede inden klaagzang van ’t volk aan den dag treden. Haar pogingen zich van de booze machten te ontdoen ziet zij falen door gebrek aan volk, als gevolg van haar isolement, waardoor zij zich aanvankelijk zoo sterk had gevoeld. Daar laten zich opeens de tonen van het Wilhelmus hooren, langzaam aanzwellend tot een machtige koorzang. Wijl hiermee tegelijkertijd de komst van „Nederland” als draagster van „Eendracht maakt Macht” wordt aangekondigd, nemende „Tweedracht” en de „Nacht” de vlucht en richt Friesland zich op. De plaats van „Nacht” wordt direct ingenomen door „Morgenstond” als zinnebeeld vaneen blijde toekomst, die Friesland thans tegemoet gaat. Op ’t zien van het „Licht”, dat in het gevolg van „Nederland” verschijnt, stelt Friesland zich onder „Nederlands” bescherming. Met deze zinnebeeldige voorstelling van Frieslands aansluiting bij de Vereenigde Nederlandsche Gewesten, begint dan de aera van hernieuwde welvaart en kracht onder de Nederlandsche Een- heidsvlag. Achtereenvolgens verschijnen nu de Friesche stedemaagden, een lofzang ter eer van Nederland wordt aangeheven, waarna ook het Friesche volk van bouw- en weiland, van den zeekant en de meren toestroomt om in luidklinkenden zang zijn dank en hulde aan Nederland te betuigen. Als Morgenstond nog, als symbool der Friesche Jeugd diens trouw aan Nederland, heeft verkondigd, herhaalt ’t heele Friesche volk dezen eed van trouw door het uit volle borst aanheffen van het oude Wilhelmus, dat mede door de aanwezigen met gevoel en warmte wordt ingezet. 1925. 23 Sept. Ik skriuw yn ’e fornaemste Fryske kranten nei oanlieding fan de ütstalling fan Goethe-literatuer yn ’e Prov. Bibleteek: Door de zorg van eenige letterlievende stadgenooten ziet Leeuwarden zich binnenkort het voorrecht aangeboden vaneen Goethe-uur op een reeks van achtereenvolgende Zaterdagnamiddagen. Niemand minder dan de oud-hoogleeraar Prof. Dr. B. Sijmons te Groningen, de veteraan, die met onverdoofd vuur ook buiten den academischen kring zijn rijke kennis van de Duitsche letterkunde uitdraagt, heeft zich bereid verklaard een Faustcursus te geven. In aansluiting met dit sympathiek ondernemen, dat vooral de Duitsch-studeerenden in onze provincie ten goede kan komen, acht de directie der Provinciale Bibliotheek het gepast uit hare kostbare verzamelingen een keurcollectie Goethe-literatuur ter oriënteering ten toon te stellen. Goethe is als een hooge bergtop. Hoe verder men zich van hem verwijdert, hoe geweldiger hij zich verheft uit de lagere steengevaarten. Zijn genie, dat intuïtief het groote alleven omvatte, liet zich gelden niet alleen inde poëzie, maar ook inde natuurwetenschap. Goethe was evenzeer geoloog, botanicus als anatomicus. ’t Is geen wonder, dat deze geweldige mensch, deze veelzijdige denker en dichter altijd opnieuw de belangstelling trekt van gansche geslachten onderzoekers op allerlei gebied, zoodat eens een ware Goethomanie ontstond. Welk een ontzaglijke arbeid heeft de levenskunstenaar van Weimar verricht! Daar ligt op de middentafel van de tentoonstellingszaal de editie van zijn complete werken, bestaande uit 140 uniforme banden, uitgegeven op last van groothertogin Sophie van Saksen, die in 1885 erfgename was geworden van de litteraire nalatenschap des dichters. Deze opera omnia bevatten behalve de letterkundige erfenis ook de natuurwetenschappelijke geschriften, dagboeken en brieven, vormend eender kostelijkste bezittingen van het Duitsche volk. Wat Homerus voor Griekenland, Dante voor Italië, Shakespeare voor Engeland beteekent, is Goethe voor de Duitschers. Daarnaast vindt men in 30 deelen de Stuttgarter uitgave (1857). Van de oudste edities vestig ik de aandacht op de Egmont (Leipzig, 1788) en Hermann und Dorothea (Brunswijk 1833). Het doet ons, Friezen, goed, dat onder de Goethevertalingen ook onze taal aanwezig is met Preaukes uet Goethe’s Faust van den Huizumer dokter Dr. L. C. Murray Bakker, 1891, en Brokstikken üt Goethe’s Faust van Tj. G. van der Meulen. De biografen van den meester zijn vele. De voornaamste levensbeschrijvingen ziet men hier liggen. Albert Bielschowsky (1892) nadert ineen voornaam boek Goethe wijsgeerig en ziet in zijn persoonlijkheid „ein potensiertes Abbild der Menschheit”. Houston Stewart Chamberlain (1912), die zich als leek aandient en alle vertegenwoordigers der wetenschap haat met een wreveligen haat, houdt zich met Goethe niet op inde breedte, maar tracht hem synthetisch te grijpen „inde wortelen, waaruit de onuitputtelijke rijkdom van dit leven ontspruit”. Naast hem moet genoemd worden Georg Simmel wien het ook in hoofdzaak te doen is om het „Urphanomen Goethe” dat in zijn tegensprakigheid honderdvoud wordt gebroken, en in zijn verhouding tot kunst en intellect, practijk en metafysica wordt geteekend (2e Aufl. 1917). Van enorme zakenkennis getuigt het werk van Wilhelm Bode: Goethe’s Leben (1921 ’25), dat inde zeven verschenen deelen nog onvoltooid bleef. Aandacht verdienen ook de biografie van Georg Brandes (2e Aufl. 1922), die de persoonlijkheid van Goethe vanuit haar kiem zoekt te ontvouwen en zich leiden laat door het leven zelf, dat hier golft als brons en eindigt inde vorm vaneen massief standbeeld; van Friedrich Gundolf (1916) die den dichter beschouwt inde drie sfeeren van lyriek, symboliek en allegoriek; en van Julius Bad, die duidelijk laat uitkomen hoe ver Goethe afstaat van alle middelmatigheid en zich toch beweegt tusschen de uitersten. Wie zich nader ingelicht wil zien omtrent allerlei detailzaken van dit rijke leven, neme de studiën ter hand van W. Bode: Goethe’s Lebenskunst, Goethe’s Liebesleben. Gedanken aus seinen mündlichen Ausserungen, Goethe’s Leben im Carten am Stern, Leben in Alt-Weimar, Der Weimarische Musenhof, en zoovele meer. De bezoekers, die bijzonder belang stellen inde Faust, zien hier het grondige werk van G. Witkowski 2 Bdn (1920) en van Ernst Traumann, die een verklaring geeft naar ontstaan en inhoud, het standaardwerk van den wijsgeer Kuno Fischer, en de aanteekeningen vaneen Faustcollege, dat Prof. Bolland heeft gegeven. Ook kan men hier een schat zien van Goetheportretten en van beelden uit de naaste omgeving van den dichter. Vooral het Goethe-Bilderbuch van F. Neubert is daaraan rijk. Vele Goethe-studies liggen nog bovendien tentoongespreid, zooals de fijne essays uit André Jolles’: „Bezieling en Vorm” (1923), uit Emil Ludwig's: Genie und Charakter (1924), uit van Deyssels: Verzamelde opstellen (bundel Xl), uit Verwey’s: Proza (dl. VI) en Allard Pierson’s: Verspreide Geschriften (reeks 3, II). 32 1927. 27 Okt. Ut in skriuwen fan dr. J. H. Regenbogen to LjöU-Wert, alear to Boazum en forstoarn 13 Nov. 1933, ald 70 jier: ~It doel fan de nije opset om foar goede en goedkeape folkslektuèr to soargjen yn ~De Fryske Librije” set ik tige heech, mar ik achtsje it net yn it bilang fan de saek, om al daelks opwaermd iten foar to setten en dêrom hab ik biswier, al hoe forearjend jins forsiik ek is „it skip sünder roer” wer yn ’e feart to bringen. Om hwat nijs to jaen, dêrfoar bin ik oars tofolle biset. Ek de reden hwetom ik eren myn Fryske skriuwerij net forfolge haw, is, dat myn fak my tofollé yn bislach naem. Yn de jierren to Ljouwert trochbrocht, is dit jitte sa. Ik haw folie studearre en bi-eksperimentearre en ek ütjown yn Hollanske en ütlanske tydskriften. Sa is der nou wer in stüdzje ütjown oer it üntstean fan dé diabetes mellitus en oer de wurking fan insuline, beide dingen dêr’t nog in dizige mist oer hinget. Jo fetsjë, dat èr yn sökke tiden amper fan Oaré skriuwerij ynkomt. Is al dizze drokte hwat oan it bilunen, dan wol ik jit wolris yn ’e skrep foar de Fryske literatuer en üs ynmoaije, blierheldere, oer de miette rike Fryske tael! 1927. 8 Desimber. Neifolgjend Rapport oer de opkomst, üntjowing en de hjoeddeiske steat fan it ünderrjocht yn ’e Fryske tael wurdt fan my yntsjinne by de Deputearde Steaten fan Fryslan: Reeds een eeuw geleden bestond inden kring der oprichters van het Friesch Genootschap het inzicht, dat Friesland tot eigen zelfbewaring en ~moreele defensie” (Dr. Kuyper) de Friesche onderwijszaak had ter hand te nemen. Een zijner kundigste en meest universeele stichters Dr. Mr. Daniël Hermannus Beucker Andreae, griffier der rechtbank te Leeuwarden, wonende op den Mariënburg, stelde in het geboortejaar van het Genootschap (1827) een ontwerp op om in alle scholen van ons gewest Friesch te doen spreken, schrijven en lezen. Helaas de dood heeft hem verhinderd dit plan verder uitte werken en tot werkelijkheid te brengen. Hij stierf reeds het volgend jaar. Dat het ideaal van dezen scherpzienden, vooruitstrevenden Fries vele jaren in vergetelheid bleef rusten, mag voor een deel worden toegeschreven aan de moeilijkheden en verwikkelingen, die aan het spellingvraagstuk van het Friesche taaleigen verbonden zijn. Een halve eeuw is er noodig geweest om dit probleem tot oplossing te brengen. En wie heeft een einde gemaakt aan den strijd, die daarover is gevoerd? Wie heeft aan Friesland de groote weldaad van de spellingseenheid gebracht? Niemand anders dan het eigen gewestelijk bestuur: De Staten van Friesland zelf. Ziehier de gang van zaken. De spelling der Oude Friesche Wetten en Oorkonden was door Gysbert Japiks met een genialen greep vervangen door zijn eigene, een samenvatting van verschillende dialekten: een belangrijke stap naar de toekomstige eenheid. Tot de eerste helft der 19e eeuw had deze Gysbertspelling groot gezag, vooral bij de leerlingen van Prof. E. Wassenbergh te Franeker, ja zelfs tot 1880 vond zij een warm voorstander in Dr. L. C. Murray Bakker te Huizum. Wegens gemis aan een vast systeem, en de noodige regelmaat, die noodzakelijk bleken, achtte men haar op den duur voor de praktijk onbevredigend, temeer daar het Friesch in twee eeuwen zich zelf ook niet gelijk was gebleven. De spelling, die daarop volgde, van Dr. J. H. Halbertsma, door hem vastgelegd inde uitgave van het Friesch Genootschap, It Frysk Jierboekje van 1834, bracht dan ook geen geringe verbetering. Waling Dijkstra legde haar o.a. tên grondslag aan zijn Gysberteditie, Franeker, 1853. Dit systeem was echter naar de zin der oprichters van het Frysk Selskip (1844) veel te radikaal en modern. Geleid door reactionaire taalbeginselen grepen zij met hun spelling weer terug tot vóór Gysbert Japiks naar de middeleeuwsche Wetten en Oorkonden. ZoO kreeg men de archaïstische Idunaspelling, in wier geheimen slechts enkele uitverkorenen konden worden ingewijd. Harmen Sytstra heeft dit antieke samenstel gecodificeerd in zijn: Inleiding tot de Fri'esche Spraakkunde enz. (1854 ’62). De gevolgen van dit systeem bleven niet uit. Men weigerde de geschriften van het Selskip, die in zulk een gewaad waren gestoken, langer te lezen. De man, die dit inzag en tevens den weg tot herziening insloeg, was de archivaris-bibliothecaris der provincie, Gerben Colmjon. Hij keerde terug tot de werkelijkheid en schreef zijn Beknopte Spraakkunst voor den tegenwoordigen tijd, Leeuwarden 1863. Het spellingvraagstuk begon eerst recht te klemmen, toen de Provinciale Staten het besluit namen (15 Juli 1869) om voor rekening van de provincie een Lexicon Frisicum uitte geven. Colmjon gaf in gevolge een opdracht der Staten (Sept. 1873) een raming van de kosten en een plan van uitvoering (30 April 1874). Inde Zomerzitting van 27 Juni 1879 namen de Staten het voorstel betreffende de bewerking van het Woordenboek aan. Door dit besluit werd de gewenschte spellingseenheid verkregen. In hetzelfde jaar 1879 was ook het Frysk Selskip gereed gekomen met de oplossing van de spellingskwestie’s in zijn uitgave: De Fryske Boekstavering, in Hantlieding for hwa yn ’t Frysk skriuwe wolle (Hearrenfean, 1879). Zonder de samenwerking van provinciaal bestuur en Selskip, die haar belichaming vond in het lid van Gedeputeerden de heer J. van Loon, zou dit schoone resultaat, dat verreikende gevolgen had, stellig niet zijn bereikt. Eerst nu de vaste grondslagen gelegd waren voor het Friesch als schrijftaal inde praktijk van het verkeersleven, kon er sprake zijn van ordelijk Onderwijs in het Friesch. Sporadisch begint dan ook nu dit onderwijs aan schoolkinderen buiten de lesuren op te komen. Met eere noem ik hier de namen van Herre Gerrits van der Veen te Driesum, Gerben Postma te Ureterp en Mej. M. Terpstra te Joure, die op dit gebied pionierswerk hebben verricht. Ook nu doet het Friesche Zangonderwijs, dat niet, evenals het Friesche Taalonderwijs onder een wettelijk verbod stond, inde school zijn intrede. Vier hoofdonderwijzers vereenigen zich om een Friesche liederenbundel voor schoolkinderen samen te stellen, n.l. H. van Warners te Arum, C. Wielsma te Grouw, J. Hornstra te Friens en E. Zwart te Wartena, Leeuwarden 1898. De liederen uit dien bundel werden nu op verschillende scholen gezongen. Met het inluiden van de nieuwe eeuw opent zich voor het Friesch Onderwijs een nieuw vergezicht. Den 18en van Julimaand 1900 doet de heer P. de Clerq te Veenwouden op de jaarvergadering van het Frysk Selskip het voorstel om voortaan het doel van het Selskip na te jagen, ook door de bevordering van het onderwijs inde Friesche taal. Dit voorstel was toegelicht dooreen vlugschrift, getiteld: Oer de bifoardering fenen it ünderwiis yn de Fryske tael. De aanneming van dit voorstel werd bekrachtigd door het benoemen vaneen commissie van voorbereiding, bestaande uit de heeren P. de Clercq, J. Hornstra te Roordahuizum en O. H. Sijtstra te Leeuwarden. Inmiddels publiceerde O. H. Sijtstra reeds een proeve vaneen les in het Friesch-lezen, (Forjit my net, 1902, blz. 201—205), die wel een model van zulke leeslessen kan worden genoemd. De onderwijscommissie richtte in 1903 een schrijven aan alle hoofden van scholen inde provincie, waarin hun medewerking werd gevraagd om te geraken tot het geven van tusschentijdsche Friesche lessen aan hun school. Tevens was daarbij gevoegd een presentexemplaar van de ~Lytse Fryske Spraekleare” door G. Postma en P. de Clercq, voor elke schoolboekerij. In October 1904 schreef de onderwijscommissie een prijsvraag uit voor een Friesch leesboekje voor schoolkinderen, waarop drie antwoorden inkwamen, die een prijs verkregen n.l. van de heeren P. Sipma te Groningen, E. Zwart te Wartena en J. J. Hof te Heerenveen. Deze boekjes zijn op kosten van het Selskip gedrukt en dadelijk in gebruik genomen, als bruikbaar methodisch leesmateriaal voor de kinderen. L ’t Beheer te voeren over hét kapitaal vaneen te stichten onderwijsfonds; 11. Toezicht te houden op het schoolonderwijs inde Friesche taal, als dit tot stand komt (April 1906). Tevens is toen een verzoekschrift gericht aan H. M. de Koningin, tot medewerking aan het beoogde doel. Op een vergadering te Leeuwarden 18 Mei 1907 stelde de Onderwijscommissie van het Selskip een reglement voor het onderwijs in de Friesche taal op. Kort daarna verklaarden 15 onderwijzers zich bereid gedurende het winterhalfjaar volgens dat reglement onderricht te geven aan 300 kinderen, die zich daarvoor hadden aangegeven. Bij een onderhoud vaneen commissie uit Gedeputeerden met een Selskipscommissie, verklaarde eerstgenoemde bezwaar te hebben tegen het bedoelde beheer en toezicht, maar bereid te zijn een aanvrage om subsidie bij de Provinciale Staten te willen steunen. Het Selskip plaatste nu uit eigen middelen een post op zijn begrooting van f 800.— voor Friesch onderwijs en vroeg als toelage f 500. aan de Staten, met overlegging van reglement en begroeting. Dit subsidieverzoek hebben de Staten ingewilligd. Besturen van gemeenten en bijzondere scholen stonden kosteloos een lokaal af, de meesten met vrij vuur en licht, zelfs gaven enkelen nog de leermiddelen. Aan 16 openbare scholen en 1 bijzondere school werd nu gedurende dat winterhalfjaar van 1907 les gegeven door 17 personen aan ongeveer 300 kinderen. Uit het verslag blijkt, dat het onderwijs er insloeg bij de kinderen. Een commissie van toezicht bezoekt de lessen zonder tevoren kennis te geven. De indruk is gunstig, maar overal wordt de klacht gehoord, dat er zoo’n gebrek is aan goede kinderboeken in het Friesch. Op de eerste jaarlijksche meestersvergadering 27 Juni 1908 hield de heer P. Sipma van Groningen een lezing over zijn leerboekjes en hun methode. Bij het toestaan van de toelage voor het onderwijs hadden de Provinciale Staten den wensch uitgesproken, dat de kinderen, die dit onderwijs kregen, zoo mogelijk zelf iets voor het Friesch onderwijs zouden betalen. Dit is dan ook tot een vasten regel geworden. Gedurende ieder winterhalfjaar wordt nu op verschillende plaatsen in onze provincie geregeld Friesch onderricht, meest aan kinderen der beide hoogste klassen, verstrekt, nu eens aan meer, dan aan minder, b.v. in 1909 aan 184 op 13 plaatsen, in 1915 aan 110 op 8 plaatsen, in 1916 aan 121 op 8 plaatsen, in 1920 aan 109 op 8 plaatsen. In 1924 kwam er onverwachts versterking uit de gelederen der Daarna gaf het hoofdbestuur uitvoering aan zijn opdracht, nu deze boekjes er waren, om de Gedeputeerde Staten van Friesland te verzoeken om: jongeren, die eveneens de beteekenis der onderwijszaak gevoelden. In navolging van het Selskip, dat geregeld een opleidingsleergang voor het Friesch onderwijsdiploma hield, had ook it Ynstitüt for Fryske folksüntjowing (gesticht 1919) een leergang ingesteld te Leeuwarden, die zich richtte op het examen. Van de vijf candidaten, die in September 1923 slaagden, hadden vier hun opleiding bij het „Ynstitüt” gehad. Twee hunner gingen dien winter les geven aan de schoolkinderen te Huizum. Ook kregen Dokkum en Sneek een opleidingsleergang. Dit gaf aanleiding, dat de jongfriezen zich een en andermaal wendden tot de bestaande onderwijscommissie met het verzoek, daarin vertegenwoordigd te mogen worden. Ook van de zijde van het Kristlik Selskip werd er op aangedrongen om de zaak van het Friesch onderwijs vóór te staan op den grondslag van dezelfde rechten bij dezelfde plichten. Toen het Selskip dit met een afwijzende houding beantwoordde, besloten de besturen van de inmiddels opgerichte Upstalbeam, in verbinding met het Kristlik Frysk Selskip en de Jongfryske Mienskip het onderwijs zelfstandig te regelen. Sedert is naast de oude onderwijscommissie van het Selskip in het leven geroepen een Algemiene Kommisje for Frysk Underrjucht (de z.g.n. A. F. U. K.), die gesteund dooreen „Algemien Frysk Underrjochtfüns”, eveneens elk jaar examen afneemt voor hen, die Friesche les willen geven (October 1924). Uit het eerste jaarverslag van de A. F. U. K. wier bestaan men als een vast verband op 1 Juni 1925 kan dateeren, blijkt, dat op 26 September 1925 zes candidaten slaagden voor het examen als lesgever. Opleidingsjaargangen werden begonnen te Leeuwarden, Dokkum, Franeker en Sneek, waarvoor zich 19 candidaten aangaven. Vanwege de A. F. U. K. werd reeds in haar eerste vereenigingsjaar op 8 plaatsen les gegeven aan 103 kinderen. Het boekjaar wijst aan een cijfer van f 620.81 aan inkomsten en f 772.95 aan uitgaven. Het examen der lesgevers gaat over spelling, spraakleer, Friesche geschiedenis, letterkunde en methodiek. Het wordt bijgewoond door afgevaardigden uit drie aangesloten Selskippen, de eerste maal door Dr. J. Botke te Groningen, Mej. S. Kloosterman te ’s-Gravenhage en door Dr. G. A. Wumkes te Huizum. Dezen winter wordt vanwege de A. F. U. K. aan 225 kinderen les gegeven op 12 plaatsen, en vanwege de oude Onderwijskommissie op 9 plaatsen aan ongeveer 125 kinderen, samen op 21 plaatsen aan 350 kinderen. Dit getal zou stellig kunnen worden verdubbeld, indien daarvoor de middelen waren. Verschillende aanvragen moesten worden afgewezen, omdat het de financiëele draagkracht der beide Onderwijskommissie’s zou te boven gaan. Het aantal gediplomeerden neemt jaarlijks toe. Op de leergangen te Leeuwarden, Sneek vanwege de A. F. 11. K. en te Menaldum vanwege de oude Onderwijs-kommissie bekwamen zich weer ongeveer 15 a 20 candidaten voor het diploma. Zal er hun gelegenheid worden geboden bij slagen, zich aan het Friesch onderwijs te wijden? Dit zal afhankelijk zijn vaneen verhoogde toelage, waarop de hoop der Onderwijskommissie’s zich richt. Een leergang aan kweekschoolleerlingen te Heerenveen moest uit geldnood worden stopgezet, evenals aan H.8.5.-scholieren te Sneek. Zaalhuur liep te hoog. Een teekenend verschijnsel inde huidige situatie is het opkomen van lessen, die worden gegeven door ongediplomeerden, waarvan verschillende voorbeelden kunnen worden aangewezen, o.a. te Leeuwarden. Zeer sterk wordt steeds gevoeld het gebrek aan leermiddelen naar den eisch van onzen tijd: zoowel Friesche les, lees-, taal- en zangboekjes voor kinderen. Uitgaven, die daarvoor in gereedheid werden gebracht, konden geen uitgever vinden, weer uit financiëele overweging. Alles saamgenomen', kan de slotsom met het oog op den bestaanden onderwijstoestand inde provincie drieërlei zijn: I°. dat uit den boezem van het Friesche volk door innerlijken drang naar versterking van het volks- en taaleigen een arbeid is opgebloeid, waarop geen enkele provincie in Nederland kan wijzen, en die veel krachtiger steun van Overheidswege verdient, dan tot dusverre het geval was; 2°. dat evenals in 1879 met het spellingvraagstuk, thans de tijd rijp mag worden geacht, dat het gewestelijk bestuur met opener en krachtiger hand deze volkszaak in rechte banen gaat leiden door advies en toezicht; 3°. dat daarvoor de benoeming vaneen Provincialen Onderwijsraad gewenscht en noodig is. Deze Raad vorme de verbinding tüsschen Gedeputeerde Staten en de Selskippen met hun arbeid. Zijn taak besta hoofdzakelijk in het streven om het Friesch onderwijs meer nog dan tot dusverre te doen beantwoorden aan het schoone doel, het Friesche volks- en taaleigen te versterken, en langs dien weg de zedelijke volkskracht te verhoogen. 8 December 1927. G. A. WUMKES. 1927. 21 Desimber. Deputearre Steaten fan Fryslan biede neifolgjend foarstel oan, yn ’e Wintersitting fan ’e Steaten, ta it forlienen fan subsydzje foar it ünderrjocht yn ’e Fryske tael en ta it ynstellen fan in Provinsiale Underwiisrie. Reeds eenigen tijd geleden is bij ons college de vraag gerezen, of vanwege de provincie niet meer dan tot dusverre steun behoort te worden verleend aan het zich tegenwoordig krachtig openbarende streven om het Friesche volks- en taaleigen zooveel mogelijk te bewaren en te versterken. Na ernstige overweging zijn wij tot de conclusie gekomen, dat het provinciaal bestuur zich niet afzijdig behoort te houden, en hebben wij aan Dr. G. A. Wumkes, den bibliothecaris der provinciale bibliotheek, gevraagd, ons zijn oordeel te willen mededeelen omtrent hetgeen in dezen de taak der provincie zou moeten en kunnen zijn. Uit het rapport, dat wij van Dr. Wumkes mochten ontvangen blijkt, dat z.i. vóór alles de provincie moet medewerken, om het onderwijs in hei: Friesch krachtig te bevorderen. Hij wijst er op, dat de Staten der provincie het initiatief hebben genomen tot bewerking van het Friesch woordenboek en dezen arbeid jarenlang hebben gesubsidiëerd, terwijl zij ook eenigen financiëelen steun gaven aan het onderwijs in het Friesch, en zegt dan o.a. het volgende: >,Op het laatst gehouden Friezenkongres, in adressen aan de Regeering, of audiënties bij de Ministers, in woord en geschrift is er telkens met klem van redenen op gewezen, dat dit zoo bijzondere en zelfstandige taalleven in ons gewest, bedreigd wordt door den nivelleerden stroom van het groote verkeer, en dat daardoor tevens de pit van het Friesche volkskarakter wordt aangetast. De loffelijke pogingen, die de Selskippen tot dusverre in het werk stelden om door onderwijs in Friesch dit proces tegen te gaan, bleken ten eenenmale onvoldoende uit gebrek aan de noodige middelen. Slechts op enkele plaatsen wordt les gegeven aan de kinderen. Zal het hierbij tot zichtbare resultaten komen, dan verdient dit pogen krachtiger steun, dan tot nog toe van Overheidswege daaraan geschonken werd. Aan de aanvragen van gediplomeerden om aan de kinderen les te geven kon bij lang na niet door de onderwijscommissies worden voldaan. De opleiding voor het diploma geschiedde geheel belangeloos. Het examen wordt afgenomen of bijgewoond door gecommitteerden uit de Selskippen, maar zonder eenig officiéél effect en cachet, ook zonder provinciaal geijkte waarborgen. Het is zeer bedenkelijk, dat deze toestand langer bestendigd wordt. Zij is zoo gebrekkig en kommerlijk, dat zij gezien de groote waarden, die hier op het spel staan, roept om inmenging van Gedeputeerde Staten en hooge Regeering. Ten einde nu eenig verband te leggen tusschen de provinciale Overheid en deze onderwijsaangelegenheid, zou het alle overweging verdienen, dat de Gedeputeerde Staten daarvoor een vasten provincialen Onderwijsraad benoemden. Zulk een Raad is reeds noodig gebleken in het jaar 1919, toen de Senaat der Groninger Universiteit een hoogleeraar inde Friesche taal en letterkunde wenschte in het belang der Germaansche filologie. De rektor-magnificus en de litterarische faculteit gaven toen aan Dr. L. Dokkum en Dr. G. A. Wumkes te Sneek te kennen, dat ook van Friesche zijde deze wensch moest worden kenbaar gemaakt, en daarvoor een „Raad zich moest constitueeren. Daartoe vereenigden zich uit de verschillende Selskippen de heeren S. v.d. Burg te Makkum, Dr. Titus Brandsma te Oss (nu hoogleeraar te Nijmegen), mevr. Quarles van Ufford en eerstgenoemden. Deze Raad heeft toen menig keer als adviserend lichaam dienst gedaan en de brug gevormd tusschen hoogeschool en overheid voor de Friesche zaken. Een dergelijke Onderwijsraad officiéél te benoemen is m.i. een van de eerste stappen, die Gedeputeerde Staten hebben te doen, om de leiding der Friesche Onderwijsaangelegenheid in bevoegde handen te stellen. Dit college zal als adviseerend, leiding gevend en toezicht houdend lichaam bij voortduring noodzakelijk blijken te zijn. Om het een universeel karakter te geven, zal gewenscht zijn het te laten bestaan b.v. uit 3 leden inde provincie als dagelijksch bestuur en uit 2 daarbuiten (de laatsten zooveel mogelijk ineen universiteitsstad), waaraan wordt toegevoegd een bevoegd onderwijsspecialiteit, die het secretariaat heeft te bedienen”. Wij hebben den heer Wumkes gevraagd, ons nader te willen inlichten omtrent de ontwikkeling en den omvang van en de behoefte aan het onderwijs in het Friesch, en ontvingen daarop een tweede rapport dat als bijlage II bij dit voorstel is gevoegd. Uit al hetgeen Dr. Wumkes ons heeft medegedeeld hebben wij de overtuiging gekregen, dat het genoemde onderwijs inderdaad steun noodig heeft en ook, dat het op den weg der provincie ligt om dezen steun te verschaffen. Zal deze steun intusschen doeltreffend zijn, dan is een belangrijk bedrag noodig, zooals U moge blijken uit de volgende omschrijving der cursussen en kostenberekening, ontleend aan het eerste rapport van den heer Wumkes: Ingesteld worden: A. de kinder-kursus, B. de meesters-kursus, C. de leeraars-kursus, D. de vacantie-kursus, K. de kursus aan kweekschool, U.L.0., H.B.S. en gymnasium A. 1. De kinderkursus wordt aan de lagere scholen gegeven en zal de kinderen zóóver brengen, dat zij de Friesche taal goed kunnen lezen en zonder al te zware fouten kunnen schrijven. 2. Daarvoor zijn noodig 80 lesuren, die gegeven worden gedurende 40 weken over het geheele jaar, elke week 2 uur, aan de klassen 6 en 7, met een minimumgetal van 12, gemiddeld getal 20 kinderen. 