COMMENTARIUS IN M. MANILII ASTRONOMICA SCRIPSIT IACOBUS VAN WAGENINGEN VERHANDELINGEN DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN TE AMSTERDAM AFDEELING LETTERKUNDE NIEUWE REEKS 192 I PROLEGOMENA. I. DE ASTROLOGIA. Olim astrologia èt astronomiam èt Chaldaeorum artem, quam nos hodie astrologiam appellamus, complectebatur. Non scientiae est, sed religionis instar, quam veteres lubenter nomine artis mathematicae designabant, quia mathesis maior eius pars erat. Nobis astrologia non propter illam partem mathematicam magnae curae est, quantivis momenti illa ipsa per se sit, sed quia eo tempore, quo vetus religio et cultus deorum patriorum apud Romanos iacebat neque Mithrae veneratio Isidisque mysteria prudentioribus satisfacere poterant, astrologia iis qui deurn per naturae opera se aperientem colere cupiebant, omnia dare solacia videbatur, quae eorum mentes et animi postulabant. lam primum astrologia quaerentibus, cur sidera totusque mundus factus esset, respondebat solem lunam stellas non modo creatas esse ad 1 urnen hominibus dandum, sed ut eorum sortem regerent. Non quidquid in terra, sed quodcumque in caelo fieret, in veritate esse positum resque terrestres quasi imagines et imitationes esse caelestium. Fato esse credendum, sed ei fato, quod scientia stellarum patefacere posset, dummodo illa firmo niteretur fundamento. Motum stellarum vagarum et inerrantium non irritum et inutilem, sed hominis causa a deo institutum. Atque haec religio motibus stellarum freta scientiam prae se ferebat, quae iam per multa saecula a Babyloniis, Aegyptiis, Graecis culta erat neque Romanos admiratione afficere non poterat, cum eorum peritia matheseos angustis arithmeticae et geometriae vulgaris finibus coerceretur. Itaque Romae omnia novae religioni favebant, astrologi autem, si quando fallebantur et mendacii arguebantur, vel errorem in computando excusantes vel suam imperitiam confitentes facile honorem astrologiae servare poterant. ) Firm. Mat. I 3, 8 : 'si vero interroganti ei imperitus professor falsa respondit, non mathesis, sed hominis fallax ac temeraria notetur inscientia.' Boll, Stud. über Cl. Ptol. 138, 1 : Pauly-Wissowa II 1820, 12 (Riess). Verh. Afd. Letterk. 1920 (v. Wageningen). l In astrologia ex horoscopo quasi capite omnis computatio ducitur. Est autem horoscopus ea pars eclipticae, quae temporis momento quo quis nascitur, surgit, vel ut aliis verbis utar, is locus eclipticae, quae tempore partus ab horizonte secatur, idque in Oriente ]). Horoscopus igitur non stella est, .ut vulgo homines arbitrantur, sed gradus certus eclipticae, unde omnes computationes ad vitam et mores hominum pertinentes initium capiunt. Olim in Babylonia, cum astrologia nondum ars pervulgata esset, fieri potuit, ut nascente regis cuiusdam filio stella aliqua oriens quaereretur a Chaldaeis, sed gliscente astrologia atque in dies a pluribus culta iam non semper in quovis infantis partu stella reperiri et indicari oriens poterat. Itaque ante omnia gradus eclipticae vel „caeli particula, ubi ponitur horae notatio, quem horoscopum vocant" 2), ut Augustinus dicit, computandus erat, id quod plerumque non facile factu erat. Si quis ipso solis ortu vel paulo ante natus erat, velut Augustus, qui teste Suetonio 3) die XX111 mensis Septembris paulo ante solis exortum natus erat, ergo eo ipso die aequinoctn auctumnalis, quo sol in octavo gradu Librae versatur 4), horoscopum indicare non magni laboris erat (vulgo enim notum erat, cum quo gradu eclipticae sol cotidie oriretur), sed si quis interdiu vel noctu in lucem editus erat, multis iisque difficilibus computationibus opus erat. Vulgus autem imperitum unumquodque zodiaci signum binis hons oriri putabat, quia tota ecliptica vel signa duodecim hons vigmti quattuor semel terram circumverterentur, sed haec computatio claudicat, cum signa non in aequatore sita sint, sed in zodiaco, qui obliquus iaceat, ita ut spatium temporis, quo oriuntur, varium sit. Ergo Manilius monet lectores 5), ne in hunc errorem labantur, iisque tabulam proponit, ut spatium temporis significet, quo cuique signo ad oriendum opus sit 6). Hoe modo, si novimus, quo in gradu eclipticae sol versetur, et qua hora diei vel noctis partus factus sit, horoscopus dehniri potest. Sed hoe non satis est. Postquam horoscopus inventus est, etiam observatur, quae sidera (m wpamuna cum eo oriantur, nam haec quoque vim suam in puerum recens natum exercent ). Neque negle M Bouché—Leclercq, 1'astrologie Grecque, p. 86: „1'intersection du zod.aque et de 1 honzon du cóté de rOriënt." Medio aevo locus, ubi aequator ab horizonte secatur, horoscopus dic.tur, Hdb der Astron. II 2.9 f; Anhang Tafel I fig. 5- ') AuS' de C1V' del Vtt2,s" h ) Suet Aug c. s. ") Bouché—ieclercq 1.1. p. ,a9. - ') Man. Astr. III «7 sqq. ') Man. III 38s-44«- ') Boll> Sphaera, p. 75-9°i Man. V 28 sqq. gendum est uniuscuiusque signi gradus tricenos in decanos trinos divisos esse x), in quibus secundum plerosque astrologos planetae regant2), in quibus Manilius tarnen ratione mirifica aliis signis imperium dedit 3), quin etiam tricenos illos gradus sive partem duodecimam totius circuli rursus in dodecatemoria 4) dividi, quae divisiones idcirco ab astrologis excogitatae sunt, ut varios hominum sub uno signo natorum mores facilius explicare possent. Ita exempli gratia sub Tauro vulgo agricolae nascuntur, qualis fuit Cincinnatus 5), sed si quis natus est oriente sexto gradu Tauri, quocum Pleiades surgunt, illae (quae in codicibus illustratis saepe pinguntur similes feminis, quarum capilli pulchre compti et ornati sunt6) — hominem reddent Bacchi et Veneris cultorem 7). Adde planetas, quorum Iuppiter (Zeug, asBwv %) et Venus ('Aypodhri, $watvwv ?)) et Mars ("Apyjg, IIvposig cf) infausti, Mercurius ('Meur,:, 2xtXpwv htuaivog sive medius putabatur, quorum positiones diligenter observabantur, essentne in domicilio suo 8) an alibi, tum qualis intercederet ratio et necessitudo inter ipsos et horoscopum aliasque partes caeli: iam intelleges, quantus fuerit numerus praedictionum, qui astrologis praesto esset, etiamsi homines sub eodem signo nati essent. Sed non solos mores vaticinari astrologi erat; maioris etiam momenti ab eo putabatur significare, qui cursus vitae, quam longa aetas futura esset. Quod ut praedicere possit, alterum facit circulum, geniturae circulum 9), ut aiunt, qui eo tempore, quo quis nascitur, quasi notam suam imprimit in ecliptica, ita ut singulae partes (duodecim) huius circuli geniturae, quae templa caeli appellantur, sub singulis signis sive partibus signorum zodiaci ponantur. Sed ex illis duodecim templis caeli astrologus ante omnia quaerit, cuius signi potestati subiectum sit medium caelum, qui locus, quod spatium inter 6o° et 120° gradus est, ab horoscopo distat 10). Deinde etiam locus Fortunae quod unum est e duodecim athlis n), quae alibi xlrjpoi vel sortes appellantur, definiendus est, nam etsi astrologus omnia fato reei credit, tarnen etiam *) Man. IV 299 sqq. ') Bouché—Leclercq 1.1. p. 228. 3) ld. p. 219; Man. IV 370 sqq. 4) Bouché—Leclercq p. 217, ann. 3; Man. II 695 ssq. 5) Man. IV 149. *) Thiele, Antike Himmelsbilder p. 112. ') Man. V 143. °) Boll, Sternglaube und Sterndeutung p. 73; Bouché—Leclercq 1.1 p. 195. Saturno in Capricorno et Aquario, Iovi in Sagittario et Piscibus, Marti in Scorpione et Ariete, Veneri in Libra et Tauro, Mercurio in Virgine et Geminis domicilium est. ") Bouché—Leclercq 1.1. p. 256; Man. II 845—967. 10) Bouché—Leclercq p. 259, 2. ") ld. p. 279; Man III 186—203. Fortunae suum concessit locum in genethlialogia. Ad quem reperiendum, si partus interdiu factus est, Manilio auctore spatium intei solem et lunam, sin noctu, id quod complementum eius dicitur, computandum est. Tum hic graduum numerus in ecliptica ab horoscopo incipienti numerandus est, a dextra aut a laeva, prout partus interdiu aut noctu factus est. Denique observandae sunt rationes et necessitudines, quae inter signa ipsa zodiaci intercedunt, et investigandum, quae signa in trigono, quae in quadrato, quae in hexagono posita, quae inter se adversa sint, h. e. quae 1200, quae 90 , quae 6o° inter se separata sint, quae 180° et «fc«>«pa dicantur 1) Ita in primo trigono 2) sunt Aries Leo Sagittarius, in secundo Taurus \ ïrgo Capricornus, in tertio Gemini Libra Aquarius, in quarto*Cancer Scorpios Pisces. Cum autem signa in trigono posita invicem sibi favere putarentur, etiam planetae in trigono oppositi inter se maiorem vim exercere posse existimabantur 3). . Iuxta genethlialogias alterum genus extat rïg «n lo«qu .1 («. Theodoius, Praet£os Augustalis Aegypti) entra a Alexandrie, le lundi 23 mars +8;7 de> notre èrea >/ j Le Soleil était en\26°, la Lune en ^027°, Saturne en+*n , Jupitei en ^ 27 V 5 Venus en X I2°> Mercure enX*3°, 1'Horoscope enY^, le MC (Medium caelum) en YD ,0, le noeud ascendant («aftS#»» owfercfk) enla Fortune (©) en Ut; 270. Astrologia non a Graecis est inventa, sed e Babylonia per Asiam ad Graecos pervenit. Apud Homerum tantummodo nomina nonnulla siderum, velut Ursae Maioris sive Plaustri, Pleiadum, Hyadum, Boötis, Orionis legimus, qui duces sunt Ulixis, a Calypsone domum revertentis 1). Hesiodus autem iam agricolas monet de variis laboribus rusticis, qui sideribus orientibus aut occidentibus suscipiendi sint, sed neque antiquis illis temporibus neque quinto quartove saeculo ante Chr. n. usquam astrologiae 2) mentio fit. Postquam vero Alexander Magnus expeditionibus suis orientem Graecis aperuit et Berosus Chaldaeus in insula Co consedit ibique disciplinam Chaldaeorum patefecit ó), astrologia in Graeciam recepta, ab Epigene Byzantino et Critodemo 4) primis culta est. Sed iam multo ante a philosophis et astronomis terra Graeca quasi praeparata erat, quae semina peregrinae artis acciperet. Nam Timocharis, Aristyllus, Aristarchus astronomi 5) circiter as 293— 272 a. Chr. n. iam sphaeram describere rationesque mathematicas adhibere coeperant (plus saeculo ante Hipparchum astronomum, qui circiter am 150 a. Chr. n. praecessionem aequinoctiorum G) invenit), philosophi autem discipulis suis persuaserant omnes partes totius mundi inter se aptas colligatasque cohaerere: Heraclitus animam scintillam stellaris essentiae appellaverat7), Empedocleselementorumclnoppoïaqessedocuerat, quae cum astris vim suam in homines emittentibus comparari poterant. Itaque baud difficile erat Beroso 8) aequalibus suis persuadere, quemadmodum sol faceret, ut herbae crescerent, luna, ut mare invicem accederet recederetque, stellas quoque efficere, ut sors humana modo felix modo misera esset, neque sidera micantia propter magnificentiam suam hominibus esse data, ut haberent quae admirarentur, sed certam necessitudinem intercedere inter caelum cursumque stellarum et terram hominumque fortunam. At in Babylonia astrologia non tam late patuit quam in Cfraecia et Italia. Chaldaei enim maxime regum et populorum sortem spectabant, veruin Graedis astrologis etiam singulorum hominum sors cordi *) Hom. Od. V 272- 275; II. XVIII 486 -489. ') Fortasse Euripidi astrologia non plane ignota fuit, fragm. trag.2 482 N, Pauly- Wissowa II 1810, 39. 3) Vitr. de arch. IX 2, 1. *) Pauly—Wissowa VI 65, 63; 66, 95 Susemihl, Gr. L. in der Al. I 718, 62; Diels Dox. 196. 5) Bouché—Leclercq 1.1. p. 38, Susemihl 1.1. I 718, 720. 6) Susemihl 1.1. I p. 770, adn. 287. 7) Macr. Somn. Scip. I 14, 19. ®) Plin. n. h. VII § 193; Cic. de div. I § 2. erat. Quidquid tarnen astrologia docuit, etiam eam partem dico, quae ad trigona, quadrata eet. pertinet, et doctrinam decanorum, a Chaldaeis ortum est neque Graecis aut Aegyptiis imputandum x). Yerum quantura distet ars Graeca a Babylonia et Aegyptia in imaginibus zodiaci depingendis, Sagittarii imago Babylonia cum Graeca composita satis docet 2). Hac in re Graeci suam indolem et naturam secuti sunt. Ne Aegyptii quidem sacerdotes, quamvis superbi et morum traditorum tenaces, superstitioni Babyloniae resistere potuerunt. Nam Aegyptii quoque 3) non ipsi inventores astrologiae putandi sunt, sed artem hanc a Babyloniis acceperunt. Postea tarnen astrologi Aegyptii apud Romanos magno in honore erant neque minoris aestimabantur quam ipsi inventores. Etiam hodie exstant fragmenta operis astrologici Graece scripti, quod temporibus Ptolemaeorum 4) compositum est, sed Nechepsoni et Petosiridi Aegyptiis tribuitur auctoribus. In eo astrologia fingitur reperta ab Aegyptiis, imprimis a deo Mercurio, quem vocant Thot, Nechepso autem rex et Petosiris, minister eius, sanctissimae religionis antistites 5) dicuntur, qui arcana caeli hominibus patefaciunt. Nomina nimirum ficta sunt ad fucum lectoribus faciendum, quasi astrologia sit ars, ab Aegyptiis iam antiquissimis temporibus culta, sed nihilominus liber a Graecis et Romanis diripiebatur atque etiam Iuvenalis 6) aetate frequenter a matronis consulebatur. In Graecia vero Stoici magnopere astrologiae faverunt. lam illius sectae auctor clarissimus, Chrysippus, praedixit: „si quis natus est oriente Canicula, is in mari non morietur" 7), et ipsa Stoicorum de fato doctrina stellarum disciplina haud parum firmabatur atque stabiliebatur. Erant sane etiam in illa schola, qui vim stellarum negarent, velut Panaetius 8), sed plerique Chaldaeorum natalicia praedicta defendebant: „vim quandam *esse signifero in orbe talem, ut eius orbis unaquaeque pars, alia alio modo, moveret immutaretque caelum, perinde ut quaeque stellae *) De hac re mihi scripsit v. cl. Bollius: „dass sich wohl auch für die Pythagorische Lehre von den Trigonen u.s. w. im Tierkreis noch bestimmter als ich es in meinem Vortrag „die Erforschung der antiken Astrol." (Neue Jahrb. f. d. klass. Altert. XXI (1908) 119) annahm, der babylonische Vorgang zeigen lasst, da eine solche Figur auf babyl. Tafeln gefunden worden ist (Boll, Sternglauben und Sterndeutung 80). Die Dekane habe ich inzwischen ebenfalls im babylonischen Schöpfungsepos gefunden" (Boll ibid. 74). 2) Boll, Sphaera, 189—190. ') Pauly—Wissowa II 1809, 28: „sichere astr. Denkmaler aus alter Zeit sind meines Wissens noch nicht nachgewiesen worden" (bei den Agyptern), Riess. ') Boll, Sphaera 374. ') Firm. Mat. VIII 5, 1. 6) Iuv. Sat. VI 563 sqq. ') Cic. de fato § 15. ") Cic. de div. II jj 88—89. in his finitimisque partibus essent quoque tempore, eamque vim varie moveri ab iis sideribus, quae vocantur errantia. Deinde cum temporum anni tempestatumque caeli conversiones oommutationesque tantae fierent accessu stellarum et recessu, cumque ea vi solis efficerentur, quae videremus, non veri simile solum, sed etiam verum esse censebant perinde utcumque temperatus esset aer, ita pueros orientis animari atque formari ex eoque ingenia mores animum corpus actionem vitae casus cuiusque eventusque fingi." Hanc doctrinam imprimis formavit Posidonius 1), Ciceronis aequalis, qui plerumque Rhodi versabatur, sed etiam aliquandiu Romae fuit. Ibi cum astrologia eo duce in morem venisset, genus quoddum hominum ortum est, qui „de circo astrologos" istos despicientes ipsi per globum et figuras mathematicas et computationes difficiles, quid cuique eventurum et quo quisque fato natus esset, praedicere conarentur. Ita P. Nigidius Figulus, Ciceronis aequalis, sphaeram et Graecanicam et barbaricam descripsit, h. e. astrologiae cum Graecae tum Aegyptiacae operam dedit fabulasque Aegyptias ad sidera pertinentes iuxta Graecas commemoravit 2). Eodem tempore L. Tarutius Firmanus rogante Varrone amico horoscopum urbis Romae computavit 3), ipse Varro in librum suum de artibus liberalibus vel de disciplinis etiam caput de astrologia inseruit 4). Cicero, qui adulescens Arati Phaenomena, posteriore tempore Prognostica in sermonem Latinum 5) vertit, quamquam in libris de divinatione astrologiam damnare videtur, tarnen in Tusculanis (I 95) hoe confitetur: „nunc quidem cogitationibus mollissimis effeminamur, ut si ante mors adventet, quam Chaldaeorum promissa consecuti sumus, spoliati magnis quibusdam bonis illusi destitutique videamur". Sed numquam Romae astrologia rnaiore erat in honore, quam temporibus Augusti eiusque successorum (30 a. Chr. n.—140 p. Chr. n.). Tum stellarum scientia principe praeeunte ab aulicis, nobilibus, poetis colebatur. lam Caesar legionibus suis signum militare dederat, in quo erat Tauri imago 6), quia Venus, stirpis auctor, astrologorum J) Aug. de civitate dei V 2. 2) Boll, Sphaera p. 355. 3) Ibid. 373; Plut. Rom. 12; Cic. de div. II § 98: 'L. Tarutius Firmanus, familiaris noster, inprimis Chaldaicis rationibus eruditus, urbis etiam nostrae natalem diem repetebat ab iis Parilibus, quibus eam a Romulo conditam aecepimus, Romamque in Iugo (= Libra) cum esset luna, natam esse dicebat nee eius fata canere dubitabat." k) Schanz RLG I 2 § 188. 6) Schanz RLG I 2 § 176. ") Von Domaszewski, die Tierbilder der Signa p. 34. consensu domicilium suum in Tauro haberet1). Non multo post Caesaris obitum cometes apparuit, quo significari vulgus credidit Caesaris animam inter deorum immortalium numina receptam, ipse Augustus interiore gaudio sibi illum natum seque in eo nasci interpretatus est2). Idem in secessu Apolloniae 3) Theogenis mathematici pergulam comité Agrippa ascenderat 4). Cum autem Agrippae, qui prior consulebat, magna et paene incredibilia praedicerentur, reticere ipse genituram snam nee veile edere perseverabat, metu ac pudore ne minor inveniretur. Qua tarnen post multas adhortationes vix et cunctanter edita exilivit Theogenes adoravitque eum. Tantam mox fiduciam fati Augustus habuit, ut thema suum vulgaverit nummumque argenteum nota sideris Capricorni, quo natus est, percusserit 5). Neque Tiberius ab astrologia abhorrebat, dummodo ne in ipsius imperium a consulentibus quaereretur. Notum est „praesagium eius 6) de Servio Galba, qui anno 33 p. Chr. consul erat. Quem accitum et diversis sermonibus pertemptatum postremo Graecis verbis in hanc sententiam allocutus est: 'et tu, Galba, quandoque degustabis imperium', seram ac brevem potentiam significans, scientia Chaldaeorum artis, cuius apiscendae otium apud Rhodum, magistrum Thrasyllum habuit, peritiam eius hoe modo expertus." (21) „Quotiens super tali negotio consultaret, edita domus parte ac liberti unius conscientia utebatur. Is litterarum ignarus, corpore valido, per avia ac derupta (nam saxis domus imminet) praeibat eum, cuius artem experiri Tiberius statuisset et regredientem, si vanitatis aut fraudum suspicio incesserat, in subiectum mare praecipitabat, ne index arcani existeret. Igitur Thrasyllus isdem rupibus inductus, postquam percontantem commoverat, imperium ipsi et futura sollerter patefaciens, interrogatur, an suam quoque genitalem horam comperisset; quem tum annum, quem diem haberet7). Ille positus siderum et spatia dimensus, haerere primo, dein pavescere, et quantum introspiceret, magis ac magis trepidus admirationis et metus, postremo exclamat ambiguum sibi ac prope ultimum discrimen instare. Tum complexus eum Tiberius praescium periculorum et incolumem fore gratatur; quaeque dixerat, oracli vice accipiens inter intimos amicorum tenet." Haec Tacitus, neque mirum poetas et scriptores principum *) Bouché—Leclercq 1.1. p. 184; Boll, Sterngl. und Sternd. 73. *) Plin. n. h. II § 94. ') Gardthausen, Augustus und s. Z. 51; 736. ') Suet. Aug. 94. 5) Cf. Comm. ad Man. II 507—509. ") Tac. ann. VI 20—21. ') Cf. p. 4 (xxrap%ai). exemplum secutos astrologiae operam navasse neque studium stellarum alios celasse. Ita in Georgicon prooemio *) Vergilius Octaviano locum in zodiaco tribuit inter Yirginem et Scorpionem, ubi Hipparchus (?) iam Libram pro bracchiis Scorpionis posuerat 2), sub quo imperatores et iudices nasci dicebantur, quod sidus Italiam tutabatur 3). Praeterea etiam maior pars Georgicon libri primi prognostica continet, quae sol et luna agricolis dare perhibentur. Quin etiam in libro undecimo Aeneidos locus est (v. 259)5 quae sine auxilio astrologiae explicari non potest 4). Ibi sermo est de tristt Minervae sidere. Quoniam in sphaeia nullum sidus Minervae est neque sidus Minervae dici potest pro procella a Minerva excitata, ut putant interpretes 5), accipienda est Servii explicatio, qui Minervae sidus interpretatur de Ariete, cuius decanus primus sub Minerva est 6). Itaque poeta tempus designavit, quo sole Arietem ingresso ver incipit et tempestates aequinoctiales metuuntur. Etiam apud H o r a t i u m plures loei inveniuntur, qui ostendunt, quam studiosus artis Chaldaeorum poeta Venusinus fuerit. Ponit7) enim se ipsum in numero virorum M^ercunalium et M^aecenati gratulatur, quod is Iovis tutela impio Saturno ereptus sit. Quod attinet ad stropham quintam et sextam eiusdem carminis: seu Libra seu me Scorpios adspicit formidulosus, pars violentior natalis horae, seu tyrannus Hesperiae Capricornus undae utrumque nostrum incredibili modo consentit astrum eet. hos versus Bollius8) recte ita Germanice reddidit: „welches Tierkreisbild in meinem Horoskop auch mein Todesgeschick (pars violentior) bestimmen mag, wir sind durch unsere Konstellation verbunden und darum werden wir zusammen sterben, wie wir zusammen gelebt ') Georg. I 23 (Servius). *) Boll, Sphaera 186: thatsachlich stehen ja noch bei Eudoxus, Arat und Hipparch nicht zwölf , er im Tierkreis, sondern elf: die Wage ist eine jedenfalls erst spat durchgedrungene Zuthat (wenn auch ebenfalls Babylomscher Herkunft)," «l 547' 719" B°U' SPhaera *7i. 5) v. Wag. Astrol. en haar invloed enz. p. i4. ) Boll ibid. 270. ') Hor. C. II i7) 17—24. ') Sokrates, ,9,7> p. 8. haben". Alibi x) tarnen Leuconoam monet, ne Babylonios numeros temptet, aut veteris religionis Romanae haud oblitus mirum in modum Genium suum iungit cum astro natali 2): „scit Genius natale comes qui temperat astrum" 8). — lam Propertius non satis habet paucis verbis Chaldaeorum artem significare, sed astrologum inducit 4) haud ignorantem: felicesque Iovis stellas Martisque rapacis et grave Saturni sidus in omne caput, quid moveant Pisces animosaque signa Leonis lotus et Hesperia quid Capricornus aqua, neque nescium: aerata signa movere pila. Postremo versu astrologus ille poetam monet: octipedis Cancri terga sinistra time. Diu haec verba non intellecta, a Bollio 5) demum enodata sunt. Terga enim sinistra Cancri in zodiaco patent a gradu octavo huius signi usque ad decimum, quae pars sub imperio \ eneris esse dicitur 6). Ergo fatum voluerat Propertium tenerorum amorum poetam non posse iugo Veneris se subtrahere. Ovidius autem in inimicum suum horoscopum nnxit ab omni parte perfectum atque absolutum, cui nihil nisi numeri graduum desunt. Audi eum 7). Tibi, inquit, nascenti: non Venus affulsit,vnon illa Iuppiter hora, Lunaque non apto Solque fuere loco, nee satis utiliter positos tibi praebuit ignes quem peperit magno lucida Maia Iovi. te fera nee quicquam placidum spondentia Martis sidera presserunt falciferique senis. lux quoque natalis, ne quid nisi triste videres, turpis et inductis nubibus atra fuit. ') Hor. C. I ii, 2. ') Hor. Ep. II 2, 187- ') Pauly—Wissowa II 1813, 5. "I Pror> IV I 7C sqq. ") Mus. Rhen. 55, 219- . ■j Fir£. Mat. II 3, 1: 'Cancri primus decanus Veneris est, secundus Mercuru, tertius Lunae. Ov. Ibis 207—216. Quin etiam \ itruvius, librorum decem de architectura scriptor, quos Augusto dedicavit, non alienum ab opere suo putavit totum caput de stellis inserere ibique haec de astrologia profïteri: J) „cetera ex astrologia quos effectus habeant signa XII, stellae V, sol, luna ad humanae vitae ïationem, Chaldaeorum ratiocinationibus est concedendum, quod propria est eorum genethlialogiae ratio, ut possint ante facta et futura ex ratiocinationibus astrorum explicare." In tali civitate, inter homines tantopere .astrologiae deditos Manilius exstitit, qui arcana caeli hominibus aperiret eosque per astronomiam ■ ad astrologiam duceret. De eo eiusque opere nunc sermo erit2). ) Vitr. de arch. IX 6, 2. ') Cf. Praef. versionis Manilii Batavae p. VI VII. II. DE M. MANILII VITA. ') De M. Manilii vita2) nihil nobis traditum est, quin etiam nomen eius varie in Matritensi scribitur. Subscriptio autem libri 1 haec est: M. Manilii Astronomicon liber primus explicit eet. (nulla subscriptio in LG1), libri II: M. Manlii Boetii (ita exaratum est, non Boem, ut Mnem. 42, 111 demonstravi) Astronomicon libtr II explicit felicit eet. (nullum nomen in LG), libri III: M. Milnili Astronomicon lib. III explic. eet. (nullum nomen in LG). Itaque nomen plenum fuisse videtur . M. Manilius Boethius, sive hoe cognomen iam antiquitus ei inditum erat, sive postea ei datum est, cum Astronomicon poeta confusus est cum auctore libror'um de consolatione philosophiae, Anicio Manlio Tor- quato Severino Boethio. Plura exstant indicia temporis, quo Manilius carmen suum condidit. In qua re investiganda nobis initium faciendum est a certissimo indicio in i. 1 898—903, ubi clades illa Variana (9 p. Chr. n.) ita descnbitur, ut memoria eius, etsi non recens, at tarnen non oblitterata, in poetae mente adhuc haerere videatur. Deinde saepius in libro primo (vv 7 385 800 3), 913) Augustus commemoratur tamquam vivus, neque 'principem, cum Manilius verba illa de Capricorno 4), horoscopo eius, in II 509 fquid enim mirabitur ille maius, in August 1 jelix cum fulserit ortum?) pangeret, iam mortuum fuisse credibile est 1 11 igitur I et II compositi esse videntur inter am 9 et am 14 p. Chr. tx reliquis libris solus quartus temporis indicia continet (vv. 766, 77b, ') Quae sequuntur de Manilii vita eet. sumpta sunt ex editione mea critica Astronomicorum, c,uae aetate constet eum floruisse Augusti regno exeunte (et Tiberii ineunte fortasse) fere omnia de eo diximus, quae investigan possunt. ') Recte Ellisius N. M. p. 22 hunc locum cum Hor. C. III 3, Q , ante -) Optime exposuit Housmanus (Cl. Q. i9>3 P- "°) Augustum „a. d IX Kal. Oct. paulo a solis exortum natum" (Suet Aug. 5) horoscopum habuisse in Libra, sed eo tempons moi Capricorno fuisse Lunam, quae secundum aliam mathematicorum rationem rari" - dicitur (Cic. de div. II 90- Q™e ratio ne MamU° lgn°ta 7 cf. Nicklin, Cl. R. (i9x4) 2^> P* 27l 274- PROLEGOMENA. 935.)' (luae omnia ad aetatem spectant, qua Tiberius *) iam rerum potitus erat, Augustus modo mortem obierat (anno 14 p. Chr.), cf. IV 934-935: iam facis ipse deos mittisque ad sidera numen, matus et Augusto crescet sub principe caelum, nam, ut recte animadvertit Garrodius 2), Manilius sine dubio animum Tiberii offendisset, si Augusto iam diu in deorum numerum recepto ultima verba Augusto sub principe usurpasset. Neque minus periculosum poetae fuisset Tiberii secessus Rhodii mentionem facere (IV 764) atque ita vetera vulnera retractare, nisi tempus ea iam callo obduxisset et principatus dulcedo amaritudinem exsilii consolata esset. Quae si recte disputata sunt, librum quartum anno 15 p. Chr. finitum esse nobis statuere licet. Restat liber quintus, cuius exordium tale est, ut poeta ortu et occasu siderum (twv napavatsXXóvtwv) pertractato summam manum operi suo impositurus videatur. At id quod non semel in libris superioribus pollicitus erat, se de vi ac potestate planetarum acturum esse a), non praestitit, sive quia arte mathematicorum senatus consulto damnata 4) metuebat, ne opere perfecto consulentes de genitura cum suo periculo edoceret, quomodo verus horoscopus inveniendus esset 5), sive quod morte impeditus est, quominus carmen suum absolveret (I 115). Atque hanc causam illa veri similiorem esse puto, quöniam toto carmine satis multa vestigia animadvertuntur, quae extremam illam manum operi non accessisse dilucide ostendant6). Etiam pauci exstant versus, qui quamvis ab ipso poeta profecti, tarnen iuxta vicinos ferri non possunt atque ex margine Manilii autographi librariorum culpa in textum irrepsisse videntur, quos ego asterisco signavi et quasi alteri recensioni tribui, velut I 428, 429, 743, II 374. Iam inde a temporibus Bentleii (ed. Man. a. 1739, praef. p. X) multi ') De Tiberio sub Libra nato cf. Bickei RliMPli 6c p. 277; Man. IV <47 san ') Intr. p. LXIV. 3 44' ') Velut II 750: i'erum haec fosterius proprio cuncta ordine reddam; 96e: III ic6, c8c- V j. *) Tac. ann. II 32, Suet. Tib. 36. 5) Garrod Intr. p. LXXII. ) Anno 17 p. Chr. n. Astronomica iam nota fuisse Germanico demonstrare conatur J. Moelier, Stud. Man. p. 41, imprimis nisus Germ. Arat. 18+ cum Man. V 23 comparato. Sed fortasse Manilio non ignotum tuit incèndium, quo theatrum Pompeii a° 22 p. Chr. deletum est (Man. V 515; Mnem. 1920, 189). Nullum sextum librum a Manilio scriptum exstitisse, quem Firmicus adierit, ostendit Boll Sph. p. 388 et 404. fuerunt, qui putarent Manilium peregrinum fuisse, sive in Asia, sive in Africa, sive in Gallia natum, ad quam sententiam inducti sunt partim cognomine illo Boenus, quod nonnullis ex Poenus depravatum esse videbatur, partim poetae sermone duro parumque dilucido. De cognomine iam supra (p. 12) a me disputatum est, elocutionem autem Manilianam instituta accurata inquisitione in usum scriptoris, cum aliorum scriptis comparatum, defenderunt Woltjerus (p. 30—40) et Adolfus Cramer (p. 21—55), ex quorum dissertationibus satis apparet Manilii genus dicendi neque barbarum neque absonum a legibus linguae Latinae fuisse, etsi 'idiotismi' non desunt, qui cum asperitate materiae tum egestate Latini sermonis facile excusantur (Seal. proleg. p. 3—4). Accedit quod ipse Manilius non semel significat se Romanum esse, suumque sermonem Graeco opponit, velut I 7, II 888, III 40 42, IV 37—42, II 897, 909, 916, 937, IV 818, 848, V 646 de quibus locis praeter Woltjerum etiam fuse egit Bechertius (de M. Man. Astr. poeta p. 8 sqq.). Haec testimonia certo testantur poetam fuisse Romanum aut certe Italum *). Neque audiendus est idem Bentleius contendens Romanos adeo mature nondum astrologiae operam dedisse, nam iam ante Manilium scientiae siderali studuerunt M. Terentius Varro, cuius disciplinarum libei sextus totus erat de astrologia 2) et P. Nigidius Figulus, in cuius opere separatim sphaera graecanica et sphaera barbarica tractabantur 3), et L. Tarutius Firmanus, qui Varrone amico rogante horoscopum urbis Romae computavit 4). Nullum tarnen horum auctorum Manilius adiit vel consuluit in carmine suo condendo, sicut ipse profitetur in exoidio (I 1 sqq.): carmine divinas artes et conscia fati sidera, diversos hominum variantia casus, caelestis rationis opus, deducere mundo aggredior primusque novis Helicona movere cantibus et viridi nutantis vertice silvas, hospita sacra ferens nulli memorata priorum, *) Cf. A. Kramer (diss. Marburg 1890), Appendix de Manilii patria p. ^o. 2) Bechert de M. Man. Astr. poeta p. 7. *) Boll Sphaera p. 357. ) ld. p. 373- — Proleg. p. 7. neque minus superbe, postquam vates superiores percensuit, carminis sui novitatem testatur II 57 sqq.: nostra loquar: nulli vatum debebimus ora nee furtum sed opus veniet, soloque volamus in caelum curru, propria rate pellimus undas. Itaque Manilius gloriatur non aliorum poetarum ]) se insistere vestigiis sed novam materiem primum Romanorum versibus tractare, deinde se 'hospita sacra ferre , h. e. se carmen pangere e fontibus peregrinis (— Graecis) haustum. ) Bechert 1. 1. p. 20: 'atqui talia poetam de se praedicaturum fuisse non est credibile, si etiamtunc Augustr nepos Arateorum Phaenomenon versionem Latinam in lucem edidisset'. III. DE MANILII ASTRONOMICORUM FONTIBUS. Qui font es illi fuerint, multi viri docti indagare studuerunt, post Woltjerum *) et Lansonum 2), imprimis Fr. Bollius3), Fr. Malchinus4), Eduinus Muellerus5), postquam sententia Gruppii 6) existimantis Varronis doctrinam in carmine Maniliano reperiri a Dielsio ') refutata erat. Si illas investigationes paucis complector, haec summa est. Multa debet Manilius Posidonio, praesertim in libro primo8) et quarto, sive agit de ipsa doctrina astronomica, sive de fato, de mundi ordine et rjtx-c/.Sdcr., de animi humani natura et origine divina et immortali, de rerum futurarum praedictione, de generis humani cultu et eruditione, sive astrologicam geographicam lectoribus proponit. J) Quae sumpta a Manilio videntur partim ex Posidonii opere, quod inscribitur luzzvpwj, partim ex Protreptico eius (sc. argumenta philosophica), partim — quod attinet ad res geographicas — ex libro quem nspi wxcavov composuerat. Sed iuxta Apamenum Manilius etiam alio fonte in libro primo usus est. Iam M^aassius in Arati Phaenomenon editione adnotavit, quibus locis poeta Romanus carmen Graecum adhibuerit, nee minus Malchinus (p. 47 sqq.) hos locos inter se comparavit et versuum comparatione absoluta hoe sibi persuasum habet Manilium talem Arati editionem usurpasse, cuius in margine interpretationis causa ad singulos versus scholia adscripta essent. Verum diu latebat, unde Manilius scientiam ipsius artis astrologicae sumpsisset. Eduinus Mueller (p. 29) Riessium 1U) secutus suspicabatur ') Woltjer Progr. Gron. (1881/2) p. 50: 'Hipparchum ei ignotum fuisse videbimus. .. Arati Phaenomena legit'. a) Lanson de Man. poeta (1887) p- 53* ') Boll, Stud. ü. Claud. Ptolemaeus (1894) p. 218—235. 4) Malchin, de auctoribus quibusdam qui Posidonii libros meteorologicos adhibuerunt (1893) p. 11, 21 <1 <4. ') E. Müller, de Posidonio Manilii auctore (1901) p. 1, 35. ~ '•) Gruppe, Hermes XI (1876) p. 235- 239: 'vielmehr muss Manilius das vollstandigste varromsche Werk dieses Faches vor sich gehabt haben, d. h. wahrscheinlich das sechste Buch der Disciplinae . ') Diels, Rhein. Mus. 34 (1879) p. 487; Doxogr. p. 196, 3. n ") De Manilii prooemio cf. W. Meyer, Laudes inopiae, diss. Göttingen (Berl. ph. W. 1916, col. 1337), p. 57. qüi putat Manilium prooemium libri primi non soli Posidonio debere. ') Contulit Manilium eum Posidonii fragmentis, a Gemino, Achille, Ps-Anstote e ~i[,i v.wm-j servatis Malchinus p. 1—40. Addiderunt non pauca et correxerunt nonnulla Bollius 1. 1. p. 229 et Ed. Müller p. 1 28. 10) Pauly-Wissowa, Realencycl. II p. 1819. poetae quoddam enchiridion artis astrologicae praesto fuisse, sed in hac re perscrutanda non longius progressus est. Forte fortuna paucis annis ante a Fr. Cumontio !) in codice Angelicano Gr. 29 (s. XIV) f. i20v caput inventum est, ubi de sideribus sphaerae barbaricae agitur, deque indole hominum qui sub iis nati sunt, quod caput a Bollio in Sph. p. 543 et a B. A. Muellero (de Asclepiade Myrleano p. 22) editum est. Postrema verba illius fragmenti haec sunt: xaaka ov iu.b v/A 'Amlnnnx^ig 6 Mvphxvog èv 777 fiapfiapm2 cryatpa dsfólaxs. Cum autem ab Asclepiade (qui aetate Pompeii fuit et studiis suis Arateis pellectus astronomiae operam navasse videtur) plus decem sidera ibi enumerantur, quibus orientibus eadem vis ab eo tribuitur, quae a Manilio in libro quinto (cf. v. 262 sqq.), non sine causa Bollius suspicatus est Myrleanum in fontium Manilii numero habendum esse. Praeterea idem liber quintus Manilii, in quo describitur, quid efficiant sidera mzpavcni^lovztx. una cum parte quadam zodiaci consurgentia, multa habet communia cum Teucri Babylonii fragmentis, quae sub nomine 'textus alterius Teucri' a Bollio edita sunt (Sphaera p. 31 sqq.). Quoniam autem Teucer, qui primo p. Chr. n. saeculo vixit, nonnullis sideribus sphaerae barbaricae eadem nomina dedit atque Asclepiades Myrleanus (Sphaera p. 545), consentaneum est similitudinem, quae inter Manilium et Teucrum intercedit, ita explicandam esse, ut utrumque ex eodem fonte hausisse statuamus. Sed haec quaestio nondum ad finem perducta est. Scribit Firmicus in prooemio libri tertii § 4: 'quare illi divini viri atque omni admiratione digni Petosiris Nechepso, quorum prudentia ad ipsa secreta divinitatis accessit, etiam mundi genituram divino nobis scientiae magisterio tradiderunt, ut ostenderent atque 111011strarent hominem ad naturam mundi similitudinemque formatum isdem principiis, quibus ipse mundus regitur et continetur, perenniter perpetuitatis sustentari fomitibus'. Constat hodie scripta illa sub nomine Nechepsonis et Petosiridis vulgata, ab antiquis plurimi aestimata (quorum fragmenta ab Ernestio Riessio 2) summa cura collecta sunt) inter am 170 et am 100 a. Chr. n. emissa esse, ut Krollius 3) docuit, ad cuius sententiam etiam Bollius 4) accessit. Si illa scientia Aegyptiaca, ') Cat. codd. astr. Gr. V i. p. 188. *) Philol. Suppl. VI p. 327—378. 3) N. J. (1901) 7 p. 577. *) Sphaera p. 374; Cat. codd. astr. VII 130: 'vix post a. 150 a. Chr. n'. Verh. Afd. Letterk. 1920 (van Wageningen). 2 qua etiam L. Tarutius Firmanus in urbis Romae horoscopo computando usus est *), iam eo tempore pernotuit, admodum veri simile Manilium in libris II et III componendis hunc fontem haud sprevisse, qui signorum dispositionem ei dabat eumque r.epi üwh/.cizr^j.ooiw, rept züv èma. yj.Tipw, rept zr,g twv èudtxa. tÓtcwv r.vjv./x/.cq èkSsjews 2) edocebat. Et profecto quae a Manilio disputantur de Fortunae loco computando (III 195—196): si quis erit, qui tum materna excesserit alvo, verte vias, sicut naturae vertitur ordo similitudinem magnam praebent cum Nech. et Pet. fragm. 19a (Riess p. 363): ozav xXvüpov zC/rtg XajujSavyj?, r,uipag uiv c/.tio rïkio-j s'nc ai/.rw api3a;t xat zv ïnc/. c/.no apomónou x 3 {wulomedicus) probat. Num Man. \ 135 pro jidae legendum sit trepidae, ut Skutschius proposuit fretus Firm. VIII 6, 7: 'erunt nimia mentis trepidatione solliciti', dubium mihi videtur. ') Boll, Stud. ü. Cl. Ptol., p. 219, 3. ') Hosius, Rhein. Mus. 48 (1893), p. 393 sqq. ') cf. Man. I 760. ) Birt, praef. p. CC1I. 5) Rossberg, Fl. Jahrb. 119 (1879), p. 476 (Man. I Soo). ") Boll, Sphaera, p. 394—411. ') Uno tantum loco (VIII 6, 7) Manilium tecte significare videtur: 'in Anetis parte XXX exoritur Capra, quam fabulosi poetae alimenta volunt Iovi immulsisse nutr 1 c 1 a , quocum cf. Man. V 132. •) Skutsch, Rhein. Mus. 65 (1910), p. 627; Firm. VIII 12, 1 et Man. V 295. ") Firm. VIII 10, 7 et Man. V 246. Postulavit Bollius J) a futuro Manilii editore, ut etiam exploraret, quali Astronomicon codice Firmicus usus esset, an inter codices adhuc exstantes familia quaedam inveniri posset, ad quam codex a Firmico adhibitus propius accederet. Sed eiusmodi investigatio magnopere impeditur eo quod Firmicus nusquam versus Manilianos ad verbum attulit, sed ubique circuitionibus et "anfractibus gavisus est ad exemplum suum exprimendum, ita ut hodie verba cum verbis, non lectiones cum lectionibus conferri possint. Accedit quod textus Manilii, ut in editione critica demonstratum est, talibus codicibus nobis traditus est, ut omnes ab uno archetypo originem ducere videantur neque plures classes familiaeque distingui possint. Ex archetypo codices M et L, ex L descriptus est G, nonnumquam cum archetypo collatus, ubi lemmata addenda erant, sed omnes reliqui codices ab M aut ab L orti sunt. Itaque origo librorum manuscriptorum plane simplex est. Re vera nonnulli existimarunt in G vestigia alterius archetypi obvia esse, quam opinionem in editione critica (p. VII) refutavi, sed etiam illa suspicio non potest lectionibus e Firmico prolatis corroborari. Haec sunt imitationis exempla, quae indagare potui. Fortasse initio saeculi quinti Martianus Capella2) Manilium legit, nam scribit VIII 812 (p. 301 ed. Eyssenhardt): 'haec enim verecundae arbitror probitatis motus cursusque proprios ipsis edisserere qui moventur docereque deos veile quod faciunt', quae verba videntur respicere ad Man. IV 915 sqq; atque adeo faciem caeli non invidet orbi ipse deus vultusque suos corpusque recludit semper volvendo seque ipsum inculcat et offert, ut bene cognosci possit doceatque videntis, qualis eat, cogatque suas attendere leges, sed post eum nusquam mentio fit neque Manilii neque eius operis. Etiam medio aevo poeta latebat, nam verba in epistula, quam Gerbertus (postea pontifex maximus electus nomine accepto Sylvestri II) ') Sphaera p. 398, ann. i : „die eigentliche Aufgabe ware eben die, zu untersuchen, ob in unserer Maniliusüberlieferung sich noch eine Gruppe heraushebt, die dem Maniliuscodex des Firm. nahckommt, und diese dann auf ihren Wert genau zu prüfen". *) Woltjer 1. 1. p. 16. anno 988 ad Rainandum Monachum scripsit x): 'age ergo et te solo conscio ex tuis sumptibus fac ut mihi scribantur M. Manlius de astrologia' eet., non referenda sunt ad huius Manilii Astronomica, sed ad octo volumina, quae Anicius Manlius Torquatus Severinus Boethius (cf. p. 12) de astrologia scripsit, ut perspicuum est ex alia Gerberti ad Adalbertum epistula (8), ubi haec eadem volumina commemorantur. Littera autem M. ante nomen 'Manlius' in priore epistula e dittographia orta esse videtur. 2) Primus Poggio codice Manilii invento (anno 1417) rursus hominum litteratorum animos ad poetam in oblivione iacentem convertit primusque Iohannes Regiomontanus typis describenda Astronomica curavit (A° 1474)- ') Epist. 130 in opere quod inscribitur: du Chesne Hist. Francorum vol. II p. 819; Havet p. 117; Woltjer 1. I. p. 14. ') Garrod, Class. Quat. 3 (1909), p. 56. ARGUMENTUM LIBRI PRIMI. 1. Prooemium vv- 1 24 2. De astronomiae origine - » 2 5 65 3. De antiquissimorum hominum vita 66 78 4. De hominum vita exculta 79 95 5. Quin homo caelum ascendit 9^ 112 6. Poeta munus suum suscipit „ 113—lll 7. De mundi forma et origine 118—148 8. De quinque elementorum sedibus 149—J66 9. De terrae sede » x"7 201 10. De terrae rotunditate » 202 246 11. Deus mundum gubernat „ 247—254 12. De zodiaco 255 274 13. De axe 275 293 14. De sideribus intra arcticum circulum positis 294—307 15. De sideribus inter arcticum circulum et zodiacum positis . . „ 308—372 16. De sideribus australibus 373—455 17. De siderum indole ac natura 45^—4^2 18. Deus mundum gubernat 4^3—53^ 19. De latitudine et magnitudine mundi et signorum 539—560 20. De parallelis circulis 5^J—602 21. De circulis coluris 603—630 22. De duobus circulis mutabilibus 631—665 23. De ecliptica 666—683 24. De orbe lacteo 684—804 25. De cometis 805—926 LIBER PRIMUS. Quem carmini suo titulum dedit Manilius, proprie in solum librum primum cadit, quippe qui re vera astronomica contineat, nam astra eorumque leges lectoribus ante aperire vult poeta, quam iis, quae sit hominibus cum sideribus necessitudo, ostendit. Itaque astronomica antecedunt astrologicis. Prooemium. 1—24. Proo emio Manilius primum Romanorum se carmen de sideribus conditurum gloriatur Graecos in eo fontes adhibentem (v. 6). Quod opus non nisi Augusti auxilio fretus (v. 7—10) et in media pace (v. 12) suscipere poterit. Neque ei sufficiet stellarum noscere cursus (v. 15), sed in ipsa praecordia mundi (v. 17) ad eius indolem et vim cognoscendam penetrabit. Multa in hoe prooemio nos de Lucretii carminis exordio monent, ut infra videbimus, sed in v. 16 (quod solum novisse parum est) Manilius auctorem suum, quem in hoe libro modo imitatur modo impugnat, aliquatenus reprehendit, scientiam caeli non satis mortalibus esse demonstrans, sed addens cum ea parta sit, tum demum summum mentis laborem incipere. Qui autem fontes illi Graeci fuerint, quibus poeta usus est, hodie inter omnes viros doctos constat: in parte astronomica et in cosmogonia Posidonii 2) opera (TtpozpsTzzixó? et rapt [xszecópwv), in parte geogra- *) H. Rösch, Manilius und Lucrez (diss. Kiel 1911) p. 62. 2) Diels, Rhein. Mus. 34 (a° 1879) P- 4^7—491 (a^ Man. I 717—804 de orbe lacteo); Boll, Jahrb. Fleck. Suppl. 21, Studiën über Claudius Ptolemaeus (A° 1894) p. 137—163, 218—2355 Malchin, de auctoribus quibusdam qui Posidoni libros meteorologicos adhibuerunt, diss. Rostock 1893 ; Eduinus Mueller, de Posidonio Manilii auctore, spec. I, diss. Leipzig 1901 ; Idem, Philol. 62 (a° 1903), p. 64—86: 'zur Charasteristik des Manilius'; Ioannes Moeller, Studia Maniliana (diss. Marburg, 1901) p. 21 sqq. Quod ad Posidonium attinet, cf.: Bake, Posidonii Rhodii reliquiae doctrinae, Lugd. Bat. 1810; Ed. Mueller, diss. p. 1: „in viri Apameensis (Posidonii) doctrina meteorologica restituenda Gemino (sifraywyyj sig ta ed. Manitius p. 242) caute ac provide utendum esse, quippe qui saepius non Posidonii disciplinam protulerit. Attamen Malchinus cum praeter Geminum Achillem (Maass, Comm. in Aratum rel. p. 27— 85) et auctorem libri 7rept xó cf- Man; UI 58; Plotin. Enn. II 3: 6*Tl r, xd5v aVrpuv ) Arati Phaenomena, ed. E. Maass (ubi in adnotatione loei similes enumerantur): Malchin I 1 p. 47 sqq. ) Boll, Stud. uber Cl. Pt. p. 221, adn. 1 : „es ware wohl der Mühe wert einmal die Begriffe des und TTotstv der Gestirne naher zu betrachten" u.s.w.; Catal. codd. astr. Gr. V 1 p 1,2 adn. ij Erw. Pfeiffer, Stud. zum ant. Sternglauben (1916) p. V, 24, 91 (passim) Opus intellego de labore deducendi et aggrediendi, non de ipsis sideribus, ut Scaliger et Housman (= fy/ov npovoiaq); appositio est totius sententiae. mundo — caelo, ut passim apud M. 4 primus: reapse Manilius primus Romanorum carmen astronomicum, si Ciceronis Aratea excipias, condidit. De P. Nigidio Figulo et M. Terentio Varrone, qui pedestri oratione de astrologia scripserunt cf. Boll Sphaera p. 350 sqq., 373. 4 5 novis Helicona movere cantibus eet. cf. Verg. Aen. VII, 641 (= X 163): 'pandite nunc Helicona, deae, c a n t u sque m o v e t e', qui versus Manilio exemplo erat, sed rursus verbum movendi alio adhibuit sensu atque Vergilius. Etiam proxima verba viridi nutantis vertice silvas diligentem Maronis lectorem produnt (Aen. II 629 'concusso vertice nutat, IX 682 'sublimi vertice nutant'). 6 hospita sacra ferens nullt memorata priorum (cf. v. 4: primus) carmen pangens peregrinum h. e. ex fontibus philosophorum et poetarum Graecorum haustum (Boll, btud. über Cl. Pt. p. 219), quod ante me nemo Romanus lecit, ut etiam superbius dicit II 57: nostra loquar: nulli votum debebimus ora eet. — sacra ferens non h. 1. significat 'sacrificans' (velut Verg. Aen. III 19), sed 'res sacras portans', quemadmodum exposui in diss. mea de \ ergili Georgicis p. 65, cf. Hor. Sat. I 3, 9: 'velut qui Iunonis sacra ferret, Verg. Georg. II 475: 'Musae, quarum sacrafero' = quarum sacerdos sum. Idcirco non opus est cum Gronovio in v. 5 legere: 'ad viridi nutantis vertice silvas' atque hanc versus partem cum V- sequenti iungere, nam hospita sacra ferens iam per se sufficit, si explicatio 'religionis peregrinae antistes' admittitur. 7 Caesar, patriae princepsque paterque (de eiusdem litterae assiduitate Cf. A. Cramer diss. p. 43): haec ad Augustum (cf. v. 8: augustis legibus) pertinent, qui pater patriae a 'senatu et equestri ordine populoque Romano universo appe latus est die V m. Febr. a° 2 a. Chr. (Mon. Anc. VI 35 p- '°5 Mommsen), sed iam ante Horatius ei hoe nomen indidit (C. 1 2, 50). 9 patri = Caesari, cf. Suet. Caes. 88: 'ludis quos primos consecrato ei heres Augustus edebat, stella crinita per septem continuos dies fulsit, exoriens circa undecimam horam creditumque est animam esse Caesaris in caelum recepti'; Plin. n. h. II § 94. 10 {hunc v. 7) das animum: plerumque a poetis dicitur dare antmos, cf. erg. en. VII 383, Ov. Am. II 17, 7, Met. V 47, ex P. 1 2, 85 (Prop. 1 2? Rothstein). — viresque facts: ultima syllaba formae jacis,m arsim cadens, vi ictus producitur, ut I 876 futtilibus (L. Muel ei de re metrica p. 333). Frustra locus coniecturis temptatus est l). 11 favet mundus scrutantibus, quod ipse se recludit (v. 50) et cognosci cupit; favetpropius, quia ipse Augustus cum Iove eius rector est (I 800). Similiter Domitianus vivus iam astrum vocatur a Stat. Silv. I 1, 55. 12 census — opes, vox Manilio in deliciis est, h. 1. in codd. corrupta in sensus, cf. II 167, 457, IV 172, 877, 899, V 360. 13 hoe sub pace vacat tantum: sc. facere (Kühner L. G.2 I p. 830, 3). Usus impersonalis verbi 'vacandi' primum apud Verg. Aen. I 372 occurrit (Kühner L. G." II 1, p. 669, e). Item Lucretius a Venere pacem petit ut opus suum perficere possit I 40: 'funde petens placidam Romanis, incluta, pacem' et Germanicus Tiberium precatur Arat. 16: 'pax tua tuque adsis nato, numenque secundes', praemissis his versibus ('1 12). 'nunc vacat audaces in caelum tollere vultus sideraque et mundi varios cognoscere motus', cf. Rösch diss. p. 84. 14 immenso spatiantem vivere caelo: haec quoque verba Lucretium nobis in memoriam redigunt I 74 '(vivida vis animi).. omne immens u m peragravit mente animoque', sed ut supra (p. 24) exposui, Manilius ad altiora tendit (v. 16: quod solum novisseparum). 15 adversos stellarum.. cursus: planetarum motus, qui reliquorum siderum motibus adversi sunt; vocabulum autem 'planetes' a Manilio vitatur (vulgo apud eum. stella), habet Firmicus Math. II 2, 1. 17 magni... praecordia mundi, cf. III 61 : 'quae (sc. astra zodiaci) quasi per mediam mundi praecordia partem disposita obtineant'. Cogitat igitur poeta de balteo sidereo, quem signa eclipticae in medio caelo efficiunt, ut etiam proximus versus docet. — magni... mundi: eadem iunctura IV 766, Lucr. ^ 454' 772' ^ I 493* 18 qua = qua ratione. — regat generetque (sc. mundus) wrrepov npó-cepov, mundus enim constellatione sua genituram animantium constituit eorumque vitam regit. 20 bina... altaria: duplicia sacra sibi obeunda testatur, stili et materiae, poëtices et astronomiae' (Seal.). Versus compositus est ut Lucretianus IV 450: 'bina 1 u c ernarum florentia lumina f 1 a m m i s'. 21 aestu = animi dubitatione, sollicitudine, cf. Verg. Aen. VIII 19: 'magno curarum fluctuat aestu . 22 certa cum lege = oratione vincta. 23 mundus et (= insuper) immenso vatem circumstrepit orbe: verbum strependi facit, ut Pytha- ') Kleingünther, Quaest. ad Astr. libros (diss. Jena 1905) p. 16 proposuit: viresque habiles ad tanta canenda; ld. Textkrit. und exeg. Beitrage zum astr. Lehrged. des s. M. (Leipzig, Fock, 1907) p. 27 ad Man. I 876 coniecit: numquam futtilibus candens fuit ignibus aether. goreae illius harmoniae sphaerarum reminiscamur, cf. Cic. Somn. Scip. V 10: 'hic est, inquit, ille, qui intervallis disiunctus imparibus, sed tarnen pro rata parte distinctis, impulsu et motu ipsorum orbium efficitur (sonus) (Ritter et Preller H. Ph. G. § 82), unde Manilius fingit poetae aures quasi sono totius orbis caelestis compleri, ita ut mundus vix orationem solutam, nedum vinctam, illius ad suas figuras (h. e. signa caelestia, cf. I 254) admittat (v. 24). Ita locum partim cum Housmano interpretor, qui tarnen suis figuris (dat.) de figuris rhetoricis, quae a/Yi[xa.za Xs&ws dicuntur, intellegit, quae interpretatio iam idcirco improbanda est, quod pronomen si/ts ad subiectum mundus referendum est *), non ad verba soluta, quae non possunt dici suas habere figuras, quae etiam orationis vinctae propriae sunt. De astrono- 25—65 Di hominibus mundi notitiam dederunt, imprimis Hermes miae origine. trismegistos 8)? qUem Aegyptii Thoth appellant (Cic. de n. d. III §56), cui stella errans concessa est èw. zo npwov avrèv xov èiaxomj.ov ooinai -r/j o'jpwoï /aj xSjv «VrpdSv Tas tafsis xat tas ï>pv.g [inxprjrni xat èizi^uecaiüv YJMpovg MSry.i (Ps. Erat. 43 p. 51 Olivieri). Primi reges (v. 41), deinde sacerdotes (v. 47) hoe munus a dis acceperunt, turn ex observando et notando per multa saecula (v. 54) ipsa ars sortis humanae e sideribus praedicendae orta est. Berosus enim, qui Chaldaeus astrologiam circiter am 280 a. Chr. n. in Graeciam induxisse traditur3), observationes trecentorum nonaginta milium annorum sibi praesto esse gloriabatur (Plin. n. h. VII § 193). Tota haec doctrina de regibus et sacerdotibus tamquam caelestis sapientiae nuntiis prolata 4) Posidonii est, quod èt ex divisione illa tripertita (de deis vv. 25—39, de natura vv> 4q—50, de fato vv. 51—65), quam ipse Cic. de div. I § 125 testatur Posidonii esse, apparet, et ipsa argumenti tractandi ratione servatoque temporum ordine probatur et semel ex verborum delectu perspicuum est (cf. ad v. 41). Copiose de hoe loco disputavit Malchinus ] ] p_ cui assentitur Bollius (Stud. iiber Cl. Pt. p. 221), M Aliter res se habet IV 805: 'nominaque innumeris vix complectenda figuris'. ') Bouché— Leclercq 1. 1. P. 8, 1: '1'invention de la lyre heptacorde par Hermès servit a démontrer que 1'astrologie avait été révélée par Hermès—Thoth ou Trismégiste, signataire de tous les ouvrages hermétiques'. *) Idem p. 37 et 575. .... , . > <• < i:„„: *) ] Kroll die Lehren des Hermes Trismegistos p. 281, 371, ubi laudatur Apul. Ascl. 44.26: a iq ergo ipsique paucissimi pura men te (cf. Man. I 49) praediti sortiti sunt caeli susp.c.endi venerabilem curam'j Boll, Aus der Offenb. Joh. p. 138. nisi quod Manilium non e Posidonii mpi fionrnxijg libris, sed e libro qui TipozpeKTixog inscribitur, sententiam de astronomiae origine sumpsisse putat. 25/6 quem primum munere caelestum: cum G2 edidi munere (cf. II 115: 'quis caelum possit nisi caeli munere nosse?'), quo fit, ut quem non interrogativum, sed relativum sit, pertinens ad mundus (v. 23), terris (dativus) iungendum cum licuit (— hominibus, Thomas Luc. Man. p. 2), cf. \ erg. Georg. I 26. 27 clepsisset furto: verbum antiquum, in legibus et a priscis auctoribus adhibitum, cf Acc. 534 Ribb.: 'eum (ignem) dictus Prometheus/clepsisse dolo'. Alia forma prisca exstat v. 88 itiner (= iter), si ibi lectio sana est. — mundum quo cuncta reguntur: de Stoicorum doctrina cf. Diog. L. VII 137: Ifyovm o\- /- 6 7 IX 0 V , Gll/TOV Tc T5V BcO'J . . . Vjjl airTïjV Oc &l(Z}tÓGfJ.Y]<7lV TÜV cpwv sbai Xcyoi/ct y.c/.i zpixov ~o sË 11oc loco a Manilio deus et mundus primo distinguuntur, deinde mundus omnia gubei nare dicitur, quod alibi (II 82) dei est. 29 deus ipse vidert: nam divinatione homines proxime ad divinitatem accedunt, quae sententia Posidonii est, a Cicerone (de div. I §§ 1, 34) commemorata. 30 cf. Firm. Math. III 1, 1 : 'mundi itaque genituram hanc esse voluerunt (sc. I etosiris et Nechepso) secuti Aesculapium et Hanubium, quibus potentissimum M e r c u r i i numen istius scientiae s e c r e t a (cf. sacri. tanti) commisit', ld. IV prooem. 5; Ampel. 9, 5; Maneth. V 1 sqq. 31/2 l iimus Scaliger vv. 32—34 post 29 collocavit ratus lectionem traditam esse hiulcam, sed fugit virum doctissimum infinitivum aperire ab adiectivo nota pendere (cf. Sil. It. XII 331: '(Delius) Troianos notus semper minuisse labores'). Itaque sensus verborum hic est: per te, Mercuri, caelum, per te sidera novimus sublimis aperire vias et sub finitore in imo caelo cursum conficere, cf. 1 447. De locutione cl. Lucr. I 373 : 'et liquidas aperire vias'. 33 sq. ex versu 31 supplendum est praedicatum nota. — suis parentia finibus astra: stellae errantes sunt, non egredientes extra orbes praescriptos. 35 maior uti eet., sententia finalis pendet ex verbo, quale est: 'aperuisti' (nobis omnia), quae notio summaria versibus antecedentibus subiecta est. 36 ipsa potentia rerum: vis astrorum, non tantum eorum pulchritudo, cf. Verg. Georg. I 92: 'potentia solis' (in exitu versus). Alibi (Ov. Met. II 259) potentia rerum idem valet atque imperium orbis terrarum. 37 Breiter versum damnat propter formam et argumentum, sed ipsa verba nihil habent, quod offendat (cf. II 86 gentibus), sententia autem non a Stoicorum placitis abhorret, cf. Diog. L. \ II 147: (3siv) JtpOVOïJTlXÖV /.ÓTIXO-J Tc TOJV cV y.i'jij.',) IVMl $1 T5V ,tt£V dVjfXtOUp75V tüv ?Xmv xai nazipa. rca'vT«v koivm? t; xai to U£poc ayrcJ to (foüxov 'Jiv ttk'vtwv. At versus sequentes (38—39) desunt in codicihus fictique sunt a Bonincontrio (in editione a1 1484) ad similitudinem Arati Phaen. 38: (/VXOg '/ap T5C '/c O'fiU/J'. cV O'JptXV'j) eTTÏjpi&V C//7Zp(/. ÖtaXplVK? (cf. dlSpOSUlt) , ad tempora pertinet, subiectum verbi idem esse videtur atque obiectum verbi disposuit. 40 et naturel dedit vires eet.: post deum (v. 30) etiam natura hominibus signa sua ostendit (cf. Cic. de div. I § 130). *) 41 rega/is animos, cf. Cic. de div. I 89: 'ut enim sapere, sic divinare regale ducebant', de n. d. II 7; Ps. Lucian. de astrol. 1 : xai ti ij.Iv ijorpïri (sc. «orpoXoyta) tk/Xv-tr, ovóc vsov 25 r, » , , ' > -ff 7l£|ÜL7TTW TZEp't T-pOVOlOLq V.C/A II 0 (7 c l d OJ V t Ci g £V ~i) TplTW ~3pt JcW, Sig a'jzoy 'J-Épog diY1y.ovzog zoü vov, v.azvT.zp e

