zoolang men, gelijk tot nog toe gewoonte was, aan een dieper liggend verband, aan een verwantschap van deze beide niet denkt, in hooge mate boeiend, zoodra men aan een dergelijke mogelijkheid wel gelooft. „Zooals", zegt Vergilius, „in het hooge Creta het labyrinth een weg bezat, met blinde wanden dooreen gestrengeld, een listenrijk grondplan met den twijfel van ontelbare wegen, zóódat geen teekens van den te volgen weg aan het onbegrijpelijk en onontkoombaar dwalen een einde maakte, zóó laten de jonge Troiaansche ruiters hun figuren ineen kronkelen." Schijnbaar terloops maar inderdaad met duidelijken opzet laat Vergilius er nog iets op volgen, dat van het hoogste belang is. „Dit spel van jongemannen te paard, heeft Ascanius weer in eere gebracht, toen hij later Alba Longa met muren omringde ; de traditie ging op de Albani, van dezen op de Romani over; thans, zegt de dichter, heet dat spel nog Troia, de jongens, die het uitvoeren heeten de Troiaansche schaar. Hiermede waren de lijkspelen voor den sanctus pater Anchises, afgeloopen. Tot zoover Vergilius over dat, wat ik „singel- of circulatie spel" zou willen noemen.
Het is volkomen duidelijk : het ruiterspel van deze jonge mannen te paard behoort tot den doodendienst en tevens maakt het deel uit van het ritueel bij de stichting eener stad. Ja, men kan het laatste op dit punt welhaast bewijzen. Want bij Vergilius staan we hier voor de stichting van een stad, een „altera Troia' op Sicilië, het latere Segesta, de „Stad van Acestes". Immers, de Troiaansche vrouwen, het lange zwerven moe, zullen hier achterblijven ; Iris, door Iuno gezonden, treft haar met waanzin, doordien zij den kreet weerklinken laat (v. 637): „hic quaerite Troiam, hic domus est". Het is, dunkt mij duidelijk : de aanvoerder, Anchises aan den schoot der aarde toevertrouwd op Sicilië, doet (van)zelf ook aldaar een nieuw Troia verrijzen : de ritus daarvoor, de Lusus Troiae, vereenigt met gewelddadig twee onvereenigbare gegevens, n.1. doodendienst en stedenstichting, maar deze beide behooren bij elkaar. Waar het stamhoofd aan de Moeder-Aarde, d.i. aan het
9



eeuwige leven is teruggegeven, daar rijst vanzelf het nieuwe leven van den ouden stam weer omhoog.
De consequentie hiervan möèt deze zijn : thans, nu Anchises' schim rust gevonden heeft, nu zijn leven bestendigd is in het nova Troia, nü is Aeneas eerst in feite stamhoofd geworden, nu zal ook hij zijn stad uit zichzelf verwekken, het Troia bij den Tiber, (Laurentum of) Lavinium, later Alba en Roma. Begrijpelijkerwijze is het Anchises zelf, die hem met deze hooge taak bekleedt (v. 731) : „eerst moet ge het Doodenrijk betreden en opnieuw mijn aangezicht zoeken, waar ik toef in het heilige Elysium".
De uitvoering van dit bevel komt in het beroemde zesde boek : Aeneas daalt in het doodenrijk af. Wat vormt nu echter als het ware de propylaeën van dit rijk van den dood, aan welke voorstellingen sterkt hij zich voor den zwaren tocht? Louter aan voorstellingen met Daedalus, Minos, Creta verband houdende; dit alles culmineert in . . opnieuw de beschrijving van het Labyrinth : (VI 27) hic labor ille domus et inextricabilis error1). Waar echter ziet Aeneas dit alles? Op de deur van den tempel in Cumae. Het lijdt volgens mij niet den minsten twijfel, of wij vinden hier gestyleerd het deurmotief, waarover nog kort geleden ook ons medelid Kristensen uitmuntend gesproken heeft2). Zijn woorden haal ik hier aan: „nu is de symboliek van de deur niet alleen in Egypte, maar ook bij de andere antieke volken welbekend : zij stelt de plaats van overgang tusschen sacraal verschillende gebieden voor, d.i. den overgang van de eene in de andere wereld." De gegevens van het vijfde en zesde boek vormen derhalve in mijn oogen een
*) Deze zware adiectiva, vaak den sden voet van den hexameter vullend, geven een zeer pathetisch cachet aan het vers: inextricabilis (ook Plin. 36, §91), inremeabilis (Verg. A. V591), inexplicabilis (vgl. ook Plin. 36, §85. 88), inobservabilis (Cat. 64. 115), alle van het Labyrinth.
2) W. B. Kristensen, De Ark van Jahwe, Meded. Kon. Ak. 76, B, N°. S, P- 27 (= 163).
10



hechte eenheid : voor den dichter en zijn tijdgenooten was het labyrinth als het doodenrijk nog een levende voorstelling. Wil Aeneas een stad stichten, dan kan dit nieuwe leven slechts uit den dood verrijzen.
Het kan niet ontkend worden : wat vroeger, als simpele illustratie gewaardeerd slechts zeer oppervlakkig met het verhaal samenhing en eigenlijk ons geduldig aanvaarden op een te harde proef had behooren te stellen, deze beide passages door Vegilius aan de Labyrinthvoorstellingen gewijd, dit blijkt nu van centrale beteekenis voor den ganschen opzet te zijn en zeer diep in de geloofsovertuigingen dier dagen geworteld te zijn.
De vraag is thans gewettigd : zijn er meer getuigen ten bewijze, dat een dergelijk wapenspel, vooral te paard (z. ben. pag. 18), d.w.z. een kunstmatig inschakelen van de twee-eenheid van leven en dood eenerzijds in den doodendienst verankerd lag, anderzijds met de stichting, wellicht dus ook met de verwoesting van een stad in verbinding stond ? We kunnen de vraag korter stellen en tegelijk een mogelijk antwoord hooren opdoemen, indien we onze vraag aldus formuleeren :
zijn er gegevens, die er op wijzen, dat er paralleliteit bestond tusschen leven en dood van het stamhoofd (later ook van den individueelen mensch) en van den stam ?
Ik meen van wel. Een sobere schets van de mogelijkheden, die ik hier zie, moge volstaan ; een uitwerking van de talrijke gegevens hierop betrekking hebbende, zou mij zonder twijfel in dit uur te ver voeren. Tegelijk zal dan kunnen blijken, dat wij voor het Labyrinth bij de verklaring als zou het het Doodenrijk beteekenen, niet kunnen blijven staan.
Zijn er dus gronden voor aan te voeren, dat de tendeele nog primitiever gedachte ook van de antieke volken het leven van den stam, de stichting van de stad in de voorstellingen heeft gehuld, die wij uitsluitend verbinden met het individueele leven, dus met procreatie, geboorte en sterven, met paring, baring, maar ook met overweldigen en ontbinding voorzoover het het levenseinde betreft ?
11