3. Openbaar en bijzonder onderwijs hebben dezelfde rechten en verzorging. Voor lokaliteiten, leermiddelen, lesgevers zorgen de onderwijscommissies, gehoord de Onderwijsraad. Een schoolgeld wordt van de kinderen geheven, n.l. f 2. per kursus, te storten inde kas van de onderwijscommissie. 5. De onderwijscommissies vragen subsidie aan bij den Onderwijsraad. 6. De lesgevers ontvangen per les f2. —. 7. De kinderen hebben als leermiddelen noodig: le helft van de kursus een taalboekje van f 0.75 2e -1.- en een leesboek van – 1.50 Aangenomen, dat elke onderwijscommissie tien kursussen op zich neemt, dan wordt dit dus 20 in ’t geheel wat met zich brengt aan kosten: Honorarium van den lesgever 80 X f 2. f 160. Leermiddelen voor 1 kursus van 20 kinderen ...,-. 65. f225. Totaal der kosten van 20 kursussen: f 4500.—. B. Meesters-kursussen. 1. Per jaar zullen er 4 opleidingskursussen zijn, n.l. in 4 der meest geschikte plaatsen van Friesland. 2. De kursus duurt 40 weken, iedere week 1 uur of ook 2 uren om de 14 dagen, totaal dus 40 lesuren. 3. Deze kursus leidt op tot kursusmeester bij de kinderen. De examens worden afgenomen door de onderwijscommissie’s in tegenwoordigheid van één of meer leden van den Onderwijsraad, uit wiens naam het diploma wordt uitgereikt. 4. Het honorarium zal zijn f 2.50 per uur, d.i. f 100.— per kursus. 5. De Onderwijskommissie’s zorgen voor lokaliteit, leermateriaal enz. in overleg met den Onderwijsraad. 6. Totaal der kosten voor 4 kursussen: 4 X flOO. = f400.- Leermiddelen enz – 100.— f500.- C. Leeraar~kursus. 1. Deze kursus leidt op voor de leeraars- of hoofdakte en zijn toegankelijk voor hen, die de lagere akte bezitten en bevoegd zijn de kindercursus te leiden. Evenwel zal men zonder die akte, na onderzoek, kunnen worden toegelaten. 2. Het leerplan omvat het Friesch in z’n geheelen omvang, de Friesche geschiedenis, vooral kultureel en de Friesche volkskunde. 3. Deze kursus vereischt minstens drie leeraars-opleiders, die ieder een honorarium van minstens f 200. per jaar genieten, totaal f600. + f200. voor leermateriaal enz, samen fBoo,—. 4. Hij wordt gevestigd te Leeuwarden door den Onderwijsraad. D. Vacantie-kursussen worden georganiseerd door den Onderwijsraad, die zich ook belast met het voorthelpen van buitenlanders, die hier Friesch studeeren, en van alles wat met de Friesche studie inde provincie samenhangt. E. Andere kursussen worden nader door den Onderwijsraad ingesteld en geregeld. Totaal der kosten: Kinderkursussen f 4500 Meesterkursussen _ Leeraarkursussen 800 Overige cursussen sqq , Salaris van den secretaris 200 Reiskosten, drukwerk, publicatie’s van den Onderwijsraad, enz _ goQ ..... Samen . . f 7000. Wij erkennen, dat een uitgaaf van ongeveer f7000. ’s jaars, zowel op zichzelf als in vergelijking met het tot heden beschikbaar gestelde bedrag van f5OO. —, een belangrijk financieel offer van de provincie beteekent, maar voor dit zeer bijzondere doel schijnt ze ons gewettigd. Daar het inde bedoeling ligt, de cursussen ongeveer 1 Juli 1928 te doen aanvangen, zal voor 1928 met de helft van het bedrag kunnen worden volstaan. Met het denkbeeld van Dr. Wumkes, dat een Onderwijsraad wordt mgesteld, die de cursussen subsidieert, en dat dus Uwe vergadering noch ons college anders dan financieel bemoeiing heeft met het onderwijs, kunnen wij ons geheel vereenigen. Het schijnt ons gewenscht, den Onderwijsraad te doen steunen op eendoor Uwe vergadering vastgesteld reglement: I. Vast te stellen het reglement, dat in ontwerp hierbij is qevoegd. ’ a 11. Op de begrooting der provinciale uitgaven voor 1928 een post van f 3500. aan te brengen wegens subsidie voor het onderwijs inde Friesche taal. 11. In te trekken met ingang van 1 Juli 1928 de bij Uw besluit van 29 December 1908, no. 14, aan het hoofdbestuur van het Selskip for Fryske Tael en Skriftenkennisse verleende bijdrage van f 500. ’s jaars. Leeuwarden, 21 December 1927. P. A. V. VAN HARINXMA THOE SLOOTEN, Voorzitter. J. C. TJESSINGA, Griffier. De kindercursus wordt aan de lagere school gegeven en zal de kinderen zoover brengen, dat zij de Friesche taal goed kunnen lezen en zonder al te zware fouten kunnen schrijven. De meesterscursus leidt op tot cursusmeester bij de kinderen; de leeraarscursus leidt op voor de leeraars- of hoofdakte en is toegankelijk voor hen, die de lagere akte bezitten en bevoegd zijnde kindercursus te leiden. De commissie van rapporteurs stelt eenstemmig aanneming voor. Discussie. De heer Bajema wil beginnen met te zeggen, dat hij niet voor dit voorstel kan stemmen. Hij hoopt echter niet, dat men hem er van verdenkt geen echte Fries te zijn. Geloof mij, daar gaat de zaak niet om. Wil men subsidieeren, dan moet daarvoor de noodzakelijkheid bestaan en dat is hier niet ’t geval. Friesland blijft wel bestaan en de Friesche taal ook. Is niet zonder subsidie de Friesche taal in den laatsten tijd krachtig naar voren gekomen? Verschillende bladen geven artikelen en zelfs lessen in ’t Friesch. leder heeft Friesch in de courant, evenals ze allemaal hun plaatjes hebben. Buiten dat hebben ze Sljucht en Rjucht, ’t Heitelan, Friesche preeken, och, wat niet al. Ik kan dan ook niet begrijpen, dat die berooide Friesche kas daarvoor nog moet betalen. Het is niet noodig. Onze taal vergaat niet. Die taal is veel te taai. Het gaat tegenwoordig juist schitterend met ’t Friesch. Bovendien, kom je in Meppel, in Groningen, dan kun je met de Friesche taal al niets meer. Zelfs in deze Statenzaal wordt ’t niet gesproken, mag ’t niet gesproken worden. Ik wou, dat dit wel mocht. Wij zouden dan veel beter kunnen praten. (Gelach). Spr. besluit met voor te stellen om ’t voorstel niet aan te nemen. De heer Bokma heeft geen f 7000 over voor een taal, die in deze zaal niet eens gesproken mag worden. Het geld kan beter besteed worden. Er kloppen hier zoovelen te vergeefs om subsidie aan. 1928. 24 Jan. Forslach fan ’e Steatesitting oer it ünderrjocht yn ’e Fryske tael, yn it Leeuwarder Nieuwsblad. Het onderwijs inde Friesche taal. Om zich het tegenwoordig krachtig openbarende streven om ’t Friesche volks- en taaleigen zooveel mogelijk te bewaren en te versterken, te steunen, stellen Gedeputeerden voor om voor ’t onderwijs inde Friesche taal een subsidie te geven en een provincialen onderwijsraad in te stellen, bestaande uiteen voorzitter en vier leden, die zich deze zaak zal aantrekken. Opgericht worden kindercursussen, meestercursussen en leeraarcursussen, hetgeen een jaarlijksche uitgave zal vorderen van f 7000. Waar 't echter inde bedoeling ligt om de cursussen ongeveer 1 Juli 1928 te doen aanvangen, zal voor dat jaar volstaan kunnen worden met de helft van ’t bedrag, zoodat Gedep. voorstellen om op de begrooting der provinciale uitgaven voor 1927 een post van f 3500 te brengen en in te trekken de aan ’t Selskip for Fryske Tael- en Skriftenkennisse verleend bedrag van f500.-. Velen van hen zou men beter wat kunnen geven, ’t College is precies een weerhaan, meent spr. t Eene oogenblik is het: de provincie heeft heelemaal geen geld, en ’t andere oogenblik dan zwemmen ze in het geld. De heer Terpstra heeft herhaaldelijk een onderzoek ingesteld naar het Friesch op onze scholen en zijn ondervinding is geweest, dat ’t Friesch al aardig aan t verdwijnen is. Verscheidene woorden worden niet meer begrepen. Broodnoodig is, dat hierin verandering komt en dat in deze zaak leiding wordt gegeven. Waarom is ’t Friesch zoo achteruit gegaan? Omdat men langen tijd niet wist, hoe men ’t Friesch precies moest schrijven en uitspreken. Nu is daarin verandering gekomen. Men heeft een bepaalde schrijfwijze gevonden. De liefde voor ’t Friesch is in alle rangen en standen toegenomen en waar de toestand zóó is, daar meen ik, dat het tijd wordt, dat leiding wordt gegeven. Spr. hoopt dan ook, dat ’t voorstel wordt aangenomen. De heer Fricke verheugt ’t dat de comm. van rapp. unaniem het voorstel van Gedeputeerden aanbeveelt. Het geldt hier een zaak van t allergrootste belang, waaraan allen moeten en kunnen meewerken. Zeker is bezuiniging noodzakelijk, maar wanneer ’t gaat om vitale belangen dan moet men niet inde eerste plaatsnaar geld kijken. En hier gaat t werkelijk om vitale belangen. Het gaat om het wezen van ons volk, om zijn innerlijk zijn. Bedenkt, dat ’t van groote beteekenis is voor het Nederlandsche volk, dat het Friesche volkskarakter behouden blijft. Dit karakter kenmerkt zich door vaderlandsliefde, eerlijkheid en trouw. Ging nu de taal verloren, dan zou ook dat karakter langzamerhand verdwijnen, wat jammer zou zijn niet alleen voor ’t Friesche volk zelf, maar voor ’t geheele land. Het Friesche karakter, vervolgde spr., wordt gewaardeerd vèr buiten de Friesche grenzen. Helaas is ons volkskarakter verslapt. Nauw verband bestaat er tusschen karakter en taal. Karakter en taal zijn één. De taal vaneen mensch is een afspiegeling van zijn wezen. Hebben niet groote schrijvers door hun taal ’t land vooruitgebracht? Daar moet, vervolgde spr., leiding zijn in ’t vooruitbrengen van de Friesche taal. Het is niet te ontkennen, dat daar excessen zijn. Dat kan ook haast niet anders, waar jeugdige idealisten zich voor de zaak van het Friesch stelden. De heer Fricke pleit dan voor ’t instellen vaneen professoraat int Friesch, waarvoor reeds door verschillende Kamerleden geijverd is. De heer Boelens heeft opgemerkt, dat in verschillende deelen van Friesland het Friesch verwatert. Dat is ontzaggelijk jammer. Spr. is dan ook voor dit voorstel. Hij hoopt echter dat wanneer straks voor een andere nuttige zaak subsidie wordt gevraagd, de provincie eveneens inde zak zal tasten. Wat de kindercursussen betreft, merkt spr. op, dat, wanneer de kinderen eenmaal van de lagere school afzijn en mulo of H.B.S. bezoeken, ze absoluut geen tijd meer hebben voor ’t Friesch. De heer De Vos verheugt zich over dit voorstel, want hij concludeert er uit, dat het met de provinciale financiën er op ’t oogenblik toch niet zoo slecht voorstaat. Hij hoopt dan ook, dat wanneer er straks voorstellen komen om andere nuttige instellingen te steunen, de provincie zich ook niet terug zal trekken. Wat ’t Friesch betreft, ik meen, dat wij onze oude taal zoo goed mogelijk moeten bewaren. Grijpen wij niet in, dan verliezen wij over verloop van eenigen tijd die taal, want wel kunnen verscheidene Friezen Friesch lezen, maar schrijven kan ’t haast geen enkele. Er wordt, vervolgde spr., geijverd voor een leerstoel in ’t Friesch. Wat zou het nu bij de regeering voor indruk maken, wanneer de Staten van Friesland dit voorstel zouden verwerpen? Provincialisme of nog erger kweeken wij niet wanneer wij er voor strijden ons taaleigen te bewaren. Eerder is ’t tegendeel ’t geval. In verschillende landen wordt op ’t oogenblik gestreden voor ’t taaleigen. Denk b.v. aan Vlaanderen. De heer Geerts: Toen ik zooeven de heer Fricke hoorde spreken, dacht ik: wij beginnen te zweven en wij moeten noodig met onze beide beenen vandaag op den grond blijven staan. Als ’t werkelijk zoo was als de heer Fricke ’t voorstelt, zou deze zaak hier thans niet voor ’t eerst aan de orde zijn. De heer De Vos zei zooeven wel, dat hij sprak namens de heele fractie, en dat is in hoofdzaak ook wel zoo, maar mij zijn die woorden toch niet zoo uit het hart gegrepen. Ik zie in Gedeputeerden geen bekeerde zondaars. Ik geloof niet, dat straks de subsidies voor leeszalen e.a. weer een kans hebben, zooals de heer De Vos en anderen meenen. De bevolking van Friesland ziet niet ’t eerst naar de studie in ’t Friesch, maar het eerst naar de boterham. Ik voel voor cultureele waarden véél, maar daarvoor moet geschapen worden een economische welstand. Zoolang hier nog zooveel subsidies voor werkelijk nuttige zaken, ontginning b.v., worden afgewezen, zoolang er nog zooveel werkeloozen zijn, kan spr. onmogelijk voor dit voorstel stemmen. Spr. heeft er op zichzelf niet op tegen dit offer te brengen, maar men komt hierdoor in conflict met de houding, aangenomen in andere zaken. De heer Rengers had niet gedacht, dat het noodig was inde Friesche Statenzaal dit voorstel nog te verdedigen. Wat ’t voorstel op zichzelf betreft, spr. vindt, dat men zich te veel in onderdeelen heeft begeven. Hij meent, dat aan andere organisaties de algemeene leiding moet worden overgelaten van wat in dit ontwerp als de taak van Gedep. is gesteld, n.l. de kindercursussen. De heer Rengers dient dan een amendement in. Hierin wordt voorgesteld om in plaats van, voor een half jaar, f 3500 subsidie, f 1250 te geven. De bedoeling hiervan is, dat niet de kindercursussen ten laste der provincie komen. Zij heeft dan de handen vrij voor De heer Nauta meent, dat Gedeputeerden zakelijk in conflict komen met de onderwijswet. Wat in het algemeen de zaak betreft, komt het hem voor, dat het particulier initiatief hier wel wat meer op den voorgrond had kunnen treden. Wat het financieele gedeelte aangaat, meenen ook wij, dat wel een heel groote greep inde provinciale kas wordt gedaan. Verliezen de heeren niet een beetje uit het oog, dat het geld maar een keer kan worden uitgegeven. Ik zou dan ook willen voorstellen, zegt spr., dat de heeren gingen inde richting van den heer Rengers. Er wordt ook al beweerd, dat het bij die f 7000 niet blijven zal, dat dit bedrag wel verdubbeld zal moeten worden > • dan is er heelemaal geen geld meer over voor wat anders. Spr. zegt dan, medelijden te hebben met de kinderen. Zij hebben toch al zooveel huiswerk. Waar deze zaak, besloot spr., rauwelings, als een donderbui haast, is opgekomen, zou het daarom geen aanbeveling verdienen, dat de Staten uitspreken, dat zij in beginsel voor het voorstel zijn'en dat zij Ged. Staten een blanco crediet geven om deze zaak eerst nog eens, misschien dooreen in te stellen commissie, goed te onderzoeken? De heer Roorda vindt al deze belangstelling een betere zaak waardig. Hij is wel voor Friese lessen, maar beschouwt ze toch meer als een aardig vermaak. Ook meent spr. dat de kinderen niet te veel moeten worden geplaagd met dingen, waar ze betrekkelijk weinig aan hebben. De hoofdreden waarom spr. tegen dit voorstel zal stemmen, is nog, dat dringende kwesties verwaarloosd worden. Komen niet alle dagen honderden kameraden terug van het natte land zonder één cent te hebben kunnen verdienen? De heer Sikkema heeft het voorstel verblijd, daar hij meent hieruit te moeten opmaken, dat men weer eens wat geld heeft kunnen vinden om nuttige zaken te steunen. De heeren moeten echter wel bedenken, dat er consequenties aan dit voorstel vast zitten. Wanneer dit voorstel wordt aangenomen, kunnen straks andere subsidies niet langer geweerd worden. Wat de zaak zelf betreft, spreker zou graag van Gedep. hooren, dat zij zorg willen drag en, dat ’t onderwijs straks ook genoten zal worden door kinderen uit die lagen van het volk, die geen schoolgeld kunnen betalen. De heer Meines meent, dat nu er tegenwoordig meer belangstelling voor t Friesch komt, ook de kinderen inde gelegenheid gesteld moeten worden Friesch te leeren. Hij zal voor ’t voorstel stemmen. De heer Hettinga is voorstander van ’t voorstel van Gedeputeerden en zou niet graag zien, dat ’t amendement Rengers werd aangenomen. De Friesche taal heeft, net als andere dingen zijn „gerak” noodig. De heer De Boer had niet gedacht, dat de heer Roorda en de heer Nauta vandaag int zelfde schuitje zouden varen. Spr. begrijpt niet, de grootere dingen. Spr. denkt daarbij aan het professoraat in ’t Friesch. dat iemand, omdat zaken, die hij wenscht, niet verkregen zijn, tegen dit voorstel kan stemmen. Dat is geen houding. De heer Bruins Slot kan, hoofdzakelijk om financieele reden, zijn stem niet aan het voorstel geven. Wij hebben al beluisterd, dat, wanneer dit voorstel wordt aangenomen, er subsidie hier- en subsidie daarvoor moet komen. Men vergeet daarbij, dat men ’t geld maar één keer kan uitgeven. De heer Anema: De heer Bajema heeft met ijver aangetoond de warme belangstelling voor ’t Friesch. Hij meent dat de zaak zoo prachtig loopt, dat we ze maar stil haar gang moeten laten gaan. Spr. is echter van oordeel, dat leiding moet worden gegeven in dezen. Een bedrag van f 7000 beschikbaar te stellen, dat is misschien wat veel. Wenschelijk zou zijn, dat het amendement van den heer Rengers werd aangenomen. De heer Hoeneveld, ofschoon zeer veel voelend voor de Friesche taal. zal toch tegen ’t voorstel stemmen. De heer Krol heeft ook verschillende bezwaren tegen dit voorstel. Eén daarvan is, dat met ’t stijgen van ’t aantal cursussen, de uitgaven voor de provincie automatisch zullen worden verhoogd. Spr. zou dan ook het voorstel zoo willen wijzigen, dat dit bezwaar verviel. De heer L. J. de Jong sprak als w.n. algemeen rapporteur. Spr. wil niet al de 20 sprekers afzonderlijk beantwoorden. De tegenstanders heeft hij ineen groep verdeeld. De heer Bajema vond ’t niet noodig thans een subsidie te geven. Eigenlijk heeft de heer Anema hem al beantwoord. De heer Bokma is ook tegen subsidie. Ja, we weten nu eenmaal, dat de Plattelanders bijna voor geen enkele zaak iets over hebben. De heer Roorda wil tegen stemmen op gronden, die met deze zaak niets te maken hebben. De heer Bruins Slot zal tegen stemmen om financieele reden. Ik zal daar niet verder op ingaan. Gelukkig zijnde voorstanders talrijker dan de tegenstanders. De heer Sikkema heeft enkele dingen gezegd, die ik even wil onderstreepen. Hij meent, dat wanneer er geld is voor dit subsidie, er ook geld is voor andere subsidies. Wat betreft zijn vraag of Ged. er voor willen zorgen, dat ook degenen, die niets of heel weinig kunnen betalen, aan het onderwijs kunnen deelnemen, antwoordt de heer de Jong, dat hij meent, dat Ged. daarvoor gezorgd hebben. Het amendement-Rengers zou spr. niet graag aangenomen zien. Het ontmantelt het voorstel van Ged. Men moet de zaak of geheel aanvaarden of geheel verwerpen. De heer Rengers is bang, dat wanneer we deze f 7000 geven er geen geld meer zal zijn voor een Friesche leerstoel. Dit argument lijkt spr. al heel zwak. De heer Nauta wenscht de zaak eerst nog eens goed te onderzoeken. De gronden, die hij hiervoor aanvoert zijn er echter glad naast. In geen geval is dit voorstel in strijd met de Lager Onderwijswet. Ook zijn vrees, dat de kinderen, wanneer ze ook nog de Friesche cursussen moeten volgen, overladen zullen worden, kan spr. niet deelen. De cursussen zullen in hoofdzaak op ’t platteland worden gegeven en daar worden de kinderen niet zoo overladen. De heer Krol heeft zich als voorstander opgegeven, maar is bevreesd, dat ’t onderwijs de provincie inde toekomst te veel geld zal kosten. Dit kan vermeden worden. De heer K. de Jong (Gedeputeerde). De opmerking is gemaakt dat men zich niet kan begrijpen de koersverandering van Gedeputeerden. Men moet echter bedenken, dat pas inden laatsten tijd het vraagstuk van ’t Friesche onderwijs als een brandend vraagstuk naar voren is gekomen. Daaruit alleen is al te verklaren, dat Gedeputeerden ’t gewenscht achtten met dit voorstel te komen. Niet alleen in onze streek, ook in andere streken is men er tegenwoordig op uit het eigen karakter te bewaren en daarvoor den 'steun van de overheid te vragen. ’t Groot Friesch Congres, in dezen nazomer gehouden, heeft aangetoond, dat men de taalstrijd wil beëindigen. Een nieuwe periode van actie is ingeluid. Troelstra heeft, vervolgde spr. ook al meer dan eens aangedrongen op onderwijs in ’t Friesch, gesteund door de provincie. De taal te beschermen is een soort Heemschut, zegt spr. Friesch taalonderwijs is de beschutting tegen al waf het Friesch volkseigen aantast. Het Friesch is het stiefkind van alle Germaansche talen. De Fryske Selskippen doen meer dan ze kunnen. Daarom meenden Ged. nu met een flinken steun te moeten komen. Sommige beweren, dat de Friesche taal zal uitsterven. Ze heeft echter al 20 eeuwen bestaan en haar sterfbed is nog niet te zien. Wel is noodig, dat de Friesche taal in haar strijd om het bestaan de helpende hand wordt geboden. Een onderwijsraad alleen, zonder subsidie is natuurlijk iets onbestaanbaars. Wat het amendement van den heer Rengers betreft, spr. zou het zeer betreuren, wanneer dat werd aangenomen. De kindercursussen zijn een van de allervoornaamste dingen in dezen. Meer talen heeft altijd verrijkend gewerkt. De meening is geuit, dat dit voorstel niet met zorg is voorbereid. Als er één voorstel met zorg is voorbereid, dan is ’t wel dit, zegt spr. Hij meent dan ook dat het voorstel van de heer Nauta niet moet worden aangenomen. Vrees, dat men inde toekomst meer subsidie zal moeten betalen dan f 7000, is er niet, hoe weinig belangrijk dit bedrag, gezien het vele dat gedaan wordt door vereenigingen en instellingen, ook is. Dat onvermogenden de cursussen niet zullen kunnen bijwonen, daarvoor hoeft men heelemaal niet bevreesd te zijn. Er staat immers: het cursusgeld bedraagt gemiddeld f2.—■. De heer Gerbrandy stelt voor de discussie te sluiten en tot stem- 33 ming over te gaan, Dit voorstel wordt verworpen met 39 tegen 8 stemmen. De heer Terpstra: Het streven om de taal te behouden, is internationaal. Overal vertoont zich ’t zelfde verschijnsel. Men wil zijn eigen taal met alle mogelijke middelen bewaren. In Spanje, in België, in Engeland, overal zijn groepen opgestaan, die voor hun taal opkomen en t is verheugend, dat ook Friesland in dit opzicht is wakker geworden. Het amendement van den heer Rengers moet niet worden aangenomen. Het ontneemt het hart aan het voorstel van Gedeputeerden. De heer Bajema handhaaft zijn standpunt. Deze subsidie is onnoodig. Spr. gelooft, dat t voorstel zal worden aangenomen, maar het wordt niet aangenomen uit liefde voor het Friesch. Daar zijn nevenbedoelingen bij en die nevenbedoelingen zijn niet onder den dekmantel gehouden. Spr. zou dan ook Gedeputeerden aanraden, tenminste wanneer zij dit met hem eens zijn, om in te gaan op ’t voorstel van den heer Nauta om de zaak eerst nog eens goed te onderzoeken. De heer Geerts: Ik ben er op tegen, omdat ik de noodzakelijkheid van dit subsidie niet inzie, maar dit wil natuurlijk niet zeggen, dat ik ook tegen andere subsidies, die ik wel nuttig vind vind, zal stemmen. Het verwijt is geuit, dat ik Pieter Jelles in dezen niet volg. Maar wij zijn toch geen schapen, die den leider blindelings volgen? De heer Boelens is tegen het voorstel-Nauta om de zaak aan te houden en eveneens tegen het amendement van den heer Rengers. De heer Sikkema kan na de bevredigende verklaring van Gedeputeerden kort zijn. Hij beantwoordt enkele sprekers. De heer Rengers: Ik geloof bemerkt te hebben, dat de heer de Jong meent, dat de regeering wel voor de leerstoel in ’t Friesch zal zorgen. Zoon optimist ben ik niet. Den heer Nauta raadt spr. zijn voorstel in te trekken. In 't voorstel, dat hier voor ons ligt, wordt al een studie-commissie in ’t leven geroepen. Zijn voorstel is dus eigenlijk overbodig. , De heer Fricke verzekert den heer Geerts, dat hij heusch wel met z’n beide beenen op den grond staat.' Nog eens, ’t betreft hier een zaak, die de heele natie geldt. De heer Nauta verdedigt zijn voorstel. Het is beter nog niets te regelen, maar een studiecommissie in te stellen en inde zomerzitting te beslissen. Dan kan sprekers fractie meegaan. Deze zaak is zeker urgent, maar eenige maanden kan het nog wel wachten, eer een beslissing wordt genomen. Men verliest er niets mee. De heer Roorda: Ik zeg nog eens: de zaak zelve zal ik niet bestrijden, maar ik wil dat eerst meer eergevoelskwesties zullen worden opgelost, kwesties die de minsten van onze medemenschen raken. In stemming komt dan t voorstel van den heer Nauta om een Het voorstel-Rengers valt met een zelfde stemmenverhouding. Sub 1 van het voorstel van Gedeputeerde Staten de subsidieverlening wordt aangenomen met 37 tegen 11 stemmen. Bij artikelsgewijze behandeling dient de heer Pollema een amendement in om in artikel 3 het woord presentiegeld te laten vervallen. Dit wordt verworpen met 34 tegen 13 stemmen. Er wordt door den heer Zandstra stemming gevraagd over het reglement voor den Provincialen onderwijsraad. Het reglement wordt aangenomen met 29 tegen 11 stemmen. Het geheele voorstel van Gedeputeerden is dus aangenomen geworden. 1928. 24 Jan. De Steaten fan Frysian bislute neifolgjend Karbrief foar de Provinsiale Underwiisrie fêst to stellen: Artikel 1 Tot bewaring en sterking van het Friesche Volks en Taaleigen wordt een Provinciale Onderwijsraad ingesteld, bestaande uiteen voorzitter en vier leden. Artikel 2 De benoeming van den voorzitter en de leden geschiedt door dé Gedeputeerde Staten voor een tijdvak van vijf jaar. De aftredenden zijn terstond weder benoembaar. Hij, die tusschentijds is benoemd, treedt af op het tijdstip, waarop degene, in wiens plaats hij is benoemd, zou moeten aftreden. Artikel 3 De voorzitter en leden ontvangen vergoeding voor reis- en verblijfkosten en presentiegeld voor het bijwonen der vergaderingen, naar door de Gedeputeerde Staten vast te stellen regelen. Artikel 4 De Raad wordt bijgestaan dooreen secretaris, die door de Gedeputeerde Staten wordt benoemd. De secretaris geniet, behalve vergoeding voor reis- en verblijfkosten, eendoor de Gedeputeerde Staten te bepalen toelage. , Artikel 5 De Raad stelt voor zijne vergaderingen en werkzaamheden een reglement van orde vast. Artikel 6 De Raad dient den Gedeputeerden van advies omtrent alles wat met het in artikel 1 omschreven doel verband houdt. Artikel 7 De Raad dient jaarlijks vóór 1 April bij de Gedeputeerde Staten een begrooting in van de kosten, die hij in het komende dienstjaar noodig acht: 1. ter dekking van zijn eigen huishoudelijke uitgaven; 2. ter bevordering van het in artikel 1 omschreven doel. commissie van onderzoek in te stellen, wordt verworpen met 13 tegen 34 stemmen. De Gedeputeerde Staten brengen het door hen noodig geoordeelde bedrag op de ontwerp-begrooting der provinciale inkomsten en uitgaven. Het door de Provinciale Staten goedgekeurde bedrag wordt ter beschikking van den Raad gesteld. De Raad is belast met de verdeeling van dat bedrag en met het toezicht op de besteding. Artikel 8 De Raad doet jaarlijks vóór 1 April aan de Gedeputeerde Staten, Volgens door dezen te geven voorschriften, over het afgeloopen dienstjaar rekening en verantwoording van de besteding van het beschikbaar gestelde bedrag. Hij brengt ter zelf der tijd aan de Gedeputeerde Staten schriftelijk verslag van zijn werkzaamheden uit. De rekening en verantwoording en het verslag worden aan de Provinciale Staten overgelegd. 1928. 