jSutscomrmssie voor Onderwijs.
	Vakonderwijs voor JVlcisjes.
	XXX.
	Het Vakonderwijs in de Industriescholen voor Meisjes en daaraan verwante Inrichtingen
	wat het is en wat het worden moet.
	Xn opdracht van de ]Nutsconirmssie voor Onderwijs,
	door Hnna polak.
	Directrice van het Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid.
	B
	«rnstcrdatn. 8. L. TH)S LOO'Y- 191*
	V>o. Bij 10 exx. ƒ0.50, bij 25 exx. ƒ0.40 p. ex,



	



	ISutscommissie voor Onderwijs.
	TaNonderwijs voor jVleiejes.
	XXX.
	Het Vakonderwijs in de Industriescholen voor Meisjes en daaraan verwante Inrichtingen
	wat het js en wat het worden moet.
	Xn opdracht van dc JSutscommissie voor Onderwijs
	door Hnna polafc.
	Directrice van het Nationaal Bureau voor "Vrouwenarbeid.
	Hmsterdam. 8. L. THN LOOT – 1911.



	



	•MtWifaiH&tyAtae,
	Voorbericht van de Nats-Commissje voor Onderwijs.
	De Nuts-Commissie voor Onderwijs acht zich gelukkig thans aan het groote publiek, aan de ouders vooral, te kunnen aanbieden het derde nummer der serie van de door haar uit te geven geschriften over het Vakonderwijs voor meisjes, welke reeks werd aangevangen met het werk van den heer J. Bruinwold Riedel; Het Vakonderwijs in koken en huishouden en de opleiding tot dienstbode,, voorgezet werd met het geschrift van mejuffrouw J. C. van Lanschot Hubrecht, Het Vakonderwijs in Ziekenverpleging, en thans wordt vervolgd met deze studie van mejuffrouw Anna Polak, directrice van het Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid, Het Vakonderwijs in de Industriescholen voor meisjes en daaraan verwante inrichtingen; wat het is en wat het worden moet.
	Dit geschrift is van te meer actueel belang, nu door de ineenschakelings-commissie eene regeling van het vakonderwijs voor meisjes is voorgesteld, die wel ernstig mag worden overwogen en van alle zijden bezien door al wie belang stelt in dat vraagstuk van inderdaad nationale beteekenis: de vakopleiding onzer meisjes. De voorstellen en wenschen van mejuffrouw Anna Polak zullen misschien niet dadelijk practisch uitvoerbaar zijn; de commissie wenscht ze ook te laten ter persoonlijke verantwoording van de schrijfster. Maar haar ernstig, opwekkend woord, de grondige studie, de liefde, waarmede zij haar onderwerp heeft behandeld, maken de overdenking van wat zij voorstelt overwaardig.
	Moge dit geschriftje daarom in breeden kring gelezen worden.
	De Nutscommissie voor onderwijs:
	Dr. D. BOS, voorzitter.
	Dr. H. F. R. HUBRECHT, ondervoorzitter.
	L. C. T. BIGOT.
	Prof. Dr. P. J. BLOK.
	Mr. L, A. BYBAU.
	Mr. H. A. E. MODDERMAN.
	JOHANNA W. A. NABER.
	Mr. M. TYDEMAN Jr.
	KL. DE VRIES Szn
	J. BRUINWOLD RIEDEL, secretaris.



	



	Inleiding.
	Toen in den zomer van 1910 de uitnoodiging van de Nutscommissie voor Onderwijs, om een geschriftje samen te stellen over «Industriescholen» ons bereikte, hebben wij die vereerende opdracht met ingenomenheid aanvaard.
	Uit den aard van onzen werkkring toch zijn wij tot het inzicht gekomen, en dagelijks dieper worden wij er van doordrongen, dat van alle belangrijke vragen op het uitgebreide veld van vrouwenarbeid als de allerbelangrijkste moet worden beschouwd: het vraagstuk van de vakopleiding.
	Ook anderen: den medicus, den zenuwarts, zelfs den leek die de oogen voor menschenleed geopend houdt, kan ze bekend zijn, de groote schade, welke gemis aan deugdelijke vakopleiding, gebrek aan ernstigen dagelijkschen arbeid, aan eigen belangen en een eigen doel, in het vrouwelijk organisme plegen aan te richten. Ook anderen kunnen ze kennen, de troostelooze leegte dier levens: de zenuwspanning van den verstolen wedloop om in eene der beschikbare huwelijksbooten te worden opgenomen, ten einde althans écnige vastheid te vinden voor het wankel gemoed, een weinigje kleur te mengen in het saaie, grauwe bestaan; de uitputting ten slotte, wanneer het vurig begeerde doel te laat wordt bereikt of geheel wordt gemist; in één woord: het voor een groot gedeelte onzer bevolking zoo noodlottige «gebrek aan levensenergie bij onze jonge vrouwen en meisjes», treffend van realiteit geschetst door de deskundige hand van Dr. Catharine van Tussenbroek.
	Al dat droevige kan ook anderen bekend zijn
	Maar wij krijgen, door den aard van onzen arbeid, méér dan een ander wellicht, naast de moreele en physieke, ook de materiëele ellende te zien. Naast het gebrek aan veerkracht en zelfvertrouwen, noodig om iets nieuws te beginnen, zich degelijk voor eenig werk te bekwamen en zich ernstig voor het vervullen van eenige taak in te spannen, zien wij de moeilijkheid, de onmoge-



	lijkheid welhaast, om gesalariëerden arbeid te verschaffen aan 30, 40 jarigen, die door den dood van vader of moeder, of tengevolge van veranderde geldelijke omstandigheden, plotseling in de wereld staan, zonder vermogen, zonder inkomen, bovenal: zonder het vermogen om zich inkomen te verwerven. Dan begint het eindelooze, afmattende, telkens teleurgestelde gezoek naar een betrekking als gezelschapsjuffrouw, particuliere secretares, vertaalster of hulp in de huishouding, postjes, waarbij tegenover ééne aanvrage somtijds 300 aanbiedingen staan 1 Dan moet er hulp worden aangenomen van een broer hier en een oom daar, totdat het laatste sprankje fierheid gedoofd en het laatste restje waardigheid vernietigd is in die levens, die zelfs de bescheiden weelde, die toch door ieder valide persoon genoten kon worden, ontberen: te eten van het zelfverdiende brood.
	En op ons allen die dat zien en weten, rust de onafwijsbare plicht, te zorgen, dat voor het opgroeiend geslacht de toekomst beter worde dan het heden 1
	Dat, in het algemeen genomen, van de jonge meisjes zèlven de stoot tot die verbetering zal uitgaan, valt niet te verwachten. Zóó duidelijk pleegt men zich niet te spiegelen aan de ervaring van anderen. Integendeel: ieder nieuw geslacht moet zich zijn eigen levenswijsheid opnieuw koopen alleen iets minder duur misschien dan het vorige, omdat de vatbaarheid wellicht een weinig grooter is geworden, zoodat met minder sterke prikkels hetzelfde resultaat kan worden bereikt.
	Niet dus van een intuïtief juist inzicht van het meisje in hetgeen zij nog niet aan den lijve gevoeld heeft, kan verbetering harer vakopleiding worden verwacht, maar van een verheldering in de denkbeelden der ouders omtrent de ware, onuitroeibare, door de conventie geloochende, maar overal waar ze onderdrukt worden zich onvermijdelijk wrekende, behoeften óók van het meisjes- en vrouwenleven. Vooral déze twee noodlottige dwaalbegrippen, bij tienduizenden nog aanwezig, al worden ze uit onbewust schaamtegevoel slechts zelden erkend, moeten worden op de vlucht gedreven: dat het geluk van het meisje uitsluitend in het huwelijk ligt, zoodat de geheele opvoeding daarop berekend moet zijn; en: dat, wanneer het meisje later trouwt, hetgeen men dus heimelijk hoopt en waarvoor alle krachten worden ingespannen, het geld aan hare opleiding besteed toch maar zou zijn weggegooid. – 0 . ~ i i .1 i
	Wat het eerste betreft niemand zal ontkennen, dat een huwelijk, uit liefde gesloten, hetzij cin ’s levens lente, als bi gespelen



	elck kiest syn paer», hetzij in den zomer des levens, wanneer bij rijper ervaring de instinctmatige keuze door een besluit van den helder bewusten wil vervangen wordt, een geluk is zoowel voor den man als voor de vrouw. Dat in de toekomstdroomen van liefhebbende ouders omtrent het lot hunner kinderen zulk een huwelijk, zoowel voor hun zoons als voor hun dochters, een rol speelt, dunkt ons alleszins oorbaar en begrijpelijk. Maar allerminst oorbaar of begrijpelijk dunkt het ons, dat voor de dochters het huwelijk beschouwd wordt als het toekomstig middel van bestaan, of als HET geluk, in plaats van als één der elementen tot mogelijk geluk.
	Noch voor den man noch voor de vrouw is, volgens onze opvatting, het huwelijk de bestemming. De bestemming zoowel van het opgroeiende meisje als van den opgroeienden knaap is: mensch te worden, in de volle beteekenis van het woord: alle krachten van lichaam, geest en gemoed in te spannen in eerlijken arbeid, alle gaven die in kiem aanwezig zijn tot hun hoogste ontwikkeling te brengen, hetzij al dan niet de levensgezel of gezellin gevonden worde die men kan liefhebben, hetzij al dan niet het organisme worde voortgeplant. Niet voor de vrouw is de man, evenmin voor den man is de vrouw geschapen, maar beide voor zich-' zelven en voor de gemeenschap, onder gunstige omstandigheden bovendien voor het nageslacht.
	Het doel nu, waarvoor zoowel de aankomende knaap als het opgroeiende meisje alle krachten van geest en karakter in werking behooren te stellen, is: de voorbereiding voor hun beroep, voor de taak die zij, volwassen geworden, in de maatschappij willen vervullen.
	Wèl zal het vele malen geschieden, dat het meisje, in latere jaren den man ontmoetend naar wien zij haar hart voelt uitgaan, de eerst gekozen taak voor eene die haar nóg liever is; het verzorgen van eigen gezin en het opvoeden van eigen kinderen, verruilt. Maar nooit mag die laatste taak van den beginne af haar levensdoel zijn, omdat de bereiking er van niet afhangt van haar wil, niet van de mate en het gehalte harer eerlijke, openlijke inspanning. Het geluk dat huwelijk en moederschap kunnen medebrengen, wordt nooit straffeloos gezocht; het moet, wil het zijn glans behouden, gevonden worden.
	Het is hier niet de plaats, deze denkbeelden nader te ontwikkelen. Zeker is het, en diep te betreuren, dat tallooze meisjes slachtoffers worden van de dwaalbegrippen harer ouders, welke,



	op het voetspoor van Rousseau, van oordeel zijn, dat een meisje in geen enkel vak van wetenschap, kunst of ambacht dieper behoort door te dringen; dat zij alleen behoeft te leeren hetgeen liefelijk is en wèl luidt en den man uit haren stand behaagt, terwijl al wat er méér voor haar zou worden uitgegeven, weggeworpen geld zou zijn.
	Het valt niet moeilijk, de onjuistheid van die meening aan te toonen. Al wat de mensch geleerd heeft draagt vrucht, al is het vaak op voor ons beperkt verstand onnaspeurlijke wijze. Alles wat den geest verrijkt, den gezichteinder het karakter versterkt, den wil gestaald, plichtbesef, verantwoordelijkheidsgevoel en zelfbeheersching aangekweekt heeft, komt de latere huisvrouw, de gade, vermoedelijk daar men tegenwoordig immers aanneemt, dat ook verworven eigenschappen erfelijk zijn ook de moeder, ongetwijfeld de opvoedster, ten goede.
	En daarom is het voor de geheele bevolking, hoewel uitteraard in de eerste plaats voor het vrouwelijk gedeelte er van, van het hoogste gewicht, dat ieder meisje, evenals iedere jongen, worde opgeleid voor eenig bepaald beroep, en dat zij, zooveel mogelijk overeenkomstig haar lichaams- en geestesgesteldheid, zw/èonderwijs ontvange.
	Bij uitstek welkom was ons dus de aanvrage van de Nutscommissie voor Onderwijs, die ons noopte, meer dan tot dusver nog het geval was geweest ons te verdiepen in de vakopleiding voor het nederlandsche meisje, voor zoover die plaats vindt aan Industriescholen en daaraan verwante inrichtingen.
	– o Om verschillende redenen leek ons een dieper doordringen in het wezen juist van dit vak-onderwijs bijzonder gewenscht: vooreerst, terwille van de breede lagen onzer bevolking, waaruit de leerlingen dier scholen plegen voort te komen, lagen, waar veerkracht en doorzettingsvermogen, gezondheid en plichtbesef wellicht in meerdere mate nog gevonden worden dan in de hier en daar reeds overbeschaafde, naar het gedegenereerde zwemende hoogere kringen onzer samenleving; in de tweede plaats, omdat het opleidingsgebied dat déze scholen bestrijken zich minder scherp begrensd voor ons geestesoog afteekent, dan het opleidingsgebied van scholen van meer specifiek karakter; kweekscholen voor vroedvrouwen, voor onderwijzeressen, muziekscholen, huishoudscholen ; en ten slotte, omdat ons meer dan eens, zij het nog vaag omlijnd, een o.i. wenschelijke geleidelijke hervorming had voorgezweefd, waaraan wij thans, door ons onderzoek en de boek-



	staving van de resultaten daarvan, vasteren vorm hoopten te kunnen geven.
	Nu zou men wellicht de bedenking kunnen opperen, of een leek op industrie onderwijs gebied wel de meest geschikte persoon is om een dergelijke hervorming bij het publiek in te leiden. Dien onderstelden vrager zouden wij gaarne het volgende willen antwoorden : indien er geschreven moest worden over de technische zijde van het eigenlijke onderwijs, over verdeeling der stof, methoden of leermiddelen, dan zou zeker de uitspraak der niet-vakkundige als van een onbevoegd beoordeelaarster moeten worden gewraakt. Maar waar gevraagd wordt naar den maatschappelijken kant der zaak, naar hetgeen de ~Industrie”-school wèl en hetgeen ze niet behoort te geven terwijl de vraag, hoe dit onderwijs moet worden ingericht, buiten bespreking wordt gelaten daar is, naar onze bescheiden meening, iemand die buiteyi het te beoordeelen onderwijs staat, die dus onbevangen het terrein kan overzien. al licht een betrouwbaarder gids te achen dan de leeraressen aan de betrokken scholen zelven.
	Meer dan eens hadden wij ons gestooten aan de tegenstrijdigheid tusschen den naam „Industrieschool’’, en sommige vakken welke aan die inrichting worden onderwezen. Wanneer wij hoorden van industrie scholen, die de leerlingen bekwaamden voor het examen van apothekers-assistente, voor boekhouden, stenografie, lager teekenen; wanneer wij aan den anderen kant bemerkten, dat op de naaisters- ateliers ongaarne werksters werden geëngageerd die op een industrieschool hare opleiding hadden genoten,&dan, telkens, werd de wensch in ons wakker, dat de industrieschool toch voor meisjes zou mogen worden hetgeen de ambachtsschool voor de opgroeiende jongens is. Een „ambachtsschool voor meisjes”, waar de „naaldvakken in den ruimsten zin theoretisch en praktisch uitstekend zouden worden onderwezen, stond ons als toekomstideaal voor oogen.
	De aanvrage, om een geschriftje juist over dtt onderwerp samen te stellen, was dus een allerwelkomste aanleiding, in de eerste plaats om te onderzoeken, in hoeverre de bestaande inrichtingen reeds aan dat ideaal beantwoorden, en in hoeverre, op welke gronden en met welke resultaten ze een andere richting uitgaan; in de tweede plaats, om, door toetsing onzer denkbeelden aan die van anderen, in hoofdzaak aan die der directrices van de verschillende scholen, te beproeven, in hoeverre ons oorspronkelijk ideaal aanvulling of wijziging van noode heeft; in de derde plaats



	om te overwegen, op welke wijze de ouders, de bevolking, en wellicht ook de regeering, van het door ons noodzakelijk of wenschelijk bevondene te overtuigen en tot medewerking in de gewenschte richting te bewegen zullen zijn.
	Wat het tweede punt betreft: de gedachtenwisseling met de directrices der betreffende scholen, deze is belangrijk minder vruchtdragend geweest dan door ons werd verwacht, daar het niet is gelukt, te komen tot een bevredigende samenwerking met de „Vereeniging van hoofden van industriescholen.”
	Te meer zij daarom warme dank gebracht voor den steun, dien mejuffrouw H. Steiner, directrice der Amsterdamsche Industrieschool, en de oorspronkelijk aangewezen persoon om dit geschriftje te bewerken, ons wel heeft willen verkenen. Al het materiaal, omtrent de oudste der industrie-scholen hier te lande door haar verzameld, zoowel als de uitwerking harer eigen meeningen omtrent het onderhavige onderwerp, heeft zij met de grootste bereidwilligheid te onzer beschikking gesteld.
	Ook de directrices der zoo gunstig bekende Rotterdamsche en der eveneens uitnemend geleide Haagsche Industrieschool hebben ons in hare inrichting rondgeleid, van de voornaamste vakken ons een geleidelijk overzicht geboden der leergangen, en ons alle gegevens verstrekt die wij wenschten.
	Bovendien bezochten wij ook de voor ons onderzoek meer negatief belangrijke Utrechtsche school, terwijl nog 4 directrices schriftelijk uitvoerige inlichtingen verschaften.
	Materiaal in overvloed dus; al erkennen wij grif, dat bij aller samenwerking de stof nog ruimer zou zijn geweest en wellicht nog nieuwe gezichtspunten geopend waren.
	Tot al degenen die ons hun hooggewaardeerden steun hebben willen verleenen, worde hier een woord van hartelijken dank gericht; met name ook tot de heeren Dr. D. Bos en Dr. P. Fockens, die tijd beschikbaar hebben willen stellen voor inlichting en gedachtenwisseling, welke aan de bewerking van het onderwerp ongetwijfeld ten goede is gekomen.
	I.
	Het onderwijs aan Industrie-scholen en verwante in= richtingen voorheen en thans.
	Toen omstreeks 1860 in de beide Amsterdamsche departementen



	van de Maatschappij tot nut van ’t algemeen »de vraag was opgerezen, of de werkkring der vrouw moest worden uitgebreid, of er voor haar niet meer wegen geopend konden worden om haar werkzaamheid te geven en in haar levensonderhoud te helpen voorzien”, ’) 2leidde de overweging hiervan sommigen tot het besluit. dat aan hare vorming alsdan een andere richting moest worden gegeven, dat het onderwijs haar aan te bieden dan niet meer alleen algemeen voorbereidend en theoretisch, maar in dadelijke toepassing aan de bestemming die men haar geven wilde, practisch worden moest.”
	Door dit denkbeeld: dat de nieuwe opleiding voor het meisje practisch moest zijn en moest voeren tot de uitoefening van een beroep, heeft de Commissie van 5 personen, welke door de twee Amsterdamsche Nutsdepartementen in 1865 werd benoemd om het plan te ontwerpen tot de stichting eener Industrie-school voor vrouwelijke jeugd, zich laten leiden.
	Dat evenwel de resultaten hunner overwegingen en van hun overleg geheel anders waren dan ze heden ten dage zouden zijn geweest, valt te begrijpen. Zéér ver was men in 1865 nog er van verwijderd, een «ambachtsschool” voor meisjes te willen oprichten, waar eerst sedert 1857 het denkbeeld was opgekomen om de jongens voor de uitoefening van eenig ambacht aan een specifieke onderwijs inrichting te bekwamen, en eerst in 1861 de eerste ambachtsschool voor jongens te Amsterdam werd opgericht.
	Niet dus de eigenlijke in werkplaats of op atelier beoefende mdustrie-vakken vinden wij vermeld in het oude leerplan. Laat ons liever zeggen: in de oude leerplannen. Immers, tot 1868 stond de nieuwe school open voor leerlingen uit twee verschillende standen: voor dochters uit den «burger”- en uit den »handwerkers”-stand. Het schoolgeld bedroeg ƒ4O of ƒ5. In beide klassen werd 34 uur per week onderwijs gegeven; in de eene klasse in: teekenen, kleuren, nuttige handwerken, fraaie handwerken, machine-naaien, fijn kartonneeren, boekhouden en administratie, natuur- en scheikunde in hare toepassing op het dagelijksch leven ; in de andere klasse in ; de beginselen van teekenen, de beginselen van kleuren, nuttige handwerken, machinenaaien, eenvoudig kartonneeren, stroovlechten, de vakken van het lager onderwijs, als herhaling van het vroeger geleerde.
	') »De Industrie-sehool voor vrouwelijke jeugd”, door P. van Limmik, over gedrukt uit het staatkundig en Staathuishoudkundig jaarboekje, jaargang 1872"



	Hoewel de belemmering, veroorzaakt door het gemeenschappelijk onderwijzen van leerlingen uit geheel verschillende maat-chappelijke lagen ea dientengevolge met een geheel verschillende voor-opleiding, van den beginne af werd gevoeld, werd eerst in 1868 aan dien toestand een einde gemaakt, en wel door voortaan de school uitsluitend open te stellen voor meisjes uit den middenstand. Hoe gaarne had men, zegt de heer Limmik, «de ééne school in 2 scholen, geheel van elkander afgescheiden, gesplitst, de eene voor den middenstand, de andere voor den handwerkstand,» Dat was evenwel een financiëele onmogelijkheid. En «hoezeer ook de overtuiging vaststond, dat eene Industrie-school voor dochters uit de eenvoudigste volksklasse niet slechts eene zeer mogelijke, maar ook eene hoogst nuttige en weldadige inrichting wezen zou, achtte men haar voor de middenklasse nog noodzakelijker, omdat ten behoeve van deze over ’t geheel minder gedaan werd en de gelegenheid tot plaatsing voor deze in het maatschappelijk leven vooral uitbreiding scheen te behoeven».
	De twee klassen werden dus afgeschaft, het schoolgeld voor ieder op ƒ25 gebracht, een meer gestrenge klassikale inrichting, gegrond op de vatbaarheid der leerlingen, ingevoerd, terwijl ten slotte de directie, die de eerste jaren aan een man, den «Teekenmeester» was opgedragen geweest, werd toevertrouwd aan een vrouw, mejuffrouw A. Myné, die jarenlang de leiding in handen hield.
	In de vakken van onderwijs kwam, afgescheiden van de uitbreiding of inkrimping welke sommige vakken zélve allengs ondergingen, telkens verandering. Zoo werd het stroovlechten, dat geen middel van bestaan bleek op te leveren, reeds spoedig afgeschaft. Zoo werden geleidelijk opgenomen en weer van den rooster afgevoerd het graveeren op steen, het kantwerken en het graveeren op hout
	De opleiding tot apothekers-assistente (apothekers-/zrr/z«g' heette het destijds) daarentegen, in 1868 ingevoerd, duurt voort tot op den huldigen dag.
	Inlusschen nam het aantal leerlingen toe, zoodat in 1878 de school uit het oude gebouw, in de Kerkstraat, was gegroeid de twee eerste jaren werd het onderwijs gegeven in een woning van 4 kamers op de Heerengracbt en het groote mooie nieuwe gebouw op de Weteringscbans jn gebruik werd genomen.
	Wanneer dan, niettegenstaande den ruimen blik der oprichters en alle zorgen en moeite aan de school besteed, toch reeds sinds



	vele jaren het onderwijs in de verste verte niet beantwoordt aan de verwachtingen die er redelijkerwijze van mochten gekoesterd worden, en de school door vele der later opgerichte zuster inrichtingen is overvleugeld, waaraan zou dan dat verschijnsel te wijten zijn? Laat mij het u mogen mededeelen op gezag, en gedeeltelijk tevens in de woorden van mejuffrouw Steiner, de bekwame tegenwoordige directrice, onder wier leiding de school nog een goede toekomst tegemoet kan gaan.
	De Amsterdamsche Industrie school heeft, de eerste jaren van zoeken en tasten buiten beschouwing gelaten, twee tijdperken gekend: het atelier- en het examentijdperk.
	In het atelier tijdperk was het linnen-naaien hoofdzaak. Maar het linnen-naaien op bestelling. Daar er op de Industrie school keurig gewerkt werd, lieten tal van personen haar linnengoed daar vervaardigen. Alle leerlingen hielpen daaraan mede, van de laagste tot de hoogste klas; terwijl bovendien, in de «oud leerlingenkamer», enkele oud-leerlingen tegen een kleine vergoeding aan het bestelde werk kwamen medehelpen. De Industrie-school vertoonde toen een sterken familietrek met den «naaiwinkel», het atelier der «thuiswerkende» naaister, waar de «naaimeisjes» vóór 1865 uitsluitend hare opleiding ontvingen, en welken de Industrieschool juist beoogde te vervangen.
	Evenmin als op den naaiwinkel, werkten de meisjes op de school naar een vast leerplan. Ze kregen eenvoudig al het voorkomende werk in handen. Ze naaiden, stopten en borduurden voor klanten. Ze maakten, al naar het besteld werd, groot goed voor uitzetten en klein goed voor luiermanden.
	Evenals een winkel, had de school een prijscourant, een rekeningenboek en notaformulieren. Wanneer er op een oogenblik geen werk voor klanten te maken viel, dan werd er gewerkt in voorraad: voor het magazijn. En ofschoon de verdiensten de exploitatiekosten bij lange na niet dekten, vormde toch het bestelwerk een belangrijke bron van inkomsten in die dagen.
	Naast de punten van overeenkomst, waren er gelukkig ook punten van verschil met den naaiwinkel. In hoofdzaak deze twee: op den naaiwinkel deed het meisje niets dan naaien, terwijl op de school de leerlinge lager onderwijs, onderricht in teekenen, nuttige en fraaie handwerken genoot. En daarbij was op den »winkel” het uitsluitend doel: geldverdienen; op de school het hoofddoel: goed werk leveren.
	Goed werk wérd er dan ook geleverd; als in een eerste rangsch