De vereeniging van Xa(F)-ttq „steen" met A«(/- )-óg „man, volk. Leute" moge mijn eindpunt vormen. Wordt hier niet plotseling doorzichtig, hoe de Grieken, hoe hun voorgangers in de landen rondom de Middellandsche Zee tot de eigenaardige voorstelling konden komen, dat de menschen na den zondvloed herboren
zouden zijn uit steenen". Ge begrijpt, dat ik hier denk
aan de mythe van Deukalion en Pyrrha. Reeds Pindarus (01. IX, 44) zegt : „Pyrrha en Deukalion schiepen zonder huwelijksvereeniging een geslacht van steen fi-iO-ivov yóvov) met hen zelf één stam uitmakend : „Laoi" werden deze genoemd (d.i. Steen [mensch] en". Beter bekend zal U het verhaal van Ovidius zijn, die (Met. I, 383) immers zeggen laat tot Deukalion en Pyrrha: „werpt de beenderen van de Groote Moeder achter uw rug"; waarop straks de oplossing van het raadsel volgt: „de Groote Moeder is de Aarde" (393), en beide menschen (v. 399) „volgende dit bevel werpen de steenen haastig achter zich weg". Reeds Homerus laat nog een zwakke echo hooren, waar hy (II. 24, 611), doch juist in omgekeerde volgorde verhaalt „en Kronos' zoon maakte de laoi tot „steenen", d.i. ontnam hun beweging, leven en medeleven, hij maakte de „steenmenschen weer tot steenen", i.aovg óè Xifbove 7tolrj(i£ KqovI<uv.
Ziedaar, M. H., enkele van de hoofdpunten, die mij voor de bepaling der beteekenis der Labyrinthvoorstelling van bijzondere beteekenis schijnen te zijn.
Vatten we kort samen, enkele nieuwe gegevens in het nu gesloten kader inlasschend.
1. De Labyrinthen laten zich in twee typen indeelen : Het eene type bevat een goeden en een slechten weg. Laten we de Nederlandsche uitdrukking gebruiken : de eene weg loopt dood, d.w.z. loopt ten doode, de andere loopt ten leven, brengt naar het doel. Hier hebben we dus een bivium ; niet de lengte van het dwalen, maar de mogelijkheid van het verdwalen geeft prikkel aan den tocht.
Het andere type stelt eischen aan het uithoudingsvermogen
17



van den zoeker: een eindeloos lange weg ligt voor den moedigen mensch, die binnentreedt, een tocht wordt van hem geëischt, die alleen mogelijk wordt gemaakt door het niet wankelend geloof, dat volharding, doch in dit geval, zeker dan tot het doel voert. In later tijd zijn beide types gecombineerd, doch dit houd ik beslist voor secundair.
Het tweede type achten wij het oudste. Wie daar, zooals een tijdgenoot doet1), als oorspronkelijke beteekenis in speurt de mythe van „de reis der ziel naar volmaking", houdt een veel latere ontwikkelingsphase voor het uitgangspunt. Dit laatste ligt elders.
2. Kringdans en kringloop staan zoowel met elkander als met deze Labyrinthvoorstelling in genetisch verband. De loop of dans van den mensch-alleen is jonger dan de kringvormige beweging van den jongen man te paard, den paard-mensch. Het oudste is hier wellicht het paard alleen. Het paard staat in dit verband in den dienst van Demeter en van haar gemaal Poseidon, wiens oudste naam ïlorióHi immers „gemaal der Moeder-Aarde" beteekent. Men denke ook aan het paard als „Totenpherd".
3. Deze trias : kringbouw, kringdans, carroussel stond met den doodendienst in verband. Creta, Rhadamanthys, Minos, de lijkspelen voor Patroclus, Vergilius' getuigenissen ten aanzien van Anchises' lijkspelen en Aeneas' afdaling in het doodenrijk zijn slechts enkele doch welsprekende data. Zij staan echter ook in verband met de stichting van steden, ook met de vernietiging van stedenbouw. Ook hier weer de gegevens van Vergilius, en bijzonder van waarde zoowel het paard van Troie als de magische ontbindingsceremonie, waardoor Achilles, driemaal
x) W. F. J. Knight, Antiquity 1932, VI 445—458: Maze Symbolisrn and the Trojan game; p. 449, ziet hij er in „the Universal Myth of the soul's journey to perfection" maar een initiaticritus. Dit is zeker een latere bestemming van dit gegeven geworden, waardoor ook bij de Eleusinische mysteriën van een dwaalweg paar binnen sprake was, z. Lucianus KmanXovi c. 22.
18



het lijk van Hector rond de muren voortsleurt door zijn paarden, aldus den heiligen band, die Troie sloot verbrekend en de vernietiging van deze stad inleidend.
4. Dit alles brengt geleidelijk tot de voorloopig afsluitende conclusie, dat wij hier staan tegenover een zeer ouden geloofsinhoud, die aldus onder woorden te brengen is :
„Ieder nieuw levensbegin wordt beantwoord door een daarbij behoorend einde. Beide staan zij in de macht van de MoederAarde of de Aard-moeder, heerscheres over Leven en Dood. Iedere nieuwe levensvorm, hetzij van individu of van een collectiviteit, staat gelijk met een binden, afbinden of vastbinden, waardoor het nieuwe leven een „(af)gesloten" geheel vormt tegenover de omringende buitenwereld. Dit binden heeft dus de beteekenis van „tegen indringen beschermen", juist zooals „ontbinden" de beteekenis heeft van öf „aan indringen", d.i. aan de vernietiging, aan den ondergang blootstellen" öf „zelf indringen". Men vergelijke uitdrukkingen als XQrjóe/uva Ivotu <v zonam solvere van stadmaagd en maagd. Tusschen de overweldiging van een stad en het violare virginem bestaat een geestelijke levensgemeenschap, die veel dieper ligt dan met de typeering „dichterlijk beeld" wordt geraakt. Het urbem cingere muris, het woord cingulum nog voortlevend in ons „singel" en het solvere zonam virginis rust op gelijkwaardigheid en verwantschap der beide gebieden.
5. Juist zooals nu het collectieve het beschermde, het vrouwelijke is, waarvoor gegevens uit den dienst der MoederAarde vanzelf zich aanboden, zoo is het individueele het beschermende en mannelijk. Dit geldt dus van den muur, dit geldt echter ook van den man, den held, die cqxoc, 'A%aicuv is (Ilias III, 229) of ook wel nvQyoq 'A%aia)v (Od. XI, 556). De zich zelf verdedigende, de weerbare stad leeft daardoor in den persoon van zijn heerscher : deze bepaalt het leven van de stad, dat buiten hem niet denkbaar is. De Priamusepisode bij Vergilius gaf hiervoor een duidelijk getuigenis.
19