26 Jan. G. Kamerling skriuwt my: „It sil my net maklik falie Fryslan to forlitten. O, ik bin dêr sa fêst yn biwoartele. Doe tik foar sa’n 25 jier fan üt Gelderlan wer nei Fryslan forhuze, wie der waerme tank yn myn hert, dat ik wer thüskomme mocht en wenje ünder myn folk. Hwa soe doe tocht hawwe dat ik, as ik ienkear tsjin ’e sechstich rinne soe, noch wer Fryslan ütgean en nei Gelderlan torêch gean soe. As ik dat tiidrek fan 25 jier bisykje to oersjen, hwat is der dan folie bard ek yn üs leave heitelan ta üntjowing fan it Fryske wezen. Dat ik in skoft dêryn meidwaen mocht mei Ds. Huismans, Dr. Wumkes, boargemaster H. M. Tromp en sa mannich oaren, yn greate freonskip en ünderlinge weardearring, it is my in foarrjocht en leaflike neitins. Hwat der letter bard is, dêr moat ik my nou noch net iens tofolle ynjaen. It is my nei gien. Jouns, tsjin ik sliepen gean, haw ik foar gewoante it „Onze Vader to oertinken. Ik haw dêr wol sokke kostelike preken oer heard, dat fan ’e rykdom fan it Folmakke Gebet mei ik wol in bytsje ynsjen. En as ik dan op bêd liz to mimerjen, en ik kom ta oan „En vergeef ons .... dan moat ik altiten efkes langer mei mysels prate: Hoe stean ik tsjinoer dy bruorren dy’t my sa sear, o sa sear dien .hawwe. Haw ik se forjown, ja of né? Wrokje ik noch altiten oer dat Pinksternümer fan „Yn üs Eigen Tael”? En dan bifyn ik my in eargefoelich persoantsje, dy’t oars ek wol graech forjaen wol, mar min forjitte kin, en himsels formoanje moat, leaver hwat mear op Gods eare en hwat minder op eigen eare it each to hawwen. En sa helpe dy bruorren fan Pinkster my ta selskennis. As ik skielk Fryslan üt moat, wol ik sa graech, dat yn myn gemoed alles flak leit”. 1929. 27 April. Ut it Kranteforslach bilangjende de algemiene forgearring fan it Frysk Genoatskip: Bij de rondvraag maakt dr. Wumkes allereerst een opmerking. Het geldt, zegt spr. een publicatie van het Genootschap, welke al even geheimzinnig is als die van het Oera Lindaboek. Spr. doelt op Professor Siebs, aldus spr., is er ook dood verlegen mee. We weten niet, zegt deze, wat we er mee moeten beginnen, ’t Is onzin . .. Daarmee zijn we er echter niet af. Het is geen onzin. De kroniek is een soort Friesch epos, die voor de kennis van de psyche van het volk en van het volksleven van enorm belang is. Dr. Reimers heeft te München de Latijnsche tekst gevonden van de oude kronieken. Wat er in het handschrift staat, is niet bekend. Spr. zou nu graag weten of het Genootschap ook opdracht heeft gegeven om een copie te nemen of dat daartoe plannen bestaan? Verder wil spr. er op aandringen om ineen eventueele commissie, ook een philoloog (taalkundige) te benoemen. De kronieken toch moeten niet alleen uit historisch, doch ook uiteen taalkundig en folkloristisch oogpunt worden beschouwd. De heer dr. Waller Zeper antwoordt, dat inderdaad een opdracht, als door dr. Wumkes bedoeld, is gegeven. Dr. Reimers heeft copieën genomen op kosten van het Friesch Genootschap. Daarvan heeft men tot nu toe niet gehoord.. Dr. Reimers heeft het echter geweldig druk. Het zal nu wel niet zoo lang meer duren. Hoe de publicatie zal verschijnen, weet spr. niet, maar wel zal aan de opmerking om met den philologischen kant rekening te houden, aandacht geschonken worden. De heer Waringa bepleit de wenschelijkheid om naast de „Vrije Fries” nog een maandschrift te doen verschijnen. Daarin zouden kunnen worden opgenomen kortere opstellen, mededeelingen van het bestuur, losse vondsten, navorschingen op het gebied der oude Friesche cultuur. Aan ’t einde van het jaar zou een jaaroverzicht kunnen verschijnen. Voorz.: We moeten heel voorzichtig zijn met nieuwe lasten op ons te nemen. We hebben nu al te worstelen met een tekort. Doch we zullen aandacht aan het denkbeeld van den heer Waringa schenken. Dr. Wumkes stemt met die idee geheel in. Juist de kleine bijdragen kunnen dikwijls waardevol zijn. De contributie voor het Genootschap is vrij hoog en door de oprichting vaneen maandschrift krijgen de leden nog iets meer. ’t Is tot nu toe wel heel weinig wat zij ontvangen. Een maandblad zou het ledental vermoedelijk ook bevorderen. De voorz. vindt het idee ook heel goed, maar er is nu reeds een de publicatie in 1852—1853 van de oude Friesche Kroniek, bewerkt door dr. Epkema en Ottema. Dit is de eerste publicatie van het genootschap geweest, de inzet van zijn werk. Niemand weet wat die Kroniek eigenlijk is. Dr. Ottema zegt, dat het niet onmogelijk is, dat Gabbema ze heeft samengeflanst. Spr. merkt echter op, dat dr. Ottema toen zeer critisch was. Het is een ongemotiveerde critiek om die oude Kroniek toe te schrijven aan Gabbema. tekort. Gelukkig heeft het St. Anthony Gasthuis het Genootschap van zijn schulden f 1000 kwijtgescholden! Mr. Boeles zou er meer voor voelen, de „Vrije Fries” dan vaker te doen verschijnen. Deze uitgave is eens een jaarboek geweest, verscheen daarna in afleveringen. Nu verschijnt het practisch weer eens per jaar. De redactie heeft nog moeite om met het budget van fBOO (eerst f700) rond te komen. Met dat bedrag is ’t werkelijk niet mogelijk, hoe graag de V. F.-redactie ook zou willen, de uitgave vaker te doen verschijnen. Spr. zou graag zien, dat de Vrije Fries tweemaal per jaar verscheen. Het is wel een bezwaar, dat kleine vondsten een jaar lang moeten wachten. De financieele kwestie verhindert echter de publiciteit te geven die wel wenschelijk was. De heer Waringa: Wat ik bedoel is iets anders. Mijn bedoeling was dat ieder die wat te vragen heeft, dat ineen maandschrift kan doen. De heer N. Ottema wijst er op, dat het misschien mogelijk zou zijn een combinatie te vinden. Want men moet niet vergeten, dat een maandblad ook gevuld moet wezen, dat er werkkrachten enz. voor ncodig zijn. Wanneer nu verschillende provinciale genootschappen zich bij zoo’n blad aansloten, zouden daarin redactioneele mededeelingen kunnen worden gedaan. De heer Waringa: De menschen die er liefhebberij in hebben zouden zelf een deel kunnen betalen. Dr. Wumkes: Laten wij ons spiegelen aan de Friesche beweging, die 9 tijdschriften heeft! Het is een raadsel hoe dat kan. Toch is er allerlei historisch werk onder. Niet zoo „dreech” en groot, maar daar is juist behoefte aan. Wij missen wat inde oude Friesche Almanak.... Voorz.: Die oude Friesche Almanak bevatte veel onwetenschappelijks. Ze was wel aardig te lezen, maar ik zou ze niet graag voor mijn rekening nemen. Dr. Wumkes: Dat zeggen ze van ons later ook. (Hilariteit). Mr. Boeles merkt nog op, dat er rekening mee gehouden moet worden, dat er reeds zoovele Friesche tijdschriften zijn, die voozien inde historische behoefte van Friesland. Helaas valt er hier een zekere verdeeldheid te constateeren. De voorzitter zegt overweging van het denkbeeld van den heer Waringa toe. De heer Waller Zeper houdt vervolgens een causerie over: De reis van Floris IV naar Franeker. 1929. 12 Okt. Ik skriuw yn it Leeuwarder Nieuwsblad: De historische ganzebrief van P. Krediet. Vijftig jaar geleden doorkruiste de jonge steendrukker Piet Krediet (geb. 26 Aug. 1855) uit Heerenveen, het Friesche land voor een zeer bijzondere uitgave. Hij was in het vak gekomen door zijn grootvader Jacob Krediet (geb. te Sneek 12 Febr. 1799) èn door zijn vader Gerrit Krediet. Op de Fransche school bij monsieur Schepers en later op de H.B.S. had hij een behoorlijke dosis kennis opgedaan. Tot zijn schoolkameraden behoorde Lützen Wagenaar, die toen reeds over vele gaven beschikte. In 1873, op uitdrukkelijk verlangen van zijn leermeester Wisselink, geëxamineerd inde wiskunde kreeg hij het radikaal van „huisonderwijzer”, maar het teekenen en het vak van zijn vader hadden zijn liefde. Om zich daarin te bekwamen trok hij naar München, waar hij door zijn werklust spoedig het vertrouwen van zijn superieuren won. Als lid van de Platt-Deutsche Verein installeerde de voorzitter hem met een deftige toespraak. Maar toen deze Holland het achterland van Duitschland noemde, liet onze Fries het daarbij niet zitten. In zijn antwoord haalde hij aan het gezegde van Freiherr Von Richthofen uit het Frysk Lieteboek (1876): „Friesland is een heilige bodem”, om dan te betoogen, dat Duitschland met niet minder recht het achterland van zijn vaderland kon worden genoemd. Teruggekeerd met flinke vakkennis, en bezield met dezelfde idealen als Lützen, Pieter Jelles en Onno Sytstra, wilde hij ook op zijn wijze en op zijn terrein de Friesche zin en gedachten sterken onder zijn volk. Zooals de ~bruorren” Halbertsma voor de Friesche propaganda werkten met weegbriefjes, nieuwsjaarswenschen en kinderprenten, wilde hij het volkseigene en het historisch besef fundeeren dooreen nieuw gezelschapsspel. Daartoe ging hij gedurende eenige weken te voet heel de provincie door, van Heerenveen naar Holwerd, en de zeekust langs van Lemmer naar Dokkumer-Nieuwe Zijlen. Zoo bezocht hij meer dan vijftig dorpen, steden en allerlei historische plekjes, die hij in zijn schetsboek teekende en daarna construeerde op de manier vaneen ganzebrief, getiteld ~Reis door Friesland”. De stads- dorpsgezichten werden voorzien van onderschriften en jaartallen. Onder de omlijsting kwam een kort chronologisch overzicht van de Friesche geschiedenis. Daarna bracht hij het geheel over op steen. De mooie Friesch-nationale ganzebrief met een oplaag van 4000 exemplaren vloog ineen ommezien weg. De kinderen hadden schik in zoo’n reis langs het oude Wiarda-State en de grafkelder te Wieuwerd, langs den Tzummer toren, langs Schierstins en Echtener brug, langs de Dokkumer Waag en Quatrebras. En met welk een genot streek de winnaar, die bij nummer 63 de Oldehove had bereikt, de volle pot met pepernoten op. Sedert een halve eeuw is deze ganzebrief uitverkocht, maar steeds bleef er vraag naar. Dit deed eindelijk den Frieschzinnigen boekhandelaar D. Nieuwenhuis, Sacramentstraat 18, te Leeuwarden, besluiten, tot een nieuwe uitgave en deze voor een luttel bedrag verkrijgbaar te stellen. Ik kan ze aanbevelen bij ouderen en jongeren, die inde lange avonden nog gaarne eens meedoen aan dit ouder – wetsche gezelschapsspel en op hun stoel den jongen steendrukker, die ook in zijn ouderdom zijn Friesche idealen niet heeft verloren, onze steden en dorpen willen nareizen. 1930. Jan. De Prov. Underwiisrie fan Fryslan stjürt neikommend manifest oan de ünderwizers yn Fryslan: Koartlyn hawwe de Fryske Selskippen yn adressen oan de Minister van Ünderwiis, Kunsten en Wittenskippen it goed rjocht bipleite fan it Frysk taelünderrjocht op de legere skoalle yn Fryslan. Hja hawwe oanstien op it opnimmen fan it Frysk ünder de fakultative fakken, hja hawwe frege dat it Frysk brükt wurde mocht by it ünderwiis yn skiednis, tael en sjongen, en hja hawwe yn forban hjirmei oantrune ta oplieding fan Fryske learkrêften bikwaem om it ünderwiis yn dizze foarm to jaen. De Provinsiale Underwiisrie hat him skoan forienigje kinnen mei de winsken yn sokke adressen en soks de Steaten en it Ryksregear to witten dien. Hwat de ütkomst fan dizze aksje wêze sil, moat men öfwachtsje, mar alles wiist der op, dat de kwesje fan it Frysk ünderwiis, ienris oan ’e oarder steld, net wer üt ’e oandacht fordwine sil. De tiid komt oan dat binammen de ünderwizers net foar in kar yn dizze saek mear wei kinne en it is hjirom dat de Provinsiale Underwiis-rie de frijheit nimt, inkelde dingen ünder Jimme oandacht to bringen. Sünt de greate wraldoarlich is der gans djipper ynsjoch kommen yn ’e forhalding fan steat en naesje; algemien wurdt optheden meistimd, dat ek lytse folksdielen rjocht hawwe op biskerming fan har eigen wearden, binammen fan har tael. Der binne oer alle wrald nationaliteitsbewegingen üntstien en oeral rjochtet it forset him allerearst tsjin in strak, ienfoarmich Onderwijsstelsel, dat iensidich oriëntearre isop de ienheitssteat en alhielendal net rekkent mei de lytse folken yn it Ryksforban, dy’t oanspraek hawwe op earbiediging fan eigen tael, histoarje, tradysje. Sa is ek de eask fan Frysk ünderwiis alderearst in saek fan nasjonael rjocht. Der moat in ein komme oan de fornederjende tastan, dat brede lagen fan it Fryske folk de eigen spraken net léze en net skriuwe kinne. Mar ófsjoen fan it rjocht op ünderwiis yn ’e memmetael, is der ek in taelpaedagogyske needsaek. Modern taelynsjoch basearret it ünderwiis op ’e kennisse fan de eigen tael fan it bern. Goed ünderwiis yn it Frysk sil ek gjin skea wêze foar it oar ünderrjocht, mar foardiel. Hoe’t dit lykwols allegearre ek wêze mei, de kwesje is steld: de ünderwizers hawwe har halding to hifkjen. De Underwys-rie jowt Jimme yn earnstich bitinken om Jimme ré to meitsjen foar de kommende dingen; bistudearje de saek nei alle kanten, nim it probleem yn bisprek op Jimme gearkomsten en yn Jimme faktydskriften. Yn dit forban winsket de Underwiis-rie ek noch to wizen op de bi- Onderwijs in het Friesch. Op den terugtocht. De lezer van de „Leeuwarder Courant” zal hebben gemerkt, dat professor dr. A. W. de Groot in zijn ingezonden stuk van 18-9-’3l retireert. Ook in zijn antwoord in het Avondblad van „De Telegraaf van 28-9-’3l aan de „Boun fan Fryske Selskippen buten Fryslan” verdedigt professor de Groot zijn standpunt op ongeveer gelijkluidende wijze. Weliswaar is het een behendige terugtocht langs omwegen en had men van den Hooggeleerde na zijn, door niets gemotiveerden, aanval op de Friesche beweging een waardiger „peccavi” mogen verwachten. De toegepaste methode ik heb niet de Friesche beweging bedoeld maar „de heethoofden” enz. is wat al te bekend en wat al te doorzichtig. Wij noodigen langs dezen weg professor de Groot uit, nu maar eens aan te geven wie die „heethoofden” zijn en welke hun .uitspraken”, die zijn kwalificatie „waanzin” rechtvaardigen. Wij zouden het tevens zeer op prijs stellen, van professor de Groot te vernemen, welke personen of organisaties ijveren voor Friesch onderwijs „ten koste van het Nederlandsch”. Wij hopen, dat er deugdelijker argumenten te voorschijn zullen komen dan „naar men mij mededeelt” en dat professor de Groot niet iemand, die het Friesch de nationale taal der Friezen noemt en daarmee slechts een feit konstateert, als „heethoofd” zal brandmerken. Ook wij zijn bezorgd, dat de sympathie van het publiek „bedorven” wordt: een sympathie echter, die zich uit in onbekookte, ondoordachte en slecht gefundeerde schrijverijen als waaraan professor de Groot zich te buiten is gegaan, meenen wij te kunnen ontberen. Dr. G. A. WUMKES. Dr. H. G. VAN DER WIELEN. 1932. 4 Maeije. Ik stjür nei de fornaemste Fryske kranten dit stikje: Het Friesche onderwijsvraagstuk. Men schrijft ons: Blijkens verschillende persuitlatingen wordt het gistingsproces in de Friesche beweging ten aanzien van het onderwijsprobleem heviger. Duidelijk valt de ontstemming waar te nemen, nu zoowel op steande opliedingsleargongen foar de Fryske akte, dy't jown wurde mei subsydzje fan de Provinsje. Wy hawwe alle moed dat by yngeand ündersiik, net bihindere troch tradysje, mar breed en objektyf, it goe-rjocht en de needsaek fan Frysk ünderwiis nei foaren springe sil. Wy kinne net oars as forwachtsje, dat de takomst üs ünderwiis bringe sil, djip woarteljend yn it Fryske folkswêzen, yn oerienstimming mei de geastlike bihoeften fan üs Fryske folk. 1931. Sept. Ynstjürd yn ’e Leeuw. Courant: het Decembercongres als bij het debat tusschen de heeren Welling en Dijkstra, uit de Rijksinspectie een krachtig verzet, voortkwam tegen elke wettelijke regeling van het Friesche onderwijs. Wel heeft het Tweede Kamerlid H. de Boer beide keeren hoop op toenadering uitgesproken, maar tot dusverre is daarvan niets te bespeuren. Als laatste symptoom inde strijd kan men het vlugschrift beschouwen „Lüden fan it Front”, van dr. G. A. Wumkes, dat een menigte citaten bevat van taalkundigen, historici, juristen en paedagogen, die de noodzakelijkheid van Friesch taal-onderwijs in het licht stellen. Inde huidige situatie ziet men niet zonder spanning het optreden tegemoet der beide Tweede Kamerleden Bijleveld en Schouten, die de wet Terpstra hedenavond te Leeuwarden zullen verdedigen. 1932. 23 Sept. It Leeuw. Nieuwsblad skriuwt: De provinciale vergadering van het Nederl. Bijbelgenootschap vond Donderdag j.l. te Sneek plaats. De vergadering schonk bijzondere aandacht aan de vertaling van de bijbel in het Friesch. In het najaar zal het Nieuwe Testament verschijnen. Aan de vergadering werd de vraag voorgelegd, of de Friezen deze vertaling met ingenomenheid zullen ontvangen. Over het algemeen werd deze vraag ontkennend beantwoord. De meeste afgevaardigden meenen, dat er geen behoefte aan is. Hoewel het bekend is, dat het Nieuwe Testament zal verschijnen, is er weinig vraag naar. Men verlangt niet naar een Friesche vertaling, evenmin naar een Friesche preek. Een enkele afgevaardigde juichte de verschijning toe, daar tot nu toe de Friezen als zij hun taal willen lezen, aangewezen zijn op in hoofdzaak neutrale lectuur. Men is het er over eens, dat het hoofdbestuur de vertaling van het Oude Testament niet moet beginnen en uitgeven. Nu het Nieuwe Testament er binnenkort zal zijn, zullen de afdeelingen trachten het zooveel mogelijk te plaatsen. 1932. 3 Okt. Oer Fryske Stüdzje yn Rome skriuw ik yn it Leeuwarder Nieuwsblad: Yn ’e maitiid fan 1931 hat mefrou Henriëtte Wurts—Tower har lanhüs mei in great park derby, op ’e Janiculus yn Rome, tamakke oan it haed fan it Italjaenske regear mei it forsiik dêr mei to dwaen hwat him gaedlik lykje mocht. Mussolini hat doe dizze Villa Sciarra ornearre foar it krekt oprjochte Italjaenske Ynstitüt foar Germaenske Stüdzje yn Rome”. Doel fan dit Ynstitüt is it bistudearjen en bifoarderjen fan ’e kulturéle forbiningen tusken Itaelje en de Germaenske lannen. Yn ’e direksje sitte ü.m. Prof. Gabetti, Germanist en Prof. Gentile, ald-minister fan ünderwiis en lieder fan 'e forneamde „Enciclopedia Italiana ”. Yn ’e Maertmoanne fan 1932 waerd de stifting offisieel iepene; it wurk koe fuortynienen bigjinne, mei de bibleteekrümten en stüdzjesealen al yn oarder wiene. Yn it bysünder sil ek de stüdzje fan Fryske tael en lan-aerd achtslein wurde. De Italiaenske autoriteiten hawwe ek plan om in Nederlansk lektoraet yn to stellen. Mochten der Friezen wêze, dy’t boeken to missen hawwe op it gebiet fan Fryske tael en literatuer en dêr dizze stifting mei gerive wolle, dan kinne hja dy opstjüre oan ’e Keninklike Bibleteek yn de Haech (Lange Voorhout 34), mei it byskrift: „For it Ynstitüt for Germaenske Stüdzje yn Rome”. 1933. 13 Jan. Yn ’e fornaemste Fryske kranten publisearre ik dit stik: De efterlike Nederlanske Underwiiswet. Lit my bigjinne mei in wurd fan respekt to sizzen oan it adres fan ’e ünderwizers yn Fryslan. Hja hoeve hielendal gjin brede rêch to hawwen foar oantigings fan myn kant. Ik wit dat der mei tawijinge oan üs bern arbeide wurdt op hünderten skoallen tusken Fly en Lauwers. Mar ik lit my troch nimmen üntstride, dat üs hiele ünderwiissysteem yn 'e groun to ienfoarmich en to yntellektualistysk is, en dat it Nederlanske ünderwiisbileid net mear is neffens de eask fan üs tiid, d.w.s. to min oansluting hat by it libben, ek it Fryske libben. Ynspekteur Bolkestein seit seis yn syn brosjure oer De concentratiegedachte (1932): ~Er is een conflict komende tusschen de school eenerzijds en anderzijds jeugd, gezin, maatschappij. Het is te hopen, dat dit conflict niet wordt opgelost, terwijl de school buiten staat. Maar zij erkenne dan ook, wat dreigt; en werke mee aan wat de eischen van dezen tijd zijn”. Hwat Fryslan oangiet, is it konflikt al kommen, en it sil skerper foarmen oannimme, as in forstannige ünderwiispolityk net gau de skoalledoarren foar it Frysk iepenset. Yn de nasjonale-Fryske idee sjoch ik allinne foar it Fryske folk in oplossing fan it tsjinwurdige Onderwijsprobleem. Bliuwt Den Haech dêr blyn foar, dan sjoch ik in sé fan lest: Alders, dy’t har bern thüshalde, ünderwizers dy’t tsjin de bisteande wet yngean ensafh. Alle nasjonaliteitsbiwegings hawwe nou ienris mei ünforbidlike konsekwinsje itselde forrin. De needsaek fan ’e feiten twingt dêrta. In ieu lang hat de Fryske biweging oanstien op folksünderwiis, dat it Fryske wezen yn tael, sede en skiednis, mear ta syn rjocht komme lit, mar sünder fortuien. In ieu lang hawwe it Frysk Genoatskip en de Fryske Selskippen arbeide om materiael gear to bringen, en nou wurdt noch frege: „Waar moeten wij betrouwbare, objectieve gegevens vandaan halen?” Men kin alle jiergongen fan ’e Vrije Fries en Friesche Volksalmanak, mei pracht opstellen oer üs skiednis forgees to lien krije op e Provinsiale Bibleteek. Dan is dêr in lange rige Genoatskipsütjeften, dy tik yn it léste nümer fan De Stim fan Fryslan (red. E. B. Folkertsma) jitris öfprintsje litten haw. Fierders neam ik Mr. Ph. van Blom, Geschiedenis van oud-Friesland (1900), Mr. P. C. J. A. Boeles, Friesland tot de elfde eeuw (1927), J. Reitsma, Geschiedenis van de .opkomst der Hervorming (1876). Of wol men skriften yn koarter, populairder foarm, dan forwiis ik nei: Prof. Dr. I. Gosses, Fryske skiednis (nüm. 15 fan De Fryske Librije, 1932). D. Kalma, Paedwizer foar Fryslans skiednis en skriftekennisse; G. Kamerling, Een bezoek aan Friesland (1928) en J. T. de Jager, Friesland en de Friezen (1925). Foar de kultuerskiednis hat men in swide opjefte fan boarnen yn myn Bodders yn de Fryske striid (1926) en Paden fan Fryslan (1932) en foar de lokale skiednis yn myn Stads- en dorpskroniek van Friesland (1930). Ek hat de Provinsiale Fryske Underwiisrie treflik wurk dien. Dizze Rie hat bifoardere: le. dat by de fa. Den Boer to Middelboarch in Fryske skiednis troch dr. v.d. Wielen op e parse lein wurdt; 2e. dat de Magnusrige forskynt, in seary koarte skriften op it gebiet fan Fryske skriftekennisse en skiednis ünder lieding fan P. Sipma en H. Algra; 3e. dat mei in pear wike foar it ljocht komt it ünderwystydskrift De Weitsrop, ünder lieding fan lektor P. Sipma, dêr’t de ünderwizer ek skiedkundige lessen yn fine kin foar de bern. Men sjocht, der is materiael by de rüs. Ta einbislüt nim ik jitris oer it bikende sizzen fan prof. Jorissen: de skiedkundige kennisse fan üs folk is allyk nul . Hwat de Hollansk oriëntearre skoalleboekjes oanbilanget, dêr hat prof. Alberdink Thijm foar 50 jier al oer klage, en foar inkelde dagen nog de ünderwiisman G. van Veen yn „De Socialistische Gids” (Jan. 1933, bl. 56). 1933. 1 Aug. Ik iepenje de sawnde Provinsiale Fakansjekursus mei dizze taspraek: „As üs mem roppen hie: Jonges it iten is klear, sieten wy yn in omsjen by de tafel. Us mem. Dat is nou Fryslan. Dêr binne bannen fan leafde, dy’t üs bine oan ’e bertegroun. It is üs in lan fan eigen wearde en ropping, dat wy sjogge yn heger ljocht, hwat in stimpel set op dizze kursus. It giet nou net om de Fryske fraech dy litte wy oer oan de biweging mar wol om allerhande Fryske fragen, skiedkundige, letterkundige, sielkundige en safolle oare, dêr’t wy in antwurd op sykje. Saken fan wittenskiplik ündersiik komme oan ’e oarder. Mar nou kin soks tagean op twadderlei manear. Dat men de dingen nimt op in öfstan of tichteby. Dêr is in kalde fakgeleardens, dy’t har losmakket fan de Fryske dingen en minsken, en dan kriget men ta ütkomst abstraksjes buten it libben om. Mar dêr is ek in wittenskip, dy’t as in tsjinjende macht hertsynlik op it eigene yngiet. De earste wei rint üt op ’e dea. De oare wei, dy t üzes is, fiert ta ljocht en wierheit. It witten dat üs hg'ir winkt, wurdt bisiele troch leauwe, hope en leafde foar ’t heitelan. En nou komt it Fryskeigene flak by üs to stean yn syn eigen rykdom en kleur. Wy fiele De Friesche geschiedschrijver Reinico Fresinga van Franeker heeft 350 jaar geleden den wensch uitgesproken, dat alle edele geesten, dien God eenige bekwaamheid had gegeven, memoriën mochten oprichten in hun kwartieren, „opdat ten leste een volmatige historie mach begonnen worden ter eeren Godes, spiegel der levenden en waerschouwinge der nacomelingen”. Ik meen aan dien wensch te hebben voldaan met de bewerking mijner Stads- en Dorpskroniek, waarvan thans het tweede deel indruk verschijnt, dank zij de ondernemingsgeest der firma Eisma, die in dezen duren tijd de uitgave van zulk een lijvig werk aandurft. , Met reden was de klacht aangeheven, dat op het ruime veld der Friesche geschiedenis tot heden een leegte viel waar te nemen, die vaak pijnlijk aandeed, als men geroepen werd anderen in te lichten omtrent de Friesche zaken en gebeurtenissen der 19de eeuw. Hoeveel geschreven mocht zijn over Friesland’s verleden, de vorige eeuw, dit viel niet te loochenen, was tot dusverre schaarsch bedeeld. Niet dat het ontbrak aan de noodige bronnen, maar veel was voor den onderzoeker nagenoeg ontoegankelijk. Welke particulier zou zich b.v. het bezit kunnen veroorloven vaneen compleet gebonden exemplaar der Leeuwarder Courant en J. Hepkema’s blad, dat mede benut werd? En al heeft men gelegenheid een zoo kostbaar bezit te raadplegen, dat alleen op de Provinciale Bibliotheek of het persbureau aanwezig is, wie wijst dan nog inden doolhof der nieuwsberichten den weg naar een bepaald onderwerp? Niettemin blijven zoovele dingen in het intieme leven van het volk en inde eigen vertrouwde omgeving ons met een vragend oog aanzien en altijd weer is men voor de gedenkwaardigheden van stad en dorp aangewezen op de locale dagbladpers. Vooral met het oog op die moeilijkheid is deze Stads- en Dorpskroniek samengesteld. Zij wil alle liefhebbers van Friesche oudheid en traditie het pad wijzen naar de gewenschte dingen, nauwkeurige dateering en een uitvoerig alphabetisch register van zaken, personen en plaatsen. Wij danken het aan Mr. J. Algera, ambtenaar aan de Prov. Bibliotheek en den heer A. de Vries, oud-directeur der Openbare Leeszaal te Sneek, wier arbeid niet hoog genoeg kan worden geschat. it oan as üs eigen flêsk en bloed. Yn ien fan syn politike skriften sprekt Dostojewski syn haet üt tsjin de liddichgongers, dy net wurkje op de ikker fan it folk, tsjin de yntellektuéle heechmoed, tsjin de fan it libben seis forfrjemde ideologen. Lit üs dat net omdöch sein wêze. In earste bitingst foar fruchtber heitelansk arbeidzjen is dimmen en earbiedich leare to wollen fan dealde mem, dy’t üs hjir ropt yn dit sintrom fan Fryske wittenskip. Lit üs as Fryske bern sitte om har tafel, bliid dat hjir sa’n formidden is mei in eigen tradysje en in eigen sfear. Sa sille wy sünder mis goede dagen hawwe. 1934. Ut it ~Aan den Lezer” fan myn Stads- en Dorpskroniek van Friesland, dl. II (1800—1900), printerij Eisma, Ljouwert( mei 859 blêdsiden, 79 öfbyldingen en register. Laat ik mogen eindigen met de woorden vaneen voorganger op het pad der Friesche geschiedschrijving, Mattheus Brouërius van Nidek, die het Voorbericht van zijn Analecta Medii Aevi (1725) aldus besluit: „Vaert wel, leesgierige Landgenooten, gebruikt mijnen arbeit ten goede, en volhardt in uwe ijver een onderzoek van de vaderlandsche geschiedenissen als bewust zijnde, dat een mensch, die niet weet, eene weerelt is vol duisternisse, en ledige tijdt zonder letteren de doodt en het graf vaneen levendigh mensch, daer ’t Geschiedtboek doet met rust en met gemak ontfangen, ’t Geen ons de Ervarenheit met arbeit geeft en strijd, Verzochtheit leert ons nooit zoo veel in eenen langen, Als wel ’t Historyboek in eenen korten tijd. 1934. 1 April. Myn skoansoan ds. W. J. Kooiman, Evang. Luth. dominy to Dimter tekenet my yn it Doetinchemsch Weekblad by myn 40-jierrich jubileum sa: „Stoer en soepel is zijn Friesche figuur tegelijkertijd. Man van strakken stijl en toch bewogen en van licht ontvlambaren geest; levende in het midden zijns volks en niettegenstaande dat telkens eenzaam in zijn overtuiging. In het theologische gaarne teruggrijpend op de reformatoren en toch altijd weer open voor het nieuwste geluid; in het kerkelijke gereformeerd van harte, maar tevens vol warme belangstelling voor het aparte der dissenters; geestelijk levende uit de groote objectieve waarheden van verkiezing en verbond, maar dat vereenigd met een diepe behoefte aan het persoonlijk geloofsgetuigenis. Zoo stond deze prediker in het Friesche land waar hij thuis is. Zijn prediking greep vaak terug naar de rijke historie van zijn volk; maar ze wees evenzeer vooruit, want ze was prediking van het komend rijk. Nog leeft daar in menige gemeente de heldere herinnering aan vele van zijn sobere, kernachtige preeken, die de Godsgeschiedenis uit het oude Woord verhaalden en vertaalden voor dezen tijd en eigen volk. Zoo staat deze prediker er nóg. Want al heeft hij kerkelijk geen „standplaats” meer, hij staat nog op zijn eigen plaats, ~yn it heitelan”. Bibliothecaris ook inden hoogen zin: dienaar des Woords. Hij immers gaf zijn volk het Nieuwe Testament inde Friesche taal. Moge hem de kracht geschonken worden ook de vertaling van het Oude Testament te voltooien. Want dat toch is op ’t kortst samengevat de inhoud van het levenswerk van dr. Wumkes: de Bijbel in het Friesch”. 