sps~i$ (zprjTfjL eet. . . . ïtt-l c^'g tiztcov • Travrct '/.oll zoéycov yoóvo^). Verh. Afd. Letterk. 1920 (van Wageningen). 2 dum rosea face sol inferret lumina caelo: a parvis quod enim consuerant cernere semper alterno tenebras et lucem tempore gigni, non erat ut fieri possent mi r ariër umquam nee diffidere, ne terras aeterna teneret nox in perpetuum detracto lumine solis, in quibus versibus poeta Epicureus Stoicorum fabulam irridere videtur, cf. ad I 84. 70—72 ') Recte iam animadvertit Huetius ad h. 1.: „haud dubie desideratur particula negativa, ut efficiatur haec sententia: non poterant discernere per suas causas dies varios et incerta noctis tempora (h. e. noctesque aestivas et hibernas) et umbras dissimiles (non stmtles, cf. II 110, 876) sole recedente (meridiem versus) et accedente (ad septemtriones)". Sed quoniam omnes conatus ad alteram illam particulam negativam restituendam frustra fuerunt (amisso... renato sidere nee Breiter, impar discernere Bentl. omisso poterant, discernere nescia Housm. omisso poterant, hand cernere ego), neque variosque in variosne mutatum, ut sententia fiat interrogativa (Postg.), placet, neque Ellisii coniectura probanda est, qui nee in non mutato et ad verbum poterant relato si mi lis umbras intellegit de aequinoctio auctumnali et verno, cui coniecturae iam ipsa vis verbi discernendt (v. 72) oppugnat, bis omnibus rebus mecum reputatis, lectione tradita contentus, nee (v. 71) vrA v.uWj usurpatum èt ad similis èt ad poterant referendum arbitror, cf. 378, 497. — suis: propriis. Totus locus conformatus est in speciem Lucr. V 1183 sqq.: praeterea caeli rationes ordine certo et varia annorum cernebant tempora verti, nee poterant quibus id fieret cognoscere eau sis. 73 doctas sollertia fecerat artes (cf. v. 61 et 95): videtur illud doe tas additum esse a poeta, quia Posidonio auctore philosophi artes omnes invenerunt. 74—76 terra . . . cessabat, habitabat (cf \ 286) montibus au rum, immotus (sc. remis) pontus, quibus mox opponuntui versus ^6—oo, unde apparet, quid genus humanum sapientibus debeat, cf. Sen. ep. 90 § 11 : 'in illo quoque dissentio a Posidonio, quod fer- ') De hoe loco copiosius disputavi Mnem. 41 (1913) p- 194- ramenta fabrilia excogitata a sapientibus viris iudicat'; § 12: 'in hoe quoque dissentio sapientes fuisse, qui ferri metalla et aeris invenerint'; § 21: 'transit (Posidonius) deinde ad agricolas' eet.; § 24: 'hominis enim, non sapientis inventa sunt, tam mehercules quam n a v i g i a' eet. ') — subduxerat orbes: eripuerat hominibus terras. 77/8 ventis credere vota, cf. Hor.C.I 26,2;Cat.Ó5, 17: 'nequiquam credita vent is.' —'se... novisse: hoe nihil habet commune cum oraculi illo monito: kzvtgv, sed significat: unusquisque satis esse putabat suam familiam, patriam, lilora nosse, cf. Ov. Met. I 96. 79 95. Etiam in hac parte, de cuius argumento iam supra dis- De hominum serui (p. 33), Lucretii liber quintus saepius Manilio ab oculos ver- vita excultasabatur (Rösch p. 72). Opponitur saeculo illi rudi (v. 66—78) humanitas et eruditio, quas labor (v. 80) et sagacitas (v. 83) hominibus dedit, cf. Sen. Ep. 90 § 11 'omnia enim ista sagacitas hominum, non sapientia invenit'. 79 acuit mortalia corda, cf. Verg. G. I 123: 'acuens mortalia corda (cf. ad I 51); Vitr. Arch. II 1, 6: 'cum... sollertia ingenia exercendo per consuetudinem ad artes pervenissent'; Meyer, Laudes inopiae p. 58. 80 labor ingenium miseris (= 0iüm- foo-oiq) dedit cf. Theocr. 21, 1 : spu iïl [j.vrïojpa j&stapffHav xti. 96 jinemque manumque: dubitatur de lectione ac iam in ed. Aldina (1499) editum est modumque '), sed mcinum imponere videtur h. 1. dictum esse pro: extremam m. i., quod adiectivum post jinemque omitti licebat. \t2. Jinemque manumque quasi unam efficiunt notionem. 97 cepitque: mente et cogitatione coxnprehendit. 98 causis: per causas, cf. IVr 520. 99—102 Eadem argumenta a Seneca tractantur, qui Posidonium auctorem suum esse ipse confitetur N. Q. IV b, 3 § 2: 'ergo si mihi parum credis, Posidonius tibi auctoritatem promittit tam in illo, quod praeterit, quam in hoe, quod secuturum est: grandinem enim fieri ex nube aquosa' eet.; 4 § 1: 'quaeritur autem, quare bieme ningat, non grandinet, et vere iam frigore infracto gra 11 do cadat'; (de tonitru) 11 27 § 3 : 'hic proprie fragor dicitur, subitus et vehemens, quo edito concidunt homines'; (de montibus flammas evomentibus) II 30 § 1 : 'quidam, inter quos Asclepiodotus (Posidonii auditor) est, iudicant sic: quorundam quoque corporum concursu tonitrum et fulmina excuti posse. Aetna aliquando mülto igne abundavit'; (de terrae motu) VI 4 § i : 'quaeramus ergo, quid sit, quod terram ab infimo moveat . . . cur modo tremat eet.; (de ventis) V 5 § 1 : 'hanc solam esse causam venti existimo, aquarum terrarumque evaporationes'. Cum priore parte v. 102 cur imbres ruerent cf. Verg. G. 1 303: 'cum ruit i m b r i ferum ver.' 103—105 2) Credas te audire Lucretium, non Manilium, hominum animos religione solventem, sed audi alterum Stoicum, Sen. N. Q. VI 3, 1 'illud quoque proderit praesumere animo nihil horum deos facere, nee ira numinum aut caelum converti aut terram: suas ista causas habent' eet. (cf. v. 106). — so/vit anitnis miracula: constructio qualis 'solvite corde metum', Verg. Aen. I 562. — tonantis: genetivum part. praes. retinui, quoniam poeta significare vult prudentiam humanam Iovi fulmen et vires eripuisse, quae T o n a n t i s erant propria. — nubibus ignem de hoe hexametri exitu cf. Lucr. II 214 (Rösch p. 44). 106 quae se. ratio (v. 97). 107 vici- 1) Cf. Lucr. II 92: 'sine fine modoquest'. 2) Versus 104 inscriptus est in clipeo effigiem Franclini referente (Sinko, Eos XX 113). nam = sibi circumdatam, cuius homo ipse pars est. — ex alto: penitus. — mundi... mo/em, cf. Lucr. V gó: 'moles et machina mundi'. 108 animo, tamquam subiectum sit 'homo', non 'ratio' (v. 106). 109 suas . . . sua: reflexiva referenda ad signis. 110 quasque vtces agerent: quo munere fungerentur, qiios motus facerent, cf. Ov. Met. XV 23 8: 'quasque vices peragant (sc. elementa)... docebo' — sorte = lege, ordine. 112 sideribus. . . mutantibus, cf. v. 2. — vario Scaliger coniecit, variis in codd. *) Poeta munus 113—117 hoe mihi surgit opus: novum poëma cum operis alicuius suscipit exstructione componitur, cf. Prop. IV i, 67: 'Roma, fave, tibi surgit opus'; Ov. Fast. IV 830: 'auspicibus vobis hoe mihi surgat opus'. — non... ante sacratum, cf. vv. 4, 6. 115 annosa... vita: ita loquitur is, qui ad mediam aetatem pervenit. Manilius autem voti non compos factus esse videtur, cum libris quinque non sextum de stellis errantibus addiderit, id quod saepius lectoribus promisit, cf. Proleg. p. 13. 116 emergere c. acc., cf. 'eluctatus obstantia' Sen. N. O. IV 2, 5, 'erumpere nubem' Verg. Aen. I, 580, 'exire palmas' Man. V 164. De mundi U8—148 Poeta nonnullas veterum sententias, quae ad mundi origiforma nem pertinent, strictim enumerat, ita ut singulorum nomina omittat. et ongme. gen£enjjarurn autem ordo ad doctrinae, non ad temporis rationem compositus est. Prima est eorum, qui aeternum mundum esse et origine carere iudicant, Xenophanis et Aristotelis (v. 122—124). Sequuntur Hesiodus, qui ex chao (v. 125—127), Epicurus, qui ex atomis (v. 128—131) omnium initium ducit. Venit deinde poeta ad eos, qui ex elementis mundi originem repetunt. Hippasus Heraclitusque ex igne (v. 132—134)5 Thales ex aqua (v. 135—136), Empedocles ex quattuor elementis generatum eum esse (v. 137—144) docent2). Mundi igitur originem Manilius doxographorum ratione exponit sed alio ordine atque Achilles3) (Comm. in Ar. rel. p. 31 rapt zlc -.w 5//,)v vp'/ïz) et multo strictius quam Aëtius (Diels Dox. p. 276: rept yp/w tl üm). Recte tarnen Malchinus (p. 14) hanc descriptionem ad philosophum Rhodium revocavit, quia et quae sequuntur omnia e ') In adn. crit. editionis meae per errorem scriptum est: •variis G. ') Similiter Heracleon grammaticus haec placita enumerat, cf. Diels Dox. p. 91 (Sext. Emp. adv. math. X 313 sqq.; Probus ad Verg. p. 21, 3 et 14 K). ') Diels Dox. p. 19 sq. haec fere statuit: 'maximam partem Achilles Posidoniana protulit, sed ipsius Posidonio manaverunt et Posidonii proprium erat, priusquam sententiam suam explariaret, priorum opiniones enumerare ]) (Ed. Mueller, diss. p. 2). 118 caelo descendit carmeti ab alto: de carmine, quo de rebus caelestibus agitur, idem M. dicit, quod Vergilius de Vulcano, Aen. VIII 423: 'ignipotens caelo descendit ab alto'. 119 condttits = constitutus, destinatus, cf. Verg. Aen. X 35 : 'nova condere fata'. L'). 120 primum sc. antequam ad ipsam astrologiam transeo. 121 quem sive eet.: post longam protasim, apodosis demum incipit a v. 145. — semina rebus-, idem fere hexametri exitus Ov. Met. I, 9, Lucr. I 59 (Rösch p. 110); 123 natali sc. die. — placet = ow.zi. (cf. placitum — rió-ju/j). 124 fato = interitu, cf. Diels Dox. p. 332, 1 : Eévoya'vy;; vr-jpjr-.vj vsA v.ühvj /ai a'^ap-sv tsv v.Ln'j.vj, p. 332, 29: ('apittoti/ïjg) 11 7p=W:ac 6 y.ó'jij.og, /ai oSaprfizzm, y/'/.y oiozy.i.y: ïïü-ai ~orj'fr,z, oiy tojto /ai at&s;, Aristot. de caelo II 1, 1 : yj-.i yr/svêv è r.y; ovpavsg vj~' èviïf/1-7.1 ?5 v tsv rcavTsg atóvsc. 125—127 Ipse Man. II 12 sq.: 'Hesiodus memorat... chaos enixum terras', sed in Theogonia nusquam chaos mater mundi vel terrae dicitur, cf. Theog. 116: r. -01 >j.h npvwea. xaoc yóW, y.i-yp 'imr.rj.j l'y.i sjpCvzêpyt;, 123: iz \y-o: 0 "Epcfióg ~s. uDss.vjy -. 1 \uc sysvovto, neque ab Ovidio chaos (Met. I 7, 21) sed 'deus et melior natura' mundum creasse traduntur. Fortasse M. quae dixit, invenit in Hesiodi Astronomia, Rzach p. 200, aut Hesiodi verba invertit. Operae pretium est etiam conferre Stob. Ecl. XI 6: vyt]m dl 6 llssstcJómoq rr,v ~.w 'c/.w rJjiiy:j /ai v/.vjv y.mwj /ai y.u.op'm =£vat ('rudis indigestaque moles' Ov. Met. I 7). 128—131 Sive natura constat (meinet, Mnem. 1919, 343) ex atomis, in quas post saecula mille reditura est soluta (Diels Dox. p. 654, 24: ~.r, yap (twv y~.iu.wj) tju-jmy, nol'jzpém) /ai y.aTt7TM ~.y -a'vTa yiv£:ai /ai vSzipi-.y.i, Arn. adv. nat. II 9: 'qui i ndi vi duis corporibus mundos semper fabricatur et dest r u i t, non (credit) Epicuro Democrito Metrodoro?') et caeca materies (cf. Lucr. I 295: 'corpora caeca') totum mundum perfecit, quae Demo- philosophi opera non adiit; immo adhibuit ea, quae Eudorus, Augusti aequalis, a Diodoro mathematico (Posidonii discipulo) mutuatus erat'. ') Diels, Rh. Mus. 34, p. 489: 'ich habe nun an einer andern Stelle darauf hingevviesen, dass Posidonius und seine Schule more Aristotelis der eignen Ansicht eine historische Uebersicht über die Meinungen der Vorganger vorauf zu schicken pflegte". Id. Dox. p. 229 sqej. 2) In versione Batava conditus reddidi per 'verborgen' (absconditus), sed hanc interpretationem nunc retrecto. criti et Epicuri sententia est; verum tarnen qui versus interiectus est (130), magis Manilii de Epicuri sententia iudicium (cf. illud paene) quam placitum Epicureum profert, cf. Diels Dox. p. 581, 18: v/js). 7.v.1 0 'j5sv, fYiaïv, y(jjsxa.i s'z zo'j ar, ovzog, ozi zo nc/v fsumma) ojyq, zcr.uzv.g ft vfco-jg xahtaSocc zouzw r)l inï nhiov èir,xounag r-.dpo-jg TipoiYiyopdrjSai xtn wpoiy.g zou ~zpiÉ/ir;jyi vjja zv.uzy.g nzAv:/z<7i , avw 'h to c/~ cf.,~o'j dg to /.C/1'.) TtavTrj. 171—172 Non mirum est Manilium, quem iam supra Lucretii carminis studiosissimum saepius comperimus, conatum esse argumentationem suam stabilire argumentis, quae Epicurus ei 45 praebuit. Ut iam recte animadvertit Fayus, Lucr. II 99 sqq. Manilio ob oculos versabatur: 'pars etiam b r e v i b u s spatiis vexantur a b i c t u. et quaecumque magis condenso conciliatu exiguis intervallis convecta resultant. . . haee validas saxi radices et fera ferri corpora constituunt' eet. Ergo poeta ut terrae quam firmissimam sedem daret, eam finxit ex atomis constare, quae brevibus intervallis altera plaga alteram statim subsequente (contractis L) p/agis) inter se concurrerent et c.oncur;etido terram prohi beren t in longuis ire (aut si Hueti coniecturam probamus, prohiberentur ipsae i'ongii/s ire, quae coniectura commendatur verbis Lucretii IV7 206: 'nonne vides citius dfebere et longius ire', Rösch p. 77). 173—178 Nisi terra esset in medio loco mundi (Cic. de n. d. II § ^4)> Llu' est intimus, non possent astra, sol, luna, Lucifer occidere et sub teira permeare, ut rursus orerentur. I)e argumentandi ratione cf. I 228, II 67—79 (adn.). 174 Omnis emphasis cadit in part. subeuntibus ut v. 175 in remearet et v. 176 in submersos. 177/8 Cf. Plin. n. h. II § 36: 'infra solem ambit ingens sidus appellatum Veneris, alterno meatu vagum ipsisque cognominibus aemulum solis ac lunae. praeveniens quippe et ante matutinu m exoriens 1 u c i fe r i nomen accipit ut sol alter diemque maturans, contra ab occasu refulgens nuncupatur vespei ut prorogans lucem vicemque lunae reddens, quam naturam eius Pythagoras Samius primus deprehendit' eet.; Cic. de n. d. II § 53: 'stella Veneris, quae ,mópo; Graece, Lucifer Latine dicitur, cum antegreditur solem, cum subsequitur autem, " En-spog.' Apud Hom. II. XXIII 226 nomen 'pMicpépog ei est, quod servavit Plato Tim. p. 38 I). — emenso . . . Olympo (= caelo) iure restituit Bentleius pro immenso Olympo, quod magnopere languet, provocans ad Verg. G. I 450: emenso cum iam decedat Olympo et Man. II 836 versumque ita explicans: 'emenso per diem Olympo cum solem quamvis radiis eius occultatus semper comitetur, dat tandem lumen suum Hesperus sub noctem'. 179 nunc: adverbium usitatum, si a ratiocinatione falsa ) Cf. Lucr. V 569: 'contractior ignis'. ad veram transitur, cf. Munro ad Lucr. 1 169. — non imo tellus deiecta profundo: Xenophanem impugnat non iudicantem (Achill. p. 34, 12) uêzécopoy avat tyïj yv7v, xa'-rv» -i: c/.nupw vsj.sriv.ivj (Diels Dox. p. 565, 28). 180 suspensa manet eodem versus loco atque Lucr. VI 1128. 182—184 nam neque . . . possum . . . credere: putabant enim Heraclitus et Epicurus solem cotidie renovari, cf. Aristot. Meteor. II 2, 9 (355 a 14): i r}xog o'j fiévoj v.c/,5v~ic i Hpxvhnog yogi, vso; 10 /}u.spr, h-.i-j, Lucr. V 660 (qui antea sententiam contrariam vv. 658—659 commemorat): 'aut quia conveniunt ignes et semina multa /confluere ardoris consuerunt tempore certo/, quae faciunt solis nova semper lumina gigni'. Adversus haec Manilius eodem fere modo dimicat atque Cleomedes, Posidonii imitator, p. 158, 29 (Z.) c. 87: v.akoi -pèg y.-c/.n neg sipy;rjJvoig y-onuzy-zoig o'jnvj b.i xal ~.v v.nxpv. v-tyrw-o (sc. Epicurus) v. vaTc'/X o v'ct 'J-èv Hgv.nni $hr,jv ur.oShSyv aoyiponor,, /M.5v.-ip v.y.1 Tov xw.uov, Achill. c. 6 (p. 37 M.), Cic. de n. d. 11 §§ 45' 47' 49' II6- 202 205 Non est terra planities, aëre vecta, ut Anaximenes existimabat (Diels Dox. 561, 4), sed globus ('sic enim 75«fp«v interpretari placet Cic. 1. 1. § 47), cui locus contigit in medio aëre circumfuso (sortita cavernam aëris cf. Lucr. IV 171 'caeli ca ver nas'), quasi centrum aequaliter remotus ab omnibus partibus caeli inferioris (toto profundo), cui superficies est simul surgens et cadens (v. 205), unde etiam sol et luna (v. 232) a poeta dicuntur exoriri simul atque cadere h. e. eo tempore, quo aliis terrae incolis oriuntur, aliis occidere. — distenta p/agas pro: i nplagas, cf. I 843. 206—210 'Mundus globosus' volvendo ipsas stellas reddidit rotundas, cf. Cic. de n. d. II § 117: 'in aethere autem astra volvuntur, quae se èt nisu suo conglobata continent èt forma' eet. — facit esse pro: 'ut essent' vulgare est, cf. Kuehner LG II, p. 235, a. 1. — quaerentis sc. frustra, desiderantis. — obliquos... ignes: quia quo propior soli, eo obliquius illustratur, cf. Cic. de or. III § 178: 'ut luna accessu et recessu suo solis lumen accipiat'. 211 213 Habent etiam di hanc formam aeternam, rotundam, 'cui minime noceri potest' (Cic. de n. d. II § 11 j), cui hoe contingit, ut omnes eius partes sint inter se simillimae a medioque tantundem absit extremum, quo nihil fieri potest aptius (ibid. § 47)- Risit sane, inquit Cicero (ibid. § 46), Epicurus hanc opinionem dixitque se non posse intellegere, 'qualis esset volubilis et rotundus deus, sed physici (§ 48) ne hoe quidem intellegere possunt, hanc aequabilitatem motus constantiamque ordinum in alia figura non potuisse servari , cf. Sen. Ep. 113, 22; Apoc. 8, 1. 213 toto ore /nanet optime restituerunt Bentleius et Breiter pro': toto remanet, quod in codd. est, etsi Housmanus dubitat, num os de globi facie dici liceat, sed cf. Ov. Met. V 637, IX 399. 214 Versus abesse non potest, quoniam more Maniliano hoe loco exspectatur aliqua conclusio, qua pars ea, ubi de rotunditate caeli et terrae actum est, definiatur. Recte igitur Iacobus vidit in eiusmodi versu alteram partem (rotunditatem terrae) desiderari non posse, quare non cum Scaligero legit: sic stellis glomerata /nanet ') znitndoque figura, sed proposuit: sic tellus glomerata /nanet mundumque jigurat, in quo versu doctrinam Stoicam, quae apud Ach. p. 38, 4 M. inveniatur, expressam esse arbitratur. Sed cum Manilius in iis quae antecedunt nusquam terram dixerit formam rotundam mundo dedisse, partim cum Scaligero edidi: miïndique figura. Monet tarnen me Vollgraffius, collega carissimus, fortasse mundumque figurat significare posse: 'figuram habet mundi. 215/6 terris non omnibus omnia signa/conspicimus, cf. Cleom. p. 82, 19 Z.: npü-ov txev -f/o uc.amitT»y»tv én oi ip&'/zic (quod apud Manilium argumentum est ') Manet ter repetitum: 211, 213, 214, cf. Mnem. 1919, 34-2- secundum, sed mutiktum), ei ra M napr} nS(m óp^ui » èg «pjtxM xm ■■■■■ °^£P «Tiavxa. dVxvuc-t uacpi)g, cxi acpaipixóv ieruc zo uspi tijv 7V3V ly^a. 216—220 Non ab omni parte vera sunt, quae de Canopo poe a narrantur, nam haec stella non demum in Aegypto, sed iam in insula Rhodo conspici poterat; verum in eundem errorem incidit udoxus, quem corngit Hipparchus I 11 §§ 6—8: e & £ AiyCnxov op^og cccrvp (Kavvnog) sar tv iv «i™ (sc. ™ a>?avd ^ e £ d • verba exctpt, Htpparchi correctio: J eS l?k°r Cm Vltruviu^.de arch' 'X J, 4: 'huius autem rei fndex n'nri P1' lluae h» regionibus est ignota, renuntiant autem negotiatores qu, ad extremas Aegypti regiones proximasque ultimis terrae terminationes fuerunt.' Veri simile mihi videtur errorem ex tpso nomine ortum esse, cf. Ideler, Urspr. und Bed. der St. p 26o Cleo,nCnrat„C, 'TT ï" ' P°Sid°ni°' SicU' eks imitaR>- eom. p. 92 26 Z.: ?y]mv é nwiteviog, Su {6) K^fiog xaXeiW «rnp ^nporccrog npèg ^p(av * ènl T, ^ ^ f ZJ 'V P' ■ y'VA i7li ™ ÓP^VT°S ^ *«« T«v Tm 7 T™ Gem- P- 42, 4 Man., Strab. IIc 119, p. l6o ' ,°d: comm- ,n Tim. p. 277 E, Plin. n. h. II § 178. 218 sed quaerent (sal. frustra, cf. v. 209) Helleen, cf. Plin. ibid.: 'septemtriones non cernit Trogodytice et confinis Aegyptus.' — sutervenif in medio caelo est. 219 medtoque tumore eet., cf. Plin. n. h. II S 177 • rumisque (ut) haec (sc. sidera plagae septemtrionalis) illis non cernantur 235 Alt n SC COntra medi1°s visus terrarum globo.' 221235 Alterum argumentum terrae rotunditatis Manilius petit ex lunae fectu, quam dicit pnus Onenti, post Occidenti obscuratam apparere Sed mre iam rogavit Malchinus, quid tandem sibi vellet lunae defectus ■ Verum Ti Somtd " ™ de ^ omnib^SS.' natus Sit Ad t, m iam PersPicuum unde error in terra c i^c u 1 oT VU n m P^bandam ille affert plures esse 111 terra circulos rinientes n ia m 7 • / r ' r- 74' 27 Tfl) nkaxei xcci smTzedw horizon^esseT^^nariter 7 ^ ™P" 'Si aufeni unus CleompHf • • a^U omnes et ortus et occasus fierent' — ita At nunc hor„rafir; PTr 'erg° etkm initia dierum « « rae climaribr r ' his rebus i" ^ orituTsól P J° temP°" aP"d "Hos et occidi, v„h Aa L „ t C'"Me 'P" ™' 1™ ad mcolunt, quattuor horis verh. Afd. Letterk. i92t (van Wageningen). prius solis radiis occurrere dicuntur quam Iberes, qui ad occasum incolunt.' Deinde sequitur (p. 76, 11 Z.): fe xcójxo. (sc. diffe- rentia temporis, non terrae rotunditas, ut Manilius ex Posidonii vei bis effecisse videtur) /at ic hépav /at f/ züv rapt ra i7tpa ytvspivwv s'xXe^ewv, /ara xal.T5v /jiv Trapa naatv s'/Xstrovrav,, ov 'J. V v tv?s aiiij; wpag £^Pt_ cxoixévyg- a'XXa TO £V TTpoixv?? «pas s/XstTiov refMrnjs evpraxeTat «pa; rcapa tot"; Ilspcrat; r^v È'/Xct-itv mnoiï][JLévov. Itaque Manilius argumentum, quo Posidonius usus erat ad temporis differentiam in Oriente et Occidente probandam, adhibuit ut terram non planam esse demonstraret. Etiam Plinius n. h. II § 180 auctorem suum non recte intellexisse videtur: „ circuitu globi alia aliis detegente et occultante. Quod si plana esset terra (cf. v. 228), simul omnia apparerent cunctis', quae verba descriptionem lunae deficientis excipiunt, ut apud Manilium. 221 sui glomeraminis orbis: ita cum Gronovio edidi, quoniam in lectione tradita: sui glomerabilis orbis deest subiectum (tellus), quod ex plurali terrae in versu superiore sumi non potest. Orbis igitur terrae te, Luna, testem citat suae rotunditatis. Gloineramen hoe sensu apud Lucr. V 726: 'luciferam partem glomeraminis atque pilai.' Idem in codd. mendum Man. IV 522. 223 non omnis pariter confundts: haec non recte a Manilio expressa sunt, nam luna pariter ac simul deficit omnibus, quibus est supra horizontem, sed aliis aliam horam numerantibus. — dempto: egregia Bolli coniectura pro gentes, quod ex versu consequenti in hunc locum irrepsit. Alii alterum gentes in v. 224 mutarunt in terrae, sed Bolli coniectura praeferenda est, cum ipsa notio absentiae luminis in v. 223 desideretur. 224 sed prius eoae quaerunt. . . gentes: ne hoe quidem accurate dictum est, nam omnibus iis terrae regionibus, quae lunam cernere possunt, eodem tempore et eodem modo obscurata apparet, cf. ad v. 223. Quod Manilius voluit, hoe est: qma terra rotunda est, non eodem tempore luna omnibus terrae incolis oritur, sed mirum in modum poeta lunae defectum cum ortu iunxit. Melius rem tractavit Plin. n. h. II § 180 (initium). eoae cf. Verg. Aen. I, 489; VI, 83 1. 226 infectis volveris alis: luna volvitur, quia sidus est, et atris ornatur alis, quia obscurata noeti similis fingitur, cf. Ov. Met. XIII 601: 'nigrique volumina fumi infecere diem'. 227 seraque, sc. cum alibi aera illa lam non quatiuntur. — extremis . . . gentibus sc. terrae occidentis. quatiuntur aera, ut lunae laboranti subveniatur, ne incantamentis de caelo detrahatur a venefïcis, cf. Iuv. VI 442—443 (Friedlander). 228 quodsi plana foret tellus cf. p. 50. Oportebat sequi post hanc protasim: luna orta cunctis hominibus appareret. Nunc poeta lunam deficientem ab ortu ad occasum meantem facit, etsi lunae defectus non sempei ab eius ortu incipit neque una alterave hora diuturnior est. 230 per teretem deducta est terra tumorem: summa terra sive superhcies terrae se tendit (cf v. 457) in formam globosam. 232 exoriens stmul atque cadens: haec ita interpretanda sunt, ut luna propter motum circularem, quem circa globum facit, iis regionibus, quibus appropinquat, oriri atque una iis, quas relinquit, occidere videatur. Eadem res pluribus modis a poeta exprimitur. — in orbem ventris, cf. Vitr. de arch. VIII 6, 5: 'hoe autem erit venter, quod Graeci appellant xoAóv.' — acclivis (nom.) pariter declivia iungit: clivum ascendens simul eadem descendit, prout spectatoris propositio est. 236 246 A terrae rotunditate profectus poeta nostram terram et alteram adversam habitari exponit. Item Posidonius ex terrae rotunda forma exorsus torridam zonam habitari posse statuens ita ut oecumene et antoecumene unum continentem efficerent, in nostro hemisphaerio unam insulam, in altero alteram sive plures esse contendebat quas antipodes incolerent, cf. Strab II C 94-95 p. ,24/5 M, Cleom. p. 5», ó Z., Ps. Aristot. n. x.ójs Bdkcc 445' I24) fingit Arietem in caelo quoque aureo vellere indutum, qua in re Germanicus (Arat. ') cf. testes apud I. Moellerum, Stud. Man. p. II, 6. Sed Manilio (V 33) vulgaris fabula nota esse videtur. 532) cum eo congruit. Utrum M. fabulae formam mutaverit signi splendore permotus an memor Hipparchi (I 6, 7—10) Aratum (Phaen. 225) vituperantis !), dubium est. De Arietis imagine cf. Thiele A. H. fig* 33' Bouché-Leclercq p. 131, 2 ~). Eiusmodi imagines in globo vel pila aenea Manilius invenerit, an in plana sphaera, non constat, sed idem Ioannes Moellerus (p. 31) allatis versibus I 609—698 (de coluris) probabile esse iudicat poetam globo versatili usum esse, quod Bollius Sph. p. 383, 1 dubitat, quoniam Manilius in libro quinto situm td)v mzpavaTsXXóvrwv iuxta unum e signis zodiaci notare cupiens toties dextram partem cum sinistra confudit. Equidem Maniliumglobum habuisse, sed non semper adhibuisse credo 8). 264 respicit... aversum surgere Taurum: Aries ipse cerviceflexa (IV 506) Taurum (aliquando Europae vectorem) respicit retro gradientem et parte posteriore corporis prima surgentem (II 199 clunibus... 4) surgerè). 265 summisso vultu: nsmYióza. Tccjpov Arat. Phaen. 167. — fronte vocantem: cornibus lacessentem.— Geminos: auctore Manilio (IV 756) = Apollinem et Herculem, secundum alios (Germ. Arat. 542) Castorem et Pollucem, BouchéLeclercq 135, 2 et 3. 266 Cancer a Iunone in stellas relatus, quod Herculis pedem hydram necantis momorderat (Ps. Erat. p. 13 Ol.); Leo sc. Nemeaeus; Virgo Erigone saepius a Manilio appellata. De origine horum nominum cf. Bouché-Leclercq p. 138—140. 267 Libra locum obtinet in zodiaco, qui antea „brachia (/>?Xai) Scorpionis" appellabatur, cf. Hipp. p. 42, 6; 248, 10 M., Boll Sph. 186. Semel Hipparchus (p. 222, 9) nomine Zvyó$ utitur (sed locus suspectus secundum Manitium). lugiim a Cicerone usurpatur, de div. II 98. Signum quamvis postea additum, tarnen originis Babyloniae sicut reliqua, videtur. — aequato... die cum tempore noctis: quibus modis Manilius aliique poetae aequinoctium vernale et auctumnale designare soleant, docent exempla apud Rösch p. 23 (Man. III 671, IV 326, 203). 268 attrahit: ad se trahit. — ardenti fulgentem Scorpion astro: Orion et Scorpios duae sunt stellae inter se oppositae, quarum splendor iam pridem hominum animos ad se convertit, unde etiam fabula nota, ) Hipp. 1. 1.: oi yocp sv rï, xerpGtky ctvrov xsi[/.svoi avTÉpeg (a y) Iccrjurpórspoi slul twv £v ryj tyavYj t'Ave?poy.éiïtsv 0 Zsv; xt£ J) Alterum nomen huius sideris est Nepa 2), cf.: '1 u c e n s vis magna N e p"a ï — cum magnis sese Nepa lucibus effert', Cic. Arat. 324, 434. 269/270: 'Sagittarius... spectans ad occasum Centauri corpore figuratur fmixtus equo) velut mittere sagittas incipiens', Hyg. III 26; Boll Sph. 182—191. De versus 269 exitu cf. Verg. Aen. XI 654: 'derigit arcu'. — iamque non pro tamtam dictum, sed in secunda sede positum, et missurus participium pro verbo finito usurpatum (cf. Housman ad h. v.): dirigit volucrem sagittam et tam eam missurus est. 271 Capricornus: 'huius effigies similis est Aegipani, quem Iuppiter, quod cum eo erat nutritus, in sideribus esse voluit' 'eodem tempore Pana dicunt in flumen se deiecisse et posteriorem partem corporis effigiem piscis, alteram vero hirci fecisse et ita a Typhone profugisse'; hoe modo Graeci monstrum, quod similiter atque Sagittarium (Boll Sph. 189) a Chaldaeis mutuati erant, explicare studuerunt, cf. Hyg. II 28, Ps. Erat. p. 33 Ol. Sidus autem parvum est et sine splendore (angusto... siderej, cuius causam poeta repetit ex eo, quod sidus hibernum est, cf. II 252, 445. — jlexus: cum priores pedes sub corpore curvati sint. 272 injiexa... urna: ita cum M edidi, cui lectioni etiam favet Ov. Fast. II 457: 'Aquarius urna' (in exitu hexametri). — Aquarius: léyovm èé ttvs? aüxov eïvai zov Ps. Erat. p. 32, 11 Ol., quae fabula Manilio ignota non est (IV 384). 273 Piscibus: Germanicus eos appellat 'Syriae duo numina' (Arat. 563), sed Manilius eos putat pisces marinos, etsi fabulam, quae Venerem in piscem esse mutatam narrat, haud ignorat (IV 802). In picturis alter tantum ex gemellis piscibus deglutit aquam ex urna Aquarii defluentem. De axe. 275—293 Incipit poeta ita plagam caeli septemtrionalem describere, ut continuo transeat ad axem, qui ab altero polo initium faciens pergit per aera et terram ad alterum. Sed ut nunc hi versus leguntur, in quos Schraderi coniecturam tendunt pro tantum (277) recepi, transitus (a caelo septemtrionali ad axem) admodum abruptus est, quo- 1) Hyg. Astr. II 16: ^Scorpius) propter magnitudinem membrorum in duo signa dividitur, quorum unius effigiem nostri Li bram dixerunt'. 2) Festus p. 162/3 (Lindsay): 'nepa Afrorum lingua sidus, quod cancer appellatur, vel ut quidam volunt, scorpios (Plaut. Cas. 443)'. Cancrum designat etiam apud Cic. Arat. 216. cnca fieri potest, ut post tantum (277) versus unus exciderit in quo verbum aliquod, quale volvuntur, atque adverbium demonstrativum egeretur {hinc vel inde), cui ïllud in diversa situ posset respondere. Arctos: ursam maiorem et minorem. 276 omnia quae... mundo: versus compositus ad exemplum Catulli (66, 1) et Ovidii (A. A. II 87). 277 unoque in vertice tendunt: in ea semper parte caeli moventur quae circulo horizontem tangente circumdatur. De usu verbi tendendi cf. \ 139. 278 in diversa situ: ad polum antarcticum cf. diverso cardine (280). 280 libratumque regit... mundum: eo quod axis duobus nititur polis, mundum librare eiusque motum regere potest. Cum hoe et proximo vv. cf. Arat. Phaen. 21 sqq.: vjza.p c/ óMyov pezavfaasxou, oXXa txal' a& apvjpsTi, s/u &' xzalavzov anaVnj [J.S70Y] j/vg yafav, Tzspi cj o'jptxvog auxoq c/.yivsï. 283 in btnas Actos: non gravor quominus hoe interpretemur de Arctis fulgentibus (275) et Arctis latentibus (443), praesertim cum paulo ante nudum ïllud Arctos sine adverbio numerali de solis ursis septemtrionalibus usurpatum sit. Fortasse Manilius in errorem illapsus e« ul° 1uo<^ ^onte suo invenit, c/vza.pKziy.óq, cf. Ach. p. 56, 18 M. 284 perque... terrae... constitit orbem, cf. Schol. Arat m' p. 341, H (ad Phaen. 22): en^ijxs voskat eÏ3ew fdirectus) ttva /.ca aaaïevzov ypa^v «m zov flopeiov nólov ^pi zoï> vozéov xai a fisvó[ia.<7mi (J'aSwv iï'.v- zo Tispi z'jzgv a y £ 7 3 cc t xeti repi&vst^S'at tov oupavov. bimilitei Vitruvius IX 219 erravit in vocabulo polus enodando („qui graece 710X01 nominantur, per quos pervolitat sempiterno caelum'), quae explicatio in memoriam revocat verba Achillis, quae sequuntur: xaXo'j(7£ ffcc'jzv. (sc. ~.'j. xo~j orSovoc nÉpoczct) tt0X0U5 vt.o zov 71 s p c 710 \ e t cr 3 cc 1 Jtoci 7zps(ps'yba.i TtEpi cvjzv. tov 01/pavóv. 292 hoe dixere axem: cf. Ov. Met. i 7. 'quem dixere Chaos' (initio hexametri). Desideribus 294—307 Tractantur in hac parte Ursa maior minorque et intra arcticum Draco, sed Cepheus uxori suae filiaeque adiungitur (v. 354), etsi positis. CTtOV 'f\ US'ji'jZr, 'fiuic/ct. fljpflSv ETZl Ic, EXE! cXog O K'/)'XVg EV z'j) xpxzix'2 fSpEZCil (Hipp. p. 74, 4). 294 summa... eius: locum qui circa polum arcticum est. 295 cupidos sc. lucri. 296 Helice, cf. Hyg. Astr. II 2: 'nonnulli et Helicen et Cynosuram (v. 299) nymphas esse Iovis nutrices dicunt et hac re etiam pro beneficio in mundo collocatas et utrasque A r c t o s nuncupatas, quas nostri septem trio nes dixerunt . Ultima autem vox videtur antiquissima fuisse ('septem boves , cf. et a Graecis in Graeciam maiorem illata et inde a Romanis sumpta esse, cf. Thiele A. H. p. 3, Bethe Rh. Mus. 55 p. 430. 298—301 Ursa maiore Graeci navigantes, minore Poeni duce utebantur. Causam autem, cur hi minorem maiori praetulerint, dat Arati scholiasta, Maass p. 348, 13: (Spa/sta jvp wea èv zó5 a'vx$ ezpsyszai zat sazi jxaXXov zr,g 'EXtxrjs ejrirjomoq, o'j T~r, Ivjxr.rfióvi (vv:jc}pv. -pp) v-ï £'v zoi ocjzoi ozpÉ(pE 0= [J-iv (sc. polum) y[J.(pig ïyovaai "Apxzoi 7.U/J. zpo/Jum (z0 xocksovmi 'AtuaËai), cd è hoi xsfocXag /xèv in' i£0ag aiïv ïyavm >«,>/«> c " ,v* V.kkYikWy XTc. 36 /.ai zy,v tj.s'j Kvvóaovpav enixlyjmv xockéovai t>jv iïixépriv 'E X !./. r, v. 'Yi/.Ur, yz ixzv oivdpzg 'A/am stv c/li zex[xa(povzai tva /pr, vrjag efycvetv, 0 ccpoi $ 0 1 v 1 x. s g uitüvoi nspówijt Bóckoujoav K , ( \ C\ ^ > / akk r, ijs-j xrxjapr, /.a.i emfpaaaauSai izoux-rj tioX/x, oavjoixivfi EXbcïj npazïjg t/m yjxzóg, 0 ïï'hipY] oki-ft) a/v, dzap vai/zyaiv vpziw (jxziozzpy yv.p naaa nzpirjzpzyzzai azporpctlijyi). zrj /.ai 21 o v 101 iShvzaza vauTt'XXovrat. 305 307 Fallitur Manilius dicens Draconem utramque ursam amplecti, nam minorem tantum concludit, cauda autem flexa caput maioris attingit, ut recte docet Aratus Phaen. 45 sqq.: zag Ofiovyog, "Ofig (331), Aupa (324), "Opvc? (337), 'jg (cf. a tergó) fépszat iXaovzi éomcóg Apuzo/pi/Xa^ (zóv p avdpeg inuAeioum Bouzriv, gws-/ d[j.a£a.LY)g ênafapevog sïdsxai "Apxzov) ■mi jxala. nag dpièr[kog- uub &vy oV oi alzóg sc aXXuv Apxzojpog éliaaezai tató (ïinik(]kaxa.i ay.a (sc. Aurigae) AtC t£pïj (t57V p.£V T£ XÓyOg At! £7tt(T/£tV cóXsvtVjv dfe' fjuv Ar/a Aiog xaléova vnotprjzai. 368 lacte fero: lacte neque divino neque humano. 370 caeh caelum mercede rependit: caelum sibi datum, quod Capella nutrix sua fuisset, Iuppiter remuneratus est caelo Capellae dando. 371/2 oportuit Manilium Pleiades et Hyades una cum duodecim zodiaci signis aut statim post ea tractare, quod neque ad sidera aquilonia neque ad australia pertinent sed b zoïg 1(3' £wö\bts iacent et èio>. zag in uLzolg 7ivo[iévocg kinrj'j.c/.niag tch'ag npoGyyopiag ^tafiévoi simv. (Gem. El. Astr. C. III 2 p. 36 M.). Deinde Geminus pergit: 01 uiv yxp [int] zov Tavpov ini zoij vcótov ccjzov yicOxevoi d<7zipzg zov cs.pt.Su.ov 'c£ /SAhovvza I iXsezócj. 01 ïïs s~i zov fiovxpocvou zov Tocvpov xei'fievoi cvrzépeg zov xpi3[xov tïevze xocXovvzoci \ c.iïsg. De horum siderum nominibus agit Thielius A. H. p. 2 et 3, qui ea originem ducere putat a vocibus llsXsta? et vg propter figurae similitudinem, cf. Verg. G. I 137/8: 'navita turn stellis numeros et nomina fecit/ Pleiadas Hyadas'; Ov. Met. XIII 293. — utraque pro utraeque, nam numerus accommodatus! est non ad nomina propria, sed ad appellativum pars. — in borearn scandunt: ut ex iis quae supra disputavi, apparet, Manilius errat dicens Pleiades et Hyades ad aquilonem surgere. — haec sunt aquilonia signa: similiter Aratus siderum aquiloniorum enumeratione clausa ad signa australia transit Phaen. 319—32i: nat zo. ul'j ow fio p £ w xat alvaiog riskioio ij.BG'jYiyvg At/yza: zv. dl vtioBi zéXkezz.t aXXa T.OUM flSZOC^V VOZ OIO KOU IJ £ X l 0 t 0 K £ X £ 'J 3 5 'J. 373—455 Etiam sidera australia eodem fere ordine a Manilio descri- De sideribus buntur, quo a Gemino enumerantur C. III 13 p. 40 M.: vótta è( hzcv, 0(7a ZOV TWV £w(hwV xÓxXoU TipOg {J.£OY][x[3l(ZV xsïzat. £(7Tt (?£ zó.èz üpt'wv (v. 387) /at üpcxuwv (v. 412), Kvwv (v. 39^)' Aaywog (v- 412)' \57'-° (v. 412), Tiïpog (v. 415), Kpctzrip (v. 418), K&pa£ (v. 417), K.évzavpog (v. 418) ©yjptov, ê xpax£? Ksvtaupog (deest), xat ©upwXoy^o;, w xpars? 0 5* Kwaupog xaS' "Innapyyj (deest), ®v[uur/jpiov (v. 421), Netto; I/5.>s (v. 438), Krjrog (433), tc dub 'Tfyoyóo-J (v. 441), ÜOTap&s 0 dub roü üpjwvog (v. 440), Nóttog Stsyavog (deest). 374 quae super exustcis labuntut sidera terras: sunt sidera, quae inter zodiacum in septemtriones versus Cancro tenus surgentem et tropicum Capricorni iacent, partim in ipso aequatore posita, cf. ad v. 313. 375/6 significantur ea sidera, quae inter tropicum Capricorni et circuluin antarcticum (pro quo Manilius dixit: mundum axe imo subnixum) sita sunt. 377 altera pars orbis: ut supia (v. 237 sqq.), terra in partes duas a Manilio dividitur nee sola 'plaga temperata australis' (Housman) ab eo significatur, sed quidquid inha zodiacum ad circulum antarcticum se extendit. 378 nee transita regna: et regna quae transiri non possunt; negatio tantummodo ad participium trahenda est, cf. I 71 : nee similis. 380 diversasque umbras: nostrae enim in septemtriones cadunt, illarum gentium in austrum, cf. Cleom. I 7 (p. 62, 12 Ziegler): 'srepéaMoi dé eimv at evx.pa.roi, éuei, 010a) uepi fxsffïjfJipptav ysWrat 6 rikiog, tcuv rrjv fiopeuav è/ovr«v vïjv Jipc? |3 0 p p a v «TroxX/voUffiv at axiai, xwv $£ t^v dvre(jx.parov viuiv u pog vorov. laevaque cadentta signa: 'nam si et nos et illi facies obveitamus ad zodiacum, occasus illis erit ad laevam, ortus ad dextram, quod contra fiet apud nos ad dextram occasum habentes, ortum ad laevam (Huetii Animadv., ed. Fayi p. 10). 381 spectantia referendum ad regna (v. 378). 383 nascuntur sidera in orbem, sc. in orbem, qui aspectum nostrum definit, h. e. in horizontem veniunt et apparent. 385 Augusto: nomen substantivum generis masculini. — quod retinendum est nee cum Bentleio mutandum in qui, nam appositio sidus in sententiam relativam tracta est, ad quam pronomen se accommodavit, cf. Kühner LG. II2, 2 p. 313. 386 Sidus illud nunc Kaïaap est orbi terrarum, postea summus deus in caelo. Augustum iam vivum astrum esse appellatum optime demonstravit Augustus Kraemerus (de Man. qui fertur Astr., 1890) p. 45 hanc inscriptionem Graecam laudans (Epigr. Gr. Kaibel 1878, 978): Kattrapt uovro[xé$ovri xat aWpcov xpareovn Zavt, ra ix. Zavog uarpóg, 'EkevSepïa, decuóra Eiipanag re zat- 'Ast/hg, aar pa dudaag ' 'EXkddog, bg g u:r, dxpi{3éög npoaéyovzi r/j 'dpiwvog Sévzc o'j yap vnb z0 diyozóu.Yju.a zod Tavpov hztv, dXk' ezi tod Tavpov dvazoXix^Tspog iaziv. Videtur Manilius ca villatori assensus Orionis signum ad Geminos, non ad Taurum rettulisse, sed reapse Orion a lucidissimis Tauri stellis propius abest quam a Geminis (Malchin p. 53). 388/9 cf. Schol, in Arat. Maass p. 406, 23 : n-p'Jyezai ydp sv[xsyi^Yig (Orion). 390—394 cf. Ps. Erat. p. 39, 3 sqq. Ol.: (Orion) lyzi ddazipag ine fj.lv zfjg xsipoclfig y' d fj. avpovg, i?' éxazspa cofJLu loc[xnpov ai.... ènt zrjg &vy] g '/. — immer sus: 'caput, cum reliquo corpore minus clarum sit, longius a nobis recedere' (Housm.) et caelo abscondi videtur. — magis alta recedunt: est haec Stoicorum et imprimis Posidonii sententia, ut stellas inerrantes non in una sphaera fixas esse existiment, sed alias aliis remotiores, cf. Gem. c. I § 23 (p. 12, 3 M.): o'j ndvzag dl zoiig dazépag vmlrjnzsov vno uJ/j.v imyd.vzia.-) xzïaSai, oXX' ovg fj.lv fj-szeapozzpovg vndpyj.iv, ovg dl zocmivozépovg. 395 hoe duceper totum eet.: Orion, maximum sidus et splendidissimum (cf. V 12), quasi dux ceterorum siderum esse videtur. Accedit quod in aequatore positus toto mundo decurrit (v. 505) h. e. longissimum habet cursum, cf. Boll Sph. 43, 4: &ug t£' (sc. Tauri) 'fiptwv ^lyvprig azpazyyóv eet. (sc. dyloï). — 396—441 Hyg. Astr. II 35 : 'Canis habet in lingua stellam unam, quae ipsa Canis appellatur. In capite autem alteram, quam Isis suo nomine statüisse existimatur et Siron appellasse propter flammae candorem, quod eiusmodi sit, ut praeter ceteras lucere videatur. Itaque quo magis ea cognoscerent, Sirion appellasse'. — rapido contenta... cursu (cf. v. 348): ad Caniculam transfertur, quod proprium est hominis vel animalis summis viribus nitentis, cf. Verg. G. III 536, Aen. V 291 ('rapido contendere cursu), Lucr. \I 28 ('recto contendere cursu'). Manilius verbo passivo utitur, ubi poetae, quos imitatur, activum intransitivum habent. 397 violentius: Thiele, A. H. p. 2: 'den hellsten Stern des Himmels nannten sie einfach den gleissenden (treipiog), der immer kam, wenn die dorrende Sommerhitze eintrat . Constat autem Sinus, ut bodie telescopi astronomos docuerunt, e duabus stellis, quarum altera circum alteram volvitur. — advenit: oritur. 398 cedit: occidit. — nutte".*, sur git, nunc . . . deserit orbem: non hoe loco sermo est — ut vulgo alibi apud poetas — de ortu Caniculae matutino, qui medio fiebat mense Iulio, cum sol in Leone est, sed primum de ortu eius vespertino, qui circiter Kal. Ian. fiebat (frigore), deinde de eius occasu vespertino, qui circiter Kal. Maias fiebat^ cum Sirius occidens terram (fulgentem orbem) deserit soli (qui tum in Tauro est) fovendam, cf. Verg. G. I 217 sq.: 'candidus auratis aperit cum cornibus annum/Taurus, et averso cedens Canis occidit astro'. Etiam Plinius docet, quam gravis hic occasus agricolis fuerit, n. h. XVIII § 285: 'Robigalia . . aguntur a. d. VII Kal. Mai., quoniam tune fere segetes robigo occupat.... vera causa est, quod post dies undeviginti ab aequinoctio verno per id quatriduum varia gentium observatione in IV Kal. Mai. Canis occidit, sidus et per se vehemens et cui praeoccidere Canieulam (= Procyonem) necesse sit'. 400 in utrumque movet: et tngore afficit et calore. 401—406 Manilius eadem de iis, qui Taurum montem Ciliciae ]) habitant, refert quae Cicero Posidonium' secutus de Ceis narrat, de div. I § 130: 'esse censet (Posidonius) in natura signa quaedam rerum futurarum. Ceos accepimus o r t u m Caniculae diligenter quotannis solere servare coniecturamque capere, ut scribit Heraclides Ponticus, salubrisne an pestilens annus futurus sit'. Et Cicero et Manilius (primo . . . ortu) cogitasse videntur de Sirii ortu vespertino (circa Kal. Ian.), non de eius ortu matutino (mense Iulio), nam tum non multum iam agricolarum intererat eventus frugum varios 2) (v. 403) praedicere, quippe cum messis iam secta esset (III 629). 406 ut vidtt mundum, vultuque gubernat, nam sidus dicitur homines aspicere et ita vires suas iis infundere, cf. Hor. C. II 17, 17: 'seu Libra seu me Scorpios adspicit'; Bouché-Leclercq p. 165, 1 ; de Sirio p. 3^7' 2* ') Scaliger p. 58 (ed. Lugd. 1600): 'in gratiam Arati dietum, qui Cilix fuit', cf. Avien. Arat. 65. ") Verg. Aen. X 160 (initio hexametri): 'eventus belli varios'. 407 Constructio haec est: color, cursus, radiatio jidem faciunt hominibus Sirium hoe posse. — micantis in radios: ita lucentis ut soli aequos radios eiciat, cf. Boll, Antike Beob. farbiger Sterne p. 16, 3. 408 vix sole minor: ita poeta censet, quod Sirius una e maximis stellis esse videtur (Arat. Phaen. 676: jusyaXoio Kuvog rnxaai c/.[j.a.pvya(), cui calor aestivus imputatur per dies caniculares. Sed fortasse etiam in hanc opinionem inductus est, quod a Graecis sol nonnumquam Isipiog c/.azrjp appellatur (Hes. Opp. 417) — procuJ haerens, cf. ad v. 394. 409 frigida: 'nullum ad nos calorem perferentia' (Housm.), cf. I 647, II 942. — caeruleo: de hoe colore cf. Boll, Astron. Beobachtungen im Altertum N. J. 1917 p. 26; Ant. Beob. farbiger Sterne, p. 16. 411 Ovidius quoque initio versus Trist. I4, 1: 'tinguitur Oceano custos Erymanthidos ursae'. 412—415 Decem versibus Aratus Leporem et Navem tractavit (Phaen. 338—348), sed ab iis seiunxit Procyonem (v. 450), qui a Gemino (cf. p. 67) Orioni et Sirio interpositus est et 'quod ante maiorem Canem exoritur, Procyon est appellatus' (Hyg. Astr. III 35). De Lepore, quem persequitur Canis, V 233. 413 quod prima cucurrit, cf. Quint. I 5, 28: 'est etiam quidam tertius modus, ut u r bs habi ta tu r, uncte et campus curritur, mare navigatur'. 414 emeritum vi passiva cf. Sil. VII 19, XI 461, Gratt. 282, Suet. Aug. 24. De Nave cf. Ps. Erat. Catast. p. 41, 7 sqq. (Olivieri): ocvzri. . . npuzri zo nilayog atef/sv afiazov bv, tv' r, zotg im'/wofjJvoig tjj.gvÜv:ju/j. ffoccpsuzoczov .... onwg . . . otvrrig ze rj iïoËcc xy/jpoczos diocfj-siW/ overig c'v zoïg 3zoïg. — acta perichs (Rösch p. 59): agitata, iactata periculis, cf. Verg. Aen. VI 532: 'pelagine venis erroribus actus an monitu divom ?' 415 deos: heroas. — Anguis: Hydra. 426 squamea... lumina: nitorem e squamis refulgentem, cf. V 258. 417 Phoebo sacer A/es: Corvus, cf. Hyg. Astr. II 40:... 'itaque cum vellet (Apollo) significare sitim Corvi, inter sidera constituit Crateram et supposuit Hydram, quae Corvum sitientem moraretur' (ut ipse Corvus Apollinem moratus erat, aquam pro eo petens et cessans). 418 Crater,cï. Hyg. Astr. II 40 s. f.: 'nonnulli cum Erastosthene dicunt eum Cratera esse, quo Icarus sit usus, cum hominibus ostenderet vinum. Alii autem dolium esse, quo Mars ab Oeto et Ephialte sit coniectus'. Malchinus (p. 53) vocabulo una (v. 417) inductus Cratera et Phoebo ') Germ. Arat. 92. et Iaccho gratum fuisse arbitratur, sed fallitur, nam una hoe loco vicinitatem indicat, cf. Ov. Met. VIII 195 : 'puer Icarus una/stabat'. — duplici Centaurus imagine, cf. Hyg. Astr. II 38: 'hic dicitur nomine Chiron . . . hunc alii Pholon esse Centaurum dixerunt eumque haruspicio praeter ceteros plurimum valere. Itaque ad Aram cum hostia venire Iovis voluntate figuratur'. 420/1 hinc (ordine proximum, cf. v. 342, Ov. Met. XV 315) mundus suum (ipsius) habet templum. — Ara, cf. Hyg. Astr. II 39: 'in hac primum dii existimantur sa era et coniurationem fecisse, cum Titanas (lege: Titanes eos) oppugnare conarentur.' — victrix: postquam di victoriam pepererunt. —solutis... sacris: solventes vota sacris, cf. Ov. Met. VIII 152: 'vota Iovi Minos taurorum corpora centum/sol vit.' — cum terra eet.: idem aliis verbis paulo post (v. 428) dicitur, quapropter illum versum aeque atque sequentem, qui cum v. 421/2 plane convenit, alteri recensioni tribui. 422/3 di. . . quaesivere deos: di invocarunt deos, dis opus fuit aliis dis, quibus vota solverent ad ipsam Aram sive Turibulum. 424 non posse timens pro: 'ne non posset', cf. Kühner LG. II2 1, 667*7. 425 ut (et 0): 'necessaria correctio, cum crescere (v. 426) et fugientia (v 427) a cerneret suspensa sint, fTon a crederet, (Housm.). 426 aliis retinui, quia audiendum est alios post montes. — 429 ''partus dicit vultum et corpora permixta discordes' (Iacob), cf. ad v. 421. De exitu hexametri cf. Lucr. II 1152: corpora partu. 430 hostijerum 0, dp-riuJ'jov, quod non cadit in ipsum hostem (cf. quemquam) et iure mutavit Scaliger in pestiferum. — norat sc. Iuppiter (norant 0 sc. di). 432 nunc quoque: ut olim, cum Iuppiter Aram constituit, maxima erant sidera, quibus usus est, sic nunc quoque maxima manserunt (moneo propter Bentleium, qui legit: fulget). 433—437 Cetus (masc., cf. Vitr. IX 5, 3): 'de hoe dicitur, quod a Neptuno missus sit, ut Andromedam interficeret' Hyg. Astr. II 31. Vergilius de angue Calabrico: 'squamea convolvens sublato pectore terga' G. III 426. 435 Etsi iam a multis animadversum est Cetum proeul ab Andromeda abesse (cf. Cic. Arat. 139—141, Arat. Phaen. 353 sq.), tarnen versum non delevi, quia Manilius Cetum eodem modo virgini minitantem in caelo finxisse, atque fabula eum docuit monstrum in terra puellae minatum esse, mihi videtur. Etiam similitudo versus Vergiliani (Aen. XII 754: 'iam iamque tenet similisque tenenti) favet sententiae meae. 436/7 Constructio: adveniens ad jatum Cepheidos, h. e. ad Cepheida interficiendam. 438 notius Piscis, cf. Hyg. Astr. II 41: 'hic videtur ore aquam excipere e signo aquario, qui laborantem quondam Isim servasse existimatur', III 40; Arat. Phaen. 388: Notiov dc £ xiyJ.r/ijy.oi/m. 439 442 Proprie sunt duo flumina in caeli parte australi, quorum alterum, quod Eridanus appellatur, 'a sinistro pede profectus Orionis (0 ano 'üptwvog noroc[j.6g Hipp. 154, 16 M.) et perveniens usque ad pistricem rursus diffunditur usque ad Leporis pedes' (^y§- Astr. III 31), alterum vo'wp est zo c/.tco 'Tèpoyóov, sed Manilius haec duo inter se iuncta cogitasse videtur (cf. BolfSph. p. 135, ubi in textu Graeco astrologico Eridani ortus ad Aquarium refertur) et sub Ceto confluentia. Inde dixit stellarum jiumina (h. e. Eridanum et aquam ex urna profluentem) pisci notio iuncta esse, nam de solo Eridano hoe non valet '). — alterius capiti... amnis: ori Eridani. Housmanus, qui Eridani mentionem desiderabat, post v. 440 inseruit: 'alterius magno fons exit ab Orione . 443—455 descriptio caeli australis repetita. Ar ctosque latentis, quas M. fingit inter polum australem et circulum antarcticum versari, cf. ad v. 283. 444 axem quae... torquent: si M., qui supra (v. 292) axem immobilem dixit, sibi constat, his verbis hoe significat, Arctos circa axem torqueri, sed propter attributum st/ identem pondere malim credere eum fecisse astra axem vertentia, cf. Germ. Arat. 226 sq.: 'quanto breviore Lycaonis arctos/ axem actu t o r q u e t.' 445 peregrino: australi. 446 vates sc. Graeci, cf. ad v. 438. 447 ultimo, quae eet.: sunt sidera, quae ad polum antarcticum pertinent et Rhodum habitantibus minus 3Ó°abillo distant. Illa iis nusquam in conspectum re deunt (v. 449). — mundo .... in imo cf. Lucr. \ 496 (Rösch p. 33). 448 quis inntxa . . . templa: ipsum caelum videtur niti illis stellis, quae circum polum australem sunt. — caeli fulgentia templa cf. Lucr. V 490/1 (Rösch p. 50). 449 cardine verso: polo antarctico. 450 sublimis: septemtrionalis. 451 versas frontibus Arctos: quae frontem habent ad meridiem versam (non ad septemtriones). 452 distingut, quia Draco Arctos separat, claudi, quia eas circumit. 453 exemplo (abl.), quod nobis datur caelo septemtrionali. 453 455 Constructio haec est: quamvis hie caeli orbts sidera vertat, quae nostros oculos fugiunt, tarnen (globorum artifices) eum pingunt fultum cardine qui caelo nostro septemtrionali similis est. — sidera quamvis ') Cf. v i4. fugientia visus pendent a verbo vertentis (gen.), quocum iungendus est ablativus cursu. — quam vertice (comparatio compendiaria). quam vertex est, quo caelum nostrum nititur.—pin gunt (sc. artifices) coniec- tura est Bentleii (pingit 0), cf. v. 633. De slderum 456—482 Non stellarum figurae corporeis sunt similes (45 8), sed innda°turaaC linea tantum formam designat (466). Si plenis membris arderent (462), hos ignes caelum ferre non posset. Nunc rara sidera pura cernuntur, praesertim plena luna, cum stellarum vulgus fugit (471)- Ex eorum ortu et occasu certo, qualis sit ordo in mundo, apparet. 456/7 Toto caelo (totum per orbemJ signa se extendunt fdeductaj suas quodque se des tenentia in magno aethere (cf. Lucr. \ 473, Rösch p. 19). 459—460 ut consecutivum est, pendens a verbo (tam) similis in versu superiore. — colore: fulgore — aut vacuum qua lumme cesset. negatio ex antecedentibus audienda est, nam hoe poeta voluit: noli figuras in caelo quaerere tam similes corporeis, ut nihil membra deficiat neque usquam pars sit vacua lumine et cessans, cf. Boll, Ant. Beob. tarbiger Sterne p. 17, 1. 463—465 natura pepercit eet.: natura, quae oneri succubitura erat, si figurae siderum totae delineatae essent in caelo, jiammis partem (siderum) subductam seposuit neque adhibuit. - formas disiungere: delineando singulas formas notabiles reddere (distinguere Bon.). — ostendere sidera cf. Arat. Phaen. 379 3^ • T£> /M óu.Yi'/spï'y.c 01 ezitjaxo Tzov/iwySctt J.arépag, 'ó?p' ir.i~.br. ncxpaxstfj-svog cljloq zïèza au] [X ai'vo t £ v. 467 8 media extremis . . . creduntur: extrema nobis fidem fiiciunt extare media eet. (nam extremis et summis ablativi sunt). — si se non omnia celant: 'si non tota se occultant ')• 469 luna ^plebitur orbe, cf. Ov. Met. II 344, XI 453, Fast. II 175. 470 certa . . . lumina, ut paulo post (v. 472) pura.. . sidera, sunt stellae clanores quae non luna obscurantur. 471 fugiunt sine nomine signa, cf. Arat Phaen. 385. roma aa'),' rmpó&m xal ovx óvofuztjzy fépovrat (cf. v. 473); ^ erg. Aen. r r 8: '...sine nomine corpus'; Man. V 737: '...sine nomine turbam.' 474 clara... signa, cf. ad v. 470. 476 certa... sidera cf. ') In versione Batava locum aliter interprctatus sum, omnia proprio sensu adhibitum intellegens. ad v. 470. — in proprias . . . luces: ita ut certis et statis diebus oriantur, certos dies servent. 477 sqq. Cf. Arat. Phaen. 451—453: zauTtx xs Srir<jc/.z rctg züv TzXocvwfjJvw (pyjlcaq) yjto rijg tüv (z'-XavdSv cqw.puq, sed cf. I 802. 535 publica: omnibus patens. — his contenta tenetur finibus: circumcluditur et coercetur, cf. Ov. Met. II 131 : '(limes) zonarumque trium contentus fine'. 536pontum terrasque iacentis, cf. Lucr. I 744 et alia exempla (apud Rösch p. 28), Verg. Aen. I 224. 537 tractu: motu per totum caelum, cf. Verg. G. II 154. 538 versumque resurgit: surgens revertitur. 539—560 Ex nota illa ratione, quae inter circuli ambitum eiusque De latitudine radium (A = 2 n R) intercedit, Manilius efficit, quantum terra (centrum) ?' ., 1 / 1 • • r \ t -j-v . . . . v ' "lagnitudine a caelo (orbe signirero) distet. Rursus sumpsit ratiocinationes suas ex mundi et Posidonio, ut dilucide apparet ex Plin. n. h. II § 86 (ubi Posidonius signorum§ 85 auctor laudatur): 'nam cum trecentis sexaginta et fere sex partibus circulum per quem meat orbis solis ex circuitu eius patere appareat, semperque dimetiens („middellijn") tertiam partem ambitus et tertiae paulo minus septimam colligat (cf. vv. 546/7), apparet dempta eius dimidia (quoniam terra centralis interveniat) sextam fere partem huius immensi spatii (= bina signa, v. 551), quod circa terram circuli solaris animo comprehenditur inesse altitudinis spatio'; § 87: 'quantas enim dimetiens habeat septimas, tantas habere circulum duo et vicesimas (v. 545). 539 convexo mundus Olympo: convexitate sua; proprie enim Olympus a mundo non differt, sed h. 1. mundus maior est et continet templa convexa caeli. 541 ratio sc. mathematica. 542 ceduntque recessus: 'latebrae victae cedunt' (Fayus). 543 ipsum est penetrabile caelum, cf. Plin. 1.1. § 87: 'mirum quo procedat improbitas cordis humani parvolo aliquo invitata successu . . . ausique divinare solis ad terram spatia eadem ad caelum agunt' eet. 545 tantum bina patent: spatium est duorum signorum. — quacumque inciditur eet: diametros sive dimetiens significatur. — orbis — circulus. 546 pars tertia gyri, quae ita summam solidam (ambitum circuli) dirimit, ut discrimen exiguum h. e. 1/7 pars restet. Haec ratio 22:7 ab Archimede primo inventa est. 552 sq. cf. Arat. Phaen. 542 sqq.: oaaov iïoyBvjJj.ïïo fiokïjg c.mxeLvezcu ocvffi, i&mg av zóaari atv (eclipticam) vnoèpd[MC ctinup iwxazr} igy) [xezpYjBeïua. dvu nepiziuyzzM acnpa. 553 per inane meant, cf. Lucr. II 151, 158 (Rösch p. 77). 556 'aequali spatio, cf. v. 532. 557 nee mirere vagos partus eet: noli mirari sub isdem astris homines tam d i v e r s i s moribus nasci eorumque sortem tam var ia m essse propter diversam genituram, cum singula signa tantum spatii obtineant et tanto tempore egeant (binis horis) ut oriantur. 560 Post hune versum, ut reete Iaeobus vidit, unus versus excidit, cuius sententia haec fere fuit: sex vide as tota surgentia sidei a nocte. De paraiieiis 561—602 Quae Manilius de circulis parallelis J), coluris, mutacircuiis. bilibus exponit, vere sunt Posidoniana, ut Geminus, Achilles, Cleomedes docent, qui in hac modo re ab auctore suo dissentiunt, quod Aristotelem secuti temperatam nostram zonam mutabili arctico determinaverunt (cf. Ed. ]VIüller de Pos. Man. auctore p. 13)' p. 44 sqq. Man., Ach. p. 56, 7 Maass, Cleom. p. 20 sqq. Ziegler. 561 restat ut... coner, cf. Arat. Phaen. 460 sq.: o-jè' ezi Sapaaléog xst'vwv s'/có. xpxiog stVjv a*7iXav£cov zó. ze xi/xXoc zv. t' cciSepi 07/fixz svtdTOtv. 562 filaque. . . caelum: circulos certis intervallis caelum ambientes, Gem. p. 44, 1 Man. napaXkr[koi [xév (eiatv) 01 zovg ocvzovg nokovg eyw^eg za x&xfico. 563 per quae eet.: singuli signorum ordines suum quisque cursum dirigunt. 564/5 iure a Scaligero deleti; continent enim aliena ab hoe loco, sc. partem descriptionis coluri, et formam metricam exhibent Arctophylaca Manilio non imputandam. Indoles eadem est atque versuum 594—596. Quomodo haec et illa interpolatio ortae sint, explicat Thielscher Philol. LXVI (N. F. 20) p. 130 sq.^ 566/7 Cf. Gem. C. V. 2, p. 44, 4 sqq. Man.: dpxzixog \xh ow hn 1 d>yJ,og... 6 itpamófisvog xotj ópitovzog... ev i> zx neifj.eva (cf. sustinet AictonJ •j,J wzpvu ovze Maiv ome «vaxotijv mieïzai , olnog èe 6 xwlog £V xa? oUov- ixévr, (hoe M. omisit) imo zotj iunpoa&ov nodog vr,g fisycc/yg A pxzov nepiypótyzzai, p. 58, 21 : zoü navzog iievYitxflpivoï xuxXou diaipovuJvov eig fiepi1 c l) Gem. p. 44, 2: ete't <5s izapaXknlot xux^oi névre' ipxTixó; (566—567), Sspivbs rponixtx (568 573) toTjpsptvós (575—581), t/jottwÓs (582—587). «vrapxTtxóï (589—593)- ') 'ld quod vetuit Posidonius, cf. Strab. II p. 94, 95. ( 60) 0 xpy.ziY.oq xuo zov nokov fa caeli verticej xazaypacpezai ifyfxonzx zq fsex solidas partesj. 568—573 Cf. Gem. p. 44, 12: 5 = pivog faestivum) oz zpomxog xvxkog icrziv 6 fopuózazog fmetamque volantis so/isj zw vno zov rXiov ypafoixzvwv xvxXm — sf ov yevójxevog 0 rikiog vhv Szpivr,v zponvv noiüzoci, £V 'O r' 'J-~'l'-'jzr, u.i'j tiocgüv ~'7yj cv z$> eviavza w/jJpa fconsummat Phoebus lucemque moramque tardaque... circumfert lumina), zlayjazr, $ ij w£ '/(vezai. u.zzx ij.vjzoi yz tijv Sspivw zpOTXYjv ovxézi Tïpog zxg apxzovg napodzvw ó rikiog j-jjïpüzai. 574 Cf. Gem. p. 5 8, 23: 6 èz Szpivbg zpomxog c/.tio zov xpxzixov (aquilonis... ab orbeJ (xazai) ypacpzzai za.zog z&v vno zov ijXiov ■/pa/foulvm xvxkw (ultima fugientis limina solisj... iep' ov yzvóuzvog é rikiog ■r'J /zvj.zpivry zponrpj noizïzat, ev yi r, u.zyiTzri u.z~j naaüv zS>v év z& iviavzü VUC zmzzkzïzai, ekayinzri <ïz ri'jjpa (radiorum munera dat per iter minimum). \xz.x ixivzoi y£ r//v yeifxepivr/v zpomnv ovxzzi npog [xzari[j.