	linnenmagazijn. De school werd bezocht door verschillende vorstinnen. Koningin Emma trad op als beschermvrouw. Groote en belangrijke bestellingen werden door de school uitgevoerd. De secretaris van het bestuur eindigt zijn jaarverslag van 1886 aldus: »Men kieze haar magazijn, dat dagelijks voor iedereen openstaat, tot de plaats waar men van tijd tot tijd zijne inkoopen van de daar voorhanden voorwerpen doet, of waar men aan de directrice bestellingen opgeeft van hand- of machine-naaiwerk, van onder- of bovenkleederen, van handwerken of van teekeningen en ontwerpen, waarnaar men zelf een en ander handwerk vervaardigen wil.”
	De directrice had dan ook de handen vol met het opnemen van bestellingen; de onderwijzeressen hadden al haar verstanden opmerkzaamheid noodig om te verhoeden dat het werk door de leerlingen verknoeid werd. Maar het onde7"wijs kwam bij dat alles niet tot zijn recht.
	Intusschen is langzamerhand aan het atelier-tijdperk een einde gekomen. Het bestelwerk werd al minder en minder, en komt nu op een enkele uitzondering na in het geheel niet meer voor. Verschillende omstandigheden hebben tot het verval van het ateliertijdperk het hunne bijgedragen. Vooreerst: de opkomst der groote lingerie- zaken, die een ruimeren voorraad, meer verscheidenheid van keuze en de nieuwste modellen aanboden, zoodat de reden tot het doen van bestellingen aan de Industrieschool grootendeels werd opgeheven.
	Ook de leerlingen veranderden in den loop der jaren. Vroeger werden tot werksters ook de betalende leerlingen gebruikt. Zij kregen daarvoor geen vergoeding. Maar, eenvoudig van behoeften en van eischen als zij waren, namen zij met dien stand van zaken genoegen. De tegenwoordige jeugd is niet zoo edelmoedig, en minder eenvoudig van behoeften vooral. De meisjes willen graag geld verdienen; het verdriet haar, zich voor niets uit te sloven aan besteld werk. Dit bleef dus lang onder handen, daar er niet met ambitie aan gearbeid werd; een reden te meer, om het bestellen aan de Industrieschool minder aanlokkelijk te maken.
	Tegelijk met het verval van het „atelier-tijdperk” komt langzamerhand het „examen-tijdperk” tot grooter bloej. Door de bemoeiingen van de vereeniging „Tesselschade”, welke, toen in 1880 de staatsexamens in handwerken werden afgeschaft, deze examens van het Rijk overnam, en hare diploma’s als van gelijke waarde zag beschouwd met die der vroegere, van staatswege uitgereikte, totdat in 1885 de staat de examens opnieuw tot zich trok, met overne-



	ming evenwel van het door ~Tesselschade” opgestelde programma, werd op dit vak meer dan tot dusver de aandacht gevestigd. Ook het verwerven door de vrouw van het diploma voor apothekersbediende, begon meer en meer in zwang te komen.
	Het bestuur der Amsterdamsche school zag in die diploma’s een nieuw middel van bestaan voor het meisje uit den middenstand. Zoo werd dan de Industrie-school, zeer oneigenaardig, een kweekplaats voor onderwijzeressen in handwerken en voor apothekers-assistenten. Alles werd ingericht op het verwerven der handwerk actes, der acte voor apothekersbediende, een tijdlang ook voor boekhouden, stenographie, machine-schrijven, post-telegraafen telefoondienst.
	Maar men zag in de acten méér dan er in stak.
	Er is een tijd geweest, dat sommige dier acten voor de bezitster inderdaad een waarborg waren, dat zij in eigen onderhoud zou kunnen voorzien.
	In 1898, op één der tijdens de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid georganiseerde congressen werd door mejuffrouw A. H. van Wijlen, toenmaals zelve leerares aan de Industrie-school te ’s Gravenhage, een uiterst belangrijk rapport uitgebracht omtrent de resultaten van het onderwijs aan de Industrie scholen in Nederland. Zij had nl. een enquête gehouden onder de oudleerlingen der toenmaals bestaande 4 Industrie-scholen: te Amsterdam, Arnhem, Rotterdam en ’s Gravenhage. ')
	Aan de Amsterdamsche oud-leerlingen werden 500 circulaires uitgezonden, d. i. aan ± de helft der leerlingen, die tusschen 1868 en 1898 vóór 1868 ontbreken de gegevens den geheelen cursus doorliepen. Van die 500 kwamen 50 als onbestelbaar terug, terwijl 213 beantwoord werden. Op vraag 1: naar den aard harer betrekking, berichtten 26 “/„ dat zij een betrekking vonden in de school, 28% in de huishouding en 31 °/0 in de apotheek; of in cijfers: 69 in de apotheek, 63 in de huishouding en 59 in de school, terwijl bovendien 9 werkzaam waren in huisarbeid, 6 op een atelier, 6 in een winkel, 5 in een fabriek, 4op een kantoor....
	In die 30 jaren dus heeft want het is niet aan te nemen, dat degenen die het best terecht kwamen juist géén antwoord zonden blijkbaar geen énkele oud leerling zich tot bedrijfshoofd opgewerkt!
	*) De school te Alkmaar, in 1894 gesticht, was nog te kort in werking om eenig overzicht omtrent behaalde resultaten te kunnen geven.



	De hier medegedeelde cijfers geven te denken. Het is zeker een eigenaardige Hndustrie”-school, waar 2Yt, °/0 der oud-leerlingen die geantwoord hebben, waarschijnlijk dus nog niet I*/o van alle oud-leerlingen in de atelier-industrie haar toekomst vond!
	Van die 213 die de vragenlijst invulden, konden niet meer dan 120 geheel en 15 gedeeltelijk voor zichzelve zorgen; terwijl van dezen niet meer dan 26 geheel en 7 gedeeltelijk zorgden voor den ouden dag.
	Wij kunnen dan ook het optimisme der rapportrice, die met de bereikte resultaten ten zeerste is ingenomen, geenszins deelen. Ons komen de resultaten bedroevend mager voor, al verliezen wij niet uit het oog, dat onder degenen die verzuimden te antwoorden of aan wie geen vragenlijst gezonden werd, omdat men haar adres niet vinden kon, waarschijnlijk vele getrouwden zullen zijn, waarvan misschien sommigen indien ze niet getrouwd waren, in eenig maatschappelijk beroep wel voor zichzelf hadden kunnen zorgen.
	Hoe dit zijn moge, duidelijk is aan het licht getreden, dat de betrekkelijk weinigen die zich door hare opleiding aan de Amsterdamsche Industrieschool een zelfstandige betrekking verwierven, die niet dankten aan de opleiding in eenig vak van nijverheid, maar in hoofdzaak aan de acte die zij hadden behaald.
	De enquête welker resultaten door Mejuffrouw van Wijlen werden medegedeeld, liep uitteraard slechts tot 1898. Wel is het onderzoek naar de lotgevallen der oud-leerlingen later voortgezet, maar van de statistisch geordende resultaten daarvan heeft het Bestuur ons tot ons leedwezen geen inzage willen verstrekken.
	Vast staat evenwel, dat die resultaten allerminst gunstig kunnen worden genoemd. Dit blijkt vooreerst reeds uit het feit zelf, dat men de school geheel wil reorganiseeren, *) een ingrijpende maatregel die voorzeker overbodig ware, indien de inrichting aan hare bestemming beantwoordde. Het blijkt bovendien uit de veelvuldige klachten der ouders, dat hun dochter niets aan haar acte heeft.
	Dit laatste kunnen wij maar al te goed begrijpen.
	Daar is vooreerst de werkkring van apothekers-bediende. In den beginne vonden de wél onderlegde bezitsters der acte uitstekend emplooi, maar sinds jaren reeds is de markt van apothekersassistenten allertreurigst overvoerd. Waar er in Nederland ± 600 apothekers zijn de ± 150 plattelandsartsen die hun apotheek
	') Die reorganisatie heelt sinds wij het bovenstaande schreven haar beslag gekregen.



	door een assistente laten bedienen niet meegerekend, en waar m het geheel + 1400 assistenten plaats kunnen vinden, terwijl jaarlijks ± 400 aspiranten zich aan het examen onderwerpen waarvan ± 50 /, slaagt, daar kan een ieder gemakkelijk nagaan,’ dat er voor die 200 telkenjare nieuw aankomende candidaten geen evenredig aantal betrekkingen te vinden is. Niet lang geleden Wtrd at dan,ook door de Haagsche afdeeling van de Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Pharmacie een waarschuwing gepubliceerd om zich voorloopig niet aan dat vak te wijden. Dezer dagen werd een circulaire van gelijke strekking door den Algemeeuen Apothekers-Adsistenten Bond tot de hoofden van scholen en onderwijzers gericht. De lage salarissen, de lange werktijden, het gebrek aan vrije dagen en vacantie in dit zware, verantwoordehjke beroep, willen wij thans buiten beschouwing laten.
	wat de handwerk examens betreft het aantal candidaten dat zich aan het examen voor nuttige handwerken onderwierp steeovan 1885 tot 1907 van 186 tot 1Ó92 (waarvan respectievelijk iot en 1261 slaagden]. Het behoeft wel geen betoog, dat niet ieder jaar 1000 a 1200 nieuwe acte-bezitsters plaatsing vinden I
	Gelukkig is het aantal aspiranten voor de acte fraaie handwerken aanmerkelijk kleiner en met uitzondering van de jaren iqio en X9ii, die weder eene, laat ons hopen zich niet bestendigende f«ag'ng/fnWIJZen’ ln den laatsten tiid dalende. Het bedroeg in I°°S ■3O (waaivan 16 slaagoen), in 1907 : 86, (waarvan 53 slaagden) en was het hoogst tusschen 1888 en 1900, toen het aantal candidaten tot 199 en het aantal geslaagden tot 118 steeg.
	De vrij geleidelijke daling der laatste jaren gaat evenwel noolang met snel genoeg. Want behalve de weinigen wier omstandig5- heden van dien aard en wier energie en bekwaamheid voldoende zijn, om zelven een handwerkwinkel op te richten, en het eveneens betrekkelijk geringe aantal dat zich geplaatst ziet als leerares, of als ontwerpster of uitvoerster in anderer zaak, zien de bezitsters der fraaie-handwerk-acte slechts uiterst luttele kans om haar diploma en kundigheden in levensonderhoud om te zetten. De klacht van vele ouders, dat hun dochter met hare acte zelfs geen karig stukje brood verdienen kan, lijkt ons inderdaad alleszins
	Maar ook afgescheiden van deze grief, voldoet de Amslerdamsche school zelfs met aan de redelijkste eischen. Zooals zij thans is ingericht, met haar lager onderwijs, dat aan de aanstaande «wollenaaisten» onthouden wordt; haar lager onderwijs-en teeken-
	2



	afdeeling, die op de andere afdeelingen neerzien; haar hoog-op‘ gevoerd teeken-onderwijs, dat ongetwijfeld niet thuis behoort op een Industrie school, waar het teekenen immers uitsluitend vakteekenen moet zijn, een allerbelangrijkst middel, maar géén doel; haar opleiding voor apothekersbediende; haar kantoor opleiding, inzonderheid voor leerlingen die op andere inrichtingen worden geweerd; haar toelatings-leeftijd van 14 tot 16 jaar; haar ééne leerkracht en 2 assistenten in «wollenaaien», ééne leerkracht in «linnennaaien» en niet minder dan 7 leerkrachten in handwerken, het ouderwetsche handwerken van bijna een halve eeuw geleden, waarbij alle leerlingen, ook de aanstaande apothekersbediende en de aanstaande boekhoudster den traditioneelen langen breilap, een voet in 2 deelen en velen een kanten vlindertje moeten fabriceeren zóó als zij thans is ingericht is zij zeker niet geschikt, om de leerlingen tot handige, vlugge, praktische, bruikbare leden der maatschappij te vormen. Maar wij zeiden het reeds – plannen tot grondige hervorming zijn in voorbereiding 1). Omtrent het karakter dier reorganisatie zij het ons geoorloofd, in het volgende hoofdstuk het één en ander mede te deelen.
	Onderzoeken wij thans, in hoeverre de overige Industrie-scholen en verwante inrichtingen trekken van overeenkomst of verschil vertoonen met de Amsterdamsche school, en in hoeverre zij al of niet beantwoorden aan het ons voorzwevend ideaal: de Industrieschool een opleidings-inrichting voor de naaldvakken in den ruimsten zin een ideaal, dit worde reeds thans metingenomenheid geconstateerd waarbij wij Mejuffrouw Steiner aan onze zijde vinden.
	De school die in ouderdom op de Amsterdamsche volgt, is de Industrieschool voor Meisjes te Arnhem, gevestigd Rijnkade 36. .1 • j TT TV /T A n
	Ook deze school, opgericht in 1873, geniet de eer, H. M. de Koningin Moeder hare Beschermvrouw te mogen noemen.
	Verscheiden punten van verschil met de oudere zusterinrichting springen aanstonds in het oog.
	Vooreerst reeds wat betreft het doel. Luidde dat te Amsterdam. «de opleiding van Jonge Meisjes tot de kennis en uitoefening van verschillende vakken van nijverheid, waardoor zij in staat gesteld worden in eigen levensonderhoud te voorzien», en hieid men dus
	') De hervorming is met het begin van den cursus 1911/1912 tot stand gekomen .



	daar, al werd dan het doel slechts betrekkelijk zelden bereikt althans in theorie in de eerste plaats den blik gevestigd op het middel van bestaan dat veroverd moest worden, het doel der Arnhemsche school wordt geheel anders omschreven: «meisjes door de opleiding voor één of ander vak in de gelegenheid te stellen, om later zelve in hare levensbehoeften te voorzien en in eio-en kring nuttig te zijn.» De school werkt dus met bewustheid óók ten behoeve van de meisjes die géén middel van bestaan meenen noodig te hebben.
	Voorts is de toelatingsleeftijd er lager. nl. 12 jaar; is de volledige cursus een s'jar'ge, dus bijna dubbel zoo lang als die te Amsterdam; en is ook het schoolgeld verschillend, soms hooger soms lager dan in de hoofdstad des rijks. Voor de eerste 3 jaren bedraagt het ƒl5, benevens ƒ 5 extra voor onderricht in het rransch, en eveneens ƒ5 voor het in de 3e klasse facultatief gestelde Duitsch. Voor de eigenlijke vakklassen varieert het leergeld tusschen ƒl5 (nl. in klasse 48, de zg. Huishoudklasse), en /40. (nl. in klasse 5 8., waar de leerlinge wordt klaar gemaakt voor de acte fraaie handwerken.) In klasse 5 A., waar in 2 jarigen cursus het diploma costuumnaaien kan worden behaald, kan op verzoek van ouders of voogd het onderwijs kosteloos gevolgd worden.
	In de eerste 3 jaren. zijn de leervakken: Nederlandsche taal, schrijven, rekenen, aardrijkskunde, Fransch, gedurende 1 jaar desgewenscht Duitsch; teekenen; machine en handnaaien, knippen verstellen, mazen, breien, merken, handborduren; boekhouden-’ machine- en raamborduren; wasschen, mangelen, strijken; huishoudkunde en gezondheidsleer; koken en voedingsleer; wollenaaien.
	Na 3 jaren wordt door de leerling, in overleg met de ouders en de directrice, gekozen, in welke richting zij zich verder zal bekwamen. Zij kan klasse 4 A. doorloopen, waar in hoofdzaak (n.l gedurende 22 uur) wordt onderwezen wollenaaien en daarnaast hnnennaaien, verstellen, borduren, waschbehandeling teekenen en Nederlandsche taal (schoolgeld/24J. Ook kan zij klasse 4 ü. volgen, de «Huishoudklasse», waar slechts 8 uur aan wollenaaien wordt besteed en 6 uur aan Hnnennaaien, terwijl er verder wordt f leerd: verstellen, knippen, mazen, stoppen, borduren, waschbehandeling, koken, Nederlandsch, boekhouden en fraaie handwerken (schoolgeld ƒl5).
	verstrekf asSe A. 4 B. wordt een getuigschrift
	In klasse 4 C, waar de leerling bekwaamd wordt voor het



	examen boekhouden, zijn de vakken van onderwijs; boekhouden, handelsrekenen, handelsrecht, machine-schrijven, desverlangd ook Fransch. Na I jaar wordt het schooldiploma uitgereikt; na 2 ot o jaar kan de leerling zich onderwerpen aan het examen, uitgaande van de Federatie van Handels- en Kantoorbedienden-vereenigingen in Nederland en de Vereeniging van Leeraren in de Handelswetenschappen. (schoolgeld ƒ 3°)-
	In klasse* 4 heeft," in één jaar, de opleiding plaats voor nuttige handwerken. Vakken van onderwijs zijn, behalve nuttige handwerken : opvoedkunde en teekenen (schoolgeld ƒ30);
	In "klasse 4 E. wordt, in tenminste één jaar, de leerling opgeleid voor het door «Tesselschade» te verleenen diploma voor kinderjuffrouw. Vakken van onderwijs zijn: fröbelen, opvoedkunde, linnen- en wollenaaien, knippen, verstellen, mazen, stoppen, hygiëne en de behandeling van het jonge kind, waschbehandeling en strijken (schoolgeld ƒ 25).
	In klasse 5 A. kan aan leerlingen die het getuigschrift der school verwierven, of die een jaar de lessen in klasse 4A. vo g en, na 2 laar bij gebleken bekwaamheid het diploma voor costuumnaaister worden uitgereikt. Het onderwijs omvat: wollenaaien, teekenen, linnennaaien, borduren; in het laatste jaar bovendien administratie en Nederlandsch.
	Klasse 5 B. leidt, eveneens in 2 jaar, op voor het examen fraaie handwerken (schoolgeld ƒ4O).
	Ten slotte is er nog de z,g. vervolgklasse, waar leerlingen van tenminste 15 jaar, die eenige vaardigheid in het hand- en machmenaaien bezitten, onderwijs kunnen ontvangen in wollenaaien, hnnennaaien, verstellen, knippen, mazen, stoppen, borduren, koken, waschbehandeline, strijken, Nederlandsche taal en fraaie handwerken.
	Voor zoover dus uit het prospectus en de jaarverslagen van 1907, 1908 en 1909 valt op te maken, geeft de school in de eerste 3 klassen en de z.g. vervolgklasse nader onderricht aan de meisjes die niet voor een bepaald vak willen worden opgeleid, terwijl de meisjes die wèl een vak kiezen, er voor de acte nuttige en fraaie handwerken, het diploma voor kinderjuffrouw, costuumnaaister en boekhoudster kunnen worden klaar gemaakt.
	In de jaren 1907, 08 en -09 telde klasse 4A. (wollenaaien) achtereenvolgens 19, 19, 19 1 klasse 4 B. (huishouden). 19, 21, 24; klasse 4 C. (boekhouden): 10, 16, 14; klasse 4 D. (nuttige handwerken): 11, 13, Ui klasse 4 E. (kinderjuffrouw); 6,8, 7; klasse 5 B. (fraaie handwerken): 3,8, 14 leerlingen.



	Wat examens betreft voor nuttige handwerken slaagden in 1907, -08 en -09 achtereenvolgens 9,9, 7 candidaten; voor fraaie handwerken: 1,2, 1; voor kinderjuffrouw (het door Tesselschade uitgereikte diploma): 3,6, 6; voor het examen boekhouden, afgenomen door een accountant: 4,6, 7, terwijl bovendien 1 of 2 slaagden voor het examen der Federatie of van de Vereeniging van Leeraren.
	Omtrent verworven betrekkingen, in het algemeen omtrent de wijze waarop de oud leerlingen in haar onderhoud voorzien, vinden wij alleen vermeld, dat eene der geslaagden voor het examen fraaie handwerken benoemd werd tot leerares aan de Industrieën Huishoudschool te Utrecht, en dat twee oud-leerlingen met het school-diploma boekhouden een betrekking vonden.
	In de boven reeds vermelde, door Mejuffrouw van Wijlen voor de lentoonstelling van 1898 samengestelde statistiek, zien wij dat slechts 44 van de Arnhemsche oud-leerlingen uit dejaren 1873—1898 de vragenlijsten min of meer volledig ingevuld terugzonden. Daarvan vonden 28 een betrekking in de huishouding, 6 in de school, 6 in huisarbeid, 4 in den winkel. Slechts 20 konden geheel en 5 gedeeltelijk in eigen onderhoud voorzien; slechts 4 konden zorgen voor den ouden dag.
	De maatschappelijke resultaten der laatste 12 jaren zijn ons geheel onbekend.
	De Industrieschool voor Meisjes te ’s-Gravenhage, thans gevestigd van Diemenstraat 202, opgericht door een Commissie uit de departementen der Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van Nijverheid, en van de Maatschappij tot nut van ’t algemeen, en uit de afdeelingen der Vereeniging tot bevordering van Fabrieksen Handwerksnijverheid te ’s-Gravenhage, werd 2 October 1876 geopend op den Gedempten Burgwal.
	Het doel van deze school, die eveneens onder de bescherming staat van H. M. de Koningin-Moeder, is evenals van de Amster damsche school: «opleiding van meisjes tot de kennis en uitoefening van verschillende vakken van kunst en nijverheid, waardoor zij in staat gesteld worden in haar eigen levensonderhoud te voorzien."
	Zij worden dat op een zeer breede en stevige basis. De leerlingen, die op 12 jarigen leeftijd worden aangenomen, ontvangen in de eerste 3 jaar onderwijs in nuttige en fraaie handwerken, machinenaaien (van de 2e klasse af), waschbehandeling, wolle-



	naaien (van de 3e klasse af), ornamentteekenen, bloemteekenen en ontwerpteekenen, en óók aanvullend lager onderwijs. En het is inderdaad bewonderenswaardig, wat daarmee, in 3 jaar tijds, met meisjes die zóó van de lagere school komen, wordt bereikt.
	Bij ieder vak wordt rekening gehouden met de eischen, die het leven later aan de leerlingen stellen zal. In de taal les worden er brieijes geschreven en advertenties opgemaakt. De prentbriefkaarten aan den muur, in de aardrijkskunde les gebruikt, hebben betrekking op het bedrijfsleven: wij zagen er de kaasmarkt te Edam, de veemarkt te Hoorn, en tal van provinciale costuums. De beginselen der natuurkunde worden door de leerares voortdurend0 in verband gebracht met de beginselen der gezondheidsleer. De rekenvoorbeelden zijn uit het handelsleven gegrepen.
	Ook bij het opmaken van het leerplan voor het teeken-onderwijs hield men voortdurend het oog gericht op het later te beoefenen vak; inzonderheid het ontwerpen en uitvoeren van fraaie handwerken.
	Zoowel het teekenen, als het stileeren en kleuren van bladeren en bloemen, eerst naar de natuur, later ook uit het hoofd, is tot dat doel uitnemend geschikt; behalve dat het ook op zichzelf veredelend werkt, de vaardigheid verhoogt, den blik scherpt, den smaak kuischt, en nieuwe frissche, onuitputtelijke bronnen opent voor gezond levensgenot.
	Op dezen breeden en stevigen onderbouw rust dan de bovenbouw van de cursussen, welke de eigenlijke verstrekken, ofschoon men na voldoend examen óók tot de cursussen wordt toegelaten, zonder de eerste 3 klassen te hebben doorloopen n.l. cursus A, die opleidt voor het examen nuttige handwerken; cursus B, 2-jarig, voor het examen fraaie handwerken; cursus C, voor lingerie-naaien; cursus D, 2-jarig, voor wollenaaien, cursus E, voor waschbehandeling en strijken; en cursus F, 3-jarig, voor boekhouden.
	Cursus C. schijnt, ofschoon het uitnemende onderwijs ten nauwste aansluit aan de praktijk en verscheiden oud-leerlingen zeer goede betrekkingen vonden, toch steeds minder te trekken. Fraaie handwerken daarentegen, wollenaaien en boekhouden zijn zeer en voortdurend meer gezocht. Zoo telden in het schooljaar 1908 09 cursus A. 38 leerlingen; B: 13; C: 5; D; 27; F: 23. In het schooljaar 1909-10: cursus A: 32; B: 21; C: 2; D: 28; F: 17.
	De school leidt, behalve voor de acte nuttige en fraaie handwerken, en het schooldiploma linnen-naaien, wollenaaien en boek-



	houden, welke drie laatste diploma’s worden uitgereikt na een examen, afgenomen ten overstaan van een mannelijken of vrouwelijke deskundige, óók op voor het examen boekhouden van de Vereeniging van Leeraren, en van de Federatie.
	Voor de resultaten van het onderwijs hebben wij ook hier weder, althans voor de jaren 1876—1898, de beste bron in Mejuffrouw van Wijlens statistiek, die voor ’s-Gravenhage tamelijk volledig kon zijn, dank zij de geregelde aanteekening, die de directrice in haar stamboek van de namen en adressen der oud-leerlingen houdt. In 1898 waren er 281 oud-leerlingen die gedurende 2 jaar of langer de school hadden bezocht. Ook hier blijkt dus het tusschentijdsch vertrek zeer veelvuldig te zijn geweest. Slechts van 13 had men geen juiste aanwijzing van woonplaats meer; van de 268 overigen bleef slechts van 18, waarvan 10 buiten Europa vertoefden, de vragenlijst oningevuld.
	'öJ ö ■ Van de 250 dus die inlichtingen verstrekten, antwoordden op vraag 1 . naar den aard van haar werkkring, 103 dat zij een huishoudelijke betrekking hadden gevonden, 93 een betrekking in de school, 30 op een kantoor of bureau, 23 in een winkel, 18 een particuliere betrekking, ij op een atelier, 15 in huisarbeid, en nog een enkele hier en daar een anderssoortige betrekking. Daar aldus het getal 250 niet onbelangrijk overschreden wordt, moet in de opgave ergens een fout zijn geslopen. Maar in ieder geval valt in het oog, dat verreweg de meeste oud-leerlingen in huis, school en kantoor J) haar toekomst vonden, terwijl ook hier weder een in verhouding zeer klein percentage in het bedrijfsleven optrad. De honderden Haagsche naaisters, kleedermaaksters en modistes werden en worden voor het meerendeel nog aan de Industrieschool niet opgeleid.
	) Mejuffrouw van Wijlen teekent hierbij aan; „Toen ... eenigejaren geleden de Koninginnen de Haagsche Industrieschool bezochten, vroeg H. M. de Koningin-Regentes mij, of de meisjes, als zij de school verlieten en als boekhoudster optraden, dan dadelijk in eigen onderhoud konden voorzien, of dat zij voor minder loon werkten dan de mannen.
	Dat zij geheel in eigen onderhoud konden voorzien, durfde ik H. M. niet verzekeren, maar wel, dat wij haar, zooveel wii konden, weerhielden om te gaan arbeiden voor een te laag loon.
	Thans zou ik, dank zij de enquête, H, M. kunnen zeggen, dat van de 30 oud-leerlingen onzer school, die als boekhoudster werkzaam zijn, ongerekend de gehuwden, 21 geheel en 3 gedeeltelijk in eigen onderhoud voorzien en 10 geheel en 1 gedeeltelijk voor den ouden dag zorgen en ik zou er bij willen voegen, dat ik enkele gegevens heb, waaruit blijkt, dat waar wij vrouwen marktbederfsters worden genoemd, juist mannen de door mijne leerlingen niet aangenomen te laag gesalarieerde betrekkingen gingen vervullen.”