6. Dit gedachtencomplex met zoo groote heftigheid vastgehouden, laat zich aanduiden als dat van de „ritueele of heilige stad". Troia was een berg, heilige stad, Rome is door Oosterschen, Etruskischen invloed ook zulk een stad geweest (zie p. 13. 14). Het is in dit verband zeker niet toevallig, dat Homerus de muren van Troia telkens ifqóq „sanctus" noemt (Ilias IV, 46 ; V, 446), ditzelfde echter van geen Grieksche stad getuigt met uitzondering van Thebe (Ilias IV, 378), dat in zoo menig opzicht zich, ook later, van de echt Grieksche steden onderscheidt. Juist hetzelfde vinden wij bij de Romeinen, waar Gaius (II, 8) verzekert : sanctae res, veluti muri et portae, quodammodo divini iuris sunt, vgl. Cic. N. D. III § 94.
7. Eindelijk hebben we een levend begrip van deze voorstel lingen voortdurend noodig, wanneer we tot een juist inzicht in de beteekenis van den triumph willen komen. Ik wil dit punt echter slechts even hier aanduiden, om het later elders uit te werken.
8. Hier brengt nu de naam Labyrinthos ons verder en tot aan den rand van het oerwoud der primitieve voorstellingen. Wie nl. de taalkundige gegevens van Güntert, waarvan ik U een kleine proeve mededeelde, vereenigt met de godsdiensthistorische data, waarover wij in dit uur spraken, vindt in dit mediterrane woord: laburinthos een benaming met het voorgrieksche suffix -inthos gevormd van een overoud woord of woordstam labur-, wisselend met l-p-r- dat „steen" heeft beteekend. Niet „bijl, Doppelaxt" is de oudste beteekenis geweest van dit nomen, maar „steen", en wel steen, niet als nomen materiae, maar met gansch de oude magische kracht van dien naam, waarmede de bewoners van Europa in het steenen tijdperk den steen bekleed hebben, den steen, in de Moeder-Aarde gevonden, of juister nog zooals de Latijnsche dichter het met een zeer gelukkige benaming aanduidt „ossa magnae parentis". Wie de aarde waarlijk als levend Moederlichaam kan zien, beseft terstond, hoe de steenen, in dit moederlichaam gevonden of in de steengroeven gewonnen, bouwstof schenen te zijn voor
20



menschelijke woning van den stam, de stad, het gezin, doch evenzeer bouwstof voor de menschelijke woning van het individu, dit is voor zijn lichaam. Ik ken slechts één uitdrukking, die in staat is de beteekenis van dit nomen van den ,,steen"tijd nl. l-p/b-, wisselend met plblf-l- (hierover elders meer) weer te geven, een functie, waarvoor ons woord „steen" door de daaraan vast gegroeide associaties totaal ongeschikt is. n.1. het lat. mater-ia van mater „moeder" afgeleid, dat ik dus met „moeder-stof" zou willen vertalen.
Het behoeft nauwelijks betoogd te worden, dat een zeer primitieve tijd na het wonen in holen of grotten onder den grond, d.i. in de Moeder-aarde, eerder met behulp van de gevonden steenen tot een zeer armoedigen door stapeling en voeging gewonnen uitbouw van steenen is gekomen, dan tot een houtconstructie, die niet slechts een eenigszins ontwikkelde techniek onderstelt doch vooral een bezit van werktuigen van steen, die voor hun tot standkomen meer vereischten aan energie, geduld en vindingrijkheid dan de stapelbouw met gevonden en ineengepaste steenen. Hier eindelijk begrijpen we dan een woord als materia van mater afgeleid, nl. als magnae matris ossa in zijn oudste beteekenis en staan wij als ware bij zijn geboorte.
9. We mogen eindigen met deze vraag: Indien we in mijn vorige mededeeling gewijd aan de „Komst" van den Hemelgod, gelijk hadden, zooals ik zeker geloof, met Delphoi te interpreteeren als de plaats, waar de Grieken de matrix of vulva van de Moeder-aarde vonden en vereerd hebben, dan vinden we in Labyrinthos een vrijwel gelijkwaardige voorstelling en bewoording, alleen van veel hoogeren ouderdom en zeker niet indogermaansch maar mediterraan van oorsprong. Men preciseere hier niet te veel. Wie bijv. tegen onze beschouwing mocht willen aanvoeren, dat de beteekenis van Labyrinthos óf met „matrix" öf met „ingewanden" moet weergegeven worden, doch niet beide kan samenvatten, ziet over het hoofd, hoezeer zelfs nog in lateren indogermaanschen tijd de benamingen der
21



lichaamsdeelen en organen veel bewegelijker van inhoud, veel labieler zijn geweest, dan wij mogelijk achten. Doch zelfs voor vakmenschen, voor medici, zoo heeft een arts mij naar aanleiding van dit onderzoek op een desbetreffende vraag kort geleden geantwoord, is een juist inzicht in thans voor onze kennis van zaken belachelijk eenvoudige verhoudingen en samenhangen, bijv. op het gebied van de circulatie in het menschelijk lichaam, eerst van betrekkelijk zeer recenten datum.
10. Tegenover zóó oude voorstellingen, in zoo vèr verleden terugdeinzend, is dus de vraag, welk volk de oorspronkelijke bezitter van deze geloofsvoorstellingen is geweest, naïef. Van waarde is hier voor mij en volgens mij meer nog dan het gewettigde vermoeden, dat de Indogermanen in Griekenland en Italië komende godsdienstige voorstellingen hebben overgenomen en voortgeplant, die zij bij het mediterrane ras aantroffen, de quintessence van een zoo oud en juist in zijn onvervaardheid verheven geloof, uit te puren en te reinigen als een eerbiedwekkend idool. Het geheimzinnig woord tot Aeneas en zijn tochtgenooten gesproken : Antiquam exquirite Matrem (Verg. Aen. III, 96), dit woord van den grooten Apollo te Delos, is de stuwende kracht niet slechts voor Aeneas en de zijnen, den weg zoekend door het levenslabyrinth, het is nog voor ons allen, filii terrae, zonen der Aarde, een „Lied von der Erde", dat in Christelijken tijd niets minder dan in de oudheid zijn eindelooze betoovering en levensvernieuwing bleef en blijft bezitten. Ligt het niet geheel in deze lijn, wanneer Goethe op de woorden in den aanvang van mijn voordracht vermeld laat volgen : Das Unzulangliche Hier wird es Ereignis ? Kan van het Goddelijke iets hoogers getuigd worden, dan dat het hier onvoldragene ginds wordt vol-dragen, vol-maakt, ver-vuld, ver-wezenlijkt, dus tot eigen wezen d.i. tot goddelijken oorsprong verheven ? Het allerlaatste woord van den Chorus Mysticus leidt ook ons uit het Labyrinth der Terra Mater:
Das Ewig-weibliche Zieht uns hinan.











