DE ICONOGRAPHIE VAN DEN DUBBELEN LOGOS
i|.
I. DE 15e STROPHE DER ACATHISTISCHE HYMNE AAN DE H. MAAGD
DOOR
L. H. GRONDIJS
MEDEDEELINGEN DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN, AFDEELING LETTERKUNDE DEEL 78, SERIE B, N°. 6
UITGAVE VAN DE N.V. NOORD-HOLLANDSCHE UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ, AMSTERDAM 1934



MEDEDEELINGEN DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN TE AMSTERDAM. AFDEELING LETTERKUNDE
RUBRIEK B: GESCHIEDENIS, VOLKEN KUNDE, RECHTSWETENSCHAP
DEEL 58 (1924)
No. 1. P. C. MOLHUYSEN, De voorrechten der Leidsche Universiteit f 0.40 „ 2. P. J. BLOK, Philips de Goede en de Hollandsche steden in 1436 „ 0.30 ,, 3. J. SIX, De orde van den knoestigen stok en de schaaf 0.30
M 4. J. KOSTERS, Het jus gentium van Hugo de Groot en diens
voorgangers 0.30
„ 5. M. W. DE VISSER, Het Buddhistische doodenfeest in China
en Japan >> 0-40
„ 6. C. VAN VOLLENHOVEN, On the genesis o) De iure belli ac
pacis (Grotius, 1625) . . 0-40
,, 7. M. A. BOUMAN, De pekain tn het Sintangsche 0.40
„ 8. N. J KROM, Over het Qiwaisme van Midden-Java 0.30
DEEL 60 (1925)
No. 1. P. C. MOLHUYSEN, Over de editio princeps van Grotius'
de Iure Belli ac Pacis f 0-30
„ 2. W. B. KRISTEN SEN, De Delphische drievoet 0.40
,, 3. J. SIX, Peron en Perron 0 40
DEEL 62 (1926)
No. 1. F. M. Th. BOHL, De geschiedenis der stad Sichem en de opgravingen aldaar / 0.40
„ 2. M. W. DE VISSER, De Buddhistische ceremoniën van berouw
in Japan 0.40
„ 3. C. VAN VOLLENHOVEN, Omtrek van het administratie/recht „ 0.40 „ 4. G. J. HOOGEWERFF, De Nederlandsche kunstenaars te Rome
in de XVIIt eeuw en hun conflict met de Academie van St. Lucas „ 0.40
„ 5. N- J. KROM De ondergang van Qriwijaya 0.40
DEEL 64 (1927)
No. 1. W. J. M. VAN EYSINGA, De Imperial Conference van 1926 ) 0.40



DE ICONOGRAPHIE VAN DEN DUBBELEN LOGOS
DOOR L. H. GRONDIJS
In tal van miniaturen, op talrijke muurschilderingen en ikonen is de Dubbele Logos afgebeeld. Nu eens heeft de kerkelijke kunstenaar den Logos-boven en den Logos-beneden in twee identische figuren uitgedrukt. Dan weder heeft hij de bedoeling gehad, om twee verschillende wezens (twee Logoi, Logos en Sophia) af te beelden. Hetzelfde motief heeft zoodoende gediend, om nu een orthodoxe gedachte, een ander maal een dogmatisch min of meer verdachte idee weer te geven.
De iconographie van den dubbelen Logos is aanvankelijk ontstaan in de illustraties der 15e strophe (oïxoe) van de Acathistische Hymne aan de H. Maagd. Later is zij, zonder bijgedachte aan het beroemde gedicht, opgetreden in de Russische Sophia-ikonen.
In ons eerste hoofdstuk zullen wij de 15e strophe der Acathistische Hymne aan een critisch onderzoek onderwerpen. In het tweede zullen wij den oorsprong nasporen van de tot dusverre onverklaard gebleven Russische Sophiavoorstellingen en Sophia-idee.
Korte toelichting.
1. Papadopoulos-Kerameus schrijft de Ac. H. toe aan Photios. Daartegen voer ik twee gronden aan:
De 15e strophe is gericht tegen eene ketterij, welke na de 4e eeuw niet ernstig meer zal worden opgevat, en waartegen een
177



liturgische tekst der 9e eeuw zich dus niet (met uitsluiting van zoovele andere dogmatische geschilpunten) zoo bijzonderlijk zou hebben behoeven teweer te stellen.
Het woord Gvyxaza{iaaiq heeft na de 4e eeuw zijn beteekenis van nederdaling- (xaTa{taoi§) verloren en dien van (goddelijke) welwillendheid, condescendentie, verkregen. In onze strophe is duidelijk sprake van de eerste beteekenis.
Dat het feest der dankzegging aan de Maagd, waarbij de Hymne als tekst zou zijn ingevoegd, zou ingesteld zijn in de 9e eeuw, is zeer waarschijnlijk juist. Papadopoulos-Kerameus is trouwens niet de eerste, die dit heeft opgemerkt (zie Georgios Pisidès' tekst en Quercius' toelichting Migne PG. 92).
2. Krypiakiewicz schrijft het gedicht toe aan Ephrem den Syriër, maar deze heeft nooit in het Grieksch geschreven. Waar het een zoo druk gelezen auteur betreft, als Ephrem Syriacus, behoeft men uit de overeenstemming van teksten in diens hymnen en in onze strophe niet af te leiden, dat de auteur der Acathistische Hymne een leerling van den Syriër zou hebben moeten zijn. Ieder ander zou even goed de door den laatsten gebezigde uitdrukkingen hebben kunnen overnemen.
K. ziet in de 15e strophe eene bestrijding van Apollinarios; deze bewering is niet vol te houden: Apoll. heeft twee identische logoi geleerd (boven en beneden); zijne ketterij houdt een gansch andere dwaling in.
Apollinarios heeft trouwens geene fiera^fcaig roitixii geleerd. Alleen de Photinische ketterij houdt ,,plaatsveranderingen" van den Logos in.
3. Ik verklaar, waarom de Sophia na de 4e eeuw niet meer in de kerkelijke teksten voorkomt, en ik leg uit, waarom de Sophia in de niet-officieele teksten een belangrijke plaats moet vinden, daar in de tegenstelling Logos-Sophia, de oude (onontbeerlijke) leer der twee Logoi is teruggekeerd.
4. Ik geef beschrijving en uitleg van de illustratie der 15e strophe in het Markof-klooster nabij Skopljé in Joegoslavië.
178



Beschrijvingen en uitleggingen waren tot dusverre onvoldoende geweest.
In het tweede deel mijner studie (II. De Sophia-Logos in ketterijen en monniksvroomheid) laat ik zien, hoe de geheimleer der Sophia langs twee wegen naar Rusland is overgebracht: door de leer der Bogomilen,
door die der Hesychasten.
Daarbij verklaar ik de vermaarde en tot dusverre niet voldoende toegelichte „Sophia-ikoon van de Wijsheids-kathedraal in Novgorod", en vervolgens de geboorte der Russische Sophiologie.
179