	Van de 250 konden 105 geheel, en 36 gedeeltelijk in eigen onderhoud voorzien, terwijl 28 geheel en 9 gedeeltelijk voor den ouden dag zorgden.
	Van de jaren na 1898 zijn ons geen cijfers bekend. Wel weten wij, ten deele uit mondelinge mededeelingen der directrice, dat vele der latere oud-leerlingen zeer goede betrekkingen bekleeden. Zoo zijn bijv. de directrice der Industrie- en Huishoudschool te Alkmaar, de voormalige directrice der Koninklijke Nederlandsche Kantwerkschool, en verscheiden leeraressen aan andere Industriescholen, oud-leerlingen der Haagsche school. Degenen die de acte nuttige handwerken hebben behaald, vinden meestal aanstonds plaatsing als volontaire, en later een vaste aanstelling als handwerk-onderwijzeres aan de gemeente scholen. De boekhoudsters krijgen goede kantoorbetrekkingen. De bezitsters der acte fraaie handwerken worden somtijds geplaatst als ontwerpsters of werksters in handwerk-, behangers- of meubelzaken. De weinige linnennaaisters worden in de groote lingerie-zaken gaarne aangenomen. Ook hebben sommige de zaak van haar vader voortgezet, of zijn een eigen handwerk- somtijds een hoedenzaak begonnen.
	Verreweg het minste resultaat behaalt de «wollenaaister». Wèl is een heel enkele coupeuse geworden, terwijl hier en daar een oud-leerlinge op een atelier werkzaam is, maar daar aan de school zelve een atelier ontbreekt en de leerlingen, hoewel voortreffelijk onderlegd en vooral heden ten dage ook wat smaak, inzicht en vaardigheid betreft veel beter ontwikkeld dan vroeger het geval was, x) toch niet anders te maken krijgen dan het uitteraard naar stof, snit en versiering eenvoudige goed voor zichzelve en eigen familieleden, is de opleiding voor costuumnaaister aan de Haagsche school niet voltooid.
	Negen jaren na de Haagsche, in 1885, werd de Rotterdamsche Industrieschool (thans gevestigd Schietbaanstraat 26) aan de Nieuwe Haven geopend. Ook hier is het doel: «het opleiden in vakken van handarbeid of nijverheid, in of buiten het huisgezin, voor het onderhoud van vrouwen en meisjes geschikt.»
	De algemeene cursus bestaat uit 3 jaren, verdeeld over 6 halfjaarlijksche klassen. In de eerste 2 klassen ontvangen alle leerlingen hetzelfde onderwijs; van de 3e klasse af worden de leer-
	*) Juist na dit eindexamen werden, naar ons ter oore kwam, enkele oud-leerlingen als werksters geëngageerd in eene der grootste costuum-zaken der hofstad.



	lingen ingedeeld naar de opleiding die zij zich gekozen hebben: voor costuumnaaien, linnennaaien, kunstnaaldwerk of boekhouden.
	Ook de Rotterdamsche school maakt klaar voor het examen nuttige enAaai^Werken; voor het school-diploma boekhouden, voor het boekhouddiploma van de Vereeniging van Leeraren in het boekhouden, en de Federatie van Handels- en Kantoorbedienden-Vereenigmgen; ook hetgeen aan de tot dusver genoemde scholen, met uitzondering van de Amsterdamsche, niet geschiedt voor het diploma stenographie A. en 8., systeem Stolze Wéry; terwijl ten slotte ook een schoolgetuigschrift voor costuumnaaien wordt uitgereikt.
	Deze laatste opleiding: voor «dames-kleedermaker», zooals het daar ietwat moderner heet, is inderdaad in Rotterdam de hoofdzaak. Het voortreffelijke teeken-onderwijs is inzonderheid op het costuum-vak in zijn vollen omvang ingericht. Veel plaats wordt ingeruimd aan het geheugenteekenen; aan het vergrooten en verklemen van voorwerpen en modeplaat-figuren; terwijl aan het einde der opleiding zelfs afgewerkte costuums en mantels op ware 'vorden m tekening gebracht. Daar het atelier gelegenheid biedt, om ook zeer kostbare toiletten te vervaardigen, bont te bewerken en rijke versiering aan te brengen, wordt het vak er inderdaad grondig en in zijn geheel geleerd.
	Na afloop van den dne-jarigen cursus is de leerling vergenoeg wVOru-erd’ -.°m Cen gewllde werkkracht op een atelier te Wie bijzonderen aanleg heeft voor het vak, en zich als coupeuse, hoofd van een zaak of leerares wenscht te vestigen, kan nog eenige jaren op het atelier werkzaam blijven voor hare verdere vorming.
	Bij de herhaaldelijk genoemde enquête werd uit Rotterdam van 74 oud-leerlmgen antwoord ontvangen op de vragenlijst. Bij het ziften der antwoorden op vraag I moet ook hier een fout zijn binnengeslopen, daar de samengetelde getallen een grooter getal dan 74 opleveren. Zeker is het, dat niet minder dan i4costuumnaaister werden, terwijl bovendien 13 werkzaam waren op een ? “/ «huisnaaister», zoodat 34, dat is bijna de helft, in het bedrijfsleven haar_ middel van bestaan vonden; 27 werden onderwijzeres ; slechts o vonden een kantoor-, 4 een winkelbetrek.g’ 1 werd machme-borduurster en 1 kunstnaaldwerkster Niet minder dan 48 konden geheel en i 3 gedeeltelijk in eigen onderhoud voorzien, respectievelijk 64,7% en i7,S "/„ terwijl voor Amsterdam het percentage is 56 en 7; voor Arnhem 45,4 en 114-



	voor den Haag 42 en 14,4. Ook het percentage van degenen die geheel of gedeeltelijk konden zorgen voor den ouden dag, was te Rotterdam iets gunstiger dan in de andere plaatsen, nl 14,9 en 2,7 tegen 12 en 4 te Amsterdam, 11,2 en 3,6 te 's-Gravenhage en 9,1 te Arnhem.
	De school te Rotterdam gelijkt dus het meest op het ideaal, dat wij ons van een Industrie-school voor oogen stelden. Er wordt géén huishoud-onderwijs gegeven. De examen-opleiding staat er op den achtergrond. Vóórop staat er de zeer breede opleiding tot «kleedermaakster» in den ruimsten zin des woords.
	Het geeft te denken, dat juist deze inrichting algemeen erkend wordt als de beste in den lande, terwijl een belangrijk grooter aantal oud-leerlingen dan van andere industrie-scholen in eigen onderhoud blijkt te kunnen voorzien.
	Wanneer wij de 4 tot dusver behandelde scholen met elkander vergelijken, dan zien wij, dat de school te Amsterdam, die een tijdlang een specialiteit is geweest wat de opleiding der apothekersbedienden betreft, tegenwoordig door haar ouderwetsche inrichting, het gebrek aan een leidend beginsel in het onderwijs en aan onderlinge eenheid en methode bij de onderwijskrachten, dringend algeheele reorganisatie noodig heeft.
	In de school te Arnhem zijn de huishoud vakken vrijwel de hoofdzaak.
	Te ’s-Gravenhage wordt het meeste werk gemaakt van de kantoor-opleiding en de opleiding voor fraaie handwerken en ontwerpen, terwijl vooral het voortgezet lager onderwijs er voortreffelijk wordt gegeven, en het teeken-onderwijs zich inzonderheid richt naar de behoeften der kunstnaaldwerkster.
	Te Rotterdam is, ofschoon ook de andere opleidingen er uitnemend verzorgd worden en het onderwijs in de kunstnaaldwerkklasse aan een bij uitstek fijn artistiek voelende persoonlijkheid is toevertrouwd, de opleiding voor «kleedermaakster» hoofdzaak. De verschillende vakken grijpen prachtig in elkaar, vullen elkander aan, en zijn, hoezeer er tevens voortdurend algemeen ontwikkelend en karakter-vormend wordt te werk gegaan, toch steeds
	') o door Mevrouw Welcker-de Wit in haar Verslag over het Industrie onderwijs (voor meisjes) in Nederland, opgenomen in Het onderwijs in Nederland, uitgegeven tijdens de Algemeene en Internationale Tentoonstelling te Brussel in 1910, door de Nederlandsche Afdeeling, Groep I.



	op de praktijk des levens gericht. Ook het teekenen is er vakteekenen, in de beste en ruimste beteekenis.
	Ofschoon deze eigenaardigheden der 4 oudste Industrie-scholen ongetwijfeld duidelijker nog aan het licht zouden komen, indien er heden ten dage andermaal een enquête werd gehouden naar de maatschappelijke resultaten van het onderwijs, toch zijn ook reeds uit de door Mejuffrouw van Wijlen samengestelde statistiek de kenmerkende hoedanigheden der 4 scholen zeer goed waar te nemen.
	Wij laten hier het meest karakteristieke gedeelte er uit volgen
	In de latere jaren zijn nog slechts twee eigenlijke Industriescholen opgericht: te Groningen en te Zutphen.
	Amsterdam Arnhem ’s-Gravenhage Rotterdam Industrieschool te CO 1 1 1 ~ o Apotheek 3 M ?3 W W P3 S5 O 05 03 N5 NS 05 » Huishouden 26 •/. 14,3 ,, 37,2 , 36,5 „ School V* 4». j W W >, V. o ' Huisarbeid NS 00 \ 1 1 1 o Costuum- en Huisnaaister »-*■ NS j<J ÜT 05 v v o w w o Atelier M. NS | NS Kantoor Oi S1 Oi NS 05 o~ Geheel O B s s 80 O 5 5 O Ö5 a ö M> M- t—*■ j<J rfi. K- Vt VWWW ° o Gedeeltelijk h. 'co NS M- NS „ w „ o ** ** * o Geheel O d b w « b ► NS 00 05 | WW ° w w o Gedeeltelijk
	Te Groningen omvat het leerplan de volgende vakken: lager onderwijs, teekenen, nuttige en fraaie handwerken, linnennaaien, costuumnaaien en boekhouden; dit laatste vak in een afzonderlijken, tweejarigen cursus. Waar wij overigens van de talrijke cursussen die aan industrie- of huishoud- en industriescholen, somtijds ten getale van 20 a 30, voor kinderen, jonge dames, huisvrouwen. dienstboden, verpleegsters, in de meest verschillende onderdeden der huishoud- en der naaikunst gegeven worden, geen melding maken, daar maken wij voor dezen cursus een uitzondering, omdat hij is opgericht met het oog op een af te leggen examen.
	De Groningsche school telt 6 halfjaarlijksche klassen, waarvan klasse 4, 5 en 6 gesplitst zijn in afdeelingen voor nuttige hand-



	werken, fraaie handwerken, linnennaaien en costuumnaaien, terwijl voor nuttige en fraaie handwerken en voor costuumnaaien vervolgklassen aanwezig zijn.
	Hoewel de leerlingen voor het costuum-naaien verreweg in de meerderheid zijn, en van de gelegenheid om op de atelier-klasse costuums te laten vervaardigen veel gebruik schijnt te worden gemaakt, schijnen toch, voor zoover uit de jaarverslagen valt af te leiden, de costuum-naaisters na de 5e klasse, dus vermoedelijk op ± 15 jarigen leeftijd, de school te verlaten. Tenminste, waar het verslag over 1909 niet minder dan 23 leerlingen costuumnaaister opgeeft in de 4e en 25 in de 5e klasse, zijn er in de 6e klasse nog slechts 13, en in de vervolgklasse nog slechts 6.
	Omtrent de resultaten van het onderwijs is ons niet anders bekend dan dat de bezitsters der acte voor Nuttige Handwerken in Groningen spoedig plaatsing blijken te vinden.
	De Industrieschool te Zutphen is ontstaan door de splitsing, in 1908, van de kunstnijverheids- vak- en teekenschool, uitgaande van de Geldersche Vereeniging voor kunstnijverheid, in een ambachtsschool voor jongens en een industrie-school voor meisjes. Zeer beslist staat de, 3-jarige, opleiding voor costuumnaaister er op den voorgrond. Daarnaast loopen een 2-jarige cursus voor nuttige en een 3-jarige cursus voor nuttige en fraaie handwerken.
	Verder leidt de school op voor acte teekenen lager onderwijs; voor leerares in het costuumnaaien en voor coupeuse. Over resultaten, na de reorganisatie der school, kan uit den aard der zaak nog niets worden gemeld.
	De oprichting van zuivere Industrie-scholen is evenwel in den laatsten tijd zeldzaam geworden. De inrichtingen die sedert 1894 verrezen, zijn meest alle Huishoud- en Industrie- of Industrie- en Huishoudscholen. Negen zulke scholen werden bij ons te lande opgericht, nd. te Alkmaar in 1894, Dordrecht 1901, Haarlem (voorheen Kook- en Huishoudschool) 1901, ’s-Gravenhage (n.l. de «Vakschool») 1902, Amersfoort 1902, Utrecht 1902, Schiedam (voorheen Huishoudschool) 1905, Leeuwarden 1906, Zwolle, jaar van oprichting ons onbekend.
	De Alkmaarsche school heeft tot doel;
	«ie Opleiding voor het huisgezin; de meisjes dus te bekwamen voor het vervullen van die plichten, welke haar, hetzij als hoofd van, hetzij als hulp in het gezin, eenmaal kunnen wachten.



	2e De leerlingen, overeenkomstig aanleg en omstandigheden, tevens op te leiden in één of meer vakken van vrouwenarbeid, waardoor later, indien noodig, in eigen levensonderhoud kan worden voorzien . ...»
	De opleidingen zijn evenwel van den beginne af gescheiden. Wel wordt er in de eerste drie halfjaarlijksche klassen voorbereidend en alleen in de laatste drie speciaal vak-onderwijs gegeven, maar dat voorbereidend onderwijs omvat andere vakken voor de aanstaande leerling-huishoudster, dan voor de aanstaande leerling in de «industrieele» vakken. De school leidt op voor het schooldiploma costuum-naaister, linnen-naaister, assistente in de huishouding, en boekhouden; en voor het staatsexamen voor nuttige handwerken, fraaie handwerken en lager teekenen. Voor het diploma costuum-naaien duurt de vakopleiding langer dan iV4 jaar.
	De resultaten van het onderwijs schijnen niet schitterend te zijn. Tenminste, in het jaarverslag over 1905, misschien één der minder gelukkige jaren, maar het eenige waaromtrent een rapport in ons bezit is, lezen wij dat in dat ééne jaar niet minder dan 67 leerlingen de school verlieten; 3 wegens vertrek naar elders, 7 om gezondheidsredenen, 10 wegens te geringe vorderingen, 2 wegens huiselijke omstandigheden, terwijl 21 «het geleerde thuis in toepassing brengen», 1 hulp in de huishouding werd, en 3 naaister. Omtrent resultaten van andere jaren is ons niets bekend.
	De school te Dordrecht heeft tot doel:
	«ie de opleiding van meisjes en vrouwen in één of meer vakken van vrouwenarbeid, waardoor zij in eigen onderhoud kunnen voorzien;
	2e het aanbrengen van eenige bedrevenheid in één of meer van deze vakken, waardoor zij in eigen kring nuttig werkzaam kunnen zijn.»
	Hier staat dus niet de opleiding voor het gezin, maar voor het bedrijfsleven op den voorgrond, terwijl het in eigen onderhoud voorzien wel niet als een voor iedere vrouw onontbeerlijk goed, maar tenminste niet als een noodzakelijk kwaad schijnt te worden beschouwd.
	Deze gezondere opvatting blijkt ook uit de aan de school verbonden opleiding tot «huisnaaister», waarbij de leerling, na 3-jarigen cursus, tegen betaling van een kwartje per week, het schooldiploma verwerven kan.
	Het voorbereidend onderwijs duurt aan deze school 2 jaar.



	omvat, behalve de vakken van lager onderwijs, teekenen, handwerken, en machine-naaien, ook gezondheidsleer en huishoudkunde ; en moet door alle leerlingen gevolgd worden. De industrieleerlingen kunnen, behalve het schooldiploma voor huisnaaister, ook het schooldiploma voor costuum-naaister, de acte voor nuttige en fraaie handwerken; het boekhoud-diploma van de Vereeniging van Leeraren en van de Federatie verwerven. Omtrent resultaten is ons niets bekend.
	De Haarlemsche school stelt zich, voor zoover het industriegedeelte betreft, ten doel:
	«Opleiding en het geven van cursussen op industrieel gebied, n.l. voor:
	I. Costuum- en linnennaaister en vakborduurster.
	2. Boekhoudster (kassierster).
	3. Telefoniste, stenografiste-type-writer, handelsbediende.
	4. Kinderjuffrouw (diploma Tesselschade).
	5. Onderwijzeres in nuttige en fraaie handwerken.
	6. Beoefenaarster der versierkunst.»
	De opleiding wordt hier eigenlijk meer gegeven in den vorm van cursussen. Zoo krijgen de candidaten voor de acte nuttige handwerken slechts 4 lessen van 2 uur per week; de candidaten voor de acte fraaie handwerken 7 lessen van 2 a 3 uur per week; de aanstaande vakborduurster eveneens 7 lessen per week.
	Alleen zij die voor linnen- of costuum-naaien worden opgeleid, ontvangen gedurende 3 jaar doorloopend onderwijs.
	In 1909 was het aantal leerlingen die opleiding ontvingen voor huishoudkundige 18, dienstbode 35, linnennaaister 59, costuumnaaister 64, nuttige handwerken 17, fraaie handwerken 14, kinderjuffrouw 4. Hierbij zijn niet inbegrepen de leerlingen voor de 19 verschillende cursussen in naaien, verstellen, knippen, strijken, wasschen, koken, huishouden, dekken en dienen, boekhouden, stenografie, fröbelen enz. voor kinderen, dames en dienstboden, te zamen niet minder dan 373.
	Omtrent de resultaten van het onderwijs is ons niets bekend.
	De ’s-Gravenhaagsche « Vakschool voor meisjes» heeft ongeveer een even uitgebreid program. Ook daar opleiding voor huishoudkundige, boekhoudster, kinderjuffrouw, linnennaaister en costuumnaaister. Evenwel niet voor leerares in koken, huishoudkunde, wasschen en strijken; evenmin voor onderwijzeres in nuttige en



	fraaie handwerken, vakborduurster, beoefenaarster der versierkunst, kassierster, stenografiste, typiste. Wèl daarentegen voor kamenier en kamenier linnenmeisje.
	Alle opleidingen voeren tot een schoolgetuigschrift, met uitzondering van de opleiding voor kinderjuffrouw, waarvoor het examen wordt afgenomen door «Tesselschade»; en de opleiding voor boekhoudster, waarvoor het diploma, uitgereikt door de Vereeniging van Handelsleeraren te Amsterdam en ’s-Gravenhage, verworven kan worden.
	De opleiding voor lingerie-naaister duurt 3 jaar. Het schoolgeld bedraagt een kwartje per week gedurende 2 jaar, terwijl het laatste jaar gratis onderwijs kan worden genoten. De leerlingen moeten tenminste 13 jaar zijn, en de lagere school met goed gevolg hebben doorloopen. Zij ontvangen, behalve het eigenlijke vak onderwijs, ook lager onderwijs.
	De opleiding voor costuum naaister duurt 4 jaar, voor coupeuse 6 jaar. Ook hier is het schoolgeld een kwartje per week gedurende 2 jaar, terwijl daarna vrijstelling kan worden verleend. Ook deze leerlingen moeten tenminste 13 jaar zijn, en de lagere school met vrucht hebben gevolgd. Zij krijgen les in patroon-, model- en ornament teekenen, knippen, costuum-naaien, stoppen, fraaie handwerken, verschillende vakken van lager onderwijs, het bereiden van eenvoudige maaltijden en gymnastiek.
	Van de opleiding tot costuum-naaister wordt aan deze school veel werk gemaakt. Niet minder dan 8 leerkrachten, hoofd en assistenten van het atelier meegerekend, geven in dat vak les; o.a. een leeraar in het dames kleedermakersvak. Velen schijnen dan ook van de geboden gelegenheid gebruik te willen maken. Het laatste jaarverslag noemt 65 leerlingen alleen voor het costuumnaaien in 1909, verdeeld over 2 klassen en 2 ateliers, het eenvoudige en het eerste atelier. Op het ie atelier waren 9 leerlingen, die bovendien nog gratis onderwijs in teekenen, fraaie handwerken, stoppen en lager onderwijs genoten. Zes leerlingen, in het bezit van diploma costuumnaaien A., krijgen een verdere opleiding als coupeuse.
	De toevloed zou evenwel nog veel grooter zijn, indien de beperkte ruimte dat niet verhinderde. In Juli 1909 meldden zich o.a. 75 leerlingen aan om opgeleid te worden tot costuumnaaister, waarvan slechts 20 konden worden geplaatst.
	Of de oud leerlingen goede plaatsing vinden hetzij als atelierwerkster, hetzij als coupeuse, is ons niet bekend. Evenmin, of enkelen harer zich als bedrijfshoofd hebben neergezet.