1935. I—3 Aug. Fakansjekursus fan ’e Prov. Underwysrie. Foar it program skriuw ik in wurd ta ynlieding: Benedijd Fryslan, in Godswünder GESTA FRESONUM Lanslju! Jierren forlyn hat ien, dy’t it witte koe, sein: „Fryslan rekket yn ’e moade”. Dat sizzen is neikommen. Fan alle kanten kriget it alde terp lyk as rektor Hilarides üs klampe groun neamde, de oandacht. Wy binne de tiden fan deaswijen foarby! En dat hat net inkel de tiidgeast dien. Der is wol wierliken in nij ynsjoch berne. Dit stamlan, sa’t it sünt Caesar en Tacitus troch in folk fan itselde bloed biwenne waerd, it is bifoun in lan to wêzen fan eigen wearde, dat men net straffeleas foarby rinne sil. Dat dy oertsjüging yn breder formiddens wekker wurdt, kin üs bliid meitsje, mar trunet nammersto mear oan ta fierdere opbou. Allerearst üs seis! Hwant frjemd biskammet hjir. Mannen fan namme en wittenskip fier oer 'e grinzen, sparje hjoeddeis muoite noch kosten om de folkseigen dingen fan Fryslan to ündersiikjen en dêr de ütkomst fan foar it ljocht to bringen. En soks op alle gebiet. Dêrom is it üs in foarrjocht, dat wy ek ditkear yn eigen formidden in rige nije wurkkrêften foun en oan üs fakansjekursus forboun hawwe, dy’t it heitelanske barren fan alear en nou oan ’e oarder stelle. In biwiis, dat Fryslan geastlik jitte libbet, en tagelyk in groun ta bitrouwen, dat der net minder dielnimmers as oare jierren har foar dizze earste dagen fan Augustus opjaen sille. Spitigernóch is de hanskriftseale fan ’e Kanslerije üs opsein. De Minister yn ’e Haech hat biswier makke mei it each op de rest fan it archyf. Deputearre Steaten litte üs lykwols net forlegen en biede üs nou de boppeseale fan it Gouvernemintshüs oan, dy’t wy jerne oannimme, alhoewol wy de eigen sfear fan de Bibleteek misse sille. Nou dan, golle, nommele lanslju, mei gauwens hoopje Wy jimrrte op it Lanshüs yn brede rigen to sjen. 1936. 26 April. Ik skriuw yn De Stim fan Fryslan nei de Fryske tsjinst to Burchwert: Mei greate tankberens set ik my ta it werjaen fan inkele ympresjes, dy de bitsjinning fan it Wurd yn üs eigen sprake forline Sneintomoarn op my makke hat. De tsjerke is ynderlik üt har forfallen steat ta nije eare brocht. Helder wyt böget it forwulft boppe de skare, oan alle kanten glimt it brün fan de ikenhouten banken, it snijwurk oan it oargel en oan ’e kansel mei de koperen sanloper hat in waerme gloede. It is my allegearre in symboal fan de nije maitiid, dy yn it geastlike opbloeit. De alderling komt yn it fjouwerkant, docht syn gebet en lést de foarsang foar neffens Wybenga syn oersetting. It votum fan Gods Trijefaldichheit wurdt ütsprutsen, seinbea, Wets- en Skriftlêzing, barre yn üs eigen tael. De hieme klanken sprekke jin ynliker ta. Tsjerke, gemeente, liturgije binne in ienheit. Hoefolle fierder binne wy net as fiif en tweintich jier forlyn, doe’t it jitte in siikjen en taesten wie op it Onwisse paed. Alles hat fêster foarm en styl krige. It Frysk fan de forkundiging oer Joh. 21 : I—ll is weardich en frij fan alle plattens, dêr’t men yn it foarige licht ta forfoel. Hwat in oantrün om troch to gean mei de oersetting fan it Alde Testamint. It sil de kanseltael jitte riker en frisser meitsje. Hwat dizze doarpstsjerke op fêste tiden mei har Fryske earetsjinst jowt, is my de profesije fan in folsleine omsetting neffens it eigen wêzen fan üs folk, in stil wünder fan Gods han oer Fryslan. Him si) de eare! 1936. 20 Febr. Opmakke is neikommen forslach fan de Gearkomste halden yn it Provinsjehüs to Ljouwert. Aanwezig; hoofdinspecteur L. Welling, J. W. Dijkstra, P. J. Terpstra, Mevr. D. Rienks-Wallinga, Th. Bakker, S. E. Wendelaar-Bonga, Dr. J. Botke, Dr. G. A. Wumkes, J. H. Brouwer. Dr. Wumkes opent de vergadering met een woord van welkom en de wens, dat zij vruchtbaar moge zijn en geeft daarna onmiddellijk het woord aan den Heer Welling. Spr. zet uiteen, waarom' hij om deze vergadering verzocht heeft. In antwoord op het door hem terzake ingediende rapport, dat voorstelde de mogelijkheid van twee uren Fries onderwijs in het zesde en zevende leerjaar te openen, ontving spr. een brief van den Minister, die zich voor het overgrote deel met de inhoud van dit rapport verenigde en slechts overeen organisatoriese kwestie vaneen afwijkende mening blijk gaf. Het is wenselijk dat spr. in zijn verdere voorstellen aan den Minister een nauwkeurige omschrijving verstrekt van wat in deze uren kan worden onderwezen. Voor informatie daaromtrent heeft spr. deze vergadering aangevraagd. Hij wijst op de noodzakelijkheid, dat men zich mocht deze regeling eenmaal tot stand gekomen zijn aan de daarin gegeven mogelijkheden houdt; afwijking daarvan door de onderwijzers zou den Minister ongetwijfeld van standpunt doen veranderen. Spr. heeft de hem toegezonden methodes met toelichting bestudeerd en daarbij is het hem opgevallen, dat Dijkstra zijn gehele methode vrijwel op de spelling baseert en alleen achter in het tweede deeltje de werkwoordelijke vormen beknopt behandelt, terwijl bij de methode-Bonga veel meer het taalonderwijs naar voren komt. De heer Bonga legt uit, dat bij zijn methode in het eerste kursusjaar de klemtoon valt op de spelling en het lezen, terwijl in het tweede kursusjaar het essentiële n.l. het taalonderwijs aan de orde komt; Dijkstra baseert zich op het spellingsonderwijs en geeft daarvoor veel nuttige oefenstof. Uit de verdere discussie, waar Mevr. Rienks en de heren Dijkstra, Bakker, Terpstra aan deelnemen, blijkt dat men op de A.F.U.K.- kursussen dikwijls de methoden combineert en na de spelling aan de hand van Dijkstra onderwezen te hebben, het taal-onderwijs baseert op het tweede deeltje van Bonga. Verder wordt er op gewezen, dat ook bij het gebruik van de boekjes van Dijkstra allerlei taalkwesties voortdurend ter sprake komen. Ook al wisselt het tijdstip, waarop men met het eigenlijke lezen begint, van onderwijzer tot onderwijzer een weinig, in het algemeen begint men hiermee al vrij gauw en behaalt in korte tijd behoorlijke resultaten. De heer De heer Welling vat de discussie samen in het volgende schema: naast het lezen, dat beide jaren door beoefend wordt, komt in het eerste leerjaar het spellingsonderwijs op de voorgrond te staan; in het tweede wordt spellingsonderwijs uitzondering (al zal natuurlijk herhaling en af en toe een dicté niet uitgesloten behoeven te zijn), maar valt de volle nadruk op: a. onderwijs in taaleigen (inclusief, voorzover nodig, verbuiging en vervoeging); b. stelkunde (het maken van opstellen, het schrijven van brieven); c. de systematische vergelijking van Fries en Nederlands. De adviescommissie zal op korte termijn aan de heer Welling over één en ander nog schriftelijk rapport uitbrengen. Dr. Wumkes stelt de vraag, aan wien de Minister kennis zal geven van zijn besluit en wanneer de nieuwe regeling van kracht zal worden. Met het oog op het indienen van de begroting van de Provinciale Onderwijsraad zou het gewenst zijn, dat het besluit zo spoedig mogelijk viel. De heer Welling stelt zich het plande campagne als volgt voor. Hij is van plande volgende week een vergadering te houden met de betrokken inspecteurs en daarna onmiddellijk een voorstel in te dienen bij den Minister. Hij zal, mede op grond van de mededeling van Dr. Wumkes op spoed aandringen en wanneer de kwestie met dezelfde voortvarendheid als tot nu toe behandeld wordt, zal men spoedig het ministeriëel besluit mogen verwachten. Het verschil tussen den Minister en spr. berust op de vrijheid van het bijzonder onderwijs, die het moeilijk maakt voor den Minister om invloed uitte oefenen. Volgens spr. is dit bezwaar van formeele aard. Waarschijnlijk zal de Minister kennis geven aan het schooltoezicht, dat hij geen bezwaar heeft tegen Fries onderwijs inde bekende vorm; het is ook mogelijk, dat de Minister zijn besluit rechtstreeks aan gemeente- en schoolbesturen mededeelt. Dan zal theoretisch iedereen vrij zijn om Fries onderwijs te geven, maar daar de wijziging van het programma aan de inspectie moet worden overgelegd, ligt daarin de door alle partijen gewenste beperking bij het begin. Zodra de minister, op welke wijze dan ook, zijn besluit heeft bekend gemaakt, is er geen bezwaar meer tegen publicatie. Dr. Wumkes sluit de vergadering met een woord van dank aan allen, in het bijzonder aan den heer Welling. Hij wijst op het grote belang van de op handen zijnde wijziging en spreekt de hoop uit, dat de heer Welling veel genoegen moge beleven van de door zijn krachtige en volhardende medewerking tot stand gekomen verwe- 34 Dijkstra zet inden brede uiteen, dat de moeilijkheden van de Friese spelling voornamelijk schuilen inde aanduiding van de grote klinkerverscheidenheid. Zenlijking van wensen, waar de Friese organisaties jarenlang voor geijverd hebben. 1936. 20 Febr. Opmakke it learplan foar skriuwen en lézen leare fan e Fryske tael yn de 6e en 7e klasse fan ’e legere skoalle yn Fryslan. len üre lézen en ien üre tael yn ’e wike. Dit leerplan, voornamelijk de inrichting van het onderwijs inde Friese taal beschrijvend, is het resultaat van de bespreking, die de leden der Commissie, samengeroepen door de Provinsiale Underwysrie fan Fryslan, onderling, en met den Weledelgestrengen Heer L. Welling, Hoofdinspecteur van het L. O. heeft gevoerd, de 20e Februari 1936 in het Provinciehuis te Leeuwarden. Leden der Commissie: Mevr. D. Rienks-Wdllinga, Leeuwarden; Th. Bakker, Stiens; S. E. Wendelaar Bonga, Dokkum; J. W. Dijkstra, Leeuwarden; P. J. Terpstra, Wijtgaard. Voorzitter: Dr. G. A. Wumkes, Leeuwarden. DOEL: 1. Het aanbrengen vaneen zodanige kennis van de spelling der Friese taal, dat een eenvoudig dicté zonder grove fouten wordt gemaakt en een aardige brief of in behoorlijk opstel, wat idioom en spelling aangaat, kan worden geschreven. 2. Een eenvoudig stuk Friese lectuur (proza en poëzie) vlot en begrijpend te kunnen lezen, hierbij de officiële uitspraak van het Fries in acht nemend. MIDDELEN. 1. Voor het 6e leerjaar. a. Taal: Frysk Taelboek I, van J. K. Dijkstra. De Foargonger, van S. E. Wendelaar Bonga. (hieruit de eerste tien lessen). b. Lezen: In twirre yn it hof I, van J. K. Dijkstra en B. v.d. Veen. Fen eigen groun, van K. Haakma. Fen reidmoskjes en wetterhintsjes, van A. E. Hoekstra. Fen twa lytse famkes, van J. Bakker. (Het is de bedoeling, dat in kleine plattelandsscholen inde opeenvolgende cursusjaren beurtelings van twee der genoemde leesboeken kan worden gebruik gemaakt). 2. Voor het 7e leerjaar. a. Taal: De Foargonger, van S. E. Wendelaar Bonga. (thans het overblijvende deel). Us Tael, van S. E. Wendelaar Bonga. b. Lezen: Voor openbare scholen: In Twirre yn it hof 11, van }. K. Dijkstra en B. van der Veen. Torda de Sigeunerhoun, van J. van der Ploeg. Hans en syn maten, van A. Jousma. Voor bijzondere scholen: In Nije Testamint. LEERWIJZE. De commissie meent, dat voor het Friese taalonderwijs het best kan begonnen worden met het Frysk Taelboek I, om dan te vervolgen met De Foargonger. Het Frysk Taelboek toch gaat uit van de klank, dus van het schrijven op het gehoor, in tegenstelling tot het andere, dat zich in hoofdzaak richt op het teken en dus een visuele methode volgt. Inde tweede plaats geeft het boekje van Dijkstra een zeer geleidelijke opklimming in moeilijkheden en sluit het zich nauw aan bij de spelling van het Nederlands, terwijl het werkje van Bonga met sneller en groter passen door de spelling van het Fries gaat. Zodoende geeft dit, n.l. het boekje van Bonga, op het einde van het eerste Friese taaljaar een uitstekende immanente repetitie van het Frysk Taelboek I. Taalonderwijs 6e leerjaar, Frysk Taelboek. Aan de hand dus van de genoemde boeken, te beginnen met het Frysk Taelboek I, richt het taalonderwijs inde 6e klas zich in hoofdzaak op het zuiver schrijven, op het zich eigen maken van het Friesche spellingssysteem, op het z.g. onveranderlijke woordbeeld. Dit betekent niet, dat er in ’t geheel geen veranderlijke woordvormen (in casu enige-vormen van het werkwoord) behandeld worden. In beide genoemde methodes worden gemakkelijke en veel voorkomende werkwoordelijke vormen den kinderen voorgelegd. Maarde verbuiging als zodanig vindt zijn behandeling in het volgende leerjaar. Dictée. Grote aandacht wordt daarom ook geschonken aan het dictée. Ongeveer J4 van de beschikbare tijd mag er aan besteed worden. Gewoonlijk mag een dictée eerst wel stil (of luid) gelezen worden; immers het gaat om het vastleggen van het woordbeeld. Leerdictée’s dus. Het lijkt een goede gewoonte de dictée’s af en toe al besprekende klassikaal te corrigeren en ze dan verbeterd in het taalschrift te schrijven. De classicaal gecorrigeerde dictée’s worden nog eens door den onderwijzer nagezien. Zo nu en dan wordt er een dictée gegeven, dat niet vooraf is voorgelezen. Proefdictée. Aan het zuiver overschrijven der lesjes wordt alle zorg besteed. De behandeling van den onderwijzer opene de ogen van den leerling nog meer voor de hoofdregels der Friese spelling. Het idioom- en stijlonderwijs sta niet op de voorgrond. Toch behoeft dit niet gans en al verwaarloosd te worden. Zowel het taalboek van Dijkstra als dat van Wbndelaar Bonga bieden hiertoe de gelegenheid. Maar het onderricht in taaleigen houde een occasioneel karakter. Ook behoort in het 6e leerjaar het naast elkaar stellen en vergelijken van de Simmerdagen, van Nic. Haisma. Dêr’t it glimket en suchtet, van S. E. Wendelaar Bonga. Nederlandse en Friese taal nog bijzaak te blijven. Nuttig is bef zeker (en daarom niet na te laten), om Friezismen uit de opstellen in het Nederlands, die in dit leerjaar gemaakt worden, te verdrijven. Het Friese opstel blijve bewaard voor de 7e klasse. Taalonderwijs 6e leerjaar. De Foargonger. Wat de leerstof inde Foargonger betreft, is het zeker geen overbodig werk de woordrijtjes te lezen en te herlezen en ze nogmaals over te schrijven; de invullesjes worden besproken, op bord voorgedaan en in schrift uitgewerkt. De leeslesjes tussen het spellingsgedeelte worden gelezen en besproken en kunnen daarna zeer goed worden gedicteerd. Leesonderwijs 6e leerjaar. Het leesonderwijs in het Fries vange in het 6e leerjaar zo spoedig mogehjk aan, nadat het enigszins door spellingsonderwijs is voorbereid- Dit is nodig, omdat de leerlingen anders wat heel vreemd staan tegenover de Friese spelling. Hét leesonderwijs kan misschien ook voorbereid worden door woordenlijsten aan de leerlingen te geven, bestaande uit woordenrijen met klanken, die in het Nederlands met voorkomen of met lettertekens, die in het Fries een andere klankwaarde hebben dan in het Nederlands. Al hebben de leerlingen op één van deze manieren nog lang niet alle spellingsmoeilijkheden t.a.v. het lezen gehad, dan zullen de hulp van den onderwijzer en hun Friese omgangstaal hen toch wel door de rest heen helpen. De onderwijzer leze de les eerst voor, zo nodig nog eens. Bij gecombineerd lezen (zie: opmerking onder middelen) in kleinere scholen waar minder tijd beschikbaar is, kan de 7e klas de rol van voorlezen vervullen tegenover de 6e. Taalonderwijs 7e leerjaar. De Foargonger. (vervolg). In het 7e leerjaar blijft voor Friese taal vooreerst nog te behandelen over het restant uit de „Foargonger”. Reeds aan het eind hiervan kan de klas aan een opstel of brief in het Fries gezet worden. Dikwijls levert dit een niet onaardig resultaat op. In Us 1 ael waarmee nu begonnen wordt, treedt het spellingsonderwijs als zodanig op de achtergrond. Het werkwoord vraagt nu de volle aandacht. 1 egelijk worden de leerlingen speciaal geoefend in het goede taalgebruik en worden ze in kennis gebracht met het rijke Friese idioom. Waar het kan worden het Fries en het Nederlands met elkaar vergeleken. Thans ook, óm in het Friese opstel de Hollandismen te voorkomen. Het taalboek stuurt bij dit alles inde goede en gewenste richting. Taalonderwijs 7e leerjaar. Opstel enz. Inde tweede helft van dit leerjaar worde de klas doelmatig en intensief getraind in het schrijven vaneen opstel of brief. De leermgen worden er aan gewend, de belangen van het zuiver schrijven met al te zeer achter te stellen bij de juiste uitdrukking hunner gedachten. Het idioom in opstel of brief is meestal van goede kwaliteit Volgens de ervaring van enige commissie-leden is de taak van den onderwijzer grotendeels beperkt tot het bespreken van de fouten in de spelling, het becritiseren van onlogisch of onjuist beschreven toestanden en het bestrijden van al te singuliere uitdrukkingen. Per vier taallessen mogen inde tweede helft van het 7e leerjaar gerust twee aan een opstel of brief besteed worden, één aan de vervolgles uit Us Tael en één aan de geregeld voorkomende fouten uit de vorige 3 lessen. Lezen Klas 7. Voor het lezen in klas 7 wordt verwezen naar de opmerkingen daarover gemaakt voor klas 6. Naar het oordeel der commissie kan het lezen in het Fries worden opgevoerd tot een hoogte van techniek en intonatie, gelijk aan die van het lezen in het Nederlands. Chr. Prot. scholen zouden eens per maand, dus 1 maal per vier leeslessen uit het Nieuwe Testament kunnen lezen. Dit zal de leerlingen in het innigste contact brengen met de gewijde sfeer van de Schrift. De taal van het Friese Nieuwe Testament is, wat het historische gedeelte betreft, niet moeilijk. Interessant is het, zonder dat daardoor de Bijbelles wordt neergehaald tot een gewone taalles, hetzelfde hoofdstuk uit de Nederlandse en de Friese Bijbel naast elkaar te lezen en te behandelen. Voordragen Klas 7. In „De Foargonger” en ook in „Us Tael” staan versjes, die door de leerlingen kunnen worden gememoriseerd en daarna voorgedragen. B.v. in „De Foargonger” It jonkje, ’t Is ljepperstiid, De Terp. Dit voordragen zou ook onder de taalles plaats kunnen hebben, maar het hoort zeker net zo goed thuis op de leesles. Eenmaal ze van buiten kennende, zouden de leerlingen de versjes, als een soort van zelf-dictée, ineen schrift kunnen schrijven, In zulk een schrift zouden ze ook kunnen opschrijven een lijst van Fries-Nederlands idioom, dat bij de bespreking van hun opstel of de leesles is behandeld. Uit naam van de commissie bovengenoemd, de Prov. Onderwijsraad, (w.g.) Dr. G. A. WUMKES, Voorz. (w.g.) J. BROUWER, Secr. Leeuwarden, 22-2-1936. 1937-, 2 Febr. De „Vereeniging voor Chr. Belangen” to Snits haldt in jubileumgearkomste ta oantinken fan har 30-jierrich bistean. De foarsitter ds. J. R. Wolfensberger sprekt in rede üt, dêr’t de Snitser krante in forslach fan jowt, en dit üt oernommen wurdt: „Spr. mist eenige menschen hier ongaarne, n.l. predikanten, die hier vanaf de oprichting der vereeniging de gemeente hebben gediend; allen zijn uitgenodigd, doch verhinderd. Echter verheugt het spr. hier toch mevrouw Wumkes, de „betere helft van den besten predikant” welkom te kunnen heeten. Spr. leest dan brieven van gelukwensch en medeleven voor van dr. Wumkes, ds. te Winkel, dr. H. J. Honders en ds. J. Treffers. Spr. knoopt zijn woord aan bij de wensch van dr. Wumkes, dat van onze vereeniging ’t réveil-karakter moge bewaard blijven. Deze laatste 5 jaren hebben een ander karakter dan de daaraan voorafgegane 25 jaren. Hebben ze eigenlijk wel een karakter? vraagt Spr. Deze laatste periode komt n.l. als een zeker brokkelig geheel tot ons, er waren n.l. in die 5 jaar niet minder dan 5 predikanten min of meer aan ons verbonden, twee gingen vrij spoedig heen, ds. Baljon diende slechts een half jaar en ds. J. Treffers kwam en ging in deze periode; als men dat nu vergelijkt met de 18 jaar van dr. Wumkes en de 9 jaar van ds. H. W. te Winkel, dan mag men toch wel spreken vaneen brokkelig geheel. Na de groeiperiode welke het plantje tot een boom maakte, gingen wij naar wat schaduw verlangen en als dan de herfst komt, komt er wat meer rust, ja er is zelfs wat triestigheid. De beide predikanten, die ons in ’33 verlieten, hebben gezegd, dat zoo iets als een bloeiperiode werd afgesloten. En voor spr. was het een vreugde in zoo’n periode te mogen komen, doch hij acht zich toch vooral op zijn plaats als een tijd van neergang dreigt en als het aankomt op volhouden in het groote, maar toch vooral ook inde kleine dingen. En als we nu teruggaan tot de wortel van deze vereeniging, dan is 'deze toch ontstaan door taai te werken aan de kleine dingen ineen dorre tijd. En als we dankbaar gedenken wat is geschied, en zelf taai volhouden, dan krijgen we ook deze belofte, dat de glorie van deze tvgeede periode nog grooter zal zijn dan die van de eerste. Het onverwoestbare vertrouwen van den stichter en eersten leider, dr. Wumkes, moge ons hier voorgaan. Spr. werd bij het bladeren in het notulenboek getroffen door het feit, dat nog in het oude gebouw een drietal lezingen was gehouden, over dr. Kohlbrügge, ds. Heldring en over „de Confessie”. In deze drie onderwerpen nu zit een geheel program. Heel deze arbeid kwam immers voort uit de Réveilkring met z’n hoofdstroomingen: zij die in ’t leven gedreven werden tot evangelisatie en filantropie (Heldring), en zij die meer dan ooit vroegen waar de enkele mensch thuis kan zijn (de afscheiding, Kohlbrügge). Deze twee lijnen vinden we telkens terug ook inde geschiedenis van dit gebouw. Ook daar bemerken wede lijn van filantropie en evangeliseeren, en die van behoud van de rechte vorm der kerk. Spr. zal niet verder op deze kwestie ingaan, doch pok nu vragen we juist naar de rechte wijze om met het evangelie te dienen allen die in onze stad wonen. En spr. meent dat we in onze toekomstige arbeid er steeds naar zullen moeten streven dat .réveilkarakter te behouden; uitziende naar de kerk, hebben we hier niet een direct kerkelijk verband, al arbeiden we toch voor de ker-k. 1937. 27 Nov. De Provinsiale Underwiisrie fan Fryslan skriuwt oan Deputearre Steaten fan Fryslan: Aan Gedeputeerde Staten van Friesland. Memorie van Toelichting bij de gewijzigde begroting over 1938. Door het feit, dat krachtens de nieuwe Wet op het Lager Onderwijs het onderricht inde streektalen, en mitsdien inde Friesche taal, werd ingeschakeld, heeft de Onderwijsraad zich genoodzaakt gezien veranderingen aan te brengen in verschillende posten van uitgaaf. Wij nemen dan ook de vrijheid bijgaande gewijzigde begrooting over 1938 bij Uw college in te dienen. Rekening houdend met art. 5 der Wet op het Lager Onderwijs en in overleg met Gedeputeerde Mr. A. W. Haan en Hoofdinspecteur L. Welling zal, ter voorkoming van plotselinge ongewenschte afbraak, geregelde afvloeiing der buitenschoolsche lessen plaats hebben. Het ligt inde bedoeling van den Onderwijsraad het aantal elk jaar met 20 % te verlagen. Door de invoering van het Friesch onderwijs zal de taak van den Onderwijsraad zich voortaan meer moeten richten op het verkrijgen van bevoegde leerkrachten en goede leermiddelen, hetgeen een aanzienlijke vermeerdering van uitgaven daarvoor met zich brengt. Het eerste klemt temeer, nu het bezit van de Friesche acte door de inspectie gewenscht, door verschillende gemeentebesturen geeischt wordt voor het geven van Friesch onderwijs tijdens de schooluren. Het aantal mondelinge opleidingskursussen is, wegens de menigvudige deelnemers, van drie op vijf gebracht, wat aan meerdere uitgaven f300. vraagt, (post Ib. en lila. 2). Verder is op veler aanvraag en op advies van den hoofdinspecteur een schriftelijke cursus ingesteld, waarvoor op dit oogenblik zich reeds een 60-tal deelnemers hebben laten inschrijven, hetgeen ook een verhoogde post met zich brengt, (post Ib en lila. 2) Wat de leermiddelen betreft is betere verzorging ten opzichte van Friesche grammatica, Friesche‘geschiedenis en letterkunde noodig. Met het oog hierop, maar vooral om het volslagen gemis aan onderwijsmateriaal voor de aardrijkskunde, zoowel van Friesland in hef algemeen als van de gemeenten en dorpen afzonderlijk (een achterstand van 25 jaren, die geen enkel atlasje of leerboekje aanbrachten) lijkt het den Onderwijsraad noodzakelijk een historischgeografisch bureau in te stellen, waar bevoegde onderwijskrachten onder toezicht inden Onderwijsraad stof verzamelen en bearbeiden voor de lokale kartografie ten dienste niet alleen van de scholen, maar ook van de provincie en de gemeenten, waardoor b.v. de kerspelgrenzen en de juiste ligging van bekende historische plaatsen komen vast te staan en zoo een nieuwe grondslag gelegd wordt voor de topografie van Friesland. Op dit punt is b.v. de provinciale atlas, in 1849—59 op lést van de Staten geteekend en gegraveerd, zeer onvolledig, terwijl deze toch een basis dient te zijn van de z.g.n. Heimatkunde. De aangewezen plaats voor een dergelijk bureau zou zijn het on- langs door Nots. N. Ottema aangekochte huis inde Doelestraat. Zoowel voor huur aan lokaliteiten aldaar, als voor berging, bewerking en persklaar maken voor het materiaal, alsmede voor de deponeering vaneen vrij omvangrijk eigen archief, heeft de Onderwijsraad dé posten II en 111 op de begroting gebracht. Uit één en ander zal U duidelijk zijn, dat handhaving der provinciale subsidie op het bedrag f 7000. noodzakelijk is. Overtuigd dat het hier niet alleen gaat om kultuurbelangen van de eerste grootte, maar ook dat onze pogingen van zeer bescheiden aard zijn, geheel in overeenstemming met de ons verleende opdracht om het Friesche volkseigen te versterken en het Friesche onderwijs, zij het dan ook op indirecte wijze, in goede banen te leiden, bieden wij U hierbij een drietal projekten aan voor het aardrijkskundig onderwijs zooals wij ons dit voorstellen, en verzoeken U dringend aan deze gewijzigde begrooting voor 1938 Uw goedkeuring te willen hechten. 1938. 28 Jan. Ik skriuw oan ’e Firma Sijthoff to Leijen: Bij de gireering van f B. voor dl. 10 van het N.B. Woordenboek voel ik mij als vast medewerker gedurende 25 jaar gedrongen de wensch uitte spreken dat deze uitgave mag doorgaan. Wat in Duitschland geschiedt met de Allgemeine Deutsche Biographie, die haar voortzetting sedert 1896 heeft gevonden in het Biographisches Jahrbuch und Deutscher Nekrolog moet hier ook kunnen, alleen op beperkter schaal. Ik geef U althans in overweging een Supplement te laten volgen met aanvullingsstof voor 1910, maar verder doorloopend tot 1920, en daarna een nieuw Supplement op dezelfde voet tot 1930. Alleen langs deze weg blijft Uw werk bespaard voor het antiquariaat. Daarvoor staat het te hoog. Ik zou tenminste diep betreuren als het nu reeds een v.d. Aa werd. Tracht het levend te houden met door te zetten. En men make de gaping niet te groot. Evenmin als ineen bibliotheek mag er stilstand zijn. Van Dr. Kossmann vernam ik dat nog een bespreking over deze aangelegenheid moet plaats hebben. Wellicht is het dienstig dat dan de gevoelens van enkele medewerkers ter tafel komen. Spontaan weet U thans het mijne. Op mijn krachtige medewerking kunt U blijven rekenen. 1939. 8 Maart. Ik skriuw oan ’e Deputearre Steaten fan Fryslan: Gedrongen door de jongste maatregelen die genomen zijn in verband met de luchtbescherming, acht ik mij verplicht U de groote moeilijkheden onder oogen te brengen, waarmede de Provinciale Bibliotheek thans dag aan dag heeft te kampen. 1. Door het ontruimen van de zolders en het afbreken der kasten is een opeenhooping van boeken ontstaan die alle goed overzicht en 2. Daar de verplaatste massa’s boeken thans inde paden liggen is allereerst noodig dat deze voorloopig op dubbele rijen gezet worden achter de andere boeken, hetgeen de uitleening wel niet vergemakkelijkt, maar toch tegemoet komt aan het scheppen vaneen behoorlijke ordening. Er zullen enkele maanden noodig zijn om dit te bewerkstelligen. 3. Het is onmogelijk dat het tegenwoordige personeel dien arbeid kan verrichten, daar het reeds overbelast is. 4. De huidige toestand belemmert verder nagenoeg elke poging om de achterstand in te halen, die dagelijks toeneemt: a. bij de systematische katalogus. b. bij de alphabetische katalogus. c. bij de collectie platen, portretten en photo’s. d. bij de verzameling courantenknipsels. e. bij het bewerken der katalogus van Friesche taal- en letterkunde, die ter perse is, en het daarbij behoorend register. f. bij het typen vaneen ontbrekende handkatalogus, waarvoor thans de standkatalogus wordt gebruikt. g. bij het beschrijven van duizenden boeken, wier bezit niet gekend wordt, hetgeen leiden kan tot overtollige aankoop. h. bij de beschrijving der tallooze doubletten die in aanmerking zouden kunnen komen voor verkoop. i. bij het op kaart brengen van de voorloopig beschreven Jezuieten-bibliotheek der St. Bonifaciuspastorie. Hieraan zou nog meer kunnen worden toegevoegd, maar ik acht de gedane opsomming voldoende om U den noodtoestand duidelijk te maken. Daar deze naar ik hoop van tijdelijken aard is, bied ik U het volgende te overweging aan: de post van f 500.—, waaruit thans drie hulpkrachten worden betaald, te verhoogen met f 3500. om daarmee nieuwe werkelooze hulpkrachten, bij voorkeur onderwijzers, aan het werk te zetten onder toezicht, van den Administrateur, behoorlijke uitleening zoo radikaal inden weg staat, dat het groote stagnatie geeft bij het bedienen van het publiek, waardoor het geduld vaneen steeds toenemend getal aanvragers op een te zware proef wordt gesteld. HAEDSTIK XXVI BIBLIOGRAFY Ik stelde my selver aek al foor, alear ik dit wurk uwtjoeg, dat it lang by eltz naet allyke goed opnimd wurde zoe, mar wa dog is yn steat, om it alle man ney it zin toa meytzen? JAN ALTHUYSEN yn ’e Foarrede fan e __ Friesche Rymlery, Liouwerd, 1755. e list fan titels dy’t hjir folget omfiemet it tiidrek 1891 1943. i wat ik neitiid publisearre binne bibelske meditaesjes, dy't plak knge hawwe yn it Friesch Landbouwblad en De Stim fan Fryslan Byhwannear myn each giet oer dat bünte forskaet fan boeken, brosjures preken, bibeloefeningen, struibriefkes, opstellen en kranteartikels, sjoch ik it wittenskiplik wurk stean op it earste plan, binammen de Fryske Bibelfortaling, de tsjerkehistoaryske, de aldheitkundige, de lexikologyske en letterkundige stüdzjes of monogratyen. It oare, steande yn it teken fan de tsjerklike en Frysknasjonale striid, kin men foar it greafste part biskógje as journalistyk wurk dat foaral skreaun waerd om oaren ta djipper ündersiik en meilinken oan to fitèrjen. It libben seis treau my meastentïids de pinne yn e han. In fêst doel joech der stjür oan. Jild haw ik der net mei fortsjinne. It wie my in eare heger rop to folgjen en mei in tabitroud talint it heitelan to tsjinjen. De ynspanning hat myn geast tearkrêft jown en myn libben riker makke. Ofkoart i n g en. Gron. Volks. Groningsche Volksalmanak. H. N. Het Noorden. L H. It Heitelan. Slj. en Rj. Sljucht en Rjucht. St. f. Fr. De Stim fan Fryslan. Y. ü. e. T. Yn üs eigen Tael. Vr. Fr. De Vrije Fries. 1900. Tusschen Flie en Borne. Schetsen uit de geschiedenis van Schellingerland. Westerschelling, J. Oepkes. Bijdragen in Gerdes Scheurkalender. 1902. De Schoolmeester van Tjamsweer. Appingedammer Courant, Kamminga, Appingedam. 1904. De Gereformeerde Kerk inde Ommelanden tusschen Eems en Lauwers (1595—1796). Proefskrift. Groningen, P. Noordhoff. Solwert en zijn heilig ouwelputje. H. N. 60—66. Godsdienstig leven ineen Friesch klooster van de dertiende eeuw. H. N. 110—114. Het spooklicht van Zeerijp. 126'—128. Uit het Drentsche Noordenveld. I. Een bezoek aan Roden. 11. De bezweerder van Lieveren; 111. Ter Helle—Ter Heijl. H. N. 189 —2OO. Het vrijcorps van Zandeweer. H. N. 325—331. Tegen den Bedelzak in Oud Stad en Lande. H. N. 403—407. 1905. De Gereformeerde Kerk inde Ommelanden tusschen Eems en Lauwers (1595■—1796). Tweede dr. (volksuitgave). Groningen, P. Noordhoff. Dorpskroniek van Weiwerd en van de heerlijkheid Farmsum. Gron. Volks. 56—68. In memoriam Ane Kuipers, schoenmaker te Zeerijp, geb. 22 Sept. 1833, overl. 17 Mei 1905. Ommelander Courant, W. Bierma Uithuizen. H. Harsveld, Loppersum. 24e jaaig. 24 Mei 1905, no. 41. 1906. Van Oud-Ommelander Grafzerken. Gron. Volks. 206 232. 1907. Doede van Amsweer als droomer en droomuitlegger. Gron. Volks. 209—219. 1908. Het Grafmonument van Egbert Onsta inde kerkte Middelstum. Gron. Volks. 228—234. 1909. Volksgeloof. In: Uit onzen Bloeitijd. Schetsen van het leven onzer voorvaderen inde zeventiende eeuw, Baarn. Oanrin. Y. ü. e. T. I—3. Fraechbos. Y. ü. e. T. 32. Briefwiksel Y. ü. e. T. 32. Ut it libben fan Ds. Lucas Fockens, Y. ü. e. T. 33—Tl Jan Jakob Knap. Y. ü. e. T. 65—79. It gebet des Hearen yn it Almenak. Y. ü. e. T. 87—88. Fryske Bibellêzing oer Hanlingen XII: I—l7. Y. ü. e. T. 79—109. Fan in Aldmantsje. Y. ü. e. T. 128-—l4l. 1910. Kermissen. Yn: Uit onzen Bloeitijd. Schetsen van het leven onzer vaderen inde zeventiende eeuw, onder red. van Dr. S. D. v. Veen. Baarn. 1891. Het priesterlik orakel der Hebreën. Met goud bekroond antwoord op de prijsvraag, uitgeschreven door de theologische fakulteit der hoogeschool te Amsterdam. M. S. Grafschriften in Stad en Lande, verzameld en uitgegeven met Jhr. Mr. J. A. Feith, Prof. C. H. van Rhijn en J. Vinhuizen. Groninqen, J. B. Wolters. 9 Kleine dingen uit de historie van Stad en Lande. I. Een brief van Doede van Amsweer; 11. Een opdracht van ds. Hendrik de Gock te Lllrum; 111. Zinspreuken, Verzen en Gebeden uit oude Registers en Actenboeken; IV. Het Tichelwerk te Westerlee. Gron. Volks. 109—117. Beoordeeling van Dr. C. H. van Rhijn, Templa Groningana. De Martinikerk, de A.-kerk, de Nieuwe Kerk en het Beheer der N.Herv. gemeente te Groningen. Theol. Studiën, 453—457. Voorrede in D. H. Ferré Jacobs, Voorheen en Thans, Kamminga, Appingadam. Polemiek met I. van Hoorn te Groningen over dit werk. Nieuwsblad van het Noorden, Hazewinkel, Groningen, 23 Juni. Theunis van Berkum, Y. ü. T. 1—22. Foarwurd yn O. S. Akkerman, For elkhwet, Monsma, Oldeboorn. Boeksköging. O. S. Akkerman, For elk hwet. Y. ü. e. T. 28—29. Thomas Sjolles Sinia. Y. ü. e. T. 44—58. Jan Piers Eringa. Y. ü. e. T. 65—76. Hoe’t it Evangeelje yn it Workumer Heidenskip kaem. Y. ü. e. T. 82—91. (Skülnamme: Aeilt fan Kritsum). Oepke opstel en de neiklap derfan. Y. ü. e. T. 97—100. Age Wigers Schoonhoven. Y. ü. e. T. 133—153. Boeksköging. H. van Eyck van Heslinga. De Friesche Kerk, hare stichting en vestiging, van de laatste helft der zevende eeuw tot het begin der elfde eeuw. Y. ü. e. T. 166. De juffers Fockens. Y. ü. e. T. 167—188. Boekaankondiging. Dr. C. H. van Rhijn, Martinus van Tours, yn Theologische Studiën. 1911. It Fryske Réveil yn portretten. Snits, A. J. Osinga. Frysk Sangboekje (mei O. S. Akkerman en A. M. Wybenqa). Aldeboarn, O. Monsma. It Fryske Foardrachteboek. Ljouwert, M. O. Jongbloed. Sprokkeling uit oude kerkacten inzake de Joden. Gron. Volks. 83 88. Libbensskets fan A. M. Wybenga yn syn: Loddespitten. Earnstige en koartswilige foardrachten en fersen. Snits, A. J. Osinqa Evert Teves. Y. ü. e. T. I—2l. Arnold Werumeüs Buning. Y. ü. e. T. 53—68. Jan Wouter Felix. Y. ü. e. T. 89—104. Jan Willem Becking. Y. ü. e. T. 105—113. Solko Tromp. Y. ü. e. T. 123—150. Boeksköging. A. M. Wybenga, Loddespitten. Y. ü. e. T. 155. Boeksköging. A. J. Wybenga. Maitiidsgrien. Y. ü. e. T. 155. Japik Nieuwland. Y. ü. e. T, 164—174. Brieveforkear. Y. ü. e. T. 138. Boekskóging. O. S. Akkerman. It nije Foardrachteboek. Y. ü. e. T. 139. Boekskóging. T. E. Halbertsma, Ut it alde Laech. Y. ü. e. T. 220. 1913. Friesche Kalenderkroniek over de jaren 1825—1842. Vr. Fr. XXI, 361-400. Het Sneeker Planetarium. Vr. Fr. XXI, 468—471. Een nieuwe Friesche grammatica (P. Sipma) Vr. Fr. XXI, 475. Wiggle fan Aytta en de Biddelmuonts. Y. ü.e. T. 131 —135. Boekskóging. O. S. Akkerman. In jounpraetsje by baes Smid. Y. ü. e. T. 197. Het Avondmaalszilver inde Provincie Groningen (met J. Vinhuizen). Bolsward, A. J. Osinga. Hoe ik predikant te Sneek werd. Neerbosch weezenalmanak, 1913. Historisch Gedenkboek der herstelling van Neêrlands onafhankelijkheid in 1813, dl. I, 303—366. Overige plaatsen van Friesland, Haarlem. Het oude Avondmaalszilver in Stad en Lande (met J. Vinhuizen). Gron. Volks. 166—177. Uit het Oud-Ommelander Volksleven I. Een begrafenis te Garrelsweer; 11. Duiven in het rijpend koren; 111. Het verdwenen kerkpad; IV. De loterij van Jr. Reint Alberda Jr.; VI. Voorzit inde kerk; VII. De familie Tasman. Gron. Volks. 95—104. Een Dagboek uit den Patriottentijd. Vr. Fr. XXI, 171—210. 1914. Friesche Kalenderkroniek over de jaren 1809—1824. Vr. Fr. XXII, 1-64. Waling Dykstra (1821 —1914). Vr. Fr. XXII, 92—104. Worp van Peyma en zijn vrienden. Vr. Fr. XXII, 150—177. Opstanningslibben. Preek over Joh. 20 : 19—23. Y. ü. e. T. 72—80. Waling Dykstra. Taspraek halden by ’t priissjonaen. Y. ü. e. T. 140—146. Boekskóging. S. K. Bakker, Ut it iepen Finster. Y. ü. e. T. 150 -151. Eduard v. Beyma as Lanhearre. Y. ü. e. T. 218—220. Boekskóging J. Hof. De saek Wielsma en Sipma-Hof. Y. ü. e. T. 228—229. Boekskóging J. J. Hof. Is der in Fryske Tael? Y. ü. e. T. 228—229. Fryske letterkunde. Y. ü. e. T. 232—233. Jentsje Sytema. Y. ü. e. T. 233—243. Jan Hendrikus Guldenarm. Y. ü. e. T. 196-—2OB. 1912. De opkomst en Vestiging van het Baptisme in Nederland. Sneek, A. J. Osinga. Ommelander Schoolwezen tijdens de Republiek. Gron. Volks. 48—82. Foarwurd yn A. Wybenga, Foar de Füst wei. Snits, A. J. Osinga. Ds. Remko Engels en het Reveil. Gron. Volks. 94.—120. Prof. Dr. Cornelis Hendrikus van Rhijn. Gron. Volks. 195—203. 1915. Mozes’ dea. Preek halden to Tsjom 3 Jan. Snits, A. J. Osinga’. Mozes’ dea. Preek halden to Tsjom 3 Jan. Y. ü. e. T. 11—18. Paulus to Rome. Preek nalden to Dearsum, Snits, A. J. Osinga. Dienst der Verzoening. Vervolg op het Sneeker Adres aan de Algemeene Synode der N. H. Kerk, Sneek, A. J. Osinga. Stads- en Dorpskroniek \an Friesland over de jaren 1798—1808. Vr. Fr. XXIII, 1-45. ’s Hofs Sententieboeken als bron voor de geschiedenis van Friesland. Lezing gehouden op de jaarvergadering van het Fr. Genootschap. Vr. Fr. XXIII, 140-—155. Fragmenten uit het dagverhaal vaneen Frieschen Vrijwilliger in de nadagen van Waterloo. Vr. Fr. XXIII, 213—219. Tajefte op Jentsje Sytema. Y. ü. e. T. 21 ■—33. Boeksköging. A. Wybenga, Foardrachten for Fr. gearkomsten. Y. ü. e. T. 39. Boeksköging. Preek halden to Tsjom 3 Jan. 1915. Y. ü. e. T. 40. Ut de pompieren fan Prefester E Wassenbergh. Y. ü. e. T. 59-61. It Dichtwurk fan Dirk Lenige. Y. ü. e. T. 61—74. De skoalle fan Wassenbergh. Y. ü. e. T. 78 —79. Sjoerd Simons Ypma. Y. ü. e. T. 19 84. Boeksköging. O. S. Akkerman, For elk hwat, 3e pr. Y. ü. e. T. 85. It Boek Ruth. Y. ü. e. T. 164—171. (Mei A. de Vries). Boeksköging. Ds. Sj. Wartena, It is mei sizzen net to dwaen, nei Lukas 6 : 46. Fryske preek büten Fryslan halden op ’e Friezendei fan it Boun fan Fr. Selskippen büten Fryslan yn ’e Franske tsjerke to Utert. Y. ü. e. T. 175 —176. Boeksköging. Dr. G. A. Wumkes, Paulus to Rome, preek halden to Dearsum, 1 Aug. Y. ü. e. T. 176. Boeksköging. Jan Veltman, Baje en haar kerkje. Y. ü. e. T. 176. De Brief fan Jakobus. Y. ü. e. T. 177—183 (mei A. de Vries). Boeksköging. D. Kalma, De Jongfryske Biweging. Y. ü. e. T. 220—222. Boeksköging. S. v.d. Burg. Twa Fryske Sêgen. Y. ü. e. T. 223. Bibelske skiednis I. De Skepping. Y. ü. e. T. 223—225. De skoalle fan Wassenbergh 11. Paulus Knilles Scheltema. Y. ü. e. T. 235—240. Bydrage yn Onze Leeszaal, Maandblad van de Vereeniging „Openbare Leeszaal en Bibliotheek’’ te Sneek. Openingsnummer 23 Juni. De leeszaal werd geopend 15 Juni 1910. Oud Ommelander Nachtmaal. Gron. Volks. 119. 145. Adres van den kerkeraad der Ned. Herv. gemeente te Sneek aan Toelichting van bovengenoemd adres, eveneens verzonden aan alle kerkeraden. 1916. Boekskóging. Ut ’e alde Doaze. Fr. lêsboekje Y. ü. e, T. Boeksköging Fryslan. Algemien Fr. Wykblêd. Y. ü. e. T. 62—63. Boekskóging Dr. F. Buitenrust Hettema, Overzicht van de Fr. letteren. Y. ü. e. T. 63—64. Boeksköging. D. Kalma, Fryslan en de Wrald. Y. ü. e. T. 64—65. Boeksköging. W. H. de Vries, Fügelflapperij. Y. ü. e. T. 65. Farwol oan üs Foarsitter. Y. ü. e. T. 81.— 82. Bibelske Skiednis VI. Abraham. Y. ü. e. T. 82 84. Oan ’e Neitins fan Johan Winkler. Y. ü. e. T. 98—101. Taspraek op ’e algemiene gearkomste. Y. ü. e. T. 159-—162. Ut ’e Striid om it Eigene. Y. ü. e. T. 162 —165. Boeksköging. P. Sipma. In Algemiene Fryske Rie. Y. ü. e. T. 167. Foarwurd yn W. H. de Vries, Fügelflapperij, petear tusken 8 persoanen. Snits, A. J. Osinga. De Brief oan Filemon. Y. ü.e .T. 1 —l2 (mei A. de Vries). Bibelske skiednis 11. It Hof fan Eden; 111. Kain en Abel. Boeksköging. T. G. v.d. Meulen. Goethe’s Faust. Y. ü. e. T. 23—24. Boeksköging Swanneblommen, Jierboekje for 1915. Y. ü. e. T. 24. Boeksköging. Dr. G. A. Wumkes, It Ljocht fan ’e Wrald. Y. ü. e. T. 24—27. Bibelske Skiednis. IV. De sündfloed; V. de Babeltoer. Y. ü. e. T. 33—36. Rinze Zylstra. Y. ü. e. T. 55.—60. Friezendom en Christendom. Lêzing foar it Kr. Selskip, 12 Juni. Snits, A. J. Osinga. Dé lógjende Taspraek op ’e Friezendei to Snits. 26 juTyTStTits, AT). Osinga en V. ü. e.’ T.129. ' "Hfflich Patriottisme. Wijingstaspraek op ’e Waling Dykstradei to Ljouwert, 20 Sept. Ljouwert, Meyer en Schaafsma. It Ljocht fan ’e Wrald. Preek halden to Ljouwert, Snits, Warkum, Gaest. Ljouwert, Meijer en Schaafsma. Boeksköging. Fryslan foar de Friezen! Bigjinselbrieven fan de Mienskip. Y. ü. e. T. 211. Boeksköging. M. Baarsma, De jonge fan de Marsheide. Y. ü. e. T. 211. Boeksköging. D. Kalma. Shelley’s Adoneïs oerset en ynlaet. Y. ü. e. t. 212. Stads- en Dorpskroniek van Friesland (1785—1797). Vr. Fr. XXIV, 1-87. dë Algemeene Synode der Ned. Hervl Kerk, verzoekende de geesten hoofdzaakformule te behouden. Gezonden aan alle kerkeraden met verzoek om adhaesie. Een mysticus uit de Friesche Veenen. Vr. Fr. XXIV, 143—158. Oud-Ommelander Doop. Gron. Volks. 143 —159. Ons Ideaal. Gron. I—3. Starresangh. Gron. 34-—35. Landelijke Memoriën. I. De laatste vrouwe van Bolhuis; 11. De kerkmoord van Garsthuizen; 111. De paardenviller; IV. Bijgeloof in Spijk; V. Bij het graf van Ds. Westendorp; VI. In en om de vicarie van Zeerijp; VII. De arme snieder. Gron. 27—-29; 53—54 Joh. Acronius en de Oranjes. Gron. 41—42. Uit mijn Vacantiejournaal. Gron. 294—298. y( 1917. Uit het leven en levenswerk van J. van Dijk Mzn., Doetinchem, A. Wielinga. yC Een Friesch Réveilkarakter en zijn leuze. Toespraak gehouden op Ruimzicht 6 Juli 1917, Doetinchem, A. Wielinga. Bijbelfriesch. Toespraak op ’e jaarvergadering van het Nederl. Bijbelgenootschap 15 Juni. Yn it Jierforslach fan it Genoatskip. Joadendom en Friezendom. Taspraek op ’e Friezendei to Frentsjer 8 Aug. Snits, A. J. Osinga. De Pinksterbeweging voornamelijk, in Nederland. Stemmen des Tijds, en afzonderlijk in 2 drukken. Stads-en Dorpskroniek van Friesland (1780—1784). Vr. Fr. XXV, 54-70. Stads- en Dorpskroniek van Friesland. Nieuws- en Advertentiebl. v. Fr. (Hepkema) 6 Aug. Ecclesiastica Omlandica. 1. Voor en na de predicatie; 11. Toezicht op de prediking; 111. Mislukte pogingen tot verbetering van het psalmgezang. IV. De solemneele Verbintenis. V. Classicale Disputatie’s. Gron. Volks. 136—155. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü. e. T. I—3. Winterjounenocht foar Rjochtsinnigen. Y. ü. e. T. 6—B. Jit in wurdke oer Rinze Zijlstra. Y. ü. e. T. 11 12. Boekskóging. E. B. Folkertsma, Us Fryske Skiednis. Y. ü. e. T. 22—24. Boekskóging. J. v.d. Tol, Fryslan en de drank. Y. ü. e. T. 24—25. Boekskóging. Frisia. Moanneskrift fan de Jongfr. Mienskip Y. ü. e. T. 25. Boekskóging. M. S. E. Visser, Feinteforienings en Fryske Tael. Y. ü. e. T. 26-27. De Godstsjinst fan de Rimen en Teltsjes. Y. ü. e. T. 28—32. Harmen Sytstra, 14 Jan. 1917. Y. ü. e. T. 33—37. Frisiaca. I. Broer Okeles. 11. Fryske Nammekunde. 111. De Tankbre Boerezoon. IV. Ut dealde pompieren fan Prefester Wassenbergh. Y. ü. e. T. 43—52. Boekskóging. D. Raima. It sjongende Fryslan. In karlêzing üt it wurk fan alde en jonge Fryske skriuwers. Gearstald en ynlaet. Y. ü. e. T. 54-56. 22—24. Boeksköging. Sj. de Zee, Stumpers. Y. ü. e. T. 91. Boeksköging Dr. L. Wagenaar. S. Huismans „Moai sein Lützen”, Y. ü. e. T. 91. Boeksköging. S. v.d. Burg, Fan lang forlyn. Y. ü. e. T. 92, Fan Skylger Teltsjes. Y. ü. e. T. 92.—94. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü. e. T. 95—99. Frisiaca. Eat oer in stikje fan Tsjalling Halbertsma. VI. Rinke Tolman. VII. Ut in brief fan Ids Wiersma. Y. ü. T. 99—104. Bibelske Skiednis. Menè, Tekèl, Ufarsin. Y. ü. T. 129. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü. e. T. 138-—l4l. Boeksköging. H. G. Cannegieter Dzn., De Friesche Beweging. Y. ü. e. T. 149—150. D. Kalma, Mienskip en Fr. Striid. Y. ü. e. T. 151. Bibelske Skiednis. I. Hagar. 11. It Offer van Abraham. 111. Eliëzer. IV. Jakob en Ezau. V. De Striid om heite segen. VI. Bethel. Y. ü. e. T. 161 171. Boeksköging. Sjouke de Zee, Mobilisaesjesankjes foar de Fryske soldaten. Y. ü. e. T. 182. Boeksköging. G. Elgersma, Ut it Libben. Lietsjes, 8 samlingen. Y. ü. e. T. 182—183. Twa Gebetkes foar Frysk-nasjonale Gearkomsten. Y. ü. e. T. 184. Boeksköging. Foar Roomsk Fryslan. Us earste wurk. Oer it doel en it stribjen fan üs Boun. Y. ü. e. T. 183. Boeksköging. Propagandaskrift fan it Boun fan Jongfr. Selskippen. Yn ü. e. T. 184. Ut de striid om it Eigene. Y. ü. e. T. 187.—189. Hoe ds. Joast oer de soldaterij tocht. Y. ü. e. T. 198—192. Een Prijsvraag, Groningen I—2. Dr. Hoche in Groningerland (1798). Groningen 51—57. Oude Geschriftjes in Groninger gouspraak. Groningen 71—75. Schrijvers van kluchten in Groninger gouspraak. Groningen 189 —l9°. Een Dissertatie over Wessel Gansfort door Dr. M. v. Rhijn. Groningen 193.—199. Van de Baanbrekers. Groningen 207. Een nieuwe Prijsvraag. Groningen 225—226. Nieuwe Bibliografische Gegevens. Groningen 253—255. Uit mijn Vacantiejournaal. Groningen 259—262. Formulier tegen het dansen. Groningen 282—284. Ommelander Collatierecht. Groningen 366—367. Reformatie-herdenking. Orgaan van de Openbare Leeszaal te Sneek, 31 October. Memorie inzake de vraag: Zal het Friesch Genootschap mede 35 De Skoalle fan Wassenbergh. 11. Martinus Theodorus Laurmann. Y. ü. e. T. 77—82. werken tot het oprichten vaneen Algemien Frysk Selskipsboun? 21 Sept. 1918. Fryslan en de Sinding. Taspraek op ’e sindingsdei yn ’e Greate Tsjerke to Snits, 5 Juni. Snits, A. J. Osinga. Nederlandsch-Friesch Woordenboek (mei A. de Vries), Snits, A. J. Osinga. It Epos fan Great-Fryslan. It Harmen-Sytstraboek, Gearstald fan P. Sipma en D. Kalma 170—174, Snits, A. J. Osinga. Stads- en Dorpskroniek van Friesland (1778 —1780). Vr. Fr. XXVI, 1-11. Een Friesch predikantstype uit de eerste helft der 19e eeuw, ds, H. Muntingh. Lezing op de jaarvergadering van het Fr. Genootschap. Vr. Fr. XXVI, 125—137. Op nije Foet. Y. ü. e. T. I—2. Bibelske skiednis. I. Hillige Nacht; 11. Simeon; 111. De Easterwizen; IV. Yn it heilichdom. Y. ü. e. T. 3—9. Wyldemerk. Y. ü. e. T. 17—4 8. Büterhannel foar hündert jier. Y. ü. e. T. 18—19. Roeksköging. Dr. H. Blink, Friesland als economisch gewest. Y. ü. e. T. 19. Boeksköging Dr. O. Postma Fryske Lan en Fryske Libben. Y. ü e. T. 20. Frisiaca. I. Brief fan Seerp Brouwer oan J. H. Halbertsma (1830); 11. Brief fan Pref. J. W. de Crane to Frentsjer oan J. H. Halbertsma (1829); 111. Brief fan W. Eekhoff oan J. H. Halbertsma (1854). Y. ü. e. T. 32. De Fryske Widzesang. Y. ü. e. T. 39—42. De Saek de Clercq—Wumkes. Y. ü. e. T. 46. Bibelske skiednis. V. De Bruiloft fan Kana; VI. It Famke sliept; VII. Op ’e Berchweide. Y. ü. e. T. 58*—62. Ut ’e Brieven fan Tsjalling Halbertsma. Y. ü. e. T. 55—57. Boeksköging. Ds. D. v. Dijk, Yn heger Ljocht. Taspraek op ’e Friezendei to Frentsjer. 8 Aug. Y. ü. e. T. 63. Boeksköging. Ds. S. Huismans, Lytse Imperialisten. Y. ü. e. T. 63. Boeksköging. R. Tolman en D. Kalma, Shelley’s Alastor yn oersetting. Y. ü. e. T. 63. Boeksköging. P. Sipma, De bioefening van het Fries, rede ter opening van de lessen inde Friese Taal- en Letterkunde inde Academie te Groningen 31 Oct. Y. ü. e. T. 64. Boeksköging Jong Fryslan. Tiidskrift fan it Boun fan Jonqfr. selskippen. Y. ü. e. Tael 64. De Brief fan Paulus oan ’e Galaten. Y. ü. e. T. 33—38. Bibelske skiednis. VIII. De forlerne Soan; IX. Zacheüs;' X. Pniël. XI. De tsien Melaetsken; XII. De rike man en de earme Lazarus. Y. ü. e. T. 82-84; 113-116. Taspraek halden op ’e tsiende algemenie gearkomste fan üs bertsma. Y. ü. e. T. 120'—122. Boeksköging. F. J. de Zee, Tiidsankjes. Y. ü. e. T. 127. Boeksköging. P. Sipma en D. Kalma, It Harmen Sytstraboek. Y. ü. e. T. 127. , , . Boeksköging. Sj. de Zee. In heger Ropping. Lekepreek nei Matth. 6 : 24. Y. üs. e. T. 128. Boeksköging. A. Steensma. W. Dykstra Jr. en J. P. Wiersma, Jongfryske Lietesamling. Y. ü. e. T. 127—128. Boeksköging. Dr. G. A. Wumkes, Fryslan en de Sinding. Y. ü. 6 T 128 As Nehemia. Taspraek op ’e Snitser Friezendei. Y. ü. e. T. 129 138. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü. e. T. 141-—444. Ut ’e Dimter Skriuwalmanakken fan ds. Joast (1823 1829). Y. ü. e. T. 151-153. Boeksköging. Dr. G. A. Wumkes, Ds. S. Huismans, Ds. D. van Dijk, }. Veltman, G. Kamerling en O. S. Akkerman. God allinne de eare. Fryske wurden foar eltse dei. Y. ü. e. T. 158. Boeksköging. Dr. G. A. Wumkes en A. de Vries, Nederlandsch- Friesch Woordenboek. Y. ü. e. T. 158. Boeksköging. Beo wulf. Angelsaksisch Volksepos, vert. in stafrijm door L. Simons. Y. ü. e. T. 159. Boeksköging. Frans Loots. Trije Bidprintsjes, mei tekst fan Dr. Titus Brandsma. Y. ü. e. T. 160. Boeksköging. Dr. J. H. Holwerda, Een Nederl. Archaeologie. Y. ü. e. T. 160. De Poep. Y. ü. e. T. 175-—478. Ut ~de Stüke”, Y. ü. e. T. 183—185. 187 Oan ’e Hill’ge Dobbe. I. Leafde yn ’e Maitiid (Heechl. 2 : 8—14); 11. Ivige Jonkheit (Jes. 40 : 27-31); 111. In tige Wiif Spr. 31 : 10- 31); IV. Unheilsdagen (Prediker 12 : 1—8). Y. ü. e. T. 185—187. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü. e. T. 189. 192. Boeksköging. D. Kalma, Ut Stiltme en Stoarm. 75 sonnetten. Y. ü. e. T. 192. Boeksköging. It Heitelan, Algemien Frysk Wykblêd, red. P. Sipma. Y. ü. e. T. 192. H. Pollema. Banier 20 April. A. J. Osinga, Boalsert. 1919. Fryslan en de Bibel. Rede op 31 Okt. yn e Greate Tsjerke to Ljouwert. Snits, A. }. Osinga. (Ek: Y. ü. e. T. 1 '11). Libbensskets. Bruorren Halbertsma, Rimen en Teltsjes, 5e printinge, mei printen fan Ids Wiersma en op ’e nij neisjoen fan O. H. Sytstra. Ljouwert, R. van der Velde. Selskip. Y. ü. e. T. 100'—102. Friezendei en Kongres. Y. ü. e. T. 117 118. Ut ’e Brieven fan Jhr. Mr. de Haan Hettema oan J. H. Hal- Boeksköging fan dizze ütjefte. Y. ü. e. T. 192. Ut e Heilige Dobbe. Bibelfrysk. Boalsert, A. J. Osinga. Ecclesiastica Omlandica. VI. De eerste Gereformeerde predikanten van Bedum; VII. Zielszorg bij epidemie; VIII. Voor en na de scheiding van Kerk en Staat; IX. Ds. Antonides in aanraking met de leertucht. Gron. Volks. 124—138. Boeksköging. J. J. v.d. Wei], De plaats der Katholieken inde Friesche taalbeweging. Met een inleiding van Dr. Titus Brandsma. Y. ü. e. T. 31. Boeksköging. D. Kalma, Kom by üs yn ’e Rige. Hoe’t de Mienskip ïibbet en stribbet. Y. ü. e. T. 31. Boeksköging. A. Hallema, Koart Oersjoch fan Fryslan’s Skiednis. Y. ü. e. T. 32. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü. e. T. 46—48. Boeksköging J. Waterink, Het godsdienstig leven in Frieslands Zuid-Oosthoek. Y. ü. e. T. 63. Heugenis. 1 April 1894 1 April 1919. Rede ineen avonddienst der N. H. kerkte Sneek. Sneek, A. }. Osinga. Earste Fryske Dooppreek halden yn Lytsewierrum 14 Sept., Snits, A. J. Osinga. Ek Y. ü. T. 129—142. Boeksköging. Dr. G. A. Wumkes, Heugenis (1894 1919). Y. ü. e. T. 63. Boeksköging. Swanneblommen. Tiidskrift for Fryske Tael- en Skriftenkennisse. red. R. W. Canne, Ds. S. M. Cuperus, T. I. Hof en O. H. Sytstra. Y. ü. e. T. 64. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü.e. T. 81. Fryslan en it Godsryk. Taspraek op it 17de Chr. muzykfeest to Snits 6 Aug. Y. ü. e. T. 104—109. fan ’e apostel Paulus oan 'e Filippensen. Y. ü. e. T. 111 It Fryske Grêfskrift. Y.ü. e. T. 124—125. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü. e .T. 125—127. Doopformulier. Y. ü. e. T. 142—144. T iic^°ac*skip fan Skuldforjowing (Hanl. X ; 1—23). Y. ü. e. De Fryske Nijsboade. Y. ü. e. T. 153—159. Boeksköging. Dr. G. A. Wumkes. Ut ’e Heilige Dobbe Y. ü. e. T. Boeksköging. Dr. G. A. Wumkes, Earste Fryske Dooppreek to Lytsewjirrum. Y. ü. e. T. 159—160. Boeksköging. Sleeswijks kaart van Friesland. Y. ü. e. T. 160. Boeksköging. F. J. de Zee, Dounsende Michjes. Y. ü. e. T. 160. Ut de Striid om it Eigene. Y. ü. e. T. 161 162. Ave Maria. Y. ü. e. T. 163—164. en Hel yn Paulus (2 Cor. 12 : 1 10). Y. ü. e. T. 164 Boeksköging. D. Kalma, Nij Libben. In wurd by de oprjochting fan de Mienskipskriten. Y. ü. e. T. 192. Boeksköging. E. Zwart. Ut dealde tiid. Y. ü. e. T. 192. De Friesch-Nationale Actie. Kantteekeningen op een artikel van ds. G. Horreus de Haas. De Hervorming. 4 Januari. Douwe Hansma, I. H. 3 en fierder I. H. Sidzo Unia, 28; Hiddo van Cammingha, 43; Greve Edzard, 60; Reyner Bogerman, 68, 76; Sybren Siccama, 99; Wigle van Aytta, 115; Agge van Albada. 123; Karei Roorda, 140; J. fan Burmania, 163; Gysbert Japiks, 293; Johannes Hilarides 243, 251; Jan Starter, 283, 291; Franciscus Junius, 315; Übbo Emmius, 375; In Frentsjer ütjefte, 388; Jan van Vliet, 396, 401; Tilemann Dothias Wiarda, 420; Petrus Baardt, 424, 431. 1920. Libbensskets. Rintsje KI. Zylstra. Foar elke Smaek. Snits, A. J. Kooij. Ecclesiastica Omlandica. I. Drankellende inde Kerk; 11. Huwelijk met stiefdochter; 111. Schrale Predikantstraktmenten; IV. Het pleidooi van pastoor Plekenpol voor ds. H. de Cock. Gron. Volks. 133 142. Friso. Y. ü. e. T. 21—52. Simen en Jan Althuysen. Y. ü. e. T. 42—49. Blêdden üt de Foartiid. Nei Herder. I. Sammaël; 11. De fügel Phoenix; 11. Lilis en Eva; IV. De dead fan Adam; V. De Swan fan it Parredys; VI. De Skeper (ünder skülnamme Andries). Y. ü. e. T. 75-80. Tjessens.Y. ü. e. T. 81—89; Alwin. 104■—107; 125 129. Simon Gabbema, I. H. 62—63; 74 75; Joh. Cadovius Müller, 112—114; Aedo Aedes Jonghama, 162—163; 176—177; Albert ten Broecke Hoekstra, 208—209, 218; Everwinus Wassenbergh, 310— 311; 322—324, 336—338; Jhr. Montanus de Haan Hettema, 418 420; 430—433; Japik Piter Asman, 466—468; Oebele Stellingwerf, Eelke Meinderts, 550—552. 