Iaew 421 ELEGIACI ROMANI. ELEGIACI ROMANI catulli, tibulli, propertii carmina selecta UITGEGEVEN EN VAN AANTEEKENINGEN VOORZIEN DOOR Dr. p. j. enk TWEEDE, GEHEEL HERZIENE EN VERMEERDERDE DRUK 2utphen - w. j. thieme & cie - mcmxxvii VOORBERICHT. Dit boek tracht een leemte aan te vullen, die, meen ik, door verscheidene vakgenooten gevoeld wordt, het ontbreken van een eenigszins uitgebreide bloemlezing uit een drietal dichters, die naast Vergilius en Horatius in de eerste plaats in aanmerking komen om in de drie hoogste klassen der Gymnasia te worden gelezen. Wel heeft Prof. Woltjer in zijn voortreffelijk boek de „Serta Romana" een aantal gedichten van Catullus, Tibullus en Propertius opgenomen, maar de keuze is veel te klein. De bloemlezingen, die in het Buitenland verschenen zijn, vooral de Duitsche, zooals die van K. P. Schulze (Römische Elegiker) zijn van een zoo uitgebreiden commentaar voorzien, dat de lectuur eerder tegengewerkt, dan gemakkelijk gemaakt wordt Het lijkt, alsof de arme dichter slechts een kapstok is, waaraan allerlei geleerdheid kan worden opgehangen. Bovendien laat de door Schulze ten grondslag gelegde tekst veel te wenschen over, "daar vooral Propertius' tekst overdreven conservatief en daardoor dikwijls onbegrijpelijk is. In Jacoby's bloemlezing ontbreken verscheidene der mooiste gedichten (zooals bv. Prop. IV. 1, IV. 3 enz.). Mijn eerste werk is geweest te zorgen voor een leesbaren tekst; daar de bestaande uitgaven echter, vooral van Propertius, óf te conservatief zijn, óf te wild met de overlevering omspringen, heb ik den tekst der drie dichters naar eigen inzicht trachten vast te stellen. Onnoodig te zeggen, dat ik rekening hield met de nieuwste onderzoekingen; waar het noodig was, heb ik ook eigen gissingen in den tekst opgenomen. Wat de aanteekeningen betreft, zal de zaakkundige lezer zien, dat ik bij de verklaring vaak van de bestaande commentaren afgeweken ben, waarvoor ik de motieven elders hoop te publiceeren. Waar het om een of andere reden interessant was, heb ik Grieksche of moderne parallelplaatsen opgenomen, die aanleiding kunnen geven tot besprekingen van literairen aard, zooals de verhouding der Romeinsche letterkunde tot de Grieksche, en den invloed van de klassieke literatuur op de moderne. In het algemeen lijkt het mij gewenscht een Latijnsch gedicht niet alleen als een vertaal-oefening te beschouwen, maar het VI bovenal als kunstwerk te behandelen, dat ons behalve aesthetisch genot ook inzicht in literatuur-studie kan geven. Naast Gymnasiasten en Studenten had ik ook andere lezers op het oog; men hoort zoo vaak de klacht uiten, dat oudleerlingen van onze Gymnasia zelden of nooit meer een Latijnsch auteur ter hand nemen; dit heeft natuurlijk vooral zijn oorzaak in drukke bezigheden der eigenlijke vakstudie; maar, heb ik me vaak afgevraagd, welke lectuur moet men belangstellenden klassiek gevormden aanraden? Vergilius en Horatius kunnen zij natuurlijk nog eens herlezen, maar welke andere dichters? Zonder commentaar is dit onmogelijk, en de editie's voor philologen van professie bestemd zijn uit den aard der zaak ongeschikt; welnu, voor allen, die nog lust en tijd hebben weer eens een Latijnsch dichter ter hand te nemen, kan dit boek, hoop ik, een hulpmiddel zijn. Er rest mi] nog één opmerking: met opzet heb ik Ovidius' elegieën niet opgenomen; zijn minnedichten vallen na de lectuur dezer „tresviri" te zeer af, en wie uit de andere gedichten een ruime keuze wenscht, vindt die in Dr. van IJsendijk's „Ovidius Elegiacus". En hiermee beveel ik het boek, waarvan de voltooiing mij heel wat moeite gekost heeft, in de welwillendheid mijner Collega's aan; moge de „Elegiaci Romani" er toe bijdragen dat de liefde, die onze voorvaderen steeds voor de Latijnsche poëzie gevoeld hebben, ook in onzen tijd blijve voortduren. Leiden, Sept. 1914 P. J. ENK. VOORBERICHT VOOR DEN TWEEDEN DRUK. Bi] het bewerken van dezen tweeden druk is rekening gehouden met de vorderingen, die de studie van Catullus, Tibullus en Propertius sinds 1914 gemaakt heeft Ook heb ik zooveel mogelijk mijn voordeel gedaan met de op- en aanmerkingen, die verschillende beoordeelaars van mijn boek over den eersten druk ten beste gaven. Ten slotte spreek ik den wensen uit, dat deze nieuwe druk een even goed onthaal moge vinden als de vorige. Leeuwarden, Mei 1927. P. J. ENK. INLEIDING. C. VALERIUS CATULLUS. Catullus, Rome's grootste lyrische dichter, werd waarschijnlijk in 84 v. Chr. geboren, en stierf in den ouderdom van 30 jaar in 54. Zijn geboorteplaats was Verona, maar reeds op jeugdigen leeftijd kwam hij te Rome, waar hij zich in de eerste kringen bewoog en waar hij zich doorloopend ophield, behalve, wanneer hij op zijn landgoed in Sirmio, het tegenwoordige Sirmione, een schilderachtig gelegen schiereiland in den Lago di Garda, of te Tivoli van de kalme rust van het landleven ging genieten. Reeds het feit, dat hij zich de weelde kon veroorloven er twee villa's op na te houden, wijst er op dat hij onbezorgd kon leven. Wij hooren dan ook nooit dat hij een betrekking bekleedde of op andere wijze geld verdiende. Dat hij eenig vermogen bezat, blijkt bovendien ook hieruit dat een van zijn kennissen, een zekere Furius, hem flO.000 ter leen vroeg (carm. 23, 26). Bovendien kon hij zich een eigen jacht aanschaffen, groot genoeg om hem van Bithynië naar Italië te brengen. Te Rome, waar de dichter gekomen was om zich verder te ontwikkelen, maakte hij kennis met de vrouw, die hij in zijn gedichten den naam Lesbia geeft. Wat haar ware naam was, deelt Apuleius (Apologia 10) ons mede: eadem igitur opera, zegt deze, accusent C. Catullum, quod Lesbiam pro Clodia nominarit. Het is hoogstwaarschijnlijk, dat deze Clodia de oudste zuster was van Cicero's vijand P. Clodius Pulcher, en de vrouw van Q. Caecilius Metellus Celer, den consul van 60 v. Chr. Wij kennen haar van meer nabij uit Cicero's brieven vm en zijn redevoering Pro Caelio, en het beeld, dat wjj daaruit van haar krijgen, komt geheel overeen met den indruk, dien wij uit Catullus' dichtbundel ontvangen. Zij was ongetwijfeld een begaafde, en bovendien een bijzonder mooie vrouw; ook voor de dichtkunst had zij talent, waardoor Catullus op de gedachte kwam haar Lesbia d.w.z. een tweede Sappho te noemen; haar zedeloosheid en lichtzinnigheid deden haar echter steeds dieper zinken. Van deze hoogst interessante, maar gevaarlijke vrouw, die een Engelsen letterkundige1) geestig de „belle dame sans merci" noemt, werd de jeugdige Catullus — hij was pas 22, toen hij de 10 jaar oudere Clodia leerde kennen — het slachtoffer. Lesbia's schoonheid maakte een diepen indruk op den impressionnabelen dichter; hoe groot zijn liefde voor haar was, bewijzen gedichten als 5. 7. 51. Niet lang zou zijn geluk mogen duren: Lesbia bleef haar minnaar niet trouw. De redenaar M. Caelius Rufus, ons wel bekend uit Cicero's Pro Caelio, had Catullus' plaats bij Lesbia ingenomen, en ook anderen, zooals Quintius (c. 82). Verwijdering was het gevolg, maar hoeveel moeite kostte het den idealistischen dichter voor goed met haar te breken! Het 107de gedicht kan ons doen voelen, hoe innig verheugd Catullus was, toen Clodia weer tot hem terugkeerde; ook in 36 klinkt nog een vroolijke toon, langzamerhand echter komt het besef der werkelijkheid; de ondervinding maakt hem sceptisch; in 109 is zijn vertrouwen in haar oprechtheid sterk verminderd, in 70 totaal verdwenen. De dichter had zijn diepe liefde (dilexi turn, te non tantum ut volgus amicam, l sed pater ut gnatos diligit et generos, c. 72. 3. 