	De school te Amersfoort heeft woordelijk hetzelfde doel als de Alkmaarsche. Ook daar is het onderwijs gesplitst in: voorbereidend onderwijs, vakonderwijs, en verschillende cursussen; het vak-onderwijs op zijn beurt onderverdeeld in industrie- en huishoud-onderwijs. De leerlingen, die het industrie-vakonderwijs volgen, kunnen worden opgeleid voor de acte nuttige handwerken in 2 jaar, de acte fraaie handwerken in 2 jaar, hulp-onderwijzeres in een fröbelschool in 4 jaar, hoofd eener fröbelschool in 6 jaar, voor de acte lager teekenen in 2 jaar, voor de acte boekhouden in 2 jaar, voor het schooldiploma linnennaaien in 2 jaar, waarna desverlangd gedurende 6 maanden voor laatste oefening aan de school zelfstandig bestellingen kunnen worden uitgevoerd: en voor het school-diploma costuumnaaien, eveneens in 2 jaar.
	De specialiteit dezer school schijnt de opleiding voor dienstbode te zijn; tenminste in 1909 werden niet minder dan 5 getuigschriften voor dienstbode uitgereikt; 4 voor hulp in de huishouding, 3 voor huishoudkundige, terwijl 2 fröbel-kweekelingen de gewenschte acte behaalden. Van andere diplomata, omtrent betrekkingen of plaatsing in het bedrijfsleven wordt niets gemeld.
	De Utrechtscke school stelt zich in de eerste plaats ten doel: «meisjes, die de lagere school verlaten hebben, op te leiden tot die kennis en uitoefening van verschillende vakken, waardoor zij in staat gesteld worden in haar eigen levensonderhoud te voorzien».
	De volledige cursus duurt 3 jaar. In de eerste 11 ? jaar genieten alle leerlingen hetzelfde onderwijs; in de laatste i'v jaar vakonderwijs. Het leerplan omvat, behalve de huishoudelijke vakken: herhaling en voortzetting van het algemeen ontwikkelend onderwijs, nuttige en fraaie handwerken, knippen en naaien van japonnen, en teekenen voor zoover het vereischt wordt bij de opleiding voor de fraaie handwerken en het costuum-naaien. Het onderwijs stelt de leerlingen in staat, getuigschriften, acten of diploma’s te behalen voor nuttige en fraaie handwerken, kinderjuffrouw en huishoudkundige.
	De school, persoonlijk door ons bezocht, maakt op ons den indruk, voor zoover het huishoudonderwijs betreft, voortreffelijk te zijn ingericht, maar voor zoover het industrie-gedeelte aangaat, zeer veel te wenschen over te laten. De vorming van arbeidsters in het «bedrijfsleven» is daar ook allerminst het doel. De enkele oud-leerlingen die, uitteraard zeer slechte, atelier-werksters werden, waren degenen die het onderwijs niet konden volgen!



	Omtrent de Schzedamsche school ontbreken ons alle gegevens.
	De school te Leeuwardeti heeft ten doel «het geven van onderricht in vakken van industriëelen en huishoudelijken aard aan meisjes en vrouwen.» De aanvangsklassen A. en B. duren respectievelijk 2 jaren voor meisjes die de lagere school juist hebben verlaten, en 8 maanden voor leerlingen die reeds verder gevorderd zijn. Het vak-onderwijs, verdeeld in industrie- en huishoudonderwijs, voert tot het examen nuttige en fraaie handwerken, kinderjuffrouw, boekhouden, stenografie; tot een getuigschrift voor costuumnaaien, linnennaaien, hulp in de huishouding en dienstbode; en tot een school-diploma voor costuumnaaister, linnennaaister en huishoudkundige.
	ö De cursus voor nuttige en fraaie handwerken duurt 3 jaar; voor costuum-naaister 4 halve jaren; voor linnen-naaister 1 jaar, terwijl daarna 4 jaar zelfstandig gewerkt wordt; voor boekhoudster 3 jaar, gedurende 2 uur per week.
	Omtrent resultaten is ons niets bekend.
	De Zwolsche school heeft ten doel: «i. het opleiden van meisjes in vakken van handarbeid of nijverheid, voor het onderhoud van vrouwen en meisjes geschikt. 4. Bij langer verblijf in de school: het vormen van onderwijzeressen in verschillende vakken.»
	Ook hier duurt de volledige cursus 3 jaar, ontvangen de leerlingen gedurende 11-,I1-, jaar hetzelfde onderwijs, daarna vakonderwijs, n.l. in costuum-naaien, koken en huishouden, nuttige en fraaie handwerken, linnennaaien, boekhouden, teekenen voor industriëele doeleinden en strijken.
	Het jaarverslag van 1904 meldt, dat de meeste leerlingen voor het costuumvak zijn ingeschreven. Thans schrijft evenwel de directrice, dat in het algemeen de meisjes die voor de huishouding zijn opgeleid beter voor zichzelf kunnen zorgen dan de naaisters* de eersten toch hebben gewoonlijk kost en inwoning vrij, en de laatsten moeten ook dat verdienen. Ons komt het evenwel zonderling voor, dat een wèl-onderlegde naaister moeite zou hebben, zich een bescheiden levensonderhoud te verschaffen. Wij kunnen geen andere verklaring vinden voor dat feit, dan óf dat de opleidmg aan de Industrie school onvoldoende is, óf dat te Zwolle tijdelijk de markt overvoerd is, zoodut de daar gevormde krachten zich gedurende eenigen tijd naar elders zullen moeten begeven, totdat het evenwicht tusschen vraag en aanbod zich te Zwolle zal hebben hersteld.
	3



	De directrice deelt verder mede, dat ongeveer 10 meisjes met acte nuttige en fraaie handwerken zijn geplaatst aan inrichtingen van onderwijs, terwijl verscheidene meisjes met acte boekhouden goede betrekkingen verwierven.
	Eenigermate verschillend van de tot dusver behandelde scholen zijn de z.g. «Vrouwenarbeidsscholen», waartoe ook, niet in naam maar in wezen, de Culemborgsche Huishoud- en Industrieschool te rekenen valt.
	De hier bedoelde scholen, 4 in getal, zijn: de Vrouwenarbeidsschool te Harderwijk, waarvan het oprichtingsjaar ons onbekend is; de Huishoud- en Industrieschool te Cidemborg, opgericht in 1905; de Vrouwenarbeidsschool te Deventer, eveneens in 1905 geopend; de Vrouwenarbeidsschool te Rotterdam, opgericht in 1908.
	Het verschil tusschen déze scholen en de eigenlijke Industrieen Huishoud- en Industriescholen is voornamelijk gelegen in den stand der leerlingen. Komen daar de leerlingen voort uit de gegoede en de kleine burgerij, de breede lagen van den middenstand, de Vrouwenarbeidsschool is opgericht voor het volkskind. Het is de school, die de Amsterdamsche departementen van «Het Nut» in 1868 naast de Industrie-school voor het «burgermeisje» droomden, welke droom evenwel om financiëele redenen niet kon woiden verwezenlijkt. Tusschen de eigenlijke arbeiderskinderen loopt een hoogst enkel dochtertje van een kleinen baas of neringdoende.
	» Zullen dus», schrijft de directrice van eene dezer inrichtingen, «de leerlingen van de Industrie- en de Industrie- en Huishoudscholen veel eerder ’t onderwijs tot het eind toe volgen, bij de Vrouwenarbeidsscholen is de maatschappelijke toestand der ouders dikwijls zóó, dat na eenigen tijd ’t kind thuis moet meehelpen verdienen, in plaats van geld te mogen kosten.»
	De school te Rotterdam heeft op o.i zeer gelukkige wijze m dit euvel voorzien, door de ouders, van wie na grondig onderzoek blijkt dat zij de verdienste van het kind bepaald niet kunnen missen, een wekelijksche vergoeding te verstrekken voor hetgeen anders het meisje thuis zou hebben ingebracht. Een afzonderlijk fonds is voor dat doel aangelegd.
	Wat nu het onderwijs aan deze scholen betreft, te Hai'derwijk bestaat dat in hoofdzaak uit handwerk-onderwijs; stoppen, mazen, verstellen, terwijl de leerlingen als ze 3 jaar op school blijven



	haar eigen uitzet vervaardigen. Ook worden strijken, waschbehandeling, koken en voedingsleer onderwezen.
	De school houdt min of meer het midden tusschen een uitgebreide «school voor voortgezet onderwijs» (herhalingsschool) en een zeer eenvoudige Industrie- en Huishoudschool.
	Te Culemborg wordt onderwijs gegeven in nuttige en fraaie handwerken, costuuxn-naaien en knippen, waschbehandeling en strijken. &
	Ook bestaan er afzonderlijke cursussen in fraaie handwerken, costuum-naaien, strijken en verstellen. De volledige cursus duurt 4 jaar; maar zeer groot is het tusschentijds vertrek der leerlingen, die meest allen kinderen van fabrieksarbeiders zijn. Telkens verdwijnen de meisjes, omdat ze thuis niet gemist kunnen worden, of omdat vader zonder werk is. De directrice schrijft: «Culemborg is een kleine fabrieksplaats; de geheele bevolking bestaat bijna alleen uit fabrieksarbeiders en enkele winkeliers die den middenstand vormen. Het ligt dus voor de hand, dat we op de school heel geen gegoede leerlingen hebben, maar volkskinderen. Wij moeten ons onderwijs dus regelen naar het soort leerlingen. Het doel is: de meisjes handig te maken in naaien, verstellen, strijken, zoodat ze zich later goed kunnen bewegen, ’t zij in betrekking of m eigen gezin (de meisjes trouwen bijna allen, en ik zie op de z.g. verstelles, hoe treurig bijna alle vrouwen met de naald terecht kunnen. . .) Wij verwachten dus in de toekomst, dat onze tegenwoordige leerlingen handiger huisvrouwen zullen worden Vroeger, toen de school nog niet bestond, gingen de meisjes bijna allen naar de fabriek; er was geen gelegenheid om iets te leeren, zoodat onze school werkelijk in een groote behoefte voorziet. . . Vakopleiding bestaat dus niet. Ik ben nu zelf begonnen met een 10-tal meisjes op te leiden voor de handwerk-acte . ..»
	De school te Deventer schijnt eveneens uitstekend in de plaatsehjke behoefte te voorzien. Er waren in April 1909 de cursus-leerlingen, een goede 100, niet meegerekend niet minder dan 350, in October 1909 zelfs 375 dag-leerlingen. Zij genieten gedurende 3 halve jaren allen hetzelfde onderwijs; gedurende iH jaar worden zij opgeleid voor keukenmeisje, werkmeisje, linnennaaister of costuum-naaister, welke laatste opleiding, waaraan door e meeste de voorkeur wordt gegeven, nog een jaar langer duurt. Volstrekt met allen evenwel hebben de bedoeling, het vak uit te



	oefenen. De directrice deelt mede, dat ongeveer de helft der leerlingen dienstboden wordt, pl. m. thuis werkt voor lingerie- en gemaakte-kleeren-winkels, terwijl pl. m. W op ateliers gaat werken. Hebben ze de school tot het laatst toe afgeloopen, dan worden ze meest na V 3 jaar «werkster»; de anderen natuurlijk minder gemakkelijk.
	De school te Rotterdam heeft ten doel: aan meisjes uit de onbemiddelde bevolkingsklasse na het met vrucht doorloopen van de 6e klasse der gewone lagere school gedurende nog hoogstens 3 jaar, in de daguren, school-opvoeding en onderwijs te geven in vakken, geschikt voor huishoudelijke en beroepsontwikkeling der vrouw. De vakken van onderwijs zijn; naaien, breien, mazen, stoppen, knippen en naaien van eenvoudige blouses en japonnen, onderhouden van alle huishoud-, lijf- en linnengoed, huishoudkunde, gezondheidsleer, strijken, behandeling der platte wasch, wasschen, koken, voedingsleer, voortgezet lager onderwijs, ook teekenen, en behandeling van het jonge kind tot 3 jarigen leeftijd. Het laatste leerjaar wordt meer speciaal besteed aan vakopleiding tot dienstbode, kindermeisje naaister, en voor het eigen huishouden. Na voleindigden cursus wordt een diploma uitgereikt, en worden zij die het wenschen aan een betrekking geholpen, voor zoover dit mogelijk is. Omtrent resultaten is, nu de school nog geen 3 jaren bestaat, uitteraard voorloopig niets te zeggen.
	Volledigheidshalve worden hier genoemd de Vakschool voor Vrouwen en Kinderkleeding; de Dagteeken- en Kunstambachtschool voor meisjes; de geprojecteerde Vakschool voor kleermakers en naaisters, alle drie te Amsterdam, de laatste inrichting uitgaande van de Vereeniging ter bevordering van het Vakonderwijs in het kleermakers- en naaistersbedrijf; de Koninklijke Nederlandsche Kantwerkschool, en de Nederlandsche Kunstweefschool, beide te ’s-Gravenhage gevestigd.
	Hoe voortreffelijk die scholen mogen zijn ingericht, en hoezeer met name de derde o. i. in een sterk gevoelde behoefte zal blijken te voorzien, toch vallen zij buiten het kader van een opstel dat handelt over Industrie-scholen.
	Immers, óf zij leiden slechts op voor één vak, soms zelfs maar voor één onderdeel van een vak, óf zij liggen, zooals de Dagteeken- en Kunstambachtschool voor meisjes, de Kantwerkschool en de Weefschool, eigenlijk op, zoo niet reeds óver de grens van



	het gebied der ,A’«w.s7ambachtsscholen, welk terrein wij hebben gemeend, hier niet te moeten betreden.
	Wanneer wij thans het tot dusverre uiteengezette samenvatten, dan is ontegenzeggelijk het meest in het oog springende feit, hoe zeer de Industrie-scholen en verwante inrichtingen, oorspronkelijk bedoeld om de meisjes uit den middenstand zoodanig op te leiden dat zij in eenig vak van nijverheid haar middel van bestaan zouden vinden, langzamerhand van karakter veranderd zijn.
	Laten wij de Vrouwenarbeidsscholen, welker oprichting van zeer jongen datum is, die hare leerlingen betrekken uit de arbeidersklasse, en die, met uitzondering wellicht van de Deventersche school, voorloopig meer nog het bijbrengen van een weinigje der voor ieder mensch noodzakelijke algemeene ontwikkeling, hygiënische begrippen en handigheid, dan wel speciale vakopleiding beoogen, ter zijde, en beperken wij ons tot de Industrie- en Huishoud- en Industriescholen in engeren zin, dan zien wij, dat hoofdzakelijk in twee opzichten belangrijk van de oorspronkelijke bestemming werd afgeweken. ,
	In de eerste plaats heeft men reeds betrekkelijk vroeg het denkbeeld dat z/fl/èopleiding het voornaamste, ja het eenige doel moet vormen, laten varen. Reeds spoedig heeft men de nieuwe inrichting aan twee geheel verschillende doeleinden willen dienstbaar maken, door eenerzijds de meisjes te bekwamen in kundigheden, waarmede zij later, zoo noodig, den kost konden verdienen; anderzijds haar wegwijs te maken in tal van huishoudelijke werkzaamheden, waardoor zij, later huwend, een handiger en verstandiger huisvrouw, en, niet huwend, een handiger en verstandiger hulp in eigen ouderlijke of anderer woning zouden zijn.
	De oprichters dier scholen gingen van deze twee meeningen uit: het is niet een vanzelf sprekend iets, dat ieder meisje, evenals iedere jongen, een vak leert, met de bedoeling, het uit te oefenen en er den kost mede te verdienen Integendeel: dat hebben wij, óók voor het meisje uit den middenstand, slechts te beschouwen als een gelukkig vrij zeldzaam voorkomend noodzakelijk kwaad. Daarentegen is het volstrekt onontbeerlijk voor ieder meisje om zich in huishoudkunde, koken en waschbehandeling te bekwamen ; want anders zouden, mocht zij later tot een huwelijk komen, hare handen verkeerd staan.
	Deze opvatting, die reeds in 1873 het bestuur der Arnhemsche school op speciaal huishoudelijken grondslag het nieuwe gebouw deed optrekken, heeft sinds dien meer en meer veld gewonnen.



	De zuivere Industrie-scholen zijn in de minderheid gebleven; de gemengde Industrie- en Huishoudscholen hebben ze in aantal zooal niet in beteekenis verre overtroffen. Er zijn heden ten dage nog slechts een 5 -tal scholen, waar de huishoud-vakken niet worden onderwezen en die niet streven naar een tweeledig doel: opleiding voor het gezin en vooreen maatschappelijke betrekking beide.
	Ook hierin zijn de inrichtingen in questie langzamerhand geheel van het uitgangspunt afgeweken, dat voor zoover zij wèl een bepaalde opleiding ter hand nemen, met het doel, dat de oudleerlinge eigen brood verdienen zal, die opleiding zich nog slechts hoogst zelden richt op eenig vak van nijverheid, maar in verreweg de meeste gevallen op het één of ander examen. Nagenoeg géén vrouwelijke ambachtslieden worden door de Industrie-scholen aan de maatschappij afgeleverd; maar gansche scharen van bezitsters van diplomata: voor nuttige handwerken, fraaie handwerken, lager teekenen, boekhouden, van kinderjuffrouw en apothekers assistente.
	Wij zagen dat de resultaten van het onderwijs tot dusver uiterst weinig bevredigend mogen worden genoemd. De enquête van 1898 heeft aan het licht gebracht, dat globaal genomen nog niet de helft van de meisjes die de vragenlijsten ingevuld terugzonden, en naar wij veilig mogen aannemen nog niet een vierde van de meisjes die de school ten einde toe doorliepen zich een zelfstandig zij het bescheiden middel van bestaan veroverden; terwijl degenen die tusschentijds afvielen voor Amsterdam niet minder dan 1120 ongetwijfeld slechts in enkele uitzonderingsgevallen in eigen onderhoud zullen hebben voorzien.
	Het is ons niet bekend, of ook in andere gemeenten dan Amsterdam, alwaar men ons, zooals wij reeds opmerkten, de gegevens niet ter beschikking heeft gesteld, de enquête na 1898 werd voortgezet. Zeker is het, dat de jaarverslagen der bedoelde inrichtingen, waar ze ook over spreken mogen, over de betrekkingen of de beroepen der oud-leerlingen veelal het zwijgen bewaren. De enkele malen dat er over gerept wordt wij vermeldden dit reeds in ons overzicht omtrent de Arnhemsche en de Alkmaarsche school kan op de resultaten allesbehalve worden roem gedragen.
	Het allerminst zeker wel, voor zoover het de arbeidsters in de nijverheid, de «naald-nij verheid*, betreft. Een minimaal gedeelte van de duizenden Nederlandsche vrouwen en meisjes die in de kleeding-industrie haar brood verdienen, vond op de Industrieschool hare vorming!



	Alleen de Rotterdamsche school schijnt een uitzondering te maken. Niet alleen boven de oudere Industrie scholen, maar ook boven alle later opgerichte Industrie- en Huishoud-scholen blijkt zij, zoowel wat het gehalte als wat de maatschappelijke resultaten van het onderwijs betreft, verre uit te steken. En vanzelf dringt zich de vraag op, of er tusschen die beide verschijnselen: die algemeen in den lande erkende superioriteit eenerzijds, en het ontbreken van huishoud-onderwijs, den korten 3-jarigen cursus, vooral het in hoofdzaak ingericht zijn op de opleiding der «kleedermaakster» aan den anderen kant, niet eenig causaal verband zou bestaan.
	In het volgende hoofdstuk zullen wij trachten, het antwoord te geven dat naar onze overtuiging op die vraag past.
	11.
	In welke richting moet de opleiding aan Industriescholen en verwante inrichtingen zich in de toekomst ontwikkelen ?
	De Staatscommissie voor de reorganisatie van het onderwijs’ ingesteld bij Koninklijk Besluit van 21 Maart 1903, heeft zich in haar monumentaal rapport tamelijk langdurig met het vakonderwijs voor meisjes beziggehouden.
	Vooreerst constateert de Commissie, dat er, naast de vakscholen die voor jongens en meisjes beide toegankelijk zijn, omdat de vakken die er worden onderwezen zoowel door vrouwen als door mannen plegen beoefend te worden, ook speciale meisjes-vakscho\en behooren te bestaan, waar in het bijzonder die vakken moeten worden gedoceerd welke in den regel uitsluitend onder vrouwen hun beoefenaarsters vinden.
	Immers, meent de Commissie, het is niet voldoende, aan het meisje die algemeene vorming te geven welke haar in staat stelt, een beschaafde en ontwikkelde gezellin van den man en moeder harer kinderen te worden, daar «door sociale misstanden en bijzondere omstandigheden vele ouders niet zelden gedrongen of gedwongen worden, bij de opvoeding hunner dochters ook met de mogelijkheid rekening te houden, dat deze op lateren leeftijd in eigen onderhoud moeten voorzien, zelve een middel van bestaan moeten



	hebben, en dus in hare jeugd haar te laten leeren wat daarvoor noodig is. Ook komt het niet zelden voor, dat ouders die wel gefortuneerd zijn, met het oog op de waarschijnlijkheid of mogelijkheid dat hunne dochters niet zullen huwen, haar eene opvoeding wenschen te geven, die haar in staat stelt, zelfstandig eene plaats in het maatschappelijk leven te bekleeden. Dit alles te zamen maakt, dat er ook voor meisjes gelegenheid verlangd wordt om nog iets anders te leeren, dan hetgeen men voor de echtgenoote en huismoeder noodig acht.»
	Die opleiding nu zou de Commissie in hoofdzaak willen gegeven zien aan lagere vakscholen voor meisjes, d. w. z. vakscholen, die van de leerling de ontwikkeling veronderstellen, en daarop voortbouwen, door de lagere school verstrekt, welke vakscholen de Commissie zou willen splitsen in drieërlei inrichtingen: Kook-Huishoud- en Industriescholen; enkele Industrie-scholen; en Avondvakscholen.
	Aan de Kook- Huishoud- en Industriescholen zou dan onderwijs moeten gegeven worden in: Nederlandsche taal, rekenen, aardrijkskunde, kennis der natuur, vakteekenen, huishoudkunde en behandeling der wasch, koken, naaldwerk (d. w. z. nuttige handwerken, machine-naaien en linnennaaien), kostuumnaaien, voedingsen gezondheidsleer, verbandleer, verzorging van zieken en van het jonge kind, machine-schrijven en administratie; terwijl bovendien onderwijs zou kunnen worden gegeven in Fransch, Duitsch en Engelsch.
	Aan de enkele Industrie-scholen zou onderwijs moeten worden gegeven in : Nederlandsche taal, wiskunde, aardrijkskunde, kennis der natuur, hand-, decoratie- en vakteekenen, naaldwerk, kunstnaaldwerk, kostuumnaaien en administratie; terwijl bovendien onderwijs zou kunnen worden gegeven in stenografie, machineschrijven, boekhouden, Fransch, Duitsch of Engelsch
	De leerlingen, aan beide soorten van inrichtingen, zouden moeten worden vrijgesteld van het onderwijs in die vahken, welke voor het bereiken van het doel, dat zij zich voorgesteld hebben, niet noodig zijn.
	Aan de Avondvakscholen zou onderwijs moeten worden gegeven in naaldwerk, kostuumnaaien, koken en huishouden.
	Later zal wellicht blijken, dat er voor de vakopleiding van meisjes nog andere zelfstandige scholen noodig zijn, bijv. voor de vorming van bewaarschoolhouderessen, telefonisten, enz., maar voorloopig zou de Commissie de aspiranten naar deze en dergelijke betrekkingen willen doen opleiden aan de hier genoemde



	3 typen van scholen, waaraan dan bijzondere cursussen zouden kunnen verbonden worden.
	De zuivere ludustrie-scholen onderscheiden zich in dit ontwerp van wet der Commissie dus van de gecombineerde Kook- Huishoud en Industriescholen, doordat de huishoudvakken zijn weggelaten, terwijl als facultatieve vakken zijn opgenomen : stenografie, machineschrijven en eenvoudig boekhouden of administratie
	. ,en t)e^loeve van de meisjes, voor wie geen eigenlijke vakopleiding kan bekosiigd worden, maar die overdag op een atelier werken of in een dienstje zijn, zou de Commissie de gelegenheid willen openstellen, aan de Avondvakschool van haar vak meer of minder volledige theoretische kennis op te doen.
	Bovendien zou de Commissie nog op andere wijze eenig elementair vakonderwijs aan meisjes willen doen deelachtig worden, en wel aan de school voor voortgezet onderwijs wij zouden ze nog liever noemen de school voor „aanvullend” onderwijs die de plaats zou moeten innemen van de thans bestaande herhalingsschool.
	De Commissie wenscht die scholen te bestemmen, om «aan jongens en meisjes, die de lagere school met vrucht hebben doorloopen, die daarna geen vakscholen of scholen voor middelbaar of voor voorbereidend hooger onderwijs zullen bezoeken, maar op de eene of andere wijze reeds in het praktische leven werkzaam zijn, de gelegenheid te geven, de verkregen kennis te bevestigen, uit te bieiden, aan de praktijk dienstbaar te maken, en voor hun praktisch werk grondige leiding te genieten en het noodige inzicht te verwerven.”
	Als verplichte vakken worden lezen, rekenen en nederlandsche taal genoemd, terwijl de Commissie verder meent dat „zooveel mogelijk aansluiting moet worden gezocht aan de praktische en plaatselijke behoeften der leerlingen, die zeer veelsoortig zijn.”
	Onder de vakken van praktischen aard worden voor meisjes huishoudkunde, koken, waschbehandeling en nuttige handwerken genoemd.
	Toch, luidt de o.i alleszins behartigenswaardige wenk, ~vergete men met, dat de school voor voortgezet onderwijs geen vakschool is; zij kan op plaatsen waar geen vakscholen kunnen zijn, trachten eenigermate m de behoefte aan elementair vakonderwijs te voorzien, maar op plaatsen, waar wel vakscholen zijn, moet de school voor voortgezet onderwijs zich niet op het gebied van deze begeven."
	e Commissie oordeelt, dat een 2 jarige cursus van 120 uren



	wel de kleinste is, die goede resultaten kan doen verkrijgen, en dat het onderwijs om redenen van praktischen aard in den regel wel niet anders zal kunnen worden gegeven dan ’s avonds.
	De Sub Commissie voor het Lager Onderwijs gaat, wat de regeling van het voortgezet onderwijs betreft, met het Hoofdcomité tot& op zekere hoogte accoord. Ook zij zegt nadrukkelijk: iNaar de meerling der Commissie zal de herhalingsschool niet anders mogen zijn dan een voorbereiding voor het eigenlijke vakonderwijs.» Zij voegt er aan toe: «Hoe meer dit laatste onderwijs zich zal ontwikkelen, hoe geringer de behoefte aan herhalingsscholen zal worden, tenzij als kweekplaats der algemeene ontwikkeling.»
	De Sub-Commissie wenscht scholen met een beperkt en scholen met een uitgebreid leerplan; en die laatste soort scholen wenscht zij te verdeden in verschillende groepen, naar gelang van de vakken, waarin de leerlingen werkzaam zijn of later werkzaam zullen worden. Zes dier schoolgroepen zou de Sub-Commissie gelijkelijk willen openstellen voor jongens en meisjes De zevende groep evenwel wil zij, uitgaande van de opvatting, «dat de taak welke de leerlinge der lagere school in haar volgend leven wacht bestaat öf in het verzorgen van een gezin; of tn het uitoefenen van een vak; öf in den arbeid, die voortvloeit uit een combinatie dier loeide verplichtingen; terwijl bovendien, onverschillig w'dke functie zij verder ook vervult, van haar geëischt mag worden dat zij als mensch voldoende hoog staat,» —de zevende groep wil zij speciaal voor meisjes inrichten, ofschoon ook mannelijke leerlingen. aanstaande koks, huisknechts, hofmeesters, bakkers, bleekers, kunnen worden toegelaten.
	Verplichte vakken zouden moeten zijn: handwerken (verstellen, knippen, machine-naaien, wollenaaien), huishoudkunde, rekenen en taal. Facultatief wil de Sub-Commissie stellen: hoedenmaken, voor aanstaande modistes; machinebreien; glansstrijken, vooraanstaande strijksters en linnenmeisjes; boekhouden ; stenografie; machine-schrijven; vreemde talen, voor verschillende handelsbetrekkingen j en fröbelen, voor aanstaande kindermeisjes en helpsters in bewaarscholen.
	De leertijd zou, naar het oordeel der Sub-Commissie, tenminste 3 jaren moeten duren, het jaar berekend op 40 weken, terwijl 4 middagen 2 a 2VS uur zou moeten worden les gegeven in handwerken, waschbehandeling, huishoudkunde en koken, en 4 avonden telkens 2 uur in de overige verplichte en in de facultatief gestelde vakken.