I. DE 15e STROPHE DER ACATHISTISCHE HYMNE AAN DE MAAGD.
De tekst.
De beroemde Acathistische Hymne aan de H. Maagd wordt op een avonddienst in den orthodoxen Vastentijd, staande1) door de koren gezongen. Zij behoort tot de groep van „kontakia" 2) waarin zij ontegenzeggelijk het schoonste is, dat in de Oost-Christelijke liturgie is opgenomen. Zij vertoont eene gelijkenis met sommige Maria-sequenzen in West-Europa, doch deze zijn alle van lateren datum, en zijn het grootsche model nooit nabij gekomen in geslotenheid der inspiratie, in vindingrijkheid der epitheta en in warmte der aandoening.
Zij bestaat uit een aanhef (preludium, prooemium) en 24 strophen, waarvan de beginletters tezamen het Grieksche alphabet vormen. De Acathistische Hymne is net voorwerp geweest van een aantal geleerde studiën. Wij zullen ons bezig houden met de 15e strophe, die eene bijzondere plaats in het gedicht inneemt. De stroom van schoone en vroolijk-juichende welsprekendheid en van poëtische exaltatie der Hymne wordt in deze strophe onderbroken door eene geloofsbelijdenis. Het is onmogelijk, om het gedicht mis te verstaan: de melodie heeft in eenige weinige kernachtige volzinnen, het onontbeerlijk dogma willen neerleggen, zonder hetwelk de nederige Maagd niet tezelfdertijd de Moeder Gods en de Koningin des Hemels
') Vandaar de naam der hymne («- %aOi£»«»-).
2) ró xovrA-xiov oorspronkelijk de naam voor het preludieerende beginvers eener groote kerkhymne, later voor de hymne zelve.
180



zou kunnen zijn. Deze zinnen zijn niet ontleend aan de vermaarde Symbolen des geloofs. Zij roepen slechts eene enkele geloofswaarheid uit. Maar door de voortreffelijke formuleering, door den rijkdom van den inhoud, vormen zij een origineel, levend en sterk geheel.
Geen der critici heeft zich trouwens op dit punt vergist: de 15e strophe bestrijdt eene ketterij, en deze is gericht tegen het hart van het Christologisch dogma. Ziehier de tekst der bewuste strophe :
"0).o$ ijv tv Toii s.atoj xtci tvjv iivat ovó' o/.cui ajiïjv ö aTtKjiyq(t.tro^ Aóyoq '
övyxaxa{iaOi$ yciQ Oeïxij ov fisTa(taOi§ rfè rojiixr\ yéyove,
xaï róxog èx jiccQ&évov OeoAr)mov tixovovotjq Tfcvtte :
OtoV tL%U)QtlTOV X'"9fc
X«Z(>e 
(Gansch hier beneden, en in 't geheel niet afwezig in hooger sfeer, was 't onomgrensde Woord.
Eene goddelijke nederdaling, geene verandering van plaats was de geboorte uit de van God geïnspireerde Maagd, die aanhoort: Wees gegroet )
Welke gedachte is hier uitgedrukt, welke heresie bestreden? Onder de commentaren, welke aan de Hymne gewijd zijn, vindt men hieromtrent weinig overeenstemming. Nooit is zeker het contrast der meeningen zoo ver gegaan als tusschen P. F. Krypiakiewicz x) en Const. GLconomos 2), waarvan de eerste in de strophe eene bestrijding ziet van de Apollinarische ketterij,
1) „de hymni acathisti auctore" Byz. Ztschrft 1909, t. 18, pp. 357—382.
2) IItot yvijOiaq jtQ0tf0QÜi iij< cXkljVixijs yktaOOtis St. Petersburg 1830
181



terwijl de laatste Apollinarios van Laodicea aanmerkt als den auteur van het gedicht.
Geen van beiden heeft gelijk gehad. Wellicht is even te begrijpen, waarom Const. Economos de eerste twee regels aan de pen van den grooten heresiarch toegeschreven heeft; immers, volgens zijn leer heeft de Logos in de hemelen de vorm van een onaardsch lichaam aangenomen, waarmede hij op aarde is nedergedaald, zoodat de Logos in zijn geheel zoowel boven als beneden geweest is. Maar de tekst spreekt van een ro^
j.óyoq, en deze woorden zijn niet toepasselijk, noch op een aardsch, noch op eenig ander omgrensd lichaam. Bovendien is het daarom al moeilijk, aan Apollinarios te denken, daar hij de rol der Maagd in het mysterie der Incarnatie zeer heeft ingeperkt, en den titel van Theotokos, door het geloovig volk in Constantinopel en in onderscheidene provinciën van het Byzantijnsche rijk definitief aangenomen, weer in gevaar gebracht heeft.
Maar ook de ten huidigen dage algemeen aangenomen interpretatie van Krypiakiewicz schijnt mij onverdedigbaar te zijn. De Apollinarische ketterij zondigde tegen de menschelijke, niet tegen de goddelijke natuur van Christus.
De Orthodoxie beleed de samensmelting van den ganschen Logos met de complete menschelijke natuur. Het Christologisch dogma is door twee geheel gescheiden groepen van ketterijen aangegrepen. De eerste ontkende dat de Logos in vollen omvang zich met den mensch zou hebben vereenigd. De andere nam aan, dat slechts een deel van het menschelijk wezen zich in Christo met den Logos verbonden heeft.
Apollinarios van Laodicea behoort tot die typische KleinAziatische ketters, geloovig maar realistisch, die meer gepeinsd hebben over het mechanisme van Christus' menschelijke zielkunde, dan gespeculeerd over het innerlijk leven der godheid. Deze Klein-Aziatische realisten hebben geene vermenging erkend binnen hetzelfde subject van de almachtige Rede en een
182



aan leemten en zwakheden onderhevig verstand. Apollinarios heeft aangenomen, dat de Logos is nedergedaald in een gedepotentialiseerden mensch, lichaam zonder ziel en geest. Hij heeft echter geen onderscheid gemaakt tusschen den Logosboven en den Logos-beneden. Het Accoord, dat op het concilie van Alexandrië, 362, bereikt is tusschen Athanasios en Apollinarios en hunne aanhangers, en dat zoo niet door S. Athanasios gesteld dan toch onderteekend is1), bewijst, dat Apollinarios den volledigen Logos aannam, doch geïncarneerd in een onvolledigen mensch-god. Het is dus onmogelijk, om de 15e strophe tegen Apollinarios geldend te maken. Wij zullen zien, dat door den dichter der Acathistische Hymne niet de Apollinarische, maar de Photinische ketterij gemeend is.
De Onbegrensde Logos (o aneQiyQamoq i.óyoo).
Deze uitdrukking heeft reeds bij de oudere kerkvaders een kerkelijk geijkten zin, die later in de beeldenphilosophie in een stelsel is gevoegd. Gregorios de Groote (329—389) stelt „begrensd" (iteQiyQujtroq, jieQiyQatpoe,) tegenover grenzenloos, onomschreven (axfQiyQanTos;) in zijn Dogmatisch gedicht Over den Zoon: „begrensd, en toch mateloos" 2). Elders 3) zegt hij tegen Apollinarios: „immers wij scheiden den mensch niet van de godheid, maar wij gelooven aan een en denzelfden.... lijdend in het vleesch, tot lijden overmogend in de godheid, begrensd in het lichaam, onbegrensd (antQiyQumoc,) in den geest".
Evenzoo Methodios, bisschop en martelaar, als hij de Maagd
1) Tomus ad Antiochenos c. 7 .... avxöó Aóyo<s riïiQê tyévtxo' x«t iv fiOQpy Otöv vna.Qx<av eXafie dóvkov no(t(ft]v, tx Tf xilq Magiaq xo -/.ara öa.QY.a ytytvtixai. (Verklaringen van Apollinarius' vertegenwoordigers).
■) IltQfyQcMpos, (O.V a/itxQtjoq [Greg. v. Naziany HfQï xov ïYov].
3) Ovff'i yïiQ xov uvOqio:rov )q($o/itv t/)s* otótiftos, axx' 'tvci x«i töv avxöv doy/iax(£outv.... naO^rov Ouqy.1, unaOij 0tóxttxi, ntQiyQaTixbv (ïo>iiaxi antQiyQa.nxov xviv/iaxi,.... (Greg. v. Naz. Ep. ad presb. Cledoniam).
183