4.) aan een onwaardige geschonken; het 76ste gedicht is een diep-gevoeld afscheidswoord. In de hoop dat het zien van andere landen hem Clodia zou doen vergeten en ook om het graf van zijn geliefden broer te bezoeken, die in Troas overleden was, sloot Catullus zich in 57 bij de cohors van den propraetor C. Memmius aan, die zich naar zijn provincie Bithynië begaf. De reis zelf beviel i) K. Y. TyrreU, Latin Poetry, p. 94. IX den dichter slecht, zoodat hij reeds in de lente van 56 van zijn reisgenooten afscheid nam, en er de voorkeur aan gaf de interessante steden van Klein-Azië te bezoeken. In de Troas bracht hij zijn broer een doodenoffer en keerde vervolgens naar Sirmio terug. Het verblijf in het buitenland had hem goed gedaan; zijn levenslust was teruggekeerd (c. 31). Nu ontstond „de Bruiloft van Peleus en Thetis" (c. 64), wat later verschenen de hekeldichten tegen Caesar. Catullus was een beroemd man geworden, en Clodia trachtte opnieuw den gevierden dichter onder haar invloed te krijgen, maar Catullus had leergeld betaald; kort en krachtig was zijn antwoord (c. 11): pauca nuntiate meae puellae non bona dicta, cum suis vivat valeatque moechis. nee meum respectet (hopen terugtekrijgen), ut ante, amorem qui illius culpa ceeidit velut prati ultimi flos, praetereunte postquam taetus aratro est. Catullus behoorde tot een kring van dichters, die hun modellen kozen uit de Alexandrijnsche letterkunde, zooals Callimachus, wiens „haarlok van Berenice" hij vertaalde (c. 66), Apollonius van Rhodus, Philitas, Aratus en Euphorion (274—203 v. Chr.). Naar dezen laatsten, een der ongenietbaarste vertegenwoordigers van laat-Alexandrijnsche kunst, noemde Cicero, wien de nieuwe richting der jongeren, hun voorliefde voor onbekende sagen, hun pronken met geleerdheid, en de gewaagde stof, die zij behandelden, niet beviel, hen „cantores Euphorionis" (Tuscul. HL 45). Zij bestudeerden echter ook de oudere Grieksche dichters, zooals Homerus, Sappho (vgl. c. 51), Archilochus en Euripides. Vandaar dat de dichters vaak docti werden genoemd. Onder deze veürepot, waarvan Catullus ongetwijfeld de geniaalste was, bevonden zich Helvius Cinna, die zich bekend maakte door zijn „Smyrna", een epos, dat de geschiedenis van Myrrha behandelde, waaraan hij 9 jaar lang werkte, en Calvus (82—47 v. Chr.), die gewoonlijk in X één adem met Catullus wordt genoemd. Behalve korte gedichten, zooals die van Catullus, schreef deze een epos, getiteld Io. Ook als redenaar vertegenwoordigde Calvus een nieuwe richting, die redenaars als Hortensius en Cicero al te pathetisch vond, en voor wie het „genus tenue" van Lysias een ideaal was van sobere en tevens sierlijke welsprekendheid. Aan de bestudeering der Alexandrijnsche modellen danken wij, behalve de reeds genoemde vertaling van Callimachus' elegie op de haarlok van koningin Berenice, zijn beide epithalamia of bruiloftsliederen en het miniatuur-epos „de Bruiloft van Peleus en Thetis" (carm. 64). Bij dit laatste gedicht willen wij eenige oogenblikken stilstaan; de stof is op Hellenistische wijze bewerkt, zoo is bv. al dadelijk de bouw van het epylUon opvallend; de gasten, die de bruidsgeschenken bewonderen, worden vooral getroffen door een prachtig bewerkte sprei, waarop de geschiedenis van Ariadne en Theseus afgebeeld is; deze neemt alleen 217 verzen (va 50—267) in beslag, terwijl het geheele gedicht slechts 408 verzen telt Een groot deel van het epyllion wordt gewijd aan het lied dat de Schikgodinnen ter eere van de jong gehuwden zingen. Een andere eigenaardigheid is, dat de psychologische behandeling der stof op den voorgrond treedt, terwijl van de feiten slechts het hoogst noodige wordt meegedeeld, zoodat de handeling bijzaak is geworden. Doch dit zijn eigenaardigheden die het Alexandrijnsche genre eigen waren; wie zich in Catullus' bewerking der sage ingeleefd heeft, zal volop genieten van de waarlijk prachtige passages, zooals het zoo fijn gevoelde, roerende verhaal der op Delos achtergelaten Ariadne, dat Vergilius inspireerde toen hij de Dido-episode schreef, en het lied der Parcen, dat in de Latijnsche letterkunde het eerste voorbeeld geeft van de refreinen, die zulk een bekoring verleenen aan Vergilius' Bucolica en in de moderne poëzie bv. aan Tennysons May Queen. Het best is Catullus echter in zijn kleinere gedichten, die in hun eenvoud de zuiverst denkbare uitdrukking zijn van al wat er in 's dichters licht ontvankelijk en spontaan gemoed omgaat. Vrij als zij zijn van alle rhetoriek, behooren zij tot XI de schoonste voortbrengselen der Romeinsche letterkunde. „II est au comble de la perfection pour une simplicité passionnée" is Fénelon's') oordeel over Rome's grootsten lyrischen dichter. ALBIUS TIBULLUS. Albius Tibullus, wiens voornaam onbekend is, werd geboren tusschen 54 en 49 v. Chr. en stierf in 19 v. Chr. Evenals Vergilius en Propertius verloor hij het grootste deel van zijn vermogen bij de akkerverdeelingen ten behoeve van Augustus' veteranen. Zijn vader stierf, toen de dichter nog jong was, maar zijn moeder en zuster overleefden hem. Onder zijn vrienden neemt M. Valerius Messalla Corvinus (64 v. Chr. — 8 n. Chr.) de allereerste plaats in. Deze was een uitstekend redenaar en smaakvol letterkundige; bij Philippi streed hij aan de zijde van Cassius en Brutus, maar later koos hij de partij van Octavianus. In 34 onderwierp hij de Salassi in de Alpen, in 31 was hij consul; kort daarna werd hij naar Aquitania gezonden om den opstand der Aquitani te onderdrukken. Messalla bracht de expeditie schitterend ten einde, en 25 September 27 v. Chr. viel hem de eer ten deel een triumftocht te mogen houden. In het 7de gedicht van het eerste boek, een gelukwensen met Messalla's verjaardag, vertelt Tibullus ons, dat hij zelf ook deel nam aan den tocht: non sine me est tibipartus honos (L 7.9) „ik droeg ook bij tot de eer, die u ten deel viel", zegt de dichter bescheiden, want een levensbeschrijving zegt: militaribus donis donatus est. Bij een andere gelegenheid vergezelde hij Messalla op zijn tocht naar het Oosten; op Corcyra werd hij echter ziek, zoodat hij daar moest achterblijven (I. 3). Messalla's huis op den Palatinus was, evenals dat van Augustus en Maecenas, het middelpunt van een letterkundigen kring. Daar verzamelden zich o.a. Valgius Rufus, een ') Lettre sur les oceupations de 1'Académie francaise. xn elegieën- en epigrammendichter, Aemilius Macer (zie Tib.n. 6), de schrijver van verscheidene leerdichten (Ornithogonia; Theriaca; de Herbis), Lygdamus, van wien een zestal elegieën over zijn, Sulpicia en Ovidius. Messalla was in alle opzichten de geschikte leidsman voor jonge letterkundigen; hij was een verstandig en humaan criticus, bovendien zelf geschoold door langdurige studie der Grieksche redenaars, waarvan hij verschillende in het Latijn vertaalde (Quint X. 5. 2), en, zooals L. Annaeus Seneca, de vader van den beroemden wijsgeer ons vertelt (Controversiae H. 4 8) exactissimi ingenii in omnes sludiorum partes, Latini utique sermonis observator diligentissimus. Twee vrouwen hebben in Tibullus' leven een groote rol gespeeld: Delia en Nemesis. Uit Apuleiusx) (Apol. 10) weten wij dat Délia een pseudoniem was; haar ware naam was Plania. Sommigen meenen, dat Delia de Grieksche vertaling van Plania ($>$o<; = planus) is, maar als wij bedenken dat Propertius zijn Hostia „Cynthia" noemde, dan is het duidelijk, dat wij in den naam Delia een herinnering te zien hebben aan den Delischen god, die als ideaal van lichamelijke schoonheid beschouwd werd. De Planii zijn ons onbekend, maar waren, naar alle waarschijnlijkheid, een plebeïsche familie. Delia was niet, zooals Catullus' Clodia, een „dame" uit goede kringen. Haar ontrouw tegenover den dichter was oorzaak, dat deze aan hun verhouding een einde maakte. In de gedichten van het tweede boek is Nemesis Delia's opvolgster geworden. Ook „Nemesis" is een pseudoniem, maar den waren naam kennen wij niet. Zij was hebzuchtig, en evenmin trouw als de meer eenvoudige Delia Tibullus' karakter was ongetwijfeld zeer aantrekkelijk; zachtheid, bescheidenheid, eenvoud, waren er de meest ') eadem opera accusent C. Catullum quod Lesbiam pro Clodia nominarit et Ticidam similiter quod, quae Metella erat, Perillam scripserit, et Propertium qui Cynthiam dlcat, Hostiam dissimulet, et Tibullum, quod el sit Plania in animo, Delia in versu. xm kenmerkende eigenschappen van; ijdel was hij evenmin als egoïst; welk een teederheid spreekt niet uit deze beide regels (II. 6. 41. 42) desino, ne dominae luctus renoventur acerbi: non ego sum tanti, ploret ut Ma seniel; hiermee is zijn groote liefde voor de kalme rust van het landleven in overeenstemming. Tibullus' letterkundige nalatenschap bestaat uit twee boeken, waarvan het eerste 10, het tweede 6 elegieën bevat Het eerste boek verscheen waarschijnlijk kort na Messalla's triumf in den loop van 26 v. Chr. Het ontstond in de voorafgaande vier of vijf jaar. Het tweede boek kwam uit óf juist vóór 's dichters dood óf spoedig daarna. Onmiddellijk achter deze twee boeken volgen in de handschriften nog twee boeken; het eerste wordt gevormd door een zestal gedichten, die op naam van Lygdamus staan; wie deze Lygdamus was, of het een pseudoniem is of wel de eigennaam van een slaaf of vrijgelatene, is ons onbekend; alskunstenaarishij middelmatig. Het 4de boek der manuscripten bestaat uit een loflied (Panegyricus} op Messalla, van weinig literaire waarde, waarvan de auteur onbekend is. Daarop volgt een reeks buitengewoon mooie gedichten, die de liefde van Sulpicia, een jong meisje van goeden huize, voor een zekeren Cerinthus tot onderwerp hebben. Deze elegieënkrans bestaat uit twee deel en; 2—6 werden noch door Sulpicia noch door haar minnaar geschreven, maar alles wijst er op dat de dichter—waarschijnlijk was het Tibullus zelf— een man van talent geweest is; de gedichtjes 7—12 zijn van de hand