^p{av napodzvwj é rikiog Bzwpzizai (ultima designat fugientis limina1) solisj. — ultra: in parte ulteriore sphaerae, trans aequatorem. — 584 invida: parca, maligna (ad munera translatum est, quod proprie est solis). — dat: subiectum est limes (v. 582), qui dicitur id facere, quod solis est in eo positi. 588 bisque iacet binis eet., cf. Gem. p. 58, 25: s cï iwfxzpivog «V ixazepov tc3v zpomxav i&xo/jza zzniapa (cf. ad v. 581). — summotus, sc. ab aequatore. 589—593 units... superest... circulus, cf. Gem. p. 46, 8: xvzapxzixog iïz zazi x:jx\og cijog xai nxpx/J.yjAog za xpxzixu.... iv ii zx xziu.zva. Ttuv xazpwj 'ux nxvzog ijfiiv zuziv aopaza. — ah his: post hos (cf. Kalinka BphW 1917 p. 574). — extremo... axi: polo australi. — austrinas... ') Ita Seal., codd.: fulgentis lumina solis (cf. Ov. Met. I 767, Trist. II 321). Arctos, cf. ad vv. 283, 443. — perpartes quinque, cf. Gem. p. 58, 26 sq.: 6 dl yiuj.s.pv/oq zpomxog xCxlog v.-b zo-j avTapxTixou c/.neyw stgyxoazy. nevze. - a nostro subhmis cardwe gyrus: circulus arcticus a polo septemtnonali. tantundem cf. Gem. p. 60, 2: 6 & avrapx-rixog dito zoo toXou c/.rJyw st-yxovz?. g, cf. ad v. 566/7. — ab adverso sc. polo. — illi sc. polo. 594—596 versus spurii, ab eodem confecti, qui vv. 564—565 addidit. Agunt enim de coluro, de quo non ante v. 603 sermo est, idque verbis tam obscuris et pravis, ut haud Manilio adiudicari possint. Fortasse interpolator hoe voluit: sic colurus ab altero polo ad alterum (yertex a vet tice, quae verba v. 603 recte in locum quadrant) per duo hemicyclia pertinens (per binas partes divisus) caelum (Olympum) partibus bis qui nis denis (duplici summa) circumdat caelumque notat locis, ubi quinque circulis ipse secatur (607: per quinque fines tempora signantis, quod proprium tantummodo trium circulorum, nam aestivus aequinoctialis, brumalis tempora signant, sed neque arcticus neque antarcticus). 597 his sc. circulis parallelis (v. 593). 598 inclines: proni, cf. I 291, IV 862. — ortus occasibus aequant: 'cogitatur spectator in terrae aeq'uatore positus, ubi qui constiterit, is semper cuiusque paralleli dimidium cernet, dimidium quaeret' (Housm.). 599 secti qua... volvitur orbis: 'ducti, delineati, qua orbis volvitur h. e. paralleli aequatori (Bentl.). 600 fila trahunt. . . comitantia (cf. v. 562): extenduntur circum totum caelum. 601/2 his versibus variis modis aequilatatio circulorum exprimitur. — servantes: in 0 servantis. fines sortemque intervallum, quod inter circulos est, qui suum locum in caelo obtinent. De toto loco cf. Arat. Phaen. 467/^ • a-jzoï iïdrJMzkq /at dpripozzg aXXvjXoicrt Ttuvzeq, v.zv.p 75 oSjm cfoaiv avzifépavmi. 5Q3 630 De circulis c o 1 u r i s Manilius multo copiosior est quam De duobus ceteri auctores, quibus Posidianam doctrinam debemus. Ipse enumerat co,urIS' omnia signa, quae coluris tanguntur, Geminus breviter p. 60,^ 21 : '7patpmnai fè ovzoi oi xweXoi (xólovpei, de nomine cf. p. 60, 16) tov Tpomxffiv xai ujt]fuptv6v mifuiw xat dg zéaaapa. aépn ba óuupoüm zèv A«juam Tdöv fyiïw xüzaov, Ach. p. 60, 14. l) Eudoxus puncta, ubi ecliptica ') Duo sunt coluri, quorum alter in sphaera ducitur per duos polos et punctaaequinoctiaha, alter per duos polos et puncta solstitialia. Ita appellantur (circuli cauda mutilata), quia utnusque pars sub horizonte latet (&a to uépr) tlvc/. cvjtwv ó&ewpriTa. yivs 92> 3 . yQf xg; Cic. de div. II § 92; Sen. N.Q. V 17, 3. 631 Ut nunc versus ab Housmano correctus est, per hos indicantur coluri, quos fixerunt tempora (subi.) h. e. solstitium et aequinoctium. — aeterna... sede: de invento praeclaro Hipparchi, quod vulgo 'praecessio' appellatur, Manilio nihil notum. 633 hos (oppositum est alteri hos v. 631) pertinet ad meridianum et finitorem, qui nunc tractabuntur. —fecere sc. astronomi. — volucres: mutabiles. — namque alter sc. meridianus, cf. Macr. Comm. in somn. Scip. I 15? ï6. meridianus est enim, quem sol, cum super hominum verticem venerit, ipsum diem medium efficiendo designat: et quia globositas terrae habitationes omnium aequales sibi esse non patitur, non eadem pais caeli omnium verticem despicit: et ideo unus omnibus meridianus esse non poterit, sed singulis gentibus super verticem suum proprius meridianus efficitur'. Cleom. p. 92, 4: pfipivoi 'Ti v/jvjm dih 01 èid ts tüv nolw ypafótxzvoi toj -/.óau.o-j vm oti nr^w/vj, 0 tüv ine 'fic [i-[5y;xotw rsjg -Mpvcpïg vnépxetra 1. 634 Helice pro polo septemtrionali, cf. IV 792. 635 sextamque examinat horam: 'librat veluti cum examine sextam horam diei, vel potius. meridiem', cf. II 797. 637 seu si pro 'seu' retinui, ut nisi si pro nisi, cf. Mnem. 42, 110. Similiter Gem. p. AAtj.— ~ \ f i //-) n \ ^ . 00, 14. npog o- Vf,v £v tw /.o-/co axpipsuzv c/.uv. zco -r,v zvyojGav -v.podcv r, ~pog xvgitoIvv yj rtpog dycriv erspog •/ivixa.i ij.-Trtu.[jpivég. 640 diviso signantem culmine mundum: nunc hic, nunc illic culmen caeli designantem. 641 mihi videtur esse parenthesis, qua meridiei et meridiani vicissitudo explicatur. 642 mutat sc. is, qui eoos vel hesperios petit (v. 637). De iunctura -que... et cf. Kühner LG. II2 2 p. 3 7C. 643 ■ubi... primis... ab undis pro ubi primum... ab undis, cf. \ erg. G. III 130, Aen. III 69. 644 sexta manet: meridies est, Mnem. 46, 343. —premit: superincumbit. 645 ubi cedit in umbras: ubi sol in nostra regione occidit. 646 sextam utramqu-e: 'nos alteram sextam (in oriente) primae nomine, alteram (in occidente) summae vel duodecimae nomine appellamus (Housm.). 647gelidum... lumen nempe cras et vesperi; extremo... ab igni: et a sole oriente et ab occidente. 648 alterius... gyri: horizontis. 649 circumfer facilis oculos (Verg. Aen. VIII 310), cf. Macr. Comm. in Somn. Scip. I 15, 17: 'similiter sibi horizontem facit circumspectio singulorum, horizon est enim velut quodam circo designatus terminus caeli, quod super terram videtur: et quia ad ipsum vere finem non potest humana acies pervenire, quantum quisque oculos circumferendo conspexerit, proprium sibi caeli, quod super terram est, terminum facit'. 650— 653 quicquid erit supremum: haec sententia relativa subiectum est verbi praecingit (v. 653) — discrimine, cf. Lucr. V 690: 'distinet aequato caelum discrimine metas'. — reddit: reducit hominibus. — transversum... mundum: terram et caelum. 654 haec quoque... volitabit linea, cf. v. 641 de meridiano : vol ut hora per orbem. 655—662 Cf. Gem. p. 62, 15 sqq.: siorc èl [oQóp^g sig u.h é ah&jrés, cT-pog ös é Xóy« Bi^pr-óg. aiaSyrog fj.sv ow arriv ópiCw 6 vno -rijg yj'uïtépag 'A-f'g 7Kpr/pctj.i-/.p:zog no/lw /.ai [iv/.pw /at n'xjs/J>rj v.nzspwj v-juf',>ziC,ou.svm «XX^Xoig crjva'j'/a.G'v.Gv (?ty r^v ~v/.vw7tv, Achill. p. 55, 24 M.: «XXgi os cV. iJ.iy.pw Tvy.yjY.ai -s-'jy.wjJ'jw zat ■h\J.Ï*J 'h/.o-jyzw rrrZzSat èta tg diy.azYifjjz tg gttig tgü ovpavgv s'jit t£v yv:v anzspwj alzov sbai 'yam 'Jjg si' zig aXant isjizoig /.ai ml/.otg Y.aza.r.ansis zi. Apud Macrobium 1.1. § 7 sequitur: 'sed Posidonius, cuius definitioni plurium consensus accessit, ait lacteum caloris esse -siderei infusionem', quae verba componenda sunt cum Diels Dox. 366, 1 noisidwiog ~jpbg rjfjzamv aezpov u.h uawzspav, avfig ds KJY.-jozspa.-j. Denique apud Manilium legitur 6) vv. 758—761 forma interrogativa altera Posidonii sententia existimantis orbem lacteum esse sedem animorum forti um et beatorum, cf. Cic. de rep. VI 16 (Somn. Scip.): 'ea vita via est in caelum et in hunc coetum eorum, qui iam vixerunt et corpore laxati illum incolunt locum, quem vides, (erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens), quem vos, ut a Graiis accepistis, orbem lacteum nuncupatis'J), VI 13: 'omnibus qui patriam conservaverint adiuverint auxerint certum esse in caelo ac definitum locum, ubi beati aevo sempiterno fruantur'. Bouché-Leclercq A. G. p. 22, 2. J) Cf. S. P. Corssen, de Posidonio Rhodio Ciceronis in libro primo Tusculanarum et in Somnio Scipionis auctore, Bonn 1879. 718—728 Dixerat Theophrastus caelum constare ex duobus hemisphaeriis et locum ubi coirent, esse orbem lacteum, quam opinionem Manilius. ita mutat quasi eo loco, ubi segminum orae conveniant, nova lux perluceat, cum mundus se solvat. Deinde Diodori sententia usus rogat, num potius eo loco ignis exsistat 'densetae naturae', cum sidera iungantur. 719 labent... rimae: ruinam minentur. 721 sibi quod Gronovius legit pro quasi, necessarium est propter oppositionem, quae inter homines est et caelum, cui periculum imminet. 723 duplicisque extrema cavernae: margines duorum hemisphaeriorum. 726 fusuram faciens mundi: mundi partes quasi conflans. — stipatus... orbis: lux condensata siderum iunctorum. 727 aeriam in nebulam, cf. Diels Dox. p. 364, 19 : vss/jrj- £7T! i-j 7ü c/.hi 'Jiv. navTog ycavéusvog. — clara compagine (cf. v. 719) ligamento lucido. 728 in cuneos..'. cogat: constipet, comprimat, et. Verg. Aen. XII 457, 575. 729—734 Transit poeta ad quaestionem directam, sententiam inducens Oenopidis solem (propter cenarn Thyesteam) solita via relicta in diversum cursum abisse putantis, cf. V 463. — melius manet (se habet, Mnem. 47, 343). 730 cursibus in 0, etiam in M, de unius solis cursu, cf. Verg. Aen. XII 84. 732 incocta: combusta, cf. Sil. It. XVII 632 73^4 sepultum: cinere opertum. 735—749 Tertio poeta affert fabulam, quae Pythagoreis adiudicabatur, Phaethontem patris imperio non obsequentem novam viam caelo inussisse. 736 Phaethontem, cf. Quint. I 5, 17: 'et ei contrarium vitium, quod auvai'peotv et Graeci vocant, nos complexionem dicimus, qualis est apud P. Varronem: turn te flagranti deiectum fulmine, Ph£èthon'. 738/9 ludit... luxurtat, cf. \ erg. Aen. XI 496/7: 'arrectisque fremit cervicibus alte/ luxurians luduntque iubae per colla, per armos'. — mundo si recte traditum est, nihil aliud est nisi antecedens in caelo, sed fortasse rnre Nic. Heinsius coniecit nitido (cf adn. crit. ad v. 848). 740 1 orbemque rigenti (recentem Seal.) imposaisse polo: recepi Iacobi coniecturam rigenh ab Housmano explosam, quia polo mihi videtur non posse carere attnbuto, neque rigenti... polo 'stolidum' vel absurdum est, si attendas ad ipsa poetae verba v. 685. 742 errantis meta (Bentl ) flammas:_ discedentes a stato cursu, cf I 199, 572. _ cursumque solutum: sine lege et ordine; de curru v. 746 sermo est. 743 eadem sententia repetitur, quae versu superiore expressa est, quare versum alten recensioni tribui. — dejlexwn sc. Phaethontem. — curvis = cr/oXiatg, ab orbita declinantibus. 744 qutd querimur: narratio interro ^atione interrumpitur, ut v. 721. 746 disper si... currus: lovis fulmine fracti. — lumina — fragmenta flagrantia. 747 Cf. IV 835 : 'arserunt gentes timuitque incendia caelum'. 748 nova... sidera sunt sidera quae in ipso orbe lacteo emicant igne propinquo currus ardentis. Nihil mutandum. 750—754 Causa mythica viae lacteae, quam Eiatosthenes dederat. — Jumae vulgata vetustas dictum pro. vetus fama vulgata, cf. Aetn. 74: 'haec est mendosae vulgata licentia famae'. 751 moïlior: minus violenta quam Phaethontis fabula, cf. Tac. ann. XIV 39: 'cuncta tarnen ad imperatorem in mollius relata'. 752 reginae divum: "11orJ.~. 755—757 Refert poeta Democriti sententiam physicam, qui arbitrabatur 'innumeris stellis brevibusque omnibus continuum iuncti luminis corpus' effici. 756/7 convexit... crasso Inmine... fulgore collato: haec omnia pertinent ad (jvvavyow/wv (cf. p. 88 med.) illum indicandum. 758—761 Cf. Diels Mus. Rhen. 34 p. 49° . „an letzter Stelle endlich erscheint die Ansicht, urn derentwillen dieser Excurs nöthig war;... wenn die Zusammenstellung der Meinungen 1 5 durch die Uebereinstimmung der übrigen Posidonianischen Aus- züge ihre Quelle verrathen, so ist es mehr als wahrscheinlich, namentlich wenn man sich der identischen Stelle im S. Scip. (de iep. \ I 16) erinnert, dass auch die letzte Ansicht daher entlehnt ist. 758 nomina. viri, cf. Lucan. VII 584. 759—760 Constructio est: orbe terrae remissa. 761 aetherios... annos — 'magnos annos, qui in aethere deguntur, cf. Tac. Dial. c. 16: 'nam si, ut Cicero in Hortensio scribit, is est magnus et verus annus, quo eadem positio caeli siderumque, quae cum maxime est, rursum exsistet, isque annus horum quos nos vocamus, duodecim milia nongentos quinquaginta quattuor complectitur' (secundum computationes recentiorum sunt anni 25, 816). Verg. Aen. VI 748: 'mille... per annos'. 762 776 Animae heroum Graecorum enumerantur, quae in orbe lacteo vivunt. 762 Aeacidas \ Achillem et Aiacem Telamonium. veneramur, cf. v. 769 praeteream; poeta heroum ordinem constituit. 764 5 senecta. . . triplici: trisaeclisenem. 766 versum cum Scaligero delevi,' quod nihil est nisi dittographia versus II 3. Etiamsi cas tra ducum et caeli statuimus esse appositum nominis Pergama, manet difficultas in ultimis verbis victamque sub Hectore Troiam, quoniam non populus Troianus, sed soli heroes in orbem lacteum migrarunt, cf. Verg. Aen. \ I 650. 767/8 Memnonem, Sarpedonem, Penthesileam. 769— 770 Cum Housmano lego Thraecia, nam non de Graecis sermo est, sed Troianorum socus, cf. Hom. II. II 844- Qpviixocg y/j 'Anxixocg v.r/\ llctpoog vjpw,g (X 435), 851 sqq.: IlayAaysvw iïrrjti-.o nv/muJvzog XaVtsv xijp /lzs- Magno maxima Pella\ haec est pars Macedoniae Axio flumini adiacens, cuius id oppidum, postea Alexandro ibi nato nobilitatum, caput erat, cf. II. II 848 sq.: IVjpaiyjxr^ ays üatovas ayxiAoxé^oxtg/zri^éBsv c~ X'J.'jf)'jrjog, c/~ \civj vjpv peovzog (cf. XXI 154—1^7). — Magno SC. Alexandio, cf. I\ 50 Magne = Pompei (I 801 locus dubius). De Alexandro Iuv. X 168: 'unus Pellaeo iuveni non sufficit orbis'. 771 sqq. Constructio relinquitur et ad nominativum transitur, quasi non antecedat nee praeteream sed mundo Jruuntur (761). — strictae (V 106) pondera mentis cum Bentleio edidi, qui ad II 956 et Lucan. \ III 280 provocat '). Codicum lectio strictas pondere mentes non modo concinnitatem rumpit fanimi vires . . . pondera mentisJ, sed etiam difficilis est intellectu, nam 'pondus non stringit mentem, sed stricta mente efficitur . 773 census cf. I 12. 774 aetherius: divinus. — qui fabricaverat illum, sc. Socrates. Scaliger confert Cons. ad Liv. 39: Caesaris illud opus de Druso dictum. 776 victor: Themistocles. — strarat quae (straraton M1 stravit qui M2), cf. Iuv. X 175 sq.: 'const r atum classibus isdem ... mare . 777—804 Animae heroum Romanorum enumerantur. — quorum iam maxima turba est, cf. Verg. Aen. \I 611. Tota haec pars optime comparabitur cum Verg. Aen. VI 756 sqq. (Norden Einl. p. 46). 778 Tarquinioque minus reges: excepto Taiquinio, cf. Germ. Arat. 626: 'cauda minus at tarnen Hydra'; Cic. Parad. I § n: 'sunt enim omnes pares praeter Tarquinium'. 779 tota acies partus: tota acies unius matris partus, Horatii enim fiatres tergemini erant (Bentl.). — nee non et, cf. Verg. Aen. I 752. — tr unco pro corpore truncato. 780 viris et: etiam viris, cf. Stat. Silv. I 2, i 80 . et gloria maior (etiam maior gloria). 781 Romana ferens... moenia: coronam gramineam, quia urbem servaverat. Fortasse M. coronam gramineam et muralem confudit, cf. Marquardt RSV II p. 576> Dion. Hal. \ 25: wj-pu.'/pr^j/y. xa yip oi 'Pwfiaiot <7ze c/.zpi). Itaque cum Bentleio versus 811—812 spurios esse iudico, etsi ordo stellarum errantium idem est atque is qui a Platone (Tim. 38 D) Posidonio institutus esse perhibetur, cf. Boll Jahrb. Suppl. 21 p. 220, Ed. Müllei 1.1. p. 14(Aliam ob causam versus V 6—7 interpolati esse videntur). De hoe septem planetarum ordine qui nititur longitudine temporis, quo ciicumferri videntur, cf. Gem. p. 12 (c. I §§ 23 30)' Saturnus, Iuppiter, Mars, Sol, Venus, Mercurius, Luna (Boll, Sterngl. und Sternd. 53). De planetarum quinque ordine vetustiore et recentiore qui apud Chaldaeos valebat cf. Boll", Sprechsaal (Zeitschr. für Assyriologie) XXVIII p. 342 sqq.: ordo vetustior: Iuppiter, Venus, Saturnus, Mercurius, Mars; recentior: Iuppiter, Venus, Mercurius, Saturnus, Mars (huic ordini praemittuntur Luna et Sol, Bezold Sterngl. und Sternd. 3). 813 816 Priusquam poeta'originem et formas describit cometa- rum, lectoribus hoe inculcare vult cometas raro ac subito oriri et modo ortos perire, hac in re parum curans utrum de veris cometis, qui nonnumquam per sex menses observanttir, an de stellis transvolantibus loquatur. Fortasse Posidonii verba non recte intellexit, cf. Sen. Nat. Quaest. VII 19, 2: 'quidam aiunt esse quidem (cometas), sed habere cursus suos et post certa lustra in conspectum mortalium exire, quidam (velut Posidonius) esse quidem sed non quibus siderum nomen imponas, quia dilabuntur nee diu durant et exigui temporis moia dissipantur', cf. vv. 823—826. 813 rans ovti natalibus ignes cum Bentl. dedi. Emendatio ultimi vocabuli difficilis est, quia verba natalibus... rapti in M omissa sunt. 815 tractos: 'per igneos tractus labentia' Sen. Nat. Quaest. VII 1 § 6; Verg. G. I 367. 816 motus sc. naturae. 817—876 De cometarum origine tres sententiae a Manilio proferuntur, quarum altera (vv. 867—872) et tertia (vv. 873 875) breviter perstringuntur, prima multis verbis tractatur (vv. 817— 866). Est haec sententia Aristotelis, non Posidonii sed sine dubio a Posidonio commemorata, ut recte animadvertit Malchinus frustra oppugnante Eduino Muellero, cf. Sen. N. Qu. I 1 § 7: Aristote- les1) rationem eiusmodi reddidit: "varia et multa terrarum orbis exspirat (817:ingenitumterraspirantevaporem)quaedam umida quaedam sicca, quaedam calentia quaedam concipiendis ignibus idonea". § 8: "necesse est ergo in magna copia corpusculorum, quae terrae eiectant et in superiorem agunt partem, aliqua in nubes pervenire alimenta ignium, quae non tantum collisa possint ardere sed etiam afflata radiis solis (820: et solis radiis arescit torridus aer) . . . veri ergo simile est talem materiam inter nubes congregatam facile succendi et minores maioresve ignes existere'. Contra Posidonius existimabat cometam oriri ex aere compresso et in ardorem coacto (Sen. N. Qu. VII 20 § 2) cf. Arat. Schol. p. 546, 8 M.: é rjï ïloasiMmog (Diels Dox. p. 231) a'p/'^v 'jiuici'.\ig fyztv ia/stv iovg y.oij.r-.ac, cxav xt zoj dépog ita/yfispsazepov sig ~}sj uiSspot atShpèv rf, vri uiStyog 'Jivr, hèiSr,. Itaque secundum Posidonium sol nihil ad rem facit, sed motus aetheris efficit ardorem cometae. Cum vero cometa exstitit, „non stat sed procedit et ignium modo alimentum suum sequitur" (Sen. N. Qu. VII 21, 2). De variis philosophorum sententiis ad cometas pertinentibus cf. Diels Dox. p. 366/7, Ach. p. 69 M. 817 sive... (821) ignis, (822) jiamma, deinde sententia abrumpitur et sequitur parenthesis, quae usque ad v. 864 continuatur, tum subiectum aliter resumitur f <*atio praebentis semina terrae). 819 Hoe non requiritur ab Aristotele (cf. supra). 820 Cf. supra verba Senecae: 'afflata radiis solis'; Diels Dox. p. 366 a, 16: \pi?~.o~s).rlg ~r,g cr,pvg zv. -fcg >swg dictivjpw TjGiacu. 821 Cf. supra: 'alimentum suum sequitur'. 824 principia aurarum cf. Aristot. Met. 1,4,2: *>/> - v s u u a - 0; 825 coepta . . . fine oxymoron mihi esse videtur pro: coepto initio. Recte Iacobus: 'cum incipiunt finiunt cursum.' 826 Cf. Sen. N. Qu. VII 23, 3: 'dicebam modo nihil diuturnum esse, quod exarsit aëris vitio; nunc amplius adicio: 'morari ac stare nullo modo potest', nam et fax et fulmen et stella transcurrens et quisquis alius est ignis aëre expressus in fuga est nee apparet, nisi dum cadit'. 829/30 caelumque rediret inversum (Bieiter): sol revertisse videretur, caelo nocturno in diurnum mutato. somno: in somno. 833 diversas . . . per facies, cf. Sen. N. Qu. VII 20, 2: 'hoe loco sunt illa a Posidonio scripta miracula, columnae clipeique flagrantes aliaeque insigni novitate flammae'. 834 quae subitis existunt nata tenebris: mirum additamentum, post- ') Arist. Meteor. I 4 p. 341 b 6 sq. quam origo cometarum iam brevi ante exposita est, quod Malchinus egregie explicuit laudans Posidonii verba apud Sen. N. Qu. \ II 20 § 4: 'muitos cometas non videmus, quia obscurantur radiis solis: quo deficiente quondam cometen apparuisse, quem sol vicinus obtexerat, Posidonius tradit' (Ach. p. 50, 30 M.). Manilius igitur id, quod philosophus semel factum esse dixit, ita refert, tamquam semper fiat. 835—837 Prima forma, cf. Plin. n. h. II § 89 : 'cometas Graeci vocant (nostri crinitas) horrentes crine sanguineo et comarum modo in vertice hispidas'; Cat. 64, 350: 'vertice crines' (Ov. Met. IV 558, XIII 427). 836 tenuisque iungendum est cum voce ignis (v. 837). 838—839 Cf. Plin. n. h. II §89: 'iidem (Graeci cometas vocant) pogo ni as quibus inferiore ex parte in speciem bar ba e longae promittitur iuba.' Diels Dox. p. 366, ^ 3^' ~w/0)vtav foxtoag ym-jv. His versibus cum Breitero subieci versum 845, quod me sero paenituit, nam lectio tradita in 843 {cape/las M) defendi potest, cui egregie subiunguntur versus 844—845 (vide infra). 840—841 Cf. supra (Mag *wva et Sen. N. Qu. VII 20, 2 'column ae clipeique flagrantes'; 11,5: 'ex hac vexatione nascuntur trabes et globi et faces et ardores . aequali. . . ductus: constructus ex lateribus aequaliter ductis et compactis. 842—844 exaequat do/ia: quarta forma, quam Plin. n. h. 11 § 90 ita describit: 'pitheus doliorum cernitur figura in concavo fumidae lucis'; Sen. N. Qu. I 14 § 1 : 'sunt pithiae, cum magnitudo vasti rotundique ignis dolio similis vel fertur vel uno loco flagrat.' — quin etiam cf. II 19. 843 parvasque capelias: ita nunc velim legere cum M, etsi confiteor Breiteri quaestionem non illicitam esse: 'wie soll man aber aufgebauchte Tonnen und kleine Ziegen giuppieren? Sed commemorat Arist. meteor. I 4, 6: ra y.vj.oju.zvoi ov.im y.v.1 ar/c; y.v.1 dtnspsq, Sen. N. Qu. I 1, 2: 'Aristoteles quoddam genus horum (ignium) capram vocat', quare non mirum est a Manilio quoque caprarum mentionem fieri. Si v. 845 subicimus versui 844, ut in 0 legitur, jigurantis acc. est et iungendum cum voce orbes. huta... menta: cum reliquum corpus, tum mentum praecipue htrtum est, utpote barbatum. Etiam Plin. h. n. II § 90 • 'fiunt hirti villorum specie et nube aliqua circumdati. Quod ad coniecturam Bieiteii catj/Ios attinet, apud Plin. 1. 1. § 89 nomen disceus comparandum est '). 844 glomeratus in orbes, cf. Ov. Met. I 35' ^ ' 19- 845 tremuh ') Legit Housm.: artosque capellasjmentitur par. zy,v vtiepfiohyiv etzi uxz-pov, onep crup.paivst xaï nspi tcv zov 'Ep[xov auzipa. Rem ipsam, quod ad duos illos planetas attinet, explicare studet Macr. Somn. Scip. I 19, 6 sqq. — rapido... aestu, cf. Lucr. V 519* rnodo: postmodo, Lucr. II t j ^3—1135 (Löfst. Per. 242). 873 nitent sc. post occasum solis. — fallunt oculos sc. nocte. — revisunt sc. sub solis ortum. 874—875 'Tertiam sententiam, qua Manilius cometas a dis mitti statuit, ut hominibus rerum futurarum praesagia darent, Malchinus p. 23 philosopho ulli ut stultam et vulgarem vindicare dubitavit. Equidem contenderim illam rationem, quae non de origine, sed de fine cometarum est, poetam a Posidonio ipso accepisse, qui quantopere superstitioni in- dulserit, satis constat' (Ed. Müller p. 15). Doctrina Stoicorum tradentium ita a principio inchoatum esse mundum, ut certis rebus certa signa praecurrerent alia in extis... alia in stellis eet. apud Cic. de div. I § 118 legitur. — verba instantis fati... signa iungenda sunt. — affectus caeli: affectiones, vicissitudines, mutationes. 876 hic demum apodosis incipit. — futtilibus (de ultima syllaba producta cf. ed. crit. p. 185): inutilibus, nihil efficientibus, cf. Claud. bell. Poll. 243 : 'numquam caelo spectatum impune cometen'. 877—895 Cometae praedicunt pestem, in qua describenda poeta praeter Lucretium, Vergilium, Thucydidem imprimis Ovidium sibi exemplo sumpsit, cf. Rösch p. 91 sqq. — squalidaque: -que habet post negationem vim adversativam. — elusi F, effusi 0; hoe explicatur a Iacobo per: 'in terram prostrati maerentes', cf. Lucr. III 113: 'effusumque iacet sine sensu corpus onustum', sed dubito num part. effusi, ita nude positum, iuxta verbum deplorant hoe modo usurpari liceat. — arva coloni: idem versus exitus atque Verg. G. I 125. 879 frustrata (dep.) sc. aratorem, qui frustra ea iuvencis imposuit. Cum toto versu cf. Verg. G. III 517 sq.: 'it tristis arator maerentem abiungens fraterna morte iu ven cum'. 880 lenta corpora tabe: idem fere versus exitus Verg. G. III 481, 557, Ov. Met. VII 541. 881 letalis fiamma: vis morbi, cf. Ov. Met. VII 532: 'letiferis calidi spirarunt flatibus austri'. — jlamma medullis: idem versus exitus Verg. G. III 271. 883 publica... peraguntur fata: populi vita abrupta est vel ad finem perducta, cf. Hor. C. S. 27: 'bona iam peractis ïungite fata'. — sepulcris: rogis, ut apud Prop. (IV 11,7 Rothstein) rogus pro sepulcro. 884/5 Si Ovidium comparamus, distinguendum esse apparet inter Erechtheos colonos sive incolas Atticae et antiquas... Athenas, ipsam urbem, cf. Met. VII 552/3: 'pervenit ad miseros damno graviore colonos/ pestis et in magnae dominatur moenibus urbis'. Inde etiam part. perf. populata. — extulit... Athenas: mortuos Athenis, cf. Prop. IV 6, 34 (Rothstein). — per funera pacis: per exsequias tempore pacis factas, cf. II 597. 886 Alter in alterius corpus mortuum [fata Prop. IV 11, 70) prolabens concidit, cf. Ov. Met. VII 604/5 ■ 'mortisque timorem/morte fugant ultroque vocant venientia fata ; Thuc. II 52, 2: aXXa aai vsxpoi én' «Mjloig anoSvymiovte? cxstv.o. 887 \ ersus ïllustratur verbis Thuc. II 47' 4 • y«p ioczpol ~cpx.ow to npürov Sspaneuovre5... oï/ze «/./,•/; a'vSpuTOta ze/vyi cao. ze -pog ispoïg i/J-e-jarxv r, tj,uvzsïoig /.ui zoïq zoiouzoig iffltaavzo, rc«vza avwpeMj r,v (nee vota valebant), tsXeutovts; ze. otjzüv xtiéazyiauv uno zoO y.ckxov vtx^fievot. Ov. Met. VII 593: 'dum vota sacerdos concipit'. 888/9 cesserat officium morbis: nullus aderat amicus aut medicus ad aegrotos adiuvandos vel consolandos. — et funera deerant mortibus et lacrimae, cf. Ov. Met. VII 611: 'qui lacriment desunt indefletaeque vagantur... animae'. — lassus defecerat ignis, cf. Ov. Met. VII 613: 'nee locus in tumulos, nee sufficit arbor in ignis'. 890 Cf. Lucr. \I 1263: 'confertos ita acervatim mors accumulabat'; Thuc. II 52, 4: oi xaouivou a'XXou avwSsv imftoikóvze? ov fépoiev anrjmv. 892—895 Manilius more suo paucis versibus amplectitur sensum versuum priorum. 893 funera cum facibus eet.: una cum ignibus caelestibus, qui faces vel lampades appellantur (vv. 846, 859) mors appropinquat, terrae minans rogos, h. e. secum ferens. 894/5 mundus et ipsa aegrotet natura: non modo homines et pecora aegrotant, sed sidera, unde morbus in terram quasi fluxit. — hominum (omnium M) dedi pro novum (LG), cum poeta non cogitet de £X7ii>pio'si_, ut Breiter opinatur, sed de siderum morbo, qui humano malo similis est. 896—926 Cometae, etiam nuntii sunt bellorum externorum et civilium. — subitosque tumu/tus, cf. Cic. Phil. VIII § 3. 898 externas modo per gentes: non ad tempus spectat modo, sed ei respondet, quod sequitur etiam (v. 906). — ut foedere rupto eet.: exemplo allato constructio rumpitur, nam ut iungendum cum verbo arserunt (v. 901). Deinde parenthesis continuatur et sententia resumitur v. 906. De ipsa locutione foedere rupto cf. II 48, 639, Lucr. II 254? ^ er§- Aen. XII 582. Etiam Velleius II 118 et Strabo VII 1,4 Germanorum perfidiam et mendacium cladis Varianae causam fuisse statuunt (oi ds tmzvjSÉv-zc, z'j. [xeyiam Y.c/.zifiko:\av, xaBamp oi XYipovmoi x.a.1 oi zouzoiq • I39> I9I^> I37 res dubia, cf. proleg. p. 19, 8. *) Verg. G. 4, 190. 78 nee sideret orbis sc. undis superfluentibus. 79 maiusve minusve: plerique interpretes hos comparativos intellegunt adverbia iunguntque cum verbo volandi = celerius vel tardius, sed praeterquam quod dubium est, num Latine dicatur 'mams' volare ad motum celeriorem indicandum, hoe loco nondum sermo est de motu sed de iusta partitione, quam deus inter aquam terram caelum constituit. Etiam illud summa... par opinionem confirmat, si Manilium de finibus elementorum agere existimamus. 80—81 Conclusio: etsi caelum semper movetur, hoe motu eius magnitudo non minuitur sed servatur. Neque terrae aeris aquae modus motu mutatur. 82 149 Ut omnia in natura vim solis lunae siderum sentiunt, sic etiam homo eiusque fatum a stellis pendet, quod poeta caelo adiuvante legentibus patefacturus est. 82 deus et ratio, cf. Diog. Laert. VII i, 136: sv d'stvat (Xsyêt 6 ïloasidwiog) Sssv xat vo£v xat Ata noXkocïg x' ixépaig èvopaaioug npomwij.u^Bca.... xovxov anspfXaxixav lóyov 'óvxa, Ov. Met. I 21, Man. I 250/1. 83 dueit eet. = derivat et facit ut terrena animalia originem trahant e signis eorumque vim sentiant, cf. I 18. 84—86 quae (sc. signa) quamquam Ion ge a terra remota sunt, tarnen deus ea coegit orupraSstav suam exercere (sentiri) èt in totas gentes èt in singulos homines. 87 nee nimis est quaerenda Jides: 'non diu et magno labore quaerenda sunt argumenta: sponte se offerunt' (Bentl.). 89—92 De causis accessus et recessus aestuum Manilius breviter ea narrat1), quae fusius exposita legerat apud Posidonium, cf. Strab. III C 173,'c. 8: (ll0<7££(?a)V£0s) TJ/V TOV UXcCtVO'J XCVYjatV UTZS^EIV C/.GXpOEl&ïj KZploèov , X'CV [XSV fi [az pm <71 ov anodidovaav, t^v öl ^.yjvcacav, xr,v è' svtauatatav erv [jlt:a3£ g xrj 1 e ). r, v r, oxav yv.p avxYj ^uèiov usysSoc VTicpsyj] xov épï^ovxog, apyeaBoci iïioiddv Tï/v 3aXartav /ai sVrtpatvav xf,g yr,g aiffBrjxag [jJ'/fi [xsaovpavYiaswg- «tJtXtvavTc; os xov aoxpov (diverso stimulata reeessu v. 91) 7ra'Xtv a'va^copstv x0 nsXayog.... ^■ 174 "-(/.'jxTi'j 'Xz'j Et'vat /.i'jzi xy,v 'Cij,ipi~io'j uspioiïov. xï}v dé jtx n v t a t a oxi usyiGxcci u.cv at nccktppoiai ywovxai nspi xug (rjvoiïovg y.xi (hanc periodum menstrualem Manilius omisit)... zag iï sviauuiaia; Trapa xw èv Foc&sipoig mSea3at (f/jtsi Xsyóviuv cóg xocta Sspivxg xponig u/jJxnxa avhivxo xat at a'va■yuprmig Hat at imfiatttg. Deinde Posidonius conicit accessus et recessus minui a solstitio aestivo usque ad aequinoctium auctumnale, augeri ad solstitium brumale, tum rursus minui usque ad aequinoctium vernale, ) Cf. Mus. Rhen. 71 (1916) 574 sq., ubi fusius de hoe loco disputavi. augeri usque ad solstitum aestivumx). Hoe est, quod Manilius dixit (v. 92): anni spatio Phoebum comitari. Itaque seditio sidere lunae mota nihil aliud est nisi aestus accessus, cuius luna sive ad medium caelum ascendens sive ad imum culmen descendens, causa est2), (seditio) diveno stimulata recessu aestusrecessumindicat luna a meridiano recedente 3). Ergo de luna nova et plena tacetur4), quas Posidonius non causam esse dixit aestuum accessus recessusque, sed tov [xsyicrw naXippoiüv. Neque nos latet, quomodo philosophus Graecus cogitarit hunc motum maiis effici a luna, cf. Diels Dox. p. 383* 8: UoastMviog vnè piv zvj? mkrmz zobg «vénovg, imo ès zoxjzw vj. reXerpj, ai ) Batave vertere debui: 'en deze beweging . . . wordt nu eens veroorzaakt door de opkomende maan, dan weer door den prikkel van de in tegenovergestelde richting ondergaande maan. auf einige der aloya ££ia., welche z. B. ttav cópcov xoci zw mevfj.uxa>v zag izrjGiovg th otrpopyg voraus empfinden'. 102 caelumque et si dera s ervan t, cf. Arat. Ph. 954: fiosg 'r/ïr, zoi napog vèazog èAioioJo'j p «v ov eiaavidóvzeg dri aiBspog ócrppyaavzo — Verg. G. I 375: 'aut bucula caelum/suspiciens patulis captavit naribus auras'. 103 corporaque... lustrant sc. elephantes, quibus (Plin. n. h. VIII § 1) 'religio quoque siderum solisque ac lunae veneratio. auctores sunt in Mauretaniae saltibus ad quendam amnem ... luna nova greges eorum descendere ibique se purificantes sollemniter aqua conspergi atque ita salutato sidere in silvas reverti'. 104 vident ut hirundines, ranae, formicae, corvi, cycni, cornices, Verg. G. I 377 sqq.; hiemes cf. ibid. 391, reditura serena cf. ibid. 393: 'aperta serena'. 106—108 Dedit natura homini linguam, memoriam infinitam, mentem, vel aliis verbis: deus in hominem descendit. — eximium Breiter interpretatur, quasi sit: eximium quiddam, sed talis usus adiectivi substantive adhibiti et appositi aliis substantivis veris ('linguam, ingenium, animam) non ferendus est. Veri similior est coniectura Regiomontani eximiam, quod cum subst. linguam iunctum, indicare potest sonum vocis distinctum et pressum, animalibus dissimilem. 108 requirit, nam animus humanus caelestis originis est (Cic. Tusc. I 65). 109—114 Parenthesis est, qua Manilius, si recte versus eius imperfectos intellego, damnat alias artes praesagiendi, quibus nobis licet uti (quarum est \liaud Bentl.] permissa facultasj, sed quibus non possumus fidem habere, cum supra captum humanum sint, sc. haruspicinam et psychomantiam (Cic. de div. I § 132). Nam homini non concessum est, ut cum dis aequa sit condicione vel tutor *) universi exsistat (v. 111—1 12) , sed sic demum fas est eum divinare futura, si caelum ei divinationem dedit. Res enim humanae fato reguntur neque pertinent ad id, quod Stoici vocant zo 7toio'jv, sed ad zo tmc/ov (Diog. Laert. VII 134). — cogi — TMfj/m, cogere — tmüv, eadem verba Graeca Lucretius sic Latine reddidit (I 443): 'at facere et fungi sine corpore nulla potest res'. 115—135 Post digressionem poeta redit, unde profectus-est, sc. ad hanc sententiam (v. 108), ut deum esse in nobis nobisque caelum aperire demonstret. 116 pars ipse deorum, cf. Cic. de n. d. II § 37 ') V. 112 a Bentleio damnatus, vix potest intellegi. Fortasse hoe voluit interpolator: quod patet nullam auctoritatem hominibus datam in summum corpus h. e. in summam mundi. Legit Scaliger: quo palet auctoris summam, non corporis (= materiae) esse. Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). g (Mayor): 'homo... est quaedem particula perfecti'; Epictet. diss. 1 14 § 6 : at i|cruvaystg ~o> 3c£> «ts avroö u. opia onnet.t xat aTOanafffxaia' Plin. n. h. II § 95 : 'idem Hipparchus numquam satis laudatus, ut quo nemo magis approbaverit cognationem cum homine siderum animasque nostras partem esse caeli'.1) 117 convexi sc. caeli. Apud Vergilium plerumque numerus pluralis convexa (subst.) occurrit (Aen. VI 241 Norden), semel singularis Aen. I 310: 'convexum nemorum'. 118 choros, cf. 1 671: 'varias... choreas'. 119 stellis — planetis (cf. ind. ed. crit. p. 182). 120 Versus spurius, additus ab eo, qui in universi descriptione terram et mare desiderabat, nee minus quae sub orbe terrarum sunt. Constructio mira iam versum damnat, nam voluit auctor: 'ac terras fretumque caelo (subiecta) et ea quae utrisque (sc. terris et freto) subiecta sunt'. 121 angusto, cf. I\ 929 -93°- 122 animis oculos natura dedisset, cf. Aesch. Prom. 499Sv/jtcÓ;' zat (pXoywjia Tr,aa~a npoffS^v ovt STrapysp-a. 123 co- gnatam subst. iunctum cum genetevo sui, Kuehner L. Gr-'. II, 1 p. 316,4. — ipsam = se ipsam,-Schmalz L. Gr4, p. 619,5. 124/5 caeloque veniret quod vocat eet.: vox a caelo veniret — Schmalz ibid. p. 387 (§ 104) — quae homines ad caelum vocaret, ut cum eo commercium haberent et ex astris fata sua cognoscerent. 127 8 Ipse mundus sponte sua hominem sortem docere vult, non coactus: hanc sententiam poeta lectoribus inculcare conatur (cf. vv. 115, 114)- — velut in semet appositio est vocabuli in orbem indicatque: velut in suos fines terrestres, quo mundum sive caelum ab homine deduci nefas nisi sponte et ultro. 130 Jides... jidemque: argutiae Manilianae, quarum sensus hic est: fides, quam caelum hominibus praestat eo quod sponte sua iis auxilio venit, jidem faciet cum astrologiae tum verbis poetae de caelo canentis, nam fata hvimana e stellis praedicta caeli est opus. Recte Ellisius N. M. p. 31 'fides' interpretatur per: vhoiitertta naturae. 131 nam neque decipitur ratio eet.: ïpsa natura seriem et colligationem quandam causarum (Cic. de div. I 55—56) homini praebet, quam qui perspicit, falli non potest. Itaque eventi/s (!33) respondet causae et quisquis causam scit, eventum non ignorat, nisi ratio ei deest. 132 ac veris credita causis: si quis rite viam res futuras ') Versus 115 et 116 scripsit Goethe in libro, qui 'Brockenbuch' inscnbitur (Boll, Sterngl. unii Sternd. p. 100). explorandi sequitur et persequendis veris causis hanc viam, h. e. se ipsum via et ratione res futuras explorantem, committit, eventus ei datur explorationi et praedictioni congruens. 134 fortuna, quae ancillatur fato, III 201. Etsi Stoici omnia fato regi credunt, tarnen de eventu loquentes vocem 'fortuna' adhibere possunt, nam quod hominibus causas non perspicientibus fortuna esse videtur, reapse fati opus est. — 134/5 quis dicere falsum audeat, cf. Verg. G. I 463/4: solem quis dicere falsum audeat?' — tantae suflragia vincere sortis: iudicium suum pluris facere quam testimonia siderum. 136 sqq. Ut supra (vv. 49—59) rursus poeta gloriatur se non argumenta trita tiactare neque canere vulgo imperito, sed ipsi caelo et paucis initiatis, viam ingredientem ab aliis poetis non frequentatam. — divino... jlatu, cf. Cic. pro Arch. 18: 'poetam. . . quasi divino quodam spiritu inflari , de or. II 194, de n. d. II 167 (Mayor), sed apud Manilium, ut apparet e verbis ad sidera j'erre, mansit aliquid pristinae significa t ion is in voce, quae est jiatus. 137 nee in turba nee turbae: optime Breiter turba pro turbam (0) coniecit, nam inter in turbam et turbae nihil fere interest, in turba tamen habet apte sibi oppositum proximum illud solus (v. 138). 138 in orbe: in curriculo. 139 liber agam currus (Bentl.; ubera tam currus ML1): locus optime a Bentleio emendatus et coniectura arte palaeographica probata, neque liber post solus abundat, nam Manilius hoe premere vult èt solum se esse in hoe campo poetico èt eam ob causam a nullo impeditum currum suum regere se posse. Nullos cupit competitores neque auditores nisi ipsum caelum et paucos illos, quibus caelum notitiam sui (v. 144) largitum est. 140 socios. . . gerentibus actus: una mecum equos suos agentibus per iter nobis commune. 143 vel quibus. . . meatus: vel iis canam noscenda, quibus astra illa non inviderunt notitiam sui et sacrorum meatuum. minima est quae turba, cf. \ erg. Aen. \I 611: 'quae maxima turba est'. —per orbem: in terra. 145 illa fluit (sc. turba): quasi amnis tumens exundat, cf. \ erg. Aen. XII 443/4: 'omnisque relictis/ turba fluit castris . 147 blandis adversa sonis: si verba recte tradita sunt, indicant instrumenta divitibus et otiosis obstrepentia, blandis sonis (abl.) 148 ut modico noscenda ad J'ata labore: quippe quae exiguum 1 equirant laborem, si cum fatorum notitia comparantur. I^e praep. ad cf. Kuehner LCj. II- 1 p. 522 cinaedicus, cf. Ov. Fast. I\ 717—71 ^ ■ 'vacca an taurus, non est cognoscere promptum, pars prior apparet, posteriora latent, Thiele Ant. H. p. 101. Praeterea in Tauro domicilium est \ eneris et 'j^u>[xu sive altitudo Lunae, Bouché-Leclercq 1.1. p. 133» 4* Aliam causam huius sexus etiam affert Hyg. astr. II 21 : 'nonnulli autem cum Io in bovem sit conversa, ut luppiter ei satisfacere videretur, intei sideia ') „Singula" tantum stringuntur in vv. 157—158. constituisse (dicunt), quo eius prior pars apparet, ut tauri, sed reliquum corpus obscurius videatur'. 152 sub principe Tauro: erat tempus, quo Taurus non modo feminarum, sed totius agminis princeps erat, sc. tum cum aequinoctium vernale x) in Tauro erat atque hoe signum annum aperiebat (Verg. G. I 217 sqq.). 153 redeundo sc. in conspectum, oriendo. — in arcu?n sc. curvatus (Verg. Aen. III 533), xvpxog, gvvsgrpap.[jJvog (Seal.). 155 humanus species: secunda divisio signorum xa-rè xo sBog; sunt Gemini, Virgo, Libra2), Aquarius. — in parte\ in aliis, nonnullis. 156 mores sc. illorum signorum, unde homines suos mores ducunt. —pecudum ... atque ferarum : significantur Aries Taurus Cancer Leo Scorpios Capricornus Pisces Sagittarius (ultimum signum partim fera). 157 ingemum facient: indolem harum ferarum hominibus dabunt. 157/8 Constructio contorta haec esse videtur: iam quae singu/a sunt (opposita bi nis in v. 159), quaepropriasorte.feruntur,-signandasagaci (sunt) animo. Sunt signa ^wvoxporaz sive ixovx^ovxa, propria sorte feruntur, nam vocantur etiam idióxpona., Latine singu/a, sors autem xpónog (Seal.). Pro quae tam (157) Bentleius legit quaedam (cf. v. 169), quod praebet constructionem multo faciliorem. 159 sqq. geminata sive ap- pellantur Pisces et Gemini. 160 per socium pertinet ad dabunt: eo quod socium habent, utriusque potentia efficacior est. 161 ambiguis... fatis: fata eorum qui sub geminatis signis nati sunt, ambigua sunt, quoniam signorum societas aut concordiam et amorem aut discordiam et odium paritura est. 163 Geminos: Dioscuri nudi, sentit quia uterque calorem (184), sedentes et inter se amplectentes pinguntur, ut apud Bouché-Leclercq 1.1. p. 135. 164/5 his: Geminis; illis: Piscibus. — in contraria versis, nam natant in regiones diversas (cf. Thiele Ant. H. p. 1 10) nee minus alter Piscis fópziog est, alter vctsto?. 166 par numerus eet.: Gemini et Pisces pari numero formarum constant, sed natura diversa. 167 haec. . . signa, sc. Gemini et Pisces ex paribus sc. constantia; toto gaudentia censu (I 12): laetantia membris integris, nam membra censum vel divitias signorum efficiunt. 168 nihil exterius mirantur: nihil alieni habent. 169 quaedam (signa) sc. dolent quod. 170 Breviter dictum pro: membris (suis) commissis (= coniunetis) cum membris ex diverso corpore. Constructio qualis apud Ov. Met. I ') Bouché-Leclercq 1.1. p. 134, 1. ') Adulescens libram tenens, ld. ibid. p. 141, 2; Boll Sph. tab. VI, p. 301, 470. 20: 'mollia cum duris, sine pondere, habentia pondus'. 171 Capricornus dupw};? dicitur, quia in piscem desinit, Sagittarius, quia cum equo iunctus est. 173 hoe eet.: sitne signum geminatum constetque e duabus figuris, ut Gemini et Pisces, an unum sit signum naturae duplicis (duplane figura), ut Capricornus et Sagittarius, hoe quoque quaerendum in augusta et subtili astrologorum arte est, non minus quam discrimen, quod inter singula et bina intërcedit. 175—177 quin etiam Erigone eet.: quae signa quattuor tropica signa praecedunt, ratione (Bentl.) duplicia (176) sunt, duplicem enim habent ah effectu naturam, quia contingunt et praeteriti temporis finem et principium sequentis, sc. Gemini confectum ver et ineuntem aestatem, Virgo aestatis finem et principium autumni tangit, Sagittarius autumnum relinquit, hiemem excipit, Piscium alter hiemem consummat, alter ver incohat. E quibus Manilius primam Virginem commemoravit et per quin etiam introduxit, quod ipse mirari videtur hanc esse duplicem, quamvis figura eius simplex sit. Itaque in hac divisione nihil refert, utrum signorum figurae compositae sint necne, nam *) appellantur oity 'i-.i h1 èito aco/^arwv ovvsjt^xsv, xkl' Zxt fxerocËv cfoo ópcöv ècrti (schol, in Tetrab. p. 29, Bouché-Leclercq 1. 1. p. 153, 1), ut iam recte vidit Scaliger: 'ofowua ob id dicta, quia utrimque orspsa xat Tpomxx contingunt'; erspsv autem sive solida ea signa appellantur, quae anni tempus a tropicis acceptum quasi solidant (Taurus Leo Scorpios Aquarius). 177 utrimque: hinc (aestas)... illinc (autumnus). 180 conexo tempore sc. anni. 181 fratres: vulgo Castor et Pollux, sed Apollo et Hercules auctore Manilio, cf. Hyg. astr. II 22; Man. IV 756. 182 jlorentia tempora veris, cf. Lucr. VI 359: 'tempora veris florentia'. 183 sufficit: suppeditat, praebet, cf. Verg. G. II 424 (Forbiger). 186 Prior sors Geminorum, quae calorem senescentis veris sentit, parti ulteriori, quae calorem subeuntis aetatis patitur, par est. 187/8 sub ipso promittit = sub se p. (cf. Schmalz Lat. Gr. p. 619, 5). Nempe Sagittarius in equum desinens, per partem ferinam, quae sub eo est, hiemis (Capricorni) adventum denuntiat. Ergo sub ipso idem valet atque: parte sua inferiore sive posteriore. 190 ter go (abl.) iungendum cum excipiunt; fera membra pars equina tota est, ') Haec est Manilii ratiocinatio, sed fieri potest, ut qui primus hanc divisionem instituerit, etiam cogitaverit de figura duplici Virginis, cf. Boll Sph. p. 513, 5. quae tergo suo hiemem excipit. — mutantque est levis correctio Jacobi, quam probo, nam membra illa fera recte dicuntur mutare partem posteriorem signi in tempora Capricorni sive in frigora, quae ille allaturus est. 192/3 tempora Piscesjbina dicant: èt hiemem èt ver nuntiant, ferunt, cf. Lucil. 1080/1 M.: 'sicubi ad auris/fama tuam pugnam (prae)claram adlata dicasset'. 194 aequoreis... in astris: in sidere aquoso Piscium. — revolans = regrediens. 196 utraque sors... habet... signa: Pisces cum utraque sorte coniuncti sunt, cf. Cic. de legg. II §65: 'habet enim luctum concursus hominum'; 'óf pa [jjSto; v/r\ Soph. El. 318 (et passim). 197—222 Tria sunt signa, quae transversim oriuntur, Taurus Gemini Cancer, quae ob id ipsum dicuntur aversa (201) et novern ceteris signis repugnantia, cursum solis retardant seditione illa, ut Manilius poetice rem proponit. Revera sol propter orbis signiferi formam signa aestiva diebus 186 horis 10 percurrit, hiberna diebus 178 horis 2. 199 clunibus: etsi Taurus parte posteriore caret (152). — pedibus: Gemini pedibus porrectis (Bouché-Leclercq 1. 1. p. 136, 1). — testudine = tycikïèi, ut Graeci testudinem Cancri vocant (Seal.). 200 rectis... membns: sunt signa ópBoaxddia opposita rotg anoaxpsfoixivoig sive 7iX«ywt;. 202 tardis... metisibus, cf. Verg. G. I 32: 'anne novum t ar dis sidus te mensibus addas' (sc. inter Virginem et chelas Scorpionis); menses tardi - vocantur, non quo hominem languefaciant, ut Iahnius ad locum Vergilii vult, sed quia cursum solis retardare videntur (cf. ad v. 197). 203—222 Quinto Manilius distinguit signa diurna • et nocturna, quae cum tenebris et luce (205) nihil commune habent, nam si ita res se haberet, omnia esse possent diurna et nocturna; omnia enim certis vicibus (207) modo noctem sequuntur modo diem, sed sacratae temporis partes (209) illis tributae sunt. Alii diurna esse volunt sex illa, quae duo forment trigona (cf. vers. Belg. p. 41) Y S\> -h> et ss in X nocturna, e quibus constent duo altera trigona 11 =o= -.n; et V (W c)o, (211—217). Alii prima sex diurna, altera sex nocturna esse statuunt (218—220). Alii mascula (imparia) diurnis, feminea (paria) nocturnis similia putant (221—222). Haec ultima Posidonii ratio fuisse videtur, cf. Theo Smyrn. p. 103 (Bouché-Leclercq 1.1. p. 135, 2): -ijuJpa piv yap 3tal vut-, ic ïïoicièüvioq, ocpxïov Jtai mpirxoii cpvciv 'sy^ovai, quam sententiam Manilius non reiecit, ut Garrodius arbitratur, sed invertit, nam imparia cum diurnis, paria cum nocturnis iunxit. 204 propria deducere lege: ita describere verbis, ut propria eorum indoles flagitat. 205 suam per agentia sortem: munere suo fungentia, ex quo nomen (diurna aut nocturnd) traxerunt. 206 nam: si ita res se haberet. 208 nunc illa dies eet: illa... illa non inter se opponuntur, sed sunt eadem omnia duodecim signa, quae modo de die, modo de nocte surgunt, neqne ex hac naturae lege nomen suum habere possunt. 209 sed eet.: vera causa sequitur, quae opponitur pravae in v. 205 commemoratae. 210 tetnporis partes, quae a natura singulis signis attributae sunt, et sacrae sunt et sempiternae. 212 respiciens Aries, cf. 1 264: 'respicit admirans aversum surgere Taurum'. 214 vicina loco: si ex utroque trigono trina sumuntur hoe modo: Pisces Aries, Cancer Leo, Scorpios Sagittarius. — divisa: si intervalla respicis, quae inter Arietem et Cancrum, inter Leonem et Scorpionem, inter Sagittarium et Pisces sunt, cf. Bouché-Leclerq 1.1. p. 156 (figura altera). 216 dissortia: ita Ellisius pro codicum lectione consortia, quae medela levior et aptior est quam Breiteri nunc... nunc pro nee... nee, nam uno eodemque tempore cetera signa èt numero èt vice sedis cum diurnis congruunt, ita ut illud nunc... nunc in locum non quadret. 217 interiecta locis totidem = totidem intervallis., 218/9 continuis... astris (Bentl., castris O): quamquam non negandum est stationes in zodiaco, ubi stellae errantes subsistunt, posse castra dici (II 964), tarnen hoe loco et similitudo illa aliena est a contextu et attributum continuis Bentleii emendationi favere videtur. 219 vices = condicionem, aïpzm, Bouché-Leclercq 1.1. p. 103. 220 Chelis scripsi cum Bentleio, etsi nunc video Matritensis lectionem Libra esse praeferendam et Libris (LG) e vicinia numeralis sex ortum esse. 221 mascula cf. v. 151; Catal. codd. astr. Gr. VII p. 212, 16: xxi -/jfxepivz ub stVcv V n Sb =2= +* , vyxTsptva dè V ® 1117 111 X, quae verba occurrunt in „Rhetorii excerptis de XII signis ex Teucro Babylonio" (Prol. p. 17). 222 in noctem — ad voluptatem nocturnam fruendam. Nimirum explicatio poëtica, non astrologica, nam astrologi necessitudinem quandam esse statuebant inter sexum masculinum et calorem siccum diei et inter sexum femininum et noctem u mi dam. 223—233 Distinguuntur signa aquatica (Cancer et Pisces), terrestria (Aries Taurus Leo Scorpios), ambigua (Capricornus et Aquarius). 224 scopulosus: scopuli instar porrectus, cf. Val. Fl. II 518,. Stat. Ach. I 56, Verg. Ecl. VII 30 (ramosa = ramis similia). 225 effuso sc. ah Aquario, cf. I 272. 228 pesttsque (Gron., hostisque Seal.) duorum sc. Arietis et Tauri. Poeta de locis cogitat, qualis est Hom. Od. AI 132: ccuzocp 0 (X/wv) |3o\)n\ fxizépyezai ■h 0E£77tv r,l tj.cz txypoupag iXafovg. Ratio astrologica nulla inest in his verbis, ut* Fayus existimare videtur, qui lectionem traditam partim mutatam positusque duorum mirum in modum intellegit de quattuor signis, quae in hac divisione non tanguntur, Geminis Virgine Libra Sagittario, quae duplici forma constant! — lanigeri gregis, cf. Ov. Met. III 585, VI 395. 229 dumosis... arvis (cf. Verg. G. II 180), ubi Scoipios (animal) latere aniat. 230 mediae legis communia = utramque sortem (marinam et terrestrem) participantia. 231 ambiguus cum dativo iunctum est, ut recte vidit Breiterus, qui ad V 419 provocat, ubi dativi non pertinent ad creantur, ut Garrodius arbitratur, sed ad ambiguus (sub delphino enim qui nascitur, n o n creatur e terra pelagoque sed naturam habet et terrae et maris participem). 232 Hic versus ab hoe loco alienus est, nam pars marina Aquarii non ambigua est; nisi forte unus versus post v. 232 excidit, in quo sermo erat de altera parte Aquarii, supra aquam extante, ad terram pertinente. Sed ut nunc versus traditus est, melius quadrat in locum, quem Bentleius ei dedit, I\ 489^. 233 umida eet., quae verba iungenda sunt cum \ °ce signa (230). 234 243 Signa ttsXi/yova sive nokLtoiizppsx Cancer Scorpio Pisces, i-.-.ipwïr, sive öhyé<7nep[xa Virgo Leo Aquarius, xoivz Capricornus, Sagittarius, Aries, Libra, Gemini Taurus sunt, cf. BouchéLeclercq p. 150, 2. 236 proprie — vere, ita ut proprium sit Cancri. utu sc. aculei sui (Cic. de fin. V § 4^)* 238 stertlis Virgo, cf. Isid. Or. III 71, 28: 'Virginis etiam signum idcirco intra astra collocaverunt, propter quod isdem diebus, in quibus per eum sol decurrit, terra exusta solis ardore nihil pariat'. — simih Leoni, cf. Plin. n. h. VIII § 45; '(Aristoteles) tradit leaenam primo fetu parere quinque catulos ac per annos singulos (uno) minus, ab uno sterilescere'. 239 Aquarius: Ganymedes, Hyg. Astr. II 29. — (aptos . . . o) tus. semina concepta. 240 ui ter utrumque: non referendum est ad verba corpore mixto, quae nihil aliud sunt nisi abl. qualitatis iuxta nomen Capricornus, sed ut paulo post adiectivum communis (242), indicat Capricornum reliquaque signa neque feeünda neque stenha esse sed media inter duo ïlla genera. 241 in arcu, ut 'in vittis, in hasta, in iaculis', Kühner L. G. II2 1 p. 561. 244 255 E tribus signis, quae M. (246) commemorat, Leo et Sagittarius reapse currentia (245) sunt, sed Aries sedet, cursim tarnen oritur (III 278). Inter stantia (247) Virgo et Aquarius (248) revera stant, Gemini autem modo stantes modo sedentes pinguntur in sphaera. Sedent (249) Taurus Libra Capricornus, iacent (253) Cancer et Scorpios ventre innixi, Pisces lateribus, cf. Bouché-Leclercq p. 151, 3. 244 commenta = proposita, cf. I 84. 246 in cornua tortus (cf. Verg. G. III 232): „non enim recta fronte assurgit Aries, sed caput obvertit ad Taurum" (Fayus), cf. IV 506. 247 librantur: 'ad libram in plano collocantur' (Seal.) 250 sopitus: non est Taurus vulgo in imaginibus sic depictus, sed capite curvato quasi ad ictum paratus. 251 Libra in nonrtullis imaginibus aut ab adulescentulo aut a muliere portatur, quas M. ob oculos habuisse videtur, cf Nigid. apud Ampel. II 7, Thiele 1. 1. p. 71. — sub emerito... orbe laborum: proprie illi labores non sunt Librae, sed Solis, qui in eo signo labores suos peregit incipitque suum cursum per signa hiberna (v. 220). 252 contractus, sidus enim parvum est (cf. I 271) propter frigus hibernum, ut M. causam fingit. Dixit Vergilius G. IA 295: 'ipsos contractus in usus... locus' et 259: '(apes) contracto frigore pigrae'. Propius ad hunc locum accedit exemplum Phaedri IV 24, 19 de formica: 'mori contractam cum te cogunt frigora'. 253 contra tacet: vix credibile a in contra a Manilio correptum esse, quippe qui sex aliis locis (I 309; II 507, 871; III 316, 679; V 595) id produxerit l). E coniectüris propositis veri simillima mihi videtur Kleinguentheri (Textkritische Beitrage 1907 p. 5), qui coniecit: contra tu, Cancer, patulam distentus (sc. es) in alvum. 254 plano sub pectore terrae: t?, vtzo xü óp.c/j.ü nx'r^zi yrj, constructio Graeca (cf. v. 17°)' 1uae sermone Latino deficiente articulo paulo durior est. Quod ad versus exitum attinet, cf. Ov. Am. I 5, 21: 'pl anus sub pectore venter'. 255 in latus obliqui Pisces dicuntur, quia in natando non recta properant, sed in obliquum versi, ut Diana (Ov. Met. III 187), simulatque ab Actaeone nuda prope flumen conspecta est, 'quamquam comitum turba stipata suarum ƒ in latus obliquum tarnen adstitit oraque retro / flexit', h. e. quamvis nympharum multitudo circumfusa impëdiret, ne Actaeon deam videret, tarnen illa corpus suum in obliquum vertit, os tantum flectens ad virum. 256—264 Signa debilia sive Cf. trigintii II 322, quomodó III 409 (adn. crit.). • (jAoxomvtxcva Taurus Cancer Scorpios Sagittarius sunt. 257 fraudata = mutilata. — amissis... membris abl. qualitatis. 258 Scorpios cum Chelis olim unius sigui locum obtinebant, quoad Hipparchus illarum in loco posuit Libram, cf. ad I 267. — Taurus claudicare videtur quasi poplite lasso procumbens (Thiele 1. 1. p. 101), sed idcirco non est debilis, verum quia caret parte posteriore. 259 lumina Cancro desunt: Cancri caecitas fortasse inde explicanda est, quod ad y.fikznza. pertinet h. e. ad ea signa, quae sola se ipsa vident (Bouché-Leclercq 1. 1. 160, 2), neque ullum aliud. 260 Centauro superest unum lumen, alterum quaeritur = requiritur, deest; non enim pleno vultu, sed dimidiato tantum in caelo lucet. Bollius Sph. 181, 2 Sagittarium a 1 eucro appellari zaSev6 xa.za foaixzzpov vno zw Xa)Jatw xaX npog zag ev zaXg ycveasm ovfLizocSsi'ag. doxovai yap oi xaza. (hdu-Ezpov ysvvcójusvoi 7 u y. Ti a n /j. tv vuyj.uq -/.ai, ag acv zïtzoi zig, avz ixeiaSui ailrikoig. y.al ai zw y.Gxépwv Ènoycd (ai) iv zoic xaza rhau.czpov xa.xa. zbv aiizèv xa.ipov xoü 5' 9Cancer ... 4 „ 10, 7, 6, 2. Leo ... . 5 „ 6, 7, 3, 11. Virgo. ... 6 „ 4, 9, 12, 10. Libra.... 7 „ 10, 4' 5' 9 (^)Scorpios. . . 8 „ 11, 3, 2, 5, 6 (7). Sagittarius . . 9 „ 3' 7' n. Capricornus . 10 „ 3, 7' II[* Aquarius . . 11 „ 5» 9' IPisces. ... 12 „ 11, 3, 6, 9. Praeterea haec tabula !) docet inimicitiarum causas tribuendas esse vel sexus vel speciei discrimini vel quadrati necessitudini et positioni. 539 in proprias secedunt. . . meutes = 'abeunt in proprios sensus'. 540 privata: suo Marte, non cum aliis sociata. 542 et Geminis et si quos protulit urna (ita scripsi cum Bentleio pro codd. lectione gemini pisces quos): „ Aries bellum gerit cum Libra Geminis Aquario ïatione trigoni fcj; \ irgo hostis secretus, signum ferinum petens, est." Legebatur ante Bentleium: gemini piscis... unda, 'male, nam alias dicit poeta geminos pisces, unda vero piscium nusquam in caelo est'. ^ 543 545 Tauro inimica sunt tria signa, ad trigonum d pertinentia, Cancer Scorpios Pisces, praeterea Libra, quae odit feras. —pectora, cf. \ erg. Aen. XI 216: 'cara sororum pectora maerentum'. 545—546 Gemini bellum gerunt cum trigono a, Ariete Leone Sagittario. 547 -549 Qui sub Cancro nati sunt, inimici'sunt iis qui sub trigono b orti sunt, nee minus infesta iis est Libra, cf. v. 544. >n Cancro: sub C. — aversi, cf. II 198, I 264. 550/1 Leo eosdem habet hostes atque Aries (6. 7. 3. 11), cf. v. 541. 552 sq. Cancrumque (Bentl., Taur umque 0): aut Manilius aut librarius nominibus errasse videtur in his versibus, nam ratione trigonorum Virgo bellum gerit cum trigono d, h. e. cum Cancro Scorpione Piscibus, non cum Tauro et Capricorno, qui ad idem trigonum pertinent atque ipsa. Itaque iure Bentleius Taurumque in Cancrumque mutavit, sed violentior est mutatio alterius versus et te, Capricorne, rigentem in Geminosque et Scorpion acrem, quam proposuit Garrodius, quam in textum recipere non ausus sum, etsi explicatio originis lectionis depravatae, quam dedit, haud spernenda es^- Sl/b arcu — arcu armatum, cf. sub armis, sarcinis eet — geminum = biferum, cf. V 15. 554—556 Libra petitur a signis, quae ad ipsius quadratum pertinent, h. e. ab Ariete, Cancro, Capricorno, 2) deinde ab iis, quae Aries in trigono secum ducit, sc. a Leone et Sagittario. His quinque adde sextum Scorpionem (v. 559: metuendus et ipse), quern Libra metuit ut ille eam fugit. — Che/is quod utrumque eet. = quia utrumque Librae est quadrati signi loco. 557 559 Scorpios in totidem (sc. sex) fecundus hostis, cf. IV 124, 161, 826; Sil. It. II 498: 'fecundum in fraudes genus hominum'. — Scor- J) Cf. ed. Fayi p. 184. 2) Cf. vers. Belg. p. 43. pionis hostes sunt Aquarius Taurus Leo, cju'a idem quadratum pertinent, deinde Libra et Gemini, qui tertii trigoni c participes sunt cum Aquario, denique Virgo, quae omnibus signis terinis infesta est. 560—562 Adoritur Sagittarium trigonum c, Gemini Libra Aquarius, quibus se adiungit Virgo eandem ob causam, quam supra commemoravimus. — naturel et lege — naturae lege (quod Scaligei ïestitueie vult). 563 Si lectio sana est, haec eadem (sidera) referendum est ad hostes, quos Sagittarius (cf. ad v. 560—562) habet. Quoniam tarnen haud veri simile est haec signa vicina ab isdem hostibus peti, Gai rodius versum 562" inseruit: quin etiam Tauri quae stellis signa minantur, versum non elegantem, sed qui iustam praebet sententiam, cum Taurus ad idem trigonum pertineat atque Capricornus. 564—566 Aquarius proelio arcessitur a Leone Ariete Sagittario, quae turba ferarum iacet sub virtute • unius Aquarii, cf. IV 34. 567—569 PiscesAquarius vicinus (cf. v. 385) odit nee minus Piscibus inimica sunt signa, quae ad idem quadratum atque ipsi pertinent (Gemini, Virgo, Sagittarius) 570—579 Manilius demonstrare vult, cur tertia quaeque signa, velut Taurus et Cancer, Cancer et Virgo, inter se immica sint. Idcirco proponit Cancrum adversum esse Capicorno (signa enim adversa sunt) unde sequitur, ut Taurus et \ irgo, cum sint eiusdem ttigoni atque Capricornus, etiam inimica sint Cancro. Similiter Pisces et Scorpios maligno vu/tu aspiciunt Capricornum, cum signa sint, trigono iuncta cum eius inimico, Cancro, cf. vers. Belg. p. 41. nee sola est / atio. neque est ratio trigonorum alternantium sola ratio, quae dat eet. 571 mutua bella {veile 0) cum Housmano dedi, quia mutua veile non dicitur pro: mutuo bene veile, neque hoe loco sermo est de benevolentia, quae inter nascentes est, sed de odio. 573 vu/tu... maligno: haec videntur pugnare cum iis quae M. de Tauro et I iscibus docet vv. 487—488. 574 Olim edebatur: quaeque manent quocumque loco, in qua lectione loco non caret attributo, sed praestare puto cum Housmano corrigere: quippe manent quaecumque loco. Ad quaecumque referendum est tllis in v. 576. 575 septima cf. 402 sqq. 576 illis: illorum tertia quaeque ita feruntur (cf. v. 303), ut cum signo adverso efficiant trigonum. — utriusque: signi adversi. 578 Proprie dicendum erat: quae sunt adverso signo (dat.) cognata trigono (abl.), nam ut supra demonstravi, e. g. Taurus et Virgo Cancro inimica sunt, quia trigonum efficiunt cum Cancri adversario, Capricorno. 579—607. Ut inimicitiae odium discordia inter signa caelestia sunt, Dediscordia sic etiam homines sub iis nati inter se pugnant et se invicem oderunt '"cTeiest""1 terraque oppleta est sceleribus et facinoribus nefariis. 580 corpora congruente, hominum, qui sub iis nascuntur, cf. 544: 'pectora'. — totiens (Bentl., quotiens 0) flagitatur, quia quotiens legendo comparationem instituimus inter contraria (579) et inimica, quae nulla est; 'contrarium enim id ipsum est, quod inimicum'. 582 pectore amicitiae maius: praesertim Epicurei amicitiam magni fecerunt, Diog. Laert. X 9 (Ritter—Preller Hist. Ph. Gr. § 455). 583 unus er at Py lades, cf. Cic. de am. § 24: 'qui clamores tota cavea nuper in hospitis et amici mei M. Pacuvii nova fabula: curn ignorante rege uter Orestes esset, Pylades Orestem esse se diceret, ut pro illo necaretur; Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseveraret'; Ov. Pont. III 2, 65 sqq. 584 mallet... ipse mori sc. quam amicum suum mori. In proximo versu (585), qui antecedentia, non sequentia explicat (ut Garrodius vult), coniunctivus fortasse probabiliorem habet causam, si cum Postgatio quom pro quod legimus. 586/7 hos versus expunxit Garrodius, reliquit tarnen versum 588, qui ita relictus caret sensu '). — et duo, qui potuere sequi sc. Orestem et Pyladem, nempe Damon et Phintias, cf. Cic. de off. III § 45 : „Damonem et Phintiam Pythagoreos ferunt hoe animo inter se fuisse, ut cum alteri Dionysius tyrannus diem necis destinavisset et is qui morti addictus esset, paucos sibi diés commendandorum suorum causa postulavisset, vas factus sit alter eius sistendi, ut, si ille non revertisset, moriendum esset ipsi. Qui cum ad diem se recepisset, admiratus eorum fidem tyrannus petivit, ut se ad amicitiam tertium ascriberent." — vix noxia poenis sc. fuit, h. 1. vix is qui re vera noxius esset, inveniebatur ad poenas dandas (reus), sponsor (vas) enim pro eo mori cupiebat. 588 ne solveret ipsum sc. sponsor (nam sponsorem per prolepsim in sententiam principalem tractum est, cf. Ter. Eun. 610) = ne sponsor ipsum (reum) liberaret morte vel poena pro amico obeunda. 591 cum fortuna fidem quaerat: cum in rebus asperis amico nobis opus sit, cui fides habeatur. 593 non excusabile (per figuram hzóryro;) = damnandum, exsecrandum, cf. Ov. Pont. I 7, 41 : 'quod nisi delicti pars ) Gairodius maxime movetur repititione unus . . . unus . . . una, post quam alterum amicorum par a poeta introducitur, sed manet amicitia illa ürestis et Pyladis una sive unica, etsi duo alii eam secuti sunt. excusabilis esset'. De adiectivis in -bilis exeuntibus et pedem quintum explentibus, cf. Cramer de Man. eloc. p. 77 sq. 593" et 594" inseruit Garrodius exemplo usus his versibus III 17—19, IV 82—83. lam Jacobus intellexerat hic aliquot versus deesse. 594 vena/es ad fata patres: filii quasi emunt patrum mortem; inde patres possunt dici venales. 595 Phoebus: 'notat poeta facinus impium Atrei, quod ipse sol non ferens terris noctem imposuit'. 596 prodita = profanata, violata. 598/9 Et insidiae in foro structae et caedes in ipsa urbe perpetrata nos docet recte Fayum vidisse, cum turbam grassantem ad Caesaris interfectores referret. Sodalicia quae Garrodius signifïcari arbitratur, ab hoe loco aliena sunt, quippe quae commemorentur in quaestionibus de ambitu, si patet sodales ratione illegitima amicum petitorem adiuvisse, non ubi mentio fit amicitiae proditae. 600 abundant c. gen. cf. Kuehner L. G. II 1, 467, 6; Lucil. 272: 'quarum et abundemus rerum et quarum indigeamus'. 601 Cf. Ov. a. a. I 739: 'mixtum fas omne nefasque /nomen ami citiast, nomen inane fides'. — legesque per ipsas ■= ipsis legibus male utens, ut delatores, cf. Iuv. III 116: 'stoicus occidit Baream, delator amicum'. 602 noxia maior est quam ut legibus puniri possit. 603 in multis signis: cum multitudo signorum magna sit, h. e. cum tanta sit copia horoscoporum. 605 Jidei... foedus: poeta inscius duo iunxit vocabula eiusdem radicis (*fïd forma debilior iuxta nornlalem *feid, unde absonans *foid, quae abiit in *foed). 606 sibi et ipsa semel posita, tarnen ad utramque partem comparationis pertinent. 607 immica sorte feruntur = vivunt inter se inimici, ut sors voluit. Proprie de stellis dicitur feruntur, quod ad homines. sub iis natos translatum est, cf. 609. De 608—642 Fusius de primo, brevius de ceteris trigonis agens (cf. necessitudine a(j vv> ^ 20—^8) poeta exponit, qualis sit necessitudo inter eos, qui '"etusciern"S sub signis eiusdem trigoni nati sunt. 608 sq. Constructio haec est: tngom. sj cupjs dignoscere, quae signa cognata, amica sorte ferantur (cf. v. 607) et animos iungant eorum, qui sub iis nati sunt. 610 cum toto... trigono = cum partubus totius trigoni. 612 proseqiatur sc. honoribus, veneratione, donis, cf. Suet. Dom. 9: 'largissime prosecutus. 613 natura mitius astrum: apud Manilium saepius mythologia magis valet quam ipsa astrologia, quae de hac miti Arietis natura nihil nos docet. 614 expositum suae noxiae — obnoxium damno, quod ;i V. a.l71J[J. 325. 659 Caper.. genitusque ad frigora piscis: extrema pars Capri cauda piscis est (cf. Boll Sph. p. 196). Ita explicatur, cur Caper brumam ministret, cum pars eius frigidissima sit. 660 663 tertium est quadratum constans e signis duplicibus x). — duplicemque in Virgine formam, cf. ad vv. 175—177 et Boll Sph. p. 513, 5. — duo Centaur7 licet uno corpora textu (corpore textum ML): 'duo corpora Centauri una commissa connexa contexta' (Bentl.); textus (subst.) etiam occurrit II 428, III 270, IV 415. 664—667 Secundum quadratum ^ signorum simplicium est. 665 neque Taurus habet comitem: T aurus simplex est, non e duobus constat corporibus. 666 jine compare: coniectura egregia Dorvilli pro: jine corpore (cf. Ov. Met. \ II 830: 'metuit sine corpore nomen)', ut paulo ante: neque habet comitem et nee lungitut ulli, et post: uno censetur Aquarius astro. 669 numeris. quia vel dup'licia vel simplicia sunt. — tempore, quia tropica sunt. 672 unaque ') Cf vers. Belg. p. 43. sub imagine: subiectum verbi signant idem est atque verborum referunt et manent. Ergo illud una sub imagine non potest intellegi, ut Garrodius vult, de eo quadrato, quod e signis simplicibus constat, sed potius eos homines indicat, qui vel affines vel propinqui sunt vel unam vitae imaginem praebentes (inter se similes, ut recte Fayus interpretatus est), cum sub uno e tribus quadratis nati sint. Vix opus est dicere locutionem una sub imagine non referri posse ad signa et caelum, sed ad homines et terram. 673 versum sensu carentem cum Breitero expunxi, sed videtur aliquid excidisse, nam in versibus proximis abruptus est transitus ad unum quadratum sc. id, quod efficitur signis tropicis. 674—676 sententia haec est: in signis tropicis magis valet cardo, locus, oppositio, quam vinculum, quo membra quadrati iunguntur (numerus). Ergo ita construendum: sidera, quae ejjiciunt quadrata orbis, quamquam in partes quattuor divisi, tarnen non lege quadrati censentur '). 677—684 Longius est latus trigoni quam quadrati. Itaque ut illud iungit signa longiore intervallo distantia, sic etiam homines sub trigoni signis nati proprie longius inter se distant sed artiore amicitia iunguntur, quia e longinquo debent coire. 678 tribus emensis signis: tria enim signa integra sunt inter Arietem et Leonem eet. 679 imitantes iura gradumque sanguinis — 'similes legibus et gradibus affinitatis'. 680 ducunt sc. natos. — animis haerentia pectora: ad pectora quae facile se cum aliis iungunt. 684 quam quae eet. sc. quadrata, cf. v. 652. 685/6p?~oxima: aliter de iis iudicat Manilius v. 385. — subscribunt = favent, cf. III 128. — tertia quaeque: ea M. v. 572 plerumque inimica appellavit. 687—787 His centum versibus M. docet signum quodque in duo- De dodecatedecim partes esse dividendum, quas singula signa regant ita ut prima morIispars ipsi signo tribuatur, reliquae reliquis deinceps, quo fit, ut e. g. in Ariete primum dodecatemorium (21 2 °) pertineat ad ipsum Arietem, secundum ad Taurum eet., in Tauro primum ad Taurum secundum ad Geminos eet., duodecimum ad Arietem, cf. tab. in Fayi ed. p. 199. Itaque si scire cupimus, quod signum eam partem regat, in qua Luna est, velut si Luna est in Tauro 15 °, oportet nos illos gradus quindecim dividere per 2'. 2 (V* — ^ — 6 | unde sequitur sex signis, Tauro \2\<* 5 / l) Breiter verba minor est numeri quam cardinis usus de signis omnium quadratorum intellegit. Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 10 dividere Geminis, Cancro, Leoni, Virgini, Librae singula dodecatemoria posse tribui Lunamque versari initio dodecatemorii septimi, cui in Tauro Scorpios praeest, Bouché-Leclercq p. 302. Sed hoe astrologis nondum sufficit. Alteram enim rationem poeta ingreditur dodecatemoria illa rursus dividens in partes quinas, quibus singuli planetae praesint, fortasse hoe ordine Juppiter %, Venus $, Saturnus ft, Mercurius 5? Mars (Boll, Sprechsaal 1913, p. 342). 688 servit sibi: sibi soli usui est. — mixta cf. 749. 689 jines = opia. Ita etiam appellantur partes, quae planetis in singulis signis conceduntur, Bouché-Leclercq p. 210 sqq. — astris = signis; poeta cogitat de dodecatemoriis, de signorum potentia, quam in aliis signis habent, nondum de planetarum vi, de qua sermo est v. 745 sqq. 692 perdiscere: exspectes dignoscere (Bentl.) vel discernere (Pingr.), ut II 608, sed lectio tradita fortasse ita intellegenda: ut infestis (perdiscendis) etiam pacata perdiscere possis. 694 Graio.. nomine, cf. 909, 888; IV 818, V 646. 695 dodecatemoria: T) vox &toiïsxar/)[AÓpiov iam apud Plat. Legg. VIII 843^ occurrit ad partem duodecimam significandam, sensu autem astronomico apud Hipparchum (Manitius, ind. 320). 696 partis: gradus nostros. 697 numerus. . omnis — signum quodque vel pars duodecima zodiaci. 698 partibus — dodecatemoriis (21 2 °)- 700 cuncta: plenus numerus, non pauciora. 702 numero pertinet ad totidem. 708 sqq. cf. IV 373 sqq. 709 saepe natura hominis degenerat in partus ferinos, in monstra, etsi partus fiunt sub eodem signo. — maremque eet: sub eodem signo statim post virum femina nascitur. 710 si der e: viribus diversis singularum partium sideris, cf. 711. 712 dodecatemoriis: secundum d. 718 ultima . . ratio — postremum dodecatemorium. — extremis . . astris: si fingimus omnia illa astra una in linea, non in circulo, collocata esse. 722 nee genus est unum: proprie non nova datur ratio dodecatemorii inveniendi, nam in iis quae praecedunt, expositum est quid sit dodecatemorion, non quomodo computetur, si qua pars signi data sit. 726/7 luna constitent: similiter Firmicus II 13, 3: „pone solem in Ariete esse parte quinta et minutis quinque; duodecies V faciunt partes sexaginta et duodecies quina faciunt minuta LX; (LX) minuta unam faciunt partem, ac per hoe fiunt partes LXI (61 °); das Arieti, in quo Solem esse *) Firm. II 13, 1—2. diximus, XXX, Tauro XXX: invenitur duodecatemorion in parte prima Geminorum'. Haec computatio admodum perspicua, comparanda est cum priore parte (727—731) ratiocinationis Manilianae. Pro 'duodecies' Manilius dixit numeris ter quaternis, sed causa multiplicationis, quam addidit, mira est: sublimi totidem quia fulgent sidera mundo; vera enim causa posita est in difficultate dividendi per 21/ (cf. v. 719—720), quamobrem èt Manilius èt Firmicus prius multiplicant partium numerum per duodecim, deinde dividunt per 30 (i2X2\2). — Haec ratio Cat. codd. astr. I p. 154, 16 Dorothei esse dicitur: ó iïè AupóSeog Xf/si . . . xapx tiv tjS' noieïaBai zv.g [loïpag. 729 luna: de luna horoscopo cf. Cic. de div. II 91 ; Housman Class. Quat. 1913, p. 110. — Cat. codd. astr. I p. 154, 23: srvyjv 2skr;vY) TaCp'j) rj.o(pa. sts'" zaüza iïwjïY.y-ig nowGa.5 evpov x'- zavxaq aufkuaa. ano TaCpoj dvcr. [xaipüv X' (30) xai eet. 730 quaeve hinc defuerint: est coniectura Dixoni pro codd. verbis: quae et hinc defuerant et recte Dixonus ita legendum proposuit, nam fieri potest, ut luna sit in parte signi, quae minor est quam Z1^0, velut in Tauro i° vel 2°. Tum reditus multiplicationis (12 X 1 vel 12X2) minor est triginta partibus Tauroque addendus est numerus deficiens (12 vel 24). *) — hinc = partibus illis triginta. 732—734 hi tres versus a multis editoribus expuncti sunt; vereor ne iniuria, nam Manilius parum artis mathematicae peritus, numerum deficientem h. e. numerum post divisionem restantem, qui minor est triginta partibus, rursus vult dividere per 21 2, non sibi conscius se hoe iam fecisse, cum 'duodecies' uel per duodecim multiplicaret, per 30 divideret. — hic.. numerus — triginta. — deficiet se. te dividentem per triginta. 736 cetera ducet eet.: luna deinceps sortes suas ducet (743) vel collocata esse poterit in omni dodecatemorio omnium signorum. 738 haec: quae sequitur. 739 minor est in partibus: ita legendum censui Mnem. 41, 204, cf. paulo infra v. 822. Partes enim fiunt sexagesimae 3° " I2? ratio maior in effectu erit, quoniam in illis partibus planetae vires suas exercebunt. 740/1 dodecatemorii . . . dodecatemorium = partem partis, sed pars illa dodecatemorii non est duodecima, sed quinta (cf. v. 741), ita ut Garrodius legendum censeat: dodecatemorii quota sit quod dicitur esse / pars pemptemorion. ') Verba in versione mea Belgica p. 62, v. 730 {om tot 30° te geraken)- delenda sunt. 10* Ita certe Manilius scribere debuit, sed nisi erravit, in vocabulo 'dodecatemorion' vim adiectivi numeralis d-JAsneglexit, tribuitque ei sensum vocis quae est pars, non curans, quanta pars esset. 743/4 sortes dimidias: partem quintam partium duarum et dimidiae, h. e. 1 2 °. 746 dodecatemorio: proprie in dodocatemorio dodecatemorii, cf. 741. 747 Constructio haec est: stella (errans) dabit effectus suos in viribus eius (dodecatemorii), cuius in fines inciderit in sidere quoque. 751 suos ignota per usus: docet poeta ignota, quo modo adhibeantur, cf. 756, 759' 77T' 781 • 756 turn ponitur usus: deinde discipulo demonstratur, quo modo littera adhibeatur, h. e. scribatur et pronuntietur. 757 syllaba quod mox (758) appellatur membrum, coniuncta formatur et finitur nodis suis, qui membrorum sunt fines. 758 ligandis est optima coniectura Garrodi pro codd. lectione legendi. — per membra (syllabas) verba ligantur, formantur. 759 rerum vires: significatio verborum traditur vel quid illae structurae (758) sibi velint. — artis sc. legendi. 760 surgunt sc. puero scandenti et legenti. 764 praeposterus ordo cf. Lucr. III 621 ; Man. II 783. 767 modulata cum vi passiva, Ov. Met. XIV 428. 768 revocanti numen sc. ad terram, in arte = carmine meo (de in instrum. cf. Schmalz LG4 p. 412). 769 per partes ducenda Jides: gradatim oportet me fidem facere lectoribus. 772 nu dis: hoe pugnare videtur cum v. 775, ubi mons silvester esse dicitur. 775 versat (Bentl., vertit 0) sc. mente, animo, consilio. 779 silicem: caementa, saxa quadrata. 780 rimantur: indagant. —ferrique rigor eet.: 'ferrum aqua temperatur per notum temporis spatium' (Fayus), cf. Verg. G. I 143, sed fortasse tempora nihil aliud est nisi temperamenta *); ferrum enim 'temperatur', Plin. n. h. XXXIV § 145. 781 hinc: deinde. — convenit sc. in unum. 784 cunctanti: exspectes cum Marklando: conanti. 785 rerum: genet, pendet a voce rattone. 787 stupeant: subiectum est: lectores; de acc. cf. Kühner LG2 II 1, 263. De quattuor 788—840 Cardines mundi sive xsVrpa ab astrologis appellantur C&mu"di"S medium caelum, imum caelum, oriens (= horoscopus), occasus, vel eorumque v!. Graece: [j.zao'jo(/.vYjtxa., sive imoyctov, apomónog, Simul- atque autem aliquis nascitur, uno temporis momento zodiacus quasi stare neque moveri videtur; tum novus circulus, qui hodie appellatur l) Cf. II 892 fulmina — fulmenta. circulus geniturae !), qui quattur illos cardines tangit, zodiaco circumdatur, eique duodecim suas partes, templa caeli, imprimit, ita ut zodiacus rursus in duodecim partes dividatur, quarum prima illa est, quae ad horoscopum pertinet. Horoscopus autem id punctum in zodiaco est, quod aliquo nascente surgit supra horizontem. Itaque non est stella, sed gradus zodiaci. Ab eo medium caelum + 9°° distat, a MC occasus rursus + 90°, ab Occ. imum caelum iterum + 90°, ab IMC horoscopus rursus + 90°, nam quattuor partes, in quas zodiacus cardinibus dividitur, non aequales sunt (inter 6o° et 120°), cum zodiacus obliquus iaceat atque loca cardinum definiantur sectione zodiaci et horizontis atque meridiano. Inter cardines singulos trina sunt templa caeli, quae moveri nequeunt et suas in zodiaci partes exercent vires. 790 mutantque volantia signa: cardines modo haec modo illa signa, quae per eos feruntur, accipiunt et vi sua imbuunt. 791 caeli — zodiaci. — in orbem sc. terrarum, horizontem. 792 qua (ubi) caelum nascens sive zodiacus primum terras conspicit aequali limite in partem superiorem et inferitjrem divisas. 794 mundus — stellae. — in tartara tendit, cf. Verg. G. II 292, Aen. IV 446. 797 declinatque diem — facit ut dies ad occasum vergat. — examinat: efficit ut umbrae in medium solarium cadant. 798 fundato . . orbe: quia ibi fundamentum est caeli. 801 per ar tem, ut astrologia docet. 803 orbis: sphaera, omnes stellae. 804 alterna sorte pertinet ad excipiant, nam modo hoe modo illud xêvtpsv stellas excipit. 805 excipiant... jluat: potentialis pro irreali, cf. Kuehner LG2 II 2 p. 401. — in vincula bina: ita ut stellarum orbis bis (proprie quater) fulciatur cardinibus. 809 variant: intransitive, ut II 476. — utque ordine distant: inter se differunt, ut ordine diversi sunt (cardines); utque coniectura est Garrodi pro atque, IV 361. 816 species: 'dignitas quae omnium oculos in se convertit.' 817 reddere iura foro: in foro ius dicere, quod praetoris est. Infinitivus subiecti appositio est (Cramer, der Infin. bei Man. p. 69). 818 suis referendum ad gentes, ut sua (819) ad cuiusque. 820 proximus: cardo qui vi sua proximus est to5 /Jtsffoupav/^a-n. — extrema: ita recte Garrodius pro codicum lectione est ima, in qua nulla est antithesis cum notione quae est in voce proximus, etsi illa antithesis propter quamquam requiritur. 821 orbem — caelum, sphaeram, cf. 798. 822 minor in *) Bouché-Leclercq p. 257—259. 1% yevéaeu;). specie, quia cardo imus est. 823 censusque cf. Firm. II 19, 5—8. 824/5 Hi versus illustrant superiorem. — scrutatur: ad cardinem transfertur, quod hominis est, qui eius vim sentit. — ex occulto: e terrae visceribus. 828 aequali.. in parte: propter locum, qui medium tenet inter cardinem summum et imum. 829 hinc: 'quia tempus in horas describit.' — horoscopus, cf. Aug. de civ. dei V 2: 'propter caeli particulam, ubi ponitur horae notatio, quem horoscopum vocant'. — editur: vocatur, Lampr. Ant. Diad. 6: 'diem natalis sui in publicum edidit'. 830 externum: Latinum, ex animo Graecorum dictum. 831 De hiatu post voc. vitae cf. Cramer de Manilii elocutione p. 19. 832 fortunamque dabit rebus: nostris coeptis favebit. — ducetqueper artes: dux noster erit in artibus colendis. 833 qualiaque excipiant eet. haec sententia interrogativa a verbo decernendi pendet, quod sumendurn est e verbo dabit (832). 834 cultus: educationem. —sede: condicione vitae. 835 utcumque. . . subscribent: prout bene aut male subscribent, annuent astra (=planetae), cf. III 119, 128. 836 emenso... mundo: abl. abs. non se ad subiectum sed ad obiectum sidera adiungit: postquam sidera mundum emensa sunt. 839 coniugia: hic locus ab Aegyptiis appellabatur yatj.1v.0q sive ■jy.u.oorrAot;, Bouché-Leclercq p. 273, 2. De quattuor 841—855 Manilius primum intervalla tractat quae inter singulos intervallis cardines sunt iisque partes quattuor vitae tribuit. Deinde intervalla quae inter car- ... 1 1 -,1 dines sunt. lila rursus in binas partes dividit, ita ut exsistant templa caeli quae dicuntur octo (864—917). Postremo his addit quattuor regiones (918— 967), quae cardinibus non similes sunt, sed in quibus cardines collocati sunt. Ita totum caelum dividitur in partes duodecim, cf. Firm. II 19 'de duodecim locorum potestatibus'. 842 memori. . mente, cf. Lucr. II 582 (Rösch M. und L. p. 83). 843 per maius sc. spatium extensa quam ipsi cardines. 844 curvatur, nam pars circuli geniturae est. — summum in orbem: usque ad MC. 845 asserit annos: sibi sumit tuendos, cf. 815, 922, III 60, 135, 519; IV 700, 746, 786, 795. 846 quod.. premitur eet.: quadrans secundus, qui declivis a supremo cacumine caeli fertur eique subiacet. 848 sub sede: sub loco suo, in finibus suis. 851 et propria serie varioque eet.: 'coniunctio et locum hic non habet' (Bentl.), sed leviter interpungendum esse mihi videtur post tempora vitae (850), deinde et respondet sequenti coniunctioni -que (cf. I 801 ; IV 907). — propria serie: iam suo ipsius progressu pars illa tertia vitae appropinquans senectuti exercita est, sed praeterea accedit varius cursus, h. e. multa incommoda vitae. 853 cursus redeuntis ab imo (ita Ellisius pro codd. lectione redeunte sub imo): ubi cursus partis intermediae, quae ab imo caelo redit, absolvitur. Ita intellego haec verba, etsi durum est post redeuntis mente supplere partis, quae vox subiectum est verbi complectitur (854). 853 supinatum: qui quasi resupinus iacet inter imum caelum et horoscopum. 856-—967 Ut supra demonstratum est (841), Manilius caelum in De duodecim duodecim partes (domos) dividit, quarum vim in se recipiunt zodiaci eoru'°^e vl signa, quae eas praetervolant rursusque reddunt praetergressa. Ex iis partibus XII quattuor sunt penes quattuor cardines (I IV VII X) reliquae octo dividuntur in Ènxvxfopxg et c/.Koy.Xijxx.Tix. Partes enim quae cardinibus succedunt, ascendere dicuntur atque idcirco èhxvxcpopxi sunt (II V VIII XI), quae plerumque favorabiles tutaeque sunt, contra eae quae ab iis declinant, vt.wjxusj.-x vel inuxiarpopai vocantur, quae loca parum efficacia vulgo sunt (III VI IX XII), cf. Bouché-Leclercq P- 273- 856 sub qualicumque jigura: non refert, qualis formae sidus sit, sitne Aries an Taurus an Gemini eet. 857 partibus inficitur mundi: imbuitur ea vi, quam habet pars mundi, quam praetergreditur, cf. 357. — astris: sideribus, zodiaci signis. 859 caeloque remittunt: hoe non potest omitti, nam manet sua cuique parti caeli vis, quam reddunt ei sidera, simulatque in aliam transgressa sunt. 860 vincit enim natura genus: breviter dictum pro: natura unius cuiusque loei vel partis caeli genus sideris quod praeterit (861), vincit. 861 praetereuntia sc. astra, sidera (863). 863 poenam referenda... sedis: sidera non impune lónovq transeunt sed referunt eorum mores, ut filius Aeneae ore patrem refert (cf. Verg. Aen. IV 329). 864—880 Quattuor describuntur tÓtioi, qui infelices dicuntur: XII qui supra horoscopum est, VI qui sub occasu est, VIII qui super occasus, II qui sub horoscopo iacet. De his locis ita docet Firm. II 19, 3: „est autem piger locus (II) ab horoscopo alienus; ideo et inferna appellatur porta *), quod nulla cum horoscopo radiatione coniungitur"; § 7: „in hoe signo (Vl) causam vitii et valetudinis inveniemus, qui locus Mala fortuna appellatur ob hoe, quia locus est Martis"; § 9: „ex hoe loco (VIII) mortis qualitas *) Idcirco Scaliger in v. 870 legit: porta laboris. invenitur"; § 13: „hic locus (XII) a Graecis cacos daemon appellatur, a nobis Malus daemon... est autem locus Saturni". 865 infelix regio: xii est locus duodecimus ab horoscopo (computantibus a laeva ad dextram), tertius autem a medio caelo. 866 vitio fecunda, cf. Firm. II 19, 13: 'v i t i a etiam in hoe loco et aegritudines invenimus'. 867 par — aeque infelix. — fulget sidere: poeta de sidere cogitat, quod in eum vi locum venire eiusque vim in se recipere potest. — sedes: locus sextus est, de quo cf. supra. 868 velpraestite cardine mundi (ita cum Jacobo et Garrodio legi pro codd. lectione neu praestet (praestit M): etiamsi cardo (horoscopus, occasus) iis vicinus est et patrocinatur, cf. Ov. Fast. V 129. 869 fertur deiecta: afflicta, humilis, infelix appellatur. Est vocabulum astrologiae proprium, cf. Firm. II 17: 'de pigris et deiectis locis". — praetenta: imminente. 870 ora laboris: hanc lectionem retinui, quia revera duae illae regiones (XII et VI) orae sunt laboris. Porta autem inferna appellatur locus secundus, cf. Vett. Val. II 14 (p. 68, 9 Kroll): chCzepos xórng xockefctxi "Aiiïov ui/kYj, de quo loco M. infra (v. 871—872) agit. De his duobus inter se e regione oppositis astrologi fere eadem dicunt, Catal. codd. astr. V 2, p. 93, 13: g' oc'j/m'j crivoug ïyppag mxSovg aaStvztag, p. 93, 19: t|3' Ëévqg ïyppaz, èoiikw <7ivovg xivduvwv xpnrjpiwv naSovg Savexrov aaSsveixg. — scandendum in viii et 11 loco duodecimo est, cadendum in sexto. 871—874 Locus VIII super occasum, locus II infra horoscopum est, uterque funestus, nam secundus est porta inferna, ut iam diximus, etpraeceps ire videtur ad IC, octavus „epicatafora" (Firm. II 19, 9) appellatur et zónog Smzzrj est (Vett. Val. II 8, p. 64, 1 Kroll), sola occasus regione ab interitu separatus. 872 sors agitur: fere idem ac sors est, cf. Ter. Hec. 394. — superne scripsit Scaliger, supina quod M exhibet, Garrodius interpretatur per 'buckling', provocans ad Cat. 17, 4: 'ne supinus eat (ponticulus)', sed vereor ne hoe adiectivum non quadret in regionem alteri regioni impendentem. 873 vicino cardine, sc. occasu. 874 frau data: privata fulcimine, quod ab occasu praebetur. — Typhonis... sedes dicuntur, quia ut Typhon fulmine ictus sub Aetna sepultus est, ita haec loca tristia sunt et lugubria, Bouché-Leclercq p. 278, 3. Nomen Typhonis cum alibi non commemoretur, ubi sermo est de dis in his duodecim locis versantibus, ab ipso Manilio in carmen introductum esse credo :), A) A Firm. 1.1. in secundo loco nullus deus ponitur, in octavo Luna. cf. Verg. G. i, 278 sqq.: 'tum partu Terra nefando Coeum lapetumque creat saevumque Typhoea/ et coniuratos caelum rescindere fratres./ ter sunt conati imponere Pelio Ossam/ scilicet atque Ossae frondosum involvere Olympum;/ ter pater exstructos disiecit fulmine montis'. 876 minores sc. magnitudine. 877 in altum: in profundum terrae, cf. Col. 1*. r. XI 3, 64 'in altum descendere'. 878 super rediere cadentes: recciderunt in eos, a quibus exstructi erant. 879 cessit in tumulum — in dicionem tumuli venit. — belli vitaeque: tumulus, qui et Typhonis vitae et bello finem imponit. 880 sub Aetna, cf. Hom. II. II 783: st'v 'hpiuoiq, 0B1 rpaol Tvyaéoq s[xp.sva.i e'jvac, Verg. Aen. IX 716: 'Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.' — fiagrantis: apud Verg. Aen. III 578 Enceladus, apud Pind. Ol. IV 11 et Aesch. Prom. 365 Typhon sub Aetna iacet. 881—890 Locus xi XI describitur, qui regionem MC sequitur a dextra ad laevam numerantibus, de quo Firm. II 19, 12: 'appellatur autem hic locus a nobis Bonus daemon vel Bonus genius, a Graecis agathos daemon. In hoe loco medium caelum frequenter partiliter invenitur. Est autem locus Iovis'. 882 cedat est coniunctivus modestiae, ut aiunt. — cui lungitur, astro: ita Huetius restituit pro: qui fungitur, astro, recte, nam undecima domus |U.s<7oupavv^aTi iungitur, vicina est. 883 spe melior quam priores (II VI VIII XII). 884 altius quam priores.:) — summae.. fin is (fint ed. princ.): zou — addita sc. circulo geniturae, nisi cum ed. princ. legendum est fini. 885 in peius . . . cursus iungenda inter se sunt, est enim figura quae dicitur C$ xai rtvt ysWt rcoXttaas imxpazriBévza. c/cdov anavza. zv. zccri r^v ouov[iév/iv sv o'j/ óloig ravrwovTa xai tptaiv Its c/piJuS) zó5 zvpeSévzi iv zü 'Ji/xnz^u/j.zi npotnlsxsvj zov apiSfiov zèv s'jpeSsvza int zoü apoTxónov eiza ovzug dndkvsvj ') dito zoü copoexonov éxaazo) [xoïpag X' xai 1roorefv iv no(a xazaj:r,cji 6 dpi$[j.og ó svpsSz'tg xai iv no(a [xotpef. xai ixitm Xsyctv eivat zov xlrjpov zng zxt/r\g. 189 ortivo totidem de cardine duces: quoniam partes in zodiaco a dextra laevam versus computantur (ab Ariete ad Taurum eet. via est contraria motui indicum, qui in horologiis nostris sunt), ducere partes de horoscopo significat: deducere secundum signorum ordinem (ditolCmv, éxfiaXhiv). 196 verte vias: quid haec verba sibi velint, docet fragm. Nech. et Pet. 19a (Riess p. 363): ozav xlrjpov zv/yjg la^dvrig, -qjJpag füv ano yiKov ini nik'rwj dpOust xai zd ha dno apoaxónoxt xai ent zd inousva züv 'Cf.yjiwj ditéhie (h. e. secundum ordinem signorum). vvxzog dl zo dvdnahv. ') lam hoe verbum docet has partes esse collocandas a dextra horoscopi, cf. Bouché-Leclercq p. 289, 3. zo «WnaAiv dk xt èrriv; t'va ktts azk/jwig int r~)xrsj noir^g vm urf/l-.i eig xv. hótAsva a/1' a's te/ rr/ojiizva. (adversus ordinem signorum: Aries Pisces Aquarius eet.) anolCmr,g. 200 tot numerare iubet: quod paulo ante (189) appellabatur ortivo de cardine ducere, hic dicitur numerare, adnumerare, npom&é-jai, quia dextrorsum partes adduntur adversus ordinem signorum. 202 ordine naturae: ordo athlorum (Fortuna, Militia, Negotia urbana eet.) non mutatur. 203—246 Difficillimum est locum horoscopi invenire èt propter De horoscopï longitudinem immensam horizontis, in quo id punctum tenendum invèniCe°ndo. est, ubi pars certa eelipticae surgit, èt quia non aequo tempore utuntur signa in surgendo, ut non lieeat singulis signis binas horas ad surgendum tribuere. Haec ratio distribuendi recte se haberet, si signa in aequatore, non in ecliptica essent. 203 agili. . corde, cf. V 62: „agilem officio men tem". 204 nati pendet ab horoscopon, ut etiam dicitur: „horam eius nemo novit", Sen. apoc. 3, 2. Cum Breitero edidi in tali tempore, quod cum participio nati iungendum est significatque tempore dato. Quod Housmanus dedit natalis tempore, quod dictum putat pro tempore diei natalis, iuxta participium nati vix potest ferri. 205 immenso . . orbe = horizonte infinito, cf. 215 et 502. Proposuit Scaliger immerso. . orbe, quod Housmanus tueri conatur verbis Pauli Alexandrini R: h r/jg c'izoxvyjnxïjg yrj.epccg topoaxQTzmva [loipia. f-ig oenb roj dfcevoüg zócjuiou sig iov ifirpavü «vaxsXXst. Vereor tarnen ne non recte dicatur: horoscopus immerso orbe surgit, cum horoscopus ipse pertineat ad mundum submersum et una cum eo se tollat. 207 fundamenta: ut astrologi Graeci horoscopum appellant pao-tv sive Szulhov (Paul Al. K 3, Sext. Emp. adv. math. 50—1); Firm. II 19, 2: „ex hoe loco totius geniturae fundamenta noscuntur". — nee consonat ordo se. reliquorum cardinum, cf. II 522. 208 cardinibus . . falsis: si cardines falso notantur. —gubernant: ab astrologis Graecis horoscopus oÏolB appellatur, comm. Ptol. tetr. p. 99. 209 mentitur faciem: falsam speciem induit, Verg. Buc. IV 42; Ov. Met. V 326; Maneth. V 27: Üv (J'ójpïj pag rijg AiyCmov. Id. II 11 (Heiberg I 1, 109, 5): iviïótazóg sazi razpa'XXïjXog wS cv av ysvoizo r, r. oV atTtav i<7Yifxepia öiv navzóg srn nap' avToig. 305 'Chelae fideles a iusta Libra non sunt diversae' (Housm.), cf. Maneth. II 136 sqq., Catal. codd. astr. G. IV p. 152, 7: chkaiov Zuycg. 307 medins mundus est aequator, qui, quoniam aequalis super transversum vertitur axem (oi uokoi èni zou èpfcpvzog TTt'TiTouci), recto ordine praecingitur, h. e. recte secatur circulo horizontis. De hoe usu verbi praecingendi cf. Plin. n. h. XI § 1 : „insecta appellata ab incisuris, quae nunc cervicium loco, nunc pectorum atque alvi, praecincta separant membra". — aequalis: nam in quocumque signo sol versatur, circulus quem supra horizontem efficit, semper aequalis est alteri parti, quam infra ducit, quo fit, ut semper noctes longitudine pares sint diebus, cf. dr/oxofj.oüvzai de (vno totj èpiCpvzog) nocvzeg oi napc/llYjloi y.Cyloi. 309 illi = illic, cf. Verg. G. III 17 (ubi codex Romanus illic praebet). 310 tempus sc. dierum et noctium. 311 Sub aequatore nulla est fallacia mundi, quippe qui neque noctem neque diem ulla hora fraudet, sed aequales relinquat. Poetam signifïcare voluisse ascensiones signorum, quamvis revera inaequales J), tarnen hominibus illic degentibus aequales videri, credere nolim; vix enim tantum scientiae ei tribuas. 312 anno: iure Bentleius pro aevo, nam hoe erat premendum toto anno noctes manere inter se similes. Similis simili: eiusdem vocabuli repetitio pronominis reciproci vice fungitur, cf. Cic. top. 49: 'contrariis contraria non convenire'. 313 omnibus.. signis: quocumque in signo sol versatur. — autumnus.. ver. . unum: tales sunt dies et noctes in omnibus signis per illas regiones, quae sub aequatore iacent, quales sunt per alias ubique regiones autumno et vere. 314 una quod aequali eet.: Phoebus dicitur aequalis, quia sub aequatore semper cursum suum in duas partes aequales dividit. — linea magis regionem rectam, obliquae contrariam, indicat quam viam solis, cf. Gemin. VI 26 sq. (p. 78, ^5 Man.): otiov &oi noloi sni zou ópiCovzog mnzoviw, cïvaipovixévov zou aiziou rog c/.viaózrizog xüv 1) 'In recta sphaera Gemini Cancer Sagittarius Capricornus paulo tardius oriuntur quam cetera' (Housm.).. Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 12 r,u.~porj, zovzo d' b zo ejxki[xa (inclinatio mundi), siXéyoog evixfiaivei icryifispiav Eivai dia navzog nap a.vzoig. navzocg ulv yap zo Dg xwtXsug 0 r'/.iog tao/povw; nepiGzpetpzzoct xai zobg [/.sïfyvocg xoci zobg ÈXazzovccg dia. zo nepi ttva fwjovza v. Ojxovv ezi uh ovzi avzü vno zov ivYiixepivov ivAzzpog tov tïoXmv ene zov épi^ovzog óf$v<7£zoci , insidav dl ocpyjov Xa[3v] zov sxstösv evzavBa napayivEaSai (simul ex illa terrarum parte recedas), 6 ub vóziog aizü nokog exmxpvf&ioezou (fugiet pars altera terraej, Ma.yvsj.iug vno zov xaza zh y/jv -/.vpz^tj.azog (per convexa fastigia terraej, 6 de fiópeiog ex zov npog léyov eig V'bog h iËaipoizo (pars altera reddeturJ. — ex illa terrarum parte: e parte orbis, quae sub aequatore est. 324 quicquid: in quantum, Liv. 31, 1, 5: 'quidquid progredior . — ad extremos . . axes: ad utrumque polum, nam de utroque verum est, sed poeta imprimis cogitat de polo septemtrionali. — temet praeverteris retinui cum Regiomontano, etsi haec verbi praevertendi notio nusquam alibi invenitur. Possis conicere temet provexeris (Housm.) vel cum Bentleio temet deverteris. 325 per convexa . . . fastigia terrae: zo vsj.zv. zr,v yr,v xvpzw[j.oc, cf. Caes. b. c. II 24, 3 : 'iugum . .. paulo leniore fastigio ab ea parte, quae ad Uticam vergit'; Man. V 11. —gravigressu: optima coniectura Breiteri et longe praeferenda lectioni Housmani male iam sonanti: gradus gressum (in versu superiore: provexerit). Matritensis enim exhibet: gr avis gressum. Qui fastigia terrae rotundae conscendit, ei motus gravis est. 326, 7 tereti solo et orbem in tumidum ad eandem spectant rem, sc. ad terrae formam rotundam et convexam. — decircinat, cf. I 296, 638, 713. 328/9 conscendes... degrediere simul: in globo motus conscendendi idem potest dici motus degrediendi sive descendendi, prout locus est, unde motus spectatur. Is enim, quem relinquimus, nos descendere, is, quem petimus, ascendere dicit. Eadem notio invenitur I 232 sqq. et 241 sqq. 330 reddetur: cf. Cleom. 1. 1.: -/.al ovzug acv c/.jzü sy/jdu.7. Acipfixvoi 0 y.ozij.og c/.no t£>v fiopetwv wg snc zet voztoc' zvj. zv. ij.Iv ayczvrj, zv. 'Y a'si'fc/jvfi yevotz' srv avzü twv nepi zobg nokovg aozpwv. — sed: cum ab aequatore ad polum septemtrionalem proficisceris, pars terrae tibi reddetur, sed caeli facies alia erit. — injlexerit sc. se, cf. Cleom. I 7, 35 (p. 64, 7 Ziegler): npbg [j.e 1) Gfaipw dicit, cum poli in horizonte sunt. Recte Cleomedes I 7, 34 (p. 62, 11, Ziegler) uapanXr^aimg zo tg u/Aoig h zoïg vno zovg uokovg zXtaaat av.. — in utrumque: in utramque partem h. e. ab Ariete usque ad Virginem astra numero horarum crescunt in oriendo, contra a Libra usque ad Pisces decrescunt. 416 diversam in sortem: in contrariam partem, nam in occidendo horarum numerus ab Ariete decrescit, a Libra crescit. Accurate Geminus VII 36, 37 (p. 98, 20 Manitius): y.al nxvxw zav g sec^ distributivum vicena docet Manilium re vera voluisse: ter centum (= centena) -(- ter vicena = 360, qui numerus tantum dimidiam partem circuli indicat, nam duodecim signis opus 360 stadiis ad oriendum et iterum 360 ad occidendum est. 420 töta pars, quota eet., cf. Colum. V 3, 5: 'quotcumque pedum spatia facienda censueris, totam („zooveelste") partem longitudinis et latitudinis duces'. Rursus per ambages poeta venit ad id quod quaerit, sc. numerum horarum diurnarum, quem dies longissimus habet, cum sol in Cancro versatur. Hunc computat eo quod a summa horarum numerum horarum nocturnarum detrahit. — usque scripsit Iacobus pro utque (M) vel uterque (LG). Indicat autem hoe adverbium, id quod cotidie solet fieri. 421 omnibus sc. 24. — nomine noctis, ut infra sub nomine noctis 425, locutio est e sermone argentariorum sumpta {nomen — „post"). 422 peragat (0): Usitatius esset peragit (Bentl.). 423 quodque... exsuperat: quod superest de summa demptis iam stadiis noctis minimae. 424 sextamque: 24 horae — . 972 horae — i4x/2 horae, quarum sexta pars est 145'. Stadia autem 720 valent 24 X 60', 145' igitur valent = 72V2 sta(ha. — trade Leoni, ut supra (v. 399): vicino tribuat... Leoni. 425 qui steterit: qui computatus erit, si numerum horarum diurnarum a summa (24) detraxeris. 426 pars illa = sexta, cf. 424. Computatio haec est: 24—HV2 = 9V2 horae, quae in partes sex dividuntur, ut sexta pars sit 95', quae valent 471 2 stadia. 427/8 Discrimen inter 721/o (Leo) et 47Y2 stadia (Taurus) est 25 stadia, quot stadiis Leo plus egebit quam Taurus et Taurus minus quam Leo (in oriendo). Ergo hanc partem = Taurum, ab illa = a Leone. 429 tertia pars etus: 25 : 3 = 8'/3. — superaddita: 47x/2 -\- S1/^ — 55ö/6 stadia accipunt Gemini. 430 simili... lucro: óixoicf. av&ftsicócrei; quod paulo post (432) appellatur novo... munere. — 431 tutata: unumquodque signum consequens re tin et numerum stadiorum, quem iam antecedens accipit in oriendo, ac praeterea lucrum suum addit, cf. 407 vinciat. —prioris: accusativus est. 433 tustae: quae diei et nocti partes aequas tribuit, cf- 3°5- 434 breviantur: decrescunt. 435 ad fines: usque ad initium Arietis et ultimos fines Piscium. — conversaque... lege: lex sive ordo „lucrorum nunc inversa est, nam cedentia (= occidentia) signa ab Ariete ad Virginem accipiunt numerum stadiorum, qui usque minuitur, a Libra ad Pisces numerum, qui usque crescit. In oriendo discrimen idem, sed ordo inversus est, ascensiones enim crescunt ab Ariete ad \ irginem, decrescunt a Libra ad Pisces. 438 suos ortus: tempora, quibus in oriendo utuntur. 439 quod: quam rationem. — cum praepositro, simul coniunctio est. — acceptaveris: „sub corde sagaci condideris (II 898). 440 in nulla... regione sc. terrae. 441 Singulis signis suum cuique tempus in oriendo poterit tribui inde ab eo signo, in quo sol versatur, quocum oritur. 443 482 Nova digressio, quae nihil ad horoscopum inveniendum Quae diei et pertinet, sed quam poeta inseruit ut suam peritiam in numeris et , n°c!,!s , • 1 x 1 longitudo sit rationibus per versus exponendis ostenderet. Monstrat autem quae varüs ann, sint menstrua dierum incrementa, a bruma, quam in prima Capricorni temporibusparte ponit (aliter v. 2^7), incipiens. 443 quibus... momentis: quibus temporis incrementis. — hiberm... menses: tempus diurnum hieme. 444 per sidera cuncta, cf. Gemin. VI 29 (p. 78, 25 Manitius): ai /uivxoi ys n h.) Iure igitur Scaliger verba, quae sunt triplicant et duplicant in vv. 466 et 467 sedem inter se mutare iussit. Housmanus, qui lectionem traditam defendit, male interpretatur vires acceptas, non de incremento, etsi Manilius ubique in his versibus de eo agit, sed de discrimine, quod inter diem brevissimum Capricorni (9 h.) et diem longissimum Aquarii (ioy2 h.), inter illum et diem longissimum Piscium (12 h.) intercedit: ioy2 — 9 = 1V2 = 3 X V2 (triplicant) et 12 — 9 = 3 = ' /j (duplicant). 468 redditur sc. in Ariete. — aequatae sc. diebus. — faenore = ternis horis, cf. 457* 469 incipiunt sc. noctes. — propria de sorte: de duodecim horis, quas sub Ariete habent. 470 cede/ e transitivum est. — diversa.. lege labuntur tempora, quorum inciementa, cum a Capricorno ad Pisces aucta sint, ab Ariete ad Geminos minuuntur. 471 totidem: horam unam et dimidiam. 473 cumulentque (sc. Gemini, cumuletque sc. pars dimidia) damna priora, quibus noctes iam affectae sunt. Housmanus lectionem cumuletque probat, quae admodum ambigua est, quia singularis Tauro antecedit et sequitur dimidiam accusativus. 474 sqq. sic ultima (Gemini) primis (Capricorno) 1 espondent pariterque ilhs (Geminis et Capricorno) respon- dent quae proxima fulgent (Taurus et Aquarius) et media astra (Aries et Pisces) censentur aequatis viribus (aequale habent incrementum), praecipuosque gerunt motus (nempe utrumque signum horam unam et dimidiam) ad tempora varianda (ad numerumhorarumdiurnarumaugendum). Comparantur inter se series ^ is: x et series V V n. Contorte Housmanus versum 475 ita construit: pariterque (aequatis censentur viribusj, quae illis proxima fulgent et media astra. 478 hac vice: in versibus superioribus de dierum incrementis sermo erat, nunc poeta ad noctes transit, quae inde a Cancro (solstitium tardi cum fit sub sidere Cancri 480) incipiunt crescere isdem temporis incrementis atque dies. discedunt sc. a Cancro ad Capricornum. 478 tollunturque dies: sensim auferuntur, minuuntur, cf. Cic. de legg. III § 40: 'nullo magistratu iuvante tolli diem utile est.' 481 tuncque: sub Cancro. diem brumae nox aequat: nox tam longa est quam dies hiemalis. — dies (sub Cancro) aequat longa tempora noctis (sc. hiemalis). 482 similisque redit quam creverat actu: dies decrescit a Cancro usque ad Capricornum isdem vicibus (cf. v. 478) atque crevit a Capricorno ad Cancrum. — actu: modo celeritatis. Fortasse legendum: similique redit quo creverat actu, quia similis quam soloecismus videtur. De altera 483—509 Nova ratio horoscopi inveniendi, quae cuique signo onenti horoscopi ^ horas duas vel partes tricenas (cf. 489), supra a poeta explosa 'ratlonef' est, cf. III 218 sqq. 484 quandoque non interrogativum, sed indefinitum est cf. III 296. — vadis: Oceano vel honzonte, cf. \ 696. 485 requiritur sc. astrum nascens. 486 aspicies: consules solarium, Sext. Emp. adv. math. 27 sq. — revocabis in ipsum multiplicans: multiplicabis, cf. IV 496; Pers. VI 78. 488 adiectis quinque. . . summis: quinquies addito eodem numero. Animadvertendum ubique h. 1. sermonem esse de hora prima, secunda eet. diei, ut veteres eam indicare solebant. Nostra consuetudo horas indicandi, ut consentaneum est, ab hac ratione abhorret. — qualicumque sub hora: sive brumali sive aequinoctiali sive aestiva, quod falsum est, ut ipse Manilius supra demonstravit, cf. vv. 385—442. 489 ter quinas. . . partes:^ cuncta signa horis quattuor et viginti partes 360 emetiuntur, itaque singulis horis 26° = 15 partes sive gradus. Sed hae partes aequatoris sunt, non eclipticae, ut JVI. arbitratur. 490 constiterit. certo constitutus erit. — coniungere: idcirco M. illas partes, quas Phoebus in signo iam emensus est, addit, ut postea in numerando initium facere possit a prima parte illius signi. 491 super ent: supersint. — per signa: in ecliptica; proprie in signo, in quo versatur. Velut si quis natus est sole partem XVI Tauri ohtinente, hora VIII. Octo autem horae partes 8 X = 120 valent, cui adde partes 15, quas sol in Tauro perfecit 120 -|- 15 = 135. Tum numera a Tauri principio per Taurum, Geminos, Cancrum, Leonem et desines in XV Virginis, qui erit locus horoscopi. 493 vicem: tricenas partes. — quo... in astro: ei astro, in quo. 494 sequentur: a laeva, /a-ra ra inó[j.evipaTwp, i.e. quasi horoannus quisque i0gium totius vitae. Primus enim annus vitae sub tutela eius signi est, aut mensis aut 0 . • j • dies aut hora in quo sol versatur tempore partus, primus autem mensis dominum Slt! habet signum, in quo luna est, prima hora primusque dies sub tutela sunt signi horoscopantis; reliqui anni menses dies horae se ad signa sequentia per ordinem aggregant, cf. Firm. IV 20, 2 : „tempus ergo vitae a Sole (sc. anni) et Luna (sc. menses) et ab horoscopi parte (sc. dies et horae) et quod est potissimum et a domino geniturae debeS diligenti ratione discutere; quae omnia, licet in hoe opere sparsim dicta sint, specialiter tarnen in singulari libro, quem de domino geniturae et chronocratore ad Murinum nostrum scripsimus et comprehensa sunt et explicata". Sed Manilius etiam aliud novit systema, in quo horoscopus chronocrator est èt annorum èt mensium èt dierum èt horarum, ita ut uno die hora duplex vel duodecima pars diei semel veniat ad idem signum, uno mense dies bis, uno anno mensis semel, dodecaeteride sive annis duodecim sive anno Chaldaico (Bouché-Leclercq p. 489, 1) annus semel, cf. Firm. II 27, 3 : „annum autem facillimis rationibus invenimus, nam ab horoscopo semper sumit exordium et primus annus erit in quo est horoscopus constitutus, secundus in secundo signo, tertius in tertio et sic ceteri per ordinem". Paulus Alexandrinus Q 3 (ed. 15 86 Witebergae) in capite mpi bnauxov vsj.1 [xyjvog mi riuJpag computat, si quis annos habet 26 et horoscopum in Leone, in quod signum annus mensis dies eius cadat. Est haec raticionatio quasi genus quoddam xwv y.ry.Tapyj2v, Bouché-Leclercq p. 488; v. Wag. Astrologie eet. p. 9. 510 sua reddentur... tempora signis: unumquodque signum suam temporis partem, sive horam, sive diem, sive mensem, sive annum accipiet regendum. 511 quae sc. signa. — divisa etiam: 'praeter omnia quae de iis ante docuimus' etiam signa divisa propter varia tempora vitae. — ducuntur: referuntur. 513 per quos: pron. relativum genus proximi substantivi {dies) induit, sed referendum ad omnia nomina antecedentia (annos eet.). — singula sc. signa. 514 'Primus annus dodecaeteridos genethliacae erit cognominis eius signi, quo sol ejfulserit sc. tempore partus; aliquis natus est sole in Leone posito, eius dodecaeteridos genethliacae annus primus erit annus Leonis, secundus Yirginis, tertius Librae et sic deinceps' (Seal.). 515 annua... consumit tempora: quia sol lustrans mundum annum consumit ad cursum suum in zodiaco conficiendum. 516 alii sc. anni. 517 dabit menses: a signo, in quo luna erit, menses exordium sument. 521 signa per — per signa, de hac praepositionis postpositione, cf. ed. crit. p. 188; I 156. 522 omnia... in astra: velut si hora ad Arietem, dies ad Aquarium, mensis ad Capricornum, annus ad Pisces pertinet, cf. Boll Sphaera p. 335, 3. 523 (tempus) suos va?~iaret... rnotus: mutaret suos motus alternatim per signa, h. e. modo cum hoe, modo cum illo signo se moveret. 524 ut cuiusque vices ageret eet.: ut referret sortem signi cuiusque se circumferentis. 527 vota: quorum aliquis damnatus est, si preces eius exauditae sunt. — nee in cunctos servat fortuna tenorem: erga cunctos fortuna se infidelem praebet. 528 usque adeo.. i/sque: de industria poeta idem vocabulum sensu diverso initio et fine versus videtur posuisse. Prius enim usque demonstrativum, alterum temporale est, cf. 530. 531 seque ipse dies aliumque requirit: se dies requirit, quem apparet alium esse, cf. Hor. C. S. 10: 'aliusque et idem nasceris'. 533 distant: sc. inter se et diversa sunt. 534 per numeros omnis aevi... volantis: per omnes partes eclipticae, quae pro horario est, per quam volant signa1). 535 mentes Stoeberus, Iacobus (menses: 0): quod proprie signorum est, mentes ejjicere, hoe transfertur ad tempora, quae sub signis sunt, sed concedendum est Housmano in locum magis quadrare lectionem vitas, quam proposuit. 536 quorum vicibus turn vertimur: quibus vertentibus nos tum obnoxii sumus. 537—559 'altera ratio, cuius signi quisque annus aut mensis aut dies aut hora sit' (M). 537 caeh nascentis ab hora est versio Latina vocabuli Graeci horoscopus. Quamobcausam interpolator versus 538 et 539 addidit, quasi poeta nunc primum, non septies ante, horoscopon memoraverit. Postquam duo illi versus inserti sunt, ablativus hora abiit in genetivum hbrae (0), qui cum vocabulo sidere iunctus est. 538 Pro inventuros Postgatius in versu spurio coniecit inventores sc. artis mathematicae. 541 capite ex uno: ex horoscopo, non e variis locis eclipticae. 544 vices: munia, quibus funguntur. — tardius: nam annus tardior mense, mensis tardior die, dies tardior hora peragitur. Contra hora citior die, dies mense, mensis anno volvitur. 545 sqq. Locum inter- ') Housmanus explicat: 'partes e quibus aevum constat, annos menses dies horas', sed qui fieri potest, ut tempora (h. e. anni menses eet.) divisa sint per annos, menses eet. punxi, ut Bollius Sphaera 335, 4 docuit, cuius interpretationem etiam secutus sum. 546 hora: intra unius diei tempus hora quaeque (sc. (duplex, „Doppelstunde" Germani dicunt) ad unum signum venit. — bis mense dies: parum accurate, nam proprie dies uno mense 26/12 vel 27/12 vicibus ad idem signum pervenit. 547 solibus: soles non dies sunt sed anni (cf. 580, 595; Nemes. Cyn. 121 sq.), bis sex soles ergo sunt dodecaeteris. Quod Bentleius pro solibus substituit mensibus, abhorret a sententia, quae h. 1. notionem requirit multitudinis, cuius annus sit pars duodecima. 548 Potest aliquis putare, si capite ex uno menses annique diesque atque horae incipiant, cuncta in idem tempus concurrere, h. e. nullum discrimen esse inter cursum variarum temporis partium, sed hoe dijjicile est, nam (549) eet. 549 Post hunc versum pro v. 549a, quem ego cum Bentleio inserui, Housmanus addidit duos: atque dies atque hora simul: sibi discrepat ordo. saepe fit ut, mitis tulerint qui sideris annum, sed fortasse unus ille, quem dedi, sufficit, quia Manilius magis exempla dat fmensis et annusj quam omnes temporis partes enumerare necesse ducit. 549* mitis . . . signi: velut si quis horoscopum in Ariete habens, natus annos 13, menses 4, dies 5, horas 6 caelum consulit, annus eius rursus in Arietem incidit, sed mensis in Cancrum, dies in Leonem, hora in Virginem. 553 nihil sc. horum, neque annum neque mensem neque diem neque horam. — sibi: inter se. 554 signis: non fas est annos signis credere, in quae incidunt, quia menses dies horae non in eadem illa signa eodem tempore incidunt. Itaque etiam alia signa atque illud, in quod annus incidit, vim suam exercent. 556 properant horae, quae uno die ad idem signum redeunt, morantur anni qui dies 365 vel 366 consumunt, ut ad signum sequens possint transire. 557 deest aliis tempus, si numerus horarum vel dferum eet. in partes duodecim divisus nihil habet quod supersit, adest tempus, si quid post divisionem restat. 557/8 recedit sc. a signo, in quo horoscopus est. — redit ad signum horoscopans. — mutatur tempore: velut si vis signi, in quo annus est, variatur vi signi, in quo mensis versatur, quod ipsum sorte dierum (559) premitur. Quot annos 560—580 Sequitur locus, quem Graeci rept /póvwv S&rijs dicunt (cf. qSüodque Riess, Nechepsonis et Petosiridis fragm. 17, p. 360), ubi poeta exponit, trinastcent7in' quot annos signum quodque homini ad vivendum det. In hac com- putatione monendum est atrologos putasse gradum quemque aequatoris, quem signum aliquod in oriendo consumat, unum dare annum. Ita tria signa finiima Leo Virgo Libra (vel Virgo Libra Scorpios), quae pars zodiaci tetartemorion appellatur, quoniam una cum 1110 40' aequatoris surgunt *), annos 111 et menses 8 homini dare possunt, quae est vita longissima secundum Epigenem, cf. Plin. n. h. VII 160: „poscere videtur locus ipse sideralis scientiae sententiam. Epigenes CXII annos impleri negavit posse, Berosus excedi CXVI. durat et ea ratio quam Petosiris ac Necepsos tradidere (tetartemorion appellant a trium signorum portione) qua posse in Italiae tractu CXXIV annos vitae contingere" eet. Sed quomodo Manilius pervenit ad annorum numeros, quos singulis dedit signis? Secundum eum Aries dat annos 10 menses 8, Taurus annos 12 menses 8 ac sic deinceps numerus augetur usque ad Virginem, quae annos 20 menses 8 dat. Tum numerus idem conceditur Librae, sed deinde minuitur eodem decremento usque ad Pisces. Animadvertit Scaliger Manilium eadem ratione in numeris constituendis usum esse, qua supra horaria ascensionum tempora colligeret (cf. v. 450), sed eum gradus anaphoricos improbasse et alias ascensiones signis tribuisse, nempe avafoptxovg /_p6vovg xou zr,g &-?!$ ij.r/sSovq. Ita autem Scaliger (p. 293 en 294 ed. a' 1600) argumentatur: „quia auctores vitae sunt ambo Sol et Luna, eorum periodos considerarunt, solis quidem viginti octo annorum, lunae autem decem et novem. Et quidem ut solis quattuor periodos (4X28 = 112) longissimam vitam praestare aiunt, ita etiam totidem lunae periodos (4 X l9 = 76) mediocrem... Da igitur sextam partem annorum 112, i. e. annos 18 menses 8 ascensioni Leonis, itidem sextam partem annorum 76, h. e. annos 12 menses 8 Tauro. Differentiae utriusque triens sunt anno duo ^18.8—12.8 = 6; ^ = 2^, excessus nempe progressionis, qui abiectus ex ascensione Tauri dabit ascensionem Arietis, annos 10 menses 8." Cf. tabulam vers. Belg. p. 97. 560 per singula tempora: per horas, dies, menses, annos. — vitae: genetivus iungendus cum vocabalo genus (561). 561 quandoque, cf. III 296. 563 aevi: aetatis humanae. 565 finem vitae, cf. Firm. VII l) Hic numerus non convenit cum numero, quem dedit Manilius III 278—300, quo auctore Leo Virgo Libra gradibus aequatoris utuntur 36° -f- 40° -f- 40° = 1160 in oriendo, sed hic numerus pertinet ad Rhodum, ille ad Alexandriam. Verh. Afd. Letterk. 1921 (v. Wageningen). 7, 4: 'sed haec tibi omnia ex eo libro qui de fine vitae a nobis scriptus est, ex trigono orthogono manifestius intimantur'. 567 bis quinos annos Aries: similiter Firmicus II 11, 1 docet „quoto anno unumquodque signum in genituris oriatur" h. e. quot annos unumquodque signum in genituris tribuat, sed alios praebet numeros: „in climate primo id est Alexandriae atque in climate secundo, quod Babylonis est, ceterisque omnibus regionibus, quae his climatibus subiacent, hoe temporis cursu oriuntur signa: Aries oritur anno XX, Taurus XXIV, Gemini XXVIII eet." Erga secundum Firmicum singula signa dant numerum annorum altero tanto maiorem quam Manilius tradit. — unumque (annum) triente fraudatum = octo menses. 568 duobus: sc. annis. 569 totidem: sc. annis. 570 bis octonos sive sedecim annos binosque trientes anni sive octo menses. 571 bessemque: duas partes tertias anni sive octo menses. — sub illis: illis subiunctum. 572 geminatque eet.: viginti dat annos mensesque octo. 576 ter quinos: Capricornus annos dat quattuordecim mensesque octo et daret annos quindecim, si triens sive menses quattuor additi essent. 579 Artes Piscibus non modo vicinus est, sed etiam similis sorte h. e. numero annorum, quem tribuit. 580 lustra... solis: annos, cf. Sen. Ag. 42. Quot annos 581—617 Praeter signa etiam templa caeli certum numerum annocaeiTtempiumrum hominibus nascentibus concedunt, nempe id caeli templum, in tribuat homini quo luna versatur eo tempore quo quis nascitur. Ad hoe etiam consinascenti. derandum est, utrum planetae bene an male collocati sint (Firm. II 15, 3), sed haec res a Manilio in aliud tempus dilata est (cf. proleg. p. 13, 2), ut facere solet, ubicumque de planetis sermo est. Si tabulam inspicimus (vers. Belg. p. 97), quae numerum annorum continet, quem unumquodque templum dat, non videtur certus ordo in numeris inesse, sed eum Housmanus (praef. 1. III p. XXVI sqq.) restituere conatus est duabus coniecturis in vv. 598 et 607. Quem si sequimur, hic ordo numerorum exsistit, in quo discrimen crescit ab 1 ad 11: horoscopus (I) annos dat 78 M. C. (X) „ „ 77(78—1) Occ. (VII) „ •„ 75(77—2) IMC. (IV) „ „ 72(75—3) Templum IX „ „ 68(72—4) V „ „ 63 (68-5) Templum XI annos dat57(63—6) III „ „ 50(57—7) II » » 42(5°—8) „ vin „ „ 33(42-9) „ XII „ „ 23(33—10) VI „ „ 12(23—11) In hac tabula numerus quem dat IMC (72) diversus est ab eo, qui secundum lectionem traditam praebetur (61). De numero, quem caeli templum VIII tribuit (v. 615), infra videbimus. 582 lateat: de dativo cf. II 373. — aevi, cf. v. 563. 583 templa . . . caeli, cf. II 841 sqq. 584 certo discrimine: quod crescit ab uno ad undecim, ut supra demonstratum est. 585 bene constiterit (a verbo consistendi, cf. 59°)' c^* Firm- II 25, 1 : „nunc illud explicare debemus, quae stella quot horas dies menses annos bene collocata plures, pauciores vero male collocata decernat". — conditus ordo (cf. III 168): planetarum loca per singulas stationes. 587 mixtura. . . omnis: sc. planetarum cum signis templisque cCyxpaGig, quam Graeci dicunt (Sext. Emp. adv. math. 41 sq.; Maneth. II 400, III 227), cf. II 749; Firm. V 7, 4: 'omnia in genituris hominum locorum partium signorum stellarrumque mixtura componit'. 589 non . . ' turbabitur sc. materies rerum, quam tracto, si nulla membra aliena, ad planetarum doctrinam pertinentia, interponentur. Post omnis (v. 587) graviter interpungendum est. 590 primo sub cardine: si luna in horoscopo (I) est. 591 mundus: caelum, cf. I 45, II 792, 827. — nascensque tenebitjexortum: non est luna subiectum, ut Housmanus vult, sed manet mundus (caelum) sive sidera, quae dicuntur primo sub cardine (590) surgere et exortum tenere. 592 octonos decies ducetur in annos: futurum ducetur recte se habet, ut apparet e verbo proximo (594) fraudabitur. Subiectum est aevum (582) sive vita, quae per annos octoginta demptis duobus erit, si tempore nascendi luna in primo templo versabitur. Sed fortasse pro ducetur legendum ducatur, ut modus potentialis restituatur (ni duo decedantj, qui sit pro irreali. 593 sub culmine summo: in medio caelo sive in templo X. 594 hic numerus octoginta est, non 78, ut Scaliger putat, nam referendus ad eundum numerum (decies octoni v. 592), cui supra duo, nunc tres anni demuntur. 595 sq. occasus sive templum VII dives erat (pro: esset) in octoginta actus (curricula) solis sive annos (ö/xauq -fikioS), nisi anni quinque numero deessent. Dat ïgitur occasus annos 75- — dives in alibi non occurrit, sed cf. I\ 161: 'in tot fecundi. . . commenta,' cf. Jacob, Ind. ed. Man. p. 210. — olympias = quinque anni sive lustrum, cf. Ov. ep. e Pont. IV 6, 5. 597 imaque . . . fundamenta: imum caelum sive templum IV. — bis postpositum. — per annos pro: annis, nam censeri solet iungi cum ablativo. 598 bis sex adiectis mensibus: ergo imum '3* caelum, si luna in eo est, nascenti dat annos sexaginta .unum x). 599 sqq. Horoscopus in trigono est cum templo IX et templo V, quae et ipsa trigona horoscopi appellantur (cf. II 576). Ex iis dicitur prius natum (quam horoscopus) sive npoctwrpzpó[iewv, id trigonum, quod dextrum est, etsi loca duodecim neque oriuntur neque occidunt. Quod posterius nascitur, laevum est (cf. v. 601). Manilius ad templa transtulit, quod proprie signorum est, cf. II 284 sq.; Heph. Theb. I 16: dxTivofioXsï ïïs c/.sxYjp 0 s7toiJ.svog sv xoïg svcovufxocg tov up0'/]y0up.cV0^ êv roïg rhëiotg. — dextrum horoscopi trigonum est templum IX, quod annos dat sexaginta octo (600). 601 sq. laevum trigonum horoscopi, quod praelata signa sequitur, caelum V est, quod hominibus dat annos 63, si in eo luna est tempore partus. 603 signum et fonna vocabula sunt, quibus Manilius variandi causa utitur ad caeli templum significandum. Tertia illa forma est locus undecimus, qui medio caelo proximus est. 605 ter vicenosgeminat: dat annos sexaginta, quibus tres abstrahuntur, ut fiant 57. Ter geminare dictum est pro triplicare, ut nostrum „verdriedubbelen". 606 sq. spatio divisa sub aequo: est templum UI, ut XI, uno loco ab horoscopo divisum, sed infra eum situm. Dat annos quinquaginta. Iure Scaliger ter mutavit in per (607). 608 Locus quem horoscopus superat, est II, qui homini dat annos 42. 609 revocat: facit, ut sol quater decies orbem suum conficiat et redeat. 611 qui praecedit: locus XII, quem fingit poeta ante horoscopum surgere, itpoavarpopa. Annos 23 hoe templum dat. oram. templum, locum. 614 sq. super occasus templum est VIII, quod tribuit, concedit (remittit Ov. Met. X 330) annos 33 secundum Housmani computationem, sed quomodo hic numerus e verbis eliciendus est? Retinet Housmanus lectionem traditam auctis (615) et versum ita explicat: templum (subi.) applicat (addit) spatiis ter denis decumam, auctis (dativus) tribus (ablativus), h. e. eo quod ea spatia auget tribus annis, sed talis constructio omnem superat fidem. Cum Breitero edidi auctam, qua coniectura huic templo tribuuntur anni triginta cum annis tredecim (decuma tribus aucta), sed hic numerus abhorret ab ordine supra proposito. 616 inferiüs occasu est templum VI, quod non plus duodecim annos permittit. 617 natales (natalis 0) = anni. morti: ad mortem. r) Pro mensibus Housmanus legit in v. 598 messibus — annis. Inde numerus fit 72, cf. supra. 618—682. Denique signa tropica, Cancer Capricornus Aries Libra, De tro magnopere in arte astrologica vaïent (666), quia non modo anni tempora vertunt (622), sed etiam casus humanos mutant. Sed quo modo vim suam in hominum fortunam exercerent, Manilius exponere neglexit, satis habens in fine libri pulchram dare descriptionem anni temporum eorumque vicissitudinum. 619 partibus adversis... condita: ut Aries Librae, Cancer Capricorno oppositus est. 621 tropica: quae dividuntur in ea signa quae re vera sunt xpomv-ó. (Cancer et Capricornus) et aequinoctialia (iriu.spt.vy.), cf. Bouché-Leclercq p. 152. 622 nodosque resolvunt: nodi sive articuli (II 430) sive rjU'A-aixoi ibi fiunt, ubi annuus solis per zodiacum cursus vel aestivum brumalemve circulum tangit vel secat aequatorem, Schol. Arat. 467 (Maass p. 433, 5): xoCxav oi piv xponuoi xara xv.g inatpag <7vvsy^ovnv tov fyiïuxxóv, 6 0" ir/jUcpivbg vjj.xv. xou.v.g Gwóérhxat xa Z,a>èiax&. Qui nodi anni temporibus resolvi dicuntur, quia sol tum emittit (623) novum rerum ordinem, cf. Vett. Val. IV 4 (163, 5 Kroll): aXkwg xe tov r}.iov siipimo/xsv aub Kptoj xr,v 'reposcat), ut se (h. e. vita nobis data) per breve tempus utamur, cf. Hor. C. I 4, 15: 'vitae summa brevis spem nos vetat incohare longam'. 9 ruime: fortunarum, opum, quae mox ruinam dabunt. 10 emimus habet vim obsoletam, ut in compositis = paramus, sumimus. — lucris est abl. instrumentalis, nam lucro faciendo divitias paramus, sed luxu est abl. causae moventis, nam luxuriae cupidine incitamur, ut praedae studeamus. 11 census: divitiarum, cf. I 12. — pretium: praemium. — effundere censum: profundere opes. 13 dejiere: retinui hanc lectionem, quia infinitivus mibi videtur posse pendere a verbo desinendi, quod audiendum est ex verbis antecedentibus curasque levate (et levate h. e. desinite deflere). De eiusmodi constructionibus Manilianis parum accuratis egi BphW 1917, 36, 1127; Man- 1 7r> 637; 11 433—434- Cum Scaligero Housmanus edidit deplete (cf. Stat. Ach. I 8 sq.). 14 Versus mox innotuit et quasi in proverbium abiit, cf. Iuv. IX 32. 15 longaque . . . tempora: totius vitae nostrae longitudo signatur, ita ut pars quaeque suos habeat casus, cf I 53 : 'singula nam proprio signarunt tempora casu'. 16 nascentes morimur: iam temporis momento, quo nascimur, constat quando morituri simus, nam ab horoscopo (ib origine) omnia pendent, etiam hora mortis (Jinis). Etiam hic versus mox per ora hominum volitabat, cf, CIL. II 4426 (Cholodniak CSL 1284) aspice quam subito marcet, quod floruit ante, aspice, quam subito, quod stetit ante, cadit. nascentes morimur, finisque ab origine pendet. et CIL. XI 3273 (Cholodniak CSL 610): Merula mater infeliciss(ima)/sibi ipsa et suis o. v. f. nascentes morimur finisque ab origine pendet. 1 17 hinc (Huetius, tune O): ab hora nativitatis, a fatis, a lege, ah origine. — saepius sc. quam regna et opes. 18 creati L'-'G praetuli lectioni creatis L'M, cum post verba hinc... fluunt non rursus expectatur commemoratio eorum, qui nati sunt. Aliter res se habet I\ 533 et V 199, sed h. 1. creatis abundaret. 19 clades: 'antithesis flagitare videtur, ut non clades sed dotes vel laudes vitiis opponantur (Jacobus). compendia rerum: lucra, cf. Tib. I 3, 39—4° • 'nec vagus ignotis repetens compendia terris/presserat externa navita merce ratem'. — 20 nemo carere dato poterit (Bentl., nemo caret damno, poterit O): in lectione codicum offendit, quod ex doctrina auctoris quidam nascuntur felices (cf. 17)' deinde si sic legitur, nullum est antitheton, quod disiunctivum nec postulat. Ut Bentleius legit, sententia haec est: 'quod fato cuique datum est, nemo carere potest, nec quod negatum est, habere'. 23 sqq. De hac parte cf. Norden, Aen. VI p. 314: „die grossen Dichter und Geschichtschreiber der augusteischen Zeit empfanden noch zu historisch, um im Stil spaterer Panegyiiker das Schwarze weiss zu malen, und zu religiös, um nicht grade darin das gnadige Walten des Fatum zu erkennen, dass es den Staat durch Nacht zu Licht geführt hat (eine schone Ausführung dieses Gedankens bei Manilius IV 23 sqq.)", cf. Verg. Aen. VI 763, ubi Aeneas apud inferos totam historiam Romanam oculis suis evolutam videt. 23 av mie a Bentleio restitutum pro at (0), nam requiritur haec particula interrogativa ad argumenta inducenda, quae fati regnum probent. 24 fugissent ignes Aeneam: sic poetae Augustei fingunt flammas Tioiae pepeicisse Aeneae, cf. Prop. IV 1, 44; Ov. Fast. I\ 800; V erg. Aen. II 633: 'flammaeque recedunt'. 24/5 sub unofnon eversa vi/o: eversa praeter hunc unum virum vel stans in uno hoe viro. fatis. ruina. 26 lupa... Martia: lupa quae Romulum et Remum nutrivit, Martis sacra erat, cf. Verg. Aen. IX 566: 'agnum Martius a stabulis rapuit lupus'. 27 Roma casis enata: e vico casarum nata et aucta ad tantam magnitudinem, cf. Vitr. de arch. II 1,5: 'item in Capitolio commonefacere potest et significare mores vetustatis Romuh ca sa et in arce sacrorum stramentis tecta —pecudumque magistn (cf. \ erg. E. III 101): pastores Romani. 28 in Capitolino sanxissent fulmina monte (Breiter, auxissent 0): templum sanxissent Iovi tonanti in monte Capitolino, quod vovit et partim aedificavit Tarquinius Superbus, absolvit M. Horatius consul, Dion. Hal. III 69; Liv. I 55, 56; Wissowa, R. u. K. d. R. p. 126. Cum F. Iunio Housmanus legit: in Capitolinos duxissent fulmina (= Capitolinum Tonantem) montis, pluralem numerum (Capitolinos m.) tueri conatus allato Prop. IV 9, 3: 'eductos, pecorosa Palat ia, montes'. Sed et verborum contextus et palaeographiae ars coniecturae Breiteri favet. 30 captus sc. a Romanis, qui ipsi aliquando capti sunt a Gallis. De antithesi cf. Verg. Aen. VII 295, Hor. Ep. II 1, 156. — igne sepulto vulneribus: flamma exstinguitur cruore e vulnere fluente. Sic in scholis Mucius Scaevola, postquam pro rege Porsena unum e purpuratis eius occidit, a rhetoribus proponitur, manum dextram ignibus imponens, cf. Sen. ep. 24, 5: 'spectator destillantis in hostili foculo dexterae stetit nee ante removit nudis ossibus manum, quam ignis illi ab hoste subductus est'. 31—33 Similiter Mucius Scaevola, Horatius Cocles, Cloelia virgo unusque Horatius tres Curiatios vincens commemorantur tamquam in via lactea viventes post mortem I 778—781, nisi quod ibi temporis ordo melius servatur, nam proles Horatia ceteris antecedit. 36 regnumque orbis sortita iacebat: Roma, cui sorte imperium orbis terrarum destinatum erat, vacillabat, quin iam perculsa videbatur. 37 quid referam, paulo post adde (43) et adice (44) sunt formulae usitatae in enumerationibus, cf. Ov. Met. XIII 117 (Ehwald); Iuv. I 45 (Friedlaender). 38 Varronemque fuga (Bentl., pugum 0), quod (Bentl., quam 0) vivere posset (Jacob,possit 0) eet.; locus ita emendatus optimum praebet sensum. Nam C. Terentius Varro, consul alter, qui pugnae Cannensi superstes fuit, magnus erat fuga, quia „de re publica non desperaverat" (Liv. XXII 61, 14). Idem vivere sustinuit, etiam postquam anno superiore (217) C. Flaminius consul ad lacum Trasumenum profligatus est et Q. Fabius Maximus „cunctando restituit rem" (Enn. ann. 370), 41 sq. Hannibal speratus nostris catenis (h. e. quem sperabamus nostris catenis vinctum per triumphum ductum iri) cecidit tamquam reus in exsilio, atque latens apud regem Prusiam morte furtiva, non palam in acie, poenas luit. Sed fatendum est constructionem esse duram, quare Bentleius versus 4°—42 eiecit. De ipsa re cf. Sil. It. XVII 368: 'neve sinas captum Ausonias perferre catenas'. Huetius (p. 47) ita explicat: „perisse Hannibalem, quem vincula nostra exspectabant, et fugam illam, qua nobis ereptus latuit apud Prusiam, luisse hoe mortis genere, quod ei utpote noxio conveniret," Housmanus nostris catenis, cum verbo cecidisse iungens, interpretatur: 'in nostram potestatem'. Versus 42 sic emendatur a Thomasio: regique exilium furtiva morte luis se (Mnem. 49, 14). 43 Sola lectio G etiam vires Italas in metrum quadrat, cui repugnat id quod M exhibet: etiam Italas acies (Bentleius: et utrimque Italas acies, ut metro succurreret, Housmanus: etiam Lat/as acies). Tangit poeta Italicum bellum (a° 91—a° 81), cuius „fortuna varia atque atrox fuit" (Veil. II 16, 3). „Caput imperii sui Corfinium legerant socii atque appellarant Italicam". — suismet membris: cum suis sociis. 44 adtce: prima syllaba corripitur contra usum vulgarem, -cf. I 666. — civilia bella: quae Sulla cum Mario, Caesar cum Pompeio gessit, sed de bellis Octaviani et Antonii tacet. 45 Cimbrum in Mano ... victum: quod ad Marium attinet, Cimber victus est, ceteroquin invictus; cf. de praepositionis in usu Kuehner LG2 II 1, 562—5^3' or< II 248: 'quod idem in bono servo dici solet." — in carcere, cf. Liv. LXXVII: „C. Marius pater cum in paludibus Minturnensium lateret, extractus est ab oppidanis et cum missus ad occidendum eum servus natione Gallus maiestate tanti viri perterritus recessisset, impositus publice navi delatus est in Africam". Carcer ille sic a Plutarcho describitur — nam verus carcer non erat — Mar. c. XXXYII s.f.: ayoywv avrov (Marium senex Minturnensis) ac zo slog xat nrijcai xt-hvaag iv /*j)p (/.o {la 7iapa zov 7iota(u,ov irJfals züv zz xaXa'fxwv nollojg v~.s. Alii cogitant de vero carcere, in quem Minturnenses Marium iecerunt, cf. Sen. Contr. VII 2 (17), 6: 'Minturnensis palus exulem Marium non hausit; Cimber etiam in capto vidit imperantem'; Firm. I 7, 37: 'ecce exul in paludibus Minturnensibus latitat, ecce ca ree ris squaloribus premitur; vides ut ad crepidinem Karthaginis fugitivus accedat?' 46 consul totiens sc. septies, Plut. Mar. XLV s. f. : zzt] u.b éfidofifaovza {jzfiiw/tóig, vnctxog de npazog «'v3pw7twv STtxa/tg wrrjopc.vij.svog, Idibus Ianuariis a° 86 decessit (Liv. epit. LXXX). Sed sexies consul fuerat, cum exsul in Africam fugit. Inde a Cinna arcessitus est cum aliis exulibus a° 87 (Liv. LXXIX) et septies consul factus est. Itaque, si rem premas, non de exsule consul adiacuit Libycis ruinis. Ad verum ordinem rerum restituendum Benleius pro adiacuit legit quod iacuit, quo nova sententia existit, a priore versu dividenda. 47 compar tactura: ipse Marius tactura appellatur, quamquam proprie est homo, cuius res publica Romana iacturam facit. Et in hoe rerum statu comparatur cum Carthagine deleta, cf. PLM IV p. 66, 36 sq.: 'o superi, qui fuit ille dies, quo Marium vidit su pp ar Carthago iacentem;' Luc. II 91 sqq.: 'solacia fati/Carthago Mariusque tulit, pariterque iacentes/ignovere deis." 48 e crepidinibus Carthaginis profectus, ubi mendicans iacebat (ita enim rhetores in schola Marium fingebant exulem), Romam (urbem) cepit consul, cf. Seri. Contr. I 1, 3: 'quis crederet iacentem supra c re pi di n e m Marium (aut) fuisse consulem aut futurum?' ibid. 5: 'quid referam (cf. v. 37) Marium sexto consulatu Carthagini mendicantem, septimo Romae imperantem?' VII 2 (17)6: 'qui in crepidine viderat Marium, in sella figuravit'. Crepidinem non vocat M. ruinas Carthaginis (Seal.), sed partem superiorem plateae vel scalas aedificiorum, cf. Iuv. V 13 (Friedlander): 'nulla crepido vacat ?' 49 Haec disputantur contra Academicos, quorum argumentatio haec erat (Cic. div. II 24): „si enim id, quod eventurum est, vel hoe vel illo modo potest evenire, fortuna valet plurimum; quae autem fortuita sunt, certa esse non possunt. Sin autem certum est. . . quid est quod me adiuvent haruspices?" 50 sqq. Sequuntur exempla, quae a Cicerone quoque tractantur (div. II §§ 22—23), Pompeius et Caesar, quorum utriusque exitus fati potentiam docet. 51 pelagusque receptum: cum mare a praedonibus liberasses (a° 67), deinde Mithridatem profligasses (a° 66—63), Veil. Pat. II 33. 52 tris... triumphos: primum de Sicilia recuperata et de Africa tota subacta (81), deinde de Hispania Sertorio interfecto (71), tum de Asia eet. (61) triumphavit, Plin. n. h. VII § 96, XXXVII § 13; Cic. div. II 22: 'an Cn. Pompeium censes tribus suis consulatibus, tribus triumphis... laetaturum fuisse, si sciret se in so 1 itudine Aegyptiorum trucidatum iri ?' — emenso vi passiva, cf. Kuehner LG2 I p. 911. 53 alium componere Magnum: A'lexandrum tecum comparare, cf. Plin. n. h. VII § 95 (de Pompeio): 'aequato non modo Alexandri Magni rerum fulgore 'eet. 54 naufragus ignis: e naufraga navi accensus, cf. Lucan. VIII 753 sqq.: 'pervolat (se. Cordus) ad truncum, qui fluctu paene relatus /littore pendebat. Summas dimovit harenas/ et collecta proeul lacerae fragmenta carinae/ exigua trepidus posuit scrobe'. Plut. Pomp. c. LXXX: 1j.1x.pc/.$ zkiadog Xhtycaa., r-dtmy. [xiv, dpxowza. iïs vsxpa itai ohdl jXm nvpxaizv «vayxaiizv napcci/nn. 57 ille (Caesar) caelo genitus caeloque receptus, cf. I 798: 'Venerisque ab origine proles/Iulia descendit caelo caelumque replevit'; Verg. Aen. I 286 sqq.; Suet. Caes. 88: 'creditumque est animam esse Caesaris in caelum recepti'. 59 totiens praedicta caverejvulnera non potuit, cf. Cic. div. I § 119:'quae quidem illi (Caesari) portendebantur a dis immortalibus, ut videret interitum, non ut caveret.' Haec erat Posidonii ratio, qui docebat hominem non posse fatum suum effugere, sed portentis magis paratum fieri ad sortem suam ferendam, Boll Stud. über Cl. Ptol. 150, 145. 60 toto spectante senatu, cf. Cic. div. II § 23: 'in eo senatu, quem maiore ex parte ipse cooptasset, in curia Pompeia... tot centurionibus suis i n s p e ctantibus a nobilissimis civibus... trucidatus.' 61 indicium dextra retinens: non multum a Manilio discrepans Suetonius narrat Caes. 81,4: 'quinta fere hora progressus est libellumque insidiarum indicem ab obvio quodam porrectum libellis ceteris, quos si nistra manu tenebat, quasi mox lecturus commiscuit." 61 nomenque sc. coniuratorum. — delevit: diluit. 64 Sequuntur quinque exempla partim externa (Croesus, Priamus, Xerxes), partim Romana (Servius Tullius et L. Caecilius Metellus Caecus). — truncum, cf. Verg. Aen. II 557: 'iacet ingens litore truncus.' Housmanus: 'Priamique in litore truncum propter Croesum', ne truncum adiectivum etiam ad Croesum trahatur. 65 cui nee Troia rogus: cui ne Troia quidem incendio deflagrans rogum praebebat. — maius et ipso naufragium pelago: plures erant naves fractae quam ut mare eas capere posset, cf. lust. II 13, 10: „erat res spectaculo digna et aestimatione sortis humanae rerum varietate miranda, in exiguo latentem videre navigio, quem paulo ante vix aequor omne capiebat'. Eadem exempla aliaque leguntur apud Firm. I 7, 37—40. 66 capto sanguine regem: „Servium Tullium captiva natum Ocresia", cf. orat. imp. Claudii, Tac. ann. Nipp. p. 303, 17 (Inscr. Lat. Dessau I 212, 19); Liv. I 39, 5. 67 Romanis positum: impositum, cf. Sall. Iug. 24: 'quem vos imperatorem Numidis po suist is'. — ex ignibus (ex incendio templi Vestae) ignes (sacros), cf. Ov. Fast. VI 439: 'flagrabant sancti sceleratis ignibus ignes', quod factum est a° 241 a. Chr. n. 68 viro: L. Caecilio Metello, 'qui pontifex, cum arderet templum Vestae, dum Palladium rapit, oculos perdidit', Sen. Contr. IV 2. Ovidio auctore (Fast. VI 445) 'pignora fatalia' servavit. Manilius eum facit templa (68) ferentem, quod pro Palladio vel sacris dictum videtur, cf. Plin. n. h. VII § 141 : 'siquidem is Metellus orbam luminibus exegit senectam amissis incendio, cum Palladium raperet ex aede Vestae, memorabili causa sed eventu misero quo fit ut infelix quidem dici non debeat, felix tamen non possit'. Rogat Bentleius: „sed quomodo Metellus ferebat templa? collo an manu ?" additque: 'repone: quae templa ferebaf sc. flamma, quae templa auferebat, vastabat. 69—-76 Non modo e virorum clarissimorum casibus apparet fatum regnare, sed etiam ex iis quae singulis hominibus in vita eveniunt aliter atque nos exspectamus et lex naturae videtur postulare, praesertim in morbis et funeribus. 70 seque ipsae rursus fugiunt: mors fugit eum, quem petere videbatur, erratque ab altero rogo ad alterum, quem rapuit dimittens, rapiensque quem dimisit. 71 quidam elati sc. ii qui mortui esse videntur, sed non sunt. 72 his: qui iam mortui esse videbantur. — illis: validis, quos mors media e vita rapuit. 74 succumbunt artes: medicina deficit. — rationis . . . usus: vulgo haec duo (ratio atque usus) inter se opponuntur, sed hoe loco illa experientia significatur, quam ars longa medico dedit. 75 cessare iuvat: si cura aegrotanti nocet, prodest ei nulla adhibere medicamenta et fomenta (cessare), sed saepe illa dilatio curae (moraj causas malorum dat. Pro mora saepe Housmanus edidit: medicina. 76 venena, quae ceteroquin mortifera sunt, aegrotanti nonnumquam non nocent. 77—88 Etiam hominum mores varii, fortunae, pugnae probant omnia fato regi. 78 ingeniumque suum retinent: sed etiam fieri potest, ut ingemum a patribus acceptum (suum) non mutent, sed idem servent. — transitque per illum eet.: fortuna apud quem versata est, eum relinquit, alium vero praeterit, nam nusquam uno in loco manere potest. 79 alter: Paris. 80 vertere Troiam: nam in causa fuit, cur Graeci Troiam oppugnarent et delerent. 81 frons: in fronte enim sedet hominis severitas, cf. V 105 : 'ne crede severae frontis opus signi'. 82 sq. eccepatrem natiperimunt eet.: similis descriptio apud Ov. Met. I 145—148; ld. trist. II 319: 'et mutua vulnera fratr um'; Met. III 123: 'cadunt subiti per mutua vulnera fratres'; VII 141. 84 non nostrum hoe bellum: non secundum nostram naturam est, quod gerimus bella. — coguntur sc. homines fato. — tanta moveri: surgere, se movere ad tantas pugnas. Ita videtur forma media wo-uer/interpretanda esse. 86 Deczos, cf. 1789. — Camil/os cf. I 7^4- 87 invictum devicta morte (F, invicta devictum morte 0): secutus sum lectionem codicis F, quia verba invicta devictum morte nullam continent Catonis laudem, nisi mente supplemus adiectivum sola (quod in versione Belgica feci), sed ne sic quidem Cato satis laudatur. Altera lectio Catonem non morte victum, sed mortis victorem nobis proponit, quod cum natura Catonis Uticensis magis Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). * \4. convenit. 88 Satis materiei suppetit ad magnos viros creandos fin rem), sed lege fati materies repugnat, quominus eos creet. 89 excipit: est terminus iurisconsultorum, qui idem valet atque: diserte commemorat (Dig- 18, i, J&), nominatim indicat, unde: requirit, secum fert. 92 summis: summo loco natis. 95 male consultis: consiliis malis. — fallit eos qui prudentia utuntur. 96 nee fortuna probat causas: fortuna non agit tamquam iudex iustus, qui causam alicuius comprobat atque idcirco ei favet. — merentis: qui bene meruerunt. 97 sed vaga eet., cf. Firm. I 7, 42: 'vides ut semper ubique fortuna dominetur ? vides ut varii sint hominum mutabilesque semper eventus ? Fortis ab ignavo superatur, bonum prostravit inferior, iusto iustitia non profuit, cautos providentia saepe decepit, pudicis ac sobriis impudicus ac dissolutus in honoris petitione praelatus est. Iacent strenui, laudantur improbi, et quicquid huic profuit, illum incauta imitatione decepit.' 98 aliud... maius: fatum. 100 ex se iungendum cum verbo attribuat = per se ipsum, sine alterius numine. 101 permiscet: fatum etiam e monstruosis partubus apparet. 104 in portenti noxam peccarit: tantopere peccarit, ut noxa eius partu monstruoso digna sit. 105 interserit ora: „ut in Centauro homo interseritur equo" (Seal.). Gaelum (sive astra sive fatum) ora sua interserit, si nascitur infans, qui inter hominem et feram est. 106/7 Vulgo philosophi e fato et certo causarum rerumque ordine (Cic. de div. I § 125, Sen. N. Q. II 32) demonstrare conantur esse quandam divinationem naturalem, Manilius contra e divinatione concludit esse fatum. 108/9 nee tarnen haec ratio fati liberam tollit voluntatem, sed manent èt virtutem sua praemia èt facinus (scelus) poenae. — in praemia: 'cjuae virtuti in mercedem reddantur' (Fayus). De hoe usu praepositionis in cf. 1\ 124, 161; III 595, 644; Jacob edit. Man. Index p. 210. 110—116 Hommes mali et boni herbis mortiferis et salubnbus similes sunt. Ut illae, sic homines non ulla voluntate, sed natura gignuntur, et eo ipso quod caelo gaudente boni, dis iratis mali creantur, licet nobis bonos colere, malos odisse. Qui caelo prave intellexit de solis astris Housmanus, iam Man. 1. I p. 95 proposuit: quod caelo laudem debent. 111 arbitrio sc. suo. 115 venit sc. gloria ad homines qui bene meruerunt. 117 nee refert scelus utide cadit (ML, cadat G): non ad rem vel iudicium nostrum pertinet, fatumne causa sit sceleris. Indicativum cadit multa poetarum exempla tuentur, Kühner LG-' II 2, 490. De hoe versu cf. Boll, Sternglaube und Sterndeutung p. 30. 118 fatale: secundum leges fati. — expendere: explicare, interpretari. 119—121 His versibus transitum poeta sibi parat id ipsam partem didacticam huius libri. 120 caelestes jabricare gradus: aditum dare lectoribus ad caelum per gradus, quibus poeta ad astrorum cognitionem surgit. — flexo tramite, nam in astrologia nullae viae sunt directae, sed plerumque tortuosae. 122—291 Poeta agit in hac parte de moribus, quos zodiaci signa De moribus, iis dant, qui sub se nati sint. Hos autem mores studia artesque ducit dantVub™ ex convenientia quadam naturae animalium, quae singulas signorum natisfiguras adornat, partim in hac re Asclepiadem Myrleanum secutus (codd. astr. Gr. V 1, p. 188, 22; Boll, Sphaera p. 543), partim licentia sua poëtica usus, quae apparet, ubicumque imagines e vita publica et privata Romanorum interserit. 122 summumque colorem: 'ducta loquendi ratio a pictoribus, qui dum extremam manum operi afferunt, extremum colorem addere dicuntur' (Fayus). 124 Aries: huic signo ipsi, nee minus ceteris, ii mores dantur et artes, quae proprie sunt hominum, qui sub eo nascuntur. Hoe semel monuisse sufficiat. — in vellera (cf. 109, 161): ita ut e lanis densis vellus spissum exsistat. 125 exutusque sc. lanis veteribus, novis lanis rursum succrescentibus Aries spem semper habebit, quam constructionem admodum duram Bentleius lenivit legendo: exuviisque novus rursum eet., cf. Verg. Aen. II 471. Housmanus: 'nimirum ordo est novisque rursum lanis dives, quotiens exutus est.' 126 Sicut Aries modo tonsus modo plenus lanae est, sic eius clientes modo pauperes modo divites erunt. 127 votis: successibus suis. 128 in vulgumque (M in iugulumque LG) est vera lectio, in iugulumque non nisi contortam admittit explicationem (= in necem), qua cogimur etiam fructus interpretari de agnis (ita Pingreus). — mille per artes iungendum cum verbis parientia quaestus. Quae illae artes sint, sequentibus infinitivis accuratius exponitur. 130 glomerare rudis... lanas: lanas nondum carptas in glomera cogere, deinde solvere et carëre (Plaut. Men. 797). 131 levi filo: ad sive in filum leve. Ablativus eiusdem naturae est atque in locutione „arcessere aliquem proelio (= ad proelium)." — ducere telas: fila de iugo suspendere atque ita telam exordiri. 132 Praeter textores etiam vestiarii sub Ariete nascuntur, qui e tela empta vestem variam conficiunt, deinde eam vendunt ad lucrum faciendum, in quaesturn cf. IV 109. 4 133 subsistere: in vita manere, frigus et malam tempestatem tolerare. 134 tantum est opus: tantopere lanae indigemus. 135 asseruit: sumpsit, vindicavit, cf. II 845. — dignumque: sc. lanificium se dignum, non infra se putavit. 136 in Arachneo ... triumpho (Iacobus): in triumpho, quem Minerva de Arachna egit, quam in texendo vicerat, deinde in araneam mutarat, cf. Ov. Met. VI 1—145. —seque... magnamputat: hac victoria imprimis gloriatur, quam, de lanifïcio cum Arachna contendens, peperit. De repetitione formae putat post putavit (v. 135) cf. Cic. pro Cael. § 3 (p. 47 v. Wag.) 137 dieet: tradet vel constituet. 138/9 in trepido... pectore: quale in ove est. — Jitiget: formabit, dabit. — seque... cupientia vendere: eiusmodi homines gaudent laude sua atque adulationibus facile sibi persuaderi sinunt. „Est exceptio ad superiorem laudem" (Bentl.) 140—151 1 aurus agricolas creabit. 141 pacandique (Postgatius, gacatique LG) labor vernet: ita recte Postgatius, nam una cum vere, cum sol in Tauro versatur, venit labor agri pacandi; nondum enim terra pacata vel subacta est, cf. v. 145. — laudis sc. militaris, cf. Prop. I 6, 29: 'non ego sum laudi, non natus idoneus armis'; Postgate Silva Man. p. 36. 142 terrae... partus: fructus agrorum. — summittit in astris (Bentl., in antris LG, aratris F) colla: Tauri imago in caelo ita ficta est, ut collum summittere videatur ad iugum accipiendum. 144 ille suis Phoebi portat eet: cum ver esse coepit1). 145 militiam indicit terris: agros iubet servire hominibus. 146 dux ipse laboris taurus est, qui in caelo annum aperit, in terra aratrum ducit. 147 solvitque pectus potest sine dubio explican: pectus curis liberat, relaxat animum (cf. Sen. Agam. 76), sed mirum est taurum dici hoe facere in pulvere, quare Bentleii coniectura volvitque multum habet, quo se commendet, praesertim cum antecedat verbum cognatae significationis iacet. 148 Serranosque cf. Plin. n. h. X\ III § 20: „serentem invenerunt dati honores (C. Atilium Regulum) Serranum, unde ei et cognomen. aranti quattuor sua iugera in Vaticano, quae prata Quintia appellantur, Cincinnato viator attulit dictaturam et quidem, ut traditur, nudo'. Serranus autem consul erat a 257 et 250, Cincinnatus dictator a° 458 a. Chr. n. — Serranus cum Camillo iunctus etiam a Grattio Cyn. 321—322 (Enk) commemoratur. — Curiosque cf. I 787. 149 dictator venit: subito 1 aurus, qui Serranos ') Nihil in hoe versu de horoscopo dicit Manihus, ut arbitratur Breiterus, Curiosque creavit, fit viator, qui fasces tradit magistratui, fit dictator, qui ab aratro Romam redit (Cincinnatus). Pro eque L. Muellerus (de re metrica p. 451) aque scripsit, sed praepositio illa pulchrius ipsam metamorphosim subitam depingit. 150 laudis amor tacitae: ita interpunxi post tacitae (Mnem. 42 (1914) P- II2)> agricolae enim illi qiiidem amant laudem, sed non clamosam et tumultuantem praemiisque gloriantem. Tardi sunt et mente et corpore, sed a Venere eiusque filio non alieni. 151 sub fronte, cf. Hyg, Astr. III 20: „(Taurus) habet in cornibus singulas stellas, sed in sinistro clariorem, utrisque oculis singulas, in fronte media unam". Taurus praeterea est Europae amasius, „indutus Iovi" (II 491) atque idcirco Cupido dicitur sub fronte agricolae sub Tauro nati habitare. 152—161 Gemini, vulgo Castor et Pollux, sed auctore Manilio Apollo et Hercules (II 181, IV 756; Bouché-Leclercq p. 135) vitam dant hominum generi molliori, musici^, cantoribus, genio suo indulgentibus, otii amantibus, laborum belli non patientibus, ipsisque astronomis, cf. Cat. codd. astr. Gr. V 1, p. 188, 9: nctkaiaxcdc, (txpfió^ei) xu 'Epixaiy.dc, jtia'Xtffra (ot) Aidvij.cn' 'AtoXXmv y?.p xai 'HpaxXi?? ovxoi. De luctatoribus nihil habet Manilius, nee mirum, cum iilis faveat neque Apollo neque Hercules, sed Pollux. 153 modulataque vocibus ora: quid proprie verbum modulandi sibi velit, docent loei quales sunt Liv. 27, 37, 14: 'virgines sonum vocis pulsu pedum modulantes incesserunt' et Ov. Met. 14, 428: 'ipso modulata dolore verba fundebat' unde apparet Manilium voluisse: ora vocem modulantia, h. e. ora modulate canentia vel carmina modulate composita. 154/5 nervis insita verbalingenitumque sonum: sonos vocem (verba) imitantes, quos nervi sive chordae reddere solent. Si ita locum explicamus, inter verba et sonum nullum discrimen est, sed etiam fieri potest, ut poeta per verba significare voluerit id quod ad fides sive nervos canitur; illa tarnen verba non insita sunt nervis, ut ipse sonus est. — labor est ettam ipsa (ipse Thom.) voluptas: subi. est voluptas, quae in musicis non est damnanda, ut vulgo, sed dicitur iis laboris instar esse. Aliter Scaliger: „adeo laborem gravantur, ut etiam ipsa voluptas illis oneri sit", sed hoe nimis exaggeratum. 157 in amore est Bentleii emendatio pro codd. lectione in morte, cui nulla subest sententia. Similiter M. de Haedis V 111: 'vario ducunt in amore iuventam'. 158 inveniunt et in astra vias, cf. Firm. V 1, 8 : 'erit sane caelestibus secretis semper imbutus'. 159 consummant orbem: numerando et metiendo sibi construunt totum caelum cum omnibus astris. — postque ipsos (— se) si dera linquunt: 'post astronomiam perceptam ad ulteriora se studia conferunt' (Bentl.). 161 commenta cf. I 84. —feruntur: dicuntur. — in cf. v. 124. 162—175 Cancro M. ascribit mercatores et feneratores. Similiter Cat. codd. astr. Gr. V 1, 187, 9: 6 §1 Kapxivog by\oya.favj (rpcmoig) o'jy. óp3üg (dpixófyi), quod videtur congruere cum verbis: nullosque effusus in usus (cf. v. 165). 162. in cardine: cardo vel articulus mundi (164) locus est in zodiaco, ubi mutatio fit temporis anni, unde sol, postquam eo ascendit, descendere incipit. Quem locum poeta cum meta circi comparavit, cf. I 570 et locos a Bentleio congestos (codices pro meta exhibent victam). 163 revocatus sc. a meta, a fine circi, cf. Ov. Am. III 2, 12 (Brandt). — summis... curribus: extrema rota. 164 lucesque rejiectit: dies (breviores) reducit ab altera meta, quae in Cancro est, ad alteram, quae in Capricorno invenitur. 165 Hic versus partim de ipso animali, cancro, partim de hominibus sub Cancro natis valet, nam cancer testa sua contractus, dotes suas non manifestat neque aliis est usui, homines autem sub Cancro nati tenaces ammi sunt h.e. parci minimeque munifici, neque beneficiis suis alios afficiunt. 168/9 gravia annonae speculantem incendia: robiginem in frumento praevidentem. — ventis credere opes: pecuniam suam collocare in navibus. 169 orbtsque orbi bona vendere posse: velut merces eius terrae, ubi ipse habitat, vendit, ut in alia frumentum emere possit. 171 praedas: rationes lucri faciendi. 173 navigat: 'fenerator, qui pecuniam suam usura nautica locabat, una cum debitore saepe navigabat' (Bentl.), quamquam navigat etiam bene cadit in feneratorem, cuius pecunia, non corpus, una cum nave periclitatur, Max. Tyrius, diss. XVIII, p. 73 (Dübner): ucmp rav srü ■ypriu.(7.ri7tj./ïi na.pafiaXkouJvw èv 3aXarrYj oi róxoi [xsyctloi züv ovtw xat töv ixicilvrw xoig BviJ.oïg oi róy.01 u.c/c/joi tüv uv/j-fopaHv. -1) — celerts... annos: annos qui creditori celeriter praeterire videntur, cf. Ov. Rem. Am. 561: 'qui puteal Ianumque timet celeresque Kalendas' (cum pecunia debita solvenda est). — optando: optans. 174 aequo quöque: 'usura, quae sortem aequet, quod „cent per cent" dicimus' *) Plerumque tarnen non ipse fenerator, sed servus eius una navigabat cum debitore, HermannBlümner Gr. Privatalt. 460, 1; Dig. 22, 2, 4, 1; 45, 1, 122, 1. (Bentl.); ergo plus octonae centesimae (singulis mensibus sive 100% quotannis). — tempora vendit: solvendi tempora magna pecunia [dulcibus .usuris) differri patitur. Violenter locum tentavit Housmanus mutando: ignava et, celeris optando sortibus annos,\dulcibus usuris aequo Iove tempora vendit; speciose Thomasius (Mnem. 49, 15): dulcibus usuris vitae quoque tempora vendit. 175 in (IV 109) compendia pugnax: acer ad sua commoda facienda, cf. IV 19. 176—188 Sub Leone nascuntur venatores et lanii, simplices homines, ad iracundiam proni sed placabiles. 180 ac dabit hoe studium: sic legendum esse conieci Mnem. 42 (1914) p. 112, codd.: lioc habet hoe studium, Housm.: hos habet hoe studium. 181 praedas: carnem ferinam. 182 pacare metu: formidine sive rubra penna feras terrere et captare, cf. Stat. Theb. IV 250. — vivere victo: manet poeta in similitudine, quam inchoavit per verbum pacandi, quare dixit victo pro rapto, cf. Plaut. Rud. 621 : 'facite hic lege potius liceat quam vi victo vivere.' 183 similes animos: leoninos. — nee moenia frenent: ne in urbe quidem abstineant a bestiis necandis, sc. lanii. 184 pecudum membra quasi arma sunt, quibus lanii instructi per urbem grassantur. Housmanus edidit: pecudum mandris (Iuv. III 237 sq., Mart. V 22, 7). 186 luxuriaeque parent caedes: bove£ necatos dilanient, ut divitibus cenam parent. — moresque lucrentur: e moribus suis lucrum faciant, cf. V 320: 'poenamque lucretur'. 187 recessus — receptus, cf. Caes. b. G. V 43, 5. 188 aequale: ingenium irritabile idemque placabile.— puro (Bentl., puero 0)... pectore: in Leone eiusque alumnis non est pectus puerile, sed purum, nobile, ingenuum cf. Hor. Sat. I 6, 64; Ep. I 2, 67. 189—202 Erigone J) sive Virgo studiosos, doctos, facundos, oratores, notarios procreat, quos tarnen pudor in prima aetate cohibeat, ne magnas naturae dotes promant. Praeterea steriles sunt, ut ipsa Virgo est, cf. II 238, Bouché-Leclercq p. 139, 5. 189 dixit: constituit, cf. 137. 190 apta 2) magisterio: idonea quae pueros erudiat. — nodoque (Seal.,- nudosque 0) coercita: veste nodo collecta, cf. Verg. Aen. I 324: 'venatrix nodoque sinus collecta fluentes.' Bentleius cogitat de nodo sive articulo anni, qui in zodiaco est, unde: 'nodo coërcita est, inquit, ') 'Erigone signum Virginis, quam nos Iustitiam appellamus' Hyg. Fab. 130 s. f.; 'Iustitiam ad sidera evolasse' ld. Astr. II 25. *) apta Bentl., opta M, ora LG. quia coërcetur et terminatur libra, quae cum reliquis cardinibus nodus et articulus anni vocatur', sed M. potius imaginem Virginis, in qua erat veste succincta, ob oculos habuisse videtur. Hunc versum past 201 collocavit Housmanus (frenatjora... VirgoJ non sine causa. 191 ducet mores: proprie ducit homines fingitque mores. 192 compendia census: commoda et divitias, cf. 175, I 12. 193 dabitperquirere: perquirendas, cf. Kühner LG2 II 1, 680, 5. 194 decus linguae faciet: dabit eloquentiam vel artem decore loquendi. 195 mentis: genetivus iure defenditur iuxta alios genetivos linguae et loquendi. — qua „pro quibus oculis accipiendum erit, quod proxime praecedente mentis nomine non facile fit" (Housm.). — possit sc. is qui oculis mentis praeditus est. 197 scriptor ... velox: notarius sive stenographus, ut hodie dicimus, de quo cf. Marquardt Prl. d. R. p. 151, 1 ; Mentz, Gesch. der Stenographie p. 7—22; ld. zur Röm. Sten. Hermes (1916) 51 p. 189—210. — cui littera verbum est: qui una littera vel nota totum vocabulum scit significare. 199 nova per compendia: per abbreviationes nuper inventas. 200/1 ingenio bonus at scripsi cum Bentleio pro codd. lectione: invicio bonus (bonas L^M) ut. Continet hic versus „levem correctionem" ut recte animadvertit Breiterus, sed illa non inest in verbis in vitto bonus; inesset, si Manilius scripsisset: in bono vitium. Nunc si Bentleium sequimur, correctio illa levis incipit a coniunctione at. 202 De hoe versu cf. quae scripsi Mnem. 42 (1914) p. 113. — Virginepartus: is qui sub Virgine natus est. Olim legebatur: nee fecundus erit— quid mirum in Virgine f — partus. Sed optimi codices praepositionem in omittunt. 203—216 Chelis (I 611) sive Librae poeta mensores, ponderator.es, calculatores, iuris peritos, legis latores, legum interpretes ascribit, sicut Asclepiades Cat. codd. astr. Gr. V 1, 187, 24: to iTYitxepiva. noïq dia azaïuSrj ipyaZ,o[x£vois imvófeia. dicit. 204 Quo tempore Libra (Chelae, Iugum) noctem aequat diei, mense Septembri, eo Bacchus dat nova munera maturae vitis, post annum, h. e. anno rursus praeterlapso. 205 sqq. Chelae (Bouché-Leclercq p. 142) etiam tribuent vel dabunt, creabunt eum qui nascitur aemulus virium Palamedearum fortum certantem v. P.J. Palamedes enim in ventor ferebatur numerorum et figurarum artisque calculandi et metiendi x), cf. Ov. Met. XIII 56 J) Apud Firm. III 7, 15: '(Mars in occasu cum Mercurio constitutus) aut calculi aut musicae aut notarum aut difficilium litterarum inventores redclit'. (Ehwald) atque idcirco in scholis celebratus est, neque minus a tragoediarum poetis tractatus propter eius cum Ulixe inimicitias, cf. Soph. Naupl. fr. 399 (Nauck2): omoq (Palamedes) êfsüpe xiiyoz, 'Apysïwv oxpaxSt, /axa.Su.6rj apiBpSrj xai fiérpuv £Vpr<[j.axct /1aËeig re tauzag o'jpavta re cr^axa.. /wheïv srsvSe Ttpïnog eS evog ècxa/xax rc5v osx' avSiq evpe TzevzY]xovx(/.$as/x.ri., Eur. Palam. fr. 57^' 3 - è&vpov c/.vBp-fmoim ypcf.[j.txon' dèéjy.i. Firmicus (VIII 4, 7) Libram fingit ab homine portatam, qui homo Palamedes, bilancis inventor, esse dicebatur a nonnullis (Amp. lib. mem. 2, 7). 210 notis levibus pendentia verba: in libris iuris verba per notas scribebantur, in quarum. interpretatione saepe res gravissimae positae erant, cf. Paoli-Lohmeyer, Lat. Palaeogr. I p. 60. 212 perpetuus... praetor: iuris consultus, quem cives perpetuo consulere poterant. — privato in limine: domi, non in foro. 213 Servius Sulpicius Rufus, iuris consultus, Ciceronis amicus, satis notus ex oratione Mureniana, qui complures de iure libros confecit, velut de sacris detestandis, de dotibus, de edicto perpetuo, cf. Teuffel RL.6 I § 174, 2, cuiusque nomen etiam aetate imperatoria celebratum mansit, Petron. 137, 9. 214 Latio cum Breitero scripsi pro codicum lectione potius, quod vocabulum e versu superiore in hunc irrepsit. Erat Servius legis latoris loco, cum iura civibus retegeret. 216 rectoris: interpretis. — examina: proprie lingua bilancis, cf. Pers. I 6-7 (schol.). 217—229 Qui sub Scorpione nati sunt, studio bellandi tam cum hominibus quam cum feris tenentur, gaudent multo sanguine multaque praeda, fiunt gladiatores, belli simulacris delectantur, inter ipsa pacis otia bellum discunt. 217 Scorpion accusativus est (forma Graeca, ut I 268 alibique), cauda subiectum, armavit (armati M) coniectura Ellisii est (Noctes Man. p. 121). Housmanus cum cod. Flor.: Scorpios armata violenta cuspide cauda, in quo versu non vituperanda sunt tria verba eodem modo desinentia, sed alter ablativus cum altero perplexus. — violenta cuspide: ra jlévzpw (cf. ad I 268), quod cum vomere aratri comparatur a poeta (219). 218 cum Phoebi currum... ducit, h. e. mense Octobri, "cf. Varr. de r. r. I 34, 1 : 'sexto intervallo ab aequinoctio autumnali incipere scribunt oportere serere usque ad diem nonagesimum unum'. 220 asyndeton facit more Maniliano, cf V 234—236. — Martia castra pendet a praepositione in, cf. IV 252, Mnem. (1914) 42, 113. 222/3 sub armis pax agitur: agunt pacem armati, non togati. — capiunt saltus: se recipiunt in saltus, cf. Caes. b. c. 111 28, i : 'cum ignorarent, quem locum reliquae (naves)c e p issent', II 42, 1 : 'proximos colles capere'; b. G. IV 26, 5 : 'insulam cape re' 36, 4: 'portuin capere'. — Recte fortasse Ellisius peragrant {perarant ML1) pro pererrant L2G, cf. Rösch p. 36—37, quamquam Nemesianus Cyn. 86 iam legit pererrant. 224 hominum bella gerunt: cum hominibus bella gerunt, nam domicilium Martis in Scorpione est (Firm. II 2, 5) cuius color cum Marte congruit, cf. Cleom. I 11 (p. 106, 28 Ziegeler): olnoi (Taurus et Scorpio) -ra "Apsi rb ypóuv ctxoioi. siaiv oi dozspzs, Boll ant. Beobachtungen farbiger Sterne p. 14—15. 225 caput in mortem vendunt: se auctorant ad lanistas fiuntque gladiatores. Eadem, sed de alio signo, tradit Firm. VIII 12, 2: (Mars in Libra) 'facit tales qui se ob alienae gratiae voluntatem nundinati sanguinis iactura ad mortis spectaculum vendant . 227 simulacra sc. pugnae, Verg. Aen. V 585: 'pugnaeque cient simulacra sub ar mis'. 228 tantus amor pugnae: 'ubique sine verbo substantivo est (Bentl.), cf. Verg. G. II 301, III 112, IV 205. — per otia: in pace. — pari... arte [Nepa... astro Bentl.): ars illa est ars bellandi, quae alias disciplinas fstudiaj progignit. 230—242 His versibus poeta exponit natos sub Sagittario fore redarios, domitores equorum, mansuetarios, robustos corpore, mente acutos cursuque veloces et agiles, cf. Cat. codd. astr. Gr. V 1, 188, 17: tnre'jüiv 0 Kévravpoq xai 6 ToËozrjg (ocpixousi). 230 tn bifero ') Centauri coipore, cf. Ps. Erat. Catast. 28 (p. 34, 4 Olivieri): oinóq saxiv ó To^r/jg, OV OL likzfcxoi 'XÉyOVGl KsVTOCVpOV dvat, zxspoi V' OV OW. ÜlC/. 10 U.Y, T£TpUTASk/j (/.-■.OJ ópaaBai, «XX irj-.Tly.ó~a. vsjs zg&vovzu' Kz-j-wjfw (j o'jdsiq ro£u xe%pYjvxï oinsg o1' c/yrjp av cnUlri s/u innov xai xepxov xaSansp ol Ixrvpoi ('hic autem quaeritur, cur equinis cruribus sit deformatus et caudam habeat Satyri' Hyg. Astr. II 27). Imago Sagittarii originis est Babyloniae, ut docuit Bollius Sph. p. 189—190. 231 subiungere currus sc. equis, constructio inversa pro vulgari: equos currui, cf. Verg. Ecl. V 29: 'curru subiungere tigris'. 232 ad... frena: praepositio modum et rationem indicat = habenis flexibilibus, cf. Kuehner LG-' II 1, 523 r\. 233 totis — omnibus, cf. v. 738 et Mnem. 42 (1914) p. 113. 234 quadrupedum: non equorum (ut Fayus vult), sed ferarum, ut docent verba omne genus et ') Adiectivum quod est bifer (a bis et ferus) alibi hoe sensu non oecurrit, V 15 per coniecturam restitutum est, Thes. 1. 1. II 1979, 49- versus sequentes, quibus illa animalia enumerantur (tigris, leo, elephas), cf. Verg. Ecl. V 25—26: "boves.., nulla.. qu adr up es". 235 exorare, quasi tigris homo sit = mansuefacere, cf. Cat. codd. astr. Gr. VI 65, ann. 1; Man. V 700; Firm. VIII 17, 6; Friedlander SGR II9 p. 83; Blümner, fahrendes Volk im Altertum (München, 1918) p. 21, ann. 153. 236/7 tantamque... molem de ingenti elephanti corpore dictum, cf. Sen. Phaedr. 1059; Sil. It. 12, 143. — aptare: ornare, instruere artibus humanis, h. e. artibus, quas vulgo homines discunt, non elephanti. — loquendo: alloquendo, cf. Mart. I 104, 9 sqq.: 'et molles dare iussa quod choreas/ nigro belua non negat magistro:/ quis spectacula non putet deorum?' 238 per sidera: in signo zodiaci. 239 impositumque manet: 'corpus enim hominis quasi "insitum est corpori equi in Sagittario' (Fayus). — illas sc. feras. 240 Eodem cornu curvato, quo gerit spicula intenta (cf. Liv. VII 5,5: 'super lectum stans ferro intento'), nervos tribuit membris eet., cf. Hyg. Astr. II 27: „itaque Iovem fecisse, ut..., et sagittas pro ingenio adiunxisse x), ut ex his et acumen et celeritas esse videretur." — quodque („wat betreft dat") cod. Flor. lectio, olet orationem pedestrem, neque quisquam tam stultus est, ut putet cornu, non spicula in cornu, acuminis signum esse et acumina cordi dare. 242 nee delassabile = et indelassatum, cf. I 656. 243—258 Capricornus dat fusores, conflatores sive flaturarios, metallarios, aurifices, fabros ferrarios, pistores, furnarios. Dabit etiam salaces et inconstantes. Hoe quidem semper in his apotelesmaticis facit M., ut prius studia et artes, deinde animi et corporis proprietates ponat, cf. Cat. codd. asr. Gr. V, 1, 187, 23 '• taEiq, pzufiuza, a[x^iXuamcxg, lénpag, /oipaèa.c, inikYj^iaq y.a.\ nocpéasig. Codd. V I, 208. Numeri autem Maniliani partium damnandarum omnino non conveniunt cum Antiocho, sed ex eo quod poeta hanc vim pestiferam nimiae abundantiae frigoris vel caloris vel siccitatis vel umiditatis imputat2) (v. 499), apparet eum alium quidem fontem adisse, verum non minus scientia iatromathematica 1) Numeros Arabicos dedi pro litteris Graecis, quae in codice sunt. s) Mnem. 46 (1918) 382. infectum. Unde haec opinio nata sit astrologorum alias partes salubres alias noxias esse signorum putantium, illustrat locus Codd. astr. V i, 208, 17: /.ai aXkoi &s zón01 stai rav uóXcov twv zyovrtg vspslosiiïsig everpocpag iË aatspcov 1j.1y.pw y.ai a/zdov duavpw avj/twl-joi, iËaipizov dl napairipxGZtoq zz-itjyó-.ïq' £' wv c'yv ïj SsX^vïj vno (7'jvdeap.ov oma y.a\ [xd.Aiaza iï'jvovaa. ri apoaxonovva r, xai (0) "HXiog ovzwg eópiBrj, xai avsv rijg rav xaxüv aoTspMV iniBctiïpiag [Hanzovii rovg ócpBalfiobg r, ap.avpovai xai ij.c/Jj.ira. eet. Accedit quod M. etiam in comparatione, quam inter caelum et terram instituit (vv. 416—425), praesertim umorem superfluentem malorum causam describit, cf. v. Wag., Verslagen en Mededeelingen der K. A. v. W. (1920) p. 515 sqq. 410 pcv denos nutneros sive gradus zodiaci. — cuique: decano. 412 glacie rigidas: frigidas. — quas exusserit ignis: calidas. 413 et sterilis utroque tarnen eet.: et tarnen steriles sunt illae partes frigidae aut calidae utroque h. e. propter alterutram causam, quia nimis umidae sunt aut nimis siccae (cf. Mnem. 46, 382: frigidus -jumidus aut calidus ~\~ siccus). 414 minor rivus fovit coniectura mea est pro lectione L: minoribus (s. s. ovit). Ut largior umor aquae abundantiam, sic minor rivus aquae inopiam significat. Housmanus partim cum Bentleio: quasve minor iusto vitiat. 415 vario textu: optime dictum de viribus signorum in uno signo iunctorum et quasi fila perplexa alicuius telae referendum. 416 est aequale nihil: nihil est in rerum natura, quod aequale, temperatum, in eodem statu maneat. 417 atque artis fugientia... ripis (atque artis ego,, et partis 0): flumina redundantia, cum ripae nimis artae sint (Bechertus legit: eque artis eet. ). 418 crimen ubique frequens: ubique terram mare flumen criminari possumus, nam ubicumque causa est laudandi, damnum non deest, quae thesis tribus exemplis illustratur e terra mari fhimine petitis. 419 torrens (terris O) cum Immischio scripsi, sed hodie probo Hauptii coniecturam torres — robigo (quod tarnen alibi hoe sensu non legitur), quoniam iuxta perniciem, quam maria fluminaque minantur (421—422, 423—424), exspectatur etiam tertium malum, quo agri, vexantur (robigo). 420 parvo discrirnine: parvo temporis momento. — rumpit: corrumpit, offendit, Liv. XXII 10, 5; Dig. 9, 2, 27, 17. 421 Ubi modo erat portus ac statio tuta, nunc mare irrupit et vastum fecit gurgitem. 422 cadit: concidit, evanescit.—postpaulum: paulo post. — gratia ponti: grata quies maris. De miro errore codicum LXG scripsi Mnem. 42 (1914), 115 (gra xpï = gratia Christi). 425 caeli partes: gradus eclipticae.. 429 cadit: perit. 430 proprio: peculiari. 431 sub lege sc. metri. 432/3 iterare: iterum atque iterum describere — tot... summas... causas: tot vires, quae in partibus latent. Aliter Scaliger: tot summas (= numeros) per partis (gen.) causas = per singularum partium causas. Housmanus: tot dicere summas, \ perque paris causas faciem mutare loquendi ? deinde versum unum pluresve excidisse statuit. 433 faciem mutare loquendi: genus dicendi ita mutare, ut in orationem pedestrem abeat. 434 si verbapiget sc. mutare; verba sunt nomina vulgaria numeralia, quae in versum non quadrant. 435 Cf. Sen. Ph. 182: 'cedit in vanum labor'. 436 fatalia iura jerenti et sacros caeli motus: leges fati et arcana caeli canenti. 437 ad i'ussa: ut Musa me iubet. 438 Non possum tibi figuram siderum componere, jingere, sed tantummodo delineare (monstrare). 439 ostendisse deum nimis est: caelorum partes, unde veritas deducatur, quam in iis latere voluit deus, tibi ostendere, id meas vires superat. — dabit ipse sibimet pondera: ipse faciet sibi auctoritatem et se aperiet hominibus suis factis. 440 suspendere: verbis mundi dare picturam. 441 rebus: re vera. —erit maior: apparebit mundum esse maiorem quam ut possit verbis depingi; de futuro cf. Kühner LG2 II 1, 143, adn. 2. — gratia-. utilitas, cf. Gratt. 73/74 (Enk II p. 16). 442 oris: sermonis nostri. — signare cavenda1): partes damnandas duodecim signorum indicare, significare. 445 In M legitur: septima pars illi ac2) decimaeque decimae secunda, quem versum partim cum Bentleio partim cum Heringa ita lego: septima par illi ac decima a decimaque secunda. Damnantur igitur pars VII X XII. Housmanus: septima par illa ac decuma est decumaeque secunda. 446 quaeque duas duplicat eet.: pars XIV et XXVIII, nam bis septena dant quattuordecim et bis novena duodeviginti. 448 quinta sc. addita - viginti numeris, septima similiter. — duram consummat.. partem: terminat, claudit. 451 notans sc. pars, quae notam habet XXII et quae XXIV designat numerum. De hac coniectura (libri exhibent nocens pro notans) cf. Housman ed. 1. I p. LXXIV, 1. IV p. 53. 452 quaeque decem trisque ingeminat: quae pars bis decima tertia sive vicesima sexta est. — fraudatque duobus / triginta numeros: triginta gradus duobus x) M revera exhibet cavepda, quod iam Bentleius coniecerat. Versio mea Belgica corrigenda est, nee minus editio critica. 2) ac inest. privat, id quod facit pars vicesima octava. 453 summa es: finis, ultima es partium nocentium, cf. 463. 454 signis: „miror neminem correxisse signi, Gemini enim unum signum, non duplex efficiunt" (Ellis N. M. p. 130), sed numerus fGeminis) et locus (Geminis... signis) pluralem flagitarunt, genetivus signi admodum languet. 456 unaque eet.: exspectes: pars, quae uno brevior est quam bis dena et pars quae uno maior est, h. e. pars XIX et XXI. Nunc quoniam scriptum est bis und, non patet, quanto illa pars brevior aut maior sit quam viginti. 457 similis noxae: genetivus est qualitatis (= eiusdem malignitatis), veniet autem pro erit dictum est, cf. Verg. Aen. V 344 (Deuticke), Mnem. 47 (1919) 344. 458 cumque duae subeunt: cum duae partes accedunt ad vicesimam quintam partem. 459 immunis sc. a noxa et malitia. 460/1 decumaque peracta prima: pars undecima, cf. 475. — rabit (Bentl., rapit 0): furit aestu, cf. V 208 et 224 (posteriore loco ML1 exhibent rabit). Verbum non modo apud priscos poetas in usu est, sed etiam apud Sen. ep. 29, 7: 'videbis eosdem intra exiguum tempus acerrime ridere et acerrime rabere'. 463 accedens sc. ad vicesimam, quod etiam post septima tionaque audiendum est. — summa: ultima, cf. 453. 464 Nemeaee: Leo, II 565 (cf. ind.). — contactu primo: si primo gradu tuo homines contingis. 465 salubri... caelo, cf. 498. 467 tribus appositis sc. vicesimae alteri; ergo vitium (noxa 457) est et in parte vicesima quinta et in vicesima octava (totidemque secutis). 469 Erigonae (Erigones Housm. cum Regiom.): Virginis, II 175 (cf. ind.). 470 nee quarta nee octava sc. ad decumam. 473 Che/is : Libra, I 611 (cf. ind.). — aestu, cf. 498. 474 septima et undecimae decimaeque et tertia iuncta est: ita L, sed haec lectio numerat partem XVIII ante XIII, reponendum igitur mutato ordine cum Bentleio: tertia et undecimae decimaeque et septima iuncta XIV ante XVII. 475 bis denis actis: post viginti numeros, cf. 460 decumaque peracta. 476 nona sc. post vicesimam partem (bis denis actis). 478 Claudicante metro inserui cum Becherto tibi; Scaliger quoque. 480 octavoque manet numero: post vicesimam partem octavo loco est. — nonumque (sc. numerum) capessit: quae pars vicesima novem numero sibi addit. 481 Quibus locutionibus M. in hac parte utitur ne selige, mox fuge, eae docent non agi de horoscopo (ut alibi in hoe carmine), sed de electionibus (rapi xarap/wv) h. e. de fausto die (hora, temporis momento) observando et eligendo, quo quis aliquam rem suscipiat, nam nemo nascens partem damnandam zodiaci jugere potest aliamque seligere. Prognostica autem astrologi imprimis petunt a luna atque a loco, quem illa in zodiaco tenet, cf. II 726; Bouché-Leclercq p. 463, 2. 482 sq. bis sexque peractis: in parte duodecima. — octo bis sc. peractis: in parte decima sexta. — aut denis sc. bis: in parte vicesima. — metuendus... aer, cf. 465, 498. 484 cum iterum duodena refert: cum Sagittarius partem vicesimam quartam ducit. — aut terna decemque sc. iterum, ergo partem vicesimam sextam. 485 figurat: format, conficit. 486 nona (Fayus, Bentl., nonae 0) consentit sc. septimae, quae iam dicta est non optanda esse. 487 Ea pars, quae decumam sequens numero tertio insignis est, decima tertia est. 488 XVII significatur pars, vicesima tribus jraudata (452), et XIX vicesima, cui una dempta est. 489 auget sc. viginti numeros. — septima fertur sc. post vicesimam. 489a In codd. deerat versus Aquarii nomen notans et relicta erat cum asteriscis lacuna. Bentleius forte fortuna in eum incidit et reduxit in sedem antiquam ; deerraverat enim post II 232, sed depravatus in omnibus scriptis: parsque marina nitens fundentis semper Aquari quem idem emendavit. In Aquario nulla pars marina est. 490 491 cum Breitero hos versus sedem inter se mutare iussi, ut numerorum ordo partium damnandarum recte procederet: i°, 3 °, 50, 9°, 11°, 210, 25°, 290, etsi etiam sic magnum intervallum est inter n°et 210, sed in lectione tradita omnino unitates desunt, quas credit Housmanus interisse in versu qui post v. 4^9 i^teriit. Post damnanda est (490) interpunctio tollenda est. 492 cumque illa quartam accumulans: vicesimae quintae quattuor partes addens atque vicesimam nonam efficiens. 496 quinta in quinos numeros r'evocata: quinquies quinae partes sive pars vicesima quinta. 496/7 duasque... summas: duos numeros. — ultra sc. partem vicesimam quintam. 498 sterilem ducunt... aera: quia in illis partibus zodiaci frigidum calidum siccum umidum non bene inter se temperata sunt, aera non salubrem reddunt (ducunt = sortiuntur, cf. II 717, 731; III 279, 409). 500—501 cum Fayo et Scaligero aliisque inclusi et propter formam et quia M. planetarum rationem in his libns nondum habere solet et quia tres tantum commemorati sunt. Bentleius versus tuens alterum sic legendum censet: Saturnusve suam glaciem Phoebusve vapores, cf. supra (p. 230) xat avsu xr,q rtiv zaxiiv «axépwv iradsupi'aq. Orientia signa 502 584. Non ubique in signo eadem vis est: aliae eius dotes sunt, sMn Hs'h'oro- cum horoscopus est in prima parte signi (V V SI m X), alia, cum scopus sit. alibi in eo invenitur? velut Augustus, qui natus est (Suet. Aug. 5) paulo ante solis exortum die XXIII m. Sept. expertus est vim Librae orientis, cf. vv. 548—552. Quae totius signi vis esset, poeta docuit 122 sqq. 503 partibus sc. damnandis, cf. 443. — in tempus: per breve tempus. — quaedam: sed omnia signa enumerat. 504 ultraque: suum ortum. 505 Aries, ut ipse Hellen et Phrixum vexit (515), dabit studium peregrinandi novumque mare perscrutandi, sed cum Aries oriens in cornua fern (509) videatur, etiam animos in prciedcis dabit (508) sohetque pudorem, qui homines retinere solet, ne quid insolitum audeant. 506 cervice prior flexa: Taurum versus Aries ita caput retorquet, ut oriens cervicem ostendat prius quam cornua (I 264). Sed Arietis natura pugnax etiam aliam staturam requirit, quam M. proposuit paulo post (509), sc* cornibus infestis proruentem, cf. Xhiele Ant. H. fig. 33. 509 tantum: tantummodo eos iuvat audaces esse. 510 ut ruat aut vincat: 'ut aut vincatur aut vincat nihil medium' (Bentl.) 514 in hospitio: hospitem esse totius orbis terrarum. 515 auravit vel/ere: coloravit aureo pellis colore. \ erbum finitum aurandi raro occurnt sed frequens est part. a u r a t u s, a quo ductum est, Xhes. 1.1. II 1520, 12. — pontum: Hellespontum. De fabula cf II 34. 518 Taurus in primo suo exortu dat cinaedos, effeminatos, agricolas (cf. 140). 519 feminei incedunt (Bentl., feminea iuceat M), ita locum Bentlleius emendavit, exemplo usus Verg. Aen. I 46 et V 68. De re cf. Firm. VIII 20, 2: 'in parte VI Tauri quicumque habuerint horoscopum, erunt exoleti, ad omne vitium impuritatis applicati, teumatici cinaedi eet. 520 per causas naturam quaerere: causas naturae perquirere. 521 aversus eet: exoritur a partibus posterioribus, cf. II 199, iy — divesque puellis: abundat puellis Taurus, nam in armo suo refert Pleiades, in vultu Hyades. 522 parvo referens glomeramine (Gron., glomerabile 0, cf. I 221): avatpipw Pleiades conglobatas et confertas ita ut minimum spatium occupent. 523/4 propriaque... dote: est ablativus qualitatis cum voce iuvencum iungendus. Iuvencus enim peculiare est munus, quo Taurus agricolam donat, quem post arationem (per inversos camposJ exornat-1) vomere domum redeuntem, cf. Hoi. ') In versione Belgica Bentleium secutus pro exornat legi et verti exercet, mmus recte. Epod. II 63/4: 'videre fessos vomerem inversum boves collo trahentis languido'; Verg. Ecl. 2, 66. 525 unda (Oceanus) aequaparte (aequaliter) profert Geminos (sc. pedes eorum, cf. II 199) tegitque reliqua eorum corpora in ortu. 526 dabit: subiectum est unda partim proferens partim tegens ortus Geminorum (15°). — stadia, cf. 152: 'mollius studium'. 527 dulci tincta lepore, cf. Mart. III 20, 9 : 'sales 1 e p o r e Attico tincti'. 529 dotes saltus cum pectore iungit: Iacobus pectus de ingenio intellegit (cf. IV 366), sed requiritur h. 1. notio magis circumscripta, quare non reiciendum Bentleii pectine, quo vocabulo illud citharae sonantis (528) resumitur. 530 Cancer in primo suo exortu caecos generat. Surgit enim a testudine (II 199), quae quia stellis clarioribus non micat, nubes obscura dicitur, cf. Gem. III 4 (p. 36, 18 Man.): oi de èv rw Kapxtva vsys/ostoV mjazpoyr, ioixóreq xoikovvrni (Praesepe); \ ett. Val. II 36 (p. 110, 11 Krollj: Kapxivog ... ix[xavpód<7eig rnip&osi? otó zo vetpéhov. De aliis Cancri partubus cf. IV 165 sqq. 531 velut exustus: similiter de via lactea dicitur caelum exustum (I 747)' sed h. 1. locutio audacior est, quia alter ignis dicitur ab altero exuri, exstingui (IV 67). 533 lumina deficient partus: ii qui sub Cancro oriente una cum sole orti erunt, caecutient, cf. II 259 : 'lumina Cancro desunt'. — geminamque... mortem: èt in terra caecutientes èt apud inferos lumine carentes. 534 se quisque et vivit et effert: vivens quisque mortuus est; pronomen reflexivum sine dubio ad verbum efferendi pertinet, sed Romani hunc versum legentes non poterant non iungere idem cum verbo vivendt propter et duplicatum. Ex eiusmodi locutionibus in sermone vulgari ortae sunt constructiones reflexivae („recipit se episcopus et vadent se unusquisque ad hospitium suum" Peregr. Aeth. 25, 7) quales exposuit Löfstedt Comm. in Aeth. Per. p. 1415 cf- etiam Meyer-Lübke Rom. Synt. 408, Sneyders de Vogel Synt. hist. du Frangais p. 107 § 164 c, Kuehner LG2 II 1, 277 c. Similiter Sen. Oed. 949 sq.: 'quaeratur via, qua nee sepultis mixtus et vivis tarnen exemptus erres'. 535 cui: nascenti. 536 Leo ab ore oriens in primo suo exortu creabit helluones, prodigos, gulosos- malis hiscentibus: ore aperto. 537 patri natisque reus: adversus patrem liberosque officia sua neglegens, noxius, cf. Seal. ad h. 1.: °ro reus in eam significationem accipit, quam idiotismus Italicus ('reo' = malus), quod alibi non legi, nisi apud hunc'. 538 legabit: liberis suis. — censumque immerget in ipso (= se): patrimonium omne suum deglutiet et absorbebit. De ablativo cf. Cic. de n. d. II § 124: 'aves quae se in mari mergerent'; Kuehner LG2 II 1, 592 s. 540 capiat semet: quasi ipsum se devoret (pro bonis), ut Erysichthon, de quo Ov. Met. VIII 877 sq.: 'ipse suos artus lacero divellere morsu / coepit et infelix minuendo corpus alebat'; Lübker Reall. s p. 344, Pauly-Wissowa VI 571. 541 inque epulas... revocet: redigat in epulas pecuniam, quae funeris et sepulcri impensis erat servanda, cf. Cic. Phil. 3 § 30: 'reliquas res ad lucrum praedamque revocaverit'; Ov. Met. VIII 840: 'sic epulas omnes Erysichthonis ora profani / accipiunt poscuntque simul'.—pretium etiam ad funus pertinet. 542 Erigone sive Virgo') a capite oriens magistratus, legum interpretes, sacerdotes creat. 543 labentia sc. in vitia, peccata, cf. Hor. Ep. 2, 1, 94. —c^- Ov. Met. I 150 : 'ultima caelestum terras Astraea reliquit'. 544 alta per... fastigia pertinet ad surgens (542), nam a capite surgit iacens alata in zodiaco; Housm. explicat: s. i. tribuendo tribuit a.f 547 Chelae: sub quarum ortu primo nascuntur iudices, vitae ac necis arbitri, imperatores, legis latores, sicut Augustus, de quo cf. quae dixi ad 502; II 507—5°9> Geil. XV 7, 3 2). 548 aequato, cf. I 267. 549 examen (Bentl., externea M) sistet eet.: ponet trutinam vitae et necis. 550 legesque rogabit sc. populum, cf. Cic. legg. II 14:'tu leges rogabis videlicet, quae numquam abrogentur'. 552 caeli tura manebunt eum post mor- , tem, ut Augusto evenerunt, cf. I 385/6. 553 Scorpius non in primo exortu (cf. v. 568) sed extremae cum tollet lumina caudae, h. e. cum stellae quae in eius cauda sunt orientur, dabit urbium conditores pariter atque destructores. 554 stellis turn suffragantibus: planetis faventibus; fortasse cogitat de Marte, qui in Scorpione habet domicilium suum, cf. Cleom. I 11 (p. 108, 2 Ziegler): olxoi (Scorpios et Taurus) xa "Apst XYiv ypóocv ofioioi st'fftv oi aaxépss, Boll Ant. Beob. farb. Sterne p. 14. Alibi in hac parte M., ut solet, stellas errantes omisit. 556 moenia.. describet: aratro locum definiet et signabit, ubi moenia struentur, cf. Verg. Aen. V. 755: 'interea Aeneas urbem designat aratro'. — subcinctus: 'incinctus ritu Gabino, i. e. togae parte caput velatus, parte succinctus' Servius ad Aen. V. 755, qui totam hanc consuetudinem, quae in urbe condenda valebat, describit. 557 s'temetpositas urbes eet.: de hoe ') Hyg. Fab. 130: 'Erigone signum Veneris, quam nos Iustitiam appellamus l) De Tiberio sub Libra nato cf. Bickei Rh. Mus. 65, 233. morecf. Hor. C. I 16, 20: 'imprimeretque muris/hostilearatrumexercitus insolens'; Prop. III 9, 41; Dig. VII 4, 21; Isid. Et. XV 2, 4: 'urbs autem aratro vertitur'. 558 irt domibus: in loco, ubi antehac domus stabant. 560 Sagittarius in primo exortu suo bellatores, victores, triumphatores, urbium conditores et eversores creabit, sed quos omnes manet dura sors infelixque fortuna. — prima veste: fluctuante veste x) Sagittarius oriens apparet, cf. Exeg. ad Tetrab. p. 70: 0 zocóvriq 7unaaxep{^s.xai è'/wv Ts int twv imatwjov, Thiele p. 117, Boll Sph. p. 182, 2; 189. Astrologi eum appellant 7irspwxóv (Vett. Val. p. 11, 4 Kroll), quam speciem iam praebet in imagine Babylonia, unde Aegyptii et Graeci suam mutuati sunt. 564 sq. Fortuna nimium indulgebit rebus secundis eius qui oriente Sagittario natus est, velut Hannibalis, nee minus invidiam suam in facie eius prodet privans eum altero oculo (Liv. XXII 2, 11: 'altero oculo capitur') atque hoe modo saevitiam suam in frontem eius exercens (IV 151). 566 lacumque sc. Trasimenum. — 567 ante jugam: antequam ipse fugatus est a Romanis. — tali pensabat imagine: poenas dabat Hannibal victoriarum, quas apud Trebiam, Cannas, lacum Trasumenum pepererat, macula, quam Fortuna fronti eius inusserat (tali imagine). 568 Capricornus non in primo ortu, sed cum extrema cauda piscis, in quem desinit, surgit, eos creat, quos navalis pugnae navaliumque rerum studium tenet (cf. v. 553). 569 dictat sc. alumnis suis. — puppisque colendae: is dicitur navem colere, qui non modo eam incolit, sed etiam regit et curat. 570 in undis cum Iacobo scripsi, quia inertis (0) iuxta dura ministeria ferri nequit, neque sermo est de aliis nisi de nautis et sociis navalibus. Housmanus: dura ministeria et tenui discrimine mortis. 572 Aquarius sub primo ortu dabit sanctos, castos, probos. Ipse dicitur esse modo Ganymedes, modo Deucalion (Hyg. astr. II 29), cuius probitas causa esse videtur, cur astrologi eandem virtutem iis tribuant, qui sub eo nati sunt, cf. Bouché-Leclercq p. 146, 3. 573 neve sit... animus: noli cupere, cf. Verg. Aen. IV 639, Ov. Met. V 150. — ad scripsi cum Breitero, quod "in codd. abiit in at, deinde in et. — procedere: in lucem prodire, nasci, cf. Verg. Ecl. IX 47: 'ecce Dionaei processit Caesaris astrum'. — Pisces: sub primo Piscium ortu creantur garruli, maledici, susurrones, infidi, libidinosi, gemelli, matres gemel- 1) Bouché-Leclercq p. 143 s. f. lorum. 574 venenum lectio Monacensis est, una vera (moventum 0). 575 mutantis (gen.) retinendum propter vicinum 'novas; lingua enim garrulorum in alias aures alia insusurrat. 576 ferre etiam a verbo datur (574) pendet. — bilingui: fallaci, perfido, cf. Verg. Aen. I 661. 578 ardentem sc. libidine. — animum libet ire 'prorsus barbarum', quare distinctione in versu superiore sublata Bentleius legit: sed summa libido / ardentem medios animum iubet ire per ignes. Libidinosi autem a nullo periculo deterrentur, quin id quod petunt consequantur, cf. Otto, Sprichwörter p. 171, 6; Hor. Sat. II 3, 56: 'ignis per medios'. 579 Cytherea, cf. II 33: 'Pisces Cythereide versa', IV 800. 581 Versum damnavit Bentleius: lfugere Typhona recte dicitur, at profugere Typhona in undas prorsus barbare; nee Typhon aut Gigantes alatis umeris erant', sed cf. Ant. Lib. 28, 1. 584 Sub Piscium primo exortu nascuntur gemelli, gemellae, gemellorumque mater. Descdptio 584—743 Manilius antequam exponeret, in quas orbis nostri partes orbis singula astra plurimum valerent, maria ac terras breviter describere terrarum. p r ..... sibi proposuit, quae descriptio simillima est ei, quam Ps. Arist. de mundo C. III (p. 393, 17—32; 1—5; 12—15), Strabo II p. 121 sqq., c. 18 sqq., Tetrabiblos II 2 dederunt, unde satis apparet etiam in hac parte Posidonii libros, qui nporpsmuóg et rapt emeocvoü inscribuntur, fontem poetae fuisse, cf. Boll Stud. über Claudius Ptolemaeus p. 229 sqq., Malchin diss. p. 29, Ed. Mueller de Posidonio eet. p. 21 sqq. Aliter iudicat de fontibus Tetrabibli Trüdinger Stud. zur Gesch. der gr.-röm. Ethnographie, Basel 1918 (B. ph. W. 1920, 2, 35). 586 sed summa est rerum referenda figura: sed ut hoe capias, exhibenda est prius imago totius orbis terrarum. 586 sqq. quattuor partes caeli sunt dies nascens sive ortus, dies lapsus sive occasus, medii calores sive meridies, Helice (I 296) sive septemtriones, unde totidem venti erumpunt et inter se (secum, cf. Kuehner LG2 II, 1, 617, 10) bella gerunt per aëra {per inania). 591 sqq. cf. Sen. nat. quaest. V 16: 'venti quattuor sunt, in ortum occasum meridiem septemtrionesque divisi... quidam illos duodecim faciunt; quattilor enim caeli partes in ter nas dividunt et singulis ventis binos suffectos dant' de quorum nominibus cf. Sen. 1.1., Plin. n. h. II § 119, Strabo I c. 29 (I p. 37, 6 Meineke), qui omnes ventorum divisionem a Timostheneintro- ') Boll Stud. über Cl. Ptol. 230, 1: 'es ist nicht unmöglich, dass jene Windkarte des Timost hu e ductam, a Posidonio probatam exhibent. — ab axe: a septemtrionibus. 593 fonae... aurae: inter quattuor partes caeli bini venti sunt, ergo octo, qui cum iis ventis, qui ab occasu, ortu, septemtrionibus, meridie flant, duodecim efficiunt. 594 binae aurae similes flatus dicuntur exspirare, quia veniunt a caeli partibus fïnitimis 1), ab ortu solstitiali et brumali, ah occasu solstitiali et brumali, a partibus quae inter hos et die, wie uns Strabo mitteilte, auch von Posidonius gelobt wurde, und die mit ihr verbundene Zwölfteilung der ««i, eine Unterlage für die Verteilung der einzelnen Lander an die gegeben '■ °^h bedart d,e Sache noch weitere Untersuchung'. ') Delineationem feci auctores'secutus Plin. . 1. en Ps.-Arist. de mundo 4. Nomina Phoenix et Libonotus a Plinio traduntur. regiones principales intersunt. • 595/6 ipsa natat tellus pelagi eet.: „in diesen Versen ist die Lehre vom Zusammenhang des Oceans ausgesprochen, die Posidonius gegen Hipparchs Zweifel aufs lebhafteste verteidigte und deren Darstellung er mit den Worten schloss: ii owxouftéwj zwtXw mpipprfxai ts5 axeavü' „ov *yap [Atv (ic.nu.og nepi^xXkexccL rjnsipoio, aXX s: anupeoiriv yJyyzai, zo atv ovxe fiiaive1" x) Boll, Stud. über Cl. Ptol. p. 230. 597 inque sinus pontum recipit (tellus): hinc incipit 0 mpvrzkovg per mare Mediterraneum, cf. Strab. II p. 121 \ h vjjSj r,u.v.g oiy.ovij.svr/ y/j nspippvTog ovaa èéyezai (recipit) z ólnovg eig iavzrjv dub rog Soclazzyg xaza tov wzsavcv vollovg. — vespero ab astro, cf. Ps. Arist. de mundo (Bekker) p. 3935 17: £'v ^ repog 0 v 11 v azevonépw dic/:jeorju.og gzou.cz.zi, zat « xc/.g 'H pazXsias keyo[jJvag azrikag t 0 v eii p ovv eig tav e 7w SaXa-ïiav cog av eig Xijuiva no leïrai (admissus). — Pro lectione meliorum codd. Housmanus cum F legit: vespere ab atro èt propter metrum, ne elidatur 0 longum in voce creticae mensurae vespero, èt ob locum similem Verg. Aen. V 19 sq. (Hom. II. 12, 240: noxi £,ócpov YjepoÉvxa). 598 dextra Numidas eet., Strabo II p. 122 (I p. 164, 2 Meineke): opvrat (mare Mediterraneum) è' £'/ [xev xov özcio'j Tikevpov xf/ Aifivxfj 1tapaXta u.c/pt Kapyyóovog, Ps. Arist. de mundo p. 393, 23: npw-rov [jh oï;v Xfrystat iyxETtoXnürfai ev &£ta eiffnXeovri (dextra) -rag 'HpazXa'ag n~.r).ag, 01/yg, eig rag zaXouasvag lupxeig eet. 600 litoraque in Syrtis revocat eet.: oras suas ita reducit, ut duos efficiat sinus (revocat scripsi cum Breitero propter antecedens litoraque), cf. Sall. Iug. 7%, 2: 'nam duo sunt sinus prope in extrema Africa, impares magnitudine, pari natura; quorum proxima terrae praealta sunt, cetera, uti fors tulit, alta alia, alia in tempestate va dosa'. 601 directis jluctibus: cum ora post Syrtes iam non sinuosa sit sed regione directa ad Aegyptum pergat. 602 laeva (n. plur.) freti: pars laeva maris Mediterranei, cf. Strab. II p. 122 (I p. 164, 4 sqq. Meineke) s'z de Saxépov xf, ze 'I[iripixrj zai zfi Kelxixr,... zat fJ.ezz zadza xf, A tyuat tzij.. \d/£i xov ZizsXizou nop3[iov... (p. 165, 19): zo as 2izsXtzov rc'Xayog npo xr,g 2tzsXcag e'fftt— zat éxi zov u.exacb nópov vr,g xe 'Pïjytvvjg !1£/.pl Aozpöv zat xxg Mscrffïjvtag. — caedunt. . aequore '-) gentis: oram Hispanicam fluctibus pulsant, cf. "\ 1 610: 'secat aequore laevum Illyricum'. 604 Itahae. . . dextram sinuantïs in undam: orae Italiae, quae dextrorsum fluctus Oceani flectit ') Killer, Erat. carm. rell. p. 78 sq. ') Bentleius: aequora (M). in sinum, cf. Claud. de raptu Pros. I 268: 'coeperat et vitreis summo ïam margine texti Oceanum sinuare vadis'. 606 hac. . porta: hoe freto Siculo, quod inter Italiam et Siciliam est. — (aperto) addidit Bentleius; in veteribus editionibus lacuna supplebatur per ab illa. Mare per fretum Siculum se effundit in mare apertum lonium, sed (608 ita scripsi pro codd. lectione et) prius pontus mare Hadriaticum efficit. 607 enatat: ipsum mare natare (cf. vagatur 607 et circumvolat 612) dicitur ex altero sinu in alterum. Qui hanc imaginem non ferendam putavit, Bentleius proposuit: emicat. — laxasque vagatur in undas : dilabitur in amplas aquas, cf. Strabo II p. 123 (Meineke I p. 165, 22 sqq.) av^ezai d ini u.sv zo npog ew p.spog fii/jpi twv «xpwv zijg Kprr.r,q, v.al vr,v nsXoTtcvvjjffov rk rhv nlsiezriv (Peloponnesi patulas circumvolat ot as 612), 3tai tut,pol tsv Kcpiv^taxiv xaXoijuevov xolnov (lavat claram Gorinthum 611); npog apxzovg èe ini... r/jg llnsipov za vózia pipyj [J-i'/Pi zou A[xfipcaimov xolnov... ó t? 'lówog xólnog pipog iazi zo'j v'Jv 'Adpiov Xsycptiyoy (.Hadriae nomine pontus 609)- zouzou ds r>,v uh iv rMia n\£Jp^ 'DXvpk noizï (secat aequore laevum Illyricum Epirumque lavat sc. veniens ab ore Padi 610), z£v ƒ eiavupw r, '\zalia. ujyoi zou pv^ou zou xaxa'Axvhitm. 609 Hadt lae comitatur nomme pontus: ita scripsi partim cum Bechertio partim cum Breitero (.Hadriam comitatus nomine ponto M). Subiectum manet mare (606), cui se adiungit appositio Hadriae nomine pontus, obiectum est Italiam. 610 Eridani = Padi, cf. Verg. G. I 482, IV 372, Aen. \ I 659. bibit: in se recipit. — secat aequore: radit aquis suis planis, cf 602. 613 rursus et in laevum rejluit: mare fingitur, postquam Peloponnesum circumfluxit, refiuere in sinum Pagasaeum {Achaica arva 614) et sinum Thermaicum (Thessaliae Jines 614). 615 hinc intus1) cum Breitero scripsi pro: hic pontus, quae verba si servantur, iuxta se habent appositionem fretum, quod fortasse potest tolerari, si attendimus ad versum 609. Mare ergo invitum truditur Hellesponti nomine (iuvenis fretum mersaeque puellae) in terram interiorem (intus) et Propontidem per fauces artas (Bosporum Thracicum) cum ponto Euxino et palude Maeotide iungit, cf. Strabo II 124 (1 p. 167, 13 Meineke): zb At'yatov xai ó 'EXkfomvxog Mum npèg Spxzov ug allo nslajog, '6 xaloüm llpor.ovzvh., jtaWvo dg ocllo zov Ety-sivov npoaalopsvétxEvov tovtov.... (I p. 168, ii Meineke): vnépxenm zot iuïtwJ ') Bentleius: hinc intra. Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 16 x&Xtou npog apxxov vj Mouüxig Xt'fxvïj. 617 Maeotis genetevus ut v. 670. 618 Palus Maeotis manet (= est, cf. I\ 3^9) coniuncta tergo h. e. cum terra, quae ab eius tergo est, atque huic pontem ministrat ad Pontum Euxinum et Graeciam. Pro pontemque Mnem. 42 (1914) n6 conieci portumque, Housmanus: fontemque. 619 sqq. Hactenus ipsum mare (606) vel pontus (609) vel fretum (615) subiectum erat et viam sibi facere per orbem terrarum dicebatur, nunc poeta transit ad navitam eiusque navigationem per reliquam partem maris describit. — in angustas fauces iungendum cum participio revocatus. — se... effert: ferri se patitur fluctibus Hellespontiacis ex Propontide rursus in mare apertum 621 Icarium Aegaeumque secat eet.: scindit, cf. Strabo II 124 (1 p 166, 24 M.): to óc GWc/lg x0 Aiyatóv itnrj r/b, avv... xü 'EXXyjotovtw, xat xb Wp'wv... [xsxpi... x üv np6t«v tijg •Aróts- — nitentis... populos: gentes gloria et fama ubique nobiles, cf. Liv. III 12, 5 : 'L. Lucretius, consul anni prioris, recenti gloria nitens'. 622/3 tottdemque tropaea, quot loca: Troadem monumentis obsitam, ut sepulcris Achillis Aiacis Hecubae eet., cf. Strab. XIII 595 (m P- 833> I9 m M0623 innumeras gentes: quae in ora Asiae habitant ab Hellesponto usque ad Ciliciam, quae est regio sub radicibus Tauri sita. — Cilicum populos Syriamque, cf. Strabo II 125 (1 p. 168, 22 M.): xoiccvxr, p,-v •a npbg apv.xov roü Aiyociov mlzyovg aw/ymg xat xoaauxn, rocXiv ƒ » ^ 'PoL.g ri xb Aiyónxiov nilayog notovaa (donec in Aegyptum redeunt 626) xoci xb nafA^Xtov xai to 'lacrtxov ini ub xh sw /ai -rijs KtXwtag. 625 fugientis aequora terras: quae mare Phoenicium cingunt lateque recedunt onentem versus. 626 redeunt cf. 601. — curvata per undas, nam n 3«Xatra 7£W7paos? xat xh y?,v, xoknovq ansp-fx^Jvr] xai TOXayy? xat nop^ovg Strabo II 120 (I p. 161, 19 M.) — 627 morientia: desinentia, unde coeperunt. 629 undarum tractum: continuum maris motum nee minus locum, ubi mare fluctuat, cf. Curt. V 3, 2: 'leni tractu aquarum ; Verg. Buc. IV 51: 'terrasque tractusque maris, G. IV. 222. harenis defendit Housmanus, sed ita bis idem legimus pontum terris et undarum tractum harenis circumdari, neque similitudo, quae in verbo constringendi est, plena atque integra est, si habenis caremus, cf. Val.tl VI 391: 'omnes fluvium (gen.) si fundat habenas . 630 641 1 ia rium descriptioni poeta addit insulas, quas una cum manbus com- memorat Strabo II 122/3 (I p. 164, 21 sqq. M.); VST" avyyai, {téftmai & Saptó xai Kipvos (Sardimam 631, Corsica litora 638)... i6* èni Sazepa <£ vcg AiyuorotiJs.. o:j uollai, «y eimv rj ze ru/tvtjaut xac "Ej3vsog ('Ebusum 640), II 124 (p. 166, 26 sqq.): zo 'Ixaptov... rr,g 'Póèov (636) /C/l ^PrjZY1? (^34) K.i/npou (635)... ai' zs Kvxladeg vyïgoi' eim xai ai Inopaèsg... Xéyw ès... A iofiov xai T évsiïov (638) ag ^'avzag ai npoxei/xevai zrjg EXhv.rhg... Evfioca tj xai Ixvpog (633), Ps. Arist. de mundo p. 393a, 10 "15- 631 Sardiniam ... signant vestigia plantae: Sardinia insignis est forma vestigio simili, cf. Plin. n. h. III § 85: 'Sardiniam ipsam Timaeus Sandaliotim appellavit ab effigie soleae, Myrsilus *) I c h n usam a similitudine vestigi (zou ïyyoitq). 632 tantum praecisa: angusto modo freto ab Italia avulsa, cf. Verg. Aen. VIII 233: 'praecisis undique saxis . recessit: ab Italia se separavit, cf. v. 789; Strabo I 60 (I p. 78, 20): oi (h... aneppuysvai itemazeCxoccri... zr,v ïixekiav.. rijg TJjytwjs. 633 adversa: e regione posita. 634 et (est Rossberg)... Crete sc. miratur Euboeam, non propter montium altitudinem, nam re vera Ida in Creta multo altior est, sed propter eörum naturam, cf. Pauly-Wissowa VI 852. — Tonantem: Iovem, cf. Verg. Aen. III 104 sq.: 'Creta Iovis magni medio iacet insula ponto, / mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae . Pro vocabulis et genetrix posuit Housmanus: Aegaeis. 635 Aegypti jiuctibus: undis maris Aegyptii, cf. Strabo II 125 (p. 168, 31): zb Kvnpov avvanzovaav z<3 Aiyvnzta raXayei.— omnis non abundat, sed indicat totam insulam intra fines maris Aegyptii esse sitam. 636 sqq. In hisce versibus deest verbum, unde accusativi Delon eet. pendeant. Cum autem in v. 636 tarnen, si abesset, non desideiatuii essemus, cum Dorvillio hoe adverbium mutandum est in veibum taceo. 637 aequalis: inter se congruentes magnitudine, cf. Liv. VII 24, 8. 638 Aulidaque eet.: „is qui Aulida insulam esse putabat, vocem Graecam Kvpvog non intellegens Corsicam inter parvas insulas numeravit (Malchin diss. p. 30). 639 primum adverbium est, nam ubi primumOceanus freto Gaditano in orbem invasit, obviam ei venit velpotius iacet Ebusus, una e Pityusis, quae insula hodie appellatur Ivlza, cf. Pauly-Wissowa \ 1903. 643—657 Praeter mare Mediterraneum tres sunt sinus, quos fluctus in orbem terrarum penetrantes sibi fecerunt, mare Caspium, sinus Persicus, sinus Arabicus, cf. Strabo XI c. 492 (II p. 691, 1 M.): deozspov S'av eb ^Épog zo vnèp zijg 'Ypxaviag Balazzyg, b Kaamav xaXeöpsv, [jJ/ji zw xaz' 'hiïobg 2xu3d3v, XVI c. 765 (III p. 1068, 7 M.): ') Cf. Ed. Mueller 1. 1. p. 25. xaixr?? (Arabiae felicis)... zo d'é&ov (nlsvpav) 6 1 lepucxog xolnog, zo ue ianepiov ó 'Apaftiog eet. 642/3 nee... reclusit... orbem: 'neque solum ex una parte mare aperuit sibi terras aditibus abscissis' (Fayus). 643/4 abreptis: eo quod pontus vi aditum sibi paravit; Housm.: abruptis (= abrumpendo factis). — nam litora plura impulit Oceano: parenthesis est. Mare plures oras fluctibus suis irruentibus cedere cogit. —potius sed: immo; Iacobus: Phorcus, sed. 645 vinceret aequore: superaret, sterneret aqua sua. Manet poeta in eadem similitudine (reclusit, impulit). 646 ortumque aestate nitentem: partem caeli, ubi sol aestate oritur inter ortum et septemtriones (cf. p. 239). 647/8 in longum ... pervenit: penetrat freto angusto sed longo in campum. 649 Constructio est: et jacit Laspia aequora fluctus (647) similis ponti Euxini, h. e. eodem modo quo Pontum Euxinum fecit, cf. Plin. n. h. VI § 38: „(mare Caspium) irrumpit autem artis faucibus et in longitudinem spatiosis, atque ubi coepit in latitudinêm pandi lunatis obliquatur cornibus, velut ad Maeotium lacum ab ore descendens, sicilis, ut auctor est M. \ arro, similitudine"; Ps. Arist. de mundo p. 393 b 2 sqq.: npóg 73 piv zeng «maysieai xov -mo-j TM.VJ eiapiw ó 'ftcÉOvós, xiv 'IvAxóv xs xoci Ikpaotèv «W'fos nktm, avamaivu twz/r, x«v 'Epu3p*v 3aXaxxav foulvyk- hi 3axspov^s xepocg xaxa azevóv xs mi iniu-Un av/sva (per longum) tm.vj «vsupwsrat (patulis.. arvis) x«v Tpxaviav xs xai Kamtimt óp(&». 650 altera... duo bella... intulit: bis meridiem versus Oceanus in terras invasit, cf. 645. 655 delicias: aromata. — radicis odores: arbores odoriferas. 656 gemmantia litora: oras coruscantes margaritis. 657 media illa sc. Arabia fe ïx. 658 Ante hunc versum Scaliger versum deesse putabat, qui nomen Libyae contineret. Revera transitus ad terrarum, quae continentes dicuntur, descriptionem admodum durus et abruptus est, qui, si in proximo versu copulam (est) inserimus, quemadmodum ego in editione mea feci, ne sic quidem satis mitigatur. Ceterum descnptio ïpsa est Posidoniana, ut e locis Strabonis similibus apparet, cf. Strab. II 121 (I p. 163, 6 M.): rt $ nsptxlsiovaa a/lzovg yvj rpiyy vsvspjxai, de Arrica, de qua poeta agit 658—670 cf. Strab. XVII 827 (III p. 1153' l5 M.): iaattóvxwv (angues 664) xat saetpocvzuv (vastos elephantas 666) xai v napanlvmw Xsóvxcv (saevosque leones 666) xs xat 71 aptókem, Tiavxcttó zpocpog v ^pcc iazi ff'ecunda...parit... tellus 667). o/pst xai yaXag... 71 1 3v x u v xs na/Mtato nlHBog, nepi «v xat Uogcio^ioj eipYjxev on... &01 xüv 3>jpiuv /xsazóv xtva xouxuv aXtxsvü tyvpóv... ysXav auv opwv LIBER QUARTUS. Ciapvtj.c/.rjTovq, sviovg iïe aalcxx.po'jg, rovg y;r}:r~aq xat a'XXa zoicd/xa. iuvfavjovzag aivri [et portentosos cercopum ludit in ortus 66 7); II 131 (lp. 176, 31 M.) : 7ia<7a 0 r, omo Kapyr/Jovog 'J.sypi ctt'/jXwv e'otiv cMviu.wj, SYipiorpócpog O's, avnzp y.cci -rj [xeaóyMa mraz. — regnurn sc. illius partis terrarum, Africae. — sub armis: arma gerens, armata, cf. Enn. Sc. 262: 'nam ter sub ar mis malim vitam cernere quam semel modo parere'. 659 ignibus eet.: cum Hannibal Alpium saxa igne et aceto rupit, cf. Liv. XXI 37, 3 : 'torridam incendio rupem ferro pandunt'; Iuv. X 153: '(Hannibal) diducit scopulos et montem rupit aceto'. — arces: montes, cf. Ov. met. I 467: 'umbrosa Parnasi arce'. 660 Trebiam femini generis, sed vulgo masculini, cf. Neue LF. I 641. — Cannasque, cf. 566. 661 Libyen... infudit: Africae populum, quasi esset torrens, in agrc* Italiae urbesque immisit. 662 huc (huic L2): in Africam, sed significatie» verbi concessit requirit dativum (huic); itaque melius cum Housmano legimus: huc... congessit. 663 bellis... infesta futuris cum vocabulo monstra iungendum x), angues enim significantur, qui Carthaginiensibus etiam in bello usui fuerunt, cf. Plin. n. h. VIII § 37: nota est in Punicis bellis ad flumen Bagradam a Regulo imperatore ballistis tormentisque, ut oppidum aliquod, expugnata serpens centum viginti pedum longitudinis. pellis eius maxillaque usque ad bellum Numantinum duravere Romae in templo'. 664 habitataque.. veneno: artus animalium plenos veneno, cf. Sil. It. VIII 416: 'habitata pruinis Nursia'. 665 mortis pastu (Bentl., partu 0) viventia: pasta cadaveribus vel venenosis herbis, quae aliis animalibus mortem inferunt. — crimina terrae: monstra, terrae detestanda. 667 hunc versum iure Iacobus post 665 posuit, nam quod de anguibus venenatis valet, tellurem horridam eos in poenas suas peperisse, non valet de elephantibus et leonibus, qui etiam alibi atque in Africa nascuntur. 2) 668 cercopum: simiarum, cf. Strab. ad 658; Amm. Mare. XXII 14, 3. — ludit in ortus: ludens sive per lusum gignit terra Africa simiarum monstra, cf. Ov. Met. XIV 92 sqq. Ludit in eodem modo dictum videtur atque „lusum suum exercet in eet.' 669 sterili peior „non tantum sterilis, sed peior quam sterilis, ut quae siccas suas et infecundas ') Iniuna in versione Belgica haec verba iunxi cum nominativo natura, cf. Bentl. ad h. 1. qui legit: saeclis.. infesta futuris. ' ) Cum hoe versu Ed. Muellerus comparat Lucan. IX 619: 'Cur Libycus tantis exundet pestibus aer fertilis in mortes', arenas feris illis et damnosis serpentibus infestas reddat' (Huetius). 670 ad Aegypti... colonos, cf. Strab. II 126 (I p. 170, 6 M.): £V è&lü. ULcV £<7XtV 7] AijS'J'/J T0^ Nst'XfJU pUGEWg, £V C/.pinZipÜ OS OïVUTtOpSfAOg r; Evpuitr) u.£/pt TO'J Tavatios' xsXguxsSfft (3" dpcpézepoci irspi zr,v 'Aaiav (cf. v. 677). Anonymus de mundo Caucasum et mare rubrum Asiae fines pomt, sed illam Posidonii sententiam non omittit 393 b 30: xcvÈg $ xo 2710 Tavat^o; as/pt NstXou ffto/xatuv t&zvtocl zov x«s 'Auiag opov. 671 680 Asiae descriptio. 672 aurati... amnes, ut Pactolus, Lydiae flumen. 673 pontus, ut sinus Arabicus et mare Indicum. — odoratae, quales in Arabia sunt. 674 India notitia maior: suspicatur Bollius (Stud. über Cl. Ptolem. 231) Manilium Posidonio auctore hanc Indiae magnitudinem auxisse, cum vulgo orbis terrarum orientem et occidentem versus angustior fieri diceretur, medius vero latior, zrj acpeviïovy similis. Attamen zx npog 'Ivwv latiora esse Posidonius docebat. Parthique. incolae pro ipsa regione, quae a Manilio appellatur Parthis (803). 675 tnoenia Tauri: ita maximus Asiae mons appellatur, qui eam in duas partes secat, cf. Strab. XI 490 (II p. 688, 27 M.): 0 7«p Tavpog uJt/ïj nag mzQjy/.e zalzr,v zr,v 'xnmpov c/.no zr,g ianépag inl zr,v sw x£xa|H£Vog.... xocXovai $£ ajxüv 01 "EXXyjvi; zo [xev svzog zou I ccjpov 10 Oc zv.zog (totque illum circa... gentes 676). 677 ad Tanaim, cf. Strab. ibid. 21 : zy 'j' E'jpóinri uwe/rig èaziv ri 'Aorta xaxa zov Tava'tv avvunzovaa uvrn. — orbes: Asiam et Èuropam. 679 Pröpontidos: prima syllaba producitur, cum alibi (IV 616, 749) a Manilio corripiatur, quam ob causam Huetius proposuit: extremumque Propontidos, sed cf. prologus, propinare, Lindsay LG. § 45 p. 590. 681—695 descriptio Europae. 682 taurumque resolvit: retexuit formam tauri in ipsum Iovem. 683 versum partim cum Iacobo partim cum Breitero emendavi; Housmanus: onerique iugavit — taurum iunxit ei quam vexerat (Europae virgini). suos ignes: Europam, cf. Ov. Met. II 850 sqq., VI 104 sqq.; ignis pro puella amata etiam apud Verg. Ecl. 3,-66; Hor. epod. 14, 13, Sat. II 3, 276. — oneri abl. pro onere, cf. Plaut. Pseud. 198, Kuehner LG. I 331, adn. 2 b. 684 litus: proprie non litus solum, sed tertia pars orbis terrarum Europa est appellata ab Agenoris filia. 686 maxima terra viris eet., cf. Strab. II 123 (I p. 163, 18 M.): nolv ö sari xexi zo yvóipiu.o'j y.al zo vjy.pa.zov xai zo v.c/.i eSvegiv £'jvo[xov[xevoig 7V a.vèp&v EvtpvetxztxzY] xat 71 okizEi&v xocc rmg aXXaig tzIsïgtov jutemiïeiïwxvïcc xwv or/stwv crya3«v. 687 urbibus: rogat Housmanus „quot doctae urbes in Europa fuerunt ?" legitque: artibus. — in regnum jlorentes oris Athenae: quae claruerunt imperio linguae, eloquentia; de praepositionis in usu cf. III 149. 688 Thebae divis (sc. florentes): urbs deorum nutricula, Bacchi et Herculis (Plin. n. h. IV § 25), atque idcirco deorum cultu clara. Locum imitatus est Sen. suas. 2, 5: 'omnibus sua decora sunt: Athenae eloquentia inclitae sunt, Thebae sacris, Sparta armis'. — rege sc. Alexandro, Philippi filio. 689 Pella: pulcherrima Schraderi coniectura pro codicum lectione illa, cf. I 770: 'et Magno maxima Pella'. — Troiani gratia belli: ita Thessalia appellatur propter Achillis, Thessali illius (Hor. C. II 4, 10), formam. 690 Hpirosque potens: cum ibi Pyrrhus regnaret. — ripis sc. Epiri. 691 Threce Martem sortita, cf. 'Mavortia tellus' Verg. G. IV 462, 'terra Mavortia' ld. Aen. III 12. 692 stupefacta: quasi mater, quae ipsa filiorum magnitudinem miratur, cf. Tac. Germ. 4: 'magna corpora et tantum ad impetum valida'. 693 Gallia... Hispania... cf. Strab. IV 188 (I p. 256, 24 M.): r, yupa noluypvijog ovccc xcd olvSpijjrwv xoci o'j nokursXdSv zocg fiioig ■noXkayaü (tyjg KcXxtxi?g) £crXe S'icccvpovg, ld. III 152 (I p. 206, 19): 'h A-'jVizc/.jia hxi [xérjiGTO'j xd5v IfiYipixü'j iSvöv x7 Jtai y&pag xat r.okcig laufajoixivov (regna gentes urbes). 700 assere- rent: sibi sumerent. — praestantes: praecipuas, maiores quam in aliis. 701 Ut corporis humani partes singulae discribuntur et dividuntur singulis signis — quam rem poeta breviter exponit, cum iam II 456—465 idem argumentum tractaverit — sic alias terras aliis signis tribuit. 703 et in proprium.... exit (sc. tutela): etiam tutela propria cuiusque signi pertinet ad singulos artus corporis. 706 vocant: tuum auxilium invocant. 708 femina: femora. 710 Post hunc versum exspectes geographiam astrologicam, quam iam (585) pollicitus est poeta, sed rursus digressionem interiecit (711—743), ostendens, quam vim ipsa terra in incolarum colorem, habitum, vitam exerceatx). 711 Genus hominum pro viribus, quas signa in terram, terra in ipsos homines exercet, diversos mores legesque et diversam corporis figuram habet. 713 formantur: creantur. — sociata iura... privato foedere signant: societatem ineunt, quam foedere sanciunt, ut privati in pace inter se vivant. — per artus materiamque parem (adiectivum parem ad utrumque substantivum pertinet): propter similitudinem corporis atque indolis, cf. Col. de re rust. VI 27, 1 : (de equis): 'est enim generosa materies, quae circo sacrisque certaminibus equos praebet'. 715 Jlava... Germania cf. Strab. VII 290 (II p. 398, 5 M.): Tipixavoi... 1uixpèv iSaXkxzrovzeg zw KsX-rtxeü cpvlov xü ze nlEowjfJM zrjq aypiozr\zog xcd tou fieyéSovg xai zijg £av3ózyjz0g (Ed. Mueller, diss. p# 26). —per ingentes... partus: in corporum magnitudine filiorum matris magnitudo posita est. 716 vicino sc. Germanorum; Galli enim minus flavi sunt quam Germani. 717 Hispania contrahit eet.: quia Hispaniae caelum asperius est, corpora incolarum reddit solida et compacta. 718 urbis pater: Mars. 719 Gradivumque genus miscens h. e. suum genus cum Venere miscens, unde artus Romanorum bene temper ati sunt, cf. Sen. Hipp. 660. 720 coloratas: ex solis ardore adustas. — subtilis: erudita, callida, cf. Plin. ep. IV 17, 4. 721 praefert vultu: prae se fert in vultu, cf. Cic. Rosc. Am. § 87: 'avaritiam praefers' (Landgraf); Curt. VI 9, 1: 'vultu praeferens dolorem animi'. Color autem vultus Graecorum ostendit eos magnum temporis spatium in gymnasiis et palaestris versari. 722 Syriam pro Assyria, cf. Cic. Tusc. V § 101; Suet. Caes. 22, 2. — torti: crispi. 723 macu- ') Boll, Stud. über Cl. Ptol. p. 233: 'die Charakteristik der einzelnen Völker ist bei ManUius ziemlich kurz ausgefallen, aber es sind doch die namlichen Kennzeichen wie bei Ptol., auf die der Dichter achtet'. lant orbem: sunt maculae instar in orbe terrarum albo; infuscant partem, quam incolunt. — tenebrisque perfusas: tam nigras quam tenebrae sunt. —figurant: creant. 724 minus India tostas (sc. gentes) progenerat cf. Strab. II 103 (I p. 136, 25 M.): ênaiv<5>v (sc. Posidonius) ds rr'J xoiauxYjV diaipzwj t£>v yneipwv, oi'a. v'Jv itjri, napa$s(y[xaxi /p/jxai ra tovc Ivooyg twv A iSiorcuv dictyepuv tc5v iv AifiCy èjzpvzaxipovc, yup sïvai xai vjttov TT? &pa<7ta toü mptéytmoq (Boll ' Stud. über Cl. Ptol. p. 234). 725 mediumque facit... tenorem: colorem habet medium inter album et nigrum, quia caelum eius moderatum est. 726 propior sc. Italiae. tellusque: -que tertio enuntiati loco positum ut I 847. — natans N1/0: quotannis flumine inundata. 727 irriguis campis; quia incolae in campis Nilo irrigatis habitant. 728 sq. Constructio haec est: sol in desertis (harenosis ter ris) pop u los Afrorum exsiccat pulvere, caeli siccitate macros reddit, cf. Strab. II 130, XVII 830. — Maurëtania: secunda syllaba producitur, quia poeta putat vocabulum constare ex duabus partibus Mauri et taenia (= cautes) cf. Garrod ad Man. II 926. 729/30 nomen oris habet: ita appellatur a facie obscura, fusca (auocvpé? sive cf- Strab. XVII 825 (III p. 1151, 17 M.): ouovm iïivxaïBa. Mavpoumoi ij.ev vtio EXXïjvuv 'ks.yo{j.avoi, Mavpoi $' vno züv '1'uucxiw y.a\ tcjv i-i/upiw 731 743 Non modo ipsae terrae earumque incolae, sed etiam linguae, mores, fruges inter se differunt pro caeli varietate, quae ipsa obnoxia est stellis. — totidem insere linguas: soni vocum varii sunt loquendi modi, quibus aequus est numerus linguarum. — insere sc. in terrarum divisionem, quam iam fecisti. 732 paris pro sorte locorum: congruentes cum sorte, quae cuique loco tributa est. 733 Ex simili semine genus frugum diversum, cuiusque regionis proprium crescit. 734/5 Ceres cum alia mes se in alias urbes ex agris redit et siliquas rejert, quarum vires inter se impares sunt pro regionum natura. 736 part... muneré: eodem vitis genere. 738 totis: omnibus, cf. IV 233. 740 duplici... carcere terrae: finibus Indiae et Africae circumscripti sunt elephantes, Strab. VI 286 (I p. 393, 8 M.). 741 totidem... orbes: sc. diversi, varii. 742 Pro et fortasse cum Scaligero legendum ut. — regionibus: dativus èt ad part. discripta èt ad verbum nitent pertinet. 743 aethere: ita iure Bentleius restituit pro codicum lectione aequore, nam id, quo astra gentes subiectas perfundunt, non est aequor, neque ita solet appellari ad hanc influxionem per translationem indicandam, sed dnóppoia. sive ignis aetherius (cf. Serv. ad Georg. I 366). Quod signum 744—817 Post hanc orbis terrarum descriptionem M. tandem cuique regioni pervenit ad veram geographiam astrologicam, in qua Posidonium imitatus est, ut comparatio cum Ptol. Tetr. instituta docet (Boll, Stud. über Cl. Ptol. p. 195 sqq., 232). Verum Ptolemaeus magis exempli sui vestigia pressit quam poeta, qui ea quae minus apta erant carmini suo, sprevit. Velut Ptolemaeus initium fecit a trigonis (Man. II 279— 287). Quemadmodum quattuor sunt trigona, ita orbis terrarum in quattuor partes divisus est: foaipov[xÉvY]g xe rfjg y.c/.J v[J.xg oixovfievrig sig zéaaapa Texapxïjfjwpia, xoïg zpr/woig hapi3[xa. ') Deinde rursus illas partes quattuor divisit' in partes trinas, ita ut duodecima quaeque pars uni signo responderet, cf. Boll ibid. p. 197- Sed Manilius, cui trigona illa in versibus pangendis incommoda erant, ea tantummodo peistrinxit (v. 811), postquam partitionem duodenariam iam dedit. Accedit quod ab eo aliae regiones certis signis cognatae esse dicuntur atque a Ptolemaeo. Unde Scaliger haec (ed. Man. 1700, p. 355): „Manilii absurda et superstitiosa plane aixioXo^ia. A r i e t e m Propontidi et Hellesponto praeficit, quia a poetis Hellespontum tranasse fingitur; Phrygiae L e o n e m propter magnam matrem deum, cuius sacer sit; Babyloniae Pis ces propter Typhonem et Venerem, nam illius fabulae scaena in ea regione ponitur. Item alia propter alias causas, quae quamvis omnino fabulosae non sint, tarnen rationes, quae possunt assignari, plus quam fabulosae, quales illae: Arietem rursus Persidi praeesse, quia ea gens lanitii et vestificii studiosa, L i b r a m Italiae, quia Romani unicuique genti aequum tribuunt, item Scorpion Libyae propter animalia venenata, quorum Africa feracissima, Sagittarium Cretae, quia Cretes periti iaculatores, Capricornum toti Occidenti et Oceano, quia orae Oceani occidui nunc accedente aestu cooperiuntur, nunc recedente denudantur. Ita eas regiones ambiguas inter mare et terram esse, quemadmodum Capricornus signum est ambiguum maris et terrae. Par superstitio, cum Aquarium oris maritimis praeficit propter aquam, quam ex urna dicitur proicere. Quae omnia manifesto magnum otium illis ad nugandum superfuisse testantur. Ita Manilius; Ptolemaei ingeniosius commentum et tamen commentum, nihil aliud, ut alia omnia huius paratots/vtas." ~) ') Trigonum Y" Sb +* Europae cognatum est, Vf 1° Asiae Partl meridionali, II =G= Asiae parti septemtrionali, n\ X Africae (Boll ibid. 197 198)- 2) Cf. Bouché-Leclercq p. 331/2. 745 (Gaprurri) = Capricornum (cf. II 179, 659) optime a Bentleio ad metrum supplendum insertum est; Aries enim, veris signum, eo loco zodiaci positus est, qui medius est inter Cancrum et Capricornum. 746 in vires; in tutelam suam.—pontum; Hellespontum. — vicerat sc. tranatando. 747 virgine sc. Helle. — fratrem sc. Helles, Phrixum. 750 Syriae, cf. v. 722. 751 vestibus... suis haerens: veste (tunica) arte astricta, quam ipsa (Persis) confecit. 752 in Cancrum: quasi Cancer aquam Nili alliciat et agros inundare cogat, quo tempore sol in Cancro versatur. Aegypti; erat Aegyptus in Arietis tutela fortasse propter Iovem Ammonem, cf. Pauly-Wissowa I 1855. 753 Taurus habet Scythiae montes; fortasse propter Chersonesum Tauricam. — Asiamque potentem; cogitatne poeta de monte Tauro? 754 molles Arabas, cf. IV 519. 755 Euxinus... sinuatus in arcus, cf. Strab. II 125 (1 p. 167, 31 M.). ei'xa^ovai os Ttvs; ts a/rj[J.a rijg nepifxerpov racirrig ivzezafiéva IxvSui5 'p Plin. h.n. IV § 79. 756 sub Geminis (cf. II 181): Apolline, qui a Tauro est, et Hercule, qui a Cancro est, cf. Bouché-Leclercq P- !35' 3' sed Manilius inverso ordine Apollinem post bracchia Herculis posuit. Apollo autem ponto Euxino praeest, quia et ipse arcum gestat, sicut Scythae. 757 versus misere corruptus est. Olim conieci, partim cum Vossiano: ultimus et Ganges et te colit India (cuncta) i). Cancer enim e proximo versu in hunc irrepsisse videtur. Housmanus edidit: sub Geminis te, Phoebe, colit; vos Thracia, fratres, / ultimus et söla vos tranans colit Indica Ganges, landans Cic. Balb. 13: 'sola terrarum ultimarum'. 758 Aethiopes quippe qui ipsi sint colore fusco (723), in tutela sunt stellae obscuratae (cf. v. 53°)' sc- Cancri, qui idem maxime calet. 759 Leo, quem Iuppiter et mater deum regunt (II 44 0' ipse regit Phrygiam eet., ubi magna mater colitur. — potiris; forma quartae coniugationis, cf. ed. crit. ind. gramm. p. 188. 760 regnique ferocis non cum vocabulo, quod est famulus, iungendum, sed cum tugis (regnique... Armeniaeque). 762 Macetum; Macetarum, Macedonum. Forma ante Manilium non occurrit, sed post eum a Lucano, Sdio, Statio usurpatur. — vicerat, cf. IV 178. 763 Virgo magistra (IV 382; 190 sqq.) Rhodo insulae praeest, quae oratorum, philosophorum, astronomorum sedes est. — marique: praesertim post ') Bentleius proposuit: ultimus et colit hos Ganges et decolor Indus (cf. Ov. met IV 21 • Trist V 7 ■ Sen. Hipp. 345). . > • Alexandri magni tempora Rhodus opibus maritimis pollebat. 764 hospitium recturi Caesaris orbem; haec de Tiberio Rhodi exulante scripta a Manilio esse videntur, cum „tempus iam vetera vulnera callo obduxisset et principatus dulcedo amaritudinem exsilii consolata esset (proleg. p. 13), h.e. anno 15 p. Chr. n. De hoe Rhodio secessu, cf. Tac. ann. I 4, IV 15; Suet. Tib. 11. 765 solis, cf. Plin n.h. 34 § 41 . 'ante omnis autem in admiratione fuit Solis colossus Rhodi, quem fecerat Chares Lindius, Lysippi supra dicti discipulus; Septuaginta cubitorum altitudinis fuit'. 766 sub Caesare: sub Tiberio, tum exulante. 768 Arcades cum ruribus Doricis sive Peloponnesum sive totam Graeciam indicant, cf. Bouché-Leclercq p. 332 et 344, qui systemata praeter Manilium Dorothei Sidonii, Pauli Alaxandrini, Ptolemaei dat. Omnes Graeciam alius alio modo significantes sub tutela Virgims ponunt. 769 si seligis: si'tibi optio datur; Housmanus coniecit: si seligat. 770 quod cuncta re git: 'Italia (Roma) regina omnium gentium quia est et omnibus imperat, et quasi lancibus tollit aut premit singulas gentes, ideo sub Libra iacere eam voluit Manilius'. Etiam Dorotheus Sidonius1) (Bouché-Leclercq p. 332) cum Cyrene Italiam Librae attribuit. Accedit quod „L. quidem Tarutius Firmanus... in pnmis Chaldaeis rationibus eruditus, urbis etiam nostrae natalem diem repetebat ab iis Parilibus, quibus eam a Romulo conditam accepimus, Romamque, in iugo (= Libra) cum esset luna2), natam esse dicebat" (Cic. de 'div. II § 98). 771 designat summas, sc. quatenus penduntur. 772 coeunt quo noxque diesque: quo longitudo dierum et noctium aequa est. 773 condita sc. est. 774 retinet discrimina rerum: de surnmis rebus decernit. 776 qua genitus Caesarque meus nunc condidit orbem (ML1) versus spurius — id quod iam copula -que h.1. omnino abundans et ad metrum supplendum addita docet, ne dicam versum ma e interpositum esse inter enuntiata ad Romam pertinentia et insertus ab eo qui meminerat Manilium de Augusto cecinisse (IV 548):jelix aequato genitus sub pondere Librae. Altera lectio qua gemtus cum fr atre Remus hanc condidit urbem non minus inepta est, de qua cf. Bentl. ad h.1. Legit Housmanus: qua genitus Caesar melius nunc condidit urbem ') Cf. Engelbrecht, Hephaestion, p. 29 sqq.; Pauly-Wissowa V ,573, 21. Vixit Dorotheus exeunte saeculo tertio post Chr. n. . , v . ') Est ratio Babylonia horoscopi definiendi. Quod ad vocabulum lugum attme , . 55 , poeta non libram ob oculos habet, sed iugum servitutis. \ (sc. Tiberius). 777 frenat: iuxfa librae imaginem alia introducitur eius, cjui „rerum habenas tenet et orbem quasi ab ore Romanorum pendentern coercet. 778 infertus... sidus: infra sive post Libram positum, sc. Scorpios. 779 Aegypti latus: Cyrenen. — donataque rurajCyrenes lacrimis: Pindarus tradit Cyrenen, virgo cum esset venatugaudens et lecto caelibe, ab Apolline amatam et ex Thessalia in Libyam transvectam ibi terrae portionem accepisse, Pyth. IX 55, Hes. fr. 128, Schol. Arat. Germ. ed. Breysig p. 86. Inde Manilius dicit Apollinem virginem consolatum esse, quod eius lacrimis (dat.) dedit lila rura Cyrenaica propter virginitatem ereptam, cf. Ellis N. A. p. 148. 780 radiatus Scorpios armis (Breiter, arces 0 quod irrepsit ex versu 778): Scorpios, in cuius cauda stellae radiant, qui x£> xévtpco (I 268) agros eruit, cf. IV 2175 383. Housmanus ita locum edidit: donataque rurajCyrenes lacrimis radicis (= tov aikmov) Scorpius acrisjeligit. 782 fusasque per aequor a terras, in quas Dorotheus Sidonius Siciliam refert, quam Manilius tribuit Sagittario (787). 783 Gnosia tellus: Creta, cf. I 323. — Centauro — Sagittario, cf. I 418. 784 geminum ... astrum: quia Sagittarius ex equina et humana forma constat, cf. I 270. — Minois Jilius = Minotaurus. 785 hinc Creta sagittas jas sent: e Sagittario sibi vindicat gloriam arcus Cretensis (\oit kpyjzuoj tgëov Diod. Sic. V 74, j), cf. II 241. Cretaeo fulget Centaurus in arcu'. — 786 intentos... arcus: cf I 269: 'in cuius (Scorpionis) caudam contento dirigit arcu'. 787 insula Trinacriae (cf. Hor. Sat. II 6, 55,- Lucr. I 717; Verg. Aen. I 196): Sicilia Cretam, jiuitantem sororem (cf. Plin. n. h. XVI § 168. hanc in insulis fluxtantibus natam'), subsequitur ad ïura h. e. quod ad iura attinet, nam sub eodem signo, Sagittario, condita est, et 0/ a Italiae, quae proxima Siciliae est et tenui divisa projundo, pares legts atque Sicilia sequitur nee sidere (sed freto) rupta est ab insula. Sed in versione Belgica (p. 130) coniunctioni -que post proxima vim adversativam dedi et interpretatus sum: sed ea ora sc. Siciliae, quae Italiae (dativus) proxima est, tenui divisa profundo, pares leges sequitur atque Italia et freto rupta ab ea, non sidere, quae interpretatio praeferenda est alteri, quoniam rupta melius de insula dicitur quam de terra continenti. 791—796 Capricorno, signo hiemali et ambiguo (795' Hl 257) sive duplo subiectae sunt regiones occidentales et septemtrionales et praesertim aestuaria Germaniae et Galliae, cf. Hor. C. II 17, 19—20: "tyrannus Hesperiae Capricornus undae", Prop. IV i, 85. 792 gelidamque Helicen (cf. I 218) quod tan git ab illo: quod ab occidente spectat in septemtrionem. 793 quot sc. gentes. 794 teque feris dignam tantum: propter caelum asperum solis feris habitabilem. 795 ambiguum... terraeque marisque: Capricornus enim parte superiore caper est, posteriore desinit in piscem, sidus partim terrestre, partim marinum. De genetivo cf. Tac. ann. II 40: 'ambiguus pudoris ac metus'. 796 aestibus assiduis: aestuum accessu et recessu Germania modo terram modo mare tenet, cf. de Hispania Lucan. I 409 (in parte, qua poeta Posidonium habet auctorem, cf. Mus. Rhen. 71, 419 sqq.): „quaque iacet littus dubium, quod terra fretumque vindicat alternis vicibus, cum funditur ingens / Oceanus, vel cum refugis se fluctibus aufert." — tenentem Housmanus mutat in sequentem. 797—799 Sub Aquario Aegyptus, Tyrus, Cilicia arvaque vicina sunt, sed supra Aegyptus (75 2) sub Ariete erat, mox sub Scorpione (779), cf. Bouché-Leclercq p. 342. 797 Iuvenis... Aquarius (799): plerumque nomen solum Iuvenis sufficit ad Aquarium significandum (cf. Ind. nom. pr. in ed. crit. p. 174)' se(^- b alterum additum videtur, quia iuvenis magis aetatem Aquarii (= Ganymedis) indicat quam ipsum adulescentem. — mollior sc. quam pro viio. 798 versum supplevit Bentleius. 799 vicina sc. Ciliciae. 800—806 Sub Piscibus Euphrates, Parthis regionesque orientales sunt. — piscis opertu coniectura est Rossbergi pro codicum lectione: pisces (-is) uruptor (Housm.: ab his ope sumpta). Substantivuum quod est opertus apud Apuleium exstat apol. 56 et Macr. Sat. 7, 9, 26 et Paul. Nol. Carm. 20, 282. 801 cum fugeret Typhona cf. II 33, Boll Sph. 324 325* 803 Parthis terra, a mari Caspio pertinens ad mare rubrum (506). 804 Bactra: caput Bactrianae. — f aeterius corruptum videtur pro interius: magis terram interiorem versus, cf. Pomp. Mei. I 19, 1 : 'interius Bithyni sunt et Mariandyni, in ora Graiae urbes. Panosque ita legit F (.Apimosque M, urbs ignota), cf. Steph. Byz. s. v. Havóg, yJiU-T, nepi wv épvSpxv Salaaaav, f/rtg zat Ilavcov Xr/szcci (Ptolem. IV 7, 11; I 17, 8), sed lectio dubia necdum verum inventum (Schraderus: Ninosque). 805 innumeris.. figuris: quae vix comprehendi possunt infinitis modis loquendi. 806 rubri.. ponti: quem hodie appellamus mare Indicum. — radiantia propter margaritas. 807 sic x) Hunc versum ante 802 traiecit Housmanus. divisa manet tellus eet., cf. Boll Stud. über Claud. Ptol. p. 232 et Man. I\ 744 (adn.). 808 E sideribus partes terrae sua quaeque iura traliunt, mutuantur, h. e. quae necessitudines in caelo inter signa sunt, quae se invicem spectant, audiunt, amant, oderunt (II 468 sqq.), in trigono, quadrato, hexagono aut inter se ad versa posita sunt (II 279 sqq., 290, 364, 402 sqq.), eaedem sunt inter partes orbis terrarum. 811 adversa polo: inter se opposita in caelo. 812 quaeque alia... causa eet.. vel alia causa coniuncta, quae signa gubernat v a r i i s que affectibus instruit, velut coniuncta quadrato, hexagono. Quemadmodum supra iam animadvertimus, Manilius rem invertit, nam debuerat incipere a trigonis eet. ac deinde ad singula signa transire, sicut Ptolemaeus fecit. 816 sic speranda Jides: ut signa trigona inter se fidem habent, sic sperandum est etiam inter regiones, quae sub trigono sunt, fidem fore. 817 genus: siderum, commercii, odii vel amoris; 'prout ratio amicitiae aut inimicitiarum ducitur ab sideribus ipsis' (Fayus) cf. IV 743. 818 865 Sicut sol et luna suos defectus patiuntur et suo nos lumine Designu pnvant, ita signa suo pariter cum sidere languent (845) et bina semper eclipticis' alternatim laborare dicuntur, quae diverso et opposito caelo lucent. Verum antequam M. hanc de signis eclipticis doctrinam exponit, demonstrare studet immenso nihil esse aequale sub aevo, sed cuncta mutari (821—823) atque iterum in semet redire (839), quae est Stoica ixnvpwEwg doctnna, quam paene isdem verbis expositam invenimus apud Sen. cons. ad Marciam c. 26 et Ps.-Arist. de mundo 400 a 25 sqq., unde rursus apparet totam hanc Astronomicorum partem ad Posidonium esse referendam (Boll Stud. über Cl. Ptol. p. 225—228). 818 ecliptica sc. ^ioc, signa, in quibus defectus solis vel lunae fit. 819 quasi de lassata: sic reddit vim verbi È-Asmeiv. 820 sterili torpentia motu: 'languentia prae affectione infecunda' (Fayus). 822 unumque tenorem: statum non interruptum, cf. Cic. orat. 6, 21. 823 mutantur sed cuncta, cf. Sen. dial. VI 26, 6: 'nihil quo stat loco stabit. omnia st5r™^. akducetque secum vetustas'- — diu: in longo ordine saeculorum, cf Ellis N. A. p. 153; Maximian. I 271 : 'fracta diu („op den duur") rabidi compescitur ira leonis\ 824 suis subsistunt frugibus: supersedent fruges reddere, cf. II 796. 825 ejfeta creando cf. Sall. Cat. 53 s.f. 826 ad semina sc. recipienda. 827 nova... tributa: novos fructus. nullo... mandante: nullo semina committente agris. 828—830 cf. Sen. dial. VI 26, 6: 'totos supprimet montes et alibi rupes in altum novas exprimet; maria sorbebit, flumina avertet... alibi hiatibus vastis subducet urbes, tremoribus quatiet"; Ps. Arist. de mundo 400 a 25, 26: <7£1<7]Jlol >/(5Vj fil'ocioi UO/JM [ispy] TÜJ CfVSppYj^CCV . . . ETZl'JpOIJ.ai T£ XUU.aTWV xat ava.%u>p'ftG£i$ noXXaxig xgcc ynsipovg xcci Sakoczxag yjratpwffav. 829 natat: aatevzmi.J) — in ipso: in se ipso, in mari circumdato. 830/1 venit (yomit Seal.) Oceanus pontum sitiensque resolvit [resorbet Seal.) nee sese ipse capit: nihil mutandum, nam verbum resolvendi est proprium vijg ixjivpuGsag (Verg. G. IV 225)- Oceanus venit et sitiens pontum vinculis solvit atque in se recipit neque eum capere potest. Sin Scaligeri coniecturas probamus, Oceanus dicitur primum pontum vomere, deinde resorbere, tum rursus vomere {neque sese ipse capit = non sui capax est), cf. Sen. nat. quaest. III 28, 6: 'per centena milia quibusdam locis aestus excurrit innoxius et ordinem servat (ad mensuram enim crescit iterumque decrescit): at illo tempore s o 1 u t u s legibus sine modo fertur... eadem (ratione), qua conflagratio futura est'. 831 merserat sc. Oceanus. 833 Deucalion, cf. Sen. dial. VI 26, 6: „et inundationibus quicquid habitatur obducet necabitque omne animal orbe submerso. 834 Phaethon, cf. Sen. ibid.. „et ignibus vastis torrebit incendetque mortalia;" Ps. Arist. de mundo 400 a 29: TTJpxatai rs x.a.1 cpkoyeg ai tj.bj sq ovpavov ysvofxevat npozepov, warap fpaatv, £71 i $a£3ovTos ra npog ew [ispri y.axsrp'hSav. Itaque iam Phaethontis nomen apparet a poeta in fonte suo inventum esse. 836 ardentia sidera cf. Ov. Met. II 171—177; Man. I 748. 839 redit M. ad argumentum suum, quod v. 82oreliquit: ut omnia in mundo, sic signa quoque tempore certo vires suas amittere. Nullam inter hunc locum et Man. I sclcl' esse discrepantiam docuit Boll. Stud. über Cl. Ptol. p. 227. 841 causa patet, quod... haec quoque signa... languent (845): cur sidera langueant, causa non latet, nam una cum luna, quae terrae interpositione lumine solis privata est, laborant, quia in adverso caelo posita ex eadem terrae interpositione sese aspicere non possunt. — astris: in apodosi pro astris ponitur haec signa (845), sicut pro luna mox De/ia (844). 842 orba sui fratris: privata lumine solis, cf. Cic. de n. d. II § 103: 'atque etiam tum (luna) subiecta et opposita soli radios eius et lumen obscurat, M Cf. Sen. nat. quaest. III 14, P- '°6> 9 Gercke: 'Thaletis inepta est sententia; ait emm terrarum orbem aqua sustineri et vehi more navigii mobilitateque eius fluctuare tune cum dicitur tremere. tum ipsa incidens in umbram terrae, cum est e regione solis, interpositu interiectuque terrae repente deficit'. 843 medius... orbis: terra interposita. 844 Egregia Housmani coniectura adsuetum pro codicum lectione ad coetum M, adcecum fadcetum) L me fugit Astronomica edentem. 846 incurvata quasi dolore, laborantia, debilia. — (signa) solito exempta vigore: quibus solitus vigor exemptus est. Constructio verbi eximendi a vulgari abhorrens, verbo e x u e n d i similis est. 848 titulus: nomen quod est eclipticus, cf. èxtemmiov Vett. Val. p. 5, 28; 10, 20 et 28 Kroll. Housm.: ipsa docet titulo se causa. 849 bma: inter se opposita, velut Aries et Libra. 853 nee... aequali... tempore: non aequali . temporis spatio omnia signa deficiunt, sed alia per annum, alia brevius, alia diutius. 854 affectus sive labores alicuius signi totum annum protrahi possunt. 856 Phoebeia tempora: solarem annum. 857 spatium sc. temporis, per quod laborant. 858 certa statione: quia semper signa inter se adversa (II 402 sqq.) laborant. 860 vicina ... haerentia: signa quae proxime antecedunt. — labant: aegrotant, debilia fiunt. 861 quae prius in terras vemunt eet.: quae ryoC^va dicuntur, velut Pisces prius oriuntur quam Aries, Virgo quam Libra, cf. ad III 196. 862 Ita signa deficientia inter se succedunt, ut ordo, qui in sidereo orbe valet, etiam in illis signis sive in zodiaco teneatur, ita ut post Arietem et Libram deficiant Pisces et Virgo eet. — pugnet: subiectum est orbis sc. zodicus. 863 qua mundus agit cursus: quemadmodum sidera moventur, currunt. — ipse: zodiacus. Hoe poeta sibi propositum habet ut doceat idque pluribus verbis, ordinem signorum deficientium non esse xcöv inofiÉvw (Aries Taurus eet.) sed inversum ideoque similem motui cotidiano caeli. 864 negat sc. hominibus. — nee munera tanta... reddit: sc. quanta reddere solebat, cum signa non deficerent. 865 locus: quem signa tenent, ita ut signum quodque ordine aut vires suas exerceat aut deficiat. 866 -935 Extrema huius libri parte poeta eos homines impugnat, Dehominedei qui dubitant, num homini fas sit, per sidera in fati arcana penetrare exempI° sive C */^v t- * imagine. resque ruturas aperire. Ostendit autem lis divinam rationis humanae vim partem esse illius spiritus (nvsjfj.a,), qui totum mundum gubernet, atque idcirco homini licere deum eiusque opera cognoscere, cui cognai.us sit. „Ratio omnia vincit (932). Nam ó civSpunog [j.ixpog xóa[xog leystai... ozl nazag f/ji rag rw xóa/xov ihivafisig (V. Pyth. p. 114 Kiessl.) vel ut Firmicus (III Prooem. § 3) ait: „hominem quasi min ore m quendam mundum stellae quinque, sol etiam et luna ignita ac sem- Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). I7 piterna agitatione sustentant", cf. Bouché-Leclercq p. 77, 1. Praeter Manilium etiam Firmicus Maternus (VIII prooem. §§ 1—8) et Seneca (Ep. 92 §§ 25, 28, 31), nonnumquam isdem verbis, praestantiam illam humanam animantium reliquorum laudibus extulerunt, unde facile conicias rursus in hac parte Posidonium communem esse fontem, cf. Boll Stud. über Cl. Ptol. p. 146—149. 866—872 verba sunt eius, quem M. fingit sibi obloquentem et dubitantem, sitne homo re vera is, qui possit mente sua caelum perscrutari et fati leges ex astris cognoscere. Deinde v. 873 sqq. ipsius poetae responsum sequitur. — tenui... ratione: subtili mente, sagaci ingenio. 867 si mens sua cuique repugnat: si cuiusque animus illud aversatur. Cuique dativus possessivus est iuxta mens sua, non pendet a verbo repugnandi. 868 prohibetque sc. nos. 869 quicqutd (F, quid M, quod GL) indefinitum est pro quidque, cf. I 808 (ubi versum correxi), cf. Kuehner LG2 II, 2, 199, adn. 2. — vasto recessu: remotissimo vel immenso secessu, cf. II 374. Housmanus cum Iacobo etBentleio: 'conditur en , inquit, '■vasto natura recessu . 870 pectora nostra: mentem, intellegentiam nostram. 872 vtderi: perspici, patefieri. 873 quid nivat eet.: hinc responsum poetae incipit. — in semet sua per convicia fem: sibi ipsi obtrectare calumniando, agere in se ipsum ad suum dedecus. 874 fraudare sc. se. 875 deponere: neglegere, nolle uti. Infinitivus a verbo iuvat pendet. 876 munera caeh: id quod caelum nobis dat, artem fati cognoscendi sive astrologiam (II115). 871 descendere:sicum Breitero m v. 882 nostis legimus pro noctis, quod sensu caret, et infinitivus descendere et reliqui sex habent unde pendeant, neque lacuna in his versibus nobis statuenda est. — mundi... census: ut supra (876) munera caeli, cf. I 12. 878 seminibus: elementis, cfi I 122, 158.— tantam... molem: ingentem machinam mundi. 879 partum caeli... ferre: mentem humanam, quam caelum peperit, ducere per regiones parentis (caeli) nutricisque eius, cf. III 133. 880 extremumque sequi pontum: quod lectores docuit M. IV 586 sqq. 881 pendentis in medio universi, cf. I 201. — toto vivere iti orbe: mente ubique versari in mundo. 882 quanta et pars superest: id quod maximum restat. — rationem ducere: sc. earum rerum, quas in caelo perscrutati estis, h. e. mente complecti quaecumque vidistis, III 417, IV 913. — nostis c. inf., cf. Verg. Aen. VIII 317; Kuehner LG2 II 1, 673 a. 883 pervidimus omnem (sc. naturam), cf. Firm. VIII prooem. § 6: 'intuere... patentibus oculis caelum et pulcherrimam istam divini operis fabricam animus tuus semper aspiciat'. 884/5 nostrumque parentem pars sua perspicimus: novimus genitorem nostrum (deum, caelum), cuius ipsi pars sumus, cf. Sen. ep. 92, § 30: 'quid est autem, cur non existimes in eo divini ahquid existere, qui dei pars est?" Man. II 116: 'et reperire deum, nisi qui pars ipse deorum est'. 885 astris dativus est, cum verbo accedimus ïungendus et ablativus audiendus post geniti. 887 redire, cf. Sen.^ep. 92 § 31: 'magnus erat labor ire in caelum: re dit (animus)". 888 ex omni... corpore: ex quattuor elementis. 889 aetheris: 'legendum aeris, nisi dicamus aethera quoque pro aere usurpatum, quod nescio an concedere debeam' (Seal.), sed cf. Verg. Aen. I 547 (Deuticke). 890 Hic versus optime a Iacobo emendatus est (cf. I 25° ;25 0- Docet poeta, ut in mundo spiritus sit qui rapido motu, quae visa sint, gubernet, sic in nobis cuncta gubernantem vigere animum. \ erbum iubendi f yuae wssaj omnino ab hoe loco alienum est. Versus in editione Housmaniana sic legitur: hospitium menti totum quae infusa gubernet. 891 terrenae.. sortis: naturae terrestris. 892 Distinguit M. inter animam et animum, sicut Lucr. III 136 sqq. : nunc animum atque animam dico coniuncta teneri inter se atque unam naturam conficere ex se, sed caput esse quasi et d o m i n a r i in corpore toto consilium quod nos animum mentemque vocamus. idque situm media regione in pectoris haeret cetera pars animae per totum dissita corpus paret et ad numen mentis momenque movetur. Animae autem sedem ponit in sanguine, Empedoclem secutus, , ' io5> 3 (Diels, \ orsokr. I p. 261) aiusx yap xvSpunoig nspixapdióv serri voYi^a., Cic. Tusc. I § 19: 'Empedocles animum censet cordi suffusum sanguinem . Animum sive zo vrysjuovwov vel loyixov, ut Graeci dicunt, animae praeponit et facit cuncta gubernantem. Iure igitur Fayus ahique animo, quod in codicibus est, mutarunt in animum, nam qui fieri potest, ut anima èt in sanguine èt in animo sit? Animo vero sedem in corpore certam tribuit Man. v. 886 et 929. 893 dispensat: distribuit in sua munera. — mundum: caelum, astra. 895 exemplumque dei cf. supra p. 257/8. 896 cuiquam: recte dativus se habet, nam poeta in lis quae sequuntur, demonstrare vult hominem diversum a ceteris animantibus natum esse ad caelum intuendum. 897 proiecta iacent animalia cuncta: discrimen hoe, quod inter hominem et animal intercedit, premere antiquis scriptoribus erat in deliciis, cf. Xen. Mem. I 4, 11; Cic. de legg. I 9, 26; Sall. Cat. 1, 1; Ov. Met. I 84; Sen. ep. 92 § 30; Firm. VIII prooem. I § 3; Lact. inst. II 1, 14 p. 97 (Brandt). 899 Omnibus animalibus una atque eadem quies grata est, omnia ventri indulgent summamque voluptatem in corporis sensibus ponunt. — censusque per artus: summum bonum corporale, cf. 1 12. 900 consilium, cf. Lucr. III 139: 'consilium quod nos animum mentemque vocamus'. — lingua remissa sive laxa, quae voces non articulatim distincteque exprimere potest, cf. Xen. Mem. I 4, 12: xat pjv 7X50zzv.v -ji 7iavxwv x«v t^'wv i/óvxwv fxóvrjv zriv xg xa i'yj'jivr, yvupvsa.no. v.a.1 Bei'? tyv/jig 'oiiu.c/.zl zu Bbïoc xazaXcLfiovaa, Man. II 124. 911 huic: homini, animo caelum perscrutanti. — in tanta: ubi agitur de tantis rebus, quae homini tam carae esse debent. 912 suo sub pectore: fibrae (viscera) sub pectore iacent iisque adhaerent, quare dicitur pectus suum, cf. V 11. 913 an minus est eet.: 'an res est minoris momenti ducere cognitionem ex sacris sideiibus quam eet. 914 pecudum mortes. . . attendere: exta inspicere et consulere. 915 atque ideo: eo ipso quod homini fas est caelum intueri. — orbt sc. terrarum. 917 inculcat et offert est figura quae dicitur vmspov npéispov, nam prius deus se hottiinibus exhibet, deinde imaginem suam memoriae eius imprimit. 924 quod valet sc. parvum illud corpus. 928 quoque vident oculi: id quo oculi vident, sc. pupula. 929 tenui sub corde locata, cf. v. 892; Cic. Tusc. I § 19: 'aliis nee cor ipsum placet nee cerebri quandam esse partem animum, sed alii in corde alii in cerebro dixerunt animi esse sedem et locum'; Diels Dox. 391 a 12: Ot ndvisg i-j 'chr, rrj xapdiv. :h tc3 nepi r^v y.apiïiav msCuccTi (sc. animi sedem collocarunt). 930 angusto de limite: angustis finibus circumscriptus. 932 pondus: moles corporis, corpus ponderosum. 934—935 iam facis ipse deos eet.: Augustus iam mortem obiit (a° 14 p. Chr. n.) et in deorum numerum receptus, sed paulo ante quam M. hunc versum scripsit, decessisse de statione vitae videtur, nam poeta- eum appellat principem, quod nomen sine dubio animum Tiberii offendisset, si pater eius iam diu in caelo versaretur, cum ipse principatum in terra adeptus esset. ARGUMENTUM LIBRI QUINTI. 1. Prooemium vv. I— 31 2. ta. Arieti TixpscvacréllovTa 32—139 3. „ Tauro „ „ 140—156 4. „ Geminis „ 157—173 5. „ Cancro „ 174—205 6. „ Leoni „ 206—250 7. „ Virgini „ 251—293 8. „ Librae „ 294—339 9. „ Scorpioni „ 34°—357 10. „ Sagittario „ 358—389 11. „ Capricorno „ 390—449 12. „ Aquario „ 45°—537 13. „ Piscibus „ 53^—^93 14. De sideribus arcticis (Ursa maiore et minore) 694—710 15. De magnitudine et colore stellarum 710—745 LIBER QUINTUS. In prooemio huius libri (i—31) Manilius labore defessus, alium poetam dicit carmini suo finem facturum fuisse signis duodecim pertrectatis et a caelo in terram descensurum, se tarnen siderum cum australium tum septemtrionalium ortus atque occasus cum zodiaci signorum ortibus et occasibus collaturum esse, quae sidera Graeci napava-zéXlovza appellant. Sed in ea parte libri quinti, quae hodie exstat, tantummodo descriptio ortuum servata est (32—693), occasuum commemoratio, quae fortasse ducentos versus complectebatur, interiit. Ortuum autem descriptioni poeta etiam adiecit sidera arctica Helicen et Cy*nosuram, quae proprie in hunc numerum non trahenda sunt, quia neque oriuntur neque occidunt; eorum autem cursus locum infimum, unde fursus surgere incipiunt, cum Leone et Scorpione oriente iunxit (694—710). In extremo libro stellae inerrantes a Manilio in ordines sex divisae erant pro earum luminis vi, sed in lacuna, quam post ortuum descriptionem statuimus, etiam priorum duorum ordinum memoria periit, ita ut a versu 711 tertia forma incipiat, quam excipiunt stellae inferiorum ordinum, quarum numerus infinitus splendidissime depingitur (727 sqq). 1—31 Non modo duodecim signa zodiaci, inquit poeta, nobis curae Prooemium. esse debent, sed etiam reliqua sidera cognoscere opus est quid valeant ortu, quid cum merguntur in undas (28), nee minus cum quota parte eclipticae oriantur (28—29). Nam illa quoque sidera suas vires in homines nascentes exercent una cum signis, sub quibus illi nascuntur. Prooemium rursus Manilio dat egregiam occasionem totius caeli sidera percensendi. 1 signisque relatis (relictis G): commemoratis et descriptis signis zodiaci. 2 quis adversa meant: quibus adverso cursu feruntur planetae. 3 quadriiugis eet.: cf. Isid. Orig. XVIII 36, 1 : 'quadrigam ideo soli iungunt, quia per quattuor tempora annus vertitur: vere, aestate, autumno et hieme. Big as lunae, quoniam gemino cursu cum sole contendit, sive quia et nocte et die videtur. Iungunt enim unum equum \ nigrum, alterum candidum'; Wissowa Rel. und Kult. der Römer p. 2611, (p. 3152). 5 per descensum: descendens, cf. Sall. Cat. 57, 3; Verg. Aen. VI 126. 6—7 hos versus cum v. quinto Bentleius eiecit, quia additi viderentur ab eo, qui h.1. planetarum commemorationem desideraret, fortasse ab eodem, qui inseruisset I 811—812. Et revera ne nunc quidem M. acturus est de planetis (Proleg. 13, 3), sed post signa zodiaci transibit ad alias stellas inerrantes. Accedit quod verba per descensum medios percurreret ignes iam occupant eandem notionem, quae paulo post aliis verbis exprimitur (9) toto decurrere caelo. Non tarnen ausus sum versus delere, quia non omnino absurdi sunt ut in libro I vv. 811—812, ubi planetae dicuntur inter caelum et terram volitare. De ordine planetarum egi ibidem ad I 809 sqq. 8/9 mundus: caelum, deus. — omnia circum sidera vectatum: participium se adiungit verbo properandi, quare iure Bentleius coniunctionem (et) inseruit, quae hiantia cola connecteret. 11 sua per fastigia: per caeli convexa, quae ad ciflmen ducunt; sua eodem modo usurpatum quo IV 912. 12 hinc: ex parte australi octo praecipua sidera breviter, sed luculentis versibus entimerantur: Orion, Argo, Eridanus, Centaurus austrinus, Cetus, Hydra, Canicula, Ara. — Orion cf. I 387: 'Orionain magnam caeli tendentem bracchia partem'. 13 ratis heroum: Argo, cf. I 412: 'tum nobilis Argo, in caelum subducta mari'. 14 jlumihia: sc. Eridanus, cf. I 440: 'flexa per ingentis stellarum flumina gyros'.— errantis (acc.)... sinuantia flexus: quae flectunt gyros suos late vagantes. Flexus accusativus est verbalis — sinus. 15 et bifer et est coniectura Reinesii, quam Pingreus iam in textum recepit pro codd. lectione et biferum. Bifer est Centaurus austrinus, cf. I 418 sqq.: 'duplici Centaurus imagine fulget / pars hominis, tergo pectus commissus equino'. — Cetum, cf. I 433 : 'Cetus convolvens squamea terga'. Cetum est nominativus pro forma vulgari cetus (t0 jojto?). 16 Uesperidum vigil eet.: Hydra a poeta significatur, cf. I 612, quae pertinet ad sidera austrina, sed non illa dicitur a mythographis Hesperidum custos, sed Draco (v. 19) in parte caeli septemtrionali, unde Moellerus Stud. Man. 10: 'equidem hanc confusionem puto eo factam esse, quod poeta in catasterismorum quodam exemplari aut nomen utriusque sideris vocem Apaxovrog aut indicem fabulae verba '6 Apaxwv u' 'Hpaxleovg tpovevSetg' legerat et ea re deceptus erat'; Boll, Sphaera 103, 1. De fabula cf. Arat. schol. 45, Hyg. Astr. II 3. — divitis auri (cf. Tib. I 9, 31; I 10, 7): pomorum aureorum. 17 Canis: Sirius, cf. I 396 sqq. 18 Ara cf. I 431. — divorum... Olympus: caelicolae. Genetivum melius cum Olympo quam cum Ara vel voto iungimus. 19 illinc: ex caeli parte septemtrionali poetam vocant (12) Draco, Heniochus sive Auriga, Bootes sive Arctophylax, Corona Ariadnea, Perseus, Andromeda^ Cepheus, Cassiope, Pegasus, Delphinus, Sagitta, Aquila eet. — Anguis, c^- I 3°5^: '^as inter fusus circumque amplexus utramque (sc. Arcton)/dividit et cingit stellis ardentibus Anguis'. 20 Heniochusque memor currus: quemadmodum I 361 sqq. iam animadvertimus, Manilio non ob oculos est vulgaris pictura Heniochi diya apixazog (Boll Sph. 109), sed alia, in qua Auriga cum Capella et Haedis in curru stat, rwioyoq ini ccpfiaro?, cf. Thiele Ant. Himmelsb. p. 146, Man. V 67—70. — plaustrique Bootes sc. memor; Boll Sph. p. 389 cum his verbis comparat locum Gaetulici poetae, Caligulae aequalis, allatum a Probo (ad Verg. G. I 227; Keil. p. 38, 8): 'sicca Lycaonius resupinat plaustra Bootes'. 21 De Corona egi ad I 320. 22/3 Perseus eet., cf. I 354—360. — negans: 'abdicans eam, utpote quam Ceto tamquam alienam exposuerit' (Seal.). — coniuge: Cassiope; hunc locum cum Germanico 184 sqq. comparavit Ioannes Moeller Stud. Man. p. 38 (Prol. 13, 6). 24 Equus: Pegasus, cf. I 348. 24/5 celerique Sagittae Delphinus certans: Sagitta ita in astris sita est quasi vibretur in Delphinum, cf. I 342-' 'imitata.. cursumque habitumque Sagittae sidera. Inde Delphinus (I 346) cum ea dicitur certare celeritate. 25 luppiter alite tectus: Aquilae imago portantis Iovem partim conspicuum significatur, cf. Boll Sph. 115, Thiele Ant. Himmelsb. p. 90. Alia imago datur I 343 sqq.: 'assueto volitans gestet ceu fulmina mundo'. 26 ceteraque, velut Ophiuchus, Hercules, Cycnus. 27 per proprias vires: secundum suas peculiares vires, cf. v. 30. 28 cum merguntur in undas: occasu, sed haec pars libri quinti, ut iam supra animadverti, in lacuna, quae versum 710 excipit, interiit. 29 et quota de... pars: quota pars (quotus gradus) de duodecim signis zodiaci reducat quodque astrum ex illis, quae extra zodiacum sunt. — quaeque sc. astia (Iacobus, quemque ML). 30—31 Versus spurios iudicavit Bentleius neque infitiandum est multa nos in iis offendere, velut p/ op)ias vires post v. 27 male repetitum, tempora rerum, quod fortasse significat tempus quo quodque astrum vires suas una cum parte quadam zodiaci exercet, fabricator Olympi = mundi creator. Ti 32—139 Primus Bollius demonstravit (Sphaera 75—88) in codicibus Arietl, Graecis astrologicis verbo nxpa.vx.xC/lsiv non modo designari alicuius 7rapavarsA- 1 • r iov-a. stellae ortum uno eodemque temporis momento fieri cum parte quadam ecliptica, sed etiam stellam occidere vel esse in medio caelo (ra fj£Govpavrifj.a.Ti), cum illa pars eclipticae oritur, quin etiam versari in imo caelo (ra avxifJLsvovpocv^ixaxi sive x'2 vTCoyêia). Manilius autem iam hanc vim latiorem verbi napavaxsXXstv in fontibus Graecis invenisse videtur, sed ubique verbum Graecum Latine reddidit per verba surgendi et oriendi, etiam cum non sermo est de ortu, sed de occasu sive alio cardine, in quo stel la posita est. Accedit quod passim erravit in eclipticae partibus notandis, quos errores iam correxi in versione Manilii Belgica p. 165 seqq. De fontibus illis Graecis, quibus M. in hac parte usus est, plura nobis nota sunt, postquam a Fr. Cumontio in codice Angelicano Gr. 29 (s. XIV) f. 120v (Cat. codd. astr. Gr. V 1 p. 188, 9) caput inventum est, ubi de sideribus sphaerae barbaricae agitur deque indole hominum qui sub iis nati sunt, quae disputatio sumpta est ex opere quodam Asclepiadis Myrleani, Pompeii aequalis, qui studiis suis Arateis pellectus astronomiae operam navasse videtur. Praeter Cumontium etiam Asclepiadis verba ediderunt Bollius Sph. p. 543 et B. A. Muel■ lerus (de Asclepiade Myrleano p. 22): nakaiamïg (xp[xóQi) xx 'Eppocixx [xxlnxa. aag ir,v KzvsSüaatv int' alxov noki-j vjA tobg aixr/zopag Yicpdvitt ndvzag. 94 Si recte Vossius de fu/mine mutavit in dum fulmina, post terris graviter est interpungendum. 95 sensit sc. vera fulmina, a Iove iacta. — immensos ignes super ipse secutus: desuper e curru decidens fulminaque a Iove in terram missa sequens, cf. Verg. Aen. IX 168: 'haec super e vallo prospectant Troes'. 96 Iovem didicit sc. quam potens esset, cf. Hor. C. IV 14, 7: 'quem legis expertes Latinae/Vindelici didicere nuper/quid Marte p o s s e s'. 97 Bellerophontem cf. ad v. 91. 98 imposuisse viam mundo: caelum vel aëra pervium reddidisse. 99—100 Post fuerat interpunxi, ita ut verba sequentia sic intellegenda sint: cuius subpedibus neque terrae neque fretum tulit ulla vestigia cursus. Bellerophon enim, dum in aëre equitat, neque mare neque terras pedibus tangit, cf. Mnem. 42, 116. 101 Dativus his cum participio surgens arte iungendum. Talibus hominibus, quales fuerunt Salmoneus et Bellerophon, surgit Heniochus, cuius forma tibi notanda (sic Bentl. pro codd. lectione conanda) erit. 102—117 Recte poeta docet cum vicesimo gradu Arietis surgere Haedi. Haedos (cf. ad v. 67), quibus orientibus nascuntur non severi iudices, qualis fuit Cato, neque viri duri, ut T. Manlius Torquatus et Horatii fratres, sed petulantes, agiles, libidinosi, quin etiam pastores, qui fistula modulantes rustici carminis modos edunt. — ortus participium est. 103 tremulum... menturn, cf. I 845 : 'hirta figurantis tremulo sub lumine menta'. 104promittere: proferre, ostendere. 105 dexter sc. ab Ariete, cf. v. 37. — ne crede eet.: noli credere opus huius signi, sc. Haedorum, severae frontis esse, h.e. severitatem prae se ferre. Quale illud Haedorum opus sit, proximis verbis explicatur. 106 strictos in corda Catonis: homines tam severos ut corda Catonis aemulentur. De hoe usu peculiari praepositionis in cf. IV 109, 220, 667, 668, V 45. De vi participii strictus cf. I 771. 107 Torquatum: significatur T. Manlius consulis filius (a° 340 a. Chr. n.), qui imperii patrii consulumque edicti oblitus cum hoste pugnavit eumque profligavit, deinde a patre morte multatus est, cf. Liv. \ III 7; Verg. VI 825. — abreptum patri sc. a lictore. — Horatia facta: non de Horatio Coclite cogitandum est, sed de tribus Horatiis, qui proelio cum tribus Curiatiis conflixerunt, imprimis de eo, qui sororem suam interfecit nimis doientem morte unius e tribus Curiatiis, cui sponsa erat, Liv. I 26; Man. I 778: 'Horatia proles'. Totum Manilii locum non recte intellexit Firm. VIII 6, 4: 'sunt autem austera facie' eet., quippe qui negationem (ne crede v. 105) non ad exempla quoque (Gatonem, Torquatum, HoratiosJ rettulerit. 108 signa (abl.): quam pro signo; quam signum (Haedi) ferre possit, cf. Hor. Ep. I 10, 43 : 'calceus pede maior , Sat. I 9, 21: 'gravius dorso onus', Kuehner LGj II 2, 475' 17; 109 levibus: generis neutri est. — signant: in pectore hominis lascivi signum impressum est Haedulorum petulantiae. 111 desudant in (et. v. 106) lusus eet.: quidquid Haeduli sudant sive laborant, nihil aliud est nisi lusus, agilitas, vigor. —vario.. in amore: alumnis Haedorum non certus amor est, sed quibus Haedi salientes duces sunt, amons sunt desultores. 112 in vulnus: in pugnam. 114 Minimum malum iis, qui sub Haedis nati sunt, est eau sa apud ïudicem cecidisse (Ellis N. M. p. 166), quia damnationem et poenam antecessit crimen et culpa quae iis multo sunt graviora. Ellisius retinens accusativum victum, eum per brachylogiam quandam putat referendum esse ad opinionem sive ipsius damnati sive de eo sermocinantium, sed non ausus sum hanc duram constructionem servare. 115 addunt sc. Haedi. 117 alterna per oscula, nam duarum tibiarum, quibus pastor camt, alterutra suum habet osculum sive ligulam.— voces... ducat: edat modulamina vocis sonorae. De subiecto qui, quod sumendum est e dativo cui, cf. I 136, Kuehner LG2 II 2, 324. Hyades. 118—127 Etsi ab ipso poeta Pleiadesque Hyadesque feri pars utraque Tauri (I 371) appellantur, tarnen h. 1. statuit Hyades cum parte vicesima septima Arietis oriri, quod pravum est, nam surgunt cum gradu decimo septimo Tauri1), cf. Boll Sph. p 42, 19: Tpyccg a mg i nXata^s xvfepvrW êwS xovg utyaywyoug, mpi^rag. Nascuntur autem sub illis auctore Manilio: populans aurae cupidi, ') Valet hic numerus, ut ubique in hac parte commentarii, si globus ab incolis Rhodi consulitur, cf. p. 268 infra, vers. Belg p. VIII. turbulenti, seditiosi, pacis quietisque inimici, etiam bubulci, cf. Cic. de n. d. II § 111: 'Hyadas a pluèndo: vsiv enim est pluere. nostri imperite suculas quasi a subus essent, non ab imbribus nominatae' Etiam Tiro apud Geil. XIII 9 eandem sententiam defendit, sed hodie vulgo vox Hyades eodem modo explicatur qua imperiti illi Romani fecerunt, cf. ad I 371; Ov. Fast. V 165. 120 in nullo sunt otia fructu: cum otiosi sunt, nihil agunt, quod iis vel rei publicae prosit. 123 volunt: sc. videre, iis cupiunt, favent. — montemque sacrum, in quem plebeii bis secesserunt a° 494 et 449 a. Chr. n., Liv. II 32, 2; III 52, 3- — rarosque Quirites, qui in foro remanserunt, cum plebs in montem sacrum secessisset. 124 pacis bella: bella civilia, quae pacis tempore, quo nullus hostis externus patriae imminet, geruntur. — curaeque alimenta ministrant: curis, quibus cives patriae amantes afficiuntur, nutrimenta suppeditant. 125 Postremo subulci sub Hyadibus nascuntur, re vera Sucularum filii. 126 syboten Eumaeum, cf. Od. XV 403 sqq. 128-—139 Non cum Arietis gradu tricesimo sed iam cum decimo capeiia. apparet Capella, quam Graeci 'Olenien' appellant cf. Schol, ad Arat. 161 (p. 368, 19): Xsyïiai rjV/ t0 im r,ijg ulÉvyg toj 'Hvióyov (iivui) :h, J>g aXkoi, 'Lïkivov (Man. I 366), Hyg. Astr. II 13 : „Olenum quendam fuisse nomine Vulcani filium. Ex hoe duas nymphas Aega et Aelicem natas, quae Iovis fuerunt nutrices'. Hoe sub sidere nascuntur „nimia mentis trepidatione solliciti", ut Firm. VIII 6, 7 ait, unde Skutsch in v. 135 proposuit trepidae pro Jidae (quod in omnibus codd. est). Si illam coniecturam probamus, una exstat imago sibi constans hominum timidorum et curiosorum, qui sub Capella nascuntur, sin fidae mentes (135) retinemus, poeta non modo ad naturam capellae spectavit, sed etiam ad fabulam nutricis Iovis. Non tarnen negandum est copulam -que in v. 135 Skutschi coniecturae favere. — excluditur orbi: supra horizontem surgens se orbi terrarum ostendit, cf. Lucr. V 801 sq.: 'variaeque volucres/ova relinquebant exclusae tempore verno'; Löfstedt Komm. Peregr. Aeth. p. 181. 129 totum sc. Lanigerum. 130 praegressos: re vera non Haedi praegrediuntur in oriendo, sed Capella praegreditur Haedos. 131 egelido: valde gelido, cf. Aus. Caes. XXI 1 (p. 193 Peiper): 'impiger egelido movet arma Severus ab Histro'; aliter Verg. Aen. VIII 610: 'egelido... flumine (Deuticke). — stellata: in stellarum numerum recepta vel stellis oppleta, fulgens, I 679, 341; Cic. Tusc. V § 8: 'nee stellatus Cepheus cum Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 18 uxore". — quae dextera pars est cf. 105 : 'qua dexter boreas spirat'; 37. 132 officio, quod praestabat Iovi eo quod eum nutriebat. 134 vires, cf. I 368: 'lacte fero crescens ad fulmina vimque tonandi'. 135 Jidae mentes, qualis erat mens Oleniae, Iovis nutricis. 136 suspensa ad strepitus: anxia ad omnem strepitum, cf. Kuehner LG2 II 1, 523 e. 137 ingenita est: Bentleii conectura probatur lectione Matritensis in geniest. — etiam recte se habet: praeterquam quod timidi sunt, etiam sunt curiosi. — ignota (n.): res incognitas. Ti 140—156 Pleiades iam conspicuae sunt, cum surgit gradus vicesi- Tauro mus Arietis. Quod Manilius dicit (141) sexta parte sui, non est gradus ^To7tT'V quintus Tauri, ut Breiterus vult, quasi poeta indicaverit partes triginta Tauri in sex esse dividendas, sed significat, ut alibi, partem, quae in Tauri finibus (inde sui) vocatur sexta. Aliter Teucer (Boll Sph. p. 42): Tcópy dub [i.o{pa.g d mg 7' I iXsiaoc; -yscdpyovg, xv^spvr/rag. Manilio pieiades. auctore sub Pleiadibus nascuntur vinolenti, luxuriosi, urbani scurrae, calamistrati, levigati, effeminati eet., quod omnino convenit cum indole Pleiadum, quas in codicibus antiquis videmus pictas crinibus pulcherrime comptis (cf. v. 149), Thiele Ant. Himm. p. 112; v. Wag. Astr. p. 8. — artus (140) edidi pro ortus, quia Taurus oriens (II 198) tollit se non in aversos ortus, sed artus, h. e. partes aversae corporis aspiciuntur primae (Mnem. 42 (1914), 117)- 141 certantes luce sc. inter se, omnes conantes simul reddere lumen, cf. Germ. Arat. 257 sqq.: 'nee faciles cerni, nisi quod coeuntia plura / sidera communem ostendunt ex omnibus ignem. / septem traduntur numero, sed carpitur una, / deficiente oculo distinguere corpora parva'. 144 mensas super (V 374): in convivio, cf' Kuehner LG2 II 1, 573 b- — corda cf. 106, 135» IV 528, II 452, I 79. 145 sale mordaci: quaerit homo ille petulans ioco haud suavi risus facetos, cf. Cic. Or. § 87: 'huic generi orationis aspergentur etiam sales, qui in dicendo nimium quantum valent. quorum duo genera sunt, unum facetiarum, alterum dicacitatis , de n. d. II § 74 (Mayor). 146 frontis: faciei, speciei. 147 in fluctum ponere : ita componere, ut cincinni de capite quasi undae defluant. 148/9 revocare comas . . . fingere: comas nexibus colligere in verticem ibique nodo denso aptare, cf. Suet. Caes. 45 • 'ideoque et deficientem capillum revocare a vertice adsueverat. 149 appositi capilh. genus est toruli (Plaut. Amph. 144)' 4uam Graeci dicunt aneïpav, Robert die Masken der n. Att. Kom. p. 4. — emutare: aliam speciem induere, ut cognosci nequeat, cf. Quint. VIII 2, 19: 'em ut at is in perversum dicendi figuris'. 150 polire: demptis pilis corpus levigare, cf. Sen. nat. quaest. VII 31,2: 'levitate et politura corporum muliebres munditias antecessimus, colores meretricios matronis quidem noninduendos viri sumimus, tenero et molli ingressu suspendimus gradum (non ambulamus, sed incedimus)'. 151 sterilis: leves, sine pilis. 152 tegmina plantis: calceamenta; de dativo finali, cum substantivo iuncto nullo verbo intercedente cf. Liv. I 20,4: 'aeneum pectori tegumen', Kuehner LG2 II 1, 346 adn. 5. 153 Jicti... ad mollia (= ad mollitiam, cf. Grandgent, Vulgar Lat. § 37 p. 19; Löfstedt Komm. zur P. Aeth. p. 136): effeminati, obsceni. De usu praepositionis ad cf. IV 232. 154 naturae sc. virilis. 155 ambitio: cupiditas alios alliciendi, aliis placendi, cf. Hor. C. I 36, 20: 'lascivis ederis ambitiosior.' 156 videri habet vim passivam, non medialem. Tales enim homines non modo amare cupiunt, sed etiam conspicui esse in amore. 157—173 Una cum Geminis surgit Lepus (I 412), sed non cum ™ septima parte (159), sed cum decimo quinto gradu, cf. Hipp. III 1 Gemini,s § 11 (p. 228, 6 Man.): xov dl Aaywov avaTeXXovros ffwavaxsXksi ah alxü {0VTa o ^adiaxog ano Aidóuw {j.o(pa.g v/A jc lag Kapxwov ij3' [J-SCYig, II 2 § 13 (p. 142, 13): 0 dl Eudocog ypacpu ovtug cxav 0 6 Koipyjvog txvaxiïXr], twv [xsv upog aépxrovg o'j5sv dviayzi, tüv dè xpog vórov è Aaywcg Sub Lepore autem nascuntur stadiodromi, pyctomachi, quicumque pila ludunt eamque pedibus pariter ac manibus reddunt, vigiles, diligentes, quos omnes his versibus complectitur Plaut. Bacch. 428 sqq.: 'ibi cursu luctando hasta disco pugilatu pila/saliendo sese exercebant magis quam scorto aut saviis'. 160 vtx... negat: paene cóncedit. — volucrisque meatus: cursus Lepus. quasi avium in aëre volantium. 161 membra... referentia ventos: celeritate ventos imitantia, ventis similia, cf. II 249, III 644; Verg. Aen. IV 329. 162 studio sc. erit. — tnissus: emissus ab eo, qui certamini praeest. Vulgo magis Graeci quam Romani inter se currendo certabant, cf. Marquardt Röm. Staatsverw. III 525, 1; Guhl und Koner, das Leben der Gr. und R. 5 p. 150, 29 (orathov). Locus, unde cursores currere incipiunt, a Graecis appellabatur ypau.[j.rt sive [lulfiig, Lübker, Reall. 8 p. 978, s.v. stadion. Exitus versus in memoriam redigit Hor. A) Cf. Vett. Val. (Kroll) I c. II (p. 8, 27): vozóSev avvavcx.Tfk'Xsi Aaycoó? sc. Cancro, Boll Sph. p. 63. 18* Sat. II 1, 86: 'tu mis sus abibis'. 163 eludere: evitare celeriter se . movendo. — caestus: de pugilatu cf. Lübker, Reall. y p. 192. 164 levis nominativus est, unde pendent infinitivi exire (= eflugere) et mittere, cf. Sil. It. X 604: 'levis exsultare'. — mittere: infligere adversario. 165 sqq. Qui ludus hic describitur, diversus est a vulgari, in quo lusores solis manibus utebantur in pila mittenda, cf. Huet. in ed. Fayi p. 64, Guhl und Koner 1.1. p. 298 et 680; Blümner, fahrendes Volk im Altertum, p. 17, ann. 122. Nam secundum Manilium lusor ille („jongleur") sub Lepore natus, pedibuspensat manus h.e. non minus pedes quam manus adhibet. — pilam celeri fugientem reddere planta: agili pede follem remittere volantem. 166 ludere saltu: modo huc modo illuc salire ad pilam pedibus protrudendam. 167 Hunc versum Huetus post v. 164 posuit, ut referendus esset ad pugilatum, sed h.1. eo carere non possumus, eo ipso quod poeta dixit pilae illum lusorem pedibus pensare manus. Itaque non modo ostendendum erat eum pedibus esse agilem, sed etiam eum mobilibus lacertis posse dare citos ictus pilae. 168 ille: hic lusor solus ludit iacitque pilas sublimes easque excipit toto corpore (169) et repellit. — potens c. inf., cf. Kuehner LG2 II 1, 684 in. —perfundere: circumspergere bracchia et tergus multitudine pilarum 169 vagas... disponere palmas: tempore manus nunc huc nunc illuc velociter movere. 170 ut teneat tantos orbes: ut tot pilas, quasi sint animantes, sibi obtemperantes reddat, cf. v. 171. De vi vocabuli tanti — tot, cf. Löfstedt, Komm. zur Peregr. Aeth. p. 147. — sibique ipse reludat: solus ludens sibi ipse det pilas reddatque. 172 invigilat somnis: 'id praedicit eventurum nato sub Lepore, quia lepores apertis oculis dormire solent' (Huetus). 174—205 Una cum Cancro oriuntur Iugulae et Procyon. Iugulae cancro 1., ut alibi J), cingulum Orionis indicant, deinde totum sidus. Olim Asel'li, duae stellae in ipso Cancro, significati esse putabantur, sed haec opinio prava lectione Firm. VIII 9, 1 nititur, ut primus demonstravit Bollius Sph. p. 385. Etiam ea, quae Manilius de Iugularum alumnis refert, omnino congruunt cum Orionis venatoris clarissimi indole. Sunt enim Meleagri, Atalantae, Actaeonis fautores, feris laqueos et foveas struunt, exagitant eas canibus et iaculo occidunt, quin etiam monstra maritima venantur. Praeterea reapse Iugulae sive Orion surgit parte l) Plaut. Ampb. 275: 'nee Iugulae neque Vesperugo neque Vergiliae occidunt. sinistra (174) i- e. vsm^ev Cancri, cf. Hipp. III 1, 9 (p. 226, 5 Man.): stav c?s 0 ftpiwv avarsXkri, (TUvavatsXXet f/iv aurw 0 ^codiay-og ocjio luopov yj xai x' [xéarjg sm? Kapxwov [xoiprxg 176 Meleagre: de eo narrat Hyg. fab. 174: 'Althaea Thestii iuguiae filia ex Oeneo peperit Meleagrum. Ibi in regia dicitur titio'ardens apparuisse. Huc Parcae venerunt et Meleagro fata cecinerunt, eum tamdiu victurum, quamdiu is titio esset incolumis. Hunc Althaea in arca clausum diligenter servavit. Interim ira Dianae, quia Oeneus sacra annua ei non fecerat, aprum mira magnitudine, qui agrum Calydonium vastaret, misit. Quem Meleager cum delectis iuvenibus Graeciae interfecit pellemque eius ob virtutem Atalantae virgini donavit, quam Ideus, Plexippus, Lynceus Althaeae fratres eripere voluerunt. Illa cum Meleagri fidem implorasset, ille intervenit et amorem cognationi anteposuit avunculosque suos occidit. Id Althaea mater audivit filium suum tantum facinus esse ausum. Memor Parcarum praecepti titionem ex arca prolatum in ignem coniecit. Ita dum fratrum poenas vult exsequi, filium interfecit'. Hanc fabulam et tragici Graeci et Ovidius tractavit Met. VIII 270 sqq., 455 sqq., cf. Lübker Reall. 8 p. 657. — absentibus: haec Gronovii coniectura et Matritensis lectione firmatur fhabentibus) et Ovidii verbis Met. VIII 515 • 'absens flamma , Rem. 721, Fast. V 305: 'flammis absentibus arsit'commendatur. 177 munera: vita Meleagri munus erat Althaeae matris, cum titionem ardentem exstingueret et servaret, quod munus filius matri reddidit, cum titione ab eadem in ignem coniecto et combusto mortem obiret, cf. Ov. Met. VIII 502: 'vixisti munere nostro'. 178 paulatim vita Meleagri una cum titione ardente exstincta est etiam ante mortem, cum ceteri heroes semel simulque morerentur, cf. Ov. Met. VIII 523 sq.: 'simul est exstinctus uterque, inque leves abiit paulatim spiritus auras'. 179 Atlanteos cum Bentleio scripsi, nam labores Atalanteos nullos Meleager conatus est ferre, sed Hercules Atlante fesso caelum umeris sustinuit eiusque labores ferre conatus est. x) 180 puellam: Atalantam Iasii Argivorum regis filiam, quae Meleagro nupsit, cf. ad v. 176. 181 quam sc. feram. 182 virgine matus erat: supra virginis animos erat, cf. V 612: 'nee virginis ore videnda'. — sternentem: *) Qui lectionem Atalanteos dedit Scaliger, versum 179 supra versum 177 removit. De Hercule venatore Bentleius confert Claud. de IV cons. Hon. (VIII) 530 sqq. Atalantae factum a poeta in maius augetur, nam non stravit aprum Calydonium vulnere primo, sed Ovidio auctore sagitta eius 'summum corpus' ferae destrinxit, Met. VIII 382. 183 quique er at eet. ita scripsi eum Postgatio pro codicum lectione quamque. Sententia enim est: 'qui sub Orione nati sunt, colunt Meleagrum Herculem Atalantam, etiam Actaeonem, illum scilicet, qui silvis metuendus, non illum qui in cervum conversus canum praeda erat', Postgate Silva Man. 48. De Actaeone, Aristei et Autonoae filio, qui a Diana in cervum conversus est, quia eam in fonte Parthenio lavantem conspexerat, cf. Ov. Met. III 177 sqq., Hyg. fab. 181. 184 canibus... praeda, cf. Ov. Met. XI 27: 'praeda canum est'. — ducuntur: delectantur. 185 formidine mortis: contextu variarum plumarum, cf. Verg. G. III 372: 'puniceaeve agitant pavidos formidine pennae'; Aen.XII 750: '(cervum nanctus) puniceae saeptum formidine pennae/ venator cursu canis et latratibus instat'. 186 laqueos: zovg fipóyo-jg, quibus ferae capiuntur, cum in scrobes incidunt, parant. 187 currentisque feras velut lepores, quos tok? nodo>7Tpz[lc(.ig implicant (pedicarum compede nectunt). Manilius Grattium (Cyn. 89 sqq.) imitatus esse videtur, ut docet Enkius') in ed. II p. 37. 189 cepisse: de hoe inf. perf. cf. Kuehner LG2 II 1, 133. 190 caeco missa profundo: ex latebris maris profundi emissa, sive quae litoribus profundum mittit, cf. Oppian. Halieut. III 138. 191 monstrorum: maritimorum, qualia sunt cete et thynni et praesertim phocae. — sternere: occidere (cf. v. 182), non exponere, nam qui sub Iugulis nati sunt, pisces venantur et occidunt, non vendunt. 192 horrendumque... fretis pontum: mare imprimis horrendum est, ubi in fretis aestuat; fretis igitur ablativus, qui dicitur, causae moventis est. Fayus feris edidit. — in bella lacessere: vulgo instrumentalis adhibetur: proelio lacessere, Kuehner LG2 II 1, 381. 193 et colare eet.: longe linis immissis fluvios fluentes percolare, colum enim genus retis est in quadrum formati, quae tragula a piscatoribus appellatur (Plin. n. h. XVI § 34), cf. Auson. Ep. XIIII (IV) 56 (p. 247 Peiper): 'et nomina vilica, lina/colaqué et insutos terrenis vermibus hamos'. 194 More suo M. locum concludit una sententia generali. 195 luxuriae quia terra parum: quia terra non satis praebet ') Laudat verba Vlitii: 'formidinem laqueos pedicas canes ferramenta venatoria eadem serie prosequitur Grattius, nisi q'uod fovearum nulla mentio. Non temere tarnen, sed ex Gratti mente eas addidit Manilius'. ciborum delicatorum. — fastid.it et scripsi praeeunte Becherto pro codd. lectione fastidiet, quae coniectura et verborum constructione flagitatur (et... venter et.. NereusJ et tempore verbi pascit commendatur. Cum toto loco cf. Lucan IV 373 sqq.: 'o prodiga rerum/ luxuries numquam parvo contenta paratis/et quaesitorum terra pelagoque ciborum/ambitiosa fames'. 197—205 Procyon !) sive Antecanis, quod ante maiorem Canem Procyon. exoritur (I 412), non cum Cancri gradu vicesimo septimo surgit sed cum 3V20—9°» cf- HiPP- 111 r' x3 (P- 23°' 5 Man.): tou dl Ilpaxvvog avatsXXovTC? avvavocTsXksi jusv avxd3 0 ktio KapKivov 0 u.oioc/.g jxesYig swg Kapxtvou fioi'pag 3'. Quo sub sidere non venatores illi quidem nascuntur, sed ii qui arma instrumentaque venandi fabricant et ministrant. 199 venatus plur. acc., cf. Ov. Met. IV 302, 309. 200 Is qui sub Antecane natus est, stemma novit canis eiusque genus aestimat (numerat) e maioribus eius, morescpie ex regione, unde venit, cf. Gratt. Cyn. 154 (Enk.): 'mille canum patriae ductique ab origine mores/quoique sua'. 202 valida... cuspide, cf. Gratt. Cyn. 108 (Enk.): 'ille etiam valido primus venabula dente/induit'. 203 contextis... nodis (cf. v. 561 : 'contextas per alas') lectio sana est, nam hastilia illa ex pluribus partibus constant, quae inter se iunguntur ut membra nodis. 205 fabricare dabit: fabricabit; subiectum enim manet idem, qui sub Procyone natus est. Constructio est vulgaris neque potest comparari cum exemplis, qualia sunt do bibere eet. (Kuehner LG2 II 1, 681; Schmalz LG4 421), sed potius cum aliis, in quibus verbum dandi cum inf. iunctum per ambitum actionem indicat, Vitr. VII 10, 4: 'et quo magis ex meliore vino (faex) parabitur, non modo atramenti, sed etiam indici (= 'indigo') colorem dabit imitari' (= imitabitur). Cramerus autem (Inf. b. Man. 65) explicat: 'fabricanda curabit', sed ipse Procyonis alumnus ille instrumenta venatoria fabricat, ut superiora docent, non aliis dat ea fabricanda. 206—250 Sirius (sive Canicula I 396 sqq) et Crater (I 418) una cum Leone surgunt, e quibus praesertim ille et ab agricolis et ab ' astrologis maxime observatus est (Cic. de div. II § 93) cum propter Wa. tempus ortus matutini (Boll, Sternglaube und Sterndeutung p. 20) tum ') In Firmici codd. (VIII 9, 3) hoe sidus appellatur Argion, quod nomen tuetur Bollius Sph. 400. De nominis Procyon origine cf. Id. Sph. 183. propter ardorem (Thiele Ant. H. p. 2.) Nam cum medio mense Iulio Sol in Leone est, iam paulo ante eum stella illa violentissima oritur, quae causa esse videbatur et siccitatis et febrium, cf. Hipp. II 1, 18 (p. 132, 1 Man.): nzpi yxp v,hv zov Kuvcg xvazokcv vjA zc/. uAXiaza ■yivsTaf ccjty) $1 yivszcu [izza. zpidxovza. sf/ivzoc 'óaépaq dno zf,g Ssptv/jg zponr,q (d. XXI m. Iunii). [xsrx zoccónaq c/.pa -fiulpuq eyyinza. xat' alzov r, rikiog sv tïj apyr, zou Aéovzog yivzrai. Sirio autem oriente nascuntur effrenati, violenti, iracundi, in convicia proni, furiosi, neque apros neque leones neque feras metuentes. Sirius. 206 Nemeaeus: Leo, cf. II 565. — in vastos... hiatus, cf. Teucr. apud Bollium Sph. 45, 17; I2g, 11: Isovzog pa. Ita enim Leo surgit, ut prius os suum ostendat. 207 exoriturque Canis eet.: cum Leo oritur, Canis iam supra finitorem est, nam surgit fere cum gradu decimo quinto Cancri. Proprie Sirius stella ardens est in maxilla Canis, quam Romani Caniculam appellabant. — latratque jlammas: latrans vomit flammas, cf. Stat. Theb. II 338: 'magnas latrantia pectora curas'. 208 rabit cf. IV 461, V 224. — igne suo: Sirius enim solis instar est et colebatur tamquam deus a Ceis, cf. Apoll. Rhod. Arg. II 526. 210 dimicat in cineres orbts: dimicans cum Sirio terra in summum venit periculum, ne in cinerem redigatur; de praep. in cf. V 45. —fatum supremum: excidium extremum mundi, r^v i-auvp^aiv. 212 viridis... sanguis: sucus qui herbas virides reddit, cf. II 941. 214 eget alterius mundus: propter ardorem mundus non sibi sufficit sed alterum quaerit, quem animalibus suis praebeat. 214/5 suismet... morbis; incendiis, siccitatibus, febribus, quarum Sirius causa est. 217 in jiumine: ita appellatur fluidum illud atque fervidum, quod e Sirio defluit. 218 haec (Canicula) ubi se ponto extulit cum ea parte Leonis, quae prima a caeli oris se extollit (cf. Rösch, Man. und Lucr. p. 25), effrenatos finget. Ita Breiterus pro codd. lectione per proximas... oras, provocans ad Firm. VIII 10, 1: 'in I parte Leonis oritur Canicula'. Alii legunt per pronas... oras h.e. supra horizontem, ad quem caeli partes undique pronae ac proclives cadunt. 221 irarumque... jletus: retinui hanc lectionem, etsi loei similes x) omnes praebent jiuctus irarum. Fletus enim irarum sunt lacrimae gemitusque, ') Rösch, Man. und Lucr p. 4.2 affert Lucr. III 298, VI 74, Verg. Aen. XII 831 additque: 'also auch hier sehen wir, dass Manilius die freiere Stellung gegenüber den beiden andern Dichtern Lucr. und Verg. einnimmt. Die Konjectur jiuctus wird man also nicht billigen'. quos quis edit irascens, ita ut hominibus sit odio metui(\x\t, cf. Verg. Aen. VII 15: 'gemitus iraeque leonum'. 222 praecurrunt verba loquentis: 'ita raptim loquitur, ut prius voces ediderit, quam quod loqui velit, mente conceperit' (Fayus). Verba mentem praecurrunt. 223 ante os est animus: antequam loquitur, iam animi perturbatio eius e toto habitu apparet. 224 corda micant: 'horum cor crebris agitationibus palpitat' (Firm VIII 10 § 2), cf. Ov. Fast. III 331: 'corda micant regis'. 225 dentes in voce relinquit: proprie in labro vestigia dentium relinquit, cum ira commotus se ipse mordet, sed poeta hoe ad ipsas voces, quae per labra evolant, transtulit. 226 ardescit: accenditur. 229 arma ferarum: dentes, ungues, cornua, cf. Verg. Aen. XII 6: 'Üim demum movet arma leo'; G. III 236. 230 concesso in corpore: in corpore ferarum, in quas iis licet iram suam effundere. Praepositio in non motum indicat, sed locum, ubi irarum ille fluctus se ostendit. 233 Leporem comprendere: situs enim est Canis in caelo post Leporem. 234—250 Recte M. docet Cratera cum parte tricesima Leonis surgere, cf. Hipp. III 1, 2 (p. 218, 22 Man.): lxav dl 0 Kpaxrjp aWreXX^., cruvavarsXXst v.vxü 0 cf.no Aeovxog y.oi'p Tptrd) <3bcavS napavd-cïlovcii ■/] 'Apiufor] 2'vaxaucV/j syovoa. tviv S'javvtxov '/jïpet sm r/jg xscpakijg y.ai é (jzécpavog r/jg 'Apid&yyjg. Itaque et Teucro et Manilii auctori ob oculos versabatur Ariadnae in caelum receptae imago, quae paene similis est notae illi statuae Vaticanae, quae tarnen dextrum bracchium capiti circumdat, cf. Sauerlandt, Gr. Bildw. 110. Et Manilius per adverbia hinc... illinc statuit primum coronam orientem, deinde ipsam puellam Ariadnam. 256 illa cf. ad v. 251. 257 pallentes violas cf. Verg. Ecl. II 47: 'pallentis violas et summa papavera carpens'. Antecedit apud Vergilium v. 4.5: 'tibi lilia plenis/ecce ferunt nymphae calathis'. — purpureos hyacinthos, cf. Verg. Ecl. III 62: 'et suave rubens hyacinthia (qui flos hodie appellatur 'iris'). 258 Tyrias luces: purpureos colores. 259 vernantisque rosae eet.: ab Ovidio (Met. VII 284, Trist. III 12, 8) humus et avis vernare dicuntur, a Propertio etiam sanguis, IV 5, 59: 'dum v e r n a t sanguis, dum rugis integer annus'. 260 Eadem (Ariadne pro eius alumnis) arbores frondiferas et frutices vtrid.es {in germtne, gemmantes, pullulantes) in collibus seret. 261 veris Jiguris: ita topiariam faciet, ut areae formam habeant vere mathematicam. 262 sertisque locabit: aptabit ad corollas. Instrumentalis sertis indicat: ut serta ex iis fiant. 263 ejfingetqiie suurn sidus: coronam florum finget illa (256) caelesti coronae similem. In M post sidus legitur: similesque m, unde Bentleius veram lectionem reposuit quin, nam similes aut dittographia est vocabuli sidus aut adscriptum ad significationem verbi efjingendi illustrandam. — matua: neutr. plur. pro adverbio est = mutuo, vicissim, cf. Lucr. II 76; I\ 300 (324): 'fiet ita, ante oculus fuerit qui dexter, ut idem/nunc sit laevus et e laevo sit mutua („dan weer") dexter'. — pressos sc. flores. 265 Arabum si/vis: aromatum omni genere, cf. IV 655. 266 Me dos... referentia flatus: olentia malum Medicum, de quo cf. Verg. G II 126: 'Media fert tristis sucos tardumque saporem / felicis mali'; 135: 'animas et olentia Medi/ora fovent illo et senibus medicantur anhelis'. 267 adulterio: mixtione sucorum cum floribus pressis, cf. Plin. n. h. XVII § 8: 'ob hoe insita et arborum quoque adulteria excogitata sunt, ut nee poma pauperibus nascerentur'.— gratia maior: dulcedo gratior. 268 (placenty sc. Ariadnae eiusque alumnis; supplevit versum Bentleius. Olim inserebatur adsunt, quod minus commodum est propter verba sequentia : praesensque voluptas. — artesque decori: studium faciendi quae decent, cf. Cic. or. 21, Jo\ 'npénov appellant hoe Graeci, nos dicamus sane decorum'. 269 lenocinium vitae: ars vitam reddendi suavem et dulcem. spica. 271—293 Spica stella est, quam Virgo sinistra manu tenet, cf. Cic. n. d. II § 110: 'spicum illustre tenens splendenti corpore Virgo'. Non cum parte decima, sed cum vicesima quarta Virginis surgit, quo sub sidere nascuntur ruralibus officiis semper applicati, ad agrorum cultum patientia laboris adiuncti, qui ad vitae subsidium multas fruges in horrea condunt, cf. Teucr. apud Boll Sph. p. 47, 16: rr, Ilap^svw TOtpavaTsXXsi 6 Itocyvg £v3tjvtav koci tiXo'jtov. *271 horrida: hispida, hirsuta. 272 vallantis: cingentes, munientes, cf. Cic. n. d. II § 143 : 'munitae sunt palpebrae tamquam vallo pilorum'; de sen. § 51: 'e quibus (vaginis) cum emersit, fundit frugem spici ordine structam et'contra avium minorum morsus munitur vallo aristarum'. 273 ingenerat sc. alumnis suis. 274 in fenus: ita ut semina sulcis credita largam reddant messem; de praepositionis in usu cf. V 45- — credere: infinitivus pendet a verbo dandi, quod e verbo ingenerat sumendum est, ut paulo post sequi, quaerere, nee minus substantivum artis (v. 280). 275 usuram... maiorem sorte: lucrum, quod maius est quam ipsa sors („kapitaal") vel ut nos hodie dicimus, plus centenae centesimae 100 °/Q. — receptis, cf. v. 244: 'vina recepta 277 Decebat homines nullas alias fodinas nosse, nisi quas agricolae serendi causa faciunt. 279 dives erat census... orbi: exspectamus coniunctivum esset, quia antecedit forent (278), sed poeta transit ad statum rerum describendum, qui valebat, cum homines nulla nossent metalla. Sententia igitur haec est: decuit homines solam arationem et frugum messem nosse; ita si res se haberet, nulla fames esset, ovra. ") Bentl.: hic mulos aget aut mannos, mixtoque iugabit eet. ad illum attinet, fallitur, nam Sagittario oriente Arcturus iam paene in medio caelo est, sicut globus docet (Boll Sph. p. 381). Itaque in fonte Graeco, quo poeta usus est, verbum xg-j napavatsXXstv latiore sensu usurpatum erat (cf. p. 266). Cycnus autem non cum ultimo graduSagittarii surgit, sed apparet cum Scorpionis parte 261 /2° usque ad Sagittarii partem 22° :). 358 subit, cf. v. 251. 359 Arcturum: stella splendidissima in Arcturus. Boöte est Arcturus, de quo Hyg. astr. II 4: 'nonnulli hunc dixerunt Icarium, Erigones patrem, cui propter iustitiam et pietatem existimatur Liber pater vinum et vitem et uvam tradidisse'. — ostendit ponto: educit e mari, cf. V 417, 658. — natis; nascuntur igitur sub Arcturo praefecti aerarii regii regumque ministri, domibus alienis regendis praepositi et populi curam agentes. 361 sancta aeraria, cf. Cic. Verr. IV § 140: 'primum mihi litteras publicas, quas in aerario sanctiore conditas habebant, proferunt'. 362 regnantes sub rege suo, cf. 503: 'regis erit... minister'. — rerum: opum, rei familiaris. 363 tutelamque gerant populi; rem populi curent, ut tutores rem familiarem pupillorum. 364 alieno limine claudant; limine non suo claudant, sed ad alienum extendant. 366 feri: equi, in quem desinit Sagittarius, cf. Verg. Aen. II 51: 'inque feri curvam compagibus alvum / contorsit'; ld. V 818. —formantibus astris (cf. v. 341 : 'stellis imitantibus'): sc. imaginem Oloris. 368 quo surgente: sub Olore nasci dicuntur qui aucupes bellum oior. indicunt avibus in aere, in nidis, in pastu versantibus, qui longius eunt quaesituri aves ad gulam, qui linguam humanam aves docent, cf. Teucr. apud Boll Sph. p. 50, 23 : 0 xCxvog mr/jzzg, 368 trahens lucern; 'hauriens vitalem auram' (Fayus). 369 aërios populos: aves in aëre viventes, cf. IV 286 'populos... captos' de piscibus. 370 (in) studium eens usque vocabit (cf. v. 360 et I 12): avibus captandis atque lucro ex iis faciendo operam dabit. 371 mille jluent artes: ex hoe studio orientur mille modi et rationes aves captandi. — mundo: aëri. 372 medios inter... meatus; dum in aëre volat. 374 super pascentem (avem) retia (lina) ducere, postquam prius sublata sunt (surgentia). 375 in luxum; quae hactenus commemorata sunt, luxuriam et voluptates produnt, quae porro (iam) vituperantur, gulae irritamenta dicuntur (ventri longius itur). 376 sq. Numidarum oris pro gallinis *) Apud Hipp. II 5, 7 minus recte de Cycno: arzb Xyj).gov % xai y.' fioipag uiar^ ïr,); Tofórov 6' zat x'. Pro Xyj/wv scribendum erat Iy-QotvLov. 19* Numidicis („parelhoenders"), cf. Petron. Sat. 55. Phasidos... htcis. avibus Phasianis. Similiter Plin. n. h. XVIII § 52: 'aves ultra Phasim amnem peti ne fabuloso quidem terrore tutas, immo sic pretiosiores, alias in Numidia Aethiopiaque in sepulcris aucupari'. 377 macellum: quod in macello venale est, Iuv. VI 40. 378 novo: non cognito. 378 convecta: fortasse cum Iacobo legendum: devecta (effecta ML1). 379 sensusque. avis non modo linguam humanam discet sed etiam intelleget quid homo dicat, eique respondebit. Inde sermones illi appellantur nova cotntne/ cia (380), cf. Plin. n. h. X § 117: 'super omnia humanas voces reddunt, psittaci quidem etiam sermocinantes. 382 deunt. Iovem, cf. I 339. sub Ulo: eo quod Iuppiter in olorem se mutavit, haec avis cum deo etiam vocem eius in se condit. 383 immurmurat: non totus rcolucei est cycnus, nam intus habet vocem divinam, cf. Cic. Tusc. I § 73 (Pohlenz); Hor. C. IV 2, 25 (Heinze). 384 culmine summo: in alto fastigio tecti. 385 aves Venerts: columbas, cf. \ erg. Aen. \ I 190 sqq. reddere caelo: sinere evolare in aëra. 387 ad tussaparatas: quae magistro suo oboediunt, ut passer ille puellae Catulli (III 7), qui „nee sese a gremio illius movebat, / sed circumsiliens modo huc modo illue / ad solam dominam usque pipiabat'. 390—449 Ad sidera, quae una cum Capricorno surgunt, pertinent capricomo secunclum Manilium Ophiuchus (390—394), Piscis notius (395 409), TT*' Fides (410-416), Delphinus (417—449) sed Ophiuchus, cum prima pars Capricorni oritur, iam in medio caelo est (Boll Sph. p. 3°0^ Piscis notius non una cum Capricorno apparet, sed cum gradu ió1// Aquarii, cf. Hipp. III 1, 7 (p. 224, 6 Man.): prav è\ 6 NÓt 105 'l/^S vwizïïr, awaw.xfKh.1 j'Av alzü ó 'Q.mwXz Xfyo/oov p.oipaq 'XcTr,c euq •IyJ&Jd vsA /. [iènJS, ita ut Bollius (Sph. p. 150, 382) et apud Manilium et'apud Teucrum (Sph. p. 150) sermonem esse de longitudinis spatio l), quod dicitur (Sph. p. 82), putet. Fides autem, ut Bollius demonstra vit, diversa est a Lyra, cuius iam v. 325 sqq. mentio facta est, sed eadem atque sidus, quod a Valente (Sph. p. 69, 264) Z-u-jixa, a Teucro (Sph. p. 50) Ivpoc appellatur, in ea regione caeli, ubi hodie pomtur Equuleus, qui una cum Capricorno oritur, cum Leone occidit. Est haec una ex inventionibus pulcherrimis, quas Bollius in Sphaera nobis dedit (Sph. p. 266). ') Longitudo sideris ille arcus est eclipticae, qui inter aequinoctium vernale et eum gradum eclipticae interiectus est, ubi ecliptica secatur latitudinis circulo eiusdem sideris. Étiam quod ad Delphinum attinet, poeta erravit, nam non cum Capricorno, sed iam cum parte igl/2° Sagittarii surgens se mundo ostendit, cf. Hipp. II 5, 14 (p. 196, 23) : rov 0^ AsXywog dva-illovro; wJW.ycni'ïXH u.l-j altü 6 d-zo JoSozoit fioipaq / [isvyjg ém; ToËórou d' xcc'c / [jJt/ 390 Anguitenens Graece dicitur óftod/^og (I 331—336); procreat autem ophiuchus. marsos, i. e. homines, qui mitigare serpentes et veneno exarmare sciunt. Aliter Teucrus apud Boll Sph. p. 49, 4—5 : 0 oyiojyog Sypofóvovs r, vjjX xaXXwxou? iaxpoCg. 391 venit: apparet, se ostendit, cf. Mnem. 47 (Ï9Ï9) P- 343- 392 creatis: iis qui tune nascuntur. 393 peploque: veram lectionem h. 1. G praebet, ML: populoque. 394 horrendis... venenis: anguibus venenatis, cf. IV 665: 'crimina terrae' (= monstra terrae detestanda). 395 Piscis notius (cf. I 438—439) piscatores, aequoreae mercis Piscis notius. institores, urinatores, qui conchas, margaritas, ostreas in alto mari captant, procreat. — se patrio producet in aequore: prodibit ex aequore, in quo vivit, quae eius est patrio.. 396 ferens sc. se. — alienis jimbus: ubi non piscis, sed alia animalia versari solent. 397 erit.. capiens: ceperit, cf. Schmalz LG4 p. 459; Löfstedt Komm. zur Peregr. Aeth. p. 249. 398 suos circumferetannos: se circumferet, versabitur, vivet,. aetatem suam aget in litoribus ripisve. 399 pendentem.. caeco in aequore: natantem in mari profundo, cf. V 54. 400 concha valloque latentis: margaritas concha quasi vallo munitas, cf. V 272. 401 immersus: urinator. — nihil sc. maius hominibus reliquum est quod audeant. 402 quaestus naufragio petitur: lucrum quaeritur ab iis, qui ne naufragium et pericula vitae quidem timent, dummodo lucrentur. — profundo (dativus) = in mare profundum. 403 pariter cum praeda exquiritur: corpus urinatoris una cum margaritis, quibus in mari profundo potitus est, ad maris superficiem extrahitur2). 405 Nonnumquam margaritae inveniuntur, quae pretio pares sunt patrimoniis fcensibusj vel gemmis nitentibus (lapidum nitorij. 406 Vix quisquam dici potest locuples, dives, qui nihil nisi praedia possideat, nam terra oneratur etiam illi's divitiis, quae e mari profundo proferuntur. Eadem sententia atque v. 195. 407 tali sorte: breviter dictum pro sententia relativa: qui tali sorte, sub hoe sidere natus est. 408 externos... labores: quae- ') Locus deest in Thesauro. J) Plin n.h. XIX § 52: 'ostrearum genera naufragio exquiri'. cumque externi (peregrini) labore suo paraverunt, confecerunt aliisque vendunt, cf. ad v. 394. —pretio pertinet ad verbum mutatque, itaque dictum pro: pretioque mutat, cf. Ind. gramm. ed. crit. p. 189, 16. 409 aequoreae varia sub imagine mercis: prout merces, quas aequore advehet, variae erunt, aliarum erit mercator. Fidicuia 410 Fidis... sidera: optime ad h. 1. adnotat Bollius (Sph. 266): (?vróv^05 mCS jst ummöglich diesê Kriminalrichter, Henker und Prozessierer sich durch die fdes entstanden zu denken, wenn man den Begrilf des Saiteninstruments festhalt. Scaligers Scharfsinn hat gesehen, was den Manilius zu dieser Deutung der jides veranlasst hat: „quia fidicuia paravov significat, ab eo ficejavvrzoig et cruciatores nasci ait. Fidiculis distendere quid sit, notum ex Suetonio (Tib. 62). Nervi enim erant instar nerviarum lyrae"... 'Die fides, die so wenig Rrfreuliches bewirkt, ist um so sicherer der <5Wj5wrxog iCpa des Teukros gleich, als diese ebenfalls mit dem Steinbock aufgehen soll', cf. ad v. 390. 411 veniet: nascetur. —reorum: sc. nocentium, IV 537. 412 commissa: delicta, cf. Verg. Aen. I 136. — rimabitur: non modo scrutabitur sed etiam coarguet. 414 poenae minister: carnufex. 416 hinc (414)... proditur: ex hoe sidere nascitur. — iurgia pectore tollat: arbiter lites funditus dirimat. oeiphinus. 417 Delphinus creat ambiguos terrae et maris foetus, i. e. citissimos natatores, petauristas, oscillatores, cursores velocissimos, cf. Teucr. apud Boll. Sph. p. 49, 26: 6 dslzig xol-jpfiYirxg, 7aXvjy/jv. 418 squamam eet.: squamati delphini non sunt, sed idem error est Ovidii de Lycabante in delphinum mutato, Met. III 675: 'squamamque cutis durata trahebat'. 419 ambiguus c. dat., sicut II 231. 422 et sinibus vires sumit eet.: curvatura et flexura corporis sui Delphinus vires sumit, quo nixu opus est ad saltum, et format aquam ad varios fluctus, h.e. fluctus formam varie imitatur. 423 venit ex illo quisquis: quicumque sub Delphino nascitur. — volitabit: celeriter se movebit, natabit. 424 nunc... mine (425)... nunc (427)... aut (431): quattuor modi natandi describuntur !). Primus hic est: aliquis alternis vicibus bracchia lente porrigit resonante aqua explosa, summota. Cum Scaligero fortasse legendum tractus, quod nomen melius cum adiectivo lentus iungitur et clarius motus bracchiorum natantis exprimit. 425 Alter ') Boll Sph. p. 379: „die höchst lebendige Schilderung der Künste des Schwimmers und Tauchers." modus natandi hic est, ut aliquis manus sub aqua iactet (diducat), quasi in nave sua remigans remis latentibus. —furtivus remus tn ipso (sc. se): natator est quasi remus invisibilis in nave, quam corpus eius praebet, cf. Ov. Her. 18, 148: 'idem navigium, navita, vector ero'; 215: 'remis ego corporis utar'. 427 sq. Tertius natandi modus: natator corpore recto in aqua stabit, pedes in aqua figet fpassumque notabit) seque movens quasi in vado procedat, solum (campum) faciet super mari. 429 sq. Quartus natandi modus: supinus dorso iacens natabit bracchia (membra) immobilia ad latera applicans, tam levis, ut aquam non oneret, sed supremis fluctibus suspensus sit. 431 tutum sine rernige votum est: quamquam remex non est, tarnen natando tuto perveniet ad id, quod cupit assequi (votum). 432 quaerere pontum: scrutari id quod in mari profundo latet. 435 rapta profundo naufragia: res naufragas, quas mare rapuit. 436 scrutantur: urinatores sunt, qui etiam imas harenas maris explorant ad res mersas reperiendas. 437/8 par ex diverso studium: abrupte M. transit ad alterum genus eorum, qui sub Delphino nati sunt, quorum studium par est atque eorum, qui sub aqua agunt, sed ex diverso, nam in aëre artes suas exercent *). — utrumque (studium) sociatur (= consimile est) in genus (= genere; quod ad genus attinet, cf. V 45), atque sur git ex uno semme (eandem habet originem e Delphino), verum digestum est (divisum est in partes duas), cf. Verg. G. II 54, II 267; Ov. Met. IX 774; Her. IX 93: 'trunco digestus ab uno'. 439 adnumeres... licet: his natatoribus et urinatoribus adiungere poteris ob artis cognationem petauristas et cursores. 440 petaurum (proprie tignum in quo gallinae sedentes dormire solent (Hesych. s. v. navïq, iy r>q ai opvciq xotfJLÜvTOct), deinde quod hodie appellatur trapezium) varia instrumenta indicat, quibus funambuli atque eiusmodi homines utebantur. Manilius tignum quoddam, quod medium plano situ in alio tigno positum ita eo nititur, ut pari partium momento libretur („wipplank"), significqt. Duo in eo homines sedent, quorum qui ab altero ejfertur vel suspenditur, ex eo excutitur volatque per aëra, cf. Iuv. XIV 265 : 'an magis oblectant animum iactata petauro corpora'; Petron. fr. XV Büch.: 'petauroque iubente modo superior'; Fest. (p. 226, 26 Lindsay): 'petauristas Lucilius a peteuro ') Bentleius verba par ex diverso studium eet. interpretatur de natatoribus et urinatoribus, quorum studium simile sed non idem est. appellatos existimare videtur, quando ait (1298 Marx): „sicuti mechanici, cum alto exiluere peteuro". At Aelius Stilo (quod) in aëre volent, cum ait: „petaurista proprie Graece ideo quod is 71 pog aipa némxai, sed recte Marxius (Luc. II 411) suspicatur apud Lucilium non sermonem esse de ludorum artificibus, sed de militibus mechanicis, qui petauro ad turrim sursum tolluntur. Idem petaurum atque Manilius ob oculos habent Manetho III 443, IV 278 et Claudianus Paneg. Manl. Theod. cons. 320 p. 188 (Birt), sed diversum est, quod Petron. 53 et Mart. II 86, 7 et XI 21, 3 commemorant, quod aut suggestum est altum, in quo funambuli eet. agunt, aut iaculum aliquod sive tignum, quod per rotam iacitur, cf. Rich Dict. des ant. s. v. petaurum, Becker Gallus II 148, Grasberger die leibl. Erziehung bei den Gr. and R. (1864) p. 120 sqq.; Blümner, fahrendes Volk im Altertum p. 12, adn. 74. 443 orbesque Jlagrantis, cf. Petron 53 (m.): 'petauristarii autem tandem venerunt. baro insulsissimus cum scalis coastitit puerumque iussit. . . . circulos deinde ardentes transilire'. 444- molliter ut liquidis. . . . in undis: ita saliunt per circulos ardentes, ut sensim et tranquille humum decidant, quasi per aëra in fluctus delabantur. 448 materies... apta: manebit in illis idonea indoles, quae ex iis, etsi non artifices, tarnen cursores faciat. 449 campoque volantia membra: corpora in arena volitantia. ri 450—537 Auctore Manilio Aquarius habet tria sidera TzapccwTslXovza. Aquario Cepheum (I 354 sqq.), Cassiopeam, Aquilam (I 626), sed in omnibus TT-T^ erravit. Cephei enim maior pars intra circulum arcticum sita est, ut solae stellae X £ s è in capite atque ;j. ante eas dici possint oriri, cf. Hipp. II 5, 8 (p. 192, 12 Man.): xov Oc Kyjp/wg fiéva xv. npog xr, v.i'zakr, [jip-r] c'vatc'XXst. crjvavaxéXXsi dl alxcö é Ixopniov [xoipaq £ zat / picr/js Éwg Tocóxo'j 5' Aquilam autem iam in medio caelo conspici- mus, cum pars duodecima (v. 491) Aquarii surgit (Boll Sph. p. 382), Cassiopea vero non cum parte 20° Aquarii (v. 505) oritur, sed cum cf 22°—12°, cf. Hipp. II 5, 9 (p. 192, 26 Man.): rr,q dl Kaaaun'Mq 0M0xi)Xó'jc' [ur/is, de Equo Hipp. II 5, 11 (p. 194, 18): to-j dl "innov avaxsXXovtos cruvavaTsXXst jxsv ccjzu ó c.uo z/jg xo^ ^7t5t-iOW ') Cf. Hipp. III 1, 8. 'Tdpo/Jov [j.o(pag a' vm Engonasin vero iam medium caelum superavit, cum extrema pars Piscium oritur, Hipp. II 5, 3. 539 bis sex in partes cum Piscibus ortis iungendum est. — caelo... dextro: recte, cf. ad V 37. — aurea: auro splendens utpote stellata. 540—619 Praemisit poeta descriptioni fortunae eorum, qui sub Andromeda nati sunt, ipsius puellae fabulam, quae est una e locis pulcherrimis huius poematis 1). lam breviter eam perstrinxit I 354— 360, nunc vero ei tribuit octoginta versus (540—619), in quibus Euripidis drama, quod Andromeda inscribitur, hodie deperditum, Manilio exemplo fuit2), de cuius dramatis argumento et fragmentis cf. Trag. Gr. fragm. Nauck1 p. 312 fr. 114—156 (p. 392 N2). Hic sufficiat afferre Ps. Eratosth. Catast. 15 (p. 19, 12 Olivieri): £v (Cepheus), ag E-jcinifr/jg AiBiór.w fioccriksvg, 'AviïpoijJdag oc uaxrtp' xr,-j dl auxoxj Sxr/axépa öw.ii npoSüvai zü v:r,xa [ioociv, 'cj I \10zvjg 6 Aibg dizmnv ÓV r,v xat cclxbg iv xaig aaxpoig zxzSr, 'ASyjvag yvcófXYi. 17: avxr\ (Andromeda) xsïzoci iv xoïg azxpoiq rjiv. vr,v 'A3ïjvs?v, t£>v U-pGeag a3Xwv vxó'vjrjij.a., èia.xcxc/.uiy/] xvg /zïpv.g, üg '/.al npoexéSri xü v:r~zc wv tjwSzha. vub xoü Uzpaéwg o'jy siXsxo ■ra Ticcxpi <7V[j.fjJvsiv oidl x/j \ir\xpi, c/jj' ahSxipsxog dg xb "Apyog dnrikSz. per' ixsivou, Bbyzvzg xi tppovr/oaaa. lf/zi dl zal Eiipimdyg oayüg iv xdö nzpi oclrïjg -/rjpaij.uJvM r}pxu.(y.xi (Maass, Comm. in Aratum rell., p. 214. 216). — dirorum culpa parentum: de hac culpa Cephei et Andromedae cf. Hyg. fab. 64: 'Cassiope filiae suae Andromedae formam Nereidibus anteposuit. ob id Neptunus expostulavit, ut Andromeda Cephei filia ceto obiceretur. Quae cum esset obiecta, Perseus Mercurii talaribus volans eo dicitur venisse et eam liberasse a periculo'. —poenae... prodidit: monstro tradidit, ut matris superbiae filia poenas daret. 541 /2 totis... Jinibus... incubuit pontus: cum mare tumens in terram Africam se effudit. — navïfraga: de hac forma a Iacobo restituta pro naufraga, cf. Verg. Aen. III 553, Ov. Met. XIIII 6, Stat. Theb. V 415 (sed ubique: navïfragus). 543 Optimo iure hic versus, qui in codd. post 513 legitur, post v. 542 collocatus est a Iacobo. 545 belua: cetus a Neptuno missus. — manderet-. devoraret, cf. Verg. Aen. III 627 (de ') Boll Sph. p. 379: „das wechselt in bunten Bildern bis zu dem Höhepunkt gegen den Schluss zu, einem Prachtstück alexandrinischer Kunst, der Episode von der Aussetzungund Befreiungder Andromeda." J) Cf. Edw. Müller, die Andromeda des Euripides, Philol. 66 (1907) p. 48—66. De vestigiis Ovidianis, quae passim inveniuntur, cf. p. 65. Etiam apud Euripidem omnes (Cepheus, Andromeda, Cassiope, Perseus) inter stellas collocantur. Hoe saltem a Minerva in fine fabulae praedicitur, p. 63. Cyclope)- 'vidi atro cum membra fluentia tabo / mander et ; Eur. Andr. fr. 121: ixB&ai wra Wf3«v. 546 hic Hymenaeus eraf. haec erat pompa nuptiarum,'Andromeda' enim teste schol. Germ. p. 140 S. 'suspensa erat inter duos montes et exposita cetui cum omnibus ornament is'. Ipsa quoque apud Euripidem in prologo^ queritur (fr. 122): vapjXtM b- ~ veniet: erit, cf. Mnem. 47 (1919) P- 344- 622 1U0 stante suPerbe: dum custos ille superbus in limine carceris stat. 623 mserorum: sc. liberum, qui in carcerem inclusi sunt. 624 pernoctes = pernoctantes (Cic. 1.1.), cf. Geil. N. A. II 1, 2: 'stare solitus Socrates dicitur pertinaci statu perdius atque p e r n o x . cupiant cum duplici obiecto (oscula, deinde transferre). 625 in propri.as... medullas: postremum spiritum ore excipere (Cic. 1.1.), cf. Verg. Aen. VIII 389: (Vulcanus) 'accepit solitam flammam notusque m e d u 11 a s/intravit calor et labe- facta per ossa cucurrit'. 626 carnificis... imago: nascitur (yenit) 6 rCr.oq carnificis eiusdemque ianitoris carceris (Cic. 1.1.), qui omnia vendtt propinquis damnatorum, velut mortem et stnctam securim (627), h.e. qui pecunia accepta pollicetur se uno ictu securis alicui damnato mortem allaturum esse (Cic. 1.1.). Idem vendit accensos rogos (627) h.e., a parentibus hominis damnati pretio accepto curat corpus sepeliendum eius qui supplicio affectus est, non id feris et avibus dilaniandum relinquit. Ita supplicium aliorum (628) ipsi lucro est fvectigalj, cf. V 248. 629 et scopulis: cum ML edidi, sed praestat cum G legere: e scopulis, quia et iuxta ipsam abundat. —puellam: Andromedam. 630 vinctorum dominus est ergastulo praefectus, compeditis praepositus. — sociusque in parte catenae: nonnumquam una cum vinctis catenatus est alumnus Andromedae eadem catena, cf. Sen. Ep. 5, 7: 'quemadmodum eadem catena et custodiam et militem copulat'. 631 poenis dativus finalis est: interdum homines innocentes (innoxia corpora) in carcere servat, ut supplicio afïïciantur. 632—645 Sub Equo sive Pegaso (cf. Cic. de n.d. II §§ 111, 112; Equus Hyg. astr. 2, 18; 3, 17; Col. XI 2, 31; Plin. n.h. XVIII § 238) . Fortasse Manilio ob oculos versabatur versus Lucretianus qualis VI 200 'ignis se mi na convolvunt e nubibus', in quo tarnen semen ad elementum indicandum usurpatum est. 730jlonbus... harenae, cf. Ov. Trist. V 1, 31 sqq.: 'quot frutices silvae, quot flavas Thybris harenas,/mollia quot Martis gramina campus habet,/tot mala pertulimus'. 731 eant: coniunctivus nullam habet causam nisi quod sentententia relativa etiam pertinet ad verba (733)' quaependent ab infinitivo cernere (728). An coniunctivus significat actionem iteratam (Kuehner LG2 II 2, 208), cf. Sen. dial. 10, 17, 4: 'quo altius surrexerit, opportunius est in occasum'. 732 decliva (Rossberg, delibia M, deliba LG), cf. Ov. Met. II 206: 'per decliva', Kuehner LG2 I 541. 735 sqq. Sicut Romae discernuntur ordo senatorius, ordo equester, populus, plebs, ita in re publica caelesti stellae primae, secundae, tertiae eet. formae. In versu 736 pro equitum legendum est cum Regiomontano equiti. 737 j'ine nomine turbam, cf. Verg. Aen. IX 343 : 'multam sine nomine plebem'. — In versu 741 desiderari non potest notio quae est in participio victa, quocirca id retinui, sed sedem corruptelae latere in verbis atque omnia ratus edidi: suntque gradu suntque ordine victa prior urn. 742 summo qui culmine fertur: ad h.1. animadvertit Bentleius: „maximus populus sunt stellae sextae magnitudinis sive minimae non in summo modo culmine sed per omne caelum dispersae", quare coniecit: minimo qui lumine fertur, sed fieri potest, ut summum culmen intellegendum sit de partibus remotissimis totius caeli (cf. v. 721), cf. Cic. Arat 26: 'in caelum victor magno sub culmine portat. 743—745 Si stellis minimis pro numero vires adessent, totus mundus conflagraret, quae sententia etiam a poeta expressa est, ubi agebat de figuris siderum non ab omni parte integris et plenis, I 461—462: non poterit mundus sufferre incendia tanta, omnia si plenis ardebunt sidera membris. Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). 21 INDICES.1) ') Simplex numerus paginam commentarii, duplex (Romanus et Arabicus) librum et versum Astronomicorum indicat. Inclinatis litteris scripta sunt nomina, in commentario explicata, non in earmine occurrentia. Asteriscus vocabulo appositus coniecturam designat. I. NOMINA PROPRIA. Absyrtus III 10; V 466. Achaica arva IV 614. Acheron (Acheronta movere) I 93. Achilles, cf. Troianus. Actaeon V 183. Actia bella I 914. Actiacus sinus V 52. Aeacides I 762. Aeetef 298. Aegaeum mare IV 621. Aegyptus IV 635. Aemilhis Macer 107, 108. Aeneas IV 24. Aesculapius 63 (cf. Ophiuchus). Aethiopes IV 723, 758. Aetna (mons) I 854; II 880. Aetna (carmen) 19. Afri IV 728. Agrippa I 798. Alcon Cretensis V 3°5Alcyones V 559Alexander (rex) IV 688. • Alexandria III 271. Alexandrinum poema V 57^Alpinae arces IV 659. Althaea V 176. Andromeda V 540 sqq. (fabula). Antiochus (Atheniensis) 229. Apsyrtus cf. Absyrtus. Arabes IV 654, 754; V 265. Arachneus triumphus IV 136. Aratics 16; II 25 sqq. Arcades IV 768. Argivum ratis I 694 (Argo). Aristoteles 38. Asclepiades Myrleanus 17, 25, 266. Asia I 512; IV 753 (sub Tauro). Asiae descriptio IV 671 sqq. Atalante V 180. Athenae IV 687; V 50. *Atlantei labores V 179. Atreus III 18; *V 462. Augustus 2 (horoscopus); 8 (Theogenem consulit); I 385 (sidus), 800, 9x3 (pater); II 507—509 (horoscopus); IV 935 (Augusto sub principe caelum). Aulis IV 638. Aura V 566. Aurorae partus niger (Memnon) I 767. Auster IV 592. Bacchus II 17. Bactra IV 804. Bellerophon V 97. Berosus 5 j 2$Boenus (?) 12; 14. Boeo II 43. Boreas IV 59 ï. Brutus (L. .Iunius), primus Romanorum consul I 785. Caesar 1) C. Iulius 7; II 59^; ^ 57 (caedes). 2) (= Augustus) I 7; 386; IV 776. 3) (= Tiberius) IV 766. Calydonea rupes V 176 sqq. Camillus I 784; -lli IV 86. Campus (Martius) III 630. Cannae IV 37, 566, 660. Capitolinus (mons) IV 28. Carnubuta 63. Carthago I 792; IV 48 (crepidines Car- thaginis), 658. Caspia aequora IV 649. Catonis (antiqui verba) V 454. Ca tul lus 19. Cepheus V 470 (argumentum fabulae). Cerasphorus 30. Ceres II 21 ; III 629, 664; IV 251, 734; V 281. Chaldaei 1; 2. Charybdis IV 421. Choerilus lasius III 22. Choerilui Samius III 19. Cicero 7. Cilices IV 624. Cimber IV 45. Cincinnatus IV 149. Claudianus 20. Claudius (Appius) I 795. Cloelia I 780; IV 33 (virgo). Colchis (Medea) III 9; (terra) IV 517. Corsica litora IV 638. Corvinus I 782/3. Cossus I 788. Creta IV 785; Crete IV 634. Creusa 298. Croesus IV 64. Culex 19. Curiatii IV 34. Curius I 787; IV 148. Cyclades IV 637. Cyllenius I 30; II 440, 943. Cypros IV 635. Cyrene IV 780. Cytherea II 439; IV 579. Damon II 586. Decii (-i) I 789; IV 86. Delos IV 637. Deucalion 237 (= Aquarius); IV 833. Dis V 329; Ditis ianua II 951. Dorica rura IV 767. Dracontius 20. Ebusus IV 640. Empedocles 38. Enceladus II 880. Epiros IV 690. Erechtheus I 884. Erichthonius 66. Eridanus IV 610. Eteocles III 17; V 465; — 297. Euboici montes IV 633. Eumaeus V 126. Europae descriptio IV 681 sqq. Eurus IV 591. Euxinus IV 755 (sinuatus in Scythicos arcus). Fabius (Cunctator) I 7905 IV 39. Fabricius I 787. Firmicus Maternus 20; 21. Gallia IV 693, 716. Ganymedes (Aquarius) 237. Germania I 899 ; III 633 ; IV 692 (stupefacta suos inter G. partus): 715 (flava), 794- Germanicus 13, ann. 6. Gigantes V 342. Gnosia tellus IV 783. Gorgo I 359; V 568. Gradivus IV 719. Graii III 162. Graius II 694, 909; IV 818; V 646 (Graio nomine). Grattius 19; 33; 36; I 90; II 43. Hadria IV 609. Hannibal IV 41, 565, 659. Hector V 301. Hectorea fax II 3. Heracleon 38 (ann. 2). Heraclitus 38. Her mes trismegistos 28. Hesiodus II 12; — 38; 39. Hesperidum vigil (Hydra) V 16. Hipparchus 5. Hippasus 38. Hispania IV 693, 717. Homerus II I. Horatia facta V 107, proles I 779. Horatii (tres) IV 34. Horatius (Cocles) IV 32. Horatius (poeta) 9, 10 (Hor. C. II 17» 17—24). Hymenaeus V 54^- Iacchus I 418. Iason 298. Icarium mare IV 621. India IV 674, 724. locaste III 17. Iolcos V 34. Iovis cunabula II 15* Isiacum sistrum I 918. Italae vires IV 43. Italia IV 604, 770 (sub Libra). Iulia proles I 799. Iuppiter I 370, 431 ; V 25 (alite tectus), 344Iuvenalts 20. Leda I 340. Liber III 662. Libye IV 661. Livius (M. L. Salinator) I 791 (Lübker Reall.8 611, 6). Lacanus 20. Lucretius 19; 24; 25. Mneer II 44. Macetes IV 762. Maeotis IV 617. Magnus (Alexander) I 770; IV 53; (Pompeius) IV 50; (Caesar) *1 801. Maia II 943. Marcellus I 788. Marius IV 45. Martia castra IV 220. Martia lupa IV 26. Martianus Capella 21. Maurëtania IV 729. Mavortia virgo (Penthesilea) I 768. Medea V 35, 466. Medi flatus V 266. Meleager V 176. Memnon I 7^7* Menander V 476. Messanae bella III 14. Metelli I 796. Metellus Caeeus IV 67. Minois filius IV 784. Mithridatei vultus V 5I5Mithridates IV 51* Mucius (Scaevola) IV 31. Nechao 30. Nechepso 6; 17; 25. Nemesianus 20. Nereis V 564. Nereus V 196. Nero (C. Claudius) I 791, cf. Pauly- Wissowa III 2775, n°. 246. Nicander 107. Nigidius Figulus 7. Niliacum litus IV 5°Nilus III 273, 634; IV 726; 752, Numidae IV 598j V 376, Oceanus IV 644, 830. Oeagrius Orpheus V 327. Oedipus III 17; V 465. Orestes II 583. Orpheus I 325; V 327. Ovidius 10; 19. Pactolus *V 530. Palamedeae vires IV 206. Pallas II 21, 439. Panos (insula) IV 804. Papirius I 786. Parthi IV 674. Parthis IV 803. Pella I 770; *IV 689. Penthesilea I 768. Pergama I 766. Persica arva IV 651; bella III 19. Persis V 49. Petosiris 6; 17; 25. Phaethon I 736; IV 834. Phalerus V 299, 305. Phasis IV 517; V 45, 377. Philippei campi I 909. Philoctetes V 300, 303. Phintias II 586. Phorcys V 586. Phrixus IV 516. Phrygia IV 759 (sub Leone). Platon I 774. Poeni I 301. Polybius III 25. Polynices III 17; V 465. Pompeia monumenta V 513. Pompeius I 793. Posidonius 7; 16; 24; 28; 30; 31; 32; 335 38; 39 {et passim in comm.). Priamus IV 64; V 486. Propertius 10. Propontis IV 679. Pylades II 583. Pylius I 764. Pyrrhus I 786. Quirinus I 801. Quirites V 123. Rhodus IV 637, 764; III 271. Roma IV 27 (casis enata), 43 (suismet pugnans membris), 694 (rerum maxima), 773 (sub Libra). Rutilius Namatianus 314. Salamis vera V 50. Salmoneus V 91. Sardinia IV 631. Sarpedon I 767. Scipiadae I 792. Serranus IV 148. Servius (Sulpicius Rufus) IV 213. Stoici 6. Syria IV 624; (pro Assyria) IV 722, 750. Syrtes IV 600. *Tanais IV 677. Tarquinius I 778. Tarutius Firmanus 7; 18. Taurus (mons) I 402; IV 623, 675. Tenedos IV 638. Teucer V 299. Teucrus Babylonius 17. Thales 38. Thebae IV 688. Theocritus II 40. *Thraecia I 769. Threce IV 691. Thyestes 298; III 18. Tiberius 8; IV 764 (Rhodi exulans). Tiphys V 45. Tolumnius I 788. Tonans IV 634; V 290. Torquatus (T. Manlius) V 107. Trasumenus (lacus) IV 39, 566. Trebia IV 566; (f.) 660. Trinacria IV 632, 787. Troia IV 80; V 486. Troiani belli gratia IV 689. Typhon IV 581, 801. Tyriae luces V 258. Varro (C. Terentius) IV 38. Varro (Reatinus) 7. Varus I 899. Vergilius 9; 19; III I. Vesta IV 243. Vitruvius 11 (de arch. IX 6, 2). Xenophanes 38. Xerxes IV 65. Ulixes II 4. Zephyrus IV 592. II. INDEX ASTRONOMICUS, ASTROLOGICUS, PHYSICUS (etiam nomina propria continens). SLeeessus (et recessus) aestuum II 89—92. adversa (signa) 4; II 402. aequatus (dies cum tempore noctis) I 267. aequinoctium III 680. aër sterilis IV 498. aestus (in partibus damnandis) IV 473. aether (= drnppoia) 743- affectus (signi) IV 854. alchymista IV 248. Ales (Phoebo sacer) I 417. amor odiumqiie signorum II 466—519. dvxyopd III 399. dvxycpr/.oi yjpivoi 193. Andromeda 65; V 538 sqq., 620. Anguis I 306, 415; V 19. Anguitenens V 390. animalia (proiecta iacent) IV 897. animi sedes sub corde locata IV 929. animus et anima IV 892. animus qui cuncta gubernat IV 892. annus aestivus II 202; aetherius I 761; magnus I 58/9; signi III 514. Anteeatiis V 197 sqq. dmy.zrjcnipdvriu.ot II 788 sqq. a?itipodes I 236 sqq. dvrir/Aoi (diversas umbras spectantia regna) I 380. dmyMTdtjTaaic, 32 (I 58). dizbv.'kip.a. II 856. dnokvuv III 189. Aquarius I 272; II 239 (= Ganymedes)-, IV 259 (horoseopans); IV 571 (in primo gradu horoseopans)-, V 450 [Aquaria TiixpocuocTéïXovrcx'). Aquila I 343 (Iovis ales); I 688 (supina); V 487 sqq. (Iuvenem terris sustulit), 492 sqq. (eius alumni)-, V 716 (simili luce nitens). Ara I 421; V 18 (divorum cui votum solvit Olympus), 341 [eius alumni). Arcti I 275, 283. Arctophylax I 316. Arctos V 694. Arcturus I 318; V 359. arcus III 213. Argo I 412; V 32 sqq. (sub ea nati). Ariadnea Corona V 253. Aries I 263 (princeps in vellere fulgens); II 212, 532; III 304, 445; IV 124 (,horoseopans); IV 505 (in prima parte horoseopans); V 32 (Arieti nscpxvxzéUovra); (imperat Ponto, Persidi, Nilo) IV 746 sqq. articulus II 430, 657, *905; IV 164,325. arva (eaelestia) III 74. astra dominantia I 63. astrologia I —11. athla 3; III 162. auditus signorum II 466—519. Auriga 66. a.üE,oi>.ti Crater I 418; V 234 sqq. (eius alumni). Cretera V 235. culmen V 742- Cycnus I 337; V 368 (sub eo nascuntur aucupes). ■ Cyllenius (Mercurius planeta) I 871. Cynosura I 299, 628; V 697 (minor). Daemonie II 897. Daemonium II 938. Dea (locus III) II gi6. deeani 3 ;. IV 292—408. decani(c)a IV 298. decanus 224. dei (sub quorum tutela signum quodque est) II 433—452. deiectus II 869, 93 2 > UI 371dexxy-oipix 223. zxvis 223. Delphinus I 346; V 25, 417 (natatores, petauristas eet. creat), 714. Deltoton I 353' V 7*5descriptio orbis terrarum IV 584 sqq. deus (= mundus) I 138, 251, 4^3' I 523 (deus est qui non mutatur in aevo, sc. mundus); deus infusus II 61; deus et ratio II 82; quod quaeris, deus est IV 390; deus in ipso homine IV 407 ; habitat sub pectore nostro IV 886. deus (locus IX S'só:) II 9°9dexter II 279; III 599' ^ 37> I3I> 506, 539- §ia.p.ezpx (£w&«) 4dies longissimus III 271. dimetiens („middellijn") 77. Ditis ianua II 951. dividuum tempus III 465. dodecaeteris 190. dodecatemorium 3; II 687 sqq., dode- catemorium dodecatemorii II 740/1. dodecatopos cf. diagrammata. dtodsxaitopo!; 286. dolium I 843. domicilium (platietae) 3. Draco I 305, 452; Dracones V 716. ducere (sidera) I 329, (amlvuv) III 189. duodecim loca II 788 sqq. diiaiq 148. ecliptica signa IV 818. ecliptica 84; III 225. ëxmjpwfftg 255 ; 256. electiones 4; IV 481. Engonasin I 315; V 646 (creat grassa- tores, funambulos eet.). ènxvxaiopx II 856. ephemeris 4. ÈTiuixTxycpx II 856. Equus I 348; V 24; V 634 (sub eo nas- cuntur cwsoresy veterinarii, medici eet.). Erigone (= Virgo) II 32, 175, 499 (cf. Virgo). facies rerum (sortes vitae, xB'/.x) III 87. faenus III 468. fascia (zodiacus) I 682. fastigia caeli III 506, terrae III 325. fatum supremum (è>utvpa>aic) V 210; fatum causarum rerumque ordo IV 106. felix (sors) II 886. Fides, Fidicula (dvvowvucq Ivpx) V 410. fïgura II 856; III 169,669,676^261. filum I 562. fines (opia) II 689. flumen (= fluidum) V 217. forma caeli (Sréux) III 178; III 603. Fortuna (nomen loei X) II 927. Fortunae sors 3; III 96, 171, 176. fundamenta (artis astrologicae) III 207; (caeli) III 507. yxlx&xq I 718 sqq. Gemini I 265; II 163 (nudatis membris), 181 (fratres); IV 756 (Apollo et Hercules); IV 152 sqq. (horoscopantes), IV 526 (in 150 horoscopantes)-, V 157 sqq. (Geminis nxpxvxTéllovTx); (imperat Ponto Euxi?io et Indiae) IV 755. Gemma 62 (I 320). gcniturae circulus 3; 149. geographia astrologica IV 744 sqq. globus versatilis 81; (a Manilio adhibitus) 55 (I 263). Gnosia monumenta I 323. gubernare III 126, 208. Haedi I 365; V 102 sqq. (sub eo nascun- tur petulantes, pastores eet.). Haedus (figura Jwdexxcópov) V 312). rr/siiuzyx (signa) III 196; IV 861. Helice I 218, 296; (polus) I 634; IV 792; (septemtriones) IV 589. Heniochus I 362; V 20 (memor currus); V 67 sqq. (sub eo nascuntur aurigae). kr.bu.Evx (signa) III 196. Hesperos I 178. hexagona 4; II 363 sqq. hiatus vasti (Leonis) V 206. homo dei pars II 116; IV 885; dei exemplum IV 866 sqq., 895; in arcem erectus IV 905. hora (vernalis, exacta, insta, aequinoctialis) III 238, 250, 258; brumalis III 265. horizon I 648. horoscopare III 296. horoscopus 2; II 788, 829, 944; III 483 sqq. Hyades I 371; V 118 sqq. {sub eo nascuntur pacis quietisque inimici, etiam bubulci), 125. Hydra 7 1. imbyeiov II 788 sqq. imago (■KpixTMmv) IV 306. immensus orbis III 205. inclinatio mundi III 301 sqi-j 3I4> 3^5 S II I2> 14- chorea V 238. chorus V 485. circulos ardentes transilire 296. circumferre V 39^- circumstrepere I 23 (de sphaerarum har- monia). *clauda fides V 646. claudere pontum 1 3^5- • clepere I 27. coeptum III 36. cogere et cogi II 114. cognatus (c. gen.) II 123. cognitor urbis V 322colare V 193. colentes templa V 345* colere puppim IV 5^9coloratus IV 720. colum V 193 • comoedia palliata V 473* commenta II 244; IV 161; V 478. commentus (cum vi passiva) I 84. commercia mundi II 3^2! IV 296; nova V 380; rerum II 125, 346, 467. comminisci I 89. commissum V 412. commodus II 391. *compar II 666. compendia III 277; IV 199; census IV 192; rerum IV 19. compositus III 137. concedere (c. inf.) IV 337. concitare cursus V 578. condere bella V 499. conditus I 119; IV 378; condita iura III 114; IV 209. coniugatio periphrastica V 397 (ent capiens); III 332 (fuerant surgentia). coniunctivus iterativus V 731. conscius I 1—2 (conscia sidera). consistere III 46, 585, 590. consonare II 522. constare II 98. consultum IV 95 (male consulta). consummare IV 159 (orbem). contactus (subst.) IV 464. *contemnere V 497. contentus I 396 (rapido cursu). contextus [part.) V 561. continere III 498. contra II 253. contractus II 252 (Capricornus gelu con- tractus). convallis (cava) I 164. convectus V 378 (devectus, Iacobus). convenire I 148; II 336, 781. convexum [subst.) II 117. coquere pontum V 684. corda I 79; II 452; IV 528 (= homines); V 63, 135, 144; V 106 (in corda Catonis). corpora II 580. cothurnus tragicus V 459. cnmina terrae IV 665. crux virginea V 553. cultus III 109 (= eruditio). Verh. Afd. Letterk. 1921 (van Wageningen). cum [coni.) V 694 (cum primis vultibus Arctos . . . revocat). cuncti (= omnes reliqui) II 294. cuneus I 728. cupido (caeca) IV 2. cupidus (lucri) I 295. curro (f. acc. verb.) I 413. currus (agilis) I 198. cuspis (triplex) V 298. damnum II 95. dare [c. inf.) IV 193; (dabit fabricare = fabricabit) V 205. dativus ethicus V 91. dativuspro genetivo V 152 (tegmina plantis). decircinare I 296; III 326. declinare II 797, 908. *declivus V 732. decorum V 268. decurrere II 194; III 315. deducere I 230, 457. delassatus IV 8x9. deliciae IV 655. descendere I 142 (in tenuis auras). descensus [subst.) V 5. despumare III 663. destringere III 630 (membra). desudare V 110 (in lusus). desultor V 85. deus (= mundus) I 50; I 138 ;(= Caesar) I 794; deorum pars (homo) II 116. dicare II 193. differre III 26. diffusus II 26. digestus V 438. digitus V 319 (digitos quaesiverit hasta). dirigere [abs.) IV 323. discere Iovem V 96. discordia I 923; discordia concors I 142. discribere V 670. 22 discrimen I 651; IV 420; I 66 (nullo discrimine). dispendia viae II 339. dissimulare IV 3^7*dissors II 216. distentus I 204 (terra distenta plagas). diu (= tempore, „op den duur") IV 823. dives V 16 (aurum); V 279 (census); III 123 (copia). doctus I 73 (artes); IV 686 (urbes). dominus V 457 (dominum dominus se- quatur). dos V 508, 616. dotalis I 915 (acies); V 616. ducere III 279, 298; IV 3H» V 5J8; V 184 (= delectare)-, IV 498 (= sortiri); IV 131 (telas); V 117 (voces). *duplicarier IV 248. dum III 445- educere IV 902. effectus III 644. efferre Athenas I 885- effetus IV 825. effindere IV 283. effingere V 263. egelidus V 131. elephas II 103; V 706. ellipsis V 407 (tali sorte = qui tal1 sorte natus est). eludere V 163. emensus [cum vi passiva) IV 52- ementiri diem V 60. emere IV 10. emergere (c. acc.) I 116. emetiri *1 178» H 836. emutare V 149. enatare IV 607. eous I 224. «pei5ps? V 304. £7ucpwv7if/a V 304. eruptus III 355- esse (r. part. praes.) cf. coniugatio periphrastica. et I 23 (= insuper); III 240 (= y-cci initio apodosts). etymologiae verborum Graecorum I 665. everrere aequor IV 285. examen IV 216, 549examinare I 635; II 797. excipere IV 89. excludere V 128. excusabilis II 593• exercere choreas I 671. eximere IV 846 (signa solito exempta vigore). eximius II 106. exire ('c. acc.) V 164. expendere IV 118. exquirere V 403. exstillare V 605. externusIII 40 ; V 479 ;(= Latinus) II 830. exurere IV 247. fabricator Olympi V 31. fabricare I 774. fabricatus II 442. facere I 207 {c. inf.)-, I 253 (faciatque feratque); I 10 (facls). facies loquendi IV 433faculae V 664. fallere I 240, 676. farra V 283 (mergere). fatum I 124, 184 (= interitus); I 886 (corpus mortuum). fecundus (in totidem hostis) II 557 ; IV 667. femina (= femora) IV 708. *feminei incedunt IV 519. fera (= equus) V 354. feri (= equi) V 77. ferri (pass. = volare, movéri) II 607 ; V 489; V 396 (ferens); IV 509 (in cornua); IV 873 (in semet). ferri rigor II 780. ferus (= equus) V 366. fibrae I 92. fides II 130; II 605 (fides... foedus). figere II 515. figura I 24. figurare I 214; III 672. fïlum I 662, 667, 674. flamma letalis I 881 (= vis morbi). flatus divinus II 136. flebilis V 567. fletus irarum V 221. florere IV 687 (in regnum florentes oris Athenae). flos V 730; cruoris V 672. fluctus V 147 (tortos in fluctum ponere crines). fluere II 145; IV 377. fluitare IV 787. formido mortis (= retia) V 185. fortultus I 182. frenare IV 777. frons I 265 (= cornua); III 115; IV 81, 151; (deorum) IV 908; (severa) V 105; V 146; IV 309. fugax IV 252. fugere ... fugare II 73. fulmen (= fulmentum) II 892. funus sine funere V 549. furtiva mors IV 42. furtum V 523; II 58 („plagiaat"), furvus II 912. fusuram facere I 726. futtilis I 876 (futtilibüs). futurum IV 441 (erit maior). gallinae Numidicae V 376. garrulus V 331 (garrula in modulos tibia). gaza V 525. geminare III 605 (haec ter vicenos ge- minat). gemmans IV 656. generabilis I 143. genitus in Cancro II 547. gentes (— homines) I 37; II 86. genus (= genesis) I 145; II 224. germen V 260 (viridem in germine collem). gestus (histrionis) V 480. gleba V 296. globus mundi I 139. *glomeramen I 221; IV 522. glomerare gyros V 637; lanam IV 130. glomeratus I 159 (glomerato pondere . tellus). grassator V 650. gratia IV 422, 441. gravidus III 662. gyrus tortus V 75. habitare I 75; IV 664; V 286. *habenae IV 629. harenae V 730. hasta V 319. heros V 483. hiatus II 831. hincl 342, 420; hinc . . . illinc V 254/5. horizon I 665. hospes I 6 (hospita sacra). hospitium IV 296. hyacinthus V 257. hypallage II 398. hyperbaton I 262. varepov rtpozepov IV 917. iacens pelagus I 249. iaculari V 594. ignis III 497; IV 67 (ex ignibus ignes); 22* IV 683 (= puella amata)-, IV 578 (ire per ignes). illi (— illic) III 309. illudere ponto IV 263. immergere IV 538 (censum in ipso). immotus pontus I 76. immunis V 33 (Aries nee pelle immunis ab ipsa). immurmurare V 383. imperitare II 464. impendëre hominem IV 407. imprimere III 663. in (c. acc.): in longius ire I 172; ut surgat in arcum II 153; dives in actus III 595 ; languet in undas III 631; tumescit in arva III 634; proxima in effectum III 644; frondem virescit in omnem III 656; omnia in adversum flectat III 679; fraudare in praemia IV 109; dives fecundis Aries in vellera lanis IV 124; in tot fecundi Gemini IV 161 ; ingehium sua in compendia pugnax IV I75;inbellum ardentis animos IV 220; studium in vestes IV 252; studium in pontum IV 274; Martem sequemur in praedas IV 403; in tempus quaedam mutantur IV 503; in poenas fecunda suas tellus IV 667; cercopum ludit in- ortus IV 668; pontum deus in partes (= particulatim) per singula dividit astra IV 697; in Cautes trementem V 45; strictos in corda Catonis V 106; dimicat in cineres orbis V 210; in fenus credere semina terris V 274; lascivit amores in varios V 322; mobilis in saltus V 324; garrula in modulos tibia V 331; haec in luxum V 375; *Pactoli spumantis in aurum V 530; roravit in undas V 565; quisquis in Andromedae surgentis tempora nascitur V 620; micare in radios I 407. in (c. abl.): fulget Centaurus in arcu II 241; vario ducunt in amore iuventam V in; effundunt concesso in corpore flammas V 230; victus in Andromeda est V 573; revocanti numen (sc. ad terram) in arte II 768. inaccessus II 2. inane I 553. incendia annonae IV 168. inclinis I 291, 598; IV 862; *111 364. incolarum terrae color habitus vita IV 711 sqq. incoquere I 732inducere terris undas IV 261. indutus II 491. infectus II 357; (== niger) I 226. infinitivus perfccti V 189, 665; tnf. pro imperativo II 434; inf. epexeg. V 660. ingenitus IV 155* ingratum (subst.) IV 350 (M). inserere IV 731. insitus IV 154. instar populi V 64. intentus IV 786. *interius IV 804. interserere IV 105. intrantes UI 133inversi campi IV 524. invigilare somnis V 172. ipse I 290, 288, 420; II 123, 187; IV 538. ire = esse V 471 (Mnem. 47, 344)itiner (= iter) I 88. irrigare II 65. iungi in partes IV 378. ius reddere II 817. Iabare IV 860. lacessere in bella V 192. lacunaria V 289. lacus IV 264. laevus IV 692. lampada (nom.) I 352. laniger grex II 228. laqueans I 533. laqueare V 660. laquearia V 289. laqueus V 186. latere (c. dat.) II 373; III 582. latitare IV 363. latrare flammas V 207. % laxus V 600, 662. legere (= sublegere) III 640. lenocinium formae V 516; vitae V 269. levare IV 13. levis (c. itif.) V 164. libera voluntas IV 110 sqq. limes V 653; augustus IV 930. limine alieno claudere V 364. limis oculis II 372. lina ducere V 374. lingua suas accepit barbara leges I 85. linguae flos V 476. litotes II 593. locare I 245 (locamus O, vocamus Burm.) longius I 172 (cf. in). longus circus V 89. loqui 656 (canora voce nemus loquitur). lucrari poenam V 320. ludere in aliquid IV 667 (cf. in). lues (plur.) *11 640. lupi V 74. lustrum III 321, 580. macellum V 377. *maculae V 664. magnus rex III 22. maius onus signo V 108; maius virgine V 182. malae hiscentes IV 536. male III 13. mandere V 545. manere = esse I 129; IV 369,618 (Mnem. 47> 341—343)- manus I 96 (imposuit rebus finemque manumque). mare clausum III 641. margaritae V 405. marmor liquidum V 613. materia IV 714; II 114. meatus sacer I 250; II 143. medicae artes V 354, 644. meditari murmur II 54. medullae V 625. mentum tremulum V 103. mergere mentem in pocula V 246; Athe- nas V 50. messis profundi (= sal) V 689. meta I 199. micare V 224 (corda micant); in radios I 407 (cf. in). militia peracta II 893; militiae genus III 106; militiam indicit terris IV 145; militiam soli notavit II 20. miseri (èiikoi (ipozoi) I 80. missus (part.) = emissus V 162. modo (= postmodo) I 871; modo . . . etiam I 898, 904. modulari vocem V 336; modulatus (cum vi passiva) II 767; IV 153. moenia mundi I 486; naturae I 151; m. describere IV 556. mola V 282. moles mundi I 107; IV 237. molles artes V 254; ad mollia (= molli- tiem V 153. mons sacer V 123. mori IV 627. mos 1317 (de more). motus II 41. *mula V 355. mundus I 518. munera caeli IV 876; quis caelum posset nisi caeli munere nosse et reperire deum II 115/6. mutuus II 516 (per mutua); V 263 (mutua, adv.). natales (sc. dies) I 123 ; (sc. anni) III 617. natandi modi quattuor V 424 sqq. natantes fluctus I 155. natare IV 595, 829 ; (mens natat) IV 257. naufragium V 402, 435. naufragus ignis IV 54. navigare IV 173. navïfragus V 542. navita vagus I 87. *naviter II 44. nee (non ad totam sententiam sed ad unum vocabulum pertinens) nee similes (= et insimilis) I 71 ; nee transita I 378; nee mota I 656; nee delassabilis IV 242; (ad duo vocabula pertinens) I 71 ; nee non et I 779 ; nee .. aliter .. ni (nisi si) III 247; nee... et IV 909; nee quispuam (omisso in altera parte sententiae: sed quisque) IV 322. ') nepotes IV 405. vni I 358 (ellipsis). niger I 711. nimis III 34. nitens populus IV 621. nodi contexti V 203. nomen III 421, 425; sine nomine tur- bam V 737. *norma II 317. *nostis rationem ducere IV 882. notus [c. inf.) I 31. novisse se I 78. novus III 1 (in nova surgentem). nox II 222. noxia II 586, 603, 614, 636. nunc I 179; nunc pro: nunc... nunc I 656. nullus I 497 (nullis properantibus ulla relinqui). nutricia III 133. Obliquus II 255 (in latus obliqui Pisces). oculi mundi (= astra) I 133. odoratus IV 673. olympias (= quinquennium) III 596. onus IV 683 (oneri abl.); (pro iumento onus ferente?) V 3 51 • *opertus (subst.) IV 800. opus II 58; surgit opus I 113. orbis I 509, 514; flagrans V 443; (= terra sicca ) I 165, 302. orbita I 703, 706. orbus (c. gen.) IV 842. os duratum (= rostrum) II 55. os (= globi facies) I 213; ora (= quae loquimur) II 57. osculum (tibiae) V 117* pacare IV 141 ; (metu silvas) IV 182. *pacem gerere II 620; pacis bella V 124. paciscor V 579- paedagogus 297. palma tertia I 787. panther V 703. pantomimus V 484. parëre (= comparere) II 454 > (wraxotkiv) II 504. *) Aliter locum in commentario interpretatus sum, sed cf. Iuv. VI 17; Hor. Sat. I 1, 1; Cic. Rosc. Com. io, 28. nacpovou-ocaix II 926. partitus (cum vi passiva) II 277; III 384. *partus [part.) Virgine partus IV 202. partus (subst.) I 779. pater patriae (Augustus) I 7. *pecten IV 529. pectus humanum I 28, 717; IV 392; pectora (= homines) II 544; V 220, 315. pedicae V 187. pelagus facere V 49. pendëre (f. abl.) I '68; (animo, corpore) V 608; (in medium) III 50^(lingua) III 113; pendentia bella IV 288. peplos V 393. per (post casum) III 5 21 ; («to xoivoïi po- situm) III 291. perago I 883. peragrare IV 223. perennare I 193. pererrare IV 223. perfectum pro praese?iti I 201. permutare V 693, *725. pernox V 624. perversus II 891 (in perversum). petaurum V 440. phocae V 662. pila V 165. placet ((Jozei) I 123. plusquamperfectum pro perfecto I 188. poenae minister V 414. polire corpus V 150. pondus II 130, 956; mentis V 452. ponere (= imponere) IV 67. populi aërii V 369 ; (piscium) IV 286. post hinc III 102; post paulum IV 422. postpositio praepositionis I 245, II 53. potens (c. gen.) II 60; (e. inf.) V 168. potentia rerum I 36. potentialis pro irreali II 805. potiri IV 759. potius sed (= immo) IV 644 (lacobus: Phorcus, sed). praecingere III 307. praecipitare (intrans.) V 497. praeferre IV 721. praeposterus II 764. *praestes II 868. praetor perpetuus IV 212. praetexta V 457. praetextus III 131. praevertere III 324. prata integra II 53. premere I 644 (= superincumbere). *privus II 935. procedere IV 573. producere V 314. prohibere (= vetare) I 139. promittere V 104; iura diei V 699. pronus V 77. proprie II 236. prosequi II 612. prudentia II 69. pugnare ad sidera III 264. punctum I 520. *puro ... pectore IV 188. pyropus V 712. quadra (sc. latera) II 322. quadriiugi V 3. quadrupedes IV 234; mixti semine-V 351. quaerere (= requirere, desiderare) I 209, 218; II 260; III 353; (= inquirere) V 466. quandoque III 164, 296, 484, 561. -que (vi adversativa) I 877. querela (= pugna) II 624. queri ( = pugnare) II 628. qui (pron. relat.) I 136; V 116. quicquam II 383. quicquid (= in quantum) III 324; (indef.) IV 869; quicquid . . . quodque III 102/3. quid referam IV 37. quid?... quid? III 34. quin etiam I 842; II 19. quod ni I 173; nisi II 67; quamquam III 318; si I 228. quod (pro acc. c. inf.) II 20. rabere *IV 461; V *208, 224. ramentum V 529. ratio omnia vincit IV 932; (mathematica) II 350; rationem ducere III 417; IV 882, 913. ratis heroum (drgo) V 13. recens flammis V 5 15 recessus I 542; IV 187, 869. recipere V 275. rector Olympi I 9x6. recumbere (= occidere) III 340, reduces anni III 12. referre II 249; II 863 (poenas sedis); III 644; V 161, 266. refovere I 511 • regnare sub rege V 362. relativum pron. I 136; V 116. remus furtivus V 426. repente I 655. repetere II 640. repetitio eiusdem vocabuli III 122, IV 135/6. resolvere IV 682, 830. resonare V 567. retia V 194. reus (nocens) IV 537' V 411. revocare IV 163; comas V 148; passus ad vestigia V 695; in epulas funus IV 541. revolare II 194. revolubilis mundus I 330. revolvi II 36. *rivus IV 414; rivi peregrinantes IV 265. rogare leges IV 550. rotunditai terrae I 204 sqq. ruber pontus IV 806. ructare V 463. ruere in venerem partumque III 655. rumpere (= corrumpere) IV 420. Sacra ferre I 6. sagax II 898 ; IV 368. sagena V 679. sal mordax V 145. salinae 314 ; V 683. x. saltus (silva montana) III. 2. 2. saltus [actio saliendi) IV 5 29 j V 166, 324- sanies pretiosa V 672. saxa sudantia III 642. scaenae ars V 324. scombri V 677- scopulosus II 224. Scorpion (acc.) II 3^5- scriptor velox IV 197. sculpere V 289. secare IV 610. seditio II 90. seduco (= diduco) I 82. semen I 158; *semina lucis V 728. senecta triplex I 764/5. sensus II 501. sepelire ignem IV 30. septeni duces III 15- sepulcrum *Atrei V 462. sepulcrum (= rogus) I 883. servilia bella I 919. seu si I 637. sidera (= sol et luna) I 70. sibi aeger V 357. signare I 53. signum I 331, 530. silex II 779; V 282. similis quam III 482. similis simili nox redditur III 312. simulacrum (pugnae) IV 227. sinuare IV 604; flexus V 14. sïnum II 505. sistrum Isiacum I 918. solis domus IV 765. solari (cum vi pass.) V 546. solvere (ferrum) IV 250; (pectus) IV 147; (sacra) I 420; (animis miracula) I 103. sonare in calamos II 39—40. sorores doctae II 49. sors (= lex, ordö) I 110; tertia I 155; (argenti) V 275. sortiri I 895, 917. spiritus (= aer) I 152. spolium V 572. sponsor II 587. spuma V 690. squamiger V 660, 678. stadium V 639. stellae ardentes I 306. stellans caelum I 150. stellatus V 131. stenographia IV 197 sqq. sternere V 182, 191. stricti in corda Catonis V 106. stringere V 75. stupere (c. acc.) II 787. sub armis IV 658 ; sub tali tempore V 635. subiungere currus IV 231. subruptus III 352. subscribere II 835; III 119, 128 (si male subscribunt stellae). subsidere V 304. subsistere IV 133, 824. subtilis IV 720. subvolare V 593. sucus III 144. sufficere II 183. suffragium II 135. suffusus V 712. summa II 76; (tó tozv) I 130, 254. super V 95, 144. superaddere III 429. superare (intrans.) III 491; IV 358. superbus dorso V 637. superesse (in tmesi) II 948. *superne II 872. supervenire I 218. supra hominem deumque I 146. surgunt in tempora luces III 263. suspendere V 656; spem V 84. suspensus ad strepitus V 136. suus I 72; IV 867, 912; V 11. sybotes V 126. tabes resoluta V 682. tactus (subst.) V 424. tantus III 657 (in tantum); tantum quod III 660; tanti = tot V 170, tardare V 280. tartara II 794. templa ferre IV 68. tendere *1 277; V 139. tenere IV 796; noctem V 334. tenor (unus) IV 822. tenuis IV 387; ratio IV 866. terrae (= homines) I 25. *terere III 215. testudo V 325. textus II 428, 663; III 270; IV 415. thalami V 576. thynni 311—312; V 664. tibia V 331. timere (c. inf.) I 424. tinctus (vadis) V Ó96;(dulci lepore) IV 527. tirocinium I 189. titubare II 14. ttnesis II 947. togatus V 483. tollere III 478; campum cursu V 640. tonsas inflectere IV 284. topiaria V 261. torquere IV 2; orbes V 597. torquis V 585. *torrens IV 419. *torres IV 419. tortus in cornua II 246. 1. töti (= omnes) IV 233, 73$! 'n totum III 390; II 425. 2. tötus III 420. tractare V 520. 1. tractus (subst.) I 532, 537; undarum IV 629 ; *V 424. 2. tractus [part.) I 815. traiectio coniunctionis III 382. transire II 327. tremere in cautes V 45. tributum IV 827. triginta II 322. tropaea IV 622. tumor terrae I 219, 230. tumultus I 896; rerum V 461. tune III 315. tutelam gerere V 363. turba (paedagogorum) III 133. llbi primus I 643. ullus I 497. ulmus V 238. ultra II 487. umbrae I 93. una (= iuxta) I 417* urbes sternere IV 557. urinator 293. usque adeo I 858. usque . . . usque III 528. usura V 275. ut II 369. uterus V 465. uterque III 415 (in utrumque). utroque IV 413. vacat (impers.) I 13. vadimonia operum I 244. vadum III 484. vagus mundus II 71. vallare V 272. valium V 400. variare (intr.) II 476, 809. vectigal V 628. vena latens V 534- venalis (c. dat.) III 8; venales ad fata patres II 594. venatus [subst.) V 199* vendere caput in mortem IV 225; rogos V 627. venenum (= anguis venenatus V 394! ( = sal) V 691. venire (= fieri, nasci) IV 375> 3^2' ^ 411, 423; (= apparere) V 391; (= esse) IV 382, 457 (Mnem. 47, 344). venter IV 405; ('xoikiz) I 233. verberare ora (ense) V 601. versura III 669. vertere I 516; ever tere) I 501. vesper IV 597. vestigia ponere I 196; V 654; v- p'an" tae IV 631. vices agere I 110. victo vivere IV 182. videri (cum vi pass.) V 156. vigere I 808. virgineus V 553. vincire tempora III 661. vincere I 95 (omnia sollertia vindt). vindex V 607. viola pallens V 257. vir gregis V 32. vires (-/7S-/3) II 437. virgula normalis II 289. viridis II 941; sanguis V 212. virus (= sal) V 684. vis... mittit vires II 377/8. visus II 356. vitis V 237 sqq. vivere (se) IV 534. vix etiam I 910. vocare (ponturn in fines) IV 696. volucris (subst.) I 782. vomer IV 524. vota ventis credere I 77; vota annua V 247; IV 127. vulnus V 603 (sine vulnere). vultus V 484; femineus V 712. SIGNA ZODIACI. V Aries, Kpiég. V Taurus, Tcójpog. n Gemini, AtiJu/mot. ss Cancer, Kapxtvog. Leo, Aswv. ut' Virgo, I IocpS/vo^. =o= Libra, X)jXat, Zvyóg. in. Scorpius, 2x.ópmog. •+* Sagittarius, To£stvj$. ^ Capricornus, Aiyóxspwg. tas Aquarius, 'YcJ'po^óo?. X Pisces, PLANETAE. "f> Saturnus, Kpóvog, $atv«v. Iuppiter, Zsug, $a£3«v. d" Mars, "ApYjg, Ilvpósig. ^ Venus, 'AcpprAtx'/j, fywiyópog, 'Ewfópog, "Eanspog. ^ Mercurius, 'Ep[xr,g, 2xtX|3wv. ALIA COMPENDIA SIVE NOTAE. © Sol, "HXtoS. ([ Luna, Izkrm- cfk nodus ascendens, (7vude<7[j.og ü.va.fiij3a£«v (locus eclipticae, ubi secatur orbita lunari), Caput Draconis. Tj5 nodus descendens, cruvSs<7[j.og xazafiifixiZwv, Cauda Draconis. Fortuna. Hor. — horoscopus, cópoyxónog. Occ. — occidens, dCatg. MC. = medium caelum, [wyovpawiaa.. IMC. = imum caelum, vuóysiov, uvzLtj^aoDpcAvrjixa. DUODECIM SIGNA ZODIACI. Man. Astr. II 364—370. DODECATOPOS. Man. Astr. II 402 sqq. Man. Astr. II 468 sqq. GENITURA DIURNA. Man. Astr. III 186—193. Sol in y io°, Luna in io°, Horoscopus in n io°. A Sole ad Lunam numerantur 120 gradus, ergo Fortuna incipit ab jl io°, ad quam ceterae sortes dextrorsum se adiungunt. ATHLA. Man. Astr. III 194—203. Luna in y io°, Sol in io°, Horoscopus in n io". A Luna ad Solem numerantur 240 gradus, ergo Fortuna incipit ab =0. io°, sed sinistrorsum se extendit, ut ceterae sortes quae se ad eam adiungunt. SIGNORUM ORTUS. OCCASUS. Signa Gradus Stadia Horae Minuta Signa Signa Gradus Stadia Horae Minuta Signa ^ 36 72 2 24 ni Q. 24 48 1 36 111 tti; 40 80 2 40 =£3= np 20 40 I 20 =0= 180 360 12 — 180 360 12 — Man. Astr. III 278—300. SIGNA ORIENTIA. C ADENTIA. Signa Minuta Stadia Signa Signa Minuta Stadia Signa V 78 7, 39 '/6 X V 1612/3 8o5/6 x V 95 ' 47Vx V 145 72Vi — n iii'/s 5 5 5/e ^ n I28'^ 64'/o ^ 05 i28'/3 64'/, as 111 Va 555/b +* O 145 72'/2 "l ft 95 47](c ni m; 1612/3 8o5/g =0= m; 78'/a 39/. — summa 720 360 summa 72° 360 Man. Astr. III 385—442. Man. III 304—322. Man. III 346—384. Man. III 323 34 • H R = horizon, A Q = aequator. DIERUM ET NOCTIUM INCREMENTA. dies incrementa noctes noctes incrementa dies SIGNA SIGNA - initialis finalis initialis initialis finalis initialis horae minuta horae minuta horae minuta horae minuta horae minuta horae minuta horae minuta horae minuta 9 _ 9 30 _ 30 I5 _ 25 9 — | 9 30 — 30 15 — — 9 30 1030 1 — 14 30 Q. 9301030 1 — H3° X 10 30 12 — I 30 13 30 tTP IO 30 12 — I 30 13 30 V 12 — 13 3° I 30 12 — =2= 12 — 13 30 I 30 12 — V 13 30 14 30 1 — 10 30 til 13 30 14 30 1 — 10 30 11 H 3° *5 3° 9 3° ^ 14 3° *5 — I — 3° 9 3° Man. Astr. III 443 —483- DIAGRAMMA ANNORUM ET MENSIUM quos zodiaci signa et templa caeli singula dant in vitam. SIGNA TEMPLA CAELI anni menses anni anni V 10 8 X I Horoscopus ... 78 XI felix 57 V 12 8 X MC 77? III Dea 50 n 14 8 VII OCC 75 II Typhoeus 42 55 16 8 -H" IX Deus 68 XII Saturnus 23 Q. 18 8 ni V Daemonie 63 VIII Typhoeus 36? m? 20 8 =d= IV IMC 61 VI ora laboris .... 12 anni Man. Astr. III 560—617. DECANI. Man. Astr. IV 292—372. ECLIPTICAE PARTES DAMNANDAE. V 4° 6° 7° 10° 12° 14° 18° 21° 25° 27° V 9° 13° 17° 22° 24° 26° 28° 30° : H 1° 3° 7° 15° 19° 21° 25° 27° 29° as i° 30 6° 8° 11° 15° 17° 20° 25° 27° 29° 61 1° 4° 10° 15° 22° 25° 28° 30° tip 1° 6° 11° 14° 18° 21° 24° 30° - ^ _ . =0= 5° 7° 14° 17° 24° 27° 29° 30° ! tn. 1° 3° 6° 10° 15° 22° 25° 28° 29° -H- 4° 8° 12° 16° 20° 24° 26° 28° 30° 70 90 13o 17o j9o 25° 27° ss 1° 3° 5° 9° 11° 21° 25° 29° X 3° 5° 7° 11° 17° 25° 27° Man. Astr. IV 444—497. JlapavaxéXXovxa SIVE STELLAE UNA CUM ZODIACI SIGNIS ORIENTES. Manilius Firmicus Aratus Hyginus (III 3 sqq.) ortus occasus ortus occasus Y Argo 4° Navis 4° Andromeda 2 Ara Andromeda 2 Ara Orion io° Orion io° Perseus 1 Perseus 1 Deltoton Heniochus 150 Heniochus 150 Deltoton Haedi 20° Haedus quem Hyades 270 fert Auriga 200 Capella 30° Hyades 270 Capra 30° V Pleiades 6° Pleiades 6° Perseus 2 Bootes 1 Perseus 2 Bootes 1 fissio ungulae Heniochus 1 Arcturus Haedi Capella Cetum 1 n Lepus 7° Lepus 70 Heniochus 2 Ophiuchus 1 Heniochus Bootes 2 Cetum 2 Bootes 2 Eridanus | Ophiuchus Eridanus 1 CT2 Iugulae Aselli (?) 10 Orion Corona Heniochus 2 Corona 1 Procyon 27° Argion 27° Eridanus 2 Piscis notius Eridanus 2 Ophiuchus 2 Ophiuchus 2 Orion Piscis notius Serpens Canis Bootes 3 Bootes 3 Hydra 1 61 Canis 1° Canicula i° Hydra i Aquila Heniochus Corona 2 Crater 30° Crater 30° Lepus Engonasi Lepus Ophiuchus 3 Procyon Procyon Aquila Canis 1 Hydra 2 Boote3 4 m Corona 50 Corona .5° Hydra 2 Lyra Argo 1 Lyra Spica 10° Spica 10° Canicula 2 Delphinus Hydra 3 Cycnus Argo 1 Sagitta Sagitta Cycnus 1 Delphinus Eridanus Equus 1 Manilius Firmicus Aratus Hyginus (III 3 sqq.) ortus occasus ortus occasus _n_ Sagitta 8° Sagitta 8° Bootes Equus 2 Bootes 1 Cycnus 2 Haedus Haedus 150 Argo Cycnus 2 Argo 2 Andromeda 1 Lyra 26° Hydra 3 Andromeda 1 Serpentarius 1 Cepheus 1 Engonasi 1 Cetum 1 Corona 1 Centaurus 1 11^ Ara 8° Ara 1° Corona 2 Eridanus 2 Corona Cepheus Centaurus 12° Centaurus 12° Hydra 4 Cetum 2 Ophiuchus 1 Cassiope Serpentarius 1 Andromeda 2 Sagitta Andromeda 2 Centaurus 2 Orion Centaurus 1 Eridanus 1 Engonasi 1 Cepheus Orion 1 Cassiope I j Arcturus 5° Arcturus 50 Serpentarius 2 Cepheus Lyra Perseus 1 Cycnus 30° Cycnus io° Engonasi 3 Lyra Cepheus Auriga 1 Canis Cassiope Eridanus 2 Orion 3 Ophiuchus 2 Lepus Lepus Delphinus Orion 2 Auriga Centaurus 2 Canis Perseus 1 Argo 1 Argo 1 L Ophiuchus i° Ophiuchus i° Cycnus Perseus 2 Ara Perseus 2 Piscis notius Delphinus 8° Aquila Argo 2 Cycnus Auriga 2 Fidis sidera Lyra io° Sagitta Procyon Aquila Procyon Delphinus Cepheus 150 Ara Argo Cepheus 1° Centaurus 1 Centaurus 1 Aquila i2° Aquila 120 Equus Hydra 1 Pegasus 1 Hydra 1 Cassiope 20° Cassiope 20° Pegasus 1 ^ Andromeda 12° Andromeda 12° Piscis notius Centaurus 2 Andromeda Centaurus 2 Equus 21° Equus 210 Andromeda 1 Hydra 2 Pegasus 2 Hydra 2 Engonasi per Ingeniculus in Piscis notius Pegasus 2 extremos pisces extremis pisCetum 30° cibus Belua 30°