DEEL 66 (1928)
No. 1. P. C. MOLHUYSEN, De briefwisseling van Hugo Grotius . . ƒ 0.50 „ 2. C. VAN VOLLENHOVEN, Védition de 1631 du De jure
belli ac pacis de Grotius (162S) 0.50
„ 3. W. B. KRISTENSEN, De goddelijke bedrieger 0.50
„ 4. C. W. VOLLGRAFF, Opgravingen te Argos 0.90
„ 5. H. BRUGMANS, Nieuws over het Oera Linda Bok? . ... „ 0.50 „ 6. E. M. MEYERS, Ver ge lij kin ge r met breuken in middeleeuwsche
recktsteksten » 0.60
DEEL 68 (1929)
No. 1. J. P. B. DE JOSSELIN DE JONG, De oorsprong van den godde-
lijken bedrieger ƒ 0.60
„ 2. J. HUIZINGA, Over een definitie van het begrip geschiedenis . „ 0.40
„ 3. F. D. K. BOSCH, Buddhistische gegevens uit Balische handschriften ,, 0.90 ,, 4. C. VAN VOLLENHOVEN, Recherches concernant le „De iure belli ac pacis" de Grotius (1625), faites aux Archives Nationales
de France par L. V. Ledeboer, (I,) résultats provisoires . . . ,,0.30 „ 5. W. J. M. VAN EYSINGA, Het Juristencomité-1929 in zake het
Permanente Hof van Internationale Justitie van den Volkenbond ,, 0.40
„ 6. P. GEYL, Nederlandss Staatkunde in de Spaansche Successieoorlog ,, 0.60
DEEL 70 (1930)
No. 1. C. VAN VOLLENHOVEN, Recherches concernant le „De lure belli ac pacis" de Grotius (1625), faites aux Archives Nationales
de France par L. V. Ledeboer, (II,) résultats défnitifs f 0.30
„ 2. W. B. KRISTENSEN, De goddelijke heraut en het woord van God „ 0.40 „ 3. J. KOSTERS. Eenige geschiedkundige mededeelingen omtrent het
begrip „justum bellum" 0.50
„ 4. J. Ph. VOGEL. Het Sanskrit woord Tejas (—gloed, vuur) in de
beteekenis van magische kracht 0.60
„ 5. C. W. VOLLGRAFF. Romeinsche Inscripties uit Utrecht. . . ,,0.40 ,, 6. Th. M. GHOTZEN, Een Kymrisch gedicht op den moord op
Prins Willem I 0.40
„ 7. PAUL SCHOLTEN, Convenances vainquent loi ,,0.40
„ 8. C. VAN VOLLEN HOVEN, Nationale staatsrechtstudie in
Nederland 0.50
9. J. J. SALVERDA DE GRAVE, Un livre de compte du XVIe siècle. „ 0.60



DEEL 72 (1931)
No. 1. H. BOLKESTEIN, Een geval van sociaal-ethisch Syncretisme . f 0.60 „ 2. C. C. UHLENBECK, Hugo de Groot en de oorsprong der oude
bevolking van Amerika M 0.30
3. C. W. VOLLGRAFF, Nieuwe opgravingen te Argos . . . ,,1.20
DEEL 74 (1932)
No. 1. C. C. UHLENBECK, De jongste denkbeelden over den oorsprong
der Basken ƒ 0.30
m 2. W. B. KRISTENSEN, De Romeinsche fasces ,,0.40
„ 3. P. C. MOLHUYSEN, Twee brieven uit de correspondentie van
Hu go Grotius n 0.30
„ 4. J. PH. VOGEL, Nederlandsche documenten betreffende de geschiedenis van Voor-Indië in de 17de en 18de eeuw „ 0.40
„ 5. E. M. MEIJERS, Uitlegging en toepassing in Nederland van aan
de?i Code civil ontleende wetsvoorschriften ,,0.60
„ 6. J. HUIZINGA, Uber die Verknüpfung des Poetischen mit dem
Theologischen bei Alanus de Insulis „ 1.50
„ 7. F. MULLER Jzn., De „komst" van den Hemelgod 1.20
„ 8. W. J. M. VAN EYSINGA, De oorsprong van de moderne internationale rivierencommissie ,, 0.30
DEEL 76 (1933)
No. 1. ï. J. BRUGMANS, Thorbecke"s oudste geschriften ƒ 0.40
„ 2. H. BOLKESTEIN, Tékos ó ya/ios ,, 0.60
„ 3. I. H. GOSSES, De Friesche Hoofdeling 1.—
,, 4. P. GEYL, Een historische legende. Het Zuid-Nederlandsch tarief
van 21 December 1680 ,,0.30
,, 5. W. B. KRISTENSEN, Dc Ark van Jahwe „0.60
„ 6. H. BRUGMANS, De Schuldvraag 0.40
„ 7. ALB. C. KRUYT, De oorsprong van de priestertaai in Poso . . „0.40
„ 8. N. J. KROM, Het Karmawibhangga op Barabudur 1.—
„ 9. F. M. TH. BOHL, Mededeelingen uit de Leidsche verzamelingvan Spijkerschrift-Inscripties: /. Oorkonden uit de periode der rijken van Sumer en Akkad (3000—2000 v. Chr.) „ 0.60
DEEL 78 (1934)
No. 1. F. MULLER Jzn., De beteekenis van het Labyrinth . ... f 0.40



















DE BETEEKENIS VAN HET LABYRINTH
DOOR
F. MULLER JZN.
MEDEDEELINGEN DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN, AFDEELING LETTERKUNDE DEEL 78, SERIE B, N°. 1
UITGAVE VAN DE N.V. NOORD-HOLLANDSCHË UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ, AMSTERDAM 1934



MEDEDEEL1N GEN
DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN TE AMSTERDAM, AFDEELING LETTERKUNDE RUBRIEK B: GESCHIEDENIS, VOLKENKUNDE, RECHTSWETENSCHAP
DEEL 58 (1924)
No. 1. P. C. MOLHUYSEN, De voorrechten der Leidsche Universiteit f 0.40
„ 2. P. J. BLOK, Philips de Goede en de Hollandsche steden in 1436 „ 0.30
„ 3. J. SIX, De orde van den knoestigen stok en de schaaf . „ 0.30 M 4. J. KOSTERS, Het jus gentium van Hugo de Groot en diens
voorgangers 0.30
„ 5. M. W. DE VISSER, Het Buddhistische doodenfeest in China
en Japan „0.40
„ 6. C. VAN VOLLENHOVEN, On the genesis of De iure belli ac
pacis (Grotius, 1625). . * 0.40
„ 7. M. A. BOUMAN, De pekain tn het Sintangsche 0.40
„ 8. N. J KROM, Over het Qiwalsme van Midden-Java 0.30
DEEL 60 (1925)
No. 1. P. C. MOLHUYSEN, Over de editio princeps van Grotius'
de Iure Belli ac Pacis ƒ 0.30
„ 2. W. B. KRISTENSEN, De Delphische drievoet 0.40
„ 3. J. SIX, Peron en Perron 0.40
DEEL 62 (1926)
No. 1. F. M. Th. BOHL, De geschiedenis der stad Sichem en de opgravingen aldaar ƒ 0.40
„ 2. M. W. DE VISSER, De Buddhistische ceremoniën van berouw
in Japan „0.40
„ 3. C. VAN VOLLENHOVEN, Omtrek van het administratiefrecht „ 0.40 „ 4. G. J. HOOGEWERFF, De Nederlandsche kunstenaars te Rome
in de XVHe eeuw en hun conflict met de Academie van St. Lucas „ 0.40
„ 5. N. ]. KROM, De ondergang van Qrlwijaya * 0.40
DEEL 64 (1927)
No. 1. W. J. M. VAN EYSINGA, De Imperial Conference van 1926 1 0.40