1921. I. Kleine Gemeente-kroniek; 11. Sneeker Réveil; 111. Catechisaties. Uit ons Gemeenteleven. Jaarboekje van de Ned. Herv. Gemeente te Sneek. Jaarg. 111. Groningsche Studenten aan de Franeker hoogeschool. Gron Volks. 59—69. Dr. Knut Jungbohn Clement. Y. ü. e. T. 83—89. Boeketafel. Seerp Anema. Een vergeten dichteres uit de 18e eeuw Y. ü. e. T. 191-192. Boeketafel. S. Kloosterman, De Hoara’s fan Hastings. Y. ü. e. T. 192. i , Georg Frederik baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg, I. H. 28—30; In Frysk pamflet üt de Revolüsjedagen, 101 102; Rinse Posthumus 174—175; 183—186; Herre Gerrits v.d. Veen, 206—209; 218—221; Klaas Aarts Aartsma 296—297; 310—311; Hamen Sytstra, 461—464. Boeketafel. S. J. Meijer, Een en ander in verband met het Oera Linda boek. Y, ü. e. T. 31. Boeketafel. Idsardi, Als door vuur (1913); Inde Branding (1916); Jhr. v. Starrenburgh (1917); Sampie (1919); Een heilig Ja (1920); Kleine Luyden (1922). Y. ü. e. T. 62—64. Fryske Folksskriuwerij. Y. ü. e. T. 119—122. In Pinksterwurd (Hanl. 2 : 38—39). Y. ü. e. T. 129—133; 161 166. Frysk Christendom. Y. ü. e. T. 151—152. Ut e Talmud. I. De Egiptenaers wolle har skatten wer hawwe; 11. De Sabbat; 111. Hwerom God üngoaden net forneatiget; IV. It birou fan God; V. De ünsjenbre God; VI. It Biwiis; VII. It Libbenselemint. Y. ü. e. T. 152-—155. Blêdden üt de Foartiid. Nei Herder. VIII. De dou fan Noach; IX. Abraham syn bernetiid; X. Jozef en Zuleika; XI. De üntklaeijinge fan Aaron. (skülnamme Andries). Dr. Lolke Dokkum, I. H. 14; Joast Hiddes Halbertsma, 116—118; Eeltsje Halbertsma, 194—197; Tsjalling Halbertsma, 266—268; Ludger-oantinkens, 314; Dr. Lützen Wagenaar, 379—383; Dr. F. Buitenrust Hettema, 494; Tsjibbe Gearts v.d. Meulen, 518—520; 530—531; 542 544; J. P. Hansen en C. P. Hansen 619—623; In allegoarysk stik fan Tj. G. v.d. Meulen, 647. 1923. De Welle fan Bethlehem. Fryske preek halden yn Snits en Eastermar'. Boalsert, A. J. Osinga. Frijmitselderij en Oera Lindaboek, Snits, Brandenburgh, Boschma en Co. Himelsk Harplüd. Taspraek by it priissjongen op 7 Nov. yn ’e Harmonije to Ljouwert. Boalsert, A. J. Osinga. (ek: Y. ü. e. T. 170). Fryske Bibellêzing oer Psalm 1, halden to Boazum, Makkum, Snits, Aldwald, de Jouwer, Drylst, Raerd en Burqum (1917—1919) Y. ü. e. T. 97—108. Kleinigheden uit Oud-Stad en Lande. I. Oud-Groninger zonnewijzers; 11. Kibbelende schoolmeesters; 111. Contra Voltaire; IV. Ds. H. de Cock contra pastoor H. A. F. Plekenpol; V. Een militairistisch predikant; VI. De vicarie van Godlinze; VII. Een spotlied op predikanten; VIII. Ketterij op den kansel van Loppersum. IX. Een patriottisch predikant. Gron. Volks. 46—65. Hoe Tsj. G. v.d. Meulen oer it Fryske folksliet tocht, I.H. 41 1922. De Beam fan Berseba; Taspraek by it priissjongen fan it Chr. Fr. Selskip 27 Sept. Boalsert, A. J. Osinga. I. Kleine Gemeentekroniek; 11. Kerk en Secte; 111. Jacob Campen (1826—4922); IV. Catechisaties. Uit ons Gemeenteleven, Jaarboekje van de Ned. Herv. Gemeente te Sneek, jaarg. IV. Dijkumborg en hare bewoners. Gron. Volks. 1— 18 (met J. Vinhuizen). David Flud van Giffen.Y. ü. e. T. 41—34. Léste Eare. Wurden sprutsen by it grêf fan ds. S. Huismans. Y. ü. e. T. 115-117. Ut Huismans syn brieveskat. Y. ü. e. T. 119—123. By it öfgean fan master G. Kamerling. Y. ü. e. T. 123—'125. Sikke Koldyk. Y. ü. e. T. 139-124. Ofskie oan Dr. H. F. Wirth, I. H. 63. Titia Brongersma, I. H. 99—101; Frans Hemsterhuis, 147—149; Petronella Moens, 216; Lieuwe v. Aitzema 262—264; Festus Hommius, 346—347; S. Huismans, 357—358; Tusken master Gysbert en Wassenbergh, 382—385; in Fransk fers fan P. J. Troelstra, 488; Ut ’e autobiografy fan T. G. v.d. Meulen, 626—628. Uit de Geschiedenis van de Banier. De Banier, A. J. Osinga, Boalsert. 1925. De ropping fan Eliza. Fryske preek ta bate fan it nije Evangelisaesjegebou to Huzum, Boalsert, A. J. Osinga. Frysk Rymsnoer. Bondel Foardrachten. Boalsert, A. J. Osinga. Voorbericht. Isaac Ambrosius. Het zien op Jezus. Een gezicht van het eeuwig Evangelie of der zielsoogen op Jezus. Sneek, J. W. Boeijenga en Zonen. Uit mijn vacantiejournaal. Gron. Volks. 121-—139. Frysk en Volapük. Y. ü. e. T. 25. Wer in Midfrysk Rymstik (1726). Y. ü. e. T. 36—39. Bare seldsum Midfrysk Rymwurk (1773). Y. ü. e. T. 82—88. Hwa is de Fryske skriuwer Klaes Ynses Vlietstra? I. H. 86—89. Dr. F. Braun yn Fryslan. I. H. 122—■ 123. Willem Vrijburg. I. H. 158—149. Frans Halma. I. H. 275'—277. Ta oantinken fan Rasmus Kristian Rask. I. H. 486 387. Hwat de Kroniken skriuwe oer Snits. I. H. 430—439. Teatse Holtrop. I. H. 582. John Bowring en Fryslan. Slj. e. Rj. 611—616. Taspraek fan Martena tsjin de grytman. lepenlofstspul yn bywêzen fan H. M. de Keninginne (mei Y. C. Schuitmaker). M. S. —32; Waling Dykstra, 62—65; 75 78; 89—91; Wiepkje Agatha Reddingius, 134—135; 146—147; Corn. over de Linden, 182—185; 196 198; 206—208; Fryslan en de Nassau’s, 423; It Deadefjild fan Godshöf (Nijekleaster), 465—468; Wopke Eekhoff, 621—624. Uit de geschiedenis van De Banier. Jubileumnummer (50e jaargang). A. J. Osinga, Bolsward. 1924. Het Beginsel der Wijsheid. Unierede te Sneek. Op Thabor. Afscheidswoord bij het neerleggen van het predikambt. 1 No\. De torenklokken wachten. Gron. Volks. 88—107. Stads- en Dorpskroniek van Friesland. Vr. Fr. XXVII, I—7. Preek oer Psalm 84 halden to lestrum 23 July. Y. ü. e. T. 17—27. Epema-state. Buiten, tijdschrift, uitg. Holkema en Warendorf Amsterdam. Tentooonstelling Goethe-literatuur. L. C. 23 Sept. 1926. Bodders yn de Fryske Striid. Boalsert, A. J. Osinga. De Tsien Geboaden yn oersetting. Untwerp fan B. Goedemoed Ljouwert. W. A. Eisma Cz. De namme fan it alter. Fryske preek to Hallum, 27 Juny. Ljouwert. A. Jongbloed. Foar it léste anker. Preek oer 1 Ken. 2 : 10 to Wüns en Ryptsjerk, yn Maeije. Boalsert, A. J. Osinga. Epema-state. Buiten. 27 Febr. Pieter Mennnes Bos. Gron. Volks. 90—104. Mr. Albartus Telting. I. H. 75 —B7; 87—88; 98—99. Trije Fryske Studinterimen. I. H. 343—344. In Autobiografy fan Waling Dykstra. I. H. 434—435. Prof. Th. Siebs yn Fryslan. I. H. 434—435. Antoinette Bourignon. I. H. 602. 604. De Eukleria fan A. M. v. Schurman. I. H. 615—616. Korn. Gabes Gouma as iisbrekker fan it Veqetarisme. Sli e Ri 137—139; 149—151. > • In memoriam. Bandix Friedrik Bonken. SI. en Rj. 263. Fiif skiedsangen en Skiedfersen üt ’e Midfryske Skriftekennisse Slj. en Rj. 322—323; 350—352; 365—367; 389—392. Ofskie fan Prof. Th. Siebs. Slj. en Rj. 470—472. Mr. D. H. Beucker Andreae. Slj. en Rj. 706—711. De Briefverzameling in onze bibliotheken. Lezing gehouden op de Jaarvergadering der Vereeniging van Bibliothecarissen te Groningen. Bibliotheekleven, XI. 18—26. Tentoonstelling Friesche taal- en letterkunde op de Prov. Bibliotheek te Leeuwarden 15 Juni— 1 Oct. Bibliotheekleven XI, 133 139. Tentoonstelling Volkskostuum in prent en boek op de Prov. Bibhotheek 25 October—4 December. Bibliotheekleven 1927. Ta in tinkstien. Samle skriften fan ds. S. Huismans qearfoege en ynlaet. Boalsert, A. J. Osinga. /'-' Wat is het met den man en zijn werk? Jubileumnummer van het ' Doetinchemsch Weekblad. 1 Juni. (Over J. van Dijk Mzn ) De Kollumer dichter Eelke Meinerts. Neffens it Inqwierumer hanskrift. Ljouwert, W. A. Eisma. Tentoonstelling Friesche taal- en letterkunde op de prov. Bibliotheek te Leeuwarden 1 Sept—ls Okt. Bibliotheekleven, 199—201 In Fragmint Bibelfrysk fan ds. P. Boeles. Y ü e T 213—218 Willem Bartel v.d. Kooi. I. H. 8-10. Piter Tiara. I. H. 34—35. Sprekkerij op ’e Baerder Krite. 362—364. In jier fan ünspoed. Slj. e. Rj. 23—25. De Ljouwter Krante en de Fryske Biweging (1752—1927). Slj. e. Rj. 469-471. Artikel yn it Jubileumnummer ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan der Leeuwarder Courant, 29 Juli. In Bilker Folksliet yn dialekt fan W. Dykstra. Slj. e. Rj. 629—630. In Midfrysk boaskrym üt 1778. Slj. e. Rj. 693—694. Menamer Toaniellibben (1866). Slj. e. Rj. 774 776; 789. Nije Rispinge fan Midfrysk. Slj. e. Rj. 829—832. Alde Brieven. I. fan R. Posthumus oan J. H. Halbertsma (11 Nov. 1854); 11. fan R. Posthumus oan Tiede Dykstra (28 July. 1855); 111. Fragmint üt in brief fan J. v. Loon oan Tiede Dykstra. Frisia, 29—32; 60'—61. Murk fan Ipekolsgea. Frisia, 239—244. Needgjalp fan in Frysk toanielskriuwer. Frisia, 306—310. Rapport over de opkomst, ontwikkeling en huidige staat van het onderwijs inde Friesche taal, uitgebracht aan Gedeputeerde Staten, 8 December. 1928. Der stiet biskreaun. Bibelfrysk foar elke dei yn oersetting. Frentsjer, T. Wever. De Himelsblauwe Trie. Bondel meditaesjes, Frentsjer, T. Wever. Stads- en Dorpskroniek van Friesland (1752.—1759). Vr. Fr. XXVIII, 1-16. Uit het dagboek van Doeke Wiegers Hellema te Wirdum (1821 —1856. De Wandelaar, red. R. Tolman, Uitg. A. Schoonderbeek Laren. Trijebruorreriedsels. Y. ü. e. T. 52. Hynljippen yn need. Y. ü. e. T. 146—148. Hoe Tj. G. v.d. Meulen in frijtinker waerd. Y. ü. e. T. 197—204. Hendrik Franzes Pasma. I. H. 51—55. Goethe yn ’e Fryske Skriftekennisse. I. H. 98.—100. Sake Kornelis Feitsma. I. H. 317—322. Jitte in Horatiusforfrysking fan Wopke de Jong Jacobss. Slj. e. Rj. 8. It Huzumer Klaverblêd. Slj. e. Rj. 101-102; 117-118; 133-135. Ut frije Leafde. Slj. e. Rj. 164.—• 166; 181-—lB2. Taelsköging fan Simon Stijl. Slj. e. Rj. 213.—215. De Fryske adfortinsje. Slj. e. Rj. 358—360; 374—376. Hêpkema’s Geheim. Slj. en Rj. Ek yn: J. J. Hof. J. Hepkema yn libben en wurk. In Bildtboer oer W. Dykstra. Slj. e. Rj. 117—120. In Brief fan D. Lenige. Slj. e. Rj. 246—248. In midfrysk Promoasjedicht. Slj. e. Rj. 261.—262. Fryske Rymlerije fan twa 17-ieuske boekprinters. Slj. e. Rj. 276. Fryske Rimen fan K. Lenige. Slj. e. Rj. 292 295; 309—310. In Hanskrift fan Eelke Meinerts. Slj. e. Rj. 405.—408; 421—424; 437—440; 452—454; 485—487. Hamconius’ Frisia. Slj. e. Rj. 613—616. In pear boustiennen foar it Fryske Taelbyld. Slj en Rj. 740—748 Toanielkrityk foar 50 jier. Slj. e. Rj. 811—815. De lester Froedmaster en Ossian. Slj. e. Rj. 20—26. By Gellert’s Fabels. Frisia 91—95. Fryske Claudiana. Frisia 191 196. Keatsen en Frysk Toaniel. Frisia 243—248. It Bistek fan ’e Fryske Skriftekennisse. 297—301. Taek en Doel fan ’e Fryske Skriftkennisse. 325—328. Dürer-Tooroptentoonstelling inde Prov. Bibliotheek te Leeuwarden (April—Mei). Bibliotheekleven, XIII, 91—93. 1929. Gijsbert Voetius. In libbensbyld. De Fryske Librije I. Boalsert, A, J. Osinga. Uit mijn Vacantiejournaal Gron. Volks. 103—120. In Albumfers fan Gysbert Japiks. Y. ü. e. T. 21-—24. Fan in Holwerter Bruiloft. Y. ü. e. T. 112—113. De Ta-eigening fan Schotanus’ Skiednissen. Y. ü. e. T. 162—166. Fryske Rederikerij. I. H. 6—B. Fryske Elegijen. T. H. 65—68. Fryske Romancepoezije. I. H. 171—174. It Feanster Selskip Rjucht en Sljucht. I. H. 335—337. By it silhouet fan ds. R. Posthumus en frou. Slj. e. Rj. 5—7. Fryske Opera. Slj. e. Rj. 37—40. De fyftjin tekens foar Doemdei. Slj. e. Rj. 117—120. Rispinge fan Midfrysk üt Grins. Slj. e. Rj. 164—167; 181 183. De histoaryske Ganzebrief fan P. Krediet. L. N. 12 Okt. Douwe Hansma as novellist. Slj. e. Rj. 212—215; 228—232. Fryske Letteren en it Wraldbarren. Slj. en Rj. 261 —262. It Frysk yn it Nut. Slj. e. Rj. 277—281. Mids it Kleasterlatyn. Slj. e. Rj. 297—298. In Jierdeirymke yn Makkumer Tongslach. Slj. en Rj. 311—312. Kunstlibben om 1700 hinne. Slj. e. Rj. 325—328. Boate fan Boalsert syn „Pelgrimaezje”. Slj. e. Rj. 357—358. De Skriften fan Jancko Douwama. Slj. e. Rj. 392—395. In Fryske Parody üt de 13e ieu. Slj. en Rj. 487—489. By in Preek en Psalmforfrysking fan Jan Thomas (1716). Slj. e. Rj. 548-551. Jhr. Hero fan Inthiema syn epigrammen. Slj. e. Rj. 581—584. It Libellus posthumus fan Edo Neuhusius. Slj. e. Rj. 715—718. Bernardus Furmerius Emblemen. Slj. e. Rj. 741—743. Dicht fan Rudolf Agricola op Sint Anna en Maurits fan Speqelberch. Slj. e. Rj. 806—811. De Stüdzje fan ’e Fryske Skriftekennisse. Frisia 22—24. Fryske Southey-oantinkens. Frisia 114 —ll6. Tiede Roelofs Dykstra neffens syn minnebrieven, Frisia 117—120. Ammeliet by de Wielewale. Frisia 144—149, 1930. Stads- en Dorpskroniek van Friesland. I. (1700—1800) Leeuwarden, W. A. Eisma Czn. Catalogus der Briefverzameling van S. A. Gabbema. Voorbericht. Leeuwarden, N.V. Noord-Ned. Boekhandel. Bij drie halten van het Woldjerspoor. Froombosch —’s-Gravenschans—Wijchgelsheim, Groningen, nummer 4/5. Maitydslyryk yn ’e Fryske Skriftekennisse. I. H. 106—107; 136 139. Neirispinge fan Piter Jelles. I. H. 294—298.. Piter Jelles as bernedichter. I. H. 359—360. To bruiloft by ds. J. Althuysen. Y. ü. e. T. 16—19. Twa Taspraken fan ds. Rippertus Sixtus. Y. ü. e. T. 28—32. Wagenaar contra Stellingwerf. Y. ü. e. T. 55—57. By in Teltsje fan Lützen Wagenaar. Y. ü. e. T. 181 184. De „Sylvae” fan Cyprianus Vomelius. Slj. e. Rj. 4—6. It Dichtwurk fan Tobias Gutberleth. Slj e. Rj. 53—56. Opstannigens yn 'e Fryske Skriften. Slj. en Rj. 116—118. Hollanske Rymkunst yn it Fryslan fan de 17e ieu. Slj. e. Rj. 129 151; 165—166. De „Extemporanea Poëmata” fan Henricus Neuhusius. Slj. e. Rj. 294—296. Nij-Latynske Lyryk yn de 17de ieu. Slj. e Rj. 774 775; 790 —791. Bydrage. Blauwe weekkrant, uitg. Drankweercomité Sneek. Het Kanselarijgebouw in het licht: Artikel inde Leeuwarder Courant, 19 Sept. 1931. Under de gouden stêf. Esther 4en 5. Tiidwurd ütsprutsen troch G. Feddema-Hoogland yn Ljouwert, Dronryp, Dokkum, Seisbjirrum, Holwert, Eanjum, Frentsjer ensfh. Troch Ate Wumkes Wumkes yn Huzum, Eastermar, Snits en Drylst. Boalsert, A. J. Osinga. Yn eigen Sprake. Needrop oan de Fryske tsjerken, 2e pr. Ljouwert, T. v. d, Weij. De „Sylvia Carminum” fan dr. Joannes Fungeri. Frisia 210—216. Else Mellema’s ~Laus Frisiae”. Frisia 259—264. Tentoonstelling van kinderprenten op de Prov. Bibliotheek te Leeuwarden (Dec. 1929—Jan. 1930). Bibliotheekleven XV, 9 13. Tentoonstelling „Affiche en Illustratie” van Fransche schilders op de Prov. Bibliotheek te Leeuwarden (Juni—Juli). Bibliotheekleven XIV, 135-137. Bijbeltentoonstelling op ’e Prov. Bibliotheek te Leeuwarden (Dec. 1928—Febr. 1929). Bibliotheekleven XIV, 10—12. Bydrage. Blauwe week krant, uitg. Drankweercomité. Sneek. Uit het Dagboek van Doeke Wiegers Hellema te Wurdum (1821 1856. De Wandelaar, red. R. Tolman, Uitg. A. Schoonderbeek, Laren. Rhytme inde nieuwe Bijbelvertaling. Algemeen Weekblad voor Christendom en cultuur. 31 Dec. Voorgeschiedenis. Na Vijf en twintig jaren (1906—1931). Gedachtenisuitgave der Vereeniging tot bevordering van Chr. belangen te Sneek, Sneek, Kooij en Visser. By de byltnis fan Hans Vredeman de Vries. I. H. 40—41. De Friezene opstan en üs Skriftekennisse. Lêzing op ’e Studintedei. I. H. 63—65. It Dichtwurk fan Dr. P. v. Ghemmenich en Dr. J. van der Sande. I. H. 92—95. Foar de Gysbertstüdzje. I. H. 132—134. 1931. Dr. M. de Jong Hsn. I. H. 341—343. De ..Stigtelijke Mengeldigten fan Magdalena Pollius, Y. ü. e. T. I—B. De Pietistysk-Griffemearde Poëzije fan Alegunda Ilberi. Y. ü. e. T. 21—29. Jetske Reinou van der Malen’s Dichtwurk. Y. ü. e. T. 70—75. Gellius’ Lofdichten op de Fryske Adel. Y. ü. e. T. 125—130. By in Fers fan Festus Hommius. Y. ü. e. T. 155 —l5B. In Fers fan Epo Sjuck fan Burmania. Y. ü. e. T. 172-—173. It Bouma-laech. Y. ü. e. T. 209—211. Twa lytse Dialektbydragen. Slj. e. Rj. 41—42. De Burmaniasprekwurden en it Oera Linda-boek. Slj. e. Rj. 41—42. Fan in Notaris (S. L. v.d. Burg) Slj. e. Rj. 73 74. Fryske Thorbecke forearing yn poezije en proaza. Slj. e. Rj. 106. 108; 118—119. Fryslans Martlersbrieven en Offerlieten. Slj. Rj. 184—186. De opkomst fan de Liberale Parse yn Fryslan. Slj. e. Rj. 230 232; 246—249. Willem v. Haren’s „Gevallen van Friso’’. Slj. e. Rj. 310—313. In ald Sémansboek. Slj. e. Rj. 426—429. De Hilligerlee-slach yn de „Corte Beschrijvinghe”. Slj. e. Rj. 550. -552. By in sonnet fan Sibrandus Vomelius. Slj. e. Rj. 645—647. Twa loffersen op üs Dykwêzen. Slj. e. Rj. 665—667. Roelof Roukema, in dichterlik genês- en hielmaster. Slj e. Rj. 695-696. Hwat men song op Waltaslot. Slj. e. Rj. Krystnümer. Polityk fers fan Waling Dykstra. Frisia 20—24. Ut de Liberale Parse fan Fryslan. Frisia 46—48, 66—72. In Geuzeliet üt Fryslan. Frisia 141—144. Fraech oan Kalma, doe’t er learaer waerd oan it Lorentzlycéum to Eindhoven. Frisia 236—240. Fan Roomsk Fryslan yn ’e 17ieu. Frisia 236—240. In Blêdside üt it Fr. Krantewêzen, Frisia 282—284, De Fryslantekst. St. f. Fr. 184. (Skülnamme: Geaman). Fryslans Doemdei (Exod. 32 : 35). St. f. Fr. 184. Magnusfane. St. f. Fr. 185. (Skülnamme: Geaman). Frysk Bloed. St. f. Fr. 186. (Skülnamme: Geaman). It Libben fan Dodo de Hearremyt. St. f. Fr. 187. Nij Fryslan. St. f. Fr. 188. Yn in frjemd lan. (Exod. 2 : 22). St. f. Fr. 192. Christus Kenosis (Filipp. 2 : 7). St. f. Fr. 195. Rudolf Wilhelm Canne (f 3 Nov.). St. f. Fr. 197. It Libben fan de hillige Hathebrandus (oerset üt it latyn) St. f. Fr. 198. Prof. Dr. M. J. van der Meer (f 26 Nov.) St. f. Fr. 201. Nijjier (Psalm 124). St. f. Fr. 205. Onderwijs in het Friesch. Mei dr. H. G. W. van der Wielen. L. C. Septimber. 1932. Paden fan Fryslan. Samle opstellen, dl. I. Boalsert, A. ). Osinga. Heitelanske Meditaesjes. Ljouwert, ütjowerij L. C. H., direkteur G. Walsweer. Lüden fan it front opheind. Foar de Fryske saek. Ljouwert, W. A. Eisma. Fryslan’s Doemdei. Ljouwert, T. v.d. Weij. lit Libben fan Dodo de Hearremyt, Ljouwert, T. v.d. Weij. 2e pr. Meditaesje yn De Stins. Mei titelprint fan Ninette Wumkes-Keijzer. Boalsert, A. J. Osinga. In Hikkeldicht fan O. Z. v. Haren. Y. ü. e. T. 40—45. By in Fers op de Andala-rede. Y. ü. e. T. 58'—'61. Fan twa Fryske Learaers .Y. ü. e. T. 111—'116. De Profeet Habakuk, oerset. Y. ü. e. T. 121-—125. Vondel en Fryslan. I. H. 40—42. J. v. Lennep en Fryslan, I. H. 167—170. Jezuitisme yn Fryslan. Slj. e. Rj. 24 26. Jeremias de Decker en Fryslan. Slj. e. Rj. 53—55. In Briefke fan Sicco v. Goslinga. Slj. e. Rj. 89—90. Om de Okko-kronyk hinne. Slj. e. Rj. 137—138. Twa Profesijen yn de 16e ieu. Slj. e. Rj. 197—198. Sjirk v.d. Burg. St. f. Fr. 8 Jan. 206. Vasthi-Fosite (Esther 1 : 12). St. f. Fr. 8 Jan. 206, 207. Neiklank fan it Underwiiskongres. St. f. Fr. 208. Tentoonstelling van schrijfkunst op de Prov. Bibliotheek te Leeuwarden (Nov.-Dec.) Bibliotheekleven XVI, 264—265. Bea fan in Folkslieder (2 Ken. 2 : 9b). St. v. Fr. 158. In Kroan van Toarnen (Matth. 27 : 29). St. f. Fr. 158. Yn eigen Sprake (Hanl: 2 : 8). St. f. Fr. 173. Sancta Patria, St. f. Fr. 181 (Skülnamme: Geaman). Nei de „reade” Preek. St. f. Fr. 182. (Skülnamme Geaman). De Roardisten. St. f. Fr. 209. (Skülnamme: Freark). De twa Swurden (Luk. 22 : 36—38). St. f. Fr. 214. De Fryske Bibeloefening. St. f. Fr. 221. Pinkster (Hanl. 2 : 5—12). St. f. Fr. 224. Hillige Diktatuer (Numeri 12 : 2). St. f. Fr. 234. Fragminten üt in Frysk Nasjonale Katechismus. St. f. Fr. 239 —3Ol. Oan Prof. Th. Siebs op syn 70ste jierdei. St. f. Fr. 240. Opbouw mids Ballingskip. St. f. Fr. 247. It Ofskied fan O. H. Sytstra. St. f. Fr. 251. Plak foar allegearre? St. f. Fr. 252. By in Deade (de Frentsjerter hegeskoalle. Nei oanlieding fan ’e lezing foar it Fr. Genoatskip troch Prof. Dr. T. de Boer, 24 Nov.). St. f. Fr. 253. Nei it Underwiisdebat. St. f. Fr. 253. Foar 50 jier (doe’t Prof. J. A. Alberdingh Thijm it Fr. folk in nasjonaliteit neamde). De Mienskipsstriid (Kalma en Wike Zylstra kontra R. Sybesma en J. M. v.d. Goot). St. f. Fr. 257. In nij Frysk Moanneskrift (De Weitsrop). St. f. Fr. 257. De Nijjiersbazune. St. f. Fr. 257. De Fryske Bibeloersetting. St. f. Fr. 258. Het Friesche Onderwijsvraagstuk. L. C. 4 Maeije. Gustaaf Adolftentoonstelling Sept.-Okt. op de Prov. Bibliotheek te Leeuwarden. Bibliotheekleven XVII, 278.—279. Wurd fan rekkenskip. Winterprogram fan de Prov. Underwiisrie. Friesch op School (verdedigd tegenover Prof. Dr. A. S. de Blécourt). Leeuwarder Courant. Tentoonstelling „Wendingen”, tijdschrift gewijd aan bouwen en sieren, inde Provinciale Bibliotheek, Leeuw. Cour. 25 Oct. Preeken in het Friesch. L. N. 15 April. Fryske stüdzje yn Rome. L. N. 3 Oct. 1933. Skotlan—Fryslan. Y. ü. e. T. 58.—61. Ut ’e Foarskiednis fan it Kristlik Fr. Selskip. Y. ü. e. T. 121—124. De swalkersjierren fan Derk Koopmans. Y. ü. e T. 91—93. Hwat it Fryske Folksalmanak brocht (1836—66) Slj. e. Rj. 134 -137; 150-154. Heitelanske Romantyk (1830—55). Slj. e, Rj. 185—186; 200 -203. Yn ’e Stienser Tsjerke. Frysk-nasjonael wurd op ’e Piter Jellesdei (20 April) Slj. e. Rj. 264—249) (ek apart, Ljouwert W. A. Eisma). Fan aldere tiidgenoaten I. Kritelibben to Stiens, de }ouwer, Gerdyk. Frisia 45—48. Freone Oantinken (2 Sam. 1 : 17—18). St. f. Fr. 262. Skiedniskennis fan Fryslan. St. f. Fr. 262. Harmageddon (lepenb. 16 : 16). St. f. Fr. 265. De Halbertsma’s. Antwurd oan ’e'hear B. Tuinstra. St. f. Fr. 266. Mei iepen fizier. Fragminten üt myn Deiregister. St. f. Fr. 250. Redbadflagge en Swarte Heap, Leeuw. Courant 10 Jan. It gefal FI. J. Piebenga stud. to Utert en de Magonnery. St. f. Fr. 281. en Leeuw. Cour. 15 Juni. Kalebs leauwe (Jozua 14 : 6—13). St. f. Fr. 285. As de bern freegje (Jozua 4: 6 7). St. f. Fr. 292. Friesch-Nationaal Verweer tsjin dr. J. B. Besangon te Utrecht (mei H. Algra). St. f. Fr. 293. In Beaken yn sé (nei oanlieding fan ’e proklamaesje fan dr. A. Borms oan it folk fan Flaenderen). St. f. Fr. 306. De efterlike Nederlanske Underwiiswet, Leeuwarder Courant, 13 Jan. Flollandsch Geschiedenisonderwijs. Leeuwarder Courant 16 Jan. De Grêfstien fan in Makkumer dichteresse (Cynthia Lenige). Leeuw. Cour. 18 Jan. Oranje-Nassautentoonstelling, Leeuw. Cour. 25 Jan. Steatsmanswysheit. (Nei oanlieding fan itjinge de ald-minister Idenburg sei oer assimilaesjepolityk). St. f. Fr. 307. De Majoarske fan Oxmastate. Weitsrop 10—13. De Widdou fan Seisbjirrum. Weitsrop 52.—55. Rembertus Dodoneüs. Weitsrop 67 69. Foar it Skiednisünderrjocht. Weitsrop 183—194; 217—225; 257 —267. Tentoonstelling Plantenwereld (in woord en beeld, op de Prov. Bibliotheek te Leeuwarden (Febr./Maart). Bibliotheekleven XVIII, 52-54. Oprop. Programma Fakansje- en Winterkursus Fr. U. Met J. H. Brouwer: Wat wil de Friesche Beweging? Leeuw. Cour. 24 Juli. Met H. Algra: Friesch Nationaal Verweer (tegen de alarmeerende artikelen van dr. J. B. Besangon te Utrecht omtrent het staatsgevaarlijke der Friesche Beweging. Leeuw. Cour. 29 Aug. 1934. Stads- en Dorpskroniek van Friesland 1800—4900, dl. 11. Leeuwarden, W. A. Eisma Cz. Paden fan Fryslan. Samle opstellen 1800—1934 dl. 11, Boalsert, A. J. Osinga. Tsien kêsten fan Frysk-Nasjonael Leauwe, Boalsert, A. J. Osinga. Kristlik Frysk Leauwe. Yn 10 kêsten mei taljochting, Boalsert, A. J. Osinga. Lyts Frysk Wurdboek (mei A. de Vries). Boalsert, A. J. Osinga. Histoarje priiskamp fan de Prov. Underwiisrie. Oprop. Priisfraech, Wurkplan, Bitingsten. Ljouwert, Eisma. Gare lieding fan Frisia. (Simke Kloosterman yn ’e redaksje). St. f. Fr. 263. Folkertsma en syn karbondel. Y. ü. e. T. 65—69. Tsien kêsten fan Frysk-Nasjonael leauwe. Y. ü. e. T. 54-—55. Taljochting op de Tsien Kêsten. Y. ü. e. T. 83—87; 101—409'. Glinsters oer de Gysbert-ieu'. Ynlieding Slj. e. Rj. 54. In Ljouwter Prognostikaesje. Slj. e. Rj. 65—66. In Ljouwter Boeteskrift. Slj. e. Rj. 81—83. Fan in forgetten Skiedskriuwer (J. v.d. Sande). Slj. e. Rj. 97 —lOO. By it portret fan Boate Ypes fan Roardhuzum. Slj. e. Rj. 145 147. Foarstespegel fan in Gerdykster learaer. Slj. e. Rj. 210 211. De politieke Toetssteen fan Trajano Boccalini. Slj. e. Rj. 649 —650. Voorbeelden der Oude Wyzen fan Zacharias Heyns. Slj. e. Rj. 661—662. Master Gysbert hjoed. Slj. e. Rj. Krystnümer. Heil Dr. W. Kok (by syn promoasje 26 Jan.). St. f. Fr. 313. Pinksterbarren. St. f. Fr. 329. lepeningswurd by de 7de Prov. Fakansjekursus. Noeging. Programma fan ’e Prov. Winter- en Fakansjekursus. Na vergrooting der leeskamer op de Prov. Bibliotheek te Leeuwarden (Augustus). Bibliotheekleven 150.—151. De Posterijen en if Frysk, Leeuw. Cour. 19 Juni. 1935. Stads- en Dorpskroniek van Groningen (1800—1900): Voorbericht en Levensbericht. J. Vinhuizen. Bolsward, A. J. Osinga. Voorwoord. J. Algera, Leeuwarden door de eeuwen heen. Foarwurd. O. Santema, Lytse Minne, Hist. forhael. Ljouwert, T. v.d. Weij. De Profesije fan Jesaja: Haedstik XL en LIII. Y. ü. e. T. 49—52. Taljochting op de Tsien kêsten. Y. ü. e. T. 55 ensfh. Godsfreone Moarnliet. Slj. e. Rj. 118-—• 120. Jounliet op Waltaslot. Slj. e. Rj. 137-—l3B. Twa Starterlietkes. Slj. e. Rj. 164—■ 167. Tjerne-opfiering to Alkmaer. Slj. e. Rj. 215—218. In politike Satyre. Slj. e. Rj. 585—586. In oardiel oer Winterjounenocht. Slj. e. Rj. 617—618. In nij Frysk Lieteboek en de Lanforhuzerssang. Slj. e. Rj. 666 -669. Frysk Athene (1585-1935) Luk. 10 : 15. St. f. Fr. 390. Fraechtsjerke oer it Krystbern. St. f. Fr. 413. Foarwurd yn it Program fan ’e Prov. Fakansjekursus I—3 Aug. 1936. Foar de Fryske Earetsjinst. (Gebet foar alle need fan de Christenheid). Y. ü. e. T. 3—5. De Doleansje yn de Fryske Skriftekennisse. Y. ü. e. T. 17—23. In karakterbyld fan J. H. Halbertsma. I. H. 51—52. It Fryske Epigram. Frisia 60—70. Yntrépreek fan in Frentsjerter dominy. Slj. e. Rj. 82—84. Fryslan en de Nassau’s. Slj. e. Rj. 214 215. It Protest fan Petrus Yvon tsjin de moade. Slj. e. Rj. 437—439. Carl Alfred Reinberger. Slj.e. Rj. Krystnümer. Fraechtsjerke oer it ljocht. St. f. Fr. 416. De man fan Wytmarsum (1536—1936). St. f. Fr. 418. Nei de Fryske tsjinst to Burchwert. St. f. Fr. 430. Nei de Fryske tsjinst to Burchwert. St. f. Fr. 440. In nasjonale dei (25 Sept.). St. f. Fr. 452. Fryske tsjinst to Burchwert (25 Okt.). St. f. Fr. 457. Tentoonstelling der collectie teekeningen, aquarellen en schilderijen fan Dirk Kerst Koopmans aan de Scheene (October). Bibliotheekleven XXI, 223, en Leeuw. Cour. 2 Oct. Schenking der boekerij van wijlen Ir. Gerlof Kalma (geb. te Britswerd 22 Juli 1887, overl. te Poitiers 9 Maart 1936) aan de Prov. Bibliotheek te Leeuwarden. Bibliotheekleven XXI, 127—128. Nog eens de schilder Lambert Jacobs (over no. 8,14 en 15 van den catalogus der tentoonstelling in het Friesch Museum). Leeuw. Cour., 2 Juli. Een nieuwe compositie van Lambert Jacobsz. aan het licht gebracht. Elia en de weduwe van Zarfath (1 Kon. 17 : 11 14), Leeuw. Cour. 15 Sept. Oranje-Nassautentoonstelling inde Prov. Bibliotheek, Leeuw. Cour. 22 Dec. Levi’s Inkeer, een schilderij van Lambert Jacobsz. (1628), Leeuw. Cour. 23 Dec. 1937. It Nije Testamint üt it Gryksk oerset yn it Frysk. Yn opdracht en ünder taforsjoch fan it Kristlik Frysk Selskip. Amsterdam. Ned. Bijbelgenootschap. It Boek fan de Psalmen üt it Hebrieusk oerset yn it Frysk. Yn opdracht en ünder taforsjoch fan it Kr. Fr. Selskip. Amsterdam, Ned. Bijbelgenootschap. Lioba’s Foarsjoch. Y. ü. e. T. 6—7. Myn eed foar it Rjocht. Y. ü. e. T. 49'—50. Dr. Lützen Wagenaar en it Mozaysk soasialisme. Y. ü. e. T. 93 -96. Twa Boustikken fan master J. F. Jansen to Harns. Y. ü. e. T. 136-138. Ut de Foarskiednis fan üs Selskip. Y. ü. e. T. 173 176. 36 Ta de hüslike Earetsjinst. I. Moarnbea; 11. Jounbea; 11. Foar it iten. IV. Nei it iten. Y. ü. e. T. 49—51. Gysbertrede yn ’e St. Marten to Boalsert (24 Okt.). Y. ü. e. T. 165—166. ïepeningswurd yn ’e gearkomste fan ’e Prov. Underwiisrie (Juny) I. H. 129. Jeremia 30 : 18—31 —l5 oerset. St. f. Fr. 472. Eben Haëzer (1 Sam. 7 : 12). St. f. Fr. 487. Jobs Eed (Job 31 : 5—37, oerset). Foar ’t Fryske folk IV, 29-—3O. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek onder redactie van Dr. P. C. Molhuysen en Dr. Fr. K. H. Kossmann, bij A. W. Sijthoff’s uitgevers-maatsch. Leiden, Deel X. Foar dit en de foaröfgeande delen skreau ik sünt 1911 mear as tüzen libbenssketsen, meast fan Friezen. 1938. It Fryske Réveil yn portretten. 2e pr. Mei nij Foarwurd. Boalsert, A. J. Osinga. Ut de Foarskiednis fan üs Selskip. Y. ü. e. T. 14—16. Ds'. S. Huismans as de Poortwachter. Y. ü. e. T. 28—32, In pear brieven fan ds. S. Huismans. Y. ü. e. T. 44.—42. In Fryske Brief. Y. ü. e. T. 61—64. Johan Winkler’s Fryske oersetting fan de Bulla ineffabilis. Y. ü. e. H. 87—91. Frentsjerter Tekstkrityk. Y. ü. e. T. 110.—112. In Höfpreek to Nij-Brongergea. Y. ü. e. T. 126.—428. Twa Meditaesjes fan ds. Franciscus Elgersma. Y. ü. e. T. 139 153. Ut it Alde Testamint. Numeri 22—24 oerset. Y. ü. e. T. 169-—475. Ta de Gysbertstüdzje. Hwa is M. Lasis? Slj. e. Rj. 307—309. Lokwinsken oan it Akademymiel (10 Sept.). Slj. e. Rj. 596—597. De bloeijende Amandelstêf (Numeri 17 : 8). St. f. Fr. 521. De Striid fan in Folk (2 Keningen 13 : 14—20). St. f. Fr. 523 —526. Oan de Streamen fan Babel (Psalm 137 : I—6). St. f. Fr. 527. Toarnbosk—Swannepólle (Exod. 3 : I—2). St. f. Fr. 528. Ynlik Frysk Bidden (Matth. 6 : 9). St. f. Fr. 529. Om üs Skiednis (1 Kron. 29 : 29—30). St. f. Fr. 531. Bloedeker-Hiddeneker (Matth. 27 : 5—10). St.f. Fr. 532. In nij oanbigjin (Genesis 4 : 26b). St. f. Fr. 534. Troffel en Swurd (Nehemia 4 : 18a). St. f. Fr. 535. Nei de Hekse fan Endor (1 Sam. 28). St. f. Fr. 536—539. Foar tritich jier 1908—1938 (Hanl. 2 : la). St. f. Fr. 540. De earste trep fan it bernskip yn Christus. Theod. a Brakel oerset. St. f. Fr. 542. Fryske Dooptsjinsten. St. f. Fr. 544. Biddeiklanken fan Prof. P. Laan oerset. St. f. Fr. 545. Fan de rjochte wegen des Heare (Prof. R. Andala oerset). St. f. Fr. 546. Oer de godgelearde Oefeningen (Prof. G. Amesius oerset). St. f. Fr. 547. Utein fan Theod. a Brakel (oerset). St. f. Fr. 543. St. f. Fr. 549. Oertinking fan Christus’ lijen. Ds. H. Lautenbach oerset. St. f. Fr. 551. De koartens fan it minskelibben. Ds. P. Mensonis oerset. St. f. Fr. 552. Koart Bistek fan ds. B. Bekker’s libben oerset. St. f. Fr. 553. Houlikstaspraek fan ds. Flud v. Giffen oerset St. f. Fr. 554. De treast fan ’e ütkarring. H. Witsius oerset. St. f. Fr. 555, It earste Brief fan Johannes. Ds. J. Oldenborg oerset. St. f. Fr. 556. Hosea XIV. S. Haringhouk oerset. St. f. Fr. 557. Ezechiël 47 : 11 ds. Fl. v. Giffen oerset. St. f. Fr. 558. De pearel fan hege wearde. C. Vitringa oerset. St. f. Fr. 559. Fryske Dooptsjinst to Hichtum. St. f. Fr. 560. In Makkebeeske Republyk. C. Vitringa oerset. St. f. Fr. 561, 562. Taspraek ta de theol. studinten. C. Vitringa oerset. St. f. Fr. 561, 562. Fryske tsjinst to Huzum troch ds. A. D. Wumkes. 6 Nov. St. f. Fr. 563. De Gouden Ljochter. Ds. D. Goltzius oerset. St. f. Fr. 563, 564. Minsken binne skuldners. Ds. J. Hillenius oerset. St. f. Fr. 565. Oer tsjerklike Synoaden. C. Vitringa oerset. St. f. Fr. 566. Gebet foar Israël. Ds. H Sibersma oerset. St. f. Fr. 567. De Frijheitsmythe fan it Rudolfsboek: It Beaken. Meidielingen fan de Fryske Akademy. I. 4-—'ll. It Bigjin fan de Fryske Biografie. It Beaken. I, 43—45. Taheakke: Lucius Columba Murray Bakker 51—53. 1939. De bloeijende Amandelstêf. Bondel meditaesjes, Boalsert, A. }. Osinga. Ynlieding. Trije Folksfoardrachten fan T. R. Dykstra. Nei Hebei. Boalsert, A. J. Osinga. Ta in fers fan dr. L. Wagenaar. Y. ü. e. T. 117.—118. In Hertegjalp fan dr. E. Halbertsma. Y. ü. e. T. 157—160. T. G. v.d. Meulen en it Nut. Y. ü. e. T 174-—476. Tank foar de Earejefte. Wurd nei de huldiging troch Akademy en Biweging. Y. ü. e. T. 187-—490. In fortolking fan E. Halbertsma Widzesang. Slj. e. Rj. 181. De Eameler fan P. ledema. Slj. e. Rj. 357—360. De Lansdei to Ljouwert om 17550 hinne. Slj. en Rj. 598—599. De iepenbiere Earetsjinst. C. Vitringa oerset. St. f. Fr. 571—572. Oer de Hillige Skriftuer. C. Vitringa oerset. St. f. Fr. 573—574. De stanfêstens fan’e hilligen. J. Coccejus oerset. St. f. Fr. 575. It Peaskelaem. D. Philips oerset. St. f. Fr, 576. Oer it sjongen.W a Brakel oerset. St. f. Frr (44. Gods Foarsjoch. J. Maccovius oerset. St. f. Fr. 548. Oanspraek oan 'e Sljochtwei Mennisten. Chr. Schotanus oerset. De figuer fan Izaak. D. Philips oerset. St. f. Fr. 577. Ta-eigening fan G. Snecanus oan de Steaten fan Fryslan oerset. St. f. Fr. 578. It Rjocht fan ’e Tsjerke. S. Lubbertus oerset. St. f. F. 579. De hearlikheit fan Gods Tsjerke forburgen en iepenbier. J. Bogerman oerset, St. v. Fr 580—581. Oanspraek fan de Grytmannen fan Easter- en Westergoa. J. Bogerman oerset. St. f. Fr. 582. Prins Maurits’ stjerbêd. J. Bogerman oerset. St. f. Fr. 583. Peaske (Meditaesje. Markus 16 : 1—8). St. f. Fr. 584. Sillich forstjerren fan Prof. B. Schotanus, oerset. St. f. Fr. 584. Lofdicht op de Fryske stjerrekunst. Joh. Phocylides oerset. St. f. Fr. 585. Marten Hamkes syn Rekkenskip. St. f. Fr. 587. Twa redefieringen op ’e Harnser Synoade oerset. St. f. Fr. 588. Ofskied fan ’e Kommissaris-polityk L. S. Lycklama a Nijeholt oerset. St. f. Fr. 589. Oer it lézen fan de H. Skrift. S. Vomelius oerset. St. f. Fr. 591 592. Formuliergebet fan ’e Ljouwter Rie oerset. St. f. Fr. 593. De macht fan it Christlik Tsjügenis. W. Columba oerset. St f. Fr. 594. Ta bifêstiging fan ds. R. A. B. Sypkens to Garyp, troch ds. A. Werumeus Buning 3 Okt. 1841, oerset. St. f. Fr. 600. Oerheden en Tsjerke. Ds. E. Bornaeus oerset. St. f. Fr. 601. Hillich Nachtmiel. Ds. F. Johannes. St. f. Fr. 602. Plakkaet fan Deputearre Steaten fan Fryslan tsjin ’e ketterijen (1662) oerset. St. f. Fr. 603. Bea tsjin de Sociniaenske ketterijen (1652). Prof. J. Cloppenburgh oerset. St. f. Fr. 604. Brief fan Jhr. Haringh v. Harinxma thoe Heech oerset. St. f. F. 606. De Foarsizzingen fan e Divel. Ds. J. Jansonius oerset St. f. Fr. 607. Fragmint üt it geastlik Testamint fan A. v. Vierssen oan svn bern oerset. St. f. F. 608. Brief fan e Balkster Mennisten oan e Hollumer Jan Jakobs qemeente. St. f. Fr. 609. Ald-Studinteklachte oer ’e fal fan it Frentsjerter Athenaeum. 1843. Oerset. St. f. Fr. 610. De Triomf op Wezel. Ds. A. D. Eilshemius oerset. St. f. Fr. 615. Njoggen Leauwenskêsten fan Ds. A.Hachtinqius oerset. St. f Fr 611—613. Brief fan in ald Frysk regint oer de bitigingen tsjin ds. J. Bogerman op e Lansdei (1619) oerset. St. f. Fr. 616. Fragmint üt it jierforslach fan Jr. F. v. Vervou. St. f. Fr. 617. Doe’t Sljucht en Rjucht fan ’e ein sette. Y. ü. e. T. 26—32. Nij Libben üt ’e Dea. Y. ü .e. T. 92•—96. Biskop Radbodus en it Helteliet. Y. ü. e. T. 109. It boek Ruth oerset. Y. ü. e. T. 127 —131; 145 —146. In Brief fan Karei Roorda (1574). Y. ü. e. T. 137 140. Om it Biropbrief fan dg. R. Acronius. Y. ü. e. T. 155—158. Iduna. Y ü. e. T. 173—175; 189—192. Op ’e tekst by Prof. E. Wassenbergh. Slj. e. Rj. 788'—790. Trije Leedbrieven oerset. St. f. Fr. 623. It Underhald fan ’e Learaers. R. Acronius oerset. St. f. Fr. 624. lepeningsrede fan boargemaster R. Ulenburch oerset. St. f. Fr 625. De Bilidenis fan Feije en Eelke oerset. St. f. Fr. 627. De Bilidenis fan Elisabeth oerset. St. f. Fr. 630. Fragen fan Orck v. Doayum oerset. St. f. Fr. 632. De rjochte en de falske Tsjerke. M. Simons oerset. St. f. Fr. 633. Fan it lyts Mosterdsiedtsje. L. Balck oerset. St. f. Fr. 635, 637. De Stifting fan it kleaster Thabor (1408) oerset. St. f. Fr. 639. Greate Pier oerset. St. f. Fr. 641. De wiere adel en deugd. J. Douwama oerset. St. f. Fr. 642. Brief fan Paulus Rodolphi üt it St. Odulfkleaster to Starum (1518) oerset. St. f. Fr. 644. Rjochters 4 —11; 18—19 oerset. St. f. Fr. 647, 651, 663, 665, 673. Ut Leafde foar it Heitelan. C. Kempius oerset. St. f. Fr. 647. Gods rjochtfeardichheit yn ’e Hel. J. Douwama oerset. St. f. Fr. 649. It muoit my. Obbe Philips (1545) oerset. St. f. Fr. 651. Bea om Israëls Forlossing. M. Simons oerset. St. f. Fr. 653. Frentsjer mei jubel. Oerset. St. f. Fr. 658. De manslach op Eelko Lyauckama (1332) oerset. St. f. Fr. 664. It stjerbêd fan prior Frethericus oerset. St. f. Fr. 668. Ynsettingen fan biskop Guy foar de preesters (1310) oerset. St. f. Fr. 669. Psalm 45, 72, 96, 97, 98, 90 oerset. St. f. Fr. 669—672. De Kodex Saeckma. It Beaken 11, 157.—160. Anonyme Dichters üt de Gysberttiid. It Beaken, 111, 82'—87. 1941. Coccejus en de Frentsjerter Psalmütjefte. Y. ü. e. T. 12 15. In Promoasjefers fan ds. R. Posthumus. Y. ü, e. T. 28—32. Hoenear bigjint de Fryske Biweging? Y. ü. e. T. 46—48. Bea foar it Nachtmiel fan P. Baers oerset. St. f. Fr. 619. Trije Leedbrieven fan E. de Hertoghe oerset. St. f. Fr. 622. 1940. De Friesche Bijbelvertaling. Maandbericht van het Nederl. Bijbelgenootschap, 10 Okt. Hoe’t T. G. v.d. Meulen For Hüs en Hiem üntfong. Y. ü. e. T. 14—16. Frysk Kristendom. Y. ü. e. T. 62—64. Geertruida Toussaint har Fryske jierren. Y. ü. e. T. 91—96. By de Dea fan Steedhalder Willem Frederik. Y. ü. e. T. 708 It Saint Simonisme yn de Fryske Parse. Y. ü. e. T. 120—126. Ut it boek Nehemia oerset. Y. ü. e. T. 142■—144. Frysk Promoasjerym (1817). Y. ü. e. T. 155-—156. Fryske Tsjerkoarder. Y. ü. e. T. 167-—172. J. Hepkema en D. Kalma oer it letterkundich wurk fan dr. L. Wagenaar. Y. ü. e. T. 183—186. Kostertsjinst to Frentsjer (1546). St. f. Fr. 673. Rjochters 20 en 21 oerset. St. f. Fr. 674, 675. Eedformulier foar de Harnzer Froedskip (1635). St. f. Fr. 675. De filosofy fan Cartesius. C. Schotanus. St. f. Fr. 677. By de lepening fan de Frentsjerter Akademy. Abel Frankena oerset. St. f. Fr. 678. De Boksumer Slach (17 Jan. 1586). St. f. Fr. 678. Psalm 80, 22, 51, 103, 104 oerset. St. f. Fryslan 682, 683, 685, 688, 689. De Grytmanseed fan Wymbritseradiel. St. f. Fr. 684. Peaske. 1 Kor. 15 : 42. St. f Fr. 687. Godskalk fan Hallum, oerset. St. f. Fr. 688. Brieffragmint fan Jan Klaasz to Grou oerset. St. f. Fr. 693. Twa Tsjügenissen oer Fryske Pylgers oerset. St. f. Fr. 694, 695. Oer Menso Poppius, oerset. St. f. Fr. 696. Oer Joachim Hopper, oerset. St. f. Fr. 697. Ut in opdracht fan Taco v. Glins to Sleat, oerset. St. f. Fr. 698. By it stjerbêd fan Steedhalder Hendrik Casimir I, oerset St. f. Fr. 699. 1 Samuël I—B oerset. St. f. Fr. 700. It ünbistindige fan de Nederlanske Lotgefallen. L. C. Valckenaer oerset. St. f. Fr. 719 720. J. H. Halbertsma oer H. Sytstra's Grammatika. Slj. en Rj. 741. Mozes op Hoareb. Exod. 24 en 32 oerset. St. f. Fr. 23—26. De Ketter van Klooster Anjum. Stemmen des Tijds Afl. 2. 1942. Paden fan Fryslan. Samle Teksten, dl. 111. Boalsert, A. J. Osinga. In forfrysking fan F. de Lamennais syn „Paroles d’un Croyant”. Y. ü. e. T. 5-10. Indogermanen, Germanen, Friezen. Y. ü. e. T. 18—21. In Boeksköging fan T. G. v.d. Meulen. Y. ü. e. T. 30—32. De Soldatepreek fan dr. J. H. Halbertsma. Y. ü. e. T. 43—64. Ut ’e Bernejierren fan Simke Kloosterman. Y. ü. e. T. 69—72. Mr. W. Bilderdijk en ds. Gerrit Outhuys. Y. ü. T. 81—84. Ut it Brieveforkear fan Mr. G. Groen v. Prinsterer. Y. ü. e T 92—96. De Plutarchusoersetting fan Prof. E. Wassenbergh. Y. ü. e. T. 104—108. Epkema’s Poëmata. Y. ü. e. T. 118-—l2O, 128'—130. Ta de dissertaesje fan Evert Keijert. It Beaken IV, 2—6. 1943. Paden fan Fryslan. Samle Opstellen. Dl. IV. Boalsert. A. J. Osinga. Bibel, dat is de hiele hillige Skrift, bifetsjende al de kanonike boeken fan it Alde en Nije Testamint üt de oarspronklike talen oerset. Amsterdam, Nederl. Bijbelgenootschap, printe by A. Jongbloed to Ljouwert. Aa, J. Simon v.d. 214 Aalders, W. 258 Aalders, W. J. 110, 438 Aartsma, K. A. 549 Acquoy • 86 Acronius, J. 544 Adama v. Scheltema, C. S. 49 Adolfs, J. 432 Adriani, N. 353 Agricola, R. 389, 554 Aitzema, L. v. 551 Aken, v. 430 Akersloot-Berg, B. 99 Akkerman O. S., 195, 196, 199, 492, 540—542, 547 •Albada, A. v. 549 Albada, L. B. v. 34 Alberda, R. 541 Alberda v. Ekenstein, W. K. A. 29, 390 Alberda, v. Menkema 463 Alberdingk Thijm 524 Aleva, F. 36, 38 Aleva, T. W. 19 Algera, J. 234, 235, 268, 525, 560 Algra, H. 289, 295, 524, 559 Alkema, J. Y. 428 Alkema, Y. 429 Alphen, H. v. 28, 443 Althuysen, J. 538, 549, 555 Althuysen, S. 549 Alting Mees, M. 50 Alwin 51 Ambrosius 68 Ambrosius, I. 428, 551 Ament PI. 38 Ament, T. 24 Amesius, G. 562 Amsweer, D. v. 125, 539, 465 Andala, R. 238 Andel, J. v. 455 Andreae, P. C. 399 Andreae, D. H. Beucker 287, 498, 552 Anema, B. 512 Anema, S. 549 Antonides, Th. 51, 548 Apeldoorn, J. L. v. 275 Apeldoorn, L. J. v. 162 Arrenberg, R. 481 Asbeck, V. 434 Asman, J. P. 549 Asselt, v. 62 Augustinus 5, 68, 239 Aukema, R. 479 Aukema, T. 480 Aukes, A. 259 Aytta, W. v. 541 Baan, L. de 456 Baardt , P. 549 Baarsma, E. 452 Baarsma M. 453 Baarsma, P. 452 Baart de la Faille, J. 273, 454 Baart de la Faille, R. D. 258 Baart de la Faille, W. 454, 455 Bachofen, J. J. 135 Bad, J. 497 Baerle, E. C. v. 462 Baers, P. 564 Bajema, A. A. 508, 512, 514 Baker, Eddy, M. 454, 455 Bakhuizen v.d. Brink, L. W. 61 Bakker, A. 433 Bakker, C. A. 431, 432 Bakker, H. 355 Bakker, H. O. 456 Bakker, J. 530 Bakker, S. K. 541 Bakker, Th. 528, 530 Bakker, Trijntje 433, 437 Bakker, R. v. Zinderen 202, 211 Balck, L. 565 Baljon, S. A. 534 Banning, W. 156, 158, 159 Barbas JAzn., Jac. 376 Barbas, J. M. 376 Barbas, P. E. 72 Barendrecht, A. P. 456 Barger, G. 442—444 Barratt 435 Barth, K. 261, 438, 439 Bas Backer 118 Bast, A. 143, 144, 159 Baumgarten, M. 96 REGISTER FAN PERSOANSNAMMEN Baunscheidt, K. 34 Bavinck, H. 41, 86 Bazuin, A. R. J. 432 Bebel 155 Beckering Lankhorst, A. 385 Becking, J. W. 540 Beeck Calkoen, A. J. 72 Beekhuis, W. 155 Beekhuis-Velds, W. 114 Beekman, D. 40 Beekman J. H. 143 Beeling A. C. 278 Beem, W. van 195 Beerske, G. 41 Beethoven 474 Beets, N. 372 Beijers 413 Beijma, E.v. 541 Beijma, J. M. v. 450 Beijma thoe Kingma, C. L. v. 460 Beijnen, L. R. 59 Beintema, R. 312 Bekker, B. 61, 563 Beks, Joh. 388 Bemmelen, van 470 Beowulf 547 Benthem Sijpkens, R. A. 48 Bentinck, E. 450 Berenbrouck, Ruys de 294 Berends, L. 44 Beresteijn, E. A. v. 386 Berg, B. K. van den 258 Berghauser Pont, F. 87 Bergkwist 318 Bergsma, F. 313 Berns, J. L. 105, 234 Besanjon, J. B. 559 Beuzekamp, A. E. 66 Beversluis 61, 348, 445—447 Biedermann, A. E. 86 Bielschowsky, A. 497 Bierma, P. W. 250 Bierma, W. 539 Bilderdijk, W. 83, 84, 566 Binnendijk, P. v. 130 Binnerts, T. 335 Bisschop, Chr. 275 Blankwaardt, A. 372 Blécourt, A. S. de 294, 558 Bleeker, G. H. 50, 404 Bleeker GHzn., L. H. K. 180 Blikman 461 Blink, H. 546 Bloem, A. M. 177 Blok, F. 439 Blok, P. J. .325, 413 Blom, D. v. ,323 Blom, J. G. v. 306, 323 Blom, Ph. v. 323, 352, 522 Boalsert, B. f. 554 Boccalini, Tr. 560 Bode, W. 497 Boddy 437 Bodenhausen, T. 36 Bodenhausen, W. 36 Boehme, J. 429 Boelens, G. 509 B°eles, P. 382, 397, 552 Boeles, P. C. J. A. 274, 276, 277, 335, 518, 524 Boeles, W. B. S. 276, 277, 485 Boeijenga, F. 259 Boeijenga, J. W. 146, 428, 551 Boer, K. J2l Boer, A. de 226 Boer, E. de 38 Boer, H. de 295, 511, 522 Boer, J. de 493 Boer, L. P. de 352 Boer, M. de 103 Boer, N. de 250 Boer, Tsj. de 105, 270, 271, 558 Boer, Bokma de 278 Boer, G. W. den 258 Boerma, B. 389 Boerma, N. J. A. 254 Bogeng, G. A. E. 137 Bogerman, J. 145, 211, 225, 564 Bogerman, R. 549 Bohmers, A. 255 Bonga, A. 211 Bonga, S. Wendelaar 292, 293, 295, 299, 362, 528, 530, 531 Bokma 295 Bokma J. 508, 512 Bolland 497 Bolman, J. 237 Bolt, H. 260 Bonken, B. F. 285, 552 Boogaard ’t Hooft, A. 444 Boon 50 Boonemmer, A. 423 Booth Clibborn, A.S. 432, 433 Bootsma, J. 330 Bootsma, P. 179 Borchling, C. 318, 323, 325 Borduin, W. 38 Borger, E. A. 30, 46, 459 Borger, W. 38 Borms, A. 559 Bom, F. 41, 42, 417 Bornaeus, E. 564 Borneman, N, 152 Bom, F. Borromaeus, C. 164, 165 Borssum Waalkes, G. H. v. 276, 397, 398 Bos, J. E. 404 Bos, P. G. 135, 138 Bos, P. M. 392—396, 552 Boschma en Co. 550 Bosman, O. 126 Botke, J. 288, 299, 242—244, 447, 502, 528 Boumalaech 556 Bouricius 485 Bourignon, A. de 492, 552 Bouwman, L. 68 Bouwman, W. 177 Bowring, J. 551 Boxman, A. 459 Braakensiek 464 Braaksma, M. 235, 236, 241, 257, 267, 289 Bracht, T. J. v. 22 Brakel, Th. a 115,197,562 Brakel, W. a 64, 562 Brandenburgh 344, 550 Brandenburgh, D. 37 Brandes, G. 497 Brandsma, Titus 214, 288, 297, 299, 320, 321, 342 —344, 355, 453, 505, 547, 548 Brandsma, W. L. 258 Braun, Fr. * 285, 551 Brauw, W. M. de 448, 449 Bray, G. de 79 Breeuwsma 198 Brémond, H. 310 Breukerman Aeilco 36, 43, 104 Breukerman, H. 53 Brill, J. 429 Brink, H. ten ■ 160 Brink, J. ten 48 Brink, H. v.d. 441 Brink, J. E.v. d. 441 Brink, J. K. v.d. 453 Broekhoven, J. J. v. 348 Broese, B. J. 50, 404 Brolsma, R. 254, 255 Brongersma, T. 551 Bronkhorst, G. P. 427 Brons, A. 399 Bronsema, H. J. 430 Bronsveld, A. W. 78—80, 89, 177, 419 Brouwer, Abe 184 Brouwer, Auke 176 Brouwer, G. 283, 293 Brouwer, J. H. 253, 258, 263, 288, 289, 294, 296, 297, 305, 312, 314, 321, 342, 364, 508, 533 \ Brouwer, P. 190 Brouwer, S. 228, 546 Brouwer-Prakken, A. 308 Brug, K. v.d. 175, 493 Brug, T. v.d. 437 Brugghen, A. v.d. 123 Bruhns, N. 255 Bruins, B. 124, 144 Bruins, J. A. 158 Bruins Slot, A. 512 Bruinsma, J. A. 158, 229 Brunings, C. 55 Bruns, C. G. 285 Brunsveld, S. 145 Bruyn, C. 101 Buchman, F. 448—450 Buck, H. de 263 Buddingh, H. J. 114 Buitendijk, S. H. 46 Buitenrust Hettema, F. 105, 320, 335—338, 352, 353, 422, 476, 485, 543, 550. Buizer, G. M. . 187 Bulwer Lytton 68 Buma, L. A. , 254, 262, 264 Buma-Albarda, A. 454 Buning, A. Werumeüs 540, 564 Bunyan, J. 40, 424 Burema 128 Burg, S. L. v.d. 207, 209, 214, 284, 331, 332, 339, 422, 484, 505, 542, 545, 556, 557 Burger, C. B. 256 Burgersdijk en Niermans 416 Burmania 485 Burmania, E. S. v. 556 Burmania, J. v. 549 Busé, PI. J. 278 Buytenen, M. P. van 259 Bysterbos 29 Bysterbos, J. 46 Caesar 68 Calcar, E.v. 63, 443 Calmet, A. 39 Cammingha, H. v. 232, 549 Campbell, A. 323 Campen, J. 143, 145, 159, 160 Canne, R. W. 288, 332, 548, 557 Cannegieter Dzn., H. G. 126, 545 Cannegieter,T. 86, 178, 276 Canter Cremers, W. 383 Capadose, A. 67, 120, 148, 197 Cappelle, F. v. 67 Carlyle 409 Carpentier, H. de 278 Carpentier, M. L. J. de 278 Cartesius 566 Casimir, F. 121, 122 Casimir, R. 122 Cats, S. 228 Ohaillet, J. L 57, 68, 69, 184 Chantepie de la Saussaye, P. D. 84, 372 Cicero 5, 68, 239 Clarisse, J. 30 Clement, K. J. 549 Clercq, P. de 195, 256, 260, 287, 332—335, 348, 352, 354, 356, 421, 500, 546 Clercq, W. de 120 Cleveringa, J. F. A. M. 51 Cloppenburg, J. 564 Cloux, A. P. A. du 48,50 Cnossen, W. P. 196 Cobet, C. G. 57 Coccejus, J. 563, 565 Cock, H. de 540, 549, 550 Cock Rouaan J. de 411 Colmjon, G. 239, 352, 499 Columba, W. 564 Comrie, A. 64 Conrad, H. 266, 267 Cool 21 Cool, A. 47 Cool, G. J. 48 Cool, J. 47 Coolman, K. 126, 127 Coppeé, E. J. ’ 388 Corbelijn Battaerd, C. H. F. A. 269, 270, 276 Corstius, M. 50 Costa, I. da 67, 87, 120, 399, 419 Coster, D. 159 Coster, H. P. 138 Craigie, W. A. 318, 333 Cramer, J. 84, 86 Creutzberg, H. W. 450 Croles, J. J. 335 Crone, G. T. 390 Couvée, H. J. 434 Cuipers, D. J. 201, 306 Cuperus, S. 155, 286, 302, 429, 548 Cupido J. 107 Dahn F. 68 Dallinga, R. S. 48 Damsté, W. Sinninghe 226 Dante 5, 496 Dasberg, S. 251 Daubanton, F. E. 178, 419 David ben Josef Kimchi 239 Davids, A. B. N, 251 Decker, J. de 459, 557 Deenik, J. W. 168, 224 Deenik, M. L. 448 Dekker, W. A. 260 Dekkers, J. J. 41 Deltenre 443 Descartes 237, 238 Deventer H. van 254 Deyssel, L. van 497 Diemer, W. 46 Dikland, R. 146 Dincklage, E.v. 24 Disraëli, B. 151 Dippel, J. 61 Dirks, Cornelia 373 Dirks, J. 273, 276 Dodoneüs, R. 559 Doedes, J. J. 43, 78, 79 Doedes, W. 479 Doëgen, D. 243—246, 248 Doevendans, J. 72 Dokkum, L. A. 213, 490, 505, 550 Domela Nieuwenhuis, T. 256 Domela Nieuwenhuis Nijegaard, J. D. 48, 251 Donders, F. C. 78 Doodkorte, A. C. 279, 344 Doolaard, A. den 72 Doornbosch, P. 412 Doornkaat Koolman, J. 20, 21, 47 Doorn v. Westkapelle, W. F, 61 Dorama, T. 306 Döring, T. W. 67 Dornseiffen, H. G. 42 Dörschler, E. 439 Dostojewski 525 Douma, J. 260, 327 Douma, Sj. 325 Douwama, J. 258, 485, 554, 565 Dowie, A. 433 Draaisma, D. 276 Draaisma, H. 146 Drost, J. 41 Droste Hulshöff, A. E.v. 98 Druten, J. J. v. 159, 161, 175, 256, 419 Dijk, D. v. 546, 547 Dijk, D. J. v. 78, 94, 284, 292, 370 Dijk, G. v. 260 Dijk, H. v. 195 Dijk, I. v. 130, 138, 157 Dijk Mzn., J. v. ■ 55, 59, 60—75, 78, 86, 88, 89, 91, 181, 234, 329, 372, 373, 376, 417, 420, 449, 544, 552 Dijken, R. v. 405 Dijkhuis, J. L. 389 Dijksterhuis,, I. 408 Dudok v. Heel 197, 476 Dijkstra, G. 289 Dijkstra, W. R. 146 Dijkstra-Talsma 314, 315 Dykstra, J. K. 255, 296, 299, 522, 530, 531 Dykstra,W . 206, 207, 209, 237, 247, 256, 280, 307, 321, 349, 352, 395, 423, 429, 499, 541, 551—553, 556 Dykstra Jr. W. 547 Edelman, C. H. 394 Edzard de Greate 391, 473, 549 Eeden, F. v. 250, 345 Eekhoff, W. 207, 229, 259, 271, 277, 279, 280, 348, 546, 551 Eerde, G. W. v. 51 Eger, J. C. 68 Eilshemius, A. D. 564 Eisma, W. A. 240, 256, 275, 525, 552, 555, 557, 558, 559 Elgersma, F. 562 Elgersma, G. 545 Eling Tichelaar, G. 389 Elven, H. v. 179 Elzinga 433 Emerson, R. W. 432 Emmius, Übbo 391, 415, 549 Emo 403, 404 Engels, R. 542 Engelsma Mebius, J. 42 Enk, P. J. 262, 263 Entens, B. 389, 390 Epkema, E. 517, 566 Erckmann-Chatrian 45 Eringa, D. 195 Eringa, J. 195, 198, 355 Eringa, J. P. > 335, 540 Es, W. A. v. 492 E.sch, M. v. 77 Eucken, Addenhausen, v. 267 Eucken-Addenhausen, E. A. 474 Euripides 68 Everhard, Joh. 429 Eyck, P. v. 19 Eyken, J. G. v. 72 Eyck v. Heslinga, H. 178, 540 Eysinga, C. v. 263 Eysinga, G. C. v. 272 Faber, F. 74 Faber, J. L. 178 Faure, H. E. 62 Feddema-Hoogland, G. 253, 302, 315, 555 Feisser, A. M. 424 Feisser, J. E. 424 Feisser, Joh. 424, 425 Feith, J. A. 82, 135, 136, 138, 383, 386, 387, 540 Feith, R. 459 Feitsma, S. K. 352, 553 Felix, D. 115, 116 Felix, J. W. 80, 160, 196, 197, 540 Fennema, H. 191, 192, 278 Fennema, J. P. 195, 210 Fennema, R. 192 Ferguson, A. 406 Feringa, F. 395 Ferré Jacobs, D. H. 388, 540 Finkensieper, K. O. 261 Fischer, K. 497 Flier, A. D. v.d. 177 Fockema, R. A. 277, 280 Fockens, H. F. T. 459 Fockens, Itia H. 197, 459, 540 Fockens, L. 145,148,226,459,539 Fockens, Titia 197, 459, 540 Fokkema, F. J. 388 Fokkema, KL 258 Fokkens, Debora 24, 31, 81 Fokkens, Derk 25, 29, 30, 459 Fokkens, J. 25, 30 Folkertsma, E. B. 195, 202, 203, 252, 263, 266, 283, 284, 286, 292, 293, 305, 310, 316, 339, 346, 357, 360, 361, 362, 364, 365, 492, 524, 544, 559 Fraaijema, J. H. 144 Frankena, A. 566 Fransema, E. 412—415, 465 Fredericq, P. 192 Fresinga, R. 525 Fricke, J. H. 509, 514 Frieswijk van 232 Fungeri, J. 554 Furmerius, B. 554 Fröbel, F. 63 Froma 406 Frijling, R. A. C. 142, 470 Gabbema, S. A. 229, 267, 370, 517, 549 Gabetti 522 Gaillard, P. L. 145 Galleé, J. H. 337 Gansfort, W. 389, 545 Garfield, J. A. 52 Gaussen, L. 120 Geelkerken, J. G. 252 Geerts, J. 510, 514 Geertsema, F. K. 412 Gellert 554 Gentile 522 Gerbrandy G. 284 Gerbrandy, P. S. 252, 513 Gerdes, D. 413 Gerdes, E. 40, 413 Gerretsen, J. H. 83, 85 Gerth v. Wijk, J. A. 61 Gervinus, G. G. 411 Gesenius, W. 78 Gewin, E. E. 80, 86 Gezelle, Guido 442 Gezelle Meerburg 48 Gheel Gildemeester, F. v. 61 Giffen, D. F. v. 226, 551, 563 Giffen, L. v. 280 Ginneken, J. v. 341 Glasz, P. J. 38 Glazema, P. 453 Glins, T. v. 566 Godskalk 566 Goebbels 362 Goede, A. de 317 Goedemoed, B. 552 Goedemoed Sr., S. 330 Goeman Borgesius, H. 390 Goethe, 354,395,411,496,497, 552 Goldenberg 26 Goltzius D. 563 Goot v.d. 198 Goot, J. M. v.d. 254, 558 Goslinga, S. v. 557 Gosses, G. 258, 291, 303, 318, 321, 323, 327, 329 344 Gosses, I. 258, 524 Gouma, K. G. 552 Gouw, J. ter 484 Graaf, H. T. de 154—158, 173, 177, 178, 188, 215, 271, 429, 430 Graaf, J. de 493 Griethuysen, W. A. v. 40, 43, 87 Griethuysen Jr., W. A. v. 445 Grimm, J. 247 Groen v. Prinsterer, G. 63, 70, 84, 104, 120, 144, 167, 234, 271, 406, 413, 459, 484, 566 Groendijk, J. 94 Groendijk, R. 103 Groeneboom, C. 148 Groeneboom, P. 182, 183 Groeneweg, J. 88, 93, 94, 100, 102, 103, 104, 109, 110, 121, 261, 370—377, 466 Groeneweg-v. Dijk, Henrica Johanna 110, 370—374 Grondsma, G. 308, 313, 422 Groot, A. W. de 294, 521 Groot, H. J. de 177 Groot Enzerink, J. W. 177, 178 Groote Pzn., P. 80 Grosheide, F. W. 367 Grottendieck, J. H. 406 Gouverneur, J. 126 Guldenarm, J. H. 197 Gundolf, F. 497 Gunning Jr. J. H. 62, 76, 355 Gunning Jhz., J. H. 164 Günst, F. C. 448 Gustaef Wasa 476 Gutberleth, T. 555 Gutenberg 228 Guy (biskop) 565 Gysbert Japiks 61, 189, 198, 214, 215, 229, 238, 258, 290, 307, 308, 310—314, 317, 321, 340, 347, 351, 354, 370, 499, 549, 551, 554, 556, 560, 561, 562 Haagsma, S. 159, 191, 192, 232 Haakma, K. 530 Haan, J. 389 Haan, A. W. 535 Haan, Tj. de 34 Haan, Y. J. de 462 Haank, H. 62 Haantjes, J. 258, 310, 313, 314 Haar, B. ter 40 Haas-Okken, T. K. E. de 382, 389 Haasdijk, D. 308, 312, 313, 314, 347 Habbema 460 Habbema, H. T. 330 Hagedoorn, T. 389 Hachtingius, A. 564 Hahnemann, S. 110 Haisma, N. 531 Haitema 431, 432, 433, 435 Halbertsma', bruorren 118, 266, 321, 421, 559 Halbertsma, E. 103, 223, 229, 247, 307, 545, 546, 550, 563 Halbertsma, J. H. 214, 223, 229, 230, 258, 313, 333, 351, 499, 545, 546, 547, 550, 553, 551, 566 Halbertsma, T. E. 541. Halie 493 Hallema, A. 490, 548 Halma, F. 551 Halsema, D. F. J. v. 132 Ham-v. Hesselink. L. 192 Hamconius 587 Hamel 460, 461 Hamel, G. A. v. 84 Heukels, L. 493 Heyns, Z. 560 Hichtum, N. v. 3x4 Hielkema, W. 18, 267, 294, 305, 345, 361 Hilarides, J. 549 Hillenius, j. 563 Hingst, A. F. 143 Hippocrates 239 Hirsch, S. R. 186 Hitjer, H. J. 47, 48, 54, 88 Hobma, J. 198 Hoche 545 Hoedemaker, Ph. 160, 172 Hoefer, F. A. 162 Hoekstra, A. E. 530 Hoekstra, J. 302, 452 Hoekstra, Tsj. 226, 330 Hoekstra, A. ten Broecke 549 Hoeneveld, H. 512 Hoeneveld, W. 36 Hoeven, A. des Amorie v.d. 6 Hof, J. J. 18, 206, 289, 332, 336, 352, 360, 361, 541, 548, 500, 552 Hofdijk, W. 74 Höffding, H. 130 Hoffmann v. Fallersleben, A. H. 246, 247, 294, 297 Hofman (frou) 156 Hofman, J. 402, 404 Hofstede de Groot, P. 49 Hofstee, B. 223 Hogerhuis, bruorren 281 Hogerzeil, H. V. 61 Hölderlin, J. C. F. 17 Hollenberg, W. 78, 187 Holtius, N. 64 Holtrop, T. 551 Holtrop v.d. Zee, E. 46 Holtzmann, O. 445 Holwerda, J. H. 547 Homerus 68, 239 Hommema, R. H. 279 Hommius, F. 551, 556 Honders, H. J. 477, 534 Honig, M. 336 Hooft, P. C. 68 Hoog, J. C. de 124 Hoogland 179 Hoogland, S. J. 257 Hoogstraten, C. J. C. van 61 Hoogvliet, J. M. 69 Hoop-Star Numan v.d. 400 Hoop v. Slochteren, E. J. Th. a Thuessink v.d. 406, 407 Hoop, M. Thomassen a Thuessink v.d. 122 Hoorn, I. v. 540 220, 221, 241, 248, 256, 263, 264, 265, 266, 268, 286, 320, 321, 323, 324, 329, 344, 507, 517, 518, 564 Harkenroth, J. Y. 389 Harrevelt, F. N. 261, 262 Harsveld, H. 539 Hart, J. de 426 Hartog, A. H. de 85, 156, 177, 430, 434, 451 Hase, K. v. 17 Haseborch, G. P. ter 380 Hasper, P. 492 Have, J. ten 71 Hazelhof 65 Hazeu, J. 45 Hebei, J. P. 247, 563 Heeckeren v. Keil 450 Heemstra 125, 126 Heeren, J. 26 Heeres, J. E. 82 Heeroma 432 Heersema, H. 390 Hefting, M. 47, 53, 88 Heide, A. v.d. 152, 179, 256, 257, 447 Heineken, H. A. E. 121 Hekman J. P. 145 Heldring, O. G. 196, 534 Hellema, D. W. 252, 553 Helm, K. 185 Helm, H. v.d. 50 Helten, W. L. v. 72 Hemmes, C. 425 Hemsterhuis, F. 551 Hendrix, P. 453 Hennemann, D. 89 Hepkema, J. 54, 409, 484, 486, 525, 544, 552, 566 Herder 549, 550 Hermann, A. 255 Hermann, W. 418 Herodotus 239 Hertoghe, E. de 564 Herzberger, L. 200, 232 Hettema, M. de Haan 229, 547, 549 Hettinga, Tj. 511 Hettinga Tromp, T. 273 Hamelsveld, Y. v. 443 Hamerling, R. 98 Hannema, J. 166, 215, 221, 410 Hansen, C. P. 550 Hansen, J. P. 550 Hansma, D. 554 Hardorff 98 Haren, O. Z. v. 557 Haren, W. v. 556 Haringhouk, S. 563 Harinxma thoe Slooten, P. A. V. van Hora Sikkema, J. 390 Hopper, J. 566 Horatius 68 Horn, J. 100, 198, 424 Hornstra, J. 500 Hornstra, R. 210, 303 Horreus de Haas, G. 130, 152, 153, 154, 155, 173, 177, 182, 405, 549 Horst, S. ter 236 Houten, H. S. van 306 Houten, K. van 286, 293 Houten, M. J. van 429, 430 Houtsma, M. Th. 79 Houtrouw 132 Hovy, J. 347 Huber, U. 254 Huet, D. P. M. 40, 436, 445 Hugenholtz Jr. P. H. 273 Huisinga Bakker, P. 21 Huisman, H. 493 Huismans, S. 118, 190, 193, 195, 196, 199, 200, 210, 211, 212, 213, 214, 216, 293, 320, 321, 338, 339, 340, 359, 422. 