van Sulpicia zelf. Daarna volgt de elegie, die Tibullus aan een ons onbekend meisje richt, en ten slotte een vierregelig epigram. De beide Sulpicia-cycli hebben nog nadere toelichting noodig. Sulpicia was, zooals nu algemeen aangenomen wordt, een nicht van M. Valerius Messalla Corvinus; haar ouders waren Servius Sulpicius Rufus, de zoon van Cicero's ouden vriend, den beroemden rechtsgeleerde, en Valeria, Messalla's zuster. Servius leefde sinds eenigen tijd niet meer, zoodat Messalla in zijn kwaliteit van oom een oog in het XIV zeil hield. Toch gelukte het Sulpicia en haar minnaar hun wederzijdsche liefde een tijd lang voor Messalla en Sulpicia's moeder geheim te houden. Sulpica's gedichten zijn de zuivere weerklank, van wat er in haar omging; zij behoort niet tot de groote dichters van de wereld, en zelfs is het duidelijk te bemerken, dat zij in het schrijven van verzen slechts een dilettante was; maar, zegt een Amerikaansch geleerde1), "like Catullus and a few of the chosen, this slip of a girlhas that rarest of all gifts, the gift of straightforward simplicity". Wie Cerinthus was, weten wij niet Misschien is hij dezelfde als Comutus, tot wien twee van Tibullus' gedichten gericht zijn: H. 2, dat wij opnamen, en II. 3. In dat geval heeft Sulpicia haar vurigsten wensch Cerinthus' vrouw te worden bereikt en vinden wij haar in de uxor van DL 2. 11 terug. Over den kunstenaar (der gedichten 2—6), die deze liefdesgeschiedenis bewerkte — het moge Tibullus of een andere dichter geweest zijn — oordeelt Prof. Schanz, de bekende schrijver van een Geschiedenis der Romeinsche litteratuur aldus: „Der Dichter hat die Aufgabe der Nachempfindung so trefflich gelost, dass man das, was er hier geschaffen hat zu dem Zartesten und Innigsten der römischen Litteratur zahlen muss." SEXTUS PROPERTIUS. Sextus Propertius werd geboren te of in de buurt van Asisium, het tegenwoordige Assisi, in Umbria. De dichter deelt ons den naam zijner geboorteplaats zelf mee IV. 1. 121—128: 121. Umbria te notis antiqua Penatibus edit (mentior? an patriae tangitur ora tuae?), 123. qua nebulosa eavo rorat Mevania campo et lacus aestivis intepet Umber aquis 125. scandentisque Asisi eonsurgit vertice murus, murus ab ingenio notior Me tuo. i) Kirby Flower Smilh, The elegies of Albius Tibullus. XV Ongelukkigerwijze was echter in va 125 de lezing onzeker, daar in de handschriften, in plaats van Asisi, asis (in andere axis) staat Zoo kwam het, dat ook het stadje Spello (in de Oudheid Hispellum geheeten), waarvan de ligging in overeenstemming is met de beschrijving van den dichter, er aanspraak op maakte Propertius' geboorte-stad te zijn. Een inscriptie *) te Assisi gevonden heeft ons echter omtrent de waarheid ingelicht; deze inscriptie luidt als volgt: C. PASSENNO C. F. SERG PAVLLO ROPERTIO BLAESO Nu vertelt ons Plinius de jongere (Epist. VL 15. 1.) het volgende: Passennus Paullus, splendidus eques Romanus et in primis eruditus, seribit elegos; gentilicium hoe Mi: est enim municeps Properti atque etiam inter maiores suos Propertium numerat. Er is dus geen twijfel mogelijk: Passennns Paullus was te Asisium geboren, en dus ook zijn municeps Propertius. Het jaar, waarin hij geboren werd, is ons evenmin als zijn sterfjaar overgeleverd, maar toch kunnen wij den tijd, waarin de dichter leefde, ten naaste bij bepalen. Er is n.1. in Ovidius' autobiographie (Trist IV. 10) een passage, waarin sprake is van de verschillende dichters van den toenmaligen tijd (va 51 en volg.): Vergilium vidi tantum, nee amara Tibullo tempus amicitiae fata dedere meae; successor tuit hic Hbi, Galle, Propertius Mi; quartus ab his serie temporis ipse tui. Nu is Tibullus tusschen 54 en 49, Ovidius, zooals wij met zekerheid weten, in 43 v. Chr. geboren, zoodat Propertius' geboortejaar tusschen 54 en 43 moet liggen; daar nu het eerste boek niet na 28 v. Chr. gedateerd kan worden en de dichter ± 20 jaar oud zal geweest zijn, toen hij Cynthia. i) CIL. XI 5405 = Dessau, Inscr. sel. 2925. XVI leerde kennen, kunnen wij zijn geboortejaar met groote waarschijnlijkheid omstreeks 49 v. Chr. stellen. Na 16 v. Chr., het jaar waaruit de Cornelia-elegie dateert, hooren wij niets meer van den dichter; misschien is hij dus kort daarna gestorven. Propertius' jeugd was niet gelukkig; reeds vroeg verloor hij zijn vader1), en tengevolge van de akkerverdeelingen, die in 41 ten behoeve van de veteranen der Triumviri plaats hadden, verdween ook het familie-vermogen2) voor een groot deel; toch hield de dichter voldoende geld over, om rustig te kunnen leven: adspice me, cui parva domi fortuna relicta est (H. 34 55). TL 24o, va 35—38 zegt hij tot Cynthia, over zijn dood sprekende: tu me compones et dices: „ossa, Properti, haec tua sunt; eheu tu mini eertus er as. certus eras eheu, quamvis nee sanguine avito nobilis et quamvis non ita dives eras. Zijn moeder zorgde er ongetwijfeld voor, dat hij goede leermeesters kreeg, en inderdaad leggen zijn werken de getuigenis af, dat hij in de Grieksche letterkunde zeer belezen was. Omstreeks 34 v. Chr., toen hij de toga libera had aangenomen, vinden wij hem te Rome. Voor de balie voelde hij al even weinig als Ovidiua Wat Propertius' leven vulde,, was zijn liefde voor Cynthia en de poëzie. Wel had hij, vóór hij Cynthia leerde kennen, nog van een zekere Lycinna gehouden, maar die liefde was van zoo voorbijgaanden aard, dat de dichter (L 7. 1.) Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis Lycinna geheel wegcijfert. Hoe wij ons Cynthia voor te stellen hebben, leert het tweede gedicht van het tweede boek (vs 5): fulva coma est longaeque manus, et maxima toto I eorpore. Haar gelaatskleur was blank, met rozen op de wangen,. ') IV. L 127. 128. ») IV. L 129. 130. xvn maar vooral haar schitterende, donkere oogen maakten diepen indruk op den enthousiasten dichter, zie II. 3. Zij was muzikaal, danste uitstekend en schreef verzen. Het zou echter verkeerd zijn, alles wat wij over haar te lezen krijgen, als historisch te beschouwen; de fantasie en ook de regels der rèyvn spelen een groote rol. Dat Cynthia, evenals Lesbia en Delia, een pseudoniem was, spreekt van zelf; de dichter wil aan Apollo herinneren, den jeugdig schoonen god, die tevens de beschermer der poëzie is; in werkelijkheid heette zij Hostia (Apuleius, ApoL 10, zie Tibullus' levensbeschrijv. p. XH, noot). Vijf jaar lang was de dichter onder de toovermacht harer schoonheid (HL 25. 3): quinque tibi potui servire fideliter annos, maar langzamerhand verkoelde zijn liefde en in de beide laatste gedichten van het 3de boek breekt hij geheel met haar. Over den dichter zelf vernemen wij uit zijn eigen werken, dat hij bleek en tenger gebouwd was (I. 5. 21. 22) : nee iam pallorem totiens mirabere nostrum, out cur sim toto corpore nullus ego. Met zijn zwakke gezondheid hangt het ongetwijfeld samen, dat de toespelingen op „dood", „begrafenis", „onderwereld" zoo talrijk zijn. Tot zijn vrienden behoorden Ovidius, die in zijn autobiografie (Trist IV. 45. 46) vertelt: saepe suos solitus recitare Propertius ignes, iure sodalicii qui mihi iunctus erat, Pontieus, de dichter eener Thebais (zie Prop. L 7), Bassus, een iambisch dichter, Maecenas en Vergilius, op wien Propertius een lofzang schreef (IL 34 61—85). Ter beantwoording der vraag, wanneer elk der vier boeken ontstond, hebben wij, wat het 2de, 3de en 4de boek betreft, eenige vaste punten. Voor het tweede boek hebben wij 3 gegevens: lc het 31ste gedicht ter eere van de opening van den Apollotempel in 28 v. Chr. 2° het ÏO* gedicht doelt op de nog niet begonnen Arabische xvm expeditie onder Aelius Gallus, die in den zomer van 25 v. Chr. plaats had, en in 24 v. Chr., zonder succes te hebben gehad, eindigde; het dateert dus uit ± 26 v. Chr. 3" In 34 91 wordt over den dood van den pas overleden dichter Cornelius Gallus gesproken; Gallus stierf in 26 v. Chr. Het tweede boek dateert dus uit de jaren 28—26. Omtrent het eerste boek kunnen - wij alleen dit zeggen, dat het vóór 28 v. Chr. ontstond. In het derde boek dateert de treurzang op Marcellus (18) uit 23 v. Chr., daar Marcellus in dat jaar stierf. In het 4de, 5de en 12** gedicht is sprake van een expeditie tegen de Parthen, die in 20 v. Chr. plaats had. Wij kunnen het ontstaan van het derde boek dus in 22 of 21 v. Chr. stellen. De Cornelia-elegie in het 4de boek dateert uit 16 v. Chr. (zie va 66), zoodat dit laatste boek niet vroeger dan 16 v. Chr. ontstond. Propertius is een der grootste dichters der Romeinsche letterkunde; zijn echt gevoel, groote hartstocht, machtige fantasie, zijn geestdrift, liefde voor de natuur, verhevenheid en oorspronkelijkheid van stijl sleepen den lezer voortdurend mee en houden de aandacht gespannen. Ook is