toespreekt: „Gij zijt, als ik het zoo zeggen mag, de begrenzing van hem, die onbegrensd is" -1). Eindelijk onderscheidt de beeldenphilosophie (Theodoros Studita, Johannes Damascenos) in den verschenen Christus een afbeeldbaar deel dat met de Maagd overeenkomstig is 2) en een onafbeeldbaar
deel, en dit is de goddelijke Logos. Van moederszijde heeft Christus de begrenzing (xeQiyQatprf) en dus de afbeeldbaarheid ontvangen, „zoodanig als de voortbrengende is, zoo moet ook de voortgebrachte zijn. Begrensd is Christus' moeder, en dus begrensd ook Christus, als haar zoon, zij het dan God naar zijn wezen"3). Dus ook tijdens zijne incarnatie op aarde verliest de Logos „onbegrensd zijn" niet. „Eigenaardig voor de godheid is, onbegrensd te zijn, onlichamelijk, vormloos. Voor de menschelijkheid: begrensd te zijn, aanraakbaar, in drie dimensies uitgebreid. Indien Christus uit beide (samengesteld is), is hij geheel en al onbegrensd en begrensd" 4) „Christus is (terzelfdertijd) begrensd volgens zijn lichamelijken aanblik, onbegrensd ingevolge zijn onzichtbaar wezen" 5).
De term ant(iiyQtcjtToq vlóyoc is dus toepasselijk zoowel op den Logos in de schoot der Triniteit, als op den Logos binnen de aardsche verschijning van den God-mensch.
') 'II rrfii'' r'rci^' ïi.tc». rov ClntQl'/QÜnz(tv.
(Sermo de Simeone et Anna, c. 10).
~) \aïnt, (i {oayis Jtctit}.rv.i], röv tx Ciöv ovOwtOtvTa ftaOikta JOH'
andvTüjr urtoTvnovOa /'7tio 11 </(> otó/ian' (S, Joannis Damascenus, Homilia II in nativitatem B. V. Mariae c. 7).
3) Ei ÖTtoia </' üv >1 TtY.övöct VTiaQXÜt ioiovtov tivai y_'J<< v.aï ró iê avril-i TiY.ró/ifrov ' -Ti lu'/nti 7? O 's 1] XiiiGtöv fliti);(»' nkQiyQanxöz hqo y.ai
ó \01 1 O,', (-),■ Yiö$ airiii*, t£ y.ctï Oti>* xttiit tfvdiv. (Antirrheticus III, c. I, 54)-
4) 'Idiuifia ós OiÓTtjo-z, tö antQlYQCtïirov, tö udotfuitov, tö aOyt^idtiütov, 'JvOQtxtxÓTtfTOj df, rö mQiyQamöv, tö jfJjjXa'pjjTÖv, tö t(tiy.u diaöratóv. Ei ovv ó Xqi6tö$a/MpoZv. nuvtw» antQiy(tanxo^rt x«i atQiyQa:nöq.
(Antirrheticus III, c. i, 4).
l) Antirrheticus III, c. 1, 53.
184



„Want goddelijk was de nederdaling, geen verandering van plaats."
(ovyxa Td^iccot^ yt:o ih ixov fts Ta:l<ct^ óè TOTttxij yêyovf).
De term ovyxazapaot*; heeft, evenals de meeste andere technische uitdrukkingen der vroeg-Christelijke godgeleerdheid, eene reeks van meeningsnuances doorloopen. Oorspronkelijk is de zin: nederdaling (van den Logos in den menschelijken vorm), later zoekt de theologie naar begrippen die een verband, eene gezindheid of eene bedoeling (jegens den mensch) aanduiden, zooals toenadering, neerbuigendheid, medevoelen, condescendentie.
Voor de neerdaling der godheid uit onbegrijpelijke hoogten naar de menschelijke dingen, bezigt Origenes in den regel het woord : xaTfcfiaoit;, „dat Hij tot de menschen is afgedaald, is geschied in goddelijken vorm, uit liefde voor de menschen heeft Hij zich ledig gemaakt (Philipp. II, 6) om door hen begrepen te kunnen worden *) xarüftaoic is dus eene beweging naar den mensch toe.
Origenes gebruikt echter ovyxaxa^naii voor xaxa[taOiq. Ziehier een voorbeeld: Celsus had tegen de Christelijke gedachte opgemerkt : „Indien God tot de menschen nederdaalt, moet er eene verandering met hem plaats grijpen." Origenes, resumeerende, gebruikt voor nederdaling eerst xattcpaOiq, „de, in de Schrift vermelde nederdaling Gods in de menschelijke dingen" en gaat dan voort : „opdat God tot de menschelijke dingen afdale, is het niet noodig dat hij verandert, uit goed in kwaad, uit schoon in leelijk, uit gelukkig in rampzalig, uit het betere in het slechtere overga, gelijk Celsus zegt. Maar, in wezen onveranderlijk blijvende, daalt hij v yxaxafiaivei) uit voorzienigheid en voorzorg, naar de menschelijke dingen af" 2).
) Tö ót xarajfe^xös „i 1' Itou'1 ï~ nr" t":7ijQxt ' xai
cftcc (pi?>uvO(tix)77Cciv mèavxov %(üqhOi\vcli vti' ïivOQibmov dvvr\Ofi,
(Contra Celsum IV, 15).
2) Celsus: Ei ó Osöq av&Q(xi7iovq xartiGt, /itta(ioXilq avrai dsl. Origenes . rijV iv ratg rQa<pal$ kfyofitvtiv ■x.axafiaGiv Qtóv iiqö$ xa
185



S. Hippolytus, bijna een tijdgenoot, bezigt avyxazü^acuq in dezelfde beteekenis : In zijn „Sermo in sancta Theophania" merkt hij naar aanleiding van 's Heeren doop op : „derhalve is het aan de natuur der wateren niet verborgen gebleven, wat de Heer uit de menschenliefde van Zijn nederdaling in het verborgen deed ,ook de wateren zagen hem en vreesden"
(ps. 76, v. 17)1).
Een eeuw later gebruikt S. Athanasius, anderhalve eeuw later S. Gregorios Nyssenus hetzelfde woord in een gewijzigden zin. Bij S. Athanasius is onder invloed der nieuwe theologische scheppingsleer, de beteekenis van avyxazafiaOK; ijler geworden; men moet het bij hem vertalen met „goddelijke welwillendheid", „indien Hij de eerstgeborene der schepping genoemd wordt (Coloss. I, 15), dan wordt Hij niet aldus genoemd, wijl Hij gelijk zou zijn aan de geschapen dingen, of enkel omdat Hij ouder zou zijn dan zij in den tijd, — en hoe zou 't ook, daar Hij de eeniggeborene is — maar wegens de welwillendheid van den Logos jegens het geschapene, waardoor Hij de broeder veler dingen is" 2). Hier is dus geen sprake van nederdaling in de stof, maar van diepere verwantschap met het geschapene, zonder welke de schepping niet mogelijk geweest zou zijn: „het is duidelijk, voor iedereen, dat.... het Woord, toen het in den beginne de dingen schiep, zich welwillend tot ze heeft neergebogen (ovyxtiTtcpiptjy.e) opdat zij zouden kunnen ontstaan" 3). „zij zouden
avOQamiva .... Miviuv ya() tij ovoia arQtnroi, (iwyxaraltaivn ry trijovota xai rij oixovo/ito rot,- avOQianïvoiq nQüy/iaOiv (Contra Celsum 1 , 14)* l) jiö v.ai ó Kvqio$ iij (fi).avOootrru(. tz)» fivyxaxovx tkaOtv t»> tojv vdurwv <pvCuv, ontQ knoh\Gtv 'tv y.QVtftt „Eidov yuQ avröv ra vdara, xai itfoföOnaav". (Sermo in Sancta Theophania, c. i)
-) <ff VAU TOOTOT«-/.O.' Tlfe XTlOfft>S IfyiWU, «?.?.* OVX '''~ iilOOV/ttVOi
rot.' xriCiiiaCu, xai rrpojro» avrdtv x«t« jrpói'or, rr<)0)TÓtoxo>', Xfytrat (.-70>s yïuj. nrror yt Movoyivfe ionv avriii;) a>.).a dia ti,» nQ"T« y.il'f>ttaxa avyxarafiafiiv röv Aóyov, xaO' »,V xai rroi.hhv yiyovtv üdf).<fó$. (oratio II contra Arianos c. 62).
3) naCH yart ion dpo».... öri x«i' aQxh" /«'" di^iuovQyvtv ö Aóyoq ra xr Kit ara, c> vy x ar a [t i ji ijxs roi. ytvv>,roïs, ïva ytviO&ai ravra dvvi/h].
(ib. c. 64).
186