	De Sub-Commissie wil dus het «voortgezet» onderwijs veel hooger opvoeren dan de Commissie wenscht, terwijl ook niet blijkt, dat de Sub-Commissie de praktische vakken alleen op die plaatsen wil laten onderwijzen, waar geen vakonderwijs bestaat of bestaan kan. Inderdaad is de school voor «voortgezet onderwijs» in het systeem der Sub-Commissie meer een voorbereiding, in het schema der Commissie meer een surrogaat voor het vak-onderwijs in engeren zin.
	Hooren wij thans naar de meening van de deskundige bij uitnemendheid in de Staatscommissie, mevrouw van Reenen-Völter, die aan het vakonderwijs voor meisjes een uiterst belangrijke monografie heeft gewijd.
	Na te hebben uiteengezet, hoe het in andere landen, met name in Frankrijk, België, Engeland, Oostenrijk, Hongarije, Pruisen, Baden, Wurtemberg en Beieren, met het vak-onderwijs voor meisjes geschapen staat, en hoe dat onderwijs is ingericht in ons eigen land, gaat mevrouw van Reenen na, aan welke oorzaken het te wijten valt dat de resultaten van het vakonderwijs aan meisjes ten onzent lang niet beantwoorden aan hetgeen men er van verwacht en er van verwachten mag.
	De oorzaken van het alleszins te betreuren verschijnsel schuilen volgens schrijfster hierin:
	ie. dat men verzuimd heeft, opleidingsscholen voor vakonderwijzeressen in het leven te roepen;
	•' 1 5 2e. dat men verzuimd heeft, de eischen van bekwaamheid voor het onderwijs in de nuttige en fraaie handwerken genoegzaam in verband te brengen met de eischen van het praktische leven en met de steeds voortgaande ontwikkeling dier vakken, en dat de daartoe vereischte vakken evenmin waarborg geven voor de voldoende algemeene ontwikkeling der candidaten als voor hare geschiktheid voor het onderwijs;
	3dat de opleiding in het confectievak *) nog veel te wenschen
	h Mevrouw van Reenen gebruikt het woord „confectie-vak” steeds in de beteekenis van Het verdient o. i, de voorkeur, onderscheid te blijven maken, óók in de taal, tusschen „costuum-naaien” ol meer in het algemeen „kleedermaken waarmede het leveren van maatwerk, individueel werk dus, wordt aangeduid; en „confectie-naaien”, dat gebruikt wordt voor arbeid in een meer fabriekmatig bedrijf, waarbij een bepaald aantal gelijksoortige kleedingstukkeu volgens vaste maten gelijktijdig vervaardigd wordt. Een knappe kleedermaakstcr heelt een belangrijke hoeveelheid kennis, inzicht, begrip van lijn, kleur, stijl en sierkunst noodig. Een knappe confectie-werkster kan volstaan met vlugheid en handigheid.



	overlaat, en dat voor dit vak een Staatsdiploma van bekwaamheid ontbreekt;
	4e. dat er geen gelegenheid bestaat voor het verkrijgen van theoretisch onderricht voor die meisjes, die in de praktijk werkzaam zijn;
	se. dat er geen afzonderlijke opleiding en acte bestaat woor de onderwijzeressen in het teekenen aan vakscholen voor meisjes;
	6e. dat er niet genoeg rekening gehouden wordt met de praktijk van het leven en met de ontwikkeling van het vak;
	7e. dat er een vaste regeling ontbreekt ten opzichte van de subsidieering en er bij gebrek aan de noodige geldmiddelen niet altijd de meest geschikte onderwijskrachten aangesteld en nieuwe vakken ingevoerd kunnen worden;
	Be. dat er geen behoorlijke wettelijke regeling bestaat omtrent de salarieering van het onderwijzend personeel;
	ge. dat deze regeling ook ontbreekt ten aanzien van het pensioen;
	toe. dat de aansluiting van het onderwijs der vakschool aan dat der lagere school veel te wenschen overlaat;
	iie. dat er geen vrouw aangesteld is als inspectrice van het vakonderwijs voor meisjes.
	Door de volgende middelen nu zou mevrouw van Reenen, in vele opzichten blijkbaar overeenstemmend met de wenschen, door de Commissie kenbaar gemaakt in haar Ontwerp van Wet op het Lager Vakonderwijs, in de door haar geconstateerde misstanden verbetering willen brengen.
	In de eerste plaats zou zij de tegenwoordige acten voor nuttige en fraaie handwerken, die reeds op respectievelijk 17-en 18-jarigen leeftijd kunnen worden behaald, terwijl geen eischen worden gesteld van algemeene ontwikkeling en de eischen der bijzondere vak-kennis te hoog zijn voor de lagere school, maar te laag voor de vakschool, willen vervangen door :
	ie. de aanteekening op de acte Lager Onderwijs, voor het geven van onderwijs in het naaldwerk op de lagere school aan kinderen tot den leeftijd van 12 jaar;
	2e. de acte Naaldwerk A voor de herhalingsschool en de school voor M. U. L. O De candidaten zouden tenminste 19 jaar moeten zijn; in het bezit der acte L. O. of van een daarmee gelijkstaand diploma, en een bewijs moeten overleggen, dat zij met goed gevolg les hebben gegeven aan een lagere school;
	je. de acte Naaldwerk B voor de vakschool. De candidate zou tenminste 21 jaar moeten zijn, in het bezit der acte Naaldwerk



	A; en zou zich daarna een jaar in de vakschool en een jaar in de praktijk voor dit examen moeten hebben voorbereid;
	4e. de acte Kunstnaaldwerk (ter vervanging van de acte fraaie handwerken) en teekenen, in verband daarmede. De candidate zou tenminste 22 jaar oud moeten zijn, in het bezit der acte Naaldwerk A of B, en 3 jaar in de praktijk moeten zijn werkzaam geweest.
	In de tweede plaats wenscht mevrouw van Reenen een speciale opleiding en een Staatsexamen voor het onderwijs in het costuumof kleedermakersvak en het teekenen, in verband daarmede.
	In de derde plaats verlangt schrijfster, evenals de Commissie, avondcursussen voor degenen die overdag reeds in de praktijk werkzaam zijn, en die ongetwijfeld haar loon verhoogd en hare positie verbeterd zouden zien, wanneer zij, door de theorie van haar vak te leeren, haar arbeid beter zouden begrijpen, zelfstandiger zouden kunnen werken en meer zouden presteeren,
	Ten vierde zou de schrijfster, ook hier in overeenstemming met de Commissie, de teekenacte willen splitsen, zóó dat ééne acte speciaal bevoegdheid zou verleenen voor het geven van onderwijs aan meisjes vakscholen. l)
	Ten vijlde zou de schrijfster, naast de besturen, nog commissiën van bijstand willen benoemd zien, waarin personen zitting behooren te hebben die de verschillende vakken welke aan de school in questie onderwezen worden, vertegenwoordigen. «De besturen der scholen behoeven menigmaal de voorlichting van hen, die bekend zijn met de eischen der praktijk.» 2)
	Ten zesde zou de schrijfster telkenmale nieuwe vakken, bijv. hoedenmaken, corsettenmaken, het vervaardigen van kunstbloemen, het bewerken van veeren en leer, stoffeeren, boekbinden . . . willen zien ingevoerd.
	') Of de in 1910 tot stand gekomen splitsing der teekenacte schrijfster bevredigt, weten wij uit den aard der zaak niet
	s) Ons zou het verstandiger voorkomen, wanneer die besturen zélf voor het grootste gedeelte door vak-kundigen werden gevormd. Er behoefden dan niet twee colleges te zijn: het ééne uitvoerend, het andere, juist het meest tot oordeelen bevoegde, alleen adviseerend.
	Wij hebben het altijd met verwondering en leedwezen gadegeslagen, hoe de besturen van meisjes-vakscholen bijna altijd zijn samengesteld uit mannen en vrouwen, voortkomend uit en levend in kringen, die bitter weinig voeling houden met den kring der arbeidende vrouwen, die op de vakschool worden opgeleid. Vermenging der standen, in onbaatzuchtig streven naar éénzelfde ideaal doel, zou hier in meer dan één opzicht nut kunnen stichten.



	Ten zevende zou zij een Rijksopleidingsschool willen zien opgericht, in eene onzer groote steden, waar leerkrachten voor de vakscholen zouden moeten worden gevormd.
	Als leeraressen aan die opleidingsschool zouden eenige ontwikkelde vrouwen moeten optreden, met bepaalden aanleg voor het door haar te onderwijzen vak, met praktische ervaring en geschiktheid voor het onderwijs, die bovendien vooraf in staat waren gesteld, gedurende zekeren tijd haar vak te bestudeeren, zoowel hier te lande, als in die landen, waar het tot bijzondere ontwikkeling is gekomen, en vooral niet alleen in theorie, maar ook in de praktijk. «Zij zullen zich moeten verplichten om daarna gedurende een te bepalen minimum aantal jaren aan de te stichten opleidingsschool werkzaam te zijn.» Ook later zullen zij zich door het geregeld bezoeken van binnen- en buitenlandsche ateliers en scholen voortdurend op de hoogte moeten houden van haar vak. Als leer- of oefenschool, waar de leerlingen voor het praktisch geven van onderwijs gevormd kunnen worden, zou aan de opleidingsschool een in dezelfde plaats bestaande uitmuntend ingerichte Industrieschool en een Kook- en Huishoudschool in aanmerking komen.
	Ten achtste zou de Staat de bestaande en nog op te richten vakscholen en vakcursussen voor meisjes moeten steunen volgens vaste regelen, waarbij de verhouding van het aandeel in de kosten door Rijk, Provincie, Gemeente en particulieren te dragen, percentsgewijs zou moeten worden bepaald. Naar vaste regelen, door regeering en bestuur te ontwerpen, zouden dan gelijkvormig aan alle scholen de salarissen moeten worden vastgesteld, met opklimming volgens dienstjaren en toekenning van pensioen. Het Staatstoezicht zou moeten worden opgedragen aan twee Inspectrices, eene voor de huishoudelijke en eene voor de zuiver technische vakken.
	Ten negende eindelijk zou de schrijfster, teneinde een betere aansluiting tusschen lagere school en vakschool te verkrijgen en tevens het onderwijs aan die laatste inrichting meer vruchtdragend te maken, den leertijd aan de lagere school met 2 jaar willen verlengen, en in die jaren van «voortgezet» lager onderwijs, dat h. i. eveneens verplicht moet worden gesteld, onderwijs willen doen geven in het teekenen, knippen en vervaardigen van eenvoudig linnen- en huishoudgoed met de hand en met de machine, alsmede in enkele huishoudelijke vakken. «Op de vakschool zou dan het op de school voor voortgezet lager onderwijs geleerde voort-



	gezet en uitgebreid kunnen worden, vooral met het oog op de uitoefening dezer vakken als beroep.»
	Wat ons betreft, wij kunnen ons met de door mevrouw van Reenen-Völter ontwikkelde denkbeelden in vele opzichten vereenigen.
	Wij gelooven mèt haar, dat de instelling zoowel eener speciale teekenacte, met het oog op het onderwijs aan de meisjesvakschool, *) als van een staatsexamen voor costuumnaaien, gepaard aan een algeheele reorganistie van het examen in «naaldwerk», de beschaving, ontwikkeling en specifieke vakkennis der leeraressen aan Industriescholen in het algemeen zéér ten goede zou komen; al willen wij er aanstonds aan toevoegen, dat wij bij onze bezoeken het waren dan ook in vele opzichten de beste scholen, die wij mochten bezichtigen en de directrices, van wie zoo groote invloed uitgaat op onderwijskrachten en leerlingen beiden, leken ons superieure vrouwen getroffen zijn geworden door de tact, toewijding, opgewektheid, en, voor zoover wij het met onze leekenoogen kunnen beoordeelen, ook de vakkennis en de juiste opvatting der betreffende leeraressen.
	Ook tegen de door mevrouw van Reenen geprojecteerde rijksopleidingsschool kan o. i. geen ander bezwaar te berde worden gebracht, dan dat de opleiding aldaar waarschijnlijk te kostbaar zal zijn voor alle aanstaande leerkrachten aan de in de toekomst naar wij hopen zooveel talrijker meisjes vakscholen. Wij zouden dus óf een menigte rijksbeurzen beschikbaar willen zien gesteld, óf de opleiding aldaar niet verplicht willen zien voor het examen Naaldwerk B. of Costuum naaien.
	Ook wij achten het zeer beslist noodzakelijk, om, min of meer evenwijdig aan de burgeravondscholen en de teekenscholen voor jongens, avondvakscholen voor meisjes op te richten, waar degenen die overdag in de praktijk werkzaam zijn, de theorie van haar vak kunnen leeren.
	Wat de ruimere subsidieering der meisjes-vakschool betreft wij voor ons zouden die scholen het liefst in openbare onderwijsinrichtingen zien omgezet. Wij zijn altijd en overal gekant tegen particuliere scholen, waar de onderwijzers en onderwijzeressen feitelijk afhangen van het hoofd, het hoofd van het bestuur, ter-
	’) Of de in 1910 tot stand gekomen splitsing der teekenacte doeltreffend is, wagen wij niet te beoordeelen.



	wijl het bestuur weder op zijn beurt moet rekening houden met de dikwijls dwaze of onverstandige wenschen der ouders en de vooroordeelen van de contribuanten. Wij keuren een dergelijk elkander naar de oogen moeten zien ten sterkste af als een belemmering en een element van ontaarding al geven wij aanstonds toe, dat de nadeelen zich niet overal, en zeker niet overal in even hooge mate doen gevoelen.
	De bezwaren, door de Commissie tegen overneming door de overheid geopperd, met het oog op de zeer groote verscheidenheid en veranderlijkheid der leerstof, die immers voortdurend aan de wisselende praktijk moet blijven beantwoorden, dunken ons niet van overwegend gewicht. Te minder, waar toch de school voor voortgezet onderwijs in het systeem der Commissie in vele streken des lands ongeveer aan dezelfde soort eischen behoort te voldoen, terwijl men déze inrichting toch wél tot de openbare scholen wil gerekend zien.
	Bovendien zou er aan het bezwaar ten deele kunnen worden tegemoet gekomen, wanneer er, naast de reeds bestaande Commissiën van toezicht op het Lager Onderwijs, eveneens uit de burgerij gekozen Commissiën van toezicht op het Lager Vakonderwijs zouden worden benoemd, waarin in het bijzonder mannen en vrouwen zouden zitting hebben die van de op de vakscholen te doceeren vakken grondig op de hoogte zijn. Met het advies dier deskundige Commissiën zou de uitteraard gemeentelijke overheid dan terdege rekening moeten houden.
	Intusschen wij willen dit denkbeeld van «openbare (meisjes)- vakscholen», waarvoor vooralsnog weinig sympathie in den lande schijnt te worden gevoeld, hier niet verder ontwikkelen. In den eersten tijd kan ongetwijfeld het stevig gesteunde particuliere initiatief op dit gebied nog heel wat tot stand brengen, terwijl later, wanneer het vakonderwijs voor meisjes tot grooteren bloei is gekomen en de belangstelling van een aanzienlijk deel der bevolking veroverd heeft, overneming door de overheid wellicht vanzelf volgen zal.
	Zoolang dat evenwel nog niet is geschied, zou ruime subsidieering, waardoor een betere en vooral ook een gelijkvormiger salaris- en pensioenregeling mogelijk wordt, al zou bij de tamelijk sterke verschillen in plaatselijken levensstandaard volkomen gelijkvormigheid een nieuwe onbillijkheid in het leven roepen, ongetwijfeld in het algemeen het gehalte der sollicitanten naar een betrekking als leerares aan de meisjes-vakschool doen verbeteren



	terwijl bovendien ietwat hoogere bezoldiging en uitzicht op pensioen, ook op zichzelf als een geenszins onbelangrijke verbetering moeten worden beschouwd.
	Het aanstellen ten slotte van een Inspectvice voor de zuiver technische vakken die aan meisjes-vakscholen worden onderwezen, dunkt ook óns noodzakelijk.
	In twee opzichten evenwel kunnen wij ons in het geheel niet vereenigen met de door mevrouw van Reenen ontwikkelde denkbeelden. ten opzichte van verschillende nieuwe vakken die schrijfster zou willen zien ingevoerd, en ten opzichte van het verplicht stellen der 2 jaren voortgezet onderwijs aan de lagere school, waarbij tevens eenig onderwijs in de huishoudvakken zou worden opgenomen.
	Maar inzonderheid zijn wij het met de schrijfster oneens in hare meening omtrent de oorzaken die de meisjes vakschool tot dusver belemmerd hebben in de bereiking van haar doel, en in haar geloof in de middelen die zij aanwijst tot het verkriigen van verbetering in de toekomst.
	Wij zijn er van overtuigd, dat, al waren alle onderwijskrachten aan alle meisjes-vakscholen onovertrefbaar in kennen en kunnen, m praktische wetenschap en paedagogische wijsheid, toch de school geen zegen voor onze bevolking zal kunnen zijn, zoolang zij op de tegenwoordige leest is geschoeid, en niet is teruggekeerd tot het type van inrichting dat de Amsterdamsche Nutsdepartementen een goede 40 jaar geleden voor oogen zweefde: een inrichting, waar meisjes uit den «burger»-stand worden opgeleid in van nijverheid, met het doel om zich door die opleiding in de nijverheid een zelfstandig bestaan te veroveren.
	Het is een droevig verschijnsel reeds in de Inleiding dezer brochure werd er op gewezen dat zoovele meisjes nog, óók uit den middenstand, niet voor een vak, maar voor het huwelijk worden opgeleid; dat zij na volbrachten of half volbrachten schooltijd een weinig leeren huishouden, naaien en handwerken voor eigen gebruik, levend van den dag in den dag, wachtend op een aanzoek, en aangrijpend de eerste de beste haar toegestoken mannenhand, omdat die haar zal voeren in de eenige haven, die haar voor het ondergaan in een eindelooze zee van grauwe verveling behoedjt. Bederf van het karakter, dat, in stede van fier af te gaan op een openlijk erkend, verstolen sluipt naar een openlijk geloochend doel; degeneratie van het organisme, dat zijn krachten niet ontwikkelt en in werking stelt; zenuwziekte of erger nog, als ge-
	4



	volg van teleurstelling en verbittering, wanneer de heimelijk gezochte haven niet of te laat wordt bereikt ziedaar de vruchten van een opvoedingssysteem dat hoe eerder hoe beter moet worden verlaten.
	Het is een treurig verschijnsel, dat de middenklassen de hoogere standen ook in dit opzicht trachten na te volgen; dat ook daar maar al te zelden gevoeld wordt, hoe alleen arbeid adelt; dat ook in diè kringen het onderhouden worden als volwassene hooger staat aangeschreven dan het eten van het zèlf-verdiende brood.
	Een treurig verschijnsel bovenal, wanneer het aantal dier slachtoffers van eigen en anderer verkeerd inzicht toenemende is. Aan de Industrie-school te Rotterdam bedroeg het aantal hospitanten, (dat zijn degenen die niet het volledige onderwijs volgen), in de eerste I2*> jaar van haar bestaan 254, tegen 677 voor volledig onderwijs ingeschrevenen; in de tweede 121 jaar van haar bestaan luidden die cijfers 403 tegen 744. *)
	Of ook van andere Industrie-scholen het aantal hospitanten stijgende is, weten wij niet: gegevens daaromtrent werden ons niet verstrekt. Maar in ieder geval is in de meeste Industrie scholen het aantal meisjes dat svoor eigen gebruik* de lessen volgt, groot.
	Het spreekt vanzelf, dat het geenszins in onze bedoeling ligt, aan deze soort leerlingen den toegang tot de school te ontzeggen. Wèl zijn wij er vast van overtuigd, dat er niet hard genoeg gewerkt kan worden om bij de ouders ook in die kringen het gezonde denk! eeld te doen ingang vinden, dat hun dochter, even goed als hun zoon, een vak moet kiezen en daarin volledig moet worden opgeleid, opdat zij in ernstige inspanning lichaam en geest leere stalen; de fierheid leere kennen van in eigen onderhoud te voorzien; de levensbevrediging vinde, welke, van uiterlijke omstandigheden onafhankelijk,geregelde dagelijksche arbeid schenkt, wanneer deze met aanleg en neiging overeenstemt; en tegenover den man die haar mocht ten huwelijk vragen in waarheid vrij sta, zoodat zij onbelemmerd de stem van haar hart kan volgen. Ongerept ook van ziel, gegroeid in energie en gesterkt in karakter,
	’) Dit ongunstige cijfer treft dubbel, omdat overigens over de resultaten van het onderwijs slechts te roemen valt. Terwijl toch gedurende de eerste 121/s jaar van de 677 voor volledig onderwijs ingeschrevenen 457 de school verlieten vóórdat de 3-jarige cursus was afgeloopen, tegen slechts 220 die het onderwijs ten einde toe volgden, waren die cijfers voor de tweede 121/3 jaar 343 tegen 401; een buitengewone vooruitgang, die wèl bewijst, hoezeer de Rotterdamsche bevolking de voordeelen van een voltooide opleiding begint te waardeeren.