486—493, 516, 546, 547, 551, 552, 562 Huizenga, J. N. 415 Huizenga-Önnekes, E. J. 389, 415, 416 Huizinga 21 Huizinga, E. 127 Huizinga, Prof. 389 Hulsteijn, J. F. 407 Hunninger, Chr. 355 Humalda v. Eysinga, T. A. M. A. 237, 251 Hupkes, H. W. H. 450—453 Huwe, J. 254 Huydecoper, Th. C. B. 160 Hijmans, B. L. 237, 263 Hijmans, Prof. 158 Hylckama, A. A. van 278 Hylckama, B. A. van 278 Hylckama, J. P. van 278 Hylkema, B. S. 209 Hylkema, P. H. 29 Hylkema, S. H. 121 Hylkema, T. O. M. H. 423 Idema, H. A. 254 Idsardi 550 ledema, P. 563 llberi, A. 556 Imhoff, E. J. v. 307 Inthiema, H. v. 554 Isenburgh, D. v. 404 Ising, A. L. H. 39 Isocrates 239 Iwema, widdou 114, 122 Jaarsma Hzn., W. 267 Jacobs, F. 67 Jacobs, L. 282, 561 Jager, J. T. de 254, 524 Jager, Tsj. de 305 Jakobs, J. 564 Jansen, J. F. 561 Jansonius, J. 564 Jansonius, J. G. 307 Japikse 56 Japiksc, J. 45 Jarfke 405 Jellema, O. 183 Joelants, C. 441, 442, 445 Johannes, F. 564 Johannsen, E. 283 Jolles, A. 497 Jong, A. B. de 18 Jong, D. E. de 18, 53 •Jong, J. de 455—457 Jong, J. H. de 462 Jong, J. L. de 308, 447 Jong, K. de 513 Jong, L. de 175 Jong, L. J. de 512 Jong Hsn. M. de 258, 556 Jong, P. de 78 Jong, S. W. de 286, 287 Jong, Ts. de 316 Jong, Tsj. de 197 Jong Jsn. W. de 553 Jongbloed, A. 257, 552, 567 Jonge, Albert de 138, 140, 380, 404 Jonge, Alida, de 100 Jonge, H. de 130 Jonge-Idzardi, A. de 140 Jonge, N. de 97, 442 Jonghama, A. A. 549 Jongsma P. A. 258 Jonker, A. 384 Jonker, K. A. 134 Jonker, Tj. 452 Jonkers, H. 144 Joosting, J. G. C. 138, 386 Jousma, A. 530 Junius, F. 549 Juursema, J. 151 Kaastra-Bakker, I. 314 Kalma, D. 203—206, 209, 212—214, 258, 277, 284, 286, 289—292, 314, 339, 346, 349, 357, 524, 542—549, 556, 558, 566 Kalma, G. 256, 561 Kalma, J. J. 262 Kalvijn 86, 452 Kalsbeek, A. 266, 267 Kamerling F. 487 Kamerling, G. 193, 284, 292, 338—341, 359, 486 492, 516, 524, 547, 551 Kamerling, J. 487 Kamminga 539, 540 Kamminga, D. J. 319 Kampstra, F. 66, 92, 109 Kampstra, U. 91 Kan, A. J. 40 Kapteyn, J. M. N. 321, 325 Kapteyn, W. 73 Karssen 393 Karssiens, A. 426 Kautzman, J. W. 62 Kempenaer, Q. G. v. Andringa, de 273 Kempis, Th. a 429 Keverling, A. 36 Keulen, J. H. 164 Keijert, È. 566 Key, dr. 251 Kingma 256 Klaasesz, J. 306 Klaassen, B. 128 Klaver, P. 441 Kleefstra 36 Kleefstra G. 349 Kleffens, van 273 Kleffens, E. van 51, 98, 140, 144, 392 Klein Wassink, B. 178, 201 Kleyn, H. G. 79, 85, 86, 105, 135, 469 Klijn, F. G. P. 375 Kloek, J. 201 Klompmaker, M. 462 Kloosterman, S. 237, 256, 314, 326, 345—347, 363, 502, 549, 558, 566 Kloos, W. 333 Klopp, O. 132 Knap, J. J. 198 Knappert, L. 198 Knol, S. 293, 350 Knop, G. 91, 317 Knijpinga, A. 52 Koe, A. de 261, 295, 345 Koetsveld, C. E.v. 176 Kohlbrügge, H. F. 83, 86, 104, 120, 168, 534 Kohnstam 400 Kok, J. 100 Kok, W. 291, 327, 560 Koksma, F. 195 Koksma, J. F. 321, 325 Kol, N. v. 85 Koldijk, S. 256, 551 Kollewijn, R. A. 337 Kollewijn, R. D. 254 Komter-Kuipers, A. 312, 314, 347 Kooi-Visser 556 Kooij, A. J. 549 Kooi, K. v.d. 197 Kooi, S. v.d. 100, 252 Kooi, W. B. v.d. 230, 552 Kooiman, A. 88 Kooiman, W. J. 367, 458, 526 Kooiman-Wumkes, M. A. 457 Kooistra, U. 289 Kool, J. G. 23 Koopmans, D. K. 254, 255, 558, 561 Koopmans, W. J. 254 Koopmans- v. Helden, M. 426 Kortenoever 76 Koskenniemi, V. A. 370 Kossmann, Fr. F. H. 325, 536, 562 Koster, E. 69 Koster, I. 45 Koster, L. J. 35 Kramer, G. 289 Krediet, P. 32, 53, 518, 519, 554 Kremer, H. 387, 397 Kremer, P. J. 123, 412 Kritsum, A. v. (ps.) 540 Krol, J. J. 512, 513 Kromsigt, J. C. 448, 451, 452 Kromsigt, P. J. 85 Krouwel, J. 81, 83 Kruger, G. 463 Krummacher, F. W. 151 Kruse, J. F. 98 Kruyf, E. F. 130 Kruijswijk, P. N. 443 Kruyt, A. J. F. 384 Kühler, W. J. 417, 420 Kuiken, J. 256 Kuilman, D. 218 Kuiper, D. A. 106 Kuipers, A. 126, 127, 131, 387, 539 Kunst, J. 386 Kuyper, A. ' 50, 65, 79, 86, 104, 118, 120, 146, 161, 172, 180, 190, 196, 261, 287, 339, 378, 395, 413, 498 Kuyper, H. H. 177 Kuyt, M. 186 Kijlstra, S. C. 261 Kvmmell 112 Kymmell, H. S. J. A. R. 465 Laan, P. 562 Laan, K. ter 318, 405 37 Laarman, C. J. 449 Laere, J. v. 221 Lamennais, F. de 566 Lamers, G. 84, 86, 89 Lang 323 Langman, J. 112 Lap, B. 106 Laurillard, E. 86 Laurman, M. Th. 545 Lautenbach, H. 563 Laverman, D. 400 Lazonder, E. A. 450 Ledeboer, L. G. C. 115, 465 Leemhuis, A. 22 Leemhuis, J. A. 22, 23, 326 Leenman?, H. A. 356 Leeuw, de 461 Leeuwen, Jac. v. 239, 279 Leeuwen, EHzn., J. A. K. v. 86, 87, 178 Lenige, C. 553, 559 Lenige, D. 542, 553 Lennep, E.v. 450 Lennep, J. v. 557 Levisson, A. S. 188 Leij, Th. S. van der 41 Liefde, J. L, de 100, 460 Lieuwen, D. 95 Lieuwen, Jan 94, 95, 103, 105, 107 Lieuwen, Japke 95, 103 Lieuwen, Neeke 95, 103 Ligt, B. de 242 Linde, A. van der 131 Lindeboom, J. 386 Linden, C. over de 256, 257, 277, 551 Linden Jr., C. over de 257 Linden, Cort v, d. 386 Lingbeek, C. A. 177 Lith, J. P. Th. van der 45 Liudger 415, 550 Lobry de Bruyn 273 Locher, J. C. S. 120 Lodensteyn, J. v. 110, 429 Lohman, A. F. de Savornin 213, 341 Lolkama 325 Loman, A. D. 83 Lonsain, B. 389 Loois, A. 100 Loois, E. 197 Loon, J. v. 103, 256, 352, 553 Loos, J. 261 Loosjes, A. 192 Loosjes, V. 184, 191, 192 Lorenzen, M. 323, 325 Lóots, F. 547 Looxma Ypey, A. 273 Looijen, A. A. 462 Looijen, J. D. 462 Looijenga, F. 38 Louw, J. 425 , Lourens1, J. 256 Louwes, D. 416 Lub, P. 70 Lubbe, v.d. 362 Lubbertus, S. 564 Ludwig, E. 497 Lulofs, B. H. 46 Lummel, H. J. v. 43 Lütge, B. 120 Lütge, H. A. J. 104, 120 Luther, M. 452 Luuring, J. 452 Luyken, J. 77, 154, 224, 419 Lyauckama, E. 565 Lycklama a Nijeholt, L. S. 564 Maccovius, J. , 562 Maclaine Pont, M. W. 197 Magnus 557 Malen, J. R. v.d. 556 Manen, J. J. v. 493 Mann, A. 100 Mann, C. 251 Mann F. 100 Mann, G. 100 Mann, H. 197 Mann, J. C. 100 Mann, T. 100 Mansholt, G. R. 389 Marchant, H. P. 299, 342 Marck, J a 64 Marshall, A. 439 Martena, D. 341 Martena, K. 551 Marwitz 114 Matthes, J. C. 84 Mattheus, A. 413 Medendorp 126 Meekhoff Doornbosch, P. H. 51, 131—134, 136, 142, 144, 149, 218, 272, 378, 389, 397, 398, 400, 408—415, 463—469, 472—475 Meer, F. v.d. 188 Meer, L. v.d. 295 Meer, M. J. v.d. 557 Meerlo, F. J. v. 426 Meeuwenberg 445 Meihuizen, J. 304 Meinderts, E. 549, 552 Meines,; :A. 511 Mekel, J. C. 386, 390, 392 Mélle, A. M. v. 419 Melle J. P. v. 63, 177, 419 Melle, L. v. 62, 70, 81, 83, 87 Melle, P. J. v. 375, 419 Mellema, E. 355 Menalda, C. B-218, 219, 221, 241, 242, 248 Mendel, J. G. 252 Mendelsohn 444 Mendelson, H. 186, 187 Menko 403 Menno Simons 423 Mensonides, J. M. 317 Mensonis, P. 563 Mesdag, T. 99 Metz, L. 493 Metzlar, R. 206 Meulen, D. v.d. 292 Meulen, H. v.d. 40, 42, 43, 89, 197 Meulen, J. B. v.d. 303 Meulen, R. J. v. d 145 Meulen, T. G. v.d. 52, 256, 306, 354, 497, 543, 550, 551, 553, 563, 565, 566 Meulen, W. A. v.d. 257 Meulenbelt, H. 61 Meijboom, H. U. 130, 138, 385 Meijer, J. W. 152 Meijer, K. 443 Meijer, S. J. 550 Meijer en Schaafsma 241, 543 Michell, A. M. 235 Michell, G. C. 246 Miedema, A. S. 191, 448 Miedema, H. 454 Minne-Buma, A. v.d. 314, 317 Mispelblom Beijer 36 Moens, P. 551 Molen, B. F. v.d. 390 Molenaar, E. 257 Molhuysen, P. C. 325, 562 Moll, W. 86 Mond, J. M. C. H. 120 Monsma, O. 540 Mooi, G. J. 348 Mooij, A. 418 Mooij, J. 77, 81, 83, 87, 89, 418, 419 Moquette, F. J. P. 146, 180 Mouw, J. A. der 69 Mulder, A. 127 Mulder, K. J. 141, 143 Mulder R. 222 Mulder, R. F. 82 Muller, J. C. 549 Müller, M. 88 Multatuli 278, 308, 395 Mungard, N. 253, 283 Munnik, J. H. D. 462 Munnik, J. D. v.d. 455 Munster, W. C. v. 455 Muntingh, H. 279, 280, 546 Murray Bakker, L. C. 497, 499, 563 Mussoiini 522 Nanning, B. F. 20 49 Nassau, L. v. 327 Nassau, W. L. v. 406 Nauta, G. A. 400 Nauta, Titia « 278 Nauta, T. 511, 512, 514 Nawijn, A. 104 Nederhoed, J. 50 Nedermeijer, v. Rosenthal, J. Th. H. 460 Nes, H. M. v. 62, 78, 371, 490 Neuhusius, E. 554 Neuhusius, H. 555 Neui, H. P. de 424 Neui, P. J. de 424 Nidek, M. Brouerius van 526 Niebuhr, B. G. 350 Niemeijer, C. J. 177, 200 Niemeijer, M. 143, 144, 146, 148, 150, 151, 152, 161, 163, 165, 180 Nietzsche, F. 395 Nieveen, Tj. 126 Nieuwenhuis, D. 519 Nieuwkamp, P. J. 188 Nieuwland, J. 540 Nieuwold, H. A. 49, 348 Nieuwveen, J. 45 Nooitgedacht, J. 289 Noordhoff, P. 539 Noordmans, O. 178, 198, 200, 203 Noort, J. J. v. 432 Norden E. 67 Numan W. 257 Nijhoff, G. 399, 400 Nyenborgh, J. v. 405 Obbink, H. Th. 111, 113, 114, 121, 178 Oberman, H. T. 434, 436 Oepkes, J. 539 Oepkes, T. 117 Okeles, B. 544 Okken, L. 51, 392 Okken, U. P. 47, 50 Okken, W. P. 51 Oldeboom 56 Oldenborg, J. 563 Oliphant, W. E. 374 Oliphant-Schoch, C. 374 Onsta, E. 150, 539 Onnekes, K. W. 415 Oorthuys, C. B. 61 Oosterhuis, R. A. B. 250 Oosterzee, J. J. van 78, 462 Oppedijk, W. M. 46 Politiek, O. 375, 484 Pollema, H. 175, 213, 547 Pollema, R. 203, 515 Pollius, M. 556 Polman, G. R. . 432—437 Polman, M. G. 94 Polybius 239 Pont, A. 419 Pont, D. 419 Pont, F. 419 Poort, H. 405 Poortinga, Y. 258, 325 Poortman, H. 453 Popma, L. 313 Poppius, M. 566 Posthumus, R. 279, 354, 485, 549, 553, 554, 665 Postma, G. 195, 333, 334, 348, 352, 354, 421, 500 Postma, J. 313 Postma, O. 18, 34, 271, 331, 546 Postma, S. 262 Postma, Tj. 260 Postuma, F. J. W. 443 Potgieter 63 Praamsma 41 Praamsma, S. 36 Prell, A. 439 Priester, A. de 68 Prins, H. 81, 83, 201 Proost 432 Put, L. H. 168, 494 Pylgroms 198 Quack, H. P. G. 76 Quaestius, A. 273 Quarles v. Ufford-Buma, A. 214, 286, 288, 289 Raadt, A. de 77 Raadt, P. de 77 Raadt Offerhaus, J. de 50 Radbodus 565 Rademaker, G. A. 145, 226 Ragaz. P. 159 Rask, R. K. 551 Rauwerda, A. 255, 289 Redbad 329, 415 Reddingius 24 Reddingius, W. A. 551 Reddingius, W. B. 30 Regts 364 Reimers, H. 132, 318, 411, 472—475, 517 Reinberger, C. A. 250, 561 Reinsaardt, N. J. Reinties, G. M. 389 Reisma, C. 328 Öppenhuizen 147, 493 Opzoomer, C. W. 78 Oranje 154 Ortt, F. 254 Osinga, A. J. 176, 198, 200, 205, 216, 240, 253, 254, 255, 257, 298, 311, 314, 318, Sl9, 344, 353, 354, 357, 383, 408, 426, 454, 489, 490, 540, 541—548, 550—552, 554, 555, 557, 559, 560, 562, 563 Ossian 354 Otte, H. 131 Ottema, J. G. 277, 517 Ottema, N. 320, 321, 518, 536 Otten, E. 40, 43, 44 Outhuys, G. 566 Overal Tzn., W. 315 Overal, 'G. S. 321 Ovidius 68 Paardekoper, J. 207 Paassen, C. J. v. 285 Palm, J. H. v.d. 62 Pander, P. 199, 206 Papendrecht, Th. H. Ph. v. 153 Pascal, 81. 68 Pasma, H. F. 553 Pastoor, W. F. 383 Pater K. 115 Pelinck, J. 141 Pelmulder, J. 52, 53 Penninga, 38 Peters, C. H. 51, 82 Pttersen, C. 253 Peijma, W. v. 279, 280, 541 Philips, D. 563 Philips, O. 565 Piebenga, H. T. 303-306, 559 Piebenga, J. 261, 295 Piebenga, Sj. 316 Pier, greate 565 Pierson, A. 85, 497 Pierson, H. 197 Plaa, J. de 198 Plat, O. 254 Plato 68, 239 Plekenpol, H. A. F. 549 Pliester M. 75 Pliester, R. 74, 75, 77 Ploeg, J. v.d. 430, 432, 530 Plotinus 239 Plutarchus 239, 566 Pluygers, W. G. 67 Poelman, H. A. 137, 138, 220, 221, 236, 408, 411 Poiret, P. 429 Roukema, R. 55ö Rovier, N. 396 Rozen lal, K. 428, 439 Rudelsheim, S. A. 251 Ruibing, H. 384 Ruig, A. 102 Rutgers Fr. 314 Rutgers, H. C. 367 Rutgers, J. F. 347, 348 Rutgers, S. J. 49 Ruth 565 Ruijg, T. 107 Rijkena 474 Rijkens, R. 387 Rijnders, D. 462 Saeckma 565 Saint Simon 566 Sallustius 68 Sande, J. v. de 556, 560 Sankey 62 Santema, O. 235, 254, 300, 313, 560 Sap, Alida 92, 100, 117, 118, 121 Sap, Ate 92, 99, 100, 117 Sap, Aukje 100, 252 Sap, Hendrik Ottes 100, 460—462 Sap, Henderika 100 Sap, Meike 100, 101, 196, 476 Sap, Ottine 100, 196 Sap, Sietske 100, 101 Savornin Lohman, F. de 488 Schaaf, J. v.d. 303 Schaaf, P. v.d. 236 Schaafsma, J. 278 Schaafsma, H. R. 447 Schaepman, H. J. M. 70, 484 Schaper, J. H. A. 126 Scharl, O. v. 250, 557 Scharrl 327 Scharten, G. Th. 437 Scharten, E. 437 Schelling 80 Scheltens, J. 124, 378, 389 Schepers, J. B. 192, 256, 338, 347, 352, 421, 422 Schepper, M. J. 427, 428 Schermers, D. 57 Schippers, J. 252 Schlatter, A. 86 Schleiermacher, F. 418 Schlosser, F. C. 411 Schoch, C. 85 Schoengen, M. 259, 267 Schokking, J. 177 Scholte, H. P. 52 Scholten, A. R. 316 Scholten, J. E. 390, 392 Reitsma, A. T. 280 Reitsma, F. 430 Reitsma, J. 279 Rembrandt 21 René v. Ouwenaller 350, 351 Rengers, E. 382, 402 Rengers, F. 401 Rengers v. Naerssen 414 Rengers, J. E.v. Welderen 273, 323 Rengers, J. F. v. Welderen 278 Rengers, Th. M. Th. v. Welderen 256, 510, 511, 512, 514, 515 Rengers, W. J. v. Welderen -273, 274 Rhijn, C. H. v. * 130, 136, 137, 383—386, 473, 540, 542 Rhijn, Jr., C. H. v. 223 Rhijn, L. J. v. 63, 64 Rhijn, M. v. 545 Richthofen, K. v. 229, 247, 373, 410, 519 Rickers, J. 284, 285 Riemersma, G. 408 Rienks 142 Rienks-Wallinga D. 314, 528, 530 Rienstra, J. 187 Rietema, J. 386, 389 Ringers, J. A. 251 Ris, K. 39 Ritter, F. 389, 472 Ritter, P. H. 80 Ritter, Jr., P. H. 430 Ritschl, A. 418 Rivetus, A. 262 Roaitske 347 Robben, B. 444 Rodolphi, P. 565 Roeles, B. 426 Rollema 198 Ronkel, Ph. S. v. 160 Roorda, G. 304, 511, 514 Roorda, G. Th. 92 Roorda, K. 304, 549, 557, 565 Roorda, Ph. 360 Roos, A. 102 Roos, A. J. 431 Roos, G. 433, 435—438 Roos, J. D. 431 Roosmalen Nepveu, L. 445 Roselius 255 Rosenberg, A. 186 Rosenstein, B. 186 Rosz 267 Rot, D. 99, 428 Rotgans, H. 102, 106 Rotgans, J. 106 Rotgans, K. 106 Rotte, M. C. F. J. de 262 Scholten, J. H. 104 Scholten, M. 221, 235, 255, 267 Scholten, W. A. 55 Schönfeld, H. I. 386 Schoolland, K. 334 Schoonderbeek A. 553 Schoonhoven, A. W. 100, 460, 540 Schoot, E.v. der 285 Schotanus, B. 236, 564 Schotanus, C. 236, 554, 566 Schothorst, H. v. 448—450 Schotsman, N. 145 Schouten, J. 298, 522 Schraffordt Koops, G. J. 432 Schreuder, J. Th. R. 427 Schrieke, G. 56 Schrieke, O. 56 Schubart, G. W. 399 Schuitmaker, Y. 289, 423, 494, 551 Schuller tot Peursum, L. C. 61 Schurer, F. 189, 284, 286, 287, 292, 304, 305, 308 Schurman, A. M. v. 552 Schwartz, C. 67 Schwartz, K. G. P. 67, 72 Schwartzenberg en Hohenl., H. G. F. thoe 549 Schwartzenberg en Hohenl. G. W. thoe 460 Scott, W. 40, 233 Seis Inquart 266 Senden, G. H. v. 179, 436 Seneca 239 Sevensma, P. 121 Sevenster, J. 260 Shakespeare, 354, 395, 496 Shelley, 70, 546 Sibersma, H. 563 Sibrandus Leo 106, 258 Siebs, Th. 213, 214, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 318, 488, 491, 552, 558 Siegfried, K. 82 Siegfried, Th. 438—441 Siersema 126 Sikkema, K. 511, 514 Sikkema—Wieringa 349 Sikkens, A. 30 Simmel, G. 497 Simmermans, W. 72 Simons, L. 547 Simons, M. 565 Sinia, T. S. 340, 540 Sinkei, A. 26 Sipma, P. 184, 204, 212, 213, 214, 216, 234, 253, 254, 288, 289, 303, 314, 318, 320, 321, 323, 327, 328, 332, 337, 353, 491, 500, 501, 524, 543, 546, 547 Six, E. G. C. 281 Sixtus, R. 555 Slofstra, J. 347 Slooten, F. van 122, 125, 382 Slotemaker de Bruine, J. R. 84, 299, 300, 343 Sluyterman, G. J. 277 Sluyterman, L. A. A. 277 Smalhout 78 Smit, A. 67, 68 Smit, Aqpas 327 Smit, P. 24 Smith, D. J. 148 Smith, G. 20, 21, 48, 49, 88, 106, 382, 462, 463 Smijers, A. 347 Smijtegelt, B. 64 Snecanus, G. 556, 563 Snijdelaar, E. A. A. 456 Snijder H. 250 Sophocles 68 Sörmus, E. 155 Southey R. 554 Spandaw, H. A. 62, 459 Spanjer, O. 98, 99 Speekman, H. C. 51, 140, 404 Speekman, J. 140 Spegelberch, M. v. 554 Spitzen, G. W. 386, 389, 390, 391, 392 Spoelstra, C. 72 Spurgeon, C. H. 61 Spijker, J. H. 172 Staal, M. v. der 258 Staalman, A. P. 104, 142 Stade, B. 82 Stam, G. 308 Stapert, K. 161 Starke 405 Star Numan, 122, 406 Starter, J. 540, 560 Staüdt, F. 426, 427 Stavatius 415 Steenhuis, J. F. 389 Steenhuis Geertsema, H. 412 Steenhuis Geertsema, J. H. 412, 413 Steensma, A. 209, 547 Stegenga, H. 431, 432, 435 Stegenga.Azn., P. 431 Steiner, R. 395 Stel, G. 114 Steller, W. 243—246, 318 Stellingwerf, J. 183 Stellingwerf O. 549, 555 Stellingwerf-jentink, G. 314, 348, 349 Stelma, Y. ' 200, 201 Stienstra, J. P. 363 Stilling, E. 164 Stockmann, C. 19 Stockum, v. 413 Stoel, H. 155, 259 Stoffelsma, Janneke 316 Stokvis 464 Strabó 239 Streckfusz, A. 40 Strijd, J. H. 184 Stuers, V. de 161 Stuit, S. 253 Stuiveling, G.* 312 Stijl, S. 553 Suffridus Petri 485 Swart, W. 295 Swedenborg, E. 424, 442—445 Swinderen, O. Q. v. 122, 141, 406 Sybesma, R. 210, 558 Symons, B. 213, 236, 496 Syperda, Egbert 61, 124, 215, 382, 432 Syperda, Eliz. 223 Syperda, J. 223 Sijpkens, G. J. 48 Sijpkens, R. A. B. 564 Sijpkens, S. H. 48 Sijpkens R. A. Benthem 48 Sytema, J. 541, 542 Sijthoff, A. W. 225, 325, 536, 562 Sytstra, H. S. 17, 189, 195, 246, 423, 499, 546, 549, 566 Sytstra, O. H. 206, 247, 288, 332, 500, 519, 548, 558 Szper, F. 186 Tabak 87 Tacitus 68, 239, 527 Taconis, T. P. 191 Taconis, W. K. 18, 38, 462 Taekema, P. 456 Talma, A. S. E. 141 Talma, A. W. L. 462 Tamminga, D. 316 Tasman, A. 389, 541 Tauler 429 Teenstra, M. D. 131, 389 Tegnèr, J. 484 Teis, G. 386, 405 Telting, A. 552 Terentius 68 Terlet, H. J. W. 462 Terlet, J. A. R. 169, 185, 224 Terpstra, F. 509 Terpstra, J. 294, 298, 299 Terpstra, K. 316 Terpstra, M, 500 Terpstra, P. 456 Terpstra, P. J. 528, 530 Tcrwisga 45 Thabor, P. van 229 Thiessen, J. 434 Thoden v. Velzen, S. K. 348, 491 Thomas, J. 554 Thomas v. Aquino 239, 344 Thomsen 367 Thomson, J. J. 179 Thorbecke, R. 190, 460, 556 Thijm, J. A. Alberdingk, 131, 193, 558 Tiara, P. 552 Tichelaar, J. P. 289 Tieleman, P. 36 Tiesing, H. 394, 395 Tilbusscher, J, 386, 389, 392 Tinholt, L. 180 Tjessens 549 Tjessinga, J. C. 242, 507 Tjoelker, A. 258 Togtema, J. G. 115 Tol, J. van der 338, 544 Tollens, H. 459 Tolman, R. 205, 252, 545, 546, 553, 555 Toorenenbergen, J. J. v. 63, 84 Toorop 554 Töpfer, A. 266 Tours, M. v. 384 Toussaint, G. 565 Toxopeus, A. 409 Treffers, J. 534 Tresling, G. S. 554 Troelstra, P. J. 76, 98, 118, 155, 195, 213, 237, 242, 247, 280, 300, 302, 306—309, 356, 422, 423, 485, 488, 514, 519, 551, 555, 558 Troelstra, M. N. S. 268 Troeltsch, E. 159 Trommius, A. 238 Tromp, H. M. 190, 209, 278, 340, 427, 516, 540 Tromp, S. 540 Troste, L. 42 Tuinen, S. van 325 Tuinstra, B. 559 Tuinstra, K. 175, 493 Twynstra 198 Tysma, J. W. 198, 206, 304, 334, 335 Übbink, J. Th. 201 Uddo 292 Uilkens, C. A. J. B. 412 Uikens, I. D. A. 412 Uilkens T. F. 387 Uitterdijk, D. 253 Ulenburch, R. 565 Ulfers, H. T. O. H. 65 Ulfers, S. 62 Unia, S. 549 V . , J. H. 259 ea.r, L. C. 566 / – en ijn, P. G. 450—452 /a on, J. J. P. 48, 49, 79, 81 Valk, G. v.d. 292 Vasthi 557 Veen E. 232 / en G v. 524 Veen, R. v. 213, 488 V en—Oppedijk, R. v. 370 Veen, S. D. v. 78, 178, 180, 539 Veen, B. v.d. 530 Veen, H. G. v.d. 352, 549, 500 Veen, T. v.d. 36 Veenhoven 100 Veenstra, Aukjen Ates 100 Veenstra E. G. 430 Veerman, O. L. 492 Vegelin v. Claerbergen 18, 42, 44, 81 Vegelin v. Claerbergen, P. B. J. 26, 46 Vegter, K. 126 Velde, R. v.d. 241, 256, 547 Veldkamp 114 Vellekoop, J. A. 428 Velthuis, K. R. 390 Velthuysen, B. P. 149, 150 Velthuysen Jr., G. 456 Veltman, J. 38, 195, 542, 547 Venhuis, H. A. 414 Verbeek, P. 163, 168 Verdam, H. D. 184, 187, 274 Verdenius, A. A. 327 Verhoeff, J. C. 80, 89 Verhoeff, J. G. 48 Verschuir, J. 130 Vervou, F. v. 564 Verwer, J. 55 Verwey, A. 84, 497 Verwijs, E. 239, 273, 277, 337 Vierdag, W. 146, 259 Viersen, H. Y. 52 Vierssen, A. v. 564 Vieweg, M. W. 281 Vinhuizen, A. 407, 471, 477 Vinhuizen, E. 400, 407 Vinhuizen, I. 407 Vinhuizen, J. 132, 136, 215, 217, 218, 378—382, 386, 388, 400, 403, 406, 407, 420, 470, 471, 476, 477, 540, 560 Vinhuizen, K. J. 470 Vinhuizen, S. L. 215, 408, 476, 477 Vinkesteyn, C. J. 187 Virgilius • (iB, 233, 237 Visscher, H. 178 Visscher, J. A. 123 Visscher, R. 274 Visser, G. N. 255 Visser, H. 61 Visser, H. 259, 449 Visser, M. 227 Visser, M. S. E. 195, 196, 252, 285, 292, 341, 360, 544 Visser, J. Th. de 294 Vitringa, C. 260, 563 Vliet, J. v. 549 Vlietstra, K. Y. 551 Vloodt, T. v.d. 355 Voerman, M. L. v.d. Woestijne 46 Voetius, G. 83, 554 Voges, F. 365 Volbeda, S. 429 Volcke, C. W. 67 Volkersma P. 404 Vomelius, S. 555, 556, 564 Vondel 233, 557 Voorhoeve, J. N. 428 Vos Azn., G. J. 197 Vos, K. 388, 420 Vos, H. de 510 Voskuil, 432, 433 Voss, A. L. Heerma v. 268 Vossers, G. 91, 110 Voute, P. 197 Vries de—te Winkel 68 Vries, Adzer de 195, 205, 232, 254, 353, 525, 542, 546, 547, 559 Vries, A. W. de 400—404, 406, 407 Vries, C. E. T. de 215 Vries, Debora de 223 Vries, G. de 426, 455 Vries, H. de 38, 45, 89 Vries, H. de ' 425 Vries, H. Vredeman de 556 Vries, Jac. S. de 430 Vries, Jan de 324 Vries-Wumkes, J. de 89 Vries, M. de 23 Vries, S. de 105 Vries, T. de 18 Vries, T. de 142 Vries, T. de 459 Vries Gsn., Tsj. de 327 Vries, W. H. de 193, 543 Vrugtman 62 Vrijburg, W. 551 Waalkes, G. H. v. Borssum 4 Wielenga, A. 372, 544 Wielinga, P. 299 Wielsma, C. 35, 211, 500, 541 Wierda, U. 389 Wiersma, G. K. 300, 301 Wiersma, I. 213, 218, 223, 232, 330, 545, 547 Wiersma, J. 316 Wiersma, J. P. 201, 253, 286, 289, 327, 347, 363, 547 Wigersma, S. 274 Wilamowitz-Moellendorf, Ü. v. 182 Wilde, W. J. de 187 Wildeboer, G. 130, 138 Willekes, F. 187 Willem I (prins) 237 Willem 111 (steedh.) 407 Willibrord 329 Wilson, P. 439 Wind v. Merkesteyn, C. 410 Winkel, H. W. te 429, 534 Winkelman, J. 294, 295, 299, 307, 343 Winkler, J. 105, 118, 150, 190, 191, 193, 199, 277, 543, 562 Winsemius, P. 250 Winsemius, P. B. 284, 292 Winsingh, S. 114 Wirth, H. 184, 185, 186, 255, 551 Wisselink, W. H. 519 Witkowski 497 Witsius, H. 64, 5C3 Witte, J. de 285 Witteveen, A. 305, 327 Witteveen, C. 418 Witteveen, H. W. 182, 301 Woelinga, D. 423 Woerden, C. B. v. 250 Wolfensberger, J. R. 533 Wolters, J. B. 381 Wou, G. v. 396 Wouters, W. J. 93 Wumkes, A. D. 198, 222, 226, 227, 312, 313, 315, 316, 480, 527, 555, 561, 563 Wumkes-Sap, A. 533 Wumkes, A. H. 22, 23, 24, 30, 31, 32, 41, 104, 460, 462 Wumkes-Fokkens, D. 30, 31, 32 Wumkes, D. A. 21, 27, 28, 122, 258, 259, 460, 462, 467, 468, 470 Wumkes D. A. 129, 166, 187, 326, 464, 476 Wumkes, G. 23 Wumkes, H. 22 Waard, S. K. de 386 Wachter 465 Wagenaar, G. H. 147 Wagenaar, L. 82, 147, 196, 199, 211, 308, 519, 550, 555, 561; 563, 566 Wageningen, G. v. 118 Wageningen, H. L. v. 118 Wageningen thoe Dekema, J. H. J. v. 118, 119, 190, 199 Wagner, W. G. C. 183 Walaeus, A. 262 Walles, U. 420 Walma, A. 313 Walsweer, G. 557 Waringa, N. J. 517, 518 Warmolts, N. 50 Warners, H. v. 500 Warnsinck, W. H. 30, 459 Wartena, S. D. A. 103 Wartena, Sj. 103, 121, 542 Wassenaar, B. W. 279 Wassenaar, J. J. 40 Wassenaer, G. H. L. v. 448, 450 Wassenbergh, A. 279, 281 Wassenbergh, E. 189, 266, 279, 313, 321, 449, 499, 542, 544, 545, 549, 551, 565, 566 Waszink, A. M. 294 Waterberg, L. 115 Waterink, J. 548 Weede v. Dijkveld 80 Weersma, H. 259 Weert, T. v.d. 144, 197 Weiss, H. 34 Wellhausen, J. 82 Welling, L. 295—296, 297, 299, 300, 305, 522, 528, 529, 535 Wesley, J. 375 Westcott-Hort 424 Westenbrink, J. J. 111 Westendorp, N. 51. 125, 387, 397, 544 Westerbeek v. Eerten, B. J. 56 Westerweel, S. 439 Wever, T. 361, 553 Wey, J. J. v.d. 337 Wey, T. v.d. 555, 557, 560 Weijer-Giezen, A. 349 Weytingh 420 Wiarda, T. D. 132, 549 Wichelhaus, J. 104 Wichers, H. M. 118 Wicht v. 474 Wiegersma, M. 344 Wielen, H. G. v.d. 258, 294, 521, 524, 557 Wumkes, H. J. 23, 326 Wumkes, H. W. 22, 23, 326, 479 Wumkes, J. 23, 460 Wumkes, J. C. 23, 460 Wumkes, J. 479 Wumkes-Hemkes, J. 479 Wumkes, M. A. 129, 166, 335, 463 Wumkes-Keijzer, N. 557 Wumkes, T. 23 Wumkes, W. 23 Wumkes, W. H. Wumkes W. W. 479 Wurts-Tower, H. 522 Wybenga, A, M. 195, 292, 341, 360, 527, 540, 542 Wybrands, A. W. 85, 105 Wijgchel, S. 406 Wijk, L. J. 350, 358, 361, 362 Wijnants, A. 447 Xenophon 68 Ydema J. 339 Yntema, J. 204 Ynzonides, H. Y. 142 Ypes, B. 560 Ypma, S. S. 542 Yvon, P. 561 Zacheiis 546 Zahn, A. 104 Zandstra, S. 515 Zee, F. J. de 547, 548 Zee, Sj. de 207, 209, 423, 490, 545, 547 Zee, T. v. der , 258 Zee, W. v. der 143, 144, 161, 162 Zee, Y. v. der 200 Zeedijk, R. v. 474 Zeldenrust, G. 210 Zelle, H. 162 Zeper, S. A. Waller 220, 252, 517, 518 Zola, E, 464 Zondag, T. 114, 121 Zorgdrager 95 Zuidema, W. 389 Zwaag. G. L. v. der 257 Zwart, E. 500, 549 Zwart, W. T. 289, 305 Zweedijk, J. . 64, 65, 72 Zijlma, G. 388 Zijlma, J. 389, 466 Zylstra, D. H. 338 Zylstra, O. 449 Zylstra, R. 195, 543, 544, 5',<ï Zylstra, W. 5,xS I Hinderk Wumkes, berne likernöch 1675, forstoarn 1731 Eritsum 1 ; II Wumke Hinderks troud 1716 mei Hilke Harmens – 111 Hinderk Wumkes, berne 1723 Midlum, forstoarn 1786 troud mei Anna Wirtjes, berne 1753, forstoarn 1781 I IV Wirtje Hinderks Wumkes, berne 1759, forstoarn 15-10-1825 Midlum troud mei Geeske Janssen Rademaker, berne 1754, forstoarn 9-3-1834 I V Wumke Wirtjes W., berne 11-3-1788 forstoarn 2-3-1831 Coldeborgstersiel Hinderk Wirtjes W., berne 8-10-1783 Eppingaweer, forstoarn 19-3-1856 Kntsum troud mei troud mei Taalke Weijen Fresemann Janna Aeilts Leemhuis, berne 13-2-1783 Feerstenborgum, forstoarn 15-11-1858 Eritsum forstoarn 14-12-1834 I VI Wirtje W. Geesche W. Jolianna W. Aeilt H. Wumkes, berne 1-3-1808 Eritsum Wumke W. Tettje W, Hinderika Jantje troud mei troud mei troud mei forstoarn 4-5-1880 de Jouwer net troud troud mei Jolianna net troud Eatharina Batterman Jurjen Scharl troud 28-4-1836 mei Scharl, hie in forstoarn 27-4- dy him 3 bern skonk : Batterman mei gans bern Debora Fokkens, berne 31-1-1812 Appingedam ünechte doch- 1903 Oldersum Hendrikus, Johanna, Helena forstoarn 7-6-1890 de Jouwer ter Tettjerdina net troud f T VII Johanna Catharina W. Jantje W., berne 24-12-1843 de Jouwer Dirk W., berne 4-12 1839 de Jouwer Hendrika Janna W., berne 21-8-1848 berne 25-4-1838 de Jouwer forstoarn 16-1-1927 Snits forstoarn 12-5 1910 Tjamsweer de Jouwer, forstoarn 1-12-1925 Benforstoarn 31-8-1886 de Jouwer troud mei troud 14-8-1868 Appingedam mei nekom, troud April 1891 mei Piet R. troud mei Henri Breukerman, berne 1841 Hotse S. de Vries, berne 19-10-1850 de Broek Jantje Smitli, berne 10-6-1842 Appingedam Sevensma, berne 27-2-1852 Snits forstoarn 7-7-1922 Amsterdam forstoarn 26-5-1919 Snits forstoarn 7-5-1919 Snits forstoarn 25-5-1927 Bennekom I ï VIII Geert Aeilco Wumkes, berne 4-8-1869 de Jouwer troud 6-8-1900 Velzen mei Alida Sap, berne 15-1-1871 kust fan Brazilië, forstoarn 31-8-1945 Huzum 1 ~ IX Margaretha Alida W., berne 4-6-1902 Séryp Ate Dirk W., berne 27-1-1911 Snits Dirk Aijelt W. troud 3-8-1927 Huzum j troud 27-4-1939 Snits berne 13-4-1904 Séryp mei mei troud 31-7-1930 Edam Willem Jan Kooiman Janneke Stoffelsma. berne 26-2-1907 Kolderwolde mei berne 3-8-1903 Eootwijkerbroek Ninette Eeyzer, berne 16-1-1909 Edam ; ; : i“ X Alida, berne 22-5-1928 Wildervank Amarens W., berne 27-IÜ-1940 Wolvegea Maryke Wumkes, berne 17-8-1932 Dordrecht Jan, berne 12-11-1931 Dim ter * Alida, berne 14-11 -1941 Wolvegea Alida Helga Wumkes. berne 24-10-1934 Dordrecht Christine, berne 23-6-1933 Dimter Geert Aeilco W., 25 2-1946 Minnertsgea Geert, berne 16-4-1936 Amsterdam Titus Jakob 24-3-1947 Minnertsgea Dirk Aijelt 3-1-1946 Amsterdam STAMBEAM FAN DE WUMKESSIBBE YN TSIEN SLACHTEN