zijn wezen, dat een zuivere en vaderlijke glans is, niet hebben kunnen dragen, indien Hij zich niet met vaderlijke welwillendheid tot ze had neergebogen, en ze het aanzijn had medegedeeld" 1).
Dezelfde beteekenis bij Gregorius Nyssenus (t ± 400) 2) en eindelijk bij den patriarch Nikephoros (758—829): „er staat geschreven, dat zijn zoon Jacob ten tijde toen de toenadering (genegenheid) van het goddelijk Woord jegens de menschen openbaar gemaakt zou worden, duidelijk de engelen gezien heeft" 3).
Welke der beide beteekenissen moet men in onze strophe aan het woord 0vyxavafia0i% toekennen? Let men op de scherpe tegenstelling in de twee eerste regels: (tv roig xitrw — tojv (ivat) en ook op de tegenstelling met de verandering van plaats (fisru^uais, Tonixri), dan lijdt het geen twijfel, dat de oudere beteekenis bedoeld is 4). De zin onzer strophe is: „De Logosboven is gansch en al in de dingen-beneden nedergedaald, niet door eene verplaatsing, maar op goddelijke wijs."
Wal beteekent de „verandering van plaats" voor den Logos?
(flSTÜpClOiq TOTllXrï).
Deze duistere passage, zeer onvoldoende door Krypiakewicz uitgelegd, krijgt alleen dan zin, indien men haar in verband brengt met de terminologie der Stoici en der Apologeten. In
) Orx av ya(t i/viyxiv arrov r r] v ff vtiir uxqut or xeei nar ar/. ït r ovGav ka/txQÓTiiTa, «' /<i, <pikav0Qianla rtciTQi-x.fi Gvyxa.Tap.as avTC?.d(iiTo, xai xmcravTa tig ovOiav t'ivtyxt (ib. C. 64).
' i 'Ejii 1' f Tijg ixxXqöiaGTixijg OvvyOtiag orx oïda ii'K  ry x<: t d ü 11 tig tytvtTO, xai GvfizztQiq o/>('., ióGTt avtxTÓtiqov vofiiGOtjvat tö Tijg roeavrqg vógov vmOuqgiov. (Epistola canonica ad S. Letoium... . c. 8).
3) .... »/i>ixa t 1]v tov Otöv Aóyov 7aö .• avOQiïinovg /iviïGOac GvyxaTdf.aoiv ï/itXXiv,... (Antirrheticus II, adv. Const. Copr. c. 9).
4) In de Slavische liturgieën is GvyxaTaftaGig terecht met: chh3XO®^ehïe vertaald.
187



hunne wijsgeerige beeldspraak, en hunne woordkeus, blijkt, dat de Logos-beneden door een (eruptieve) beweging uit den Logosboven voortgekomen is. Teneinde den zin der woorden en den polemischen zin der strophe volkomen te vatten, moeten wij het ontstaan der leer van de twee Logoi even recapituleeren.
De onderscheiding tusschen twee Logoi.
De aanname van een Logos die eeuwig met den Vader gewoond heeft, en een anderen die op een bepaald tijdstip op aarde is nedergedaald, is zoo oud als de Kerk en ze zal telkens weder, in meer of minder voorzichtige termen, terugkeeren. Zij komt voort uit twee bronnen:
1. de Stoïsche onderscheiding tusschen twee (verschillende) Logoi; dit is de wijsgeerige ketterij bij uitstek,
2. de klassieke en orthodoxe onderscheiding tusschen Woord en Wijsheid, tusschen Aöyoq en Utxpla.
Volgens het Stoïsche denken, grijpt in de Wereldrede, welke tot beweging, schepping overgaat, eene innerlijke zelf-onderscheiding, eene diremtio plaats. De /Lóyoq ivdia&t toc, dien men zich in het Wezen Gods „van voor alle eeuwen" ingesloten kan denken, spreidt zich uit, en ademt een i.óyoq nQotpoQixóq uit.
Dit beeld is ontleend aan de menschelijke spraak, die het gedachte, in het gesproken begrip naar buiten draagt. Tertullianus heeft het later den Stoïci nagezegd: „Nam etsi Deus nondum Sermonem emiserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa ratione intra semetipsum habebat.... id quod facilius intelligas, ex te ipso, homo, recognosce ut ex imagine et similitudine dei quod habeas et tu in temetipso rationem. ... 1) Beide Logoi zijn door Philo Alexandrinus, en door de Christelijke denkers der eerste eeuwen uit het Stoïsche denken overgenomen, en zullen de Christelijke gedachte nooit meer geheel en al verlaten.
Origenes heeft onderscheiden tusschen den vóór-eeuwigen Logos en den Logos-wereldziel2). Tertullianus heeft evenmin
*) adv. Prax. 5.
2) Contra Celsum VI, 71; de princ. I, 3; VIII, 5.
188



als hij de termen &óyog èvói('c&STO% en J.óyog jtQOfpOQtxóe gebezigd, maar dit is bij hem een questie van kerkelijken tact geweest. Deze, uit de heidensche wijsheid stammende termini technici konden door de kerk worden gewraakt, niet de termen So<f ia en Aóyog, welke door Tertullianus merkwaardigerwijs vertaald worden als ratio en sermo. Het gebruik van „sermo" in plaats van het voor de hand liggende „verbum" duidt op eene meer energische afbakening van beide vormen van wijsheid.
„in primordio erat Sermo"1). „Hanc Graeci ).óyot; dicunt, quo vocabulo etiam sermonem appellamus" 2). Ook de Wijsheid
is (in God) ontstaan agnoscar ergo Hermogenes idcirco
etiam Sophiam Dei natam et conditam praedicari, ne quid innatum et inconditum praeter solum Deum crederemus"3). Maar de sermo (Xóyog) is later door God uitgestraald, als operatio spiritus4). Protulit Deus sermonem, .... sicut radix fruticem, et fons fluvium, et sol radium5). Deze uitgestraalde Sermo is geen attribuut, zij is eene substantiva res. „ego nihil dico de Deo inane et vacuum prodire potuisse, ut non de inani et vacuo prolatum; nee carere substantia, quod de tanta substantia processit, et tantas substantias fecit" 6). „nee diutius de isto quasi non de ipso sit sermo, et in sophiae, en in rationis, et in omnis divini animi et spiritus nomine, qui filius factus est Dei, de quo prodeundo generatus est. Ergo inquis, das aliquam substantiam esse sermonem, spiritu et sophiae traditione constructam? Plane.... 7)
Deze onderscheiding tusschen een zinnenden en een handelenden Logos (èvsQytia ÓQaOTtxri) mits gehuld in bijbelsche termen als }.óyoc,oo<fia,óvva/uiq, treedt voortdurend ongewraakt
*) Adversus Praxeam 5.
2) Adv. Hermogena 18.
3) ibid.
4) Adv. Prax. 7; adv. Herm. 18.
5) Adv. Prax. 8.
6) Liber adversus Praxeam c. 7.
T) ibid.
189



bij de vroeg-Christelijke auteurs in Oost- (en West-) Europa op. De Kerk heeft zich telkens met kracht verheven tegen deze zelfde onderscheiding, zoodra, door onvoorzichtigheid in de keuze der termen, het gevaar ontstond der aanname van twee Logoi, en dus van de ondoeltreffendheid en nutteloosheid der Incarnatie. Alleen Tertullianus heeft de rol van het Woord en van de Wijsheid binnen de godheid uiteengedacht, en hij is (natuurlijk) tot overeenkomstige begripsbepalingen geraakt als tusschen den J.óyog ivóiaS-t ro§ en den i.óyoq n(>0<f0Qixöq. Het is nooit de weifeling geweest tusschen den zin der termen J.óyos, aotpitc, óvvicfiiQ (attributen? substantivae res?) die veroordeeld is, maar alleen elke onderscheiding binnen den Logos zelf.
Dit alles is zeer duidelijk bij S. Athanasios. In zijn Geloofsbelijdenis spreekt hij zich tegen de „wijsgeerige ketterij" uit:
„Wij gelooven aan een eeniggeboren Woord, Wijsheid,
Zoon, aanvangsloos en voor alle eeuwigheid uit den Vader voortgebracht, Woord noch uitgelaten noch ingeboren, niet iets uit de Volmaaktheid uitgevloeid, of uit een onverstoorbaar Wezen uitgesneden of voortgeworpen...." *) en elders: „het Woord Gods is, om zoo te zeggen, niet iets dat uitgelaten wordt, niet de klank van een gesproken woord" 2).
Hetgeen niet verhindert, dat dezelfde kerkvader alle ruimte openlaat voor het invoeren van volkomen identische onderscheidingen, door constante en onophoudelijk terugkeerende uitdrukkingen als: „Christus niet enkel mensch, maar ook God èn het Woord èn de Wijsheid van den waren God" s). „wie zal er aan twijfelen,, dat Hij is de Zoon Gods èn de Wijsheid èn de
1) IliOxfvofuv.... ftij tva fiovoytvij Aóyov, Soqtiav, Yiöv, ix rov TienavaQX'b&i xai cudictc ytytwtifitvov, Xóyov óf ov rrootf ooiy.öv, orx tvóiad-txov, orx axóóóoiav rov Tfktior, ov x/iijffiv «nttöorj qptfcJfa>j, oi-if nQof.oU,v (Expositio Fidei).
2) ó df rov Qtóv ló/oi orx. °N' <;i' tw tïxoi, x(to<fo(>rxó$ ioxiv ovrfï 'l ó't os öij nüxojv, ovót zö ^Qooru^cLt Otöv. Oratio 1 contra Arianos c. 35 )•
3) Oratio de incarnatione Verbi c. 16.
190



Kracht" 1). „indien iemand weigert de opstanding van 's Heeren lichaam aan te nemen, dan kent hij de kracht niet van het Woord èn de Wijsheid Gods" 2). etc. etc.
De Photinische ketterij.
In 351 is in Sirmium (aan de beneden-Save, nabij het huidige Mitrovitsa) de oude wijsgeerige ketterij der twee Logoi veroordeeld. Er was niets nieuws in de stellingen die aldaar verworpen zijn. Inhoud en uitdrukkingswijze der Photinische ketterij stammen uit de geschriften der Apologeten. Het is twijfelachtig of Justinus Martyr twee verschillende Logoi naast elkander geleerd heeft. Tatianus en Theophilus hebben echter de gedachte van een gedepotentialiseerden Logos ingevoerd, in termen, die eeuwenlang in alle talen van Europa, in honderd verschillende geruchtmakende ketterijen zijn teruggekeerd.
Bij Theophilus is de „uitlating" van den jlój'Oi jtQOf OQtxóq geen transformatie, maar eene verdubbeling, „de waarheid verhaalt, dat de Logos altijd bestaan heeft, in God's hart ingeboren
God bracht het woord voort, het uitstootende.... echter
niet zóó, dat hij zonder Logos bleef, maar dat hij het Woord voortbracht en met zijn Woord altijd zich onderhield.... 3). Het uittreden van den tweeden Logos is eene eruptie, eene uitbraking: „God had zijn ingeboren Woord in eigen ingewanden, en, met zijne Wijsheid, heeft Hij het uitgebraakt (opgerispt) voor alle dingen.... Hij bediende zich van dit Woord als een hulp voor de dingen welke Hij schiep, en met dit Woord heeft Hij alles geschapen...." 4)
*) ibid. c. 19.
2) ibid. c. 31.
) 1] a\>i6tia dctjytCtai töv Xóyov töv övr« dlii rrctvrös ivdlaOnov iv x«(><ftcc 0to» .... ó 0föi, tovtov töv Aóyov tytvvijdt rrooffoqi'AÓv.... ov ■KtvixiOtls avtöj tov Aóyov, akï.a Aóyov ytvvi\Oas xat tq) Xóyoj avröv dia
navtos ó/iiXwv (ad Autolycum II, 22).
4) "Ex<ov ovv ó Oh ós' töv tav töv Xóyov ivóidOtTOv tv TOlq ióioi$ GnXayxvois tytvvrtOtv avTÖv /itra Ti}$ tavrov Zo(pia$ l^tQtv^fttvos fiQÖ
191



Deze „uitrisping" van den Logos uit de ingewanden der godheid, als een onweerstaanbaar en voorbestemd uitbarsten van een lageren Logos uit de eenheid van het goddelijk wezen, vindt men later bij de Bogomilen in alle toonaarden en alle tongvallen terug. Deze gedachte eener beweging, eruptief of rustiger als eene „uitzetting" (en latere inkrimping) is kenmerkend voor de Photinische ketterij. Ook bij Marcellus van Ancyra, aangeklaagd wegens dezelfde ketterij als zijn leerling Photinus, maar door de synode van Sardica plechtig vrijgesproken, vindt men dezelfde idee eener beweging. „Indien de toevoeging tot het lichaam bij den Heiland wordt onderzocht, dan blijkt dat de godheid door eigen werking zich heeft uitgezet, zoo dat in werkelijkheid de eenheid, gelijk van zelf spreekt, niet gedeeld worde" x). In het voorbijgaan merk ik op, dat ook Marcellus, de wijsgeerige inzichten zijns tijds deelende, in de wereldschepping, de Wijsheid van het Woord onderscheidt 2).
De volgende canones van het gewestelijk concilie van Sirmium geven de voor ons doel belangrijke stellingen van Photinos' heterodoxe leer weer: can. 9: „si quis insitum vel prolativum Verbum Dei filium dicat, A. S. can. 6: „si quis substantiam Dei dilatari vel contrahi dicit, A. S. can. 7 : sie quis dïlatam substantiam Dei filium dicat facere, aut latitudinem substantiae ejus, sicut sibi videtur, filium nominat. A. S.
Indien men deze teksten vergelijkt met onze 15e strophe, ziet men, dat Photinus leert: de Logos-boven is niet de Logosbeneden, de Logos-beneden wordt door eene beweging (ut ra^aaiq Toxizri) teweeg gebracht.
Tibv ó/.ojv .... Tovtov töv Aóyov tOy^tv vnovQyöv ro)v vnc avröv ytytvvnfitvov 'Aai d£ avrov ra ndvra n£7toitpuv. (ad. Autol. 2, 10).
') . ... ti fff ij' 'Aard OaQv.a 7iqo60>]~ah im rov —lorijQOi t§tTd£oiro, tvtQytta tj Otórtjq fióvt\ nkarvvtOOai do'AtZ' iÓGrt tixórioq fiovciq Övru>$
iarlv (Eusebii Caesarensis Contra Marcellum lib. II, c. 2).
2) 't'xaiQtv.... ó Tdri,o fitru Oo<p/((s x«è (Ivvdftiurfia rov ï.óyov
nuvra nouöv (Zie Klose, Geschichte und Lehre von Marcellus und Photinus p. 196)
192



In de Photinische ketterij is een der belangrijkste stellingen der Stoïsche wijsbegeerte veroordeeld. Zij heeft echter nog lang leven gehad. Bijna een eeuw later klaagt Innocentius I in een schrijven aan Laurentius, bisschop van Senia in Dalmatië, dat de Photinianen in Dalmatië openlijk hunne leer verkondigden: ,,Diu mirati sumus, .... haereticos Photini venena sectantes, in territorio dilectionis tuae non solum esse, sed et publice sibi conventicula in aliquorum possessionibus praeparare, cum de toto pene orbe nusquam tam multi quam apud vos delegerint habitare" *).
Als Augustinus de Manichaeische leer zal hebben afgeschud, merkt hij, tot zijne verbazing, dat hij Photiniaan is: „Alypius autem Deum carne indutum, ita putabat credi a Catholicis ut praeter Deum et carnem, non esset in Christo anima (Apollinarische ketterij).... Ego autem aliquanto posterius didicisse me fateor, in eo quod Verbo factum est, quomodo catholica veritas a Photini falsitate dirimatur.. .2).
Photinus' leer is door gansch Europa heen blijven spoken. In de 6e eeuw wordt zij in Bourgondië, in de 7e in Beieren onder „Waraskers" gesignaleerd. Daarna leeft zij in allerlei varianten in andere kettersche stroomingen in Oost- en WestEuropa op.
In het Byzantijnsche Christendom zal de leer der twee Logoi niet meer terugkeeren. Machtige tegen kennis en wijsbegeerte gerichte stroomingen hebben zich van het kerkelijk leven meester gemaakt. Diatriben tegen de Grieksche philosophen stijgen uit de kloosters op. De monnikspiëteit van den kluizenaar, de vereering van den eenvoudigen monnik maar av&ydmoc, nvevfiaxixo^, de mystiek van het „eeuwig gebed" en eindelijk de Hesychasten-beweging trekken de aandacht van het geloovig volk van geleerdheid en stelsel af. Al deze „eenvoudigen van geest en contemplatieven" zullen zich aansluiten bij de officieele
x) Mansi III, 1057.
2) Confessiones 1. VII, c. 19.
193



kerk in hare bestrijding der „wijsgeerige ketterijen". (De theologie heeft van Irenaeus af, nooit de „beweging van en in den Logos" ontkend. S. Irenaeus heeft het gezegd:. . . . deze prolatie, of generatie, of uitspraak, of eindelijk deze onzeggelijke voortbrenging, niemand ként haar: noch Valentinus, noch Marcion, noch Saturninus, noch Basilides, noch de engelen, noch de aartsengelen, noch de Vorstendommen of de Machten, maar alleen de Vader.... allen die beweren de voortbrengingen en de prolatie's te kunnen uitleggen, zij weten niet wat zij zeggen.... zij zeggen dat Hij onuitsprekelijk is, onnoembaar, en toch verhalen zij Zijn geboorte, .... terwijl zij de prolatie en voortbrenging beschrijven, en haar vergelijken met het uitgesproken menschel ijk woord. ...)
Ook over de Sophia wordt vanaf de 5e eeuw gezwegen. Niet het begrip maar de naam verdwijnt. Bij Johannes Damascenus treft men bv. wel een volledige, zij het dan naamlooze Sophiologie aan. Doch nergens meer worden in de patristiek Sophia en Logos in verband gedacht. Daarmede is dit dubbelbegrip niet voor goed uit het Christelijk denken verdwenen. Wij zullen zien, dat de oer-Christelijke Sophia-gedachte in onderaardsche bassins en in oeverlooze beken door de eeuwen heen, de ontwikkeling van het officieele dogma vergezelt.
Van wanneer dagteekent de Acathistische hymne?
Eene standvastige overlevering schrijft het beroemde gedicht toe aan den Patriarch Sergios (610—638), die het gedicht aan de Maagd zou hebben opgedragen als eene bede om hulp tegen de Perzen en Avaren, die Constantinopel in 626 belegerd hebben.
Deze traditie is vastgelegd in het synaxarion, dat aan het Triodion is toegevoegd, d.i. in het Commentaar, dat gedurende den dienst nadat de hymne gezongen is, wordt voorgedragen. Deze tekst, in de 14e eeuw door Nikephoros Kallistos Xanthopoulos opgesteld, is eene afkorting van een ouderen tekst die
194



iets geheel anders zegt1). De oudere tekst herinnert er aan, dat Constantinopel drie malen door de Maagd gered is, onder Heraclius (626, Perzen en Avaren), onder Constantinos Pogonatos (677, Avaren), en onder Leo den Isauriër (718, Arabieren) en smeekt om de bescherming der Maagd tegen opnieuw dreigende gevaren. Hier kan alleen sprake zijn van de heidensche Russen, die in 860 Constantinopel belegerd hebben.
Papadopoulos-Kerameus heeft verder getoond, dat de patriarch Photios gedurende de invallen en het beleg eene homelie heeft uitgesproken, welker bewoordingen groote gelijkenis vertoonen met die van het oorspronkelijke synaxarion. Toen het gevaar geweken was, werd, naast de drie kerkelijke dankdagen (7 Aug., 25 Juni, 16 Aug.) waarop de vroegere bevrijdingen der hoofdstad gevierd werden, een vierde feestdag (5 Juni) ter herdenking der bevrijding van de Russen ingesteld, maar daarnaast, wegens de geleden angsten en den onderganen nood, een bewegelijke feestdag, welken de patriarch heeft vastgesteld op den eersten Zaterdag na het midden van den Vastentijd.
Het lijdt dus geen twijfel meer, dat het nog heden ten dage gevierde kerkelijke dankfeest aan de H. Maagd, waarbij de Acathistische Hymne staande gezongen wordt, onder Photios is ingesteld. Het staat verder vast, dat het synaxarion van het herdenkingsfeest voor Constantinopel's bevrijding van Perzen en Avaren in 626, niet spreekt van de Acathistische Hymne. Dit bewijst echter niet, dat de Hymne op dat oogenblik niet al gedicht was. Zij kan langen tijd bestaan hebben, ja in omloop geweest zijn, alvorens onder de liturgische Hymnen opgenomen te worden. Het is immers bekend, dat ook in het Westen, talrijke hymnen door S. Gelasius en anderen gedicht, door S. Benedictus in zijne kloosterliturgie opgenomen en aldus in Europa verbreid, eerst in de 13e eeuw in het Breviarium der
1) Zie G. Pisidès et Quercii adnotationes in Hymnum Acathistum. PG 92.
195



Roomsche Curie aangenomen en in de Roomsche basilieken gezongen zijn. Zelfs de meest beroemde hymnen als het Stabat Mater en het Dies irae dies illa, hebben meer dan een en twee eeuwen in de private devotiën moeten dienen alvorens in de officieele liturgie te worden ingevoerd.
Het prooemium, waarmede de Hymne in het Triodion versierd is, en waarin de Maagd als Strateeg begroet wordt, is waarschijnlijk in de 9e eeuw toegevoegd. Een oorspronkelijk prooemium, dat niet gewaagt van de Maagd als Veldheer, dat Constantinopel's bevrijding door Hare tusschenkomst niet vermeldt, en dat in overeenstemming is met den overigen tekst van het gedicht, is bewaard gebleven1).
Daar de 15e strophe gericht is tegen de Photinische ketterij, is het waarschijnlijk, dat zij gedicht is op een tijdstip, waarop de geesten zich met die ketterij bezig hielden (elk volgend tijdperk heeft met andere heresieën te worstelen gehad) niet langer dan het eind der 4e eeuw. Hierop zou ook de beteekenis, die het woord öwyxaxafiaaiq in het gedicht heeft, duiden. (Zie boven!) Op het oogenblik waarop de hymne gedicht is, moet het nog net even mogelijk geweest zijn, om het woord in die beteekenis te gebruiken.
Iconographie der Logoi, boven en beneden.
Voor den orthodoxen kerkschilder lag de iconographie voor de illustratie der 15e strophe voor de hand: daar dezelfde Logos gansch beneden en gansch boven was, wordt de Christus twee maal identisch afgebeeld, eerst in een hemelsche atmosfeer, dan in een aardsch milieu. Deze orthodoxe iconographie vindt men o.a. in
1) Beide prooemia komen samen voor in eene uitgave van de Acathist, uit den tijd van Benedictus XIV. (Zie Krypiakewicz:) Hymnus acathistus graeco-latinus in sanctissimam Dei Genitricis Mariae Annunciationem una cum sacro Indulgentiarum thesauro omnibus et singulis Christifidelibus eundem devote recitantibus nunc primum concesso a Sanctissimo D. N. Benedicto XIV P. O. M. Romae apud Io Mariam Salvioni MDCCXLVI.
196



1. het klooster Dochiarioe op den Mont-Athos (1568). Twee
volkomen identische Christusfiguren met den baard, naar het in Slavische landen gebruikelijke type van den „Christus-van-het-medelijden" beneden in een grooten nimbus zonder lichtstralen, boven in een nimbus met drie stralen. De aardsche Christus staat temidden van de apostelen, om geen twijfel te laten aan den zin der voorstelling. De inscriptie is:1) oAog %v èv rolt; xaxo) etc.
2. in het klooster Vatopedi op den Mont-Athos (1652). Twee
volkomen identische Christusfiguren, als boven. Inscriptie als boven 2).
3. Lavra op den Mont-Athos (1536) in de trapeza. Beneden:
Christus met baard in een grooten nimbus tusschen de apostelen. Boven moeilijk zichtbaar, nimbus met 3 stralen 3).
4. Chilandari, in de Trapeza. In dit Serbisch klooster op den
Mont-Athos, dat onder de jaloersche hoede van Serbische vorsten-ktitoren, het Slavonisch voor diensten en kerkelijke opschriften gebruikt, in het kloosterleven een eigen stijl en eigen levensgewoontes invoert, en dat zich gedurende eeuwen practisch geheel los gevoelt van het patriarchaat in Constantinopel, treedt onmiddellijk een variant van de orthodoxe iconographie der 15e strophe op: Beneden: Christus met den baard, rechtopstaande in een nimbus die het lichaam omsluit, tusschen de apostelen. Boven: drie engelen die de Triniteit voorstellen 4).
De afbeelding in het Markof-klooster nabij Skoplié in Joegoslavië.
Wegens de kunstzinnige en iconographische belangrijkheid
*) Zie Millet, Mont-Athos planche 236 n°. 1.
2) KOHJAKOBI HKOHOrPAfcla EOrOMATEPH, t. II p. 389.
3) Millet, ib. planche 147.
4) Millet, ib. planche 103 n°. 1.
197



dezer afbeelding zullen wij er een oogenblik bij moeten stil staan. De bouw der aan St. Demetrius toegewijde kloosterkerk is in 1345 aangevangen en, tusschen 1366 en 1371, onder den nationalen held vorst Markof voltooid. De muurschilderingen dateeren van na de voltooiing, omstreeks het jaar 1371. De Acathistische hymne is, strophe na strophe, in een lange reeks tafereelen, afgebeeld over een lange fries, die in het altaarabside aanvangt, en over de Zuid-, West- en Noord wanden, zich to* het altaarabside uitstrekt.
Wij hebben hier waarschijnlijk de oudst bekende afbeelding der Acathistische hymne voor ons 1). Langen tijd heeft men aan het vermaarde Grieksche Ms der Synodale Bibliotheek in Moskou N°. 429, een grooteren ouderdom toegekend, nl. de 12e en zelfs de 10e eeuw. In den laatsten tijd heeft men, uit paleographische gegevens, het einde der 14e of het begin der 15e eeuw voor het Ms. aangewezen 2). Ook het Serbische Psalmboek in München (eind 14e, begin 15e) is van jongeren datum dan de muurschildering in het Markof-klooster.
In tegenstelling met de orthodoxe illustraties der strophe op den Mont-Athos, ziet men hier twee verschillende Christusfiguren afgebeeld. Het Slavonische inschrift herhaalt de beginwoorden der vertaling van den Griekschen tekst der strophe:
Béci, 6Ï> BI, HH3KHHX1, H BhlUIHHXÏ. HHEaKOJKe OTCTOVIM
HeonÉcaHHoe cjóbo etc.3)
De Logos-boven is dezelfde, dien wij in de kloosters van den Mont-Athos in orthodoxen stijl hebben opgemerkt: de nog jeugdige Christus met den baard, naar Oostersch model met laag voorhoofd, in de kracht des levens, als buste, de rechterhand
1) Dr. Lazar Mirkowitsj in: Dp. la3ap Mhpkobh1! h apx. sapko Tath'i, Mapkob Mahacthp, Hobh Caj 1925. p. 46.
") Zie KoHflAKOBÏ. HK0H0rPA«.ia EOrOMATEPH t. II p. 387.
3) In hhkakohce is een klank van qualiteit, het woord geeft niet geheel de zuivere negatie van ovö' oau>£ wee»*, hhtilto:ke zou correcter, maar minder welluidend geweest zijn.
198



zegenend, de linker hand met de schrift- of wetgeversrol. De Logos-beneden is niet verbeeld in zijn aardschen omgang, als de Heiland tusschen de apostelen, maar symbolisch, als Emmanuel tusschen de aartsbisschoppen, allen gekleed in pallistria en homophoria, met de evangelieboeken in de hand. Christus met een gelaat naar Grieksch type, met jeugdige stralende oogen onder een hoog fraai gewelfd voorhoofd, ongerimpelde wangen, een kleinen sterken mond, een ovaal gelaat, gelijkende op den knaap Jezus, predikende tusschen de schriftgeleerden, zooals wij hem zien in de Lavra (Catholicon) op den Mont-Athos.
De schilder heeft hier niet den Logos willen afbeelden in een der phasen van zijn aardsch bestaan, maar als de goddelijke wijsheid op aarde, en men zou meenen in deze aristocratische Christusgedaante den Logos of de Sophia als leermeester der Kerk afgebeeld te zien.
De Logos-boven, door een nimbus gansch omringd, straalt naar beneden drie stralen uit, en eveneens treden drie stralen uit den kleinen nimbus om het hoofd van den Logos-beneden. Deze getallen drie zijn essentieel (niet twee zooals Mirkovic zegt in zijne beschrijving 1).
Door de Oost-Christelijke theologie loopt nl. de draad van een anti-monarchianistisch geloof aan de homogeniteit der Drieeenheid. Elke der personen in de Triniteit is trinitair, elke bevat gelijkmatig de beide andere. Ik haal als tekst aan uit Johannes Damascenus:
„De Zoon is in den Vader en den H. Geest; en de Geest in den Vader en den Zoon; en de Vader in den Zoon en den H. Geest: zoodanig echter dat er geene vermenging of verwarring zij" 2).
x) Mhpkobh'i h Tathi, Mapkob mahacthp p. 50.
") Tiös ;'c.o tv JIax(il v.ui IIvtvnait' v.uï IIvil-na iv Hc.Tttï y.al Titji. x«i IIi'.if|0 Iv Tiitt x«« II11 v/tai 1, /mis yironivï^ GvvaXoirpïfi, ij' Gv/i-
(pvQOioii »/ ovyxvotia;. De fide orthodoxa 1. I, c. 14. Zie Expositio et declaratio fidei, c. 2.
199



De twee stralen, die, in verticale richting, uitgaande van boven en van beneden, in elkander overgrijpen, zijn die welke betrekking hebben op den tweeden Persoon der Triniteit. Tezamen stellen zij het contact voor tusschen den Logos, boven-en-beneden, en zij zijn trouwens niet verschillende kleuren aangegeven, in rood en blauw.
Het opmerkelijke in deze voorstelling is: dat beide Logoi verschillend afgebeeld zijn, en dat de Logos-beneden niet gedacht is als aardsche Christus tusschen de twaalf apostelen, doch als een geestelijk Wezen (Logos of Sophia) na Christus' hemelvaart in de kerk de Doctoren (aartsbisschoppen-liturgen) inspireerende. De iconographie der muurschildering is dus in strijd met den zin der strophe, en het is niet onmogelijk, dat in deze kleine eenzame kloosterkerk, die, tusschen vervallen en trouwens vrijwel verlaten kloostergebouwen, haar eleganten koepel boven kruisgewelven in den stralenden hemel omhoog heft, eene niet orthodoxe of althans in geen hoofdstad der Orthodoxie gebruikelijke iconographie gevolgd is.
In den Balkan is in de 12e, 13e en 14e eeuw eene grillige vegetatie van nieuwe kerkelijke kunstverbeeldingen opgewassen, gansch en al onafhankelijk van Constantinopel. Talrijke omstandigheden hebben er toe medegewerkt, dat monniken en schilders onder de Zuid-Slaven, later onder Roemenen, zich in volkomen vrijheid aan hunne visie's en invallen hebben kunnen overgeven: de slechte verstandhouding tusschen het Serbische episcopaat en den oecumenischen patriarch, *) de ver-reikende pretenties der Serbische dynastieën die geen inmenging in
1) Onder Stephan Oerosj is zelfs elke gemeenschap tusschen de Byzantijnsche en de Serbische Kerken afgebroken geweest. Op den Mont-Athos was de invloed der Serben op een aantal kloosters zoo groot geworden, dat er geen ander middel was, om den Heiligen Berg onder het oecumenische patriarchaat terug te brengen, dan die onder de jurisdictie van een bisschop (van Hieriscos) te brengen (1368); een novum!
200