	zal zij dan de huisvrouwen- en wellicht ook de moedertaak te gemoet gaan, zoodat, ook wanneer zij op den duur het geleerde niet in toepassing mocht brengen, het geld, aan hare opleiding besteed, in geenen deele zou zijn weggegooid.
	Nog al te weinigen blijken wat deze opvatting betreft aan onze zijde te staan, en het zal, vreezen wij, nog geruimen tijd duren, eer onze denkbeelden te dezen opzichte door besturen en directiën der betreffende onderwijsinrichtingen zullen worden gedeeld en in toepassing gebracht.
	Op het tijdstip onzer kennismaking met mejuffrouw Steiner, directrice der Industrieschool te Amsterdam, was deze juist gereed gekomen met een plan van reorganisatie.
	Mocht dat plan worden goedgekeurd door het bestuur, i) dan zouden in mejuffrouw Steiner’s oog vele verbeteringen zijn ingevoerd:
	ie. de 3 opleidingen: voor het examen Lager Teekenen, apothekersassistente en boekhoudster, welke h. i., en ook o. i., niet op een Industrie-school thuis behooren, en die geheel buiten het verband staan der overige opleidingen, zouden verdwijnen; 2e. het lager onderwijs zou, wat leerstof zoowel als verdeeling betreft, eenerzijds algemeen ontwikkelend werken, en anderzijds toch geheel op de praktijk zijn ingericht, terwijl het aan alle leerlingen ten goede zou komen en voortdurend voeling zou houden met de eigenlijke vakopleiding; 3e. het teekenen zou vakteekenen worden, en niet onderwezen worden om zijns zelfs wil, maar uitsluitend als onontbeerlijk hulpvak voor alle beroepen, waarvoor de school opleiding verstrekt; 4e. ook fraaie handwerken zou, behalve voor degenen die van het kunstnaaldwerk haar middel van bestaan wenschten te maken, niet meer gedoceerd worden als afzonderlijk vak, maar uitsluitend in verband met het linnen- en costuumnaaien; se. de afdeeling nuttige handwerken zou geheel worden gereorganiseerd: het hand-naaien zou vervangen worden door machine-naaien; in plaats van lang te peuteren over enkele kleedingstukken, zouden de leerlingen vlug en veel moeten afwerken, zoodat zij zich tot vaardige, bruikbare werkkrachten konden ontwikkelen; 6e. ten behoeve van de aanstaande werksters in groote lingerie-, costuum-, en handwerkzaken zou de opleiding in kunstnaaldwerk worden losgemaakt van die voor de acte, terwijl ten behoeve van de meisjes die examen fraaie handwerken wilden
	x) Ot de sinds het begin van den cursus 1911/1912 tot stand gekomen reor ganisatie der school in alle onderdeelen met mejuffrouw Steiner’s plan overeenkomt, is ons onbekend.



	doen, maar niet den lingerie-cursus wilden doorloopen, de opleiding voor de acte fraaie handwerken zou worden losgemaakt van die voor de nuttige handwerken.
	Toch voldoet dit ontwerp-leerplan de directrice zelve niet in allen deele. En wel, omdat zij gaarne de school tot een volslagen opleidings-inrichting zou willen maken.
	De omstandigheden maken dat evenwel onmogelijk.
	Mejuffrouw Steiner schrijft dienaangaande: «Ik heb rekening moeten houden met bestaande toestanden en bestaande onderwijskrachten. Sinds jaar en dag wordt de Industrieschool bezocht door een groep meisjes, die niet komen om de school af te loopen, ook niet om voor een vak te worden opgeleid. De lagere school heeft haar taak aan haar afgedaan. De ouders rekenen het zich tot plicht, de kinderen nog een jaar of twee, drie, op school te laten. De kinderen zijn geen hoogvliegers. Op andere scholen worden zij niet toegelaten. De Industrieschool is hun toevlucht.
	Om der wille van die kinderen heb ik in mijn plan moeten opnemen twee neutrale klassen.
	*Dan wordt ook sinds jaar en dag de Industrieschool bezocht door toekomstige bezitsters van de acte nuttige en fraaie handwerken.
	Om hunnentwille heb ik in mijn plan moeten opnemen de examenklassen.
	Er zijn afdeelingen met overtollige onderwijskrachten.
	Er zijn afdeelingen met onvoltallige onderwijskrachten.
	Er zijn afdeelingen te veel, zooals kartonneeren en zooals kunstnaaldwerk met de onderafdeeling kantwerken.
	Ik kan geen teekeukracht gebruiken voor costuumnaaien en geen kantwerkster of kartonleeraar voor linnennaaien. Ik moet elk in zijn vak laten en dus op den rooster uren uittrekken voor vakken, die ik liever vervangen zag door andere vakken.
	De afdeelingen Linnennaaien, Costuumnaaien en Kunstnaaldwerk zullen enkele beroepswerksters opleveren. Maar de zuivere Vakschool zou méér beroepswerksters opleveren. De beroepswerkster heeft er op tegen, door 2 neutrale klassen heen te gaan.>
	Mèt mejuffouw Steiner zouden wij gaarne langzamerhand de Industrie-school tot een zuivere vakschool willen hervormen.
	Hopen wij eenerzijds deze evolutie zich te zien voltrekken, door het aantal meisjes dat «voor niets» wordt opgeleid aan de Industriescholen en verwante inrichtingen steeds geringer te doen aan den anderen kant meenen wij, dat evenmin aan de Industrie



	school als aan de school voor voortgezet onderwijs de huishoudvakken op den rooster van werkzaamheden behooren voor te komen.
	Deze overtuiging is in lijnrechten strijd met de meening van mevrouw van Reenen-Völter, die in een hoogst belangrijke bijlage heeft uiteengezet, hoe in andere landen, met name de Vereenigde Staten van Noord-Amerika, Engeland, Schotland, Zweden, Noorwegen, Denemarken, Duitschland, België en Frankrijk dit huishoudonderwijs tot de gewone leervakken der lagere school behoort, en hoe zij wenscht, dat het in het vervolg gedurende de 2 laatste der 8 verplicht te stellen schooljaren ook hier te lande zal worden ingevoerd. En wat de eigenlijke vakschool betreft, daaromtrent schrijft mevrouw van Reenen: «Uitgaande van de gedachte, dat elk meisje, dat door de uitoefening van een technisch vak in haar onderhoud voorziet, geroepen kan worden om aan het hoofd eener huishouding te staan, ja, dat dit toch de hoofdroeping der vrouw zal blijven, en dat het geluk van het gezin niet slechts afhangt van haar willen, maar vooral ook van haar kunnen, heeft men gemeend scholen te moeten oprichten, die haar voorbereiden voor hare dubbele taak, scholen, wier doel het is: goede huisvrouwen, en technisch gevormde, met vakkennis toegeruste werksters voor de verschillende vakken van vrouwenarbeid te vormen, meisjes, die verantwoordelijkheidsgevoel bezitten, en die geleerd hebben, sne\, accuraat en intelligent den arbeid te volvoeren, dien zij op zich genomen hebben.»
	Met volkomen eerbiediging van deze meening, die van de stichtster der Alkmaarsche Huishoud- en Industrieschool zeker niet als ijdel luchtkasteel mag worden genegeerd, en die bovendien vele aanhangers in den lande telt, zij het ons vergund, met de schrijfster van oordeel te verschillen.
	De leerlingen der Industrie-scholen en verwante inrichtingen komen voort uit de breede lagen van onzen middenstand, loopend van het gezeten arbeidersgezin tot de hoogere welstandsklasse. De scholen worden bezocht door dochters van arbeiders, onderwijzers, onderofficieren en officieren, beambten en ambtenaren, grootere en kleinere winkeliers, weduwen ook van iederen rang en den meest verschillenden vermogensgraad.
	Waar nu voor velen dezer het er niet op aankomt, of de opleiding wat korter of langer duurt, daar is het integendeel voor vele anderen, voor de kinderen van den kleinen neringdoende, den handwerksman of de arme weduwe, van het allergrootste gewicht, dat de opleiding haar zoo spoedig mogelijk in



	staat stelle, het geleerde productief te maken en op eigen wieken te drijven. Een zéér groot aantal meisjes, die wél van het i?e of 13e tot het 15e of 16e jaar de vakschool kan bezoeken, zou de school niet ten einde kunnen volgen, als de opleiding tot het 17e of 18e jaar werd voortgezet. En nu is het de vraag: wat op te offeren? Een weinig algemeene ontwikkeling en praktische kennis in huishouden en koken, terwijl de schaarsche beschikbare tijd grootendeels besteed wordt aan de breed opgevatte voorbereiding voor het eigenlijke beroep? Of, omgekeerd, moeten de breedere algemeene ontwikkeling en de praktische kennis van huishouden en koken behouden blijven, maar het meisje half opgeleid de maatschappij worden ingestuurd?
	Wij voor ons kiezen zonder aarzelen het eerste.
	Het offer der breedere algemeene ontwikkeling betreuren wij daarbij; dat van de vaardigheid in huishouden en koken, niet.
	Geenszins, omdat het aan onze aandacht ontsnapt, hoezeer gezonde hygiënische begrippen en praktische huishoudelijke bekwaamheden de huisvrouw ten goede komen, en van hoe groote beteekenis deze moeten worden geacht voor het lichamelijk welzijn en het geluk der geheele bevolking. Integendeel, wij zijn daarvan zoo innig overtuigd als iemand maar wezen kan.
	Alleen zouden wij de zaak anders geregeld willen zien. Wij staan niet op het standpunt van degenen die zeggen: huishoudelijke kennis heeft ieder meisje van noode; die vakken moeten dus door allen worden geleerd. Sommigen moeten bovendien zich bekwamen in eenig vak om er later haar middel van bestaan van te maken, doch dat komt pas in de tweede plaats.
	Onze overtuiging is daarentegen déze: 'teder meisje moet worden opgeleid voor een beroep; degenen die dat beroep reeds op jeugdigen leeftijd moeten uitoefenen, mogen niet belemmerd worden door lessen in hetgeen zij misschien nooit in toepassing zullen brengen. Trouwt het meisje later wél, dan is het tijd genoeg, zich die huishoudelijke bekwaamheden eigen te maken. De meisjes die studeeren, die opgeleid worden in eenig vak van kunst, de aanstaande kunstnijvere, de onderwijzeres, vroedvrouw, telefoniste, ambtenare bij den dienst der posterijen en telegrafie die allen missen de huishoudelijke vakken als verplichte leervakken in haar opleidingsprogram. Waarom zouden dan juist degenen die zich voorbereiden voor eenigen tak van nijverheid door zulk een dubbelen last moeten worden bezwaard?
	Nogmaals zij hier, ter vermijding van misverstand, herhaald,



	dat wij specifieke voorbereiding der huisvrouw althans tot het materieele gedeelte van de taak die haar wacht, ten warmste toejuichen. Wij meenen alleen, dat die voorbereiding op andere wijze en andere tijdstippen geschieden moet, dan door mevrouw Van Reenen en velen mèt haar wordt gewenscht.
	o Vooreerst zou reeds de lagere school den leerlingen eenige elementaire hygiënische begrippen kunnen bijbrengen. Verder zou op de vakschool, gedurende de uren, aan het algemeen ontwikkelend onderwijs gewijd, het op de lagere school geleerde kunnen worden bevestigd en met een weinigje primitieve kennis omtrent den bouw van het menschelijk lichaam, de voornaamste levensverrichtingen en de beteekenis van frissche lucht en zonneschijn, kunnen worden uitgebreid. Bij de materialenleer, de behandeling van de eigenschappen der verschillende stoffen, en bij de kniples, worden, indien die lessen tenminste gegeven worden door een leerares die tegen hare taak is opgewassen, de voornaamste begrippen omtrent de eischen eener gezonde, doelmatige kleeding den leerlingen vanzelf en ongemerkt ingeprent.
	Alleen de meer bijzondere vakkennis die de huisvrouw behoeft van koken, voedingsleer, huishoudkunde in engeren zin en waschbehandeling, zou het meisje later, in de maanden welke aan haar huwelijk voorafgaan, moeten worden bijgebracht, en wel door cursussen, die immers aan de meeste Kook- en Huishoud- en Huishoud- en Industriescholen reeds verbonden zijn, en die, mocht déze soort van leerlingen in aantal toenemen, op den duur in het bijzonder met het oog op hare behoeften zouden kunnen worden gereorganiseerd.
	Dit stelsel brengt volgens onze opvatting vele voordeelen mede:
	ie. de meisjes die ongetrouwd blijven, worden niet lastig gevallen met allerhande specifieke kennis en kundigheden, die zij nooit in toepassing zullen behoeven te brengen; 2e. de meisjes uit den kleinen burgerstand en de arbeidersklasse, die ook volgens mejuffrouw Steiner’s meening niet tot haar 17e of 18e jaar kunnen wachten totdat ze haar kost beginnen te verdienen, worden niet belemmerd in de voorbereiding tot haar eigenlijke vak, en zullen daardoor vermoedelijk in belangrijk minder aantal dan tot dusver het geval is de school na half-voltooide opleiding verlaten 5 3e. degenen die wèl tot een huwelijk komen, leeren dan, handig geworden door haar vaardigheid vereischend beroep; methodisch te werk gaand, doordat ze, zij het in eenigszins andere richting, gedurende eenige jaren geschoold zijn; volwassen gewor-



	den, dus met een geheel ander aanpassingsvermogen dan van een kind in de ontwikkelingsjaren te verwachten is; en bovenal vol belangstelling voor hetgeen ze zoo dadelijk in eigen huishoudentje, voor zichzelve en den man dien zij liefhebben, in praktijk zullen gaan brengen .. . leeren dan in 3 a 6 maanden wellicht spelenderwijs wat op 13—rs-jarigen leeftijd IV2 of 2 jaar ingespannen arbeid vergt.
	Evenwel, ook hiermede zijn wij nog niet aan het einde onzer wenschen gekomen. Behalve dus dat wij hopen, het aantal «hospitanten» voortdurend te zien verminderen, en de huishoudvakken te zien verdwijnen van de Industrie-school en, met uitzondering van die plaatsen die voor de vestiging eener vakschool ongeschikt zijn, niet te zien invoeren aan de school voor voortgezet onderwijs, koesteren wij nog een derden wensch, n.l. dat de Industrieschool voor het meisje hetzelfde moge worden wat de Ambachtsschool voor den jongen is: de inrichting, waar de leerlinge die later haar brood zal verdienen in het nijverheidsvak waarin de vrouw van oudsher heeft uitgemunt, en dat altijd min of meer als het haar in het bijzonder toekomend domein is beschouwd, hare volledige opleiding vindt; een opleidingsschool dus voor de naaldvakken in den ruimsten zin.
	Hier ontmoeten wij weder mejuffrouw Steiner, die eveneens in de naaldvakken de eigenlijke kern ziet der Industrieschool, en die naaldvakken over 3 groote Afdeelingen: Linnennaaien, Costuumnaaien en Kunstnaaldwerk, verdeelt.
	Wij zouden, evenals zij, gaarne de laatste afdeeling doen vervallen ; ofschoon wij geen principieel bezwaar hebben tegen de handhaving, en ofschoon wij dit behoeft geen betoog fraaie handwerken als onontbeerlijk bestanddeel van de opleiding tot lingerie-naaister en costuumnaaister zouden willen behouden. Daarentegen zouden wij een nieuwe afdeeling willen stichten voor het hoedenmaken, dat ook in Frankrijk, Hongarije, in Baden, aan de Frauenarbeits-schule te Karlsruhe, te Reutlingen in Wurtemberg, en te München aan de Industriescholen onderwezen wordt, en dat ook mevrouw van Reenen-Völter, aan wier monografie wij deze gegevens ontleenen, in ons land zou willen invoeren.
	Wat de andere nieuwe vakken, door mevrouw van Reenen voorgesteld, betreft, kunnen wij ons ten opzichte van het corsettenmaken geheel met hare zienswijze vereeuigen. Ook voor het veelal daarmede verbonden beroep van «bandagiste» moet men o.i. op de Industrie-school kunnen worden voorbereid. Bij het costuum-vak zou-



	den wij uitteraard het geheele mantelvak, en de bontbewerking willen betrokken zien. Het maken van ondergoed zou zich moeten uitstrekken tot het «op maat» werken, zooals dat in Frankrijk en België geschiedt. De geheel van de onze verschillende fransche of belgische snit zou vermoedelijk in den beginne door een fransche of belgische bekwame coupeuse hier moeten worden ingevoerd, opdat de rijkere clientèle, die nü maar al te dikwijls haar linnengoed, voornamelijk voor uitzetten, in het buitenland bestelt, in eigen land eveneens hare gading kunne vinden.
	Het maken van kunstbloemen, het kunstig bewerken van veeren en leer, vakken eveneens door mevrouw Van Reenen gewenscht, moeten evenwel, naar onze vaste overtuiging, van de Industrieschool verre blijven. Over het algemeen heeft onze ervaring ons geleerd, dat in ons kleine land, met zijn weinig artistieke bevolking, terwijl bovendien het gevoel voor vorm en kleur lang niet altijd gevonden wordt bij de meest koopkrachtigen, de beoefening der nijverheidskunst slechts uiterst zelden, alleen bij het samentreffen van tal van gelukkige omstandigheden, een middel van bestaan oplevert. Vervaardigsters van artistieke handwerken verdienen het zout in haar eten niet. Een hoogst bekwame metaalbewerkster heeft tot les geven haar toevlucht moeten nemen. Ook een bekende houtsnijdster vindt in haar eigenlijke vak geen bestaan, en leert het, om althans iets te verdienen, weer aan anderen, die het leger der teleurgestelden aldus op hare beurt zullen vergrooten. Zeer bekwame en degelijk onderlegde vrouwen die kunstweven en leerbewerken tot een bron van bescheiden inkomsten trachtten te maken, hebben die poging moeten opgeven. Vandaar, dat wij de oprichting der Kunstweefschool, en de propaganda die voor het handweven als middel van bestaan gemaakt wordt ten zeerste betreuren, en de meisjes die zich tot ons wenden steeds afraden, zich voor dit schijnberoep voor te bereiden. Vandaar ook, dat wij de opleiding voor kunstnaaldwerkster gaarne uitsluitend in het leerplan van ééne of enkele Kunstnijverheidsscholen zagen opgenomen, waardoor het aantal leerlingen dat zich aan dat aanlokkelijke vak wijdt, om zich later ontgoocheld te vinden, belangrijk verminderen zou. Vandaar ten slotte, dat wij met kracht het denkbeeld meenen te moeten bestrijden, om nieuwe vakken van nijverheidskunst op de Industrie-school in te voeren. Hoeveel wij ook gevoelen, óók op zichzelf, d.w.z. zónder dat er eenig praktisch nut mede wordt beoogd, voor het ontwikkelen van den smaak bij het opgroeiend geslacht, en voor



	het aankweeken van eenig begrip van lijn en kleur; hoezeer wij ook overtuigd zijn dat de fraaie handwerken een onmisbaar element vormen bij de opleiding van lingerie- en costuumnaaisters, en dat het onderwijs in het teekenen, ofschoon voortdurend op het te beoefenen vak gericht, toch in ruime mate aesthetisch ontwikkelend behoort te zijn, tóch zouden wij ons ten zeerste er in verheugen, wanneer de vakken van nijverheids kunst langzamerhand geheel uit de Industrieschool werden verbannen, terwijl omgekeerd de vakken van nijverheid tot in het eenvoudigste werkstuk toe er tot vakken van »kunst« verheven werden 1
	Dit resultaat zal evenwel nooit kunnen worden bereikt, tenzij aan de school het atelier verbonden is. Want, waar de op de ambachtsschool vervaardigde werkstukken, voor zoover ze niet vernietigd worden en het materiaal weder voor kleinere oefeningstukken wordt gebruikt, dikwijls worden verloot of aan werkgevers verkocht 1), daar kan deze weg ten opzichte der meeste op de Industrieschool vervaardigde werkstukken uit den aard der zaak niet bewandeld worden. Tenminste niet, voor zoover het de costuumafdeeling betreft; en waarschijnlijk evenmin voor de op maat gemaakte fijnere lingerie-voorwerpen en de duurdere hoedensoorten
	Wij ontveinzen ons geenszins de moeilijkheden, welke het schoolatelier met zich brengt. Vooreerst zal natuurlijk alleen door de leerlingen van het laatste jaar, geholpen door degenen die langer blijven dan den eigenlijken cursus, omdat zij zich verder wenschen te bekwamen, op het atelier mogen worden gewerkt. Anders toch zou van het vastgestelde leerplan, dat de meest gewenschte volgorde aangeeft, moeten worden afgeweken, en zouden wij den toestand terugkrijgen die door mejuffrouw Steiner in hare beschrijving van het «atelier-tijdperk» aan de Amsterdamsche Industrieschool terecht zoo streng wordt gelaakt Maar wanneer de bestellingen op een gegeven moment druk zouden loopen, kunnen wij ons voorstellen, hoe bezwaarlijk het moet zijn, van dien eenmaal gestelden gulden regel geen enkele maal af te wijken. En tóch, begint men eenmaal uitzonderingen te maken, en ook jongeren te laten medewerken, dan begeeft men zich op een hellend vlak, aan welks einde het atelier er niet meer is ten behoeve van de school, maar de school ten behoeve van het atelier.
	b Het ontstaan van de Ambachtsscholen en speciale Vakscholen, door Th. van Harderwijk, opgenomen in Het Onderwijs in Nederland, uitgegeven tijdens de Algemeene en Internationale Tentoonstelling te Brussel in 1910, door ile Nederlandsche Afdeeling, Groep I.



	Maar vooral dunkt het ons een bezwaar, dat in kleinere plaatsen de school den schijn op zich zal laden, aan de aldaar gevestigde zaken afbreuk te willen doen. Hoe die moeilijkheid te ontduiken, weten wij niet. Stelt de school den prijs hooger dan in de eigenlijke zaken gebruikelijk is, dan zal het publiek, dat dikwijls toch reeds tegenzin koestert tegen het laten maken door niet geheel volleerde krachten, niet in het school-atelier zijn bestellingen willen doen. Om een tegenwicht tegen dien afkeer te geven, zal de prijs eerder iets lager dan elders moeten worden gesteld. Het doeltreffendst zou misschien nog de maatregel zijn, om alleen tot bestuursleden en leeraressen, en door dezen geïntroduceerden de clientèle te beperken.
	Maar in géén geval mag o. i. de vrees, anderen concurrentie aan te doen, de school weerhouden van het werken op bestelling. Anders toch krijgen de leerlingen niet anders onder handen dan de eenvoudige kleeding voor zichzelven en familieleden, zoodat kostbare stoffen niet verwerkt worden, rijke en ongemeene garneering niet wordt aangebracht, bijzondere patronen niet worden uitgevoerd, verschillend materiaal, als kostbaar bont, fijne kant, nooit gehanteerd wordt. Zijn de leerlingen die de school aflevert bruikbare werkkrachten, dan zullen de gevestigde zaken, door gezond eigenbelang gedreven, ze tóch als rokkenwerkster, taillewerkster, kleedermaakster, of coupeuse engageeren. Aanbeveling verdient het zeker, zooals op sommige ambachtsscholen geschiedt, de leerlingen, nadat ze geleerd hebben goed te werken, ook er aan te gewennen vlug te werken; en bij elk afgeleverd werkstuk in een boekje het aantal uren te noteeren dat de leerling er aan heeft besteed, met daarnaast het aantal uren waarin een volslagen arbeidskracht hetzelfde zou kunnen afleveren Doch ook juist om dat vlugge werken te leeren, moet er véél worden afgeleverd, en is er dus een atelier noodig, waar bestelwerk, soms ook haastwerk, wordt aangenomen van den meest uiteenloopenden aard.
	Ofschoon wij dus de Industrieschool speciaal zouden wenschen te zien als opleidingsschool voor de naaldvakken voor degenen die zich in het bedrijfsleven een toekomst willen scheppen, wij zijn ons maar al te zeer bewust, dat noch in het heden, noch zelfs in de toekomst die inrichtingen enkel eu alleen die ééne opleiding tot dat ééne doel zullen kunnen verstrekken.
	Vooreerst is het aantal plaatsen waar een enkele Industrieschool zou kunnen bestaan, betrekkelijk gering. Wij onderschrijven dan



	ook ten volle het voorstel van de Staatscommissie, om naast de zuivere Industrie-scholen gecompliceerde inrichtingen: Kook Huishoud- en Industrie-scholen te doen verrijzen. Vooral dit dunkt ons in het concept der Commissie zoo juist gezien, dat geen enkele leerling gedwongen zal zijn, lessen te volgen die zij niet wenscht of niet noodig heeft voor haar doel.
	In de tweede plaats zullen er, naast degenen die opleiding in eenig naaldvak verlangen, om zich later in het bedrijfsleven een plaats te veroveren, altijd meisjes overblijven die zulk een vak willen leeren om er later les in te geven. Zelfs indien de door mevrouw van Reenen geprojecteerde Rijksopleidingsschool eenmaal tot stand komt, en alle aanstaande leerkrachten in de naaldvakken aan de meisjes-vakscholen aldaar gevormd zouden worden, dan zou toch de voorbereiding tot de acte naaldwerk die de bevoegdheid verleent tot het geven van onderwijs aan de lagere school en de school voor voortgezet onderwijs, kunnen en waarschijnlijk moeten geschieden aan de Industrieschool zélve.
	Wat de kantoor-opleidingen betreft deze behooren o. i. evenmin als de opleiding voor apothekers-assistente en voor de acte lager teekenen, op de Industrie-school thuis. Weliswaar zal er in de uren, voor het algemeen ontwikkelend onderwijs uitgetrokken, eenige bedrevenheid moeten worden bijgebracht in eenvoudige administratie, ten behoeve van die leerlingen, welke een eigen zaak denken op te richten, maar de opleiding voor het boekhoudexamen moet o. i. door andere onderwijs-inrichtingen worden overgenomen. Op de meeste Industrie-scholen wordt het meisje bovendien alleen klaargemaakt voor de enkele boekhoud-acte, terwijl slechts in weinige scholen ook stenographie en machineschrijven worden onderwezen. Beter nu, dan die onvolledige kantoor-opleiding op de Industrie-school te completeeren, dunkt het ons, ze geheel te laten vervallen; tenminste, zoodra de wensch der Staatscommissie, dat er lager handelsonderwijs gegeven zal worden in alle plaatsen waar daaraan behoefte bestaat, in vervulling is gegaan.
	In sommige gemeenten, waar reeds thans de gelegenheid om handelsonderwijs te genieten ruimschoots geboden wordt, wordt toch dit onderwijs aan de Industrieschool eveneens verstrekt. De directrice deelde ons mede, dat dit h. i. noodzakelijk was, omdat de meisjes dan tevens haar eigen kleeren leerden vervaardigen, terwijl de salarissen die haar op de kantoren werden uitgekeerd zóó laag waren, dat ze er onmogelijk haar goed buitenshuis van konden laten maken of koopen.



	Dit nu komt ons voor, een alleszins afkeurenswaardige cirkelgang te zijn: het meisje ontvangt een tweede rangs kantoor-opleiding; verdient te weinig om van te leven; moet dus, naast haar kantoorwerk, allerhande andere bezigheden verrichten, en komt zoodoende niet verder in haar eigenlijke vak. Ook hier zijn wij van oordeel: beter één ding goed, dan verscheidene half. Laat het meisje een goede opleiding genieten, even grondig als den jongen, en laat haar daarna zich niet tevreden stellen met een minderwaardige honoreering van haren alsdan gelijkwaardigen arbeid. Wil zij buiten noodzaak voor haar liefhebberij japonnen maken, waarom zou men het haar verhinderen? Maar a priori veronderstellen, dat ze haar eigen japonnen moet maken, omdat ze van haar salaris niet behoorlijk zal kunnen leven, dunkt ons fnuikend voor haar energie, en doodend voor haar eergevoel. Met ingenomenheid denken wij in dit verband aan den wenk, door Mejuffrouw van Wijlen indertijd aan hare leerlingen gegeven en door dezen getrouwelijk opgevolgd: een betrekking niet te aanvaarden, wanneer er een te gering salaris voor wordt uitgekeerd.
	Intusschen, al hopen wij, dat in de toekomst de kantoor-opleiding zal worden overgenomen door de lagere handelsschool, de opleiding voor de vakken van nijverheidskunst door de speciale kunstnijverheidsscholen, de opleiding voor apothekers-assistente door de apotheek, de opleiding voor kinderjuffrouw door de huishoudschool, wij zijn er ons niettemin zeer wel van bewust, dat die uitermate vreedzame omwenteling zich slechts langzamerhand voltrekken kan.
	Wij hebben dan ook alleen de richting willen aangeven, waarin de Industrie-school zich naar onze meening in de toekomst behoort te ontwikkelen. Wij hebben alleen wmschen willen kenbaar maken, welke wij nogmaals resumeeren, als volgt:
	ie. Het aantal meisjes dat de Industrieschool bezoekt, niet met het doel om er tot eenig beroep te worden opgeleid, moge gestadig verminderen. Deze soort van leerlingen worden weliswaar niet geweerd, maar het onderwijs mag in géén geval ooit in het bijzonder op hare behoeften berekend zijn
	2e. De huishoud-vakken komen niet voor op het leerplan der Industrie-school, noch op dat voor het industrie-gedeelte eener gecombineerde Kook-, Huishoud- en Industrieschool.
	Scholen voor voortgezet onderwijs met huishoüd- en naaldvakken, eigenlijk beknopte vakscholen vormend, worden alleen opgericht in plaatsen, waar geen bepaalde vakschool gevestigd is of gevestigd kan worden.



	Aan alle bestaande en nog op te richten Kook- en Huishoudscholen worden ’s avonds cursussen gegeven, waar door meisjes die in het huwelijk zullen treden en die overdag haar werk hebben, een 3 a 6 maandelijksche cursus in verschillende huishoudelijke vakken kan worden gevolgd.
	3e. De kern der Industrie-school en van het industrie-gedeelte der Kook,- Huishoud- en Industrieschool vormen de naaldvakken in den ruimsten zin.
	De opleiding zij in alle onderdeden ingericht op de praktijk, en in hoofdzaak berekend op de behoeften van degenen die later als hoofd of ondergeschikte in het bedrijfsleven willen optreden.
	4e. De opleiding voor eenig examen in één der naaldvakken treedt op den achtergrond.
	Leerkrachten mogen bij tientallen, arbeidsters in het bedrijfsleven bij honderdtallen worden gekweekt.
	se. De opleiding voor de acte lager teekenen, tot apothekersassistente, kinderjuffrouw, voor kantoorbetrekkingen en de vakken van nijverheidskunst, worden langzamerhand door andere, hetzij bestaande hetzij nieuw op te richten scholen overgenomen.
	6e. Kunstnaaldwerk worde alleen onderwezen, in zooverre het noodig is voor de vorming van goede lingerie- en costuumnaaisters.
	ye. Zoowel het lager onderwijs, als het teekenen en eene eventueel te onderwijzen vreemde taal worden gedoceerd, met het oog op de praktijk der te leeren en later uit te oefenen vakken, zonder dat daarom evenwel het algemeen ontwikkelend en hetaesthetisch vormend element verwaarloosd worden. De te verwerven kennis en vaardigheid in die vakken worden beschouwd als middel, niet als doel op zichzelf. De verschillende vakken moeten elkander steunen en aanvullen.
	Be. De naaldvakken worden verdeeld in 3 groote afdeelingen; de lingerie-, de costuum-, en de hoeden-afdeeling.
	In de lingerie afdeeling worde ook de corsetten-maakster en de bandagiste gevormd.
	De costuum-afdeeling omvatte ook het mantelvak en de bontbewerking.
	ge. Aan de Industrieschool en het industrie-gedeelte der Kook- en Industrieschool worde een atelier verbonden, waar bestellingen worden opgenomen voor de costuum-afdeeling, het linnen-maatwerk, en de hoeden-afdeeling.
	Het verdient overweging, om de clientèle voor de hoeden overal, en die voor de costuum-afdeeling althans in de kleinere plaatsen



	te beperken tot haar die tot de school in eenige betrekking staan, of de door dezen geïntroduceerden.
	Een gedeelte der afgewerkte hoeden en het confectie-linnengoed kan wellicht, op het voorbeeld der ambachtsscholen, aan werkgevers: winkels worden verkocht.
	De arbeidsters op het atelier zijn alleen de leerlingen van het laatste jaar en degenen die na het afloopen van den volledigen cursus wenschen te blijven, om zich verder te bekwamen.
	Het komt ons, met het oog op de ambitie der leerlingen die niet langer dan tot 15 of 16-jarigen leeftijd de school kunnen bezoeken, verstandig voor, den cursus een drie-jarigen te doen blijven, en na afloop daarvan een getuigschrift uit te reiken
	De leerstof voor de atelier-werkster worde dus over 3 jaren verdeeld. Daarna worden de aanstaande eerste-werkster, de coupeuse, het bedrijfshoofd, de onderwijzeres aan de lagere en de «herhalingsschool», wellicht ook de leerares aan de vakschool gevormd.
	10e. Het gehalte der leerkrachten worde verbeterd, in het bijzonder door instelling van speciale examens voor het naaldwerk en het teekenen ten behoeve der vakschool, en van een staatsexamen voor het costuumnaaien >)
	Daarnaast worde de salaris- en pensioenregeling verbeterd en in verhouding tot den plaatselijken levensstandaard zooveel mogelijk gelijkvormig gemaakt.
	111.
	Op welke wijze is de ontwikkeling van het vakonderwijs voor meisjes, in het bijzonder het onderwijs aan de Industrie-scholen, in goede richting te bevorderen?
	Het is inderdaad een treurig verschijnsel, hoe luttel plaats tot dusver wordt ingeruimd voor het vak-onderwijs aan meisjes, in vergelijking met hetgeen aan het vakonderwijs voor jongens wordt ten koste gelegd.
	Voor dezen bestaan toch de speciale vakscholen voor eenig kunstnijverheidsberoep en voor vakken als kleermaken, schoenmaken, kappen niet mede gerekend, ongeveer 50 ambachtsscho-
	') Ook mevrouw van Keenen-Völter schijnt overneming door den Staat van de taak, die de Vereeniging van Hooiden van Industriescholen in dezen eenige jaren geleden met prijzenswaardigen ijver en toewijding op zich nam, zeer noodzakelijk te achten.



	len, io avondscholen voor beeldende kunsten en nijverheidskunst, 50 burgeravondscholen, 200 avond-teekenscholen, te zamen ongeveer 300 inrichtingen voor vak-onderwijs, waar + 30.000 leerlingen van genieten, en waarvoor door Rijk, provincie en gemeente nagenoeg 1‘ v millioen subsidie wordt verleend.
	En voor meisjes? Eigenlijke industrie-scholen ten getale van 6; 9 huishoud- en industrie-scholen; 4 vrouwenarbeidsscholen ; een XO-tal kook- en huishoudscholen, te zamen ongeveer 30 inrichtingen, met iets meer dan 6000 leerlingen, terwijl er in het geheel een goede 3 ton aan subsidie genoten wordt.
	Waar hebben wij de oorzaak te zoeken van zulk een geweldig tekort? En op welke wijze zou het kunnen worden aangevuld?
	Eenigen tijd geleden zond het Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid een circulaire aan de hoofden van scholen in Nederland met een aantal vragen omtrent de oorzaken welke de vrouwelijke leerlingen beletten, voor eenig beroep te worden opgeleid.
	In hoofdzaak bleek het gemis aan opleiding te wijten te zijn aan sleur, onverschilligheid, onverstand, of ook armoede der ouders, terwijl daarnaast niet zelden opleidingsgelegenheden geheel of in voldoenden getale ontbreken, te ver van de woonplaats gelegen zijn, of een te hoog schoolgeld plegen te heffen.
	Uit de meest verschillende streken van ons land werden ons die gegevens gezonden, die in algemeene strekking merkwaardig met elkander overeenstemmen.
	Enkele der meest sprekende staaltjes laten wij hier ter illustratie volgen:
	Uit Winkel (N. H.) wordt gemeld, dat onder den boeren- en arbeidersstand, waaruit de leerlingen voortkomen, er bijna niemand over denkt, zijn dochters een vak te laten leeren. t>De bevolking is er nog niet rijp voor*.
	Het hoofd der school te Laren (N.-H.) schrijft, dat dienstbode het eenige vak is, in trek bij de arbeidersklasse; traditie, sleur, conservatisme zijn oorzaak van het niet-opgeleid worden der meisjes.
	Uit Kruiningen (Zeel.) hooren wij, dat de ouders der leerlingen veld-arbeiders zijn, en Vis landbouwers, »van zeer lage ontwikkeling en weergalooze bekrompenheid*.
	Het hoofd van één der Amsterdamsche scholen verklaart, dat het meestal de schuld der ouders is, als de meisjes niets leeren. Door financieele omstandigheden worden zij niet verhinderd, hun dochters een opleiding te geven, maar zij redeneeren: »een meisje



	behoeft zooveel niet te leeren; als ’t een jongen wa5....« »Zoo is de toestand bij ± 75 °/«» 1
	Uit Haarlem hooren wij ongeveer hetzelfde. De directeur van de Rijksleerschool, verbonden aan de Rijkskweekschool voor onderwijzers, schrijft eveneens, dat het de schuld der ouders is, als de meisjes voor niets worden opgeleid. »Mijn meisje gaat bij me in ’t huishouden, maar mijn jongen, die moet wat leeren « . ~.»’t Komt er immers toch niet op aan; voor een jongen zou ’t wat anders zijn«. »Dit doet zich in bijna 100% der gevallen voor«.
	Uit den Bommel (Z.-H.) klaagt het schoolhoofd: »we meenen zeker te zijn, dat opwekking tot het laten opleiden voor zeker vak bij de ouders op onverwinlijken tegenstand stuit. De ouders beschouwen hun kinderen als «kleine kapitaaltjes, die zoo spoedig mogelijk rente moeten opbrengen«.
	Uit Muntendam (Gron.) lezen wij, dat de meisjes die van school komen dikwijls gaan naar de pettenfabriek, te Muntendam zelf, op een brei-inrichting te Veendam of Wildervank, op een confectieatelier, en naar naaisters, om het vak te leeren. De meisjes uit den burgerstand blijven thuis en wachten op een echtgenoot. Minder gegoeden gaan bij den weg voor den kleinverkoop van visch en fruit; of worden kindermeisje, loopmeisje, dagmeisje, dienstbode, zonder opleiding. >Zeer vele vroege en onberaden huwelijken* teekent het hoofd der openbare school, die 500 leerlingen telt, hierbij aan.
	Het hoofd der openbare school te Ambt-Ommen (Overijssel) schrijft: »De vrouwelijke leerlingen bezitten, op een enkele na, weinig animo, doch dit zou zeker veranderen als de ouders meer ontwikkeld waren. Dezen zijn meestal geheel onverschillig. »De vrouw voor de huishouding, dus voor het trouwen, bestemmen, is hier de leuze«. j>Veel ongelukkige huwelijken zouden voorkomen worden, als de vrouw zelf een handwerk of beroep kende, waardoor ze niet, zooals tegenwoordig vaak, op een man zit te wachten*. «Naast bewerking derregeeringomopleidingsinrichtingen, is zeer noodig en nuttig, de ouders er van te overtuigen, dat ze ook hun meisjes wat moeten laten leerenc.
	Uit Heerhugowaard (N-H.) meldt het hoofd van één der scholen: »uitgaan, dansen, veel door jongens gevraagd worden, vrij vroeg trouwen, is ’t ideaal van vele ouders, die de kinderen in die richting drijven*.
	Niet met verwondering, nadat wij van dat alles hadden kennis
	5



	genomen, wèl daarentegen met groote ingenomenheid, werd door ons het aanbod van verschillende schoolhoofden begroet, om hun medewerking te verleenen tot het bestrijden van hetgeen zij èn op zichzelf èn terwille van de gevolgen, als wantoestanden ten diepste hebben leeren betreuren.
	Uit andere gemeenten, soms ook uit andere kringen van dezelfde gemeenten, ontvingen wij evenwel bericht, dat vakopleidingsgelegenheden er wèl zouden worden gewaardeerd.
	Uit Dordrecht vernemen wij de klacht, dat de opleiding aan de Huishoud- en Industrieschool voor velen te kostbaar is.
	Te Leiden wordt, naar men ons meldt, het gemis eener Industrie- en Huishoudschool gevoeld.
	Te Woerden zou van een vakschool ongetwijfeld gebruik worden gemaakt. Ouders die het betalen kunnen, zenden hun dochters naar Utrecht of Gouda. Doch dezen vormen slechts ongeveer 30 •/.- De overige 70 °/o leeren verder niets, worden onopgeleid dienstmeisje, kindermeisje, of gaan naaien op een «naaiwinkel».
	Uit Amsterdam verklaart een schoolhoofd: «Amsterdam moet meer Werk- en Leerscholen hebben. De meisjes kunnen nergens heen, als ze van school komen. Aan de ééne Werk- en Leerschool komen veel te veel kandidaten.»
	Uit Bellingwolde (Gr.) schrijft men ons, »dat in sommige gevallen van een vakopleiding, indien er gelegenheid voor bestond, misschien wel zou worden geprofiteerd.»
	Het hoofd der openbare lagere school te Ameide (Z. H.) spreekt zich positiever uit: «Ondergeteekende is er van overtuigd, dat, bestond hier gelegenheid tot vakopleiding, er ook wel gebruik van zou worden gemaakt.»
	Ook uit Ammerstol (Z. H.) komt hetzelfde bericht: «Was er gelegenheid in deze gemeente, zeker zou er een dankbaar gebruik van gemaakt worden, vooral voor ’t vervaardigen van costuums, onderwijs in het koken, boekhouden, fraaie handwerken en handelscorrespondentie. »
	Uit Clinge (Zeel.) wordt medegedeeld, dat het kantwerken en borduren, het middel van bestaan voor nagenoeg de geheele bevolking, een rijker bron van inkomsten zouden kunnen worden, <a. als er een goede vakschool was, en b. als de bazen niet met al de verdienste gingen strijken.»
	Een uitgestrekt arbeidsveld ligt daar dus vóór ons ; en zeker zullen er jaren moeten verloopen, eer sleur en vooroordeel op de vlucht zijn gedreven en de thans nog heerschende onverschillig-



	heid omtrent het vraagstuk van de meisjesvakopleiding bij ouders, bevolking en overheid voor belangstelling en verantwoordelijk, heidsgevoel zal hebben plaats gemaakt.
	Wij kunnen ons dan ook ten volle vereenigen met het denkbeeld, geopperd door Dr. D. Bos, om die veelomvattende taak in handen te leggen van een nationale vereeniging, die over het geheele land hare vertakkingen zou moeten hebben, en welker bestuur zou moeten gevormd worden door mannen en vrouwen uit alle oorden en de meest verschillende kringen onzer samenleving, Gedachtig aan de gunstige resultaten van het sinds 12 jaar georganiseerde handelsonderwijs ten onzent, meende Dr. Bos, en wij sluiten ons geheel bij dezen gedachtengang aan, dat een soortgelijke vereeniging aan het speciale meisjes-vakonderwijs, d. i. de opleiding in die vakken welke van oudsher in het bijzonder als vrouwenarbeid beschouwd en door vrouwen beoefend plegen te worden, niet minder belangrijke diensten zou kunnen bewijzen.
	Overal in den lande, waar de bevolking «nog niet rijp is» voor het denkbeeld, dat de meisjes even goed als de jongens voor een beroep moeten worden opgeleid, zullen zoowel de leden van het hoofdbestuur der nieuw te stichten vereeniging, als de afdeelingsbesturen, de eventueele correspondenten en werkende leden, op alle mogelijke manieren, steeds zich aanpassend aan den ontwikkelingsgraad van het te hervormen publiek, de denkbeelden moeten trachten ingang te doen vinden, dat de ouders zonde bedrijven, wanneer zij hun kinderen beschouwen als kapitaaltjes die rente moeten afwerpen; zonde eveneens, wanneer ze niet, zooveel in hun vermogen staat, rekening houden ook met de wenschen en neigingen hunner dochters, geen eerbied koesteren voor haar aanleg, haar talent en haar idealen. In tallooze variaties moet het thema worden herhaald, dat ook aan de dochter, evengoed als den zoon, de gelegenheid moet worden geschonken, zich op te werken tot financiëele onafhankelijkheid, met alle zedelijke voordeelen, daaraan verbonden; dat voor de vrouw evenmin als voor den man, dè levensbestemming is, om tot een huwelijk te geraken, maar om een vol-waardig mensch te worden in de maatschappij; en dat, al mócht door een later huwelijk het geleerde niet of nauwelijks in praktijk worden gebracht, het aan hare opleiding bestede geld toch nooit als weggegooid zou mogen worden beschouwd.
	Tegelijkertijd zou de bevolking overal moeten worden opgewekt, om op eigen initiatief vakscholen of -cursussen voor meisjes te stichten, terwijl voortdurend bij de overheid zou moeten worden



	aangedrongen op ruime subsidieering der reeds bestaande of nog op te richten opleidingsgelegenheden. f)
	Tot zóóver zou de vereeniging overal in den lande vrijwel gelijkvormig kunnen optreden. In andere opzichten evenwel, zou zij in de ééne plaats geheel anders te werk moeten gaan dan in de andere.
	Er zijn streken, waar voorloopig van beroepsopleiding in strikten zin geen sprake kan zijn, omdat de meeste meisjes naar de fabriek trekken en vroeg trouwen. In dergelijke streken zal wel het eerst noodige hierin bestaan, dat de bevolking doordrongen worde van het voordeel dat er voor hen allen in ligt, wanneer de aanstaande huisvrouw voor de taak die haar als zoodanig wacht en die feitelijk even goed als iedere andere dagelijks terugkeerende arbeid als een »beroep” moet worden beschouwd, beter wordt voorbereid; hoe daardoor de maaltijden smakelijker en voedzamer zullen worden, woning en huisraad gezelliger en netter onderhouden, de kinderen beter verzorgd; kortom : hoe er met hetzelfde kleine inkomen meer welvaart en warmer huiselijkheid heerschen zal. Kook- en huishoudcursussen, kort van duur en praktisch ingericht, zullen in die gemeenten moeten verrijzen. Misschien zullen langzamerhand de cursussen zich uitbreiden tot opleidingsschool voor dienstboden en, wanneer men in die streek zóóver is gekomen, dan is de weg tot verdere, en meer gevarieerde opleiding gebaand.
	Elders, in landbouwdistricten, zal propaganda moeten worden gemaakt voor landbouw-huishoudonderwijs voor meisjes, hetzij in afzonderlijke scholen, hetzij voorloopig verbonden aan bestaande huishoud- of landbouwwinterscholen, hetzij door middel van uitgebreider of eenvoudiger cursussen, of van »wandel-lessen«, door een rondgaande leerares op de boerderij zelve verstrekt.
	Wéér elders, als in Clinge, waar één of twee bepaalde industrieën worden beoefend, zal moeten worden gezorgd voor een speciale vakschool voor die enkele takken van nijverheid, terwijl bovendien de vereeniging pogingen zou moeten aanwenden tot het oprichten van centrale werkplaatsen, wellicht ook tot gezamenlijken aankoop van het te bewerken materiaal of gezamenlijken verkoop van het vervaardigde product.
	’) Zooals reeds werd opgemerkt, zouden wij liever de vakschool geheel in overheidshanden zien; wat niet wegneemt, dat wij voorloopig gaarne, voor zoover dat in ons vermogen staat, onze medewerking willen verleenen tot het verkrijgen van den steun der overheid voor het particulier initiatief.