hij de eenige Latijnsche dichter, die den pentameter tot de waardigheid van den statigen hexameter verhief. Ovidius laat den pentameter meestal op een tweelettergrepig woord eindigen, hetgeen op den duur eenigszins eentonig wordt Propertius daarentegen gebruikt althans in zijn lste boek, op 'teind van den pentameter gaarne woorden van 3, 4 of 5 syllaben. Natuurlijk was ook hij, evenals Catullus en Tibullus, een leerling der Grieken; CaJlimachus en Philitas, de Alexandrijnsche dichters, die hij meermalen als zijn leermeesters noemt, Meleager van Gadara (c. 60 v. Chr.) en verschillende andere epigrammendichters heeft bij ongetwijfeld gelezen, en hier en daar nagevolgd. De mythologische stof,' en vele zijner motieven vond de dichter in zijn Alexandrijnsche modellen, terwijl ook de invloed van het Attische blijspel niet moet vergeten worden; toch dragen Propertius' gedichten XIX in hooge mate den stempel der oorspronkelijkheid; dat kunnen ons de prachtige „Romeinsche elegieën" bewijzen, die een onderwerp uit Rome's oudste geschiedenis, of uit den Sagentijd behandelen. Wel is waar had hij ook daarbij voor den vorm een voorbeeld in Callimachus' Am-«x, elegische gedichten, die den oorsprong en de gewoonten van het particuliere leven en den godsdienst, van monumenten en tempels trachtten te verklaren, maar de stofbonden zij hem niet bieden. Daar de kring lezers, die Propertius in ons land telt, nog zeer klein is, meenen wij niet beter te kunnen doen dan de woorden van Goethe aan te halen, die van een warme liefde voor den grooten Umbriër getuigen. Deze uit zich In zijn dagboek 28 Nov. 1798 aldus: „Properz' Elegieën, — zum grössten Teile wieder gelesen, haben eine Erschütterung in meiner Natur hervorgebracht wie es Werke dieser Art zu thun pflegen, eine Lust, etwas Ahnliches hervorzubringen." Het is misschien niet overbodig eenige oogenblikken stil te staan bij de bewering, die men zoo vaak hoort: „Propertius is zoo duister". Men heeft daarbij gewoonlijk de zoogenaamde geleerdheid op het oog, die de dichter door de invlechting van allerlei onbekende mythologische toespelingen zou willen luchten. Wat voor ons moderne lezers geleerdheid is, was dat voor den antieken lezer allerminst: dergelijke sagen waren den Romeinschen lezers niet alleen uit hun lectuur bekend, maar vaak ontleende de dichter zijn mythologische motieven aan bestaande schilderstukken, die op de muren der huizen overal waren aangebracht, en die wij nu nog te Pompeiï aantreffen. Zoo genoot dus de antieke lezer van de fijne beschrijving van beelden en kunstwerken, waarop menige treffende vergelijking en uitweiding teruggaat. In het algemeen moet men zich bij het lezen der Romeinsche elegiaci, vooral van Tibullus en Propertius, goed het doel voor oogen stellen, dat de dichters trachtten te bereiken: nl. het psychologisch zuiver uitbeelden en ontleden van al de verschillende stemmingen, die de verliefde jonge man doormaakte en die de lezer meevoelen kon. C. VALERIUS CATULLUS. I AAN DE VRIENDEN. 1. AAN CORNELIUS. Met deze bescheiden opdracht wijdde Catullus zjjn dichtbundel, waarschijnlijk slechts een deel van dien we nu hebben, aan zijn landgenoot, den bekenden geschiedschrijver Cornelius Nepos. (+ 94—24 v. Chr.). Metrum: Phalaeceus (zoogenoemd naar den uitvinder Phalaecua, een Grieksch dichter) of hendecasj Ilabus. wüww/j-wiwJ.!3 Vergelijk Tennyson, Hendecasyllabics: o you chorus of indolent reviewers, irresponsible, indolent reviewers, look, I come to the test, a tiny poem all composed in a metre of Catullus. Cui dono lepidum novom libellum arida modo pumice expolitum? 1. 1. dono: „opdragen"; de indicativus in plaats van den coniunctivua dubitatious wordt in de omgangstaal veel gebruikt, b.v. quid ago (Plaut Trinumm. 1062) ■» quid agam; naast elkaar komen coni. en indicat. voor: Cic. ad Att. XVI 8. 2 Romamne venio an hte maneo an Arpinum fugiam ? lepidum t slaat niet op den inhoud, maar op het uiterlijk. libellam t het verkleinwoord gebruikt van een dichtbundel, korter dan een liber, „boek met proza". 2. pumice: de bovenste en onderste rand van de boekrollen werden met puimsteen glad gemaakt. Pumex is gewoonlijk mascul. gen. Enk, Elegiaci. j 2 Corneli, tibi: namque tu solebas meas esse aliquid putare nugas, iam turn cum ausus es unus Italorum 5 omne aevum tribus explicare cartis, doctis, Iuppiter, et laboriosia quare habe tibi quidquid boe libelli, qualecumque; quod, o patrona virgo, plus uno maneat perenne saeclo. 10 4 CATULLUS' JACHT. De dichter heeft, na een voorspoedige reis uit Bithynië (in 56 v. Chr.) teruggekeerd in Sirmio, een schiereiland in den lacus Benacus (zie vs. 24), zijn schip aan de Dioscuren gewijd. Metrum: zuivere iambische trimetert lïJ + ~f 4. esse aliquid: tivai rt, „waarde hebben"; nugae < „prulletjes", Hor. Sat. L 9. 1. 2: ibam forte via sacra, sicut meus est mos / nescio quid medilans nugarum, totus in Mis. Catullus noemt zijn gedichten nugas in tegenstelling met de wetenschappelijke werken van zyn vriend Nepos. 6. aevum: „wereldgeschiedenis", nl. de verloren „Chronica" van Nepos; explicare: lievelingswoord van Nepos, cf Epaminondas, 4. 6: vitam explicare, Hannibal 18. 4: Romanorum explicare imperatores; cartis: 1. blad; 2. boek. 7. laboriosis i Gellius, Noctes Atticae IX. 12: C. Calvus in poematis Jaboriosus" dicii, non at vulgo dicilur vqui laborat", sed „in quo laboratur" : durum, inquit, rut fugis et laboriosum. 8. habe tibi» „neem aan" (vgl. de formule bij echtscheiding: tibi habe res tuas); quidquid hoe Ub. en qualecumque: verkleinend: „hoe onbeduidend ook." 9. virgo patrona i sc. poetarum = musa. 10. saeclo: „menschenleeftijd". Vergelijk met Catullus' bescheiden bede om in eere te blijven Horatius' gedicht Carm. Hl. 30. 3 Phaselus ille, quem videtis, hospites, ait fuisse navium celerrlmus, neque ullius natantis impetum trabis nequisse praeterire, sive palmulis opus loret volare sive linteo. 5 et hoe negat minacis Adriatici negare litus insulasve Cycladas Rhodumque nobilem horridamque Thraciam Propontida trucemve Ponticum sinum, ubi iste post phaselus antea luit 10 comata silva: nam Cytorio in iugo loquente saepe sibilum edidit coma. 4. 1. phaselus: een lichte zeilboot (in den vorm van een tpa een psaltria. candida: „aardig". 5. sale: geestigheden". 8. Uitdrukking der omgangstaal: Tgl. Afranius (412 R) tamne arcula tut pitna est aranearum ?; Hom. Odyss. XVI 35. 9. contras „in ruil daarvoor"; meros amoress „niets dan liefelijkheid"; de dichter bedoelt het „parfum" (unguentum), vgl. Prop H, 29, 17 adflabunt tibi non Arabum de gramine odores, / sed quoa ipse suis fecit Amor manibus. 10. sen quid i — vel si quid, i. e. of als er woorden te vinden zijn die nog grooter genot uitdrukken. 11. unguentum < evenzoo vraagt in Xenophon's lEA/ftirótrtov (II, 3) de gastheer CaUias aan Socrates, nadat de tafels zijn gereinigd, en de musici en dansers binnen zijn geroepen: nri oiiv ei %{ie& 30 Baiae aquae, bij Vergil. IV, 552 cineri Sychaeo. 5. cogitationes t volgens sommigen Catullus' gedichten, vertalingen van Alexandrijnsche dichters, waarmee hij nu juist bekend was geworden; misschien echter is er sprake van ons onbekende mededeelingen, die voor Caecilius blijkens vs. 7 belangwekkend waren. 6. amici . . . sui meique: Catullus zelf; volgens anderen: een wederzijdsche vriend. 7. si sapiet t aut faciat, aut eum postea paenitebit; si sapis vooral is zeer gewoon, vgl. Tibull. IV, 2, 2 spectatum e caelo, si sapis, ipse veni. viam vorabit: sterker dan viam rapiet, vgl. Verg. Aen. I, 418 corripuere viam interea, qua semita monstrat. Een mooie parallel is Shakespeare, Henry IV, part H, act 1. sc. 1 he seem'd in running to devour the mag; in 't Fransch: déoorer l'espace. 8. miües: by revocet. 17 ambas iniciens roget morari, 10 quae nunc, si mihi vera nuntiantur, illum deperit impotente amore: nam quo tempore legit incohatam Dindymi dominam, ex eo misellae ignes interiorem edunt medullam. 15 ignosco tibi, Sapphica puella Musa doctior: est enim venuste magna Gaecilio incohata Mater. 44. EEN REDEVOERING VAN SESTTÜS. Catullus had, om door Sestius op een schitterend diner te worden gevraagd, besloten een van diens vervelende redevoeringen te lezen; waarschijnlijk was het bekend, dat Sestius alleen menschen vroeg, die zijn geschriften bleken te kennen. Toevallig werd de dichter juist een dier dagen zwaar verkouden, wat hij nu in dit gedicht op humoristische wijze met het lezen dier oratio frigida („smakeloosheid" werd frigus, \üjpq genoemd) in verband brengt De Sestius, waarvan hier gesproken wordt, is P. Sestius, de bekende volkstribuun uit het jaar 57; Cicero verdedigde hem in 56, toen hij de vi aangeklaagd was. Metrum.' Choliambus. Zie 22. O funde noster seu Sabine seu Tiburs, (nam te esse Tiburtem autumant, quibus non est 10. roget morari i = roget, ut moretur. 