,.hare" kerk toelieten, de onafhankelijkheid der Oost-Christelijke kloosters die elk, onder een zeker toezicht van de bisschoppen, een vrijwel autonome macht vormen, het nauwe samenleven van klooster en vorst, en eindelijk de nog altijd vrij mysterieuze invloeden van de kettersche secten en van de kloostermystiek op het kerkelijk denken in Serbië.
Het zijn elementen van denkwijzen en denkstelsels dier twee onweerstaanbare stroomingen geweest, die naar Rusland zijn doorgedrongen, en daar aan het Christendom zulke karakteristieke, onuitwischbare trekken hebben medegedeeld. Voordat sporen der dubbelgedachte Logos-Sophia in Rusland kunnen worden aangetoond, ontmoeten wij haar in litteratuur en iconographie der Zuid-Slaven. De Sophia, de Engel van den Hoogen raad, etc. verschijnen onverwachterwijs in de altaarnissen van talrijke Serbische kerken, en deze afbeeldingen zijn niet aan de Byzantijnsche voorstellingswereld ontleend.
Nawoord.
In bovenstaande verhandeling heb ik de polemiek tot een minimum beperkt, en vooral de teksten laten spreken. Op het laatste Byzantinistencongres heb ik over de Akathistische Hymne echter eene gedachtenwisseling gehad met prof. Maas in Königsberg, en deze heeft de vriendelijkheid gehad, mij een volledige lijst te zenden van alle opmerkingen, welke hij in den loop der jaren in de Byzantinische Zeitschrift aan de beroemde Hymne had gewijd. Hernieuwde lectuur van zijne argumenten (waarvan ik al kennis genomen had) heeft mij niet overtuigd. In mijne eerstvolgende Mededeeling (Iconographie van den dubbelen Logos, dl. II) welke binnenkort vanwege de Academie verschijnen zal, hoop ik eene critiek te geven van prof. Maas' suggesties.
201







Klooster Vatopedi, op den Mont-Athos. Narthex. Mededeeling Afd. Letterkunde, Deel 78, Serie B, No. 6,
L. H. GRONDIJS:
De iconographie van den dubbelen logos.
Klooster Dochiarioe, op den Mont-Athos. Oost-wand in den Esonarthex.







Mededeeling Afd. Letterkunde, Deel 78, Serie B, No. 6.
L. H. GRONDIJS: De iconographie van den dubbelen logos.







L. H. GRONDIJS : De iconographie van den dubbelen logos.
Klooster Chilandari, op den Mont-Athos. Trapeza. West-wand, bovenste rij. Mededeeling Afd. Letterkunde, Deel 78, Serie R, No. 6.















DEEL 66 (1928)
No. 1. P. C. MOLHUYSEN, De briefwisseling van Hugo Grotius . . f 0.50 „ 2. C. VAN VOLLENHOVEN, L'édition de 1631 du De jure
bel li ac pacis de Grotius (1625) 0.50
,, 3. W. B. KRISTENSEN, De goddelijke bedrieger „ 0.50
„ 4. C. W. VOLLGRAFF, Opgravingen te Argos 0.90
„ 5. H. BRUGMANS, Nieuws over het Oera Linda Bok? „ 0.50 „ 6. E. M. MEYERS, Vergelijkinger met breuken in middeleeuwsche
rechtsteksten ,, 0.60
<
DEEL 68 (1929)
No. 1. J. P. B. DE JOSSELIN DE JONG, De oorsprong van den godde-
lijken bedrieger ƒ 0.60
„ 2. J. HUIZINGA, Over een definitie van het begrip geschiedenis . ,, 0.40
,, 3. F. D. K. BOSCH, Buddhistische gegevens uit Balische handschriften „ 0.90 „ 4. C. VAN VOLLENHOVEN, Recherches concernant le „De iure belli ac pacis" de Grotius (1625), faites aux Archives Nationales
de France par L. V. Ledeboer, (I,) résultats provisoires „ 0.30 „ 5. W. J. M. VAN EYSINGA, Het Juristencomité-1929 in zake het
Permanente Hof van Internationale Justitie van den Volkenbond ,, 0.40
„ 6. P. GEYL, Nederland's Staatkunde in de Spaansche Successieoorlog „ 0.60
DEEL 70 (1930)
No. 1. C. VAN VOLLENHOVEN, Recherches concernant le „De iure belli ac pacis" de Grotius (1625), faites aux Archives Nationales
de France par L. V. Ledeboer, (II,) résultats définitifs . / 0.30
,, 2. W. B. KRISTENSEN, De goddelijke heraut en het woord van God „ 0.40 „ 3. J. KOSTERS. Eenige geschiedkundige mededeelingen omtrent het
begrip „justum bellum". . ,, 0.50
,, 4. J. Ph. VOGEL. Het Sanskrit woord Tejas (—gloed, vuur) in de
beteekenis van magische kracht „0.60
,, 5. C. W. VOLLGRAFF. Romeinsche Inscripties üit Utrecht. . . „0.40 „ 6". Th. M. CHOTZEN, Een Kymrisch gedicht op den moord op
Prins Willem I „0.40
„ 7. PAUL SCHOLTEN, Convenances vamquent lot „ 0.40
„ 8. C. VAN VOLLEN HO VEN, Nationale staatsrechtstudie in
Nederland 0.50
9. J. J. SALVERDA DE GRAVE, Un livre de compte du XVIe siècle. „ 0.60



DEEL 72 (1931)
No. 1. H. BOLKESTEIN, Een geval van sociaal-ethisch Syncretisme . ƒ 0.60 „ 2. C. C. UHLENBECK. Hugo de Groot en de oorsprong der oude
bevolking van Amerika 0.30
3. C. W. VOLLGRAFF, Nieuwe opgravingen te Argos 1.20
DEEL 74 (1932)
No. 1. C. C. UHLENBECK, De jongste denkbeelden over den oorsprong
der Basken ƒ 0.30
H 2. W. B. KRISTËNSEN, De Romeinsche fasces ,0.40
„ 3. P. C. MOLHUYSEN, Twee brieven uit de correspondentie van
Hugo Grotius „0.30
„ 4. J. PH. VOGEL, Nederlandsche documenten betreffende de geschiedenis van Voor-Indië in de 17de en 18de eeuw 0.40
,, 5. E. M. MEIJERS, Uitlegging en toepassing in Nederland van aan
den Code civil otitleende wetsvoorschriften ,,0.60
,, 6. J. HUIZINGA, Uber die Verknüpfung des Poetischen mit dem
Theologischen bei Alanus de Insulis 1.50
,, 7. F. MULLER Jzn., De „komst" van den Hemelgod 1.20
„ 8. W. J. M. VAN EYSINGA, De oorsprong van de moderne internationale rivierencommissie 0.30
DEEL 76 (1933)
No. 1. I. J. BRUGMANS, Thorbecke s oudste geschriften ƒ 0.40
„ 2. H. BOLKESTEIN, TéXo? ó ydfio« 0.60
„ 3. I. H. GOSSES, De Friesche Hoofdeling 1.—
,, 4. P. GEYL, Een historische legende. Het Zuid-Nederlandsch tarief
van 21 December 1680 „ 0.30
„ 5. W. B. KRISTENSEN, De Ark van Jahwe „0.60
„ 6. H. BRUGMANS, De Schuldvraag 0.40
„ 7. ALB. C. KRUYT, De oorsprong van de priestertaai in Poso . . „ 0.40
„ 8. N. J. KROM, Het Karmawibhangga op Barabudur 1.—
„ 9. F. M. TH. BOHL, Mededeelingen uit de Leidsche verzameling van Spijkerschrift-Inscripties: I. Oorkonden uit de periode der rijken van Sumer en Akkad (3000—2000 v. Chr.) „0.60
DEEL 78 (1934)
No. 1. F. MULLER Jzn., De beteekenis van het Labyrinth . . . . ƒ0 40 „ 2. F. M. TH. BOHL, Mededeelingen uit de Leidsche verzameling van Spijkerschrift-Inscripties: II. Oorkonden uit de periode van
2000—1200 v. Chr 0.80
„ 3. W. B. KRISTENSEN, De antieke opvatting van dienstbaarheid „ 0.60
„ 4. P.V.VAN STEIN CALLENFELS, De Inscriptie van Soekaboemi . „ 0.40
„ 5. J. H. A. LOGEMANN; Over Indië's staatsorde vóór 1854 . . „0.80
„ 6. L. H. GRONDIJS; De iconographie van den dubbelen logos I. . „0.80