BIBLIOTHEEK GROOTOOSTEN
OVER DE BETEEKENIS VAN HET LABYRINTH ')
DOOR F. MULLER Jzn.
De woorden door den Chorus Mysticus aan het einde van de tweede Faust gesproken „Alles Vergangliche ist nur ein Gleichnis" bevatten een moeilijk bepaalbare waarde en waarheid. Wie zich met oude geloofsvoorstellingen bezig houdt, zal telkens weer dit woord in zich zelf hooren weerklinken, zal even vaak zich zeggen, dat niet alleen voor een mystiek schouwen van wezen, richting en doel van de ons omringende levensverschijnselen, maar evenzeer voor zeer gewone geloofsvoorstellingen van oudere en nieuwe volken dit woord een onmisbaren richtingsaanwijzer bevat. Doch als we dan deze aanwijzing volgen, komen we vaak aan een punt, waar we voor volledige aanvaarding van de ons opgedrongen gevolgtrekkingen terugdeinzen, omdat we öf een diepte öf een consequentie in dit soort overtuigingen aantreffen grooter dan we verwachtten, grooter ook dan waartoe onze eigen tijd gemeenlijk komt of nog in staat is.
Aan een nieuw gegeven wil ik dit uur de beteekenis van de hieruit geboren verklaringsmethode toetsen, nadat ik in mijn vorige mededeeling over de Komst van den Hemelgod reeds tot een ongeveer gelijkluidende conclusie was gekomen. Het is nl. moeilijk het juiste standpunt ten aanzien van deze vraagstukken met één Nederlandsch woord aan te geven: „Gleichnis", gelijkenis, vergelijking, gelijkstelling, ze geven alle onvolledig
*) Literatuur over het Labyrinth beperk ik hier tot het strikt noodzakelijke. In meer uitvoerigen vorm hoop ik de hier kort besproken gegevens mede te deelen in de Mnemosyne.



aan, waarom het hier gaat. Geen illustratie toch of poging tot verklaring heeft een primitiever mentaliteit hier willen geven; geen wetenschappelijke bedoeling ligt aan dit alles ten grondslag, maar veeleer de onstuimige behoefte om de geheimzinnigheid van het leven te vermeesteren en aan zich te onderwerpen; magie veel meer dan religie, de laatste toch in hooger mate dan wetenschap is hier in het spel. Daarvoor worden geen parallele rijen van levenverschijnselen opgesteld bijv. van makrokosmos en mikrokosmos ; evenmin wordt een verschuiving van zwaartepunt of van accent tot stand gebracht, waardoor — zooals dit in later tijden vaak geschiedt — een minderwaardigheid van aardsche verschijnselen tegenover het rijk des geestes of een hemelsch rijk wordt vastgesteld en een „Weltabgewandtheit", ja een „Weltflucht" gepredikt zou worden. Neen, men is zich eenvoudig van een diepe en zeer verregaande afhankelijkheid bewust; gevraagd zijnde, waarvan dan dit leven afhangt, zou men waarschijnlijk geantwoord hebben : ,,van het andere, van al het andere", daarmede doelende op de eenheid en onscheidbaarheid van al datgene wat zich aan onzen menschelijken geest ter verwerking en verklaring aanbiedt.
Opvallend is hieraan, dat wij dit standpunt, tendeele zelfs bewust, zóó lang en hardnekkig zien innemen ; tot in den Romeinschen keizertijd meen ik de sporen van zulk een credo te vinden. Met één zeer belangrijk spoor wil ik U in dit uur bezighouden, met de beteekenis van het Labyrinth, voorzoover wij daarvan de gegevens nog vinden in historischen tijd in de landen rondom de Middellandsche Zee.
In concreto zijn het drie gebieden, waar de oude wereld U het Labyrinth aanwees : in Creta, in Egypte, in Etrurië. Ik volsta er mede op de data te wijzen, die Plinius *) ons geeft, en op de bestudeering in allerlaatsten tijd in de Real-encycl. van Pauly-Wissowa XII, 312—326. Voor twee daarvan kunnen
') Plin. N. H. 36, 84—94.
2



we reeds thans als voorloopig eindpunt vastleggen, dat het Labyrinth als doodentempel, zeggen we veiligheidshalve als schepping met doodsvoorstellingen in verband staande is gebruikt : voor Egypte blijkt dit duidelijk uit de beschrijving bij Diodorus Siculus en Strabo 1), voor Etrurië uit de authentieke passage, waarin Varro bij Plinius een beschrijving van het bouwwerk geeft. Koning Porsina van Clusium heet nl. onder die stad begraven in een Labyrinth, dat door zijn vijf pyramides, vier aan de zijden, één in het midden aan Egypte doet denken, doch door de toevoeging : labyrinthum inextricabile, quo siquis introierit sine glomere lini, exitum invenire nequeat, aan de bekende bijzonderheden van het bouwwerk in Creta. Ons medelid Kristensen 2) heeft reeds voor twintig jaren den nadruk gelegd op dit verband met den doodendienst3: het labyrinth, zegt hij, had een zeer bepaalde en zeer verklaarbare beteekenis: ..met zijn bochten en doolwegen, waar gewoonlijk niemand den weg uit vindt, was het een beeld van het doodenrijk zelf."
Ik voor mij ben overtuigd, dat dit juist is, doch dat een dergelijke opvatting niet de volledige waarheid bevat. Men kan. indien wij ons niet vergissen, nog verder komen, en krijgt dan een eigenaardige, inderdaad grootsche synthese in handen, die op deze oude mentaliteit een wel zeer eigenaardig licht werpt
De weg, die tot dit inzicht leidt, is zeer eenvoudig: wij vereenigen de verschillende gegevens, en noteeren, wat daarin opvallend en tot nog toe onverklaarbaar bleef. Wie deze rest nu tracht te verklaren, wordt vanzelf door de feiten geleid naar een nieuw gegeven : de stichting van een stad, speciaal naar het overoude Troie.
Ik breng U snel deze punten in herinnering.
De oudste plaats in de klassieke literatuur is de beschrijving
1) Diod. Sic. I 61. 66, Strabo XVII, 811.
2) Theol. Tijdsch. 1910, 44, I—16.
3) t.a.p. p. 11.
3



van het schild van Achilles*) : „Een bonten reidans(plaats) bracht de hoogvermaarde, hoogbegaafde kunstenaar (Hephaistos) tot stand, gelijkend op dien, welken lang geleden Daedalus met groote inspanning vervaardigde voor Ariadne met de schoone vlechten."
Waarom heeft dit betrekking ? 2) Van Daedalus is een dansplaats als bouwwerk in Kreta niet bekend, wel een ander bouwsel : het Labyrinth. Blijkbaar moeten we ons nu een kringdans, een soort Lanciers voorstellen : jongens en meisjes dansen „elkander bij den pols vasthoudende", zegt de dichter, eerst „met geoefende voeten" (v. 599), „licht en gemakkelijk, zooals wanneer een pottebakker de schijf, juist passend in zijn handen, beproeft, of zij wil loopen."
Het is zeker niet juist te meenen, dat, zooals Winter dat uitdrukt, deze vergelijking alleen bedoelt den ronden vorm van het dans terrein aan te duiden; duidelijk is hiermede in de eerste plaats de vorm van den dans zelf aangegeven. Ik stel mij voor, dat de jongemannen een kring aan den buitenkant hebben gevormd, binnen welken de meisjes, den langen keten harer handen vastgeklemd houdend in snelle werveling langs dien muur van mannen zijn geschoten ; wellicht hebben deze zelf in tegengestelde richting den kringloop volbracht3), ja men
Ilias XVIII, 590 sqq.:
'Ev di XÓQOV nofxiXXt TtiQixXvröi
t(p ÏX(l0V, OIOV ïtot' fVl liVOiOtp ëVQttff
JaCdaXog tffTxyfftv xccAAtrtAoxa/coj 'Agiatfvii,
2) Zie hiervoor het in veel opzichten belangrijke opstel van R. Winter, N. Jhrb. V, 1929, 707—720 : Das Labyrinth in Tam und Spiel.
3) De beschrijving van den dans, dien Theseus te Delos uitgevoerd heeft, den yigavos „kraanvogeldans" bij Plut. Thes. XXI is niet volmaakt duidelijk : i/óQtvöt /itta tmv tS-itav yt>t(ai',.,, , 11 in 1^1 ut t<öv iv ttö AapVQivfroi xtQiódujv xal ditgó<fmv 'ev tivi (ivn-/ta> nuqiü.i.diicu x«i tf.viki$ns h'xovri yiyvoiitvtiv. De coni. van Bryanus
is door niets, zeker niet door het voorafgaande ,-ritnódoiv voldoende gemotiveerd. In het kader van de bovenstaande beschouwing
4