12. ülum deperit t deperire aliquem — „smoorlijk verliefd zijn op iemand", impotente i „zich zelf niet meester". 18. legit i sc. illa, zij las de verzen die Caecilius haar leende. 14. Dindymi dominam: een gedicht op Cybele, die op den berg Dindymus in Phrygië vereerd werd. misellae: „verliefd". 15. Ignes t „liefdevuur", vgL Verg. Aen. IV, 66 est mollis flamma medtdlaa. medullam t het (weeke) merg, het diepste innerlijk. !6—17. Sapphica . . . Musa: de muze, die Sappho inspireerde, doctior: „met nog meer kunstgevoel". 18. magna Mater t Cybele. 44. 1. Catullus bezat een landgoed op de grens van het Sabijnsche land en het gebied van Tibur. Het Sabijnsche land was ruw en bergachtig. Tibur daarentegen was beroemd om zijn wijnbouw, vijgen, ooft en rozen. 2. autumant t ouderwetsch woord = dicunt. Enk, Elegiaci. 2 18 cordi Catullum laedere: at quibus cordi est, quovis Sabinum pignore esse contendunt) sed seu Sabine sive verius Tiburs, 5 lui libenter in tua suburbana villa malamque pectore expuli tussim, non inmerenti quam mihi meus venter, dum sumptuosas appeto, dedit, cenas. nam, Sestianus dum volo esse conviva, 10 orationem in Antium petitorem plenam veneni et pestilentiae legL hic me gravedo frigida et frequens tussis quassavit usque, dum in tuum sinum fugi et me recuravi otioque et urtica. 15 quare refectus maximas tibi grates ago, meum quod non es ulta peccatum. nee deprecor iam, si nelaria scripta Sesti recepso, quin gravedinem et tussim 6. suburbana i kv cfyzc iï'rftri toT$ tv VvtftY) T'l(3oupk Tt leai TlpxiWffroq jmk ToStncAov zegt Strabo (V 238); Tibur lag 30 K M. van Rome. 8. non Inmerenti t de dichter acht zich schuldig, emdat bij zich door zijn verlangen naar Sestius' fijne diners had laten verleiden diens ongenietbare redevoering te lezen, venters „maag". 9. De constructie is tussim quam mihi — non inmerenti — meus venter dedit, dum sumptuosas cenas adpeto (hyperbaton ', vgl. 92, 1 Lesbia me, dispeream, nisi amat. dum: heeft hier causale beteekenis. 11. Antium petitorem t deze Antius, een aanklager, of sollicitant naar een of ander ambt, is niet nader bekend. 13. biet „toen", nl. bij het lezen. 15. urtica: brandnetels waren een geneesmiddel voor hoest, zie Celsus, IV. 10. 4. 17. quod non es ulta peccatum: tot de villa gezegd; de bezitter van een suburbanum moet zich niet als een parasitus gedragen, vandaar ulta. 18. nee deprecor quin < lett „en ik verzoek (van de goden) niet, dat niet geschiedt", vrij: „ik heb er niets tegen dat". 19. recepso : ouderwetsche vorm = recepero, vgl. faxo, dixo; het zijn eigenlijk coniunctivi aoristi, die de beteekenis van het futurum exactum gekregen hebben; zoo is het futurum van sum, ero een coniunctious praesentis, voor * es-u, vgl. Homerisch sgj uit * eo"o>. 19 non mi, sed ipsi Sestio ferat frigus, 20 qui tune vocat me, cum malum librum legL 46. TERUG NAAR HUIS. Catullus, die met eenige vrienden den propraetor Memmius naar diens provincie Bitbynia gevolgd was, vat 't plan op om de steden van Klein Azië te bezoeken; 't gedichtje is geschreven in de lente van 56 v. Chr. „Frühlings- und Wanderlust haben in der antiken Poesie nicht zum zweiten Male eine so lebendige Wiedergabe gefunden" (Riese). Metrum: Phalaecens, zie 1. Iam ver egelidos refert tepores, iam caeli ïuror aequinoctialis iocundis Zephyri silescit aureis. linquantur Phrygii, Catulle, campi Nicaeaeque ager uber aestuosae: 5 20. Deze regel bevat een onverwachte wending, avpotrSèx-rrrov; daar Sestius de schuldige is, moge hij zeil gravedo en tussis krijgen, niet Catullus. 21. vocat i sc. ad cenam. tune i .slechts dan", vgl. Martialis n, 79, 1: inoitaa tune me, cum seis, Nasica, vocatum. malum: - frigidum. 46. 1. egeUdos: „lauw, zoel". 2. caeU turor aequlnoctiaUs: de dag- en nachtevening (21 Maart en 21 Sept) is rijk aan stormen en onweer; vgL Plin. N. H. XVDI, 221. Vert. de woede van den Maartschen hemel". 8. Zephyri: de westenwind, die aan de Aegeïsche zee meestal storm en regen brengt (cl. Od. XU, 289 Zttpupog Sttrarjg \ U. XXD3, 208 Zt „langzaam stroomend", vgl. Prop. IV, 11, 15, waar Cornelia o. a. aanroept de vada lenta. De voorstelling is Grieksch, vgl. Theocr. 1,138 Aóupvtg ê/Jx pccv, htkl/ri ooi* I tcv 'ULofocuq (piXov xvSpx. 7. Rhoeteo t Petrttev was een voorgebergte bij Troia; 't adiectivum hiervan is Rhoetêus. subter litore t „onder aan het strand". 8. obterit: sterke uitdrukking voor tegit of premit: „door den druk verplettert"; Catullus betreurt het, dat zijn broeder zoo zorgeloos begraven is; vgl. de wensch bij 't graf geuit stt tibi terra levis, of (carm. epigr. 1047, 1) «t te, Terra, precor leviter super ossa residas. 9. Dit vers is door Baehrens gemaakt, om te toonen, wat ongeveer de gedachte geweest kan zijn. Wat Catullus zelf schreef is verloren. 11. amabo t sc. te. 13—14. vgl. Hom. Odyss. XIX 518, waar Penelope klaagt iig & Zrt TlxvSxpêoD y.ciipr,, ytXupvjtg co]Swj, / ytrXsv itiSr/Ttv fk&pog vêov itTTOtftêvoio, / StvSpèw s» TeraXettrt %x&z%ofiivn xiauvoUtoi, / ifi ts B-tx/nx rpoxxet/rx yjet ■re'Aufrffix tpuvriv, I xxliï óko^vpo/xévt] IruAov viivxg'. AeoL v. f£>vr]q; de genitivus hangt af van ovotv. 29 OliSsv er' 'iy.ii, • aAAa KstfA (j.lv yk&xrirx fijrxyt, Xixrev S xLnyx yrj)if xïip LxxSz8pbftxwv, 10 öxxxTVrtrt J eiiStv êpijf* , èxtppbft- fteart S x%suxt. i Ss ft' tSpug Y.xy.yiiTxi, rpbficg Sè xxXtrxv xypst, yfatporépx Ss xe'txg . tfipu, reSvxyafiv J'óAéyw 'xiSewig 15 tpxivoftxi «AAx. 8. ïy.ei'. Aeol. v. 'ikvzïtxi. 9. ytxft — fifxyi'. tmesis »■ Kxrêxys. Xixrov'. .fijn", „doordringend". 10. yrfiü'. van y^püg. xöp'. „gloed". óxxSsSpófiXKtv'. Aeol. v. uxoStSpxftyytttv. 11. èxxxTtcrat'. AeoL v. êfjtftxirt. opyjut'. Aeol. v. bpxv. ÏXippbftBurt'. AeoL v. kxtppoft0oü bXiyou ixiSfrfi „terwijl 't weinig scheelt ol". 16. x A Xx '. Aeol. v. i)Xex, — demens. De laatste vier verzen van Sappho's gedicht heeft Catullus weggelaten, en in plaats daarvan een nieuwe strophe toegevoegd, waaruit wij zien, dat de dichter het ongezonde van deze liefde, die hem te gronde zou richten, reeds in den aanvang voorvoelde. 30 Metrum: Sapphische Strophe : Die mi par esse deo videtur, ille, si las est, superare divos, qui sedens adversus identidem te spectat et audit dulce ridentem, misero .quod omnis 5 eripit sensus mihi: nam simul te, Lesbia, aspexi, nihil est super mi vocis in ore, lingua sed torpet, tenuis sub artus flamma demanat, sonitu suopte 10 tintinant aures, gemina teguntur lumina nocte. otium, Catulle, tibi molestum est: otio exultas nimiumque gestis. otium et reges prius et beatas 15 perdidit urbes. 51. 1. ml : mihi. 2. superare divos: „ridicula ea est StivtuGig (overdrijving), qua strophae quidem rima expletur, simplicitas vero Sapphica pessumdatur" (Hartman), si fas est: sc. dictu, „als 't veroorloofd is te zeggen". 5. misero: vaste uitdrukking van den verliefde, vgl. Catull. 35.14; 45. 21. 6. simul: conjunctie = simulatque. 7. nihil est super mi vocis: tmesis, est super = superest, restat. Lesbia: de naam Lesbia is van Sappho op Clodia, misschien hier voor de eerste maal, overgebracht 9. tenuis flamma: een fijn, alles doordringend vuur. sub: „diep in", vgL Aen. IV. 67 tacitum vivit sub pectore volnus. 11. gemina teguntur lumina noctet = gemina lumina nocte teguntur. 12. lumina: oeulL 13. Vg. Ov. Remed. Am. 139 otia si tollas, periere Cupidinis arcus. 15. bv. Croesus en Sybaris. beatas: „rijk". 31 92. Lesbia mi dicit semper male nee tacet umquam de me: Lesbia me dispeream nisi amat. quo signo ? quia sunt totidem mea: deprecor illam assidue, verum dispeream nisi amo. 2. LESBIA'S VOGELTJE. De musch, die aan Venus heilig was, werd, zooals nu de kanarie, als kamervogel gehouden; dat deze gewoonte al oud was, blijkt uit Plautus, waar passer en passerculus als „lieve woordjes" worden gébruikt, bv. Asinaria UI, 8, 74 die igitur me tuum passerculum. Volgens sommigen wordt hier niet de gewone musch bedoeld, maar de blauwe rotslijster (Monticola cyanea of passer solitarius), die in Italië, cp Malta en in Griekenland als kamervogel zeer gezocht is.') Metrum: Phalaeeeus, zie 1. Passer, deliciae meae puellae, quicum ludere, quem in sinu tenere, cui primum digitum dare adpetenti et acris solet incitare morsus, cum desiderio meo nitenti 5 92. 2. constr.: dispeream, nisi Lesbia me amat. dispeream nisi: is aan de taal van het dagelijksch leven ontleend, zie bv. Horat. Sat. 1,9,47 dispeream ni summosses omnis. 3. quo signo < sc. hoe comüudo ? quia sunt totidem mea: „omdat mijn eigen geval 't zelfde is" (eig. =■ ik heb evenveel punten; de uitdrukking is aan een spel ontleend). 