	En in een groot aantal gemeenten zou de vereeniging moeten ijveren voor het stichten van Industrie- of Huishoud- en Industriescholen, waarbij o. i. van de volgende grondbeginselen zou moeten worden uitgegaan;
	ie. Ook waar Industrie- en Huishoudschool in één gebouw gevestigd zijn, en waar wellicht de vakken van lager onderwijs door beide groepen van leerlingen te zamen gevolgd kunnen worden, zou toch de opleiding voor de huishoudvakken en voor de vakken van industrieelen aard gescheiden moeten zijn.
	De meisjes die zich voor eenig vak van nijverheid willen bekwamen, met het doel, er haar middel van bestaan van te maken, leeren, indien zij zich later mochten verloven, koken en huishoudkunde tegen den tijd dat zij zich in het huwelijk begeven; 7iiet als onderdeel harer vakopleiding in de eigenlijke leerjaren.
	2e. Ofschoon aan die scholen gelegenheid zal moeten zijn, zich te bekwamen voor verschillende examens in de naaldvakken, voorloopig waarschijnlijk ook dikwijls voor kantoorbetrekkingen, terwijl ’s avonds ook gedeeltelijk ter kasstijving cursussen zullen moeten gegeven worden van den meest verschillenden aard, zal toch de kern der Industrie-school zoowel als van het industriegedeelte eener Huishoud- en Industrieschool gevormd moeten worden door de «naaldvakken» in den ruimsten zin, zoodat deze opleidingsinrichtingen voor meisjes ongeveer gelijk loopen met de Ambachtsscholen voor jongens, en de aanstaande huisnaaister, atelier-werkster, coupeuse, bedrijfshoofd in het kleedermaakstersvak, reform-naaister, bontwerkster, modiste, linnennaaister, rorsetière, bandagiste, aldaar hare opleiding genieten.
	De lijst der beroepen zal misschien hier en daar moeten worden uitgebreid of ingekrompen. Bij de uitbreiding drage men evenwel zorg, zich niet te begeven buiten de grenzen der «prozaïsche» vakken van nut. De vakken van mogen in de toekomst alleen beoefend worden door de enkele uitverkorenen, die op speciale kunstnijverheidsscholen opleiding kunnen vinden. Haar aantal worde en blijve zoo beperkt mogelijk.
	3e. Het algemeen vormend gedeelte van het onderwijs, geconcentreerd in het bijzonder in de vakken van lager onderwijs, maar ook in het teekenonderwijs, en eene eventueel te doceeren vreemde taal, zij er op ingericht, om de meisjes te leeren: helder te denken, zich behoorlijk mondeling en schriftelijk uit te drukken, goed in zich op te nemen, begrip te krijgen van verhouding, lijn en kleur, kortom, de leerlingen, zonder haar onnoodigen would-be weten-



	schappelijken ballast mede te geven, en zonder ooit het verband met het eigenlijke vak uit het oog te verliezen, intellectueel en aesthetisch op niet al te smalle basis te ontwikkelen.
	De praktische opleiding zij zoo geleidelijk en veelzijdig mogelijk, en sluite aan bij de praktijk des levens. Door tal van middelen: het atelier-vverk en het houden van aanteekening van den tijd welken de leerling aan eenig voorwerp heeft besteed, leere de school na het goed ook het vlug arbeiden en het zich aanpassen aan de eischen van het oogenblik. Zoodoende zal worden bevorderd, dat de bezwaren welke vele werkgeefsters alsnog tegen de Industrieschoo koesteren, analoge bezwaren als destijds tegen de ambachtsschooll werden te berde gebracht, allengs verdwijnen, en aan de op de Industrie school gevormde arbeidskrachten voortdurend meer de voorkeur gegeven wordt.
	Op vele wijzen en in wijden omvang zal deze hervorming onzer nut verspreiden.
	Een groot gedeelte onzer nationale nijverheid zal er door worden gebaat, wanneer velen der daarin werkende krachten breeder ontwikkeld en beter voorbereid, zoowel qualitatief als quantitatief hare arbeidsprestatie vermeerderen.
	Daarenboven, zoodra ook hier te lande uitnemende lingerienaaisters, corsettenmaaksters en modistes gevormd worden, zal er door de zeer kieskeurigen en gefortuneerden, die thans linnengoed, corsetten, vaak ook hoeden, uit het buitenland plegen te betrekken, geen reden meer bestaan, om de inlandsche nijverheid op dat gebied niet te steunen. Dat onze jonge nederlandsche vrouwen, mits goed onderlegd, in die beroepen geenszins voor de buitenlandsche de vlag behoeven te strijken, lijkt ons aan geen redelijken twijfel onderhevig. Fransche, Belgische en Duitsche coupeuses zullen dan op den duur door neder landsche worden vervangen. Het vak van «naaldwerkster» zal stijgen, zoowel in aanzien als in winstgevendheid.
	Naast de nijverheid, zal ook het publiek er wèl bij varen, wanneer het dichter bij honk even goed zijn gading vindt. Van duizenden en tienduizenden koopsters, die geen schatten te verteren hebben, zal de eenvoudige kleeding winnen aan sierlijkheid en doelmatigheid, wanneer de vingers die het confectie- zoowel als het maatgoed, de onder- zoowel als de bovenkleeding vervaard! gen, smaakvoller werk leveren, dat in harmonie is met gestalte en gelaat der te kleeden personen.
	En van onberekenbaar nut zal het ten slotte zijn voor een groot



	gedeelte der vrouwelijke bevolking uit onze middelklasse, wanneer zij, opgeleid volgens aanleg en neiging, niet teleurgesteld worden door acten waar men geen brood mee winnen kan, en niet op een dwaalspoor gevoerd door het wanbegrip, dat hongerlijden in een vak van kunst van hoogere orde is, dan welvaart genieten, en daardoor ook weder welvaart verspreiden, in een vak van praktisch, schijnbaar prozaïsch nut.
	Rustig in haar levensbevrediging, doordat het volwassen organisme alle krachten in juiste maat en verhouding in werking stelt; door hare economische onafhankelijkheid vrij in de zelfbepaling harer handelingen, vrij tegenover hare ouders en hare omgeving, tegen over den verloofde, en den echtgenoot, zal zij door haar breedere ontwikkeling, haar gekuischten smaak, haar aan methode gewenden geest, haar steviger plichtbesef en teerder verantwoor Gelijkheidsgevoel, volgens de wetten der erfelijkheid, waarschijnlijk kinderen ter wereld brengen van een physiek, zoowel als intellectueel en moreel gelukkiger aanleg; en ongetwijfeld voor eigen of anderer kinderen, voor haar naaste of verwijderder omgeving een betere opvoedster zijn. Om van haar persoonlijk geluk, dat^toch zeker een met geheel te verwaarloozen factor mag worden ge noemd, met eens te spreken 1
	Zoo zal hetgeen er aan tijd, geld of moeite aan het op verstandige basis opbouwen van dit speciale meisjesvakonderwijs mocht worden ten koste gelegd, een kapitaal vormen voor de volkswe vaart, het volksgeluk en de volkskracht, dat ruimschoots rente zal atwerpen tot in lengte van dagen.



	



	Bijlage.
	Overzicht van de bestaande Industrie-scholen, Huishoud- en Industrie-scholen, Industrie- en Huishoudscholen, en verwante inrichtingen.
	Naam der school, (Minimum-1 Duur van Te verwerven getuigschriften, diploma’s, acten. Voornaamste beroepen, jaar van oprichting, Directrice. toelatingsleeftijd. den volledigen cursus Schoolgeld. Leervakken. waarin de oud-leerlingen werkzaam zijn of atelier. Subsidie. Opmerkingen, 1. Industrieschool voor vrouwelijke jeugd te Amsterdam. 1865 13 a 16 jaar. 4 jaar. vervolgschool ƒ 25; ƒ40 voorleer-Vakken van lager onderwijs; boekhouden; ad minis-Bewijs van eervol ontslag, na volledig afgeloo-Vóór 1898: Apothekersbediende; huishoudelijke Bestelwerk ƒ 7465 rijk. „ 2879 prov. Algemeene opmerkingen: De opgaven omtrent de verschillende scholen zijn niet van gelijke waarde en misschien niet altijd ten behoeve der oud-Ieerlingen in fraaie handw. lingen die aan de pharmaceutische tratie; stenografie; machineschrijven; teekenen; artsenijmengkunde; nuttige handwerken; fraaie handwerk.; linnennaaien; pen cursus; diploma stenografie A, B en C; acte nuttige handwerken; „ fraaie „ ; betrekking; schoolbetrekking; zeer enkelen naaister op een atelier; winkelbediende; kantoorbetrekking Na 1898 niet bekend borduurwerk; „ 8136 gem. „ 1000 „Nut” .opgericht door de beide Amsterdam lessen deelnemen; verminderend. ƒ 19980 meer geheel juist, omdat het eene jaarverslag en het eene prospectus veel gedetailleerder opgave verstrekken dan het andere, terwijl ons dikwijls jaarverslagen der laatsche Departementen van de „Maatschappij tot Nut ƒ 30 voor de costuumnaaisters. wollenaaiemkantwerken en -wasschen; kartonneeren „ teekenen L. O.; „ apothekers-bediende. van ’t Algemeen”). ste jaren ontbraken. Bij de gecombineerde scholen werd Mejuffr. H. Steiner. alleen opgenomen hetgeen betrek king heeft op de leerlingen die het „industrie”onderwijs volgen. Speciale opmerking: Deze school is geheel gereor-2. Industrieschool 12 jaar. 3 jaar voorbe ƒ 15-/ 40. Vakken van lager onder-Getuigschrift der school; Vóór 1898: Huishoude-Bestel-In 1908 * ganiseerd. Het nieuwe leerplan ging September 1911 in werking. voor meisjes reidend onder-Er kan wijs; Fransch en Duitsch schooldiploma boekhou lijke betrekking; schoolwerk ƒ 17000 te zamen. te wijs en 2 jaar gedeeltelijk facultatief; teekenen; nutden; diploma boekhouden betrekking; winkelbetrekingerie en Arnhem. vakonderwijs; of geheel tige en fraaie handwerken; voor de Vereeniging van king. Na 1898 niet bekend. costuums. 18/.:$ vervolgklasse. vrijstelling wasschen; mangelen;strij-Leeraren in het Boekhou -Mejuffr. G. N. Bader. van schoolgeld worden gegeven. ken; huishoudkunde; gezondheidsleer; koken en voedingsleer; linnennaaien; wollenaaien; boekhouden; handelsrekenen; handelsrecht; machineschrijven; opvoedkunde; fröbelen; behandeling van het jonge kind. den en de Federatie van Handels- en Kantoorbediendenvereenigingen in Nederland; diploma voor kinderjuffrouw, uitgereikt door „Tesselschade”; acte nuttige handwerken; „ fraaie „



	



	Naam der school, jaar van oprichting, Directrice. (Minimum-) toelatingsleeftijd. Duur van den volledigen cursus. Schoolgeld Leervakken. Te verwerven getuigschriften, diploma’s, acten. Voornaamste beroepen, waarin de oud-leerlingen werkzaam zijn. Bestelwerk of atelier. Subsidie. Opmerkingen. 3. Industrieschool voor meisjes te ’s-Gravenhage 1876 (opgericht door een Commissie uit de Departementen der Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van Nijverheid, en van de Maatschappij totNut van ’t Algemeen, en uit de afdeelingen der Ver tot Bevordering van Fabrieksen Handwerks-nijverheid te ’s-Gravenhage) Mej. J. S. Beydals. 12 j. 3 j voorbereidend onderwijs; 1, 2 of 3 jaar vakonderwijs, ƒ 20 Geheel of gedeeltelijke vrijstelling kan worden verleend. Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige handw.; fraaie handw.; linnennaaien; costuumnaaien; strijken; waschbehandeling; boekhouden. Schooldiploma voor linnen- en voor costuumnaaien; schooldiploma voor boekhouden. Diploma boekhouden van de Ver. van Leeraren en de Federatie Acte nuttige handw, „ fraaie Vóór 1898: Huishoudelijke betrekking; schoolbetrekking; kantoorbetrekking; winkeljuffrouw; naaister op atelier Nd 1898 slechts sporadisch bekend. Geen bestelwerk. In 1909: ƒ 8000 rijk „ 3500 prov. „ 9500 gem. ƒ21.000 4, Industrieschool 13 j. 3 j., verdeeld ƒ20 Vakken van lager onder-Schooldiploma costuum-Vóór 1898: Druk bezocht In 1910: voor meisjes te Rotterdam 1885 Mej. E. P. Dirks. (bij hooge uitzondering 12 j.) over 6 halfjaarlijksche klassen. Nog 4 klassen voor wie langer willen blijven. Op verzoek wordt vrijstelling verleend. wijs; teekenen; nuttige en fraaie handw.; linnen- en costuumnaaien; strijken; boekhouden; stenografie; raachineschrijven;Franschj cartonneeren. naaien en boekhouden. Diploma boekhouden van de Ver. van Leeraren en de Federatie. Diploma stenografie. Acte nuttige en fraaie handwerken. Onderwijzeres; costuumnaaister; naaister op atelier; huisnaaister; kantoorbediende; winkeljuffrouw. Nd 1898: 2e Werkster; le werkster; 2e coupeuse; le coupeuse op atelier; lingerie-naaister; onderwijzeres in handwerken of costuumnaaien op lagere scholen, Industrie- en Vakscholen; steno-typiste; boekhoudster; in zaak van den vader; fljnstrijkster. atelier. ƒ 8602 rijk „ 3500 prov. „ 8625 gem. „ 125 Nut ƒ20 852



	



	Naam der school, jaar van oprichting, Directrice. (Minimum-) toelatingsleeftijd. Duur van den volledigen cursus. Schoolgeld. Leervakken. Te verwerven getuigschriften, diploma’s, acten. Voornaamste beroepen, waarin de oud-leerlingen werkzaam zijn. Bestelwerk of atelier. Subsidie Opmerkingen. 5. Industrieschool voor meisjes te Groningen, 1905. Mej. I. H. A. Linden. 12 j. 3j. verdeeld over over 6 klassen. Vervolgklasse voor nuttige en fraaie handwerken en costuumnaaien ƒ 20. geheele ofge deeltelijke vrijstelling kan worden verleend. Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige en fraaie handw.; linnen- en costuuranaaien; boekhouden. Getuigschrift der School. (Na 1911); Schooldiploma costuumnaaien. Diploma voor boekhouden van den Bond van HandelsenKantoorbedienden,en de Vereeniging van Leeraren Acte nuttige en fraaie hw Onderwijzeres nuttige handwerken aan lagere scholen; verderonbekend. Atelier, In 1910: ƒ 5485 rij k „ 1500 prov. „ 3000 gem. „ 1000 a. zijde ƒ 10 985 6 Industrieschool voor meisjes te Zutphen. in 1908ontstaandoor de splitsing der Kunstnij verhei ds-Vak- en Teekenschool in een Ambachts- en een Ind. School. Mej. G. van Doorn. 2 of 3 jaar. Er worden meer afzonderlijke cursussen gegeven : voor costuumnaaien 3 j.; nuttige hw. 2j.; nuttige en fraaie hw.3j.;coupeuse V. J. Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige en fraaie hw.; linnen-en costuumnaaien; strijken; costuumkunde. Diploma leerares costuumnaaien Acte nuttige en fraaie hw , en teekenen L. O. 7. Alkmaarsche Huishoud- en Industrieschool 1894. Mej. M. W. Arbeiter. 12 j. 3 j. verdeeld over 6 klassen; of2 j. voor meisjes boven de 14 j. die U. L, O. of M. 0. hebben genoten. ƒ25 —ƒ60 Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige en fraaie hw.; linnen- encostuumnaaien; boekhouden; Fransch facultatief. Schoolgetuigschrift. Schooldiploma voor linnennaaien, costuumnaaien en boekhouden; acte nuttige en fraaie handw. en teekenen L. 0. geen atelier. In 1906: ƒ 5000 rijk „ 1500 prov. „ 2500 gem. „ 235 nab gem. Van den beginne af zijn de opleidingen voor de huishoud- en voor de „industrie”-vakken gescheiden. 8 Zwolsche Industrie- en Huishoudschool voor meisjes 1899 Mej. J. E. Kleijn. 12 j. 3 j. verdeeld over 6 klassen; V/t jaar voorbereidend onderwijs, 1V, jaar vakonderwijs. ƒ25; voor minvermogenden ƒ10; onvermogenden koste loos. Vakken van lager onder wijs; teekenen; nuttige en fraaie handw.; linnen- en costuumnaaien; koken; huishoudkunde; waschbehandeling; strijken; boekhouden; Fransch; Engelsch. Schoolgetuigschrift Schooldiploma voor linnen- en costuumnaaien, strijken, teekenen voor industrieele doeleinden, boekhouden. Acte nuttige en fraaie handwerken. geen atelier. ƒ 9235 In 1905: ƒ 5500 rijk „ 1260 prov. „ 1000 gem. ƒ 7760 De eerste U/s jaarkrijgen alle leerlingen hetzelfde onderwijs. 9. Dordtsche Industrie- en Huishoudschool 1901 Mej. N. van Berkum. 12 j. 2 j. voorbereidend onderwijs; l‘/„ 2 of 3 j. vakonderwijs. ƒ20-/50; voor aanstaande huisnaaisters ƒ0.25 per week Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige en fraaie handw.; gezondheidsleer en huishoudkunde (in de voorbereidende klassen); linnen- en costuumnaaien; opvoedkunde; kunstgeschiedenis (voor de acte fraaie hw); beschavingsgeschiedenis (voorde costuumnaaister); strijken en koken (1 uur voor de huisnaaisters); boekhouden, handelsrekenen, handelsrecht. Schooldiploma voor huisnaaister en costuumnaaister Diploma boekhouden voor de Ver. van Leeraren en de Federatie. Acte nuttige en fraaie hw. Huisnaaster; verder onbekend. geen atelier. De eerste 2 j. hebben alle leerlingen hetzelfde onderwijs.



	



	Naam der school, jaar van oprichting, Directrice. (Minimum-) toelatingsleeftijd. Duur van den volledigen cursus. Schoolgeld. Leervakken. Te verwerven getuigschriften, diploma’s, acten. Voornaamste beroepen, waarin de oud-leerlingen werkzaam zijn Bestelwerk of atelier. Subsidie. Opmerkingen. 10 Haarlemsche Huishoud- en Industrieschool 1901 Mejuffrouw C. von Hünteln. lagere school afgeloopen. Meer losse cursussen,gedurende eenige uren Verschillend naar gelang der gevolgde Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige en fraaie handw ; linnen-Schooldiploma voor lin nen- en costuumnaaien. Diploma voor kinderjuffr. — — / In 1910: 7000 rijk per week; de vakborduurster cursussen: ƒ 10-/12-/25 en costuumnaaien; strijken; boekhouden; steno(Tesselschade). Acte nuttige en fraaie hw » » 3000 prov. 4505 gem. heeft 1 j, de linƒ 50-/ 60-/ 70, grafie; tnachineschrijven; f 14.505 nen-encostuum kinderverzorging. naaister 3 j. door loopend onder wijs. 11. ’s-Gravenhaagsche Vakschool voor Meisjes 1902 Mei. A. Berghuis. 13 j. Voor linnennaaister 3 j.; costuumnaaister 4 j.; coupeuse 6 j.; f 0.25 per week gedurende 2 j.; daarna des- Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige en fraaie handw.; linnen- en costuumnaaien; koken; Schooldiploma linnennaaien; costuumnaaien A en B, en boekhouden. Diploma boekhouden van — 2 druk bezochte ateliers. Ook f » In 1909: 7000 rijk 2000 prov. kinderjuffrouw gewenscht gymnastiek; boekhouden’ de Ver van Handelslee bestelwerk linnengoed. » 6500 gem. 2 j.; boekhoudkosteloos. handelsrekenenenhandelsraren (vervallen); Diploma kinderjuffr (Tesselschade) ƒ 13 500 ster 2 of 3 j. recht (deze 3 vakken thans voorloopig opgeheven); strijken en waschbehande ling; behandeling van het jonge kind, fröbelen, op voedkunde, zingen. 12. Amersfoortsche Industrie- en 12 j. 2 j. voorbereidend onderwijs, ƒ 6-/60; vrijstelling Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige en fraaie handw.; linnen- en Schooldiploma voor linnen en costuumnaaien — geen atelier. / In 1910: 1902 daarna 2 j. voor kan worden Diploma boekhouden van 6000 rijk Mejuffrouw H. M. S. J.deHoll. nuttige en 2 j. v. verleend. costuumnaaien; kunstge„Mercurius”, Ver. van Lee » 1500 prov. fraaie hw,; 4 j. schiedenis; fröbelen; kinraren en Bond van Handels » 2500 gem. voor hulp- en 6j. derzorging; boekhouden; en Kantoorbedienden; Di f 10 000 voor hoofdacte handelsrekenen en hanploma fröbelonderwijze fröbelen; 2 j voor delsrecht. res; Acte nuttige en fraaie boekhouden, tee handwerken. kenen, linnen naaien en cos tuumnaaien 13. XJtrechtsche Industrie- en Huishoudschool 1902 12 j. 3 j, nl l1/, jaar voorbereidend en 1V, jaar vakƒ 25? vrijstelling kan worden Vakken van lager onderwijs; teekenen; nuttige en fraaie handw., linnen- en Diploma Kinderjuffrouw (Tesselschade). Acte nuttige en fraaie hw. Huishoudelijke betrekking. Verder onbekend. geen atelier. — onderwijs verleend. costuumnaaien; koken; Mejuffrouw E. A. Westendorp. voedingsleer; huishoudkunde; gezondheidsleer; waschbehandeling en strijken; slöjd en cartonnage; fröbelen; behandel ling van het kind.



	



	Naam der school, (Minimum-) Duur van Te verwerven getuigschriften, diploma’s, acten. Voornaamste beroepen, Bestelwerk jaar van oprichting, Directrice. toelatingsleeftijd. den volledigen cursus. Schoolgeld. Leervakken. waarin de oud-leerlingen werkzaam zijn. of atelier. Subsidie. Opmerkingen. 14. Schiedamsche _ Huishoud- en In dustrieschool 1905. Mej.M.van derVen. 15. Leeuwarder lagere school 2 j. aanv, kl. A. Aanvangskl. Aanvangsklassen: Vakken Schoolgetuigschrift voor geen atelier. Industrie- en Huisdoorloopen. 8 mnd. „ B A/25, B. ƒ60. van lager onderwijs: linnen- en costuumnaaien. houdschool voor daarnavakonder-Voor linnen-Fransch, facultatief; teeke-Schooldiploma voor lin meisjes wijsklassen: naaienƒ25 of nen; handw.; koken; voenen- en costuumnaaien. 1906. l1/, j.linnennaai/40;costuum dingsleer; huishoudkunde; Diploma boekhouden van Mejuffrouw en; 4 halvejaren naaien ƒ 25 of gezondheidsleer; wasch-Mercurius; Bond van Han -Joh. M. C. Aalbers. costuumnaaien; 3 j nuttige en fraaie handw. en boekhouden ƒ40; nuttige ƒ40; fraaie hw. ƒ50; boekh. ƒ 30. behandeling; strijken; gymnastiek, facultatief. Industrie-onderwijs: nuttige fraaie handw.; linnenen costuumnaaien; teekenen; Nederlandsch; Kunstgeschiedenis; boekhouden; stenografie. dels-en Kantoorbedienden en Ver. van Leeraren Acte nuttige en fraaie hw. en teekenen L. O. 16, Vrouwen arbeids — 3 jaar. — Nuttige handwerken; strij school te ken; waschbehandeling; Harderwijk. koken; voedingsleer. Mejuffr. Beumer. 17. Culemborg-12 j. 3 jaar. f20; minver-Nuttige en fraaie handw.; Na 3 jaar schoolgetuig geen atelier. f 1250 rijk sche Huishoud- en mogenden costuumnaaien; wasschen schrift. „ 125 prov. „ 125gem. Industrieschool 1905 Mejuffrouw ƒ8, of 20 ets. per week; onvermogenen strijken. ƒ 1500 M. Glaudemans. den kostel. 18. Deventer 12 j. 3 jaar; voor ƒ9; minver-Vakken van lager onder-Schoolgetuigschrift voor ± de helft der oud-leerlingeen atelier. In 1909: De eerste H/j jaar volgen alle leerlingen hetzelfde onderwijs. Vrouwenarbeids costuumnaaien mogenden wijs; teekenen; nuttige hw.; linnennaaien en costuumgen wordt dienstbode; ƒ 8500 rij k school 4 jaar. Halfjaarf 3; costuumnaaien; boekhounaaien. ± 1/4 beoefent huisindus „ 2038 prov. 1905. lijksche klassen; onvermogenhouden; wasschen; strij trie voor winkels van con „ 7583 gem. „ 253 a. gem. Mej. M. C. Boetje. de eerste 3 klasden kosteken; huishoudkunde; ko fectie-werk; of worden sen geven voorbereidend loos. ken. daarbij huisnaaister; ± 1/4 werken op naaisters-ate ƒ 18 374 onderwijs. liers. 19. School voor lagere school 3 jaar, verdeeld ƒ6; minver-Vakken van lager onder-Schooldiploma. geen atelier. In 1909: Aan ouders die de meisjes de school Vrouwenarbeid doorloopen. over 6 klassen, mogendenƒ3; wijs; jingen; teekenen; ƒ 3000 rijk anders niet zouden laten bezoeken, te waarvan 4 klasonvermogennuttige handwerken; lin „ 1150 prov. omdat zij de verdiensten van het Botterdam. sen voorbereiden kostenen- en costuumnaaien. „ 2985 gem. kind niet kunnen missen, wordt uit dend en 2 meer vakonderwijs geven. loos. Mevr. W. Frank-Broese v. Groenou. ƒ 7135 een afzonderlijk fonds vergoeding voor loonderving verleend tot een bedrag van ten hoogste ƒ 1 per week.



	



	



	Uitgaven van de Nutscommissie voor Onderwijs:
	het Leerlingwezen in JVederland.
	Xn opdracht van dc Nutscommissic voor Onderwijs
	door 7. Bruinwold Riedel.
	Prijs 60 cent. Bij 10 exx. 50 cent, bij 25 exx. 40 cent p, ex.
	Vakonderwijs voor JVleisjcs.
	X.
	het Vakonderwijs in Koken en huishouden en de opleidingtotDienstbode
	In opdracht van de Nutscommissic voor Onderwijs
	door X Brmnwold Riedel.
	Prijs óo cent. Bij 10 exx. 50 cent, bij 25 exx. 40 cent p. ex.
	XX.
	hetVakonderwijsinZiekenverpleging
	In opdracht van de Nutscommissie voor Onderwijs
	door X C. van Lanscbo* Rubrccbt.
	Oud-Terplecgster.
	Met 9 bijlagen.
	Prijs 60 cent. Bij 10 exk. 50 cent, bij 25 exx. 40 cent p. ex.
	De School en bet wetsontwerp tot regeling van de positie van vrouwelijke Rijks-ambtenaren en onderwijzeressen bij bet openbaar lager onderwijs, die in bet huwelijk treden
	door jtahanna ïd. H. )Nabcr.
	Prijs 25 cent. Bij 20 exx. 20 cent, bij 50 exx. 16 cent p. ex.
	De grondslag van ons volksonderwijs uitgewerkte schets*
	Prijs 40 cent. Bij 10 exx. 35 cent, bij 25 exx. 30 cent p. ex
	Typ. Tjabring, Amsl