1132
DE OVERGANG VAN MIDDELBURG NAAR DEN PRINS VAN ORANJE IN 1574
door _
PROF. Dr. P. j. BLOK
HOOGLEERAAR te leiden
REDE UITGESPROKEN IN DE NOORDERKERK TE MIDDELBURG DEN 22 FEBRUARI 1924
B
VAN:-Óp^^M^ JÜTTINQ ' MIDDELBÜRÖ;






DE OVERGANG VAN MIDDELBURG NAAR DEN PRINS VAN ORANJE.






DE OVERGANG VAN MIDDELBURG NAAR DEN PRINS VAN ORANJE IN 1574
door
/
PROF. Dr P. J. BLOK
hoogleeraar te leiden
REDE UITGESPROKEN IN DE NOORDERKERK TE MIDDELBURG DEN 22 FEBRUARI 1924
VAN BENTHEM <S JUTTING - MIDDELBURG.






DE OVERGANG VAN MIDDELBURG NAAR DEN PRINS VAN ORANJE.
De gebeurtenis, die wij heden wenschen te herdenken, mag een belangrijk feit heeten in de geschiedenis van den grooten strijd onzer vaderen tegen Spanje's wereldmacht, den strijd, die nog in onze dagen de bewondering gaande maakt van de gansche beschaafde wereld. Met onversaagdheid alles wagend, alles, lijf en goed op het spel zettend voor wat zij Vrijheid noemden, vrijheid op staatkundig en godsdienstig gebied, hebben onze vaderen zich vrijwillig onder de leiding gesteld van den grooten Oranjevorst, met wien zij, gelijk bij zijn overkomst naar Holland de Staten van dat gewest te Haarlem hem geestdriftig en vastbesloten, katholiek en protestant, toeriepen, „alles wat zij ter wereld hadden, avonturen wilden".
Slechts weinigen onder hen konden zich verheffen tot het hooge standpunt van Oranje, die eenmaal in Brussel's raadzalen op indrukwekkende wijze het edele beginsel der gewetensvrijheid uitsprak. Slechts weinigen konden begrijpen, wat hij verstond onder staatkundige vrijheid. Maar zij vertrouwden, naast God, op zijn leiding, die hen voeren moest tot de zegepraal, tot een toestand, waarin zij zouden leven volgens hunne oude gewoonten en gebruiken, met behoud van hunne eenmaal duur gekochte staatkundige rechten, met erkenning van de onaantastbaarheid van het geweten op godsdienstig gebied. Aan wat wij, hunne verre nazaten na drie en een halve eeuw staatkundige vrijheid achten, dachten onze vaderen niet; evenmin aan wat wij godsdienstvrijheid noemen, maar zij verhieven zich eerst tegen de tirannie van Alva, 's Konings



6
landvoogd te Brussel en diens „adherenten" — „den Coninck van Hispaniën heb ick al tij t geëert" —, later met volle bewustheid tegen die des Konings zeiven, van den achterdochtigen despoot te Madrid, vurig verdediger zijner Kerk maar tevens belager der Nederlandsche vrijheden.
In de jaren, de lange jaren van dien strijd, zijn verschillende tijdperken te onderscheiden. Het eerste van die tijdperken is — na 's Prinsen eigen mislukte veldtochten in Brabant van 1568 en 1572 — dat van de vier en een hall jaren van den heldenkamp van Holland en Zeeland, beginnend met de onverwachte bemachtiging van Den Brie! door Lumey's Watergeuzen op 1 April 1572 en eindigend met de Pacificatie van Gent, den onderlingen vrede dei Nederlandsche gewesten, op 8 November 1576. Den heldenkamp van Holland èn van Zeeland, die onder opperleiding van prins Willem deze beide reeds lang verbonden gewesten opnieuw heeft samengesmeed tot één staatkundig geheel, de kern van den opstand, die korten tijd alle Nederlandsche provinciën zou omvatten om ten slotte het aanzijn te geven aan den staat, dien wij met trots ons Vaderland noemen, ons dierbaar Vaderland, nog bestuurd door een Vorstin uit prins Willem's geslacht, het roemrijke geslacht van Oranje-Nassau,
In dien strijd hebben de Zeeuwen geen kleiner aandeel gehad dan de Hollanders, hebben zij niet minder volhardend geleden en gestreden dan deze en onder niet minder ongunstige omstandigheden, onder niet minder afwisseling van hoop en vrees, van geluk en tegenslag.
En in Zeeland is Walcheren bijna twee jaren lang het middelpunt geweest van dien heftigen kamp, sederl Vlissingen de vaan van den opstand had geheven.
Walcheren was vanouds het voornaamste der in den loop der eeuwen door het geweld der zee en van de tallooze watervloeden onophoudelijk van vorm veranderende eilanden in den Schelde-delta, het breede mondingsgebied van de aanzienlijke rivier, die voor. noordwestelijk Gallia Belgica de overoude weg naar zee was. Het was, blijkens de op het strand bi) Domburg gevonden tempelresten, reeds in den Romeinschen tijd van veel belang; de vloedbertfen, die noij



7
bier en daar op het eiland te zien zijn met de daarop of daarbij gelegen dorpen en gehuchten, spreken van oude bewoning en waren in de 16de eeuw veel talrijker dan thans; in den Norentijd was de vruchtbare kleigrond blijkbaar een begeerlijk bezit; in de 12de eeuw reeds bestond er een zorgvuldig door zware dijken aan alle kanten beschermde landbouw. De gunstige centrale ligging van het toen opkomende Middelburg, zetel eener rijke abdij der Norbertijnen, maakte die plaats tot het economisch en cultureel middelpunt van het eiland, vroeg in de 13de eeuw tot een vrije stad naar het voorbeeld der andere steden van Vlaanderen, als welks „waterland" de Schelde-delta toen nog gold.
Middelburg was toen reeds, naast of boven Zierikzee, middelpunt ook van het bestuur over de Zeeuwsche eilanden en werd dat steeds meer en meer. In de 16e eeuw was het een aanzienlijke koopstad, die het nabijgelegen Veere, aanvankelijk als havenplaats aan de breede Ooster-Schelde opgekomen, geheel overvleugeld had, tevens een drukke markt voor de landbouwende bevolking van het eiland, zetel van vermogende kooplieden en grondbezitters en gelegen te midden van rijke dorpen en fraaie landhuizen in den omtrek. Een eigen havenkanaal had het in 1540 onder Karei V zuidoostwaarts een beteren verbindingsweg naar de Schelde geschonken in de plaats van de oude, nauwe, bochtige Arne, die bij Arnemuiden in de Schelde liep; het sterke fort of kasteel Rammekens, ook Zeeburg geheeten, beschermde dien nieuwen waterweg aan de Schelde bij 't Vlakke, waar nu het Nieuwland en St. Joost zich uitstrekken. De stad zelve werd beschermd door een sterken wal met een breede gracht, die aan het havenkanaal haar water ontleende.
Van geringer beteekenis was tot nog toe de oude visschershaven Vlissingen geweest, een stadje, eerst een 60 jaren te voren ommuurd, de woonplaats van tal van ervaren en vermetele schippers en bootslieden, van enkele kooplieden ook, die in de schaduw van het rijke Middelburg handel dreven op Frankrijk, Engeland en Spanje. Het was voldoende versterkt door zijn heeren — want het was nu niet meer een vrije stad — de Borselens van der Veere, later de



8
bastaards uit het vorstelijke geslacht der Bourgondiërs en uit hun bezit, bij erfenis zijner moeder, thans de jonge Philips Willem van Oranje. Karei V en thans Philips II hadden de hoogst gunstige ligging aan de sinds anderhalve eeuw tot een breed vaarwater geworden Wester-Schelde, zeeweg van de rijke handelsmetropool Antwerpen, zeer wel ingezien en Alva, erop uit om alle belangrijke plaatsen vast in handen te houden, was begonnen aan den bouw van een kasteel in deze aan den Scheldemond gelegen en wegens Oranjes opstand ten voordeel e des Konings geconfisceerde stad. Vlissingen begon op te komen, maar was met Middelburg op verre na niet te vergelijken.
Het kleine Veere of Kampveere, zooals men toenmaals meestal placht te zeggen, sinds omstreeks 1300 ook heerlijkheid der Borselens, had zijn bloeitijd, de 15e en het begin der 16e eeuw, reeds achter den rug en kon zich, voortdurend door de groote watervloeden van de eerste helft der 16de eeuw bedreigd, nauwelijks handhaven tegen het heftig aanstormende water, dat zandbanken en schorren maakte van wat eens zijn buitendijksch „voorland" geweest was. Toch was het nog een aanzienlijke haven en koopstad en door zijn laatste heeren krachtig versterkt.
Geringer was Arnemuiden, sedert 1438, in plaats van het door de wateren verzwolgen oudtijds bloeiende en scheeprijke oude stadje van dien naam, meer landwaarts in nieuw opgebouwd en tot een groot en door koophandel welvarend dorp ontwikkeld, dat echter door zijn heer, Borselen van der Veere, in 1493 aan Middelburg was verkocht en sedert door de machtige stad, haar eigenares, duchtig in afhankelijkheid werd gehouden.
Die afhankelijkheid en de naijver, tusschen Middelburg en de drie voornaamste kleinere plaatsen op Walcheren ontstaan, speelden ongetwijfeld een belangrijke rol in de gebeurtenissen, die wij zullen hebben te behandelen. Middelburg toch werd door de landsregeering te Brussel, die de rijke Steden overal in de Nederlanden als haar machtige steunsels beschouwde, tegenover de kleinere plaatsen op Walcheren zeer begunstigd en het beantwoordde dit gunst-



9
betoon door — zij het dan betrekkelijke — offervaardigheid, oorzaak weder voor de verleening van nieuwe gunsten en voorrechten, vooral op economisch gebied tegenover de naburige zeehavens, die anders dreigden op den duur hare mededingsters te zullen worden. De economische tegenstelling tusschen Middelburg en die drie havens van Walcheren moet bij het volgende dus wel degelijk in het oog gehouden worden. Wij zien al dadelijk Vlissingen en Veere de partij van den opstand onder Oranje kiezen, terwijl Middelburg die van den Koning getrouw blijft en eerst na een hevigen strijd en een zwaar beleg kan genoodzaakt worden om tot den Prins over te gaan.
De andere Zeeuwsche eilanden hadden in de eerste helft der 16de eeuw en nog door den verschrikkelijken Allerheiligenvloed van 1 November 1570 zwaar geleden. NoordBeveland was zoo goed als geheel ondergeloopen en bleef, onbedijkt, lang „rijdende"; Zuid-Beveland aan alle kanten, vooral in het oostelijk en zuidelijk deel, van Kruiningen tot Borselen en Rilland, door het water overdekt, terwijl de stad Reimerswaal buiten haar muren dadelijk midden in het water stond en ten ondergang gedoemd scheen; de „wassende mane" van Schouwen was eveneens zwaar getroffen, zoo goed als Tholen en Duivelend. Overal zag men uitgestrekte schorren en platen, waar vroeger land was geweest en overblijfsels van huizen en- torens aan de oude bewoning niet dan herinnerden. Wat moet daar in de 16de eeuw aan have en goed verloren zijn!
Laat ons, nu wij het tooneel van den strijd hebben overzien, tot den strijd zeiven overgaan, evenwel zonder in bizonderheden verder te onderzoeken, hoe die strijd tusschen den Spaanschen koning en de Nederlanders, aangevoerd door Oranje, was ontstaan.
Van Vlissingen uit begon hier de opstand tegen Alva's geweld.
Weinige dagen slechts nadat Lumey met zijn Watergeuzen Den Briel veroverd had op dien gedenkwaardigen eersten April van 1572, begon het ook in de Zeeuwsche havenstad te



10
gisten. Een Brabantsen edelman, agent van den Prins, Jan van Cuyck, heer Van Erpt, stookte hier heimelijk onder de schippers en matrozen het smeulende vuur aan; berichten uit Den Briel deden het overige. Daarbij werd men begunstigd, doordat Alva, al zijn kracht gericht hebbend tegen het leger van den Prins van Oranje, dat hij terecht in Brabant verwachtte, en de Hugenootsche hulpbenden van graaf Lodewijk van Nassau, die de Fransche grens zouden overtrekken, de noordelijke gewesten, waarvoor hij weinig vreesde, zoo goed als zonder militaire dekking had gelaten. Op geheel Walcheren was maar één vendel (omstreeks 150 man) Walen aanwezig, voor de helft in Middelburg, voor de andere helft in Vlissingen. Juist kwam Pachieco, de bouwmeester van het nieuwe Vlissingsche kasteel, dat zich nauwelijks boven den grond begon te verheffen, binnen de stad om den afbouw te bespoedigen. Maar hij werd er slecht ontvangen, spoedig gevangen genomen en weldra ter weerwraak voor Alva's wreedheden, aan de galg opgehangen. Een poging om het garnizoen ter elfder ure door drie vendels Spanjaarden uit Breda te versterken, mislukte. De op het gerucht in gisting gekomen bevolking weigerde op Paaschdag (8 April) de op schepen naderende troepen binnen te laten en dwong de stadsregeering, ofschoon betuigend den Koning trouw te blijven, Alva's benden af te wijzen; kanonschoten van de nog zeer zwakke vestingwerken begroetten de verwonderde Spanjaarden en in alle haast begon men de stad beter in staat van tegenweer te brengen. Ook de overige Walcherensche steden weigerden het Spaansche garnizoen in te nemen, ook Goes. De koninklijke stadhouder te Middelburg, Antoine van Bourgondië, heer van Wackene, zag zijn gezag ter zijde gesteld en geen middel om zich te doen gelden buiten de muren der koningsgetrouwe hoofdstad.
Het waren de Vlissingers, die moedig het verzet volhielden en zich onder leiding van Jan van Cuyck, den baljuw Smit van Baarland en de onversaagde zeekapiteins Ewout Pietersz. Worst en Jan de Moor in staat van tegenweer



11
stelden. Het kleine Waalsche garnizoen week naar Middelburg uit. De Vlissingsche burgers en zeelui legden eenige met geschut voorziene schepen uit de haven op de Schelde en zonden andere snel om hulp naar Engeland, naar Den Briel, naar de Hugenoten van La Rochelle. De Watergeuzen van Willem van Blois, gezegd Treslong, Lumey's luitenant, kwamen uit Den Briel. Engelsche vrijwilligers, Nederlandsche uitgewekenen landden onder den dapperen Watergeus Jacob Simonsz de Rijk en weldra verscheen hier de uit Engeland overgekomen dienaar van den Prins van Oranje, Jeröme Tseraerts, om het bevel in Zeeland op zich te nemen, gelijk in Holland Lumey daarmede belast was. Onophoudelijk kwamen Engelsche en Schotsche vrijwilligers, eindelijk zelfs 1500 man onder Sir Humphrey Gilbert, uit Engeland over, met oogluiking van Koningin Elizabeth, die de Scheldemonden liever niet in Spaansche handen zag.
Van Vlissingen uit werd nu, na half April, bijna geheel Walcheren tot opstand gebracht met hulp vooral van de Engelsche en Fransche vrijwilligers en de uit de bosschen van Vlaanderen te voorschijn gekomen Waakche en Vlaamsche Wilde Geuzen. Een dier Engelschen, de ondernemende Roger Williams, heeft ons in bizonderheden het begin en den verderen loop van den zoo gelukkig begonnen Zeeuwschen vrijheidskamp uitvoerig beschreven. Arnemuiden werd al dadelijk op het zwakke Waalsche garnizoen aldaar veroverd. Een slecht geleide onderneming langs Souburg tegen Middelburg, waarheen de Waalsche vendels onder den koninklijken bevelhebber Philippe de Lannoy, heer van Beauvoir, zich hadden samengetrokken, mislukte; Veere echter, waar het Zeeuwsche geschutmagazijn was, ging 4 Mei tot den Prins van Oranje over en zoo goed als het gansche platteland tot dicht voor de poorten van Middelburg sloot zich bij den opstand aan. Maar Middelburg en Rammekens bleven nog in Spaansche handen. Kooplieden en landbouwers tegenover visschers en matrozen.
Wanneer niet Beauvoir slechts een „soldaet in de coelte" gebleken was — zooals WilHams hem spottend noemt —



12
zouden de opstandelingen, onvoldoende gewapend, matig geleid en tuchteloos als zij waren, zich waarschijnlijk niet hebben kunnen handhaven tegen de omstreeks 3000 man geregelde Spaansch-Waalsche troepen, die weldra te Middelburg en Rammekens bijeen waren, al hadden de Vlissingers het land in den omtrek onder water gezet, van vele naar Antwerpen voorbijzeilende schepen vrij wat geschut afgenomen en hun stad zeer versterkt Zelfs de vloot, waarmede de hertog van Medina Celi, die Alva als landvoogd zou vervangen, uit Spanje kwam, werd niet ongemoeid gelaten, evenmin als de Biscaysche wolschepen voor Middelburg en de specerij en-vloot uit Lissabon, die juist naar Antwerpen kwam opzeilen. Tot diep in Vlaanderen plunderden Geuzenbenden de dorpen uit. In Middelburg zelf waren wel een blijkbaar nog klein getal burgers, die in verband met vroeger uitgewekenen ook wel tot opstand geneigd waren, maar de groote meerderheid wilde daarvan niet weten: de rustigen handel drijvende of rentenierende en van den landbouw in den vruchtbaren omtrek levende, over de landsregeering in het algemeen niet ontevreden burgerij, onder invloed ook van de hier machtige roomsche geestelijkheid, die onder den bisschop Van Strijen van den, in zijn gevolgen ook den katholieken godsdienst bedreigenden opstand tegen Alva's gezag niet hooren wilde, toonde weinig lust om het voorbeeld van de ruwe en rumoerige visschers en zeelui in de kusthavens, de woeste en plunderende Geuzen, de Engelsche en Fransche avonturiers te volgen.
Gemakkelijk had de burgerij van Middelburg het reeds dadelijk niet; zij werd onophoudelijk van Vlissingen en Veere uit bedreigd, toevoer van levensmiddelen werd haar telkens weder afgesneden; Treslong begon zelfs de stad metterdaad te belegeren en de ontevredenen binnen de veste begonnen roerig te worden.
Maar ontzet naderde. Een kleine vloot onder den dapperen kolonel Sancho d'Avila, een van Alva's beste veldoversten, kwam eindelijk den 7den Mei met 1200 man uitgelezen troepen van Bergen op Zoom opzetten, landde bij Den Haak in den Vrouwenpolder, joeg de opstandelingen



13
naar Veere en Vlissingen terug en heroverde Arnemuiden; zelfs Veere was een oogenblik in zijn handen, maar de dappere De Rijk redde nog bijtijds deze stad en de Spanjaarden moesten met groot verlies naar Middelburg wijken, waar zij sedert als opgesloten waren.
Zoo was het begin van den verbitterden kamp, die nu twee jaren lang op de Zeeuwsche eilanden is gestreden. Het eenvoudige, onopgesmukte verhaal van Williams spreekt ons van de „groote furie", waarmede al dien tijd gevochten werd op de dijken en schorren van Walcheren en ZuidBeveland, boven de in zee verzonken landen, waar overblijfsels van vergane dorpen uit pleten en „sanden" het hoofd somber opstaken. Hij gewaagt van het eigenaardige van dien woesten strijd op de Zeeuwsche engten en stroomen, van de kleine, weinig water behoevende meestal platboomde kromstevens en „huien", met een paar zware „coluvrijnen" en enkele lichte kanonnen gewapend, van de bitterheid en de wreedheid van den kamp, waarin van beide zijden geen kwartier placht gegeven te worden, geen genade betoond, maar zonder aanzien des persoons werd doodgeslagen en de voeten gespoeld. Met meer kunst schrijft daarvan onze Hooft in zijn onvolprezen Nederlandsche Historiën. Hij spreekt van den „helschen oorlogh", waarin soms de eene broeder den anderen aan de galg bracht, van de opgeknoopten, die „hingen en greenzen in de boomgaarden en kromden met hun getal en zwaarte, in plaats van 't vroolijk ooft, de telghen". Hij herinnert met afgrijzen aan dien Veerschen wondheeler, die een Spanjaard het bloedend hart uit het lijf sneed en het op den voorsteven van een aan de kaai liggend schip vaststak, waar velen er in woesten haat de tanden inzetten. Maar ik spaar u verder de wreedheden van dezen afgrijselijken strijd, waarin de „Zeeuwsche wolven" zich dien naam waardig betoonden, waarin het „Liever Turcx dan Paus" met de Halve Maan op de Geuzenmutsen tot een voorwendsel werd voor de vreeselijkste uitspattingen van den krijg. Ook de gelijktijdige geschiedschrijvers Bor en Van Meteren beschrij-



14
ven ons in kleurrijke taal deze verbitterde guerrilla in Zeeland.
Voortdurend hebben de Spanjaarden, van April 1572 af 22 maanden achtereen, van Antwerpen en Bergen op Zoom uit getracht Middelburg, zoo goed als een belegerde stad, te ontzetten. Telkens evenwel verijdelden de Zeeuwsche Geuzen, kapers en vrijbuiters met hunne vlugge vliebooten, soms tot aanzienlijke vloten bijeengevoegd, soms in kleine eskaders of alleen rondzwervend over de Zeeuwsche stroomen, dezen toeleg. Zij waagden het herhaaldelijk tot voor Antwerpen te kapen, ja zelfs in die groote stad zelve 's nachts personen op te lichten.
Op de Schelde was geregelde handel spoedig een onmogelijkheid geworden. Niet alleen Middelburg, geheel Walcheren werd door de Zeeuwen allengs als in staat van beleg gebracht door het aan alle kanten met hun schepen te omringen en hier en daar en overal de dijken te doorsteken. De verovering van Zierikzee door den Veerschen admiraal Rollé en De Rijk op 25 Juni 1572 ontnam den Spanjaarden dit belangrijke steunpunt; op Goes werden van Vlissingen uit herhaaldelijk te vergeefs scherpe aanvallen gewaagd. Met was, om na negen maanden beleg Goes te ontzetten, dat onder leiding van den voortref fel ijken veldheer Mondragon een Spaansch leger van 3000 man van Bergen op Zoom uit den 29sten October de zandige Eendracht en de diepe killen aan die zijde in den donkeren avond doorwaadde — een wapenfeit, beroemd in de militaire geschiedenis dezer landen. Telkens weder gelukte het den Spanjaarden om Middelburg met Arnemuiden en Rammekens van eenigen leeftocht te voorzien; dikwijls echter ook hadden de opstandelingen geluk met hun pogingen om dit te verhinderen en er moet dientengevolge binnen Middelburg en zijn zuster-vestingen reeds toen hongersnood geleden zijn, waarvan m de correspondentie van Alva telkens met nadruk gesproken wordt. In het voorjaar van 1573 werd een machtige vloot onder Sancho d'Avila op de Wester-Schelde tweemaal door de VHssingers onder hunnen admiraal Worst met groot



15
verlies teruggeslagen. Worst, die ziekelijk was, stierf kort daarna en werd vervangen door zijn even kloeken zwager Bouwen Ewoutsz;, als hij beroemd in de geschiedenis van den Geuzenstrijd.
Van hoeveel belang door de Spanjaarden het bezit van Middelburg geacht werd, hoofdstad immers van het gewest en, als zetel van een bisschop, burcht van het Catholicisme, blijkt wel hieruit, dat op het eind van April 1573 een ontzetvloot, de derde van dit voorjaar, op de Schelde verscheen, wederom onder Sancho dAvila, die, niettegenstaande zware verliezen — een der Spaansche schepen geleek na den slag een „slagersbank" en „bij mandenvol", zegt ons het bericht van Bor, wierp men de afgehouwen ledematen van de bemanning in zee — in een gevecht voor Vlissingen erin slaagde wederom eenigen leeftocht binnen de .belegerde vestingen te brengen. Slechts onder nieuwe zware verliezen echter kon hij in Juni naar Antwerpen terugkeeren.
Ook de Zeeuwen hadden menig verlies te betreuren. Verscheidene hunner dappere admiraals en kapiteins verloren in die felle gevechten het leven; honderden matrozen en soldaten vielen of verdronken; tal van voormalige Watergeuzen verdwenen hier in het water. Maar nieuwe zeehelden namen de open plaatsen in, onder wie Evert Hendriksz., stamvader der Evertsens, en Joost de Moor, op hunne beurt beroemd geworden als voorgangers der Trompen en De Ruyters. Het optreden van den beleidvollen diplomaat-krijgsman Charles de Boisot, den nieuwen prinselijken gouverneur van Vlissingen, Johan de Jonge, dien van Veere, en Arend van Dorp, dien van Zierikzee, bracht op Oranjes bevel van Holland uit grooter eenheid aan de zijde der Geuzen in den eindeloozen strijd. Wat zij gezamenlijk beraamden werd, na den dood van admiraal Bouwen Ewoutsz., sedert eind Juli 1573 uitgevoerd door 's Prinsen luitenant-admiraal van Holland en Zeeland, Louis de Boisot. Nog voordat deze uitnemende krijgsman zijn post metterdaad aanvaardde, was reeds het sterke Rammekens den Spanjaard op 5 Augustus 1573, tijdens een loozen aanval op Arnemuiden, ontweldigd, een



16
voordcel van groote beteekenis, omdat hier toen de „principale reede" van Walcheren was en het kasteel den weg van de Schelde naar Middelburg beheerschte.
De Prins van Oranje had blijkbaar het plan opgevat om ditmaal Middelburg te bedwingen. Maar zijn tegenstander Alva was even ernstig van plan om de stad zoo lang mogelijk te houden, ja spaarde geen moeite of kosten om haar te ontzetten. Hij zond begin Augustus niemand minder dan kolonel Don Cristobal de Mondragon, den meest ervaren veldoverste, dien hij bezat, den dapperste der dapperen, den humanen, edeldenkenden krijgsman, met een aanzienlijke vloot, een ontzet!eger van 2400 beproefde soldaten en veel leeftocht en ammunitie van Antwerpen uit de Schelde ai.
De vloot zeilde ditmaal voorbij Vlissingen de Schelde uit Om Walcheren heen langs Westkapelle naar den Vrouwenpolder, waar Mondragon en zijn vlootvoogd Beauvoir bij Den Haak landden zonder door de aan de andere zijde bij Rammekens in afwachting voor anker liggende Zeeuwen ernstig te worden lastig gevallen. Na de landing keerde Beauvoir, thans niet langer door de Zeeuwen met rust gelaten en niet zonder zwaar verlies aan schepen, naar Antwerpen terug. Mondragon bleef als gouverneur van stad en eiland achter. Middelburg scheen door den aange voer den leeftocht voorloopig gered, daar het nu een beleg van een paar maanden zou kunnen uithouden. Want het werd thans een geregeld beleg. Het leger van Oranje op Walcheren was daartoe tot 6000 man versterkt en sloot Middelburg en Arnemuiden steeds nauwer in.
Een laatste poging tot ontzet, wederom onder Beauvoir, met meer dan 80 schepen, werd eind November 1573 gedaan. Deze vloot verdeelde zich in tweeën; de eene helft met de grootste schepen ging langs de Wester-, de andere langs de Ooster-Schelde en Bergen op Zoom op Walcheren af. Het eerste smaldeel kwam niet verder dan tot Baarland. Het tweede werd bij Wolf aartsdijk door de Geuzen teruggejaagd en zag ook het reeds bemachtigde Reimerswaal weder door de Zeeuwen veroverd en ditmaal verbrand, opdat



17
de vijand het niet meer als steunpunt zou kunnen gebruiken. Reeds werd er te Brussel moedeloos gesproken over den naderenden val van Middelburg en de dan, bij het definitief verlies der Seheldemonden, te wachten noodzakelijkheid om met Oranje te onderhandelen. Middelburg zou het nauwelijks een maand meer kunnen houden, meende men in Alva's omgeving, meende de verdediger, Mondragon zelf.
Het is in deze omstandigheden duidelijk, dat prins Willem en de Staten van hun kant hunne uiterste krachten wilden, ja moesten inspannen om Middelburg te bemachtigen. De val van Haarlem in Juli, het eerste beleg van Leiden in het najaar, de bemachtiging van het platteland van Rijn-, Maasen Schieland door het gros van het Spaansche leger van Valdez had de kansen in Holland voor den opstand zeer zwak gemaakt; ellende en moedeloosheid heerschte er allerwegen. Er moest iets van beteekenis gebeuren om de zaak der opstandelingen te redden.
Aan beide kanten begreep men dus ten volle, wat het bezit van Middelburg beteekende. Het was bij deze gelegenheid, dat de Prins zelf van Holland uit, waar hij tot nog toe het verzet een jaar lang persoonlijk had geleid, op aandrang van de Zeeuwen en de Staten van Holland zich 21 December 1573 naar de Geuzenvloot voor Bergen op Zoom begaf, waar zij de Spanjaarden moest beletten opnieuw een poging tot ontzet van het benauwde Middelburg te doen. Het moet een prachtig schouwspel geweest zijn, toen de Prins van Zierikzee uit op een fraai met rood damasten tapijten en zijn oranje, blanje, bleu uitgemonsterd vaartuig de vloot, de „armada", zooals men toen op zijn Spaansch zeide, kwam bezoeken. Het vijandelijk geschut van het havenhoofd van Bergen aan den vasten wal, dat voortdurend losbrandde en door de Geuzenvloot krachtig beantwoord werd, bulderde om en over hem heen, toen hij de op zijn schip bijeengekomen Geuzenkapiteins met zijn gewone electriseerende welsprekendheid aanvuurde en, als ware het een revue, „se promenoit ca et la parmy 1'armée". Kapiteins en bootsvolk juichten den populairen vorst daverend toe en zwoeren, ook zij, een duren eed om hem



18
bij te staan „tot den laatsten druppel bloeds", al moesten zij ook bij den nood van de slecht voorziene schatkist een jaar lang hunne soldij derven, ja, hun gansche eigen bezit verpanden. Zelf bemoedigd door de geestdrift der ruwe gasten, voer de Prins vervolgens naar Veere en van daar naar Vlissingen, overal hartelijk toegejuicht en orde stellend op menige zaak, de talrijke piraten, die zonder wettig eikend hoofd sedert twee jaren hier onder oogluiking der Geuzen huishielden, buiten de wet plaatsend, overal waar hij kwam tot de uiterste krachtsinspanning aanvurend. Nog eind Januari 1574 was hij te Vlissingen, met ongeduld wachtend op den val van Middelburg, dié niet lang meer kon uitblijven.
Want hoog was binnen de thans nauw ingesloten stad de ellende gestegen. Haarlem en vooral later Leiden hebben tijdens de beroemde belegeringen dier steden zwaar geleden door honger, ziekte en ellende, maar Middelburg — het is veel minder bekend en ook door Motley niet zoo dramatisch geschilderd — niet minder dan die Hollandsche steden. De Prins zelf meldt in een brief van dezen winter, dat mannen, vrouwen en kinderen er bij menigte stierven van den honger; ratten en muizen, honden en katten dienden ook hier arm en rijk tot voedsel, nadat het meel met lijnzaad gemengd en de voor veevoeder bestemde lijnkoeken opgeteerd waren en geen brood of wat ook van dien aard meer was te krijgen; meer dan 1500 menschen kwamen hier om in de laatste twee maanden van het beleg, wintermaanden, uit een bevolking, die toen misschien zesmaal zoo groot was. Noodgeld moest worden gemunt van in beslag genomen goud en zilver; op dat geld las men eenige letters, verklaard als: „Godt en den Koning getrou volck van Middelburg". Mondragon, die, ten minste voor zijn soldaten nog alleen, uit de laatste voorraden een weinig voedsel had weten te sparen, wanhoopte, als niet spoedig eenige leeftocht binnen de stad kwam. Een hevig oproer, eind December uitgebroken onder de uitgemergelde bevolking, die, verbitterd over het aan de soldaten gegeven broodrantsoen met de wapenen in de hand den Spaanschen gouverneur de overgave wilden afdwingen,



19
werd door den met taaien moed volhoudenden bevelhebber nog met de uiterste moeite en handige beloften gestild. In het dorp Arnemuiden stond het niet beter. En de Geuzen, die een uit de stad heimelijk naar Goes doorsluipend bootje bemachtigden en daarbij een bode van Mondragon met diens brieven en berichten opvingen, wisten zeer goed, hoe het in de stad geschapen was. Doch niet minder ellende heerschte op de Geuzenvloot, waar men eveneens honger leed en zich met pekelharing moest tevreden stellen. Zeeroof, zee-, schuimerij, algemeene verwildering was aan de orde van den dag bij het onbetaalde en hongerende bootsvolk.
Nog anderhalve maand heeft Middelburg het volgehouden, altijd vurig hopend op ontzet. Nog eenmaal heeft Requesens, die Alva thans als landvoogd vervangen had, dan ook dat ontzet beproefd met inspanning van al zijn krachten.
Een aanzienlijke vloot van 100 schepen onder opperbevel van admiraal De Glimes en verder onder D'Avila en Julian Romero zeilde, in twee eskaders verdeeld, den 23sten Januari 1574 van Antwerpen uit; het eene eskader volgde weder de Wester-, het andere de Ooster-Schelde. Requesens zelf kwam naar Bergen op Zoom om op alles scherp het oog te houden. De voorhoede van 30 groote vaartuigen onder D'Avila ankerde weldra ongehinderd onder Breskens; het gros van de vloot stuitte den 29sten bij Reimerswaal en Iersekerdam op die van Boisot en een zware strijd ontwikkelde zich aanstonds. De Glimes sneuvelde, Boisot verloor in het verbitterde gevecht een oog en kon zijn schip nauwelijks houden. Twee uren lang werd van beide zijden onder zware verliezen dapper gestreden, maar de bedrevenheid der Geuzen in. den strijd op de gevaarlijke en verraderlijke Zeeuwsche wateren gaf de beslissing en de Spaansche vloot wede weder naar Bergen op Zoom, terwijl ook de nu bedreigde D'Avila van voor Breskens spoedig naar Antwerpen terugkeerde.
En de vroolijke Geus zong het lied van „Duck Dalves groot armeyen", spottend met den „grand Seigneur le Gouverneur", wiens „ghesellen, seer versleghen, riepen met luyder stem:



20
adieu bonneur, bier gaen wij deur, verloor en is partuer; men sach hem wederom rijden, van lachen wel vermijden, ghestelt was hij te leur."
Deze nederlaag besliste het lot van Middelburg. Maar nog hield Mondragon tot het laatste vol, al drong nu ook de thans geheel uitgeputte bezetting zelve mèt de burgerij op overgave aan. Hij schreef nog een laatsten brief aan Requesens, pleitend, nobel krijgsman als hij was, voor een overgave zonder de stad en hare inwoners — wat blijkbaar in zijn instructie stond — door verbranding van alles, wat erin was, aan vernieling prijs te geven, van alles, ook van de rijke wollading, die hier in 1572 de Biscaysohe vloot had aangevoerd: den befaamden „schat van Middelburg", die later diende om 's Prinsen zware kosten te betalen en een paar millioen waard was. De bode werd echter weder opgevangen en naar Amemuiden gezonden met den eisch van den nog steeds te Vlissingen wachtenden Prins om de beide plaatsen binnen vier dagen op genade of ongenade over te geven. Mondragon verzocht nog een bode naar Requesens te mogen zenden om diens gevoelen over de gestelde voorwaarden in te winnen. De Prins echter, den wanhopigen toestand der stad kennend, eischte onverbiddelijk overgave op genade of ongenade. Mondragon dreigde toen inderdaad nog de stad in brand te zullen steken en zich met de zijnen door een uitval de kans op doortocht of een eervollen krijgsmansdood te verwerven. Toen eindelijk stemde de Prins, Mondragon's onbezweken moed kennend, toe in een onderhandeling, die te Rammekens werd gevoerd en op den 18den Februari eindelijk leidde tot een „verklaring" van den Prins, Waarbij het garnizoen vrijheid kreeg om met geweer, met pak en zak de stad te verlaten maar zonder schepen, munitie of de in de stad aanwezige koopmansgoederen. De geestelijken en wie van de stedelingen met hen wilden gaan, zouden, doch alleen met behoud hunner kleederen en „billijk" recht



21
op hunne achtergelaten goederen naar Vlaanderen overgezet kunnen worden." De aanvankelijke eisch des Prinsen, dat Middelburg 300.000 gulden schadevergoeding zou betalen, werd ten slotte tot 100.000 gulden verlaagd uit medelijden met den toestand der stad, al had deze door haar lang volgehouden, ook door de regeering en de burgerij zelve -gewilden tegenstand, volgens de overwinnaars hun uiterste strengheid verdiend. Den 21sten verliet Mondragon met zijn soldaten, met de geestelijkheid en vele katholieke burgers en zeelieden de stad, die hij met zooveel taaien moed verdedigd had. Zij werden onder geleide bij Ter Neuzen aan den Vlaamschen wal gezet.
Sommige bepalingen van 's Prinsen verklaring bij de overgave — van een verdrag tusschen hem en de stad is geen sprake geweest, want zij had zich aan zijn genade moeten toevertrouwen, een genade, waarop men meer vertrouwen kon dan op de beloften van Spaansche bevelhebbers aan de „ketters" van Zutphen, Naar den en Haarlem! — wijzen erop, dat het volstrekt niet alleen de katholieke godsdienst was geweest, waarom men hier het verzet had volgehouden. De spoedige overgang van vele burgers naar het Calvinisme getuigt niet van veel geloofsmoed. Maar ongetwijfeld ook de gunst, die de bloeiende koopstad steeds van de Brusselsche regeering had genoten en waardoor zij zich hoog had weten te verheffen boven de kleinere Walchersche steden, die wegens den steun, door haar aan Oranje geschonken, nu op hare beurt van dezen thans de belangrijke voorrechten verwachtten, welke haar in die Verklaring ook min of meer waren toegezegd. Het waren dergelijke redenen van stoffelijk belang, die Amsterdam en Groningen nog lang aan 's Konings zijde hebben gehouden, langer dan de zaak van het geloof alleen had kunnen doen.
Zoo was dan, zegt het Geuzenlied, Middelburg verloren en het lied voerde den vijand sprekend in:
„Middelborch, die schoone stee, Die hebben wij nu verloren. Dit doet ons harte soo wee,



22
Want sij was een me die ij ne, Daar wij door werden ghevoet. Maar nu moeten wij verdwijnen En vergaan door groot armoedt."
De beteekenis der overgave van Middelburg aan den Prins van Oranje is groot geweest en de zilveren en gouden munten, ter eere van die gebeurtenis geslagen, getuigen ervan, dat de tijdgenoot haar heeft gevoeld. De 7 millioen, die de Brussel sche regeering voor de pogingen tot ontzet heeft moeten uitgeven, behalve de betaalde soldijen en de waarde der verloren schepen en der verschoten munitie, waren voor den vijand niet het ergste verlies. Zeeland is, al hield de vijand Goes en Tholen nog vast, sedert de verovering der beide voornaamste eilanden— Walcheren en Schouwen — voorgoed aan de Spanjaarden ontrukt en daarmede de Scheldemond, de zeeweg van de machtige gewesten Brabant en Vlaanderen voorgoed in handen der opstandelingen gekomen. Middelburg zelf heeft zich, sedert steunend op de toenemende macht van den opstand, weder kunnen opwerken tot een handelsstad van meer beteekenis dan het ooit had gehad; het is de hoofdstad van Zeeland, het middelpunt van welvaart en beschaving van een bloeiend gewest gebleven.
De overgang der stad beteekende ook de blijde intocht van het Calvinisme, dat met de om godsdienstige redenen uitgeweken burgers thans teruggekeerd, zich ook hier sedert vrijelijk kon ontwikkelen, ja de macht van het Catholicisme zoodanig heeft weten te onderdrukken, dat Walcheren van dien tijd af een vaste burcht van het Calvinisme is geworden. Die onderdrukking van het Catholicisme heeft ongetwijfeld niet in de bedoeling gelegen van den Prins van Oranje, die als zijn ideaal zich altijd gewetensen godsdienstvrijheid voorstelde, een ideaal, dat niet was van zijn tijd.... Dat was een tijd, waarin de eene godsdienstige richting de andere onderdrukte, naarmate de omstandigheden haar de macht daartoe schonken. Nu de partij zegepraalde, waarvan de Calvinisten de vaste kern uitmaak-



23
ten, moest het Catholicisme wel een periode van verdrukking tegemoet gaan gelijk het zelf vroeger — en veel onmeedoogender — alle ketterij had onderdrukt.
De Prins van Oranje. Zijn langdurig verblijf in Zeeland in den winter van 1573 op 1574 gaf hem de gelegenheid om het bestuur van dit gewest, tijdens den oorlog slechts voorloopig geregeld, te reorganiseeren, eerst van Vlissingen, daarna van het veroverde Middelburg uit, waar hij 24 Februari zijn zegevierenden intocht hield. Hij gaf toen aan Zeeland den bestuursvorm, dien het meer dan twee eeuwen lang heeft gehouden en waaronder het gewest in de 17de eeuw zijn hoogsten bloei heeft kunnen bereiken.
Zoo vinden wij aan de ingangspoort van de nieuwere geschiedenis ook van dit gewest de indrukwekkende figuur van den grooten Oranjevorst, die de stichter is geweest van ons volksbestaan, de hoeder onzer vrijheden, de onvergelijkelijke leider in den heldenstrijd, dien onze vaderen hebben gestreden „libertatis" én „religionis ergo", om de Vrijheid èn om het Geloof. Zijn groote naam, die alle andere uit dien tijd overschaduwt, is sedert den overgang van Middelburg ook bier in Zeeland tot een leus geworden, een leus van Vrijheid en Onafhankelijkheid,, die nog in onzen tijd kan worden aangeheven, waar een van deze beiden wordt bedreigd, en die zoo heerlijk vertolkt is in het oude schoone lied, dat het lied geworden is van Oranje en NederlandStaat dan op van uwe plaatsen, waarde toehoorders, en ringt onder leiding van uw koor gezamenlijk uit volle borst dat oude „liedje van Zijne Excellentie", dat ongetwijfeld vóór 350 jaren ook hier den Prins bij zijn intocht onder de oude Geuzenvlag als „Prince triumphant" van de zijde zijner met hem zegevierende Geuzen heeft tegengeklonken:
WILHELMUS VAN NASSOUWEN !