kan zich denken, dat bij grooter voetvaardigheid beurtelings de rij der jongens en der meisjes den stilstaanden of bewegenden buitenwand heeft gevormd. Is dit laatste juist, dan vinden wij hier waarlijk dezelfde figuur, als in het zonder twijfel verwante ruiterspel van den „lusus Troiae" — waarop ik nog nader terug kom — wordt aangetroffen. Weer een andere variatie in zulk een volksdans — immers, dat hebben wij hier zonder twijfel voor ons — komt voor, zoo vaak niet de rijen maar de personen zelf, die de tegengestelde rijen vormen, beurtelings tot de binnen- en de buitenrij behooren, m.a.w. wanneer de rijen als twee „slangen" door elkaar heen kronkelen. De bij ons allen als jeugdherinnering nog levende herinnering aan de „chaïne anglaise" en „grande chaine" uit de vermaarde Lanciers is voldoende om ons de vaak ietwat onstuimige charme van een dergelijken dans te doen beseffen. Wij zijn hier trouwens niet op reconstructie door middel van eigen fantasie aangewezen; wellicht hebben we uit de oudheid van dit „slangenspel" nog een getuige in een graffito te Pompei' gevonden : x)
„Indien men u wellicht er op heeft gewezen, met hoe groot
kan men, rekening houdende met den eigenaardigen vorm van zeer vele labyrinthen (z. ben. p. 7 vlg.) de moeilijke technische termen misschien aldus verklaren : iztQforf'os rxj thï^nd „kringbeweging (aan binnen- of buitenzijde)" rvj „het van binnen naar buiten en het van buiten naar binnen schuiven der rijen" dus „de wisseling of aflossing" = is die zich vermoedelijk
ook in de dansmuziek zal hebben afgeteekend, waarna de av(X.i§i; „unfolding, hence evolution in dancing" (vertaalt de nieuwe Liddel and Scott) dan liet hervatten van het gewone, snellere tempo kan hebben beteekend.
*) CIL. IV, 1795, vgl. M. della Corte, I u v e n t u s p. 20, Giglioli S t. Etr. III iii—159. De Latijnsche tekst luidt:
Serpentis lusus si qui tibi forte notavit Septumius iuvenis quos (1. quo?) facit ingenio Spectator scaenae sive es studiosus equorum Sic habeas lances semper ubique pares.
5



talent de jonge Septimius het „slangenspel" uitvoert, dan zult ge in beide gevallen een groot, ja even groot pleizier beleven, öf ge nu van een mooie vertooning, dan wel van mooie paarden(dressuur) houdt."
Doch, luisteren we verder naar den ouden Homerus : „dan weer, zegt hij (vers 602), liepen zij telkens op elkander af in rijen"; ook hier is, althans als illustratie, vaardig uit de reeds genoemde Lanciers die figuur, waarin twee rijen van mannelijke en vrouwelijke dansers „in orde van bataille , zooals dat in den diensttijd heette, beurtelings op elkander instormen en weer terugdeinzen, „les lignes , zooals de technische aanduiding bij Schubert's muziek luidde en luidt.
Dit Labyrinthspel nu, waarvan de oude dichter gewaagt, heeft niet alleen, om de woorden van onzen voorzitter te gebruiken in ouden tijd „allen ernst bezeten die juist het goede spel kenmerkt", maar is zonder twijfel als spel met sacrale be teekenis op te vatten, ja is een sacrale handeling geweest. Het merkwaardige is nu, dat het dit blijkbaar in de eeuw vóór en na Christus' geboorte ook nog gebleven is, doch dat het daarnaast in dienzelfden tijd ook reeds tot „Spielerei" verlaagd is en een kinderspel is geworden ; Plinius *) zegt er immers van : „Daedalus bouwde in Creta een labyrinth, dat onontwarbare omwegen, tot het doel nadervoerende en daar weer van af voerende gangen bevatte, niet zooals wij tegenwoordig dat op mozaïekvloeren of buiten in kinderspeeltuinen wel zien, een dwaaltuin, die in een klein lapje grond een wandeling van een paar kilometer bevat."
Van af den Keizertijd, de Middeleeuwen door tot heden toe, is zoo naast het gebruik, dat men er van maakte in kerken, als vloerversiering, zijn waarde en waardeering als publieke vermakelijkheid hoofdzaak geworden. Het is voldoende U te
*) N. H. 36, 85: Daedalus fecit labyrinthum in Creta, qui itinerum ambages occursus ac recursus inexplicabilis continet, non ut in pavimentis puerorumve ludicris campestribus videmus brevi lacinia milia passuum plura ambulations continentem.
6



herinneren — aan een voorlezing van de bewuste passages mag ik een zoo illuster auditorium niet blootstellen — aan de zeer vermakelijke geschiedenis van J. K. Jerome, die zijn Driemanschap buiten de boot en zonder den hond in het welbekende doolhof te Hampton Court de fnuikendste teleurstellingen laat doorleven, waarbij men de zakelijke uiteenzetting van Matthews*) moge lezen, die verzekert, dat ditzelfde doolhof nog in het begin van deze eeuw een goudmijn was, en tweemaal zooveel opbracht als de fiscus had geraamd !
We verlaten thans Homerus, den ouden dichter, die als eerste en als laatste tevens kringdans en kringgebouw heeft vereenigd Voortaan zullen beide gescheiden voortleven als volksdans en als labyrinth of doolhof. Voor goed begrip van beide is echter juist vereeniging van deze twee noodzakelijk. Toch zal ook dit ons nog niet tot het doel brengen, indien wij niet een derde gegeven daarmede in verband brengen, dat bij dit ruiterspel zonder eenig bezwaar zich laat aansluiten, het paard en... . daarmede het paard van Troie.
Een korte oriënteering over ieder van deze punten moge hier dus volgen.
Het bouwwerk, gewoonlijk met den naam van Labyrinth aangeduid heeft als meest opvallenden vorm — het gegeven dat dus het eerst voor verklaring in aanmerking komt en als de lectio difficilior voor een doorgronding van de oorspronkelijke beteekenis het meeste belooft, — dien vorm welken wij vinden zoowel op de munten van Knossos in Creta als ook in de zgn. Trojaburchten2) van Noord-Europa. Reeds lang is opgevallen, dat vooral tusschen het exemplaar van Knossos en het meest
*) W. H. Matthews, Mazes and Labyrinths. A general account of their history and developments, London 1922.
2) E. Krause, die Trojaburgen Nord-Europas 1893, Dietrichson in Hoofs Reallexicon der germanischen Altertumskunde IV, 365 (Trojaburg), R. Winter, Neue Jhrb. V, 1929, 715.
7



bekende specimen in het Noorden, de burcht van Visby op Gotland (18 M. in doorsnede) de overeenkomst in allerhoogste mate treffend is. Ik liet U de afbeeldingen reeds zien en kom op de beide typen nog terug bij de samenvatting aan het eind.
Wat geeft ons thans het recht om kringdans en ruiterspel met elkander in verband te brengen ? Voor wij tot een nadere beschouwing van dit derde lid in onze trias, nl. het ruiterspel overgaan, is het van belang de gegevens die ons het recht geven aldus te verbinden, duidelijk in het licht te stellen. Het zijn de volgende :
De zooeven behandelde plaats van Homerus gaf op een allerminst vanzelf sprekende wijze een verband te kennen tusschen kringdans en Labyrinth. Wij zagen, dat deze verbinding meer dan een simpele illustratie, meer dan de mededeeling bevatte, dat men den bewusten dans als een kringdans moet voorstellen. M.a.w. tusschen Labyrinth en dans bestaat voor Homerus ook een causaal verband.
De kring der gegevens sluit zich, zoodra men naar Vergilius luistert, van wien immers de onderzoekingen van Warde Fowler, Conway en vele anderen opnieuw hebben getoond, hoe grondig hij in de oude folklore en de sacrale tradities van zijn vaderland was doorgedrongen.
Wie opmerkzaam de plaatsen bestudeert, waar deze dichter het Labyrinth vermeldt, vindt reeds door den gedachtengang volgzaam na te speuren een merkwaardig complex. De eerste plaats vindt men in het vijfde boek der Aeneis, v. 588 en vlg. De spelen en wedstrijden daar beschreven worden, het kan niet nadrukkelijk genoeg worden vastgelegd, uitsluitend als onderdeel van den doodendienst gehouden, om de schim van Aeneas' vader, den juist voor een jaar gestorven Anchises te eeren. De blijkbaar meest heilige afsluiting van deze lijkspelen vormt nu het beroemde ruiterspel, de Troiae lusus. En juist zooals Homerus nu deed met zijn kringdans, doet thans Vergilius het met zijn ruiterspel, zijn carroussel mag men zeggen : hij brengt ook hier het Labyrinth te pas, volkomen onbegrijpelijk,
8



Een oude Etruskische kruik, U zooeven getoond, de oinochoe van Tragliatella, geeft hier een zeer merkwaardig antwoord op en legt ten overvloede het verband van ruiterspel met Labyrinth op onweersprekelijke wijze vast. Tijd vermoedelijk eind VII eeuw.
Wij bepalen ons tot de hoofdzöne in het midden, deze verbindend met een gegeven uit de bovenste zóne. Twee figuren uit de laatste, de middelfiguren, stellen klaarblijkelijk een afscheidsscène voor : de vrouw in een bont kleed uitgedoscht staat links ; de man, slechts met een lendenschort bekleed, grijpt haar bij den pols, achter hem ligt zijn schip gereed, waarschijnlijk wegens een ruimtetekort verticaal gesteld. Het is in dat geval een afscheidsscène, zooals wij die van de ongeveer gelijktijdige vazen in Dipulonsstijl zeer wel kennen.
De hoofdzóne bestaat uit twee deelen. In het eerste zien wij deze beide personen duidelijk weer terugkomen : de man en vrouw staan weer tegenover elkaar, houden beide een voorwerp in de hand, dat men het meest geneigd is voor een appel te houden; daarop volgen zeven gewapende krijgslieden, naar de bewuste groep toemarcheerend, eindelijk een naakte figuur met een herautenstaf, juister waarschijnlijk met een lans (-schacht) in de hand. Midden tusschen de beide figuren links echter staat een kleinere vrouwenfiguur naar links gewend, juist zooals de grootere de hand ophoudend, die intusschen geen voorwerp vasthoudt. De gedachte komt al spoedig op, dat op de bovenzöne niet het afscheid maar de schaking, het medenemen naar het schip van Helena door Paris is afgebeeld, beneden het Parisoordeel : links Aphrodite, den appel ontvangen hebbend, rechts Paris, als koningszoon of als koning met zijn krijgslieden ; tusschen hen in de jongere, latere en (daarom ?) kleinere figuur van Aphrodite-Helena. Helaas is deze opzichzelf zoo waarschijnlijke gissing onjuist. De inscriptie bij de middelste kleinere figuur tot nog toe bijna altijd „mi Felena" (F = u) gelezen blijkt een anderen, in het Etrukisch voorkomenden naam „Felelia" te bevatten; de naam van
12



Helena, die op Etrukische spiegels vaak voorkomt, heeft een
afwijkenden vorm.
Het tweede gedeelte van den band bevat dunkt mij de voorstelling van twee ruiters, die gewapend uit het Labyrinth te voorschijn komen : de teekening van het laatste, die onmiskenbaar aan een menschelijk orgaan doet denken, draagt den naam truia, d.i. Troia. De voorstelling rechts, een paring van twee paren die men noode als sacrale voorstelling, als ya(io$ zou willen betitelen, staat zeker met de truia in verband. Dat de vrouwenfiguur verder rechts haar verontwaardiging over hetgeen voor haar oogen geschiedt, zou vertolken, zooals een modern interpreet te verstaan geeft, houd ik intusschen voor uitgesloten. Ik maak voorloopig, met een bedoeling, opmerkzaam op de voorwerpen, die deze figuur omgeven, waaromtrent nog niemand voorzoover ik weet, een verklaring heeft voorgesteld: onder voorbehoud kan men zeggen dat het steenen, wijsteenen of „opgerichte steenen" schijnen te zijn.
Deze laatste voorstelling vormt een overgang tot de gegevens, die mijn betoog verder moeten stutten. Ik wil niet veel meer van Uw aandacht vragen en zal dus deze punten slechts kort aangeven, zonder het bewijsmateriaal in extenso te vermelden.
Het tweede boek van Vergilius' Aeneis bevat nl. enkele gegevens, die een nieuw licht kunnen werpen op de daar beschreven inneming van Troie en op het paard, dat „van wapenen zwanger", zooals de dichter zegt, de oude vesting heeft ingenomen. Wat we hier bij Vergilius aantreffen, vinden wij bij den ouderen Ennius in ongeveer gelijke termen aangeduid. Wij ontmoeten nl. hier de oude voorstelling van den „sprong over den heiligen muur": de bestorming van een zoodanige „gesloten" stad staat met een violatie gelijk, het paard „bespringt" de stad in den technischen zin, die bijv. aan het Gr. &ÓQWO&ai, &OQSiv „be-springen" verbonden is en die wij ook in Lat. sal-ax terugvinden. In dit licht bezien krijgt een vers als (Aen. VI, 515) :
13



curn fatalis equus s al t u super ardua venit /Pergama plotseling nieuw leven. Voor het gegeven van den „sprong op en over den muur" is het voldoende aan den sprong over Rome's heiligen muur te herinneren, die door Remus werd volvoerd. Andere getuigenissen laat ik thans buiten bespreking.
Een ander gegeven, dat hier van groot belang is, vinden we in de voorstelling van het stadsbestaan, samenhangend met en afhangend van het bestaan van het stadshoofd, beide inderdaad als een eenheid beleefd : lichaam en hoofd, hoofdstad en stads-hoofd, beide in het lat. caput (en Capitölium ?) samengevat. Bij de Vergiliusherdenking te Leiden heb ik de desbetreffende passage van dezen dichter uitvoerig besproken en Dr Meerwaldt heeft in een fijn artikel in de Mnemosyne (59, 1932, 184—216) hetzelfde met rijke gegevens geadstrueerd. De bewuste passus staat Aen. II, 554 sqq. Merkwaardig is nu, dat de m.i. alleen juiste interpretatie tot nu toe door de philologen nooit was gevonden ; de eenige, — doch deze is dan ook een kroongetuige, — die juister begrip toonde, doch een die ook voor de dramatische allure van zulk een samenhang als weinigen open stond, is (zoo bleek mij achteraf) Schiller geweest. Deze vertaalt de plaats aldus : ,,So endigt Priamus, sein Aug' sah Troja brennen ; /Die (Sic!) über Asien den Szepter ausgestreckt. ... / Jetzt ein gigantischer Rumpf am Meeresstrand entdeckt; / Es fehlt das Haupt und niemand kann ihn nennen." Het is duidelijk : de woorden „daar ligt aan het strand de geweldige romp ; het hoofd is van de schouders losgerukt, zoodat het lijk zonder hoofd zijn naam verloren heeft" slaan niet op den koning, Priamus, doch op de door diens dood van haar hoofd en daardoor van het leven beroofde stad aan den Hellespont. Het is de moeite waard er op te wijzen, dat reeds Manilius IV, 64 de plaats verkeerd heeft opgevat, zooals blijkt uit zijn woorden : inque rogo Croesum Priamumque in litore truncum, cui nee Troia rogus ?
Dit rijke licht is ook elders nog in andere brekingen te bespeuren.
14



Dat nl. naast deze voorstelling van het „hoofd" als vitaal deel ook van stad en land, elders andere deelen genoemd worden, moge uit een korte demonstratie nog volgen. Hier herinner ik nu naast de waiwc-voorstellingen, waarover ik vroeger naar aanleiding van Delphi en Eleusis gesproken heb, die wij boven ook meenden terug te vinden op de kruik van Tragliatella juist achter de <ï7«'a-uitbeelding(!) aan de viscera terrae „ingewanden der aarde", een uitdrukking die Minucius Felix Oct. c. 17, 9 bezigt en aan het Gr. aequivalent tv 'éyxaoiv 'Aiöov in de Anthol. Palat. 15, 40. 42. Het ware de moeite waard den oorsprong en het voorkomen van deze uitdrukkingen in bijzonderheden te kennen.
Hoogst merkwaardig is nu, dat de gegevens der Assyriologie geheel in dezelfde richting wijzen. Ons medelid Böhl heeft in een voordracht, gehouden voor de Societas Classica te Leiden in Maart 1931, op hoogst verrassende parallellen gewezen. Zoo staan bij een in Babyion gevonden Labyrinth de woorden „êkal tirdni" „paleis der ingewanden" ; de lobos pyramidalis geldt als tempeltoren „Zikkurat"; lever en ingewanden samen worden als burcht en als wereld opgevat met bij voorkeur zeven muren. Het bewuste woord tïru, ouder tajaraj zou, aldus coll. Böhl, met troia, etr. truia verwant of identisch kunnen zijn : Hethieten en Etrusci zouden tusschenschakel zijn geweest. Dankbaar deze bloemen uit vreemden tuin plukkend, geloof ik echter, dat de naam van de stad Troia aan den Hellespont niet later en volksetymologisch met deze taalgegevens uit Mesopotamië verbonden is, maar dat hier historische samenhang mag worden ondersteld, zonder dat men voorloopig zich uitspreekt over de richting der ontleening. Troia zou dan ± „kringstad, heilige stad" als appellativum kunnen hebben beteekend, waarnaast dan "Ihoq nomen proprium kan zijn geweest. Dit kan, behoeft echter niet de inhoud te zijn geweest van Fest. p. 504 L. : „Troia et regio Priami et lusus puerorum equestris dicitur et locus in agro Laurente, quo primum Italiae Aeneas cum suis constitit".
15



Het laatste punt, dat ik wilde bespreken voordat ik tot een korte samenvatting overga, betreft eindelijk den naam Labyrinthos. Een studie van H. Güntert, Labyrinth, Eine sprachwissenschaftliche Untersuchung, Heidelberg, 1932, bepaalt zich tot taalfeiten, maar is juist daarom voor mijn hypothese zoo belangrijk, omdat zijn resultaten zich zoo gaaf in het boven besprokene laten invoegen. De samenhang van Labyrinthos met labrus „de steenen bijl of dubbelbijl" van den Asiatischen, ook op Kreta heerschenden god, blijkt van dieper beteekenis te zijn dan tot nog toe werd aangenomen. De feiten, die hij meedeelt, geven het recht aldus te formuleeren : de Indogermanen hebben den steentijd beleefd nog ver van hun latere historische woonplaatsen ; in deze laatste komende, troffen zij aldaar een ontwikkelde steentijdkultuur aan ; deze hoogere beschaving was oorzaak, dat zij de kuituurnamen van het deze kuituur dragende mediterrane ras overnamen. In de eerste plaats geldt dit overnemen van megalithische voorwerpen en hun namen natuurlijk van al wat beteekent „steen" of „van steen vervaardigd". Een van de hoofdgetuigen is nu een woordkern l-p/b/f- wisselend met vaak met r gesuffigeerd. Is het niet merkwaardig, dat juist de woorden in de Indogermaansche talen, die „steen" of „steenen voorwerp" beteekenen bijna nooit uit indogermaansche taalbestanddeelen zijn te verklaren ? De beteekenis van deze woordkern kan men voorloopig weergeven met „steen" ook „steengroef, mijn"; vanhier wordt ook de latere beteekenis van het Labyrinth reeds duidelijker !
Slechts enkele toepassingen van het hier vermelde woordbeginsel wil ik U noemen : naast Xa(p)-ag „steen" ~ J.a(r)-óg ook Aao-fit óojv „steenman ; lava, lawine, ook de EN. Lavïnium; van den ion. vorm, dus niet lau, maar i.tj(f)- is het verbum ).f vot „steenigen" afgeleid; verlengingen met q vindt men in Hesych. Accvqov ' (i(>yvqov 'A&rjvctiotg, Hom.
„gang" (/ 128, 137); ook EN. Laurentum; thans ook XafiQvg „steen; steenen bijl". Voorts lat. lapis „steen" naast AanïO-ai.
16