4. deprecor illam assidue t „ik herhaal voortdurend, dat ik niet meer met haar te doen wil hebben". 2. 1. puellae i Lesbia. 3. primum digitum: =» summum digitum =* ay,pov Say-ruXcv, „de vingertop", adpetenti i „pikken" cf. Liv. VII, 26, 5 <[afes^> ... os oculosque hostis rostro et unguibus adpetit. 5. desiderio meo nitenti i — puellae meae nitenti; destderium wordt evenals iro&oq van het voorwerp, waarnaar men verlangt, gebruikt; nitenti: „schoon"; nltere wordt gezegd van „glanzende schoonheid". Catullus 61, 192: uxor in thalamo tibi est / ore flortdulo nitens; Horat Carm. I, 5,12, miseri quibus intemptata nites. l) Zie Brehm, Het leven der dieren, voor Nederland bewerkt door Huizinga, Velp, Van Belkum, 2de deel, p. 29 en Keiler, Die Antike Tierwelt, 2ter Bndv Leipzig, Engelmann, p. 79, 80. 32 carum nescioquld llbet iocari ut solaciolum sui doloris, (credo, ut turn gravis acquiescat ardor): tecum ludere sicut ipsa possem et tristis animi levare curas! 10 & DE DOOD VAN LESBIA'S VOGELTJE. "Catullus, whose dead songster never dies" Tennyson. Bet gedicht ia een humoristische parodie op den dood van den passer, waarvan in 't vorige carmen sprake was. Wij bezitten verscheidene Hellenistische epigrammen op gestorven dieren, zie b.v. Anthol. Palatina VB. 189—216. Boe beroemd Catullus' gedicht was, leert de navolging van Ovidius, de elegie op den papagaai van Corinna (Am. B. 6), en 't grafschrift op 't schoothondje Myia (Carm. Latina epigrapbica colL Bücheler, no. 1512). Metrum: Phalaeceus, zie 1. Lugete, o Veneres Cupidinesque et quantum est hominum venustiorum. passer mortuus est meae puellae, passer, deliciae meae puellae, quem plus illa oculis suis amabat: 5 a ardor: „liefdegloed". 9. Ipsa: „de meesteres", zie de aant. bij vs 7 van 't volgende gedicht 10. curas: sc. curas amoris. 8. 1. Veneres: „godinnen van al wat bekoorlijk ia". Cupidlnes: reeds bij Euripides lezen w$j van meerdere KpWtq, bv. Bacchae, 402 'i%BifUkV XOTl KCirpsv, I voktov rotq 'Af psSirotq, /ha SiX^itppoveq »iftev~ I reu SvxTÓiQDt RpiaTSq. De bede aan Goden en menschen, ommede te treuren, bewijst, dat wij met een parodie te doen hebben. 2. venustiorum: sc. quam vulgus hominum; venustus: fijn, met gevoel voor 't lieftallige. 4. passer: hetzelfde woord als begin va. 8: epanalepsis; deze epanalepsis verhoogt het treurende van den grafzang. 5. vgl. Moschus 4. 9: rèv fis» syü> Ttzmov urov (pxkaiv kpLoVrw, in 't Latijn is de uitdrukking zooals gewoonlijk wat sterker, zie 51. 2. Shakespeare, King Lear Li, / love gou . . . dearer than eyesight. 33 nam mellitus erat suamque norat ipsam tam bene quam puella matrem nee sese a gremio illius movebat, sed circumsiliens modo huc modo illuc ad solam dominam usque pipiabat 10 qui nunc it per iter tenebricosum illuc, unde negant redire quemquam. at vobis male sit, malae tenebrae Orci, quae omnia bella devoratis: tam bellum mihi passerem abstulistia 15 o factum male! o miselle passer! tua nunc opera meae puellae flendo turgiduli rubent ocelli. 6. mellitus t fziiXiyjsg. Mellitus, „snoeperig" is een vleiwoord uit de omgangstaal; zoo schrijft Cicero aan Atticus (L 18): ita sum ab omnibus destitutus, ut tantum requielis habeam, quantum cum uxore et filiola et mellito Cicerone consumitur. 7. suam . . . Ipsam i = suam eram ; ipsa: „de meesteres"; ipsus: „de heer", vgl. Plant. Casina 780, Lysidamus: quid tu bic agis ? Pardalisca: ego eo quo me ipsa mittit; Aulul. 366 si a foro ipsus redierit. 10. adi „gewend naar", usque; „voortdurend", pipiabatt pipiare = „piepen, tjilpen", eigenlijk werd het geluid, dat de passer maakt, titiare genoemd (Anthol. 762, 30 Riese). 11. vgl. Theocritus 17. 120: iuïpt srijc iU»puxTauf o&tv TóiXiv olrdrt vócroq. Shakesp. Hamlet III. 1 the undiscover'd country, from whose bourn no traveller returns. ltt omdat de vogel zich nog op weg naar de onderwereld bevindt, maar er nog niet is aangekomen. 15. mihi: een fijn trekje, de smart van Lesbia is Catullus' eigen smart. 16. o factum male: formula lugentis obitum alicuius, vgl. Terentius, Phormio 750 Sophrona: matrem ipsam ex aegritudine hac miseram mors consecutast Chremes: male factum. miselle: cum alicuius defuncti recordaris, misellum vocas eum. (TertulL de test. an. 4); de hiaat na male wordt verontschuldigd door de pauze, die na een uitroep altijd plaats heeft. 17. tua opera: „door uw schuld"; meae puellae: dativ. Enk, Elegiaci. 3 34 EEN NAVOLGING VAN CATULLUS' 3»» CARMEN. Bij den aanleg van den spoorweg van Agen naar Auch in Gascogne werd dicht bjj laatstgenoemde plaats, het oude Augusta Ausciorum, in 1865 een marmeren plaat met de volgende inscriptie gevonden. Deze inscriptie dateert uit de 2de eeuw n. Chr. Het is een grafschrift op het schoothondje Mgia. Quam dulcis fuit ista, quam benigna, quae cum viveret, in sinu iacebat somni conscia semper et cubilis. o lactum male, Myia, quod peristi! latrares modo, si quis adcubaret 5 rivalis dominae, licentiosa. o factum male, Myia, quod peristi! altum iam tenet insciam sepulcrum, nee sevire potes nee insilire, nee blandis mini morsibus renidea 10 5. LIEFDE ZONDER EINDE. Het gedicht dagteekent nit den eersten tijd van Catullus' liefde voor Lesbia, toen hij nog het volle vertrouwen in haar had. André Chénier heeft dit gedicht nagevolgd in het volgende fragment van een elegie aan Lycoris (éd. P. Dimoff,, HL p. 46, 47). Ah! qu'ils portent ailleurs ces reproches austères, D'une triste raison ces farouches conseils, Et ces sourcils bideux, et ces plaintes amères, De leur age chagrin lugubres appareils. Lycoris, les amours ont un plus doux langage: Jouissons; être heureux, c'est sans doute être sage. Voia les soleils mourir au vaste sein des eaux; Thétis donne la vie a des soleils nouveaux, Qui mourront dans son sein et renaitront encore; Pour nous, un autre sort est écrit chez les Dieux; 4. o factum male: vgl. CatulL 3 vs. 16. 9. sevire: - saevire; spelfout! 10. renide»! „met glanzende oogjes aankyken". 35 Nous n'avons qu'un seul jour; et ee jour précieux S'éteint dans une nuit qui n'aura point d'aurore Vivons, ma Lycoris, elle vient a grands pas, Et dès demain peut-être elle nous environne; Profitons du moment que le destin nous donne, Ce moment qui s'envole, et qui ne revient pas. Vivons, tout nous le dit; vivons, 1'heure nous presse, Les roses, dont 1'amour pare notre jeunesse, Seront autant de biens dérobés an trépas. Metrum: Phalaeceus, zie 1. Vivamus, mea Lesbia, atque amemus rumoresque senum severiorum omnes unius aestimemus assis. soles occidere et redire possunt: nobis cum semel occidit brevis lux, 5 nox est perpetua una dormienda da mi basia mille, deinde centum, dein mille altera, dein secunda centum, deinde usque altera mille, deinde centum. dein, cum milia multa fecerimus, 10 conturbabünus illa, ne sciamus, aut nequis malus invidere possit, cum tantum sciat esse basiorum. 5. L Vivamus i oivere beteekent vaak „t leven genieten", cf. Copa, 38: mors aurem vellen* „vivite" alt, „venio" en het spreekw. dum vivimus, vivamus. 2. Horatius in de Ars Poëtica, 178 beschrijft den „Senex" als difficilis, querulus, laudator temporis actt / se puero, castigator censorque minorum. 8. unius assis t de as, de kleinste Romeinsche mnnt, heeft een waarde van 2Vj et; cf. 't bekende woord van Cato: quod non opus est, asse carum est. 4. soles t de dagelijks terugkeerende op- en ondergang der zon, „de zon", ets „en ook." 5. lux: levenslicht. 6. nox perpetua unat „een enkele eeuwige nacht", cf. Hor. C. 1,28,15: omnes una manet nox, Mosch. 3, 109. 12—13. 't Werd als gevaarlijk beschouwd de dingen te nauwkeurig te teUen cf. 't Fransche spreekwoord: „Brebis comptées le loup les mange"; ne quls' malus invidere possit > een boos oog op iets werpen, wat ongeluk brengt. 36 7. Een gedicht uit denzelfden tijd als 't vorige. Metrum: Phalaeceus, zie 1. Quaeris, quot mihi bajsiation.es tuae, Lesbia, sint satis superque. quam magnus numerus Libyssae harenae laserpiciferis iacet Cyrenis, oraclum Iovis inter aestuosi 5 et Batti veteris sacrum sepulcrum, aut quam sidera multa, cum tacet nox, furtivos hominum vident amores, tam te basia multa basiare vesano satis et super Catullo est, 10 quae nee pernumerare curiosi possint nee mala ïascinare lingua. 7. 8. quams hieraan beantwoordt tam in vi. 9. numerus harenae: ci Genesis 13, 16: En Ik zal uw zaad ateUen, als het atol der aarde, zoodat, indien iemand het stol der aarde zal kunnen teUen, ook uw zaad zal geteld worden. Hom. Hias, LX, 385 : 6. 4. cf. Prop, II, 28, 8: quicquid iurarunt, ventus et unda rapit. Sophocles, frag. 741: 'ópy.ov S' «yw ywxeg.bg dg ZSvp ypxtp*. Voor de uitdrukking „in aqua scribere" vgl. de inscriptie, die Keats op zijn graf liet plaatsen: "here lies one whose fame was writ in water". 72. 1. Toespeling op 't vorige epigram, 70, 1 en 2. nosse: met nosse moet veile uit vs. 2 worden verbonden. Veile staat nl. asrö wtvoü bij nosse en tenere. 7. qui potls est: sc. fieri „hoe is het mogelijk?" 43 85. HAAT EN LIEFDE. Voor de gedachte vgl. Ov. Am. III, 11, 35: odero, si poten; si non, invitus amabo. Odl et amo. quare id faciam, fortasse requiris. nescio, sed fieri sentio et excrucior. 75. * ODI ET AMO. Huc est mens deducta tua, mea Lesbia, culpa atque ita se officie perdidit ipsa suo, ut iam nee bene veile queat tibi, si optima fias, nee desistere amare, omnia si facias. 8. VERWIJDERING. EEN MONOLOOG. "The first lines ol Miser C; the lines to Cornificius, written evidently from a sick bed; and part of the poem beginning "Si qua r." affect me more than I can explain. They always move me to tears'. Macaulay. Metrum: Choliambus, zie 22. Miser Catulle, desinas ineptire, et quod vides perisse perditum ducas. fulsere quondam candidi tibi soles, cum ventitabas quo puella ducebat amata nobis quantum amabitur nulla 5 75. 2. officio s „trouwe liefde". 3. optima = pudicissima. 4. omnia si facias: turpissima quaeque, cf 't Grieksche iravsvpyoq. 8. 3. candidi soles: de zonnige, gelukkige dagen; 't tegendeel bij Horat. Sat L 9. 72: huncine solem tam nigrum surrexe mihi. 44 ibi üla multa turn iocosa fiebant, quae tu volebas nee puella nolebat fulsere vere candidi tibi soles. nunc iam illa non volt: tu quoque, impotens, noli nee quae fugit sectare, nee miser vive, 10 sed obstinata mente peiler, obdura vale, puella iam Catullus obdurat, nee te requiret nee rogabit invitam: at tu dolebis, cum rogaberis nulla scelesta, vae te! quae tibi manet vita? 15 quis nunc te adibit? cui videberis bella? quem nunc amabis? cuius esse diceris? quem basiabis? cui labella mordebis? at tu, Catulle, destinatus obdura. 76. EEN GEBED. Catullus smeekt de goden hem te bevrijden van zijn liefde voor de onwaardige Lesbia. "As an expression of resignation struggling with despair It possesses a force and reality which belong only to the highest genius". (Ellis). Siqua recordanti benefacta priora voluptas est homini, cum se cogitat esse pium nee sanctam violasse fidem nee foedere in ullo divom ad fallendos numine abusum homines, 9. Impotens noli t gij, die geen macht over u zelf hebt, verman u en wil ook niet 10. quae: nom. sing. fem. gen. vive: es. 11. vgl. Menander, Samia 141 iïaiwv S'kvcno-fOU, wpripnfTOV euytV&C. 14. rogaberis nulla: ongeveer gelijk non rogaberis; vgL Plaut. Asinaria 408 is nullus venit; dit gebruik van nullus is „spreektaal". 16. vae te: soms vindt men achter vae den accus., vgl. Plant Asin. 481 na« te. quae tibi manet vita: Catullus kan niet begrijpen, dat er voor Lesbia zonder hem nog een leven overblijft, daar hij zijn eigen gevoelens op haar overbrengt. 45 multa parata manent in longa aetate, Catulle, 5 ex hoe ingrato gaudia amore tibi. nam quaecumque homines bene cuiquam aut dicere possunt aut facere, haec a te dictaque ïactaque sunt; omnia quae ingratae perierunt credita menti. quare cur te iam amplius excrucies? 10 quin tu animo ofürmas atque istinc teque reducis et dis invitis desinis esse miser? difficile est tongum subito deponere amorem difficile est, verum boe qua lubet efficiaa una salus haec est, hoe est tibi pervincendum: 15 hoe facias, sive id non pote sive pote. o di, si vestrum est misereri, aut si quibus umquam extremam iam ipsa in morte tulistis opem, me miserum aspicite et, si vitam puriter egi, 76» 6. Ingrato: „met ondank beloond". 7. cuiquam l quisquam komt soms ook voor in zinnen, die uiterlijk noch voorwaardelijk (si quisquam, Cato sapiens juit), noch ontkennend zijn; de gedachte is echter ook hier negatief: „geen mensch kan meer zeggen of doen, dan door u gezegd of gedaan is". 10. iam: achter dit woord is een hiaat, wat vóór de caesuur by Catullus meermalen voorkomt. Bovendien wordt iam door den ictus lang gemaakt. 11. atque : verbindt offlrmas met reducis. que ... et (vs. 12) verbindt reducis met desinis (vs. 12). istinci «= ab ista, cf. Torent Ad. 361 sed eccum Syrum ire video: iam hinc scibo, ubi siet. 12. dis Invitis: „daar de goden uw liefde niet gunstig gezind zijn", miser i amor is dolor, vgl. morbum, vs. 25. 13. tongum amorem t vier of vijf jaar heeft Catullus' liefde voor Lesbia geduurd. Dezelfde gedachte vinden wij bij Menander (Koek 726) ïpyov iuri, xvtx, l ftxKp&v awii&uxv Ppryj.1 Xï/rxt ypóvw. 14. qua lubet: quacumque rationa. 16. pervincendum: de spondiacus schildert de moeite, die het Catullus kosten zal, zijn voornemen ten uitvoer te brengen. 16. facias : =■ faciendum est tibi. pote: sc. est fleri. 19. puriter: zoo ook miseriter, firmiter, duriter, enz. 46 „ eripite hanc pestem perniciemque mihi. 20 ei mihi. surrepens imos ut torpor in artus expulit ex omni pectore laetitias! non iam illud quaero, contra me ut diligat illa, aut, quod non potis est, esse pudica velit: ipse valere opto et taetrum hunc deponere morbum. 25 o di, reddite mi hoe pro pietate mea 38. TROOST MIJ! Metrum: Phalaeceus, zie 1. Male est, Cornifici, tuo Catullo, male est, me hercule, ei et laboriose, et magis magis in dies et horas. quem tu, quod minimum facillimumque est, qua solatus es allocutione? 5 irascor tibi. sic meos amores? paulum quid lubet allocutionis, maestius lacrimis Simonideia 20. pestem perniciemque: met alliteratie, zooals meer in spreekwoordelijke uitdrukkingen, zoo 14, 10 hene ac beate, vgl. met man en muis, met Auid en naar. 21. ut: „hoezeer", vgl. Accius (351 R ) ei mihi, ut etiam aerumna haec mihi luctum addit luctibus ! 88. 1. male est: het is verdriet over Lesbia. Vgl. Plaut. Cistellaria 59, waar Selenium in liefdesmart zegt misera excrucior, mea Gymnasium, male mihist, male maceror. 2. laboriose: labor = „liefdesmart", vgl. Prop. I. 6. 23: at tibi non umquam nostros puer iste (Amor) labores / afferat. 6. meos amores i „mijn beste vriend" (Cornificius); vul aan se gereref 8. lacrimis Simonldeis: Simonides (556—467 v. Chr.) van Ceos muntte uit in klaagzangen. HL HEKELDICHTEN. 12. DE ZAKDOEKENDIEF. Metrum: Phalaeceus, zie 1. Marrucine Asini, manu sinistra non belle uteris: in ioco atque vino tollis lintea neglegentiorum. hoe salsum esse putas ? fugit te, inepte: quamvis sordida res et invenusta est 5 non credis mihi? crede Pollioni fratri, qui tua furta vel talento 12. 1. Marrucine Asini t de Asinii waren afkomstig uit Teate in bet gebied der Marrucini, een Sabellische volkstam op de Oostkust van Midden-Italië. manu sinistra t de rechterhand werd gegeven als teeken van vriendschap, de linkerhand was spreekwoordelijk als de hand tot diefstal gebruikt, bv. Ov. Met. XIII. 111 nataeque ad furta sinistrae, Plautus, Pers. 227 furtifica laeva, 2. in ioco atque vino i .terwijl wij verdiept zijn in loco atque vino". 3. lintea: „linnen zakdoeken" voor 't afwisschen van het gezicht, ook wel als „servetten" (=* mappae) gebruikt. Soms maken de mappae deel uit van het huisraad, zooals Varro de lingua Latina DC 47 ons leert quis facit mappas tricliniares non similes inter se ?, soms brengt iedere gast zijn eigen doek mee. vgl. Martialis XII. 29 11 attulerat mappam nemo. 4. salsum: „geestig", fugit te: „je vergist je", (vgl. Catullus 10. 29.) 5. quamvis: „buitengewoon", vgl. Plautus,Pseudolus 1176quamvispernix hic homost. 8. Pollioni fratri: de broer schaamt zich over zulk een gedrag. Hoogstwaarschijnlijk wordt C. Asinius Pollio (76 v. Chr.—5 n. Chr.) bedoeld, die zich bekend maakte als redenaar, treurspeldichter, en schrijver van een geschiedenis, die met het eerste triumviraat (60 v. Chr.) begon. Zijn beste vrienden waren Vergilius en Horatius, vgl. Verg. Buc. 3. 84; 4.12; Hor. Carm. II. 1; Sat L 10.42.85. 48 mutari velit: est enim leporum disertas paer ac facetiarum. quare aut hendecasyllabos trecentos 10 expecta aut mihi linteurn remitte, quod me non movet aestimatione, verum est mnemosynum mei sodalis. nam sudaria Saetaba ex Hiberis miserunt mihi muneri Fabullus 15 et Veranius: haec amem necesse est ut Veraniolum meum et Fabullum. 17. EEN OUDE SUFFER. Aan Colonia. Catullus wensen! Colonia (misschien het tegenwoordige Cologna, dat eenige uren oostelijk van Verona ligt) toe, dat het een nieuwe brug krijgt, op voorwaarde, dat een sufferige oude man, die zich niet om zijn jonge vrouw bekommert, in het moeras geslingerd wordt. „Das Gedicht ist ebenso schwungvoll wie elegant geschrieben". (Riese). 8. mutari: mutare „ongedaan maken". 9. dlsertusi „verstandig", „kundig", evenals perilus met dea genitivus verbonden. puer: evenals puella van een jonge vrouw, wordt puer vaak van een jongen man gebruikt. 10 hendecasyUaboai spotverzen, oorspronkelijk in iambische versmaat, uitgevonden door den bitteren Archilochus (+ 660 v. Chr.), waren het traditioneele wapen der satire, maar Catullus gebruikte hendecasyllabi voor hetzelfde deel. trecentos: „ontelbare". 12. aestimatione: „waarde". 18. mnemosynum: een .souvenir"; 't Laüjnsche woord is monumentum (vgl. Aeneis V, 536). 14. sudaria: zakdoeken. Saetaba: uit Saebatis (nu Jativa geheeten) in Hispania Tarraconensis kwam een bizonder fijn vlas (Plinius N. H. XIX. 9). 16—16. FabuUus et Veranius: Catullus' beste vrienden, die toen in Spanje waren. 49 Metrum: Priapeusi isivwiwi/i3iuu ' u O Colonia, quae cupis ponte ludere Iongo, et salire paratum habes, sed verens inepta crura ponticuli acsuleis stantis in redivivis, ne supinus eat cavaque in palude recumbat; sic tibi bonus ex tua pons Ubidine fiat, 5 in quo vel Salisubsili sacra suscipiantur: munus hoe mihi maximi da, Colonia, risus. quendam municipem meum de tuo volo ponte ire praecipitem in lutum per caputque pedesque, verum totius ut laeus putidaeque paludis 10 lividissima maximeque est profunda vorago. insulsissimus est homo, nee sapit pueri instar bimuli tremula patris dormientis in ulna. cui cum sit viridissimo nupta flore puella (et puella tenellulo delicatior haedo, 15 17. 1. ponte . . . longo: Colonia lag btj een moeras, waarover een lange brug voerde, die reeds vermolmd was. 2. paratum habes: = parata es. Inepta: — non apta = inflrma. 3. crura: „spillebeenen" (dunne palen), acsuleis: =• axults „latten", redivivis: „reeds gebruikt''. Catullus doet *t — natuurlijk met overdrijving — voorkomen, ol het hout van een oud gebouw is overgenomen. 5. sic i c. coni. = „op deze voorwaarde"; de voorwaarde volgt in vs. 7. 6. SaUsubslU: Salius Subsilius was oorspronkelijk een bijnaam voor Mars. Ter eere van Mars trokken de Salii 1 Maart door de stad cum tripudiis solemnique saltatu (Liv. I, 20, 4); de dichter bedoelt dat de nieuwe brug sterk genoeg moet zijn voor de onstuimige dansen. 7. munus: „voorstelling", zie bv. de inscriptie Dessau 7884: Tala curator primus dedit munus cum hominibus VI, waar van een gladiatorenspel sprake is. 8. municipem meum: nl. een Veronees. 9. per caputque pedesque: per heeft instrumentale beteekenis: eig. „door middel van 't hoofd, dat 't eerst, en de voeten, die 't laatst in het moeras terechtkomen". De man moet dus in zijn volle lengte in den poel zakken, 10. ut: „waar". De lacus en de palus zijn identiek. 13. ulna: Gr. coAswj •= elleboog, bij Catullus voor 't eerst = „arm". 15. et: „en dat nog wel", delicatior: „darteier", vgl. Cic ad Att L 19. 8. libidinosae et delicatae iuventutis. Enk, Elegiaci. 4 50 asservanda nigerrimis diligentius uvis), ludere hanc sinit ut lubet, nee püi ïacit unl, nee se sublevat ex sua parte, sed velut abuis in fossa Liguri iacet suppernata securi, tantundem omnia sentiens quam si nulla sit usquam. 20 talis iste meus stupor nil videt, nihil audit; ipse qui sit, utrum sit an non sit, id quoque nescit. nunc eum volo de tuo ponte mittere pronum, si pote stolidum repente excitare vetejnum et supinum animum in gravi derelinquere caeno, 25 ferream ut soleam tenaci in voragine mula 84. RADBRAAK UW TAAL NIET! O^tihtilianus, I, 6, 20 zegt: < H litterae > ratio mutata cum temporibuaest saepius. Parcissime ea veteree usi ettam in vocalibus, eum „aedos" ,ircos" que dicebant. diu deinde servatum ne consonantibus aspirareni, ut in „Graccis" et in ,triumpis". erupit brevi tempore nimtus usus ut „choronae chenturiones praechones" adhuc quibusdam inseriptionibus maneant, qua de re CatulU nobile epigramma est. Ook Arrius, waarschijnlijk de redenaar Q. Arrius, waarvan Cicero (Brutus 242) spreekt, een man van geringe afkomst, maakte zich schuldig aan deze verkeerde uitspraak. Chommoda dicebat, si quando commoda vellet dicere, et insidias Arrius hinsidias, et tum mirilice sperabat se esse locutum, 16. nigerrlmta. zulke druiven moeten tegen dieven bewaakt worden. 17. ludere < .flirten", unit Vulgair Latijn — unius. 18. nee se sublevat s „hij verroert zich niet", „hij bekommert er zich niet om", ex sua partes „zijnerzijds". 19. suppernata: eig. met stukgeslagen dij, vandaar: „omgehouwen". 20. nuUa: sc. de alnus; nulla => non. 21. meus: „die mij zoo ergert", stupori mm homo stupidus. 24. pote: se. sit. excitare veternum» ■■ excitare se a veterno. 25. supinus: „lui". 26. soleam: een lederen van onder met ijzer beslagen schoen. 84. 3. sperabatt „hij verbeeldde zich". 51 cum quantum poterat dixerat hinsidias. credo, sic mater, sic liber avonculus eius, 5 sic maternus avos dixerat atque avia. hoe misso in Syriam requierant omnibus aures: audibant eadem haec leniter et leviter, nee sibi postilla metuebant talia verba, cum subito affertur nuntius horribilis, 10 Ionios fluctus, postquam illuc Arrius isset, iam non Ionios esse, sed Hionioa 49. AAN DEN „GROOTEN REDENAAR". De omstandigheden, waaronder dit gedichtje ontstaan is, kennen wjj niet. De hoogdravende toon, die Cicero's stijl parodieert, de overdreven bescheiden toon, waarop Catullus over zich zelf spreekt (pessimus poeta) wijzen er op, dat het gedichtje ironisch bedoeld is. Cicero, die geen bewonderaar der jongere dichtergeneratie (de veitTtpot) was, had misschien op beschermenden toon van Catullus gezegd ,non pessimus in suo genere poeta". Metrum: Phalaeceus, zie 1. Disertissime Romuli nepotum, quot sunt quotque fuere, Marce Tulli, 5. Zijn oom van moederszijde was de eerste „vrije" uit de familie; de geringe afkomst was een der oorzaken voor Arrius' slechte uitspraak; Cicero spreekt van een „rustica asperitas" (De or. m, 44). 7. misso t nl. als beambte. 8. leniter atque leviters leniter „zonder aspiratie"; leviter „zacht", „zonder nadruk"; Arrius liet zijn fout door zijn harde uitspraak nog meer uitkomen (vgl. vs. 4 quantum poterat). 9. postUIas ouderwetsch woord = postea. 49. 1. Disertissimet dit was niet de hoogste lof: M. Antonius zegt bij CSc. Or. 6. 18 disertos se vidisse muitos, eloquentem omnino neminem. Romuli nepotum t = Romanorum (hier spottend). 2. Marce Tulll i zoo noemde Cicero zich zelf gaarne, b.v. Catil. 1. 27 si euneta Italia, si omnia res publica sic loquatur : ,M. Tulli quid agis 7"; ad Attic. VU. 7. 7 ad summam „die II. TulW: assentior Cn. Pompeio. Dit parodieert Catullus. 52 quotque post aliis erunt in annis, gratias übi maximas Catullus agit pessimus omnium poeta, 5 tanto pessimus omnium poeta quanto tu optimus omnium patronua 93. AAN C. JULIUS CAESAR. Cahülus was een overtuigd republikein. „An diesen jungen Lebemünnem in Rom mag vieles zu tadeln sein, aber erlreulich ist ihre frissche, jugendliche, nnverfrorene Oppoaiüon gegen den Machthaber. Sie hatten keinen Respekt vor ihm, so wenig wie der Backfisch Kleopatra" (Friedrieh). Nil nimium studeo, Caesar, tibi veile placere, nee scire utrum sis albus an ater homo. 52. CAESAR'S GUNSTELINGEN. Het epigram dagteekent waarschijnlijk uit het jaar 55 v. Chr., toen de haat tegen Vatinius het felst was. De Nonius in vs. 2 genoemd is denkelijk Nonius Asprenas, als proconsul Caesar's legaat in den Af rikaanschen oorlog (46 v. Chr.) en in Spanje (45 T. Chr.), zie Bellum Africanum, 80, 4 en Bellum Hispaniense 10, 2. P. Vatinius, de gehate aanhanger van Caesar was een zeer eerzuchtig man, vgl. Cic Vat 6. palam dictitas te . . . amore Caesaris omnia quae velis consecuturmn ; zie ook de aanteekening op 14, 3, p. 8. 7. patronus t „advocaat"; vul aan achter patronus: es. 08. 1. nil: = non. nimiumt = oalde. studeo veUe i pleonasme, zooals de omgangstaal er zoo veel heeft, bv. Nepos, Att. 4, 2 noli . . . adoersum eos me veile ducere. 2. albus an aten spreekwoordeUjke uitdrukking die volslagen onverschilligheid uitdrukt, cf. Phaedr. ffl, 15, 10, Hor. Ep. H, 2, 189. 53 Metrum: lambische trimeter. Quid est, Catuüe? quid moraris emori? sella in curuli struma Nonius sedet, per consulatum peierat Vatinius: quid est, Catulle? quid moraris emori? 52. 1. Quid est: drukt ongeduld en verontwaardiging uit; vgl. Plant. Amphitruo 5S6 Quid ést ? quo modó ? iam quidem hércle ego tibi istam j sceléstam, scelüs, linguam abscidam. quid moraris emori: „hoe kunt gij er pleizier in hebben te leven, als zulke dingen mogelijk zijn", vgl. Hor. C. Hl, 27, 68 quid mort cessas ? 2. sella in curuli: hij zal juist aedilis curulis geworden zijn. struma : een gezwel aan den hals, een scheldnaam, die duidelijk wordt door Cic. Sest. 185 ii medentur rei publicae qui exsecant pestem aliquam tamquam strumam eivitatia. 3. peierat: xctpo. xpovSotcioiv voor deierat. Wij kunnen ons voorstellen dat Vatinius zeide: ita flam consul, ut quae affirmo vera sunt Cicero (Vat 1, 8) spreekt van Vatinius' inconstantiam cum levitate turn etiam periurio implicatam. 64. IV. DE BRUILOFT VAN PELEUS EN THETIS. 1—81. De voorgeschiedenisvan het huwelijk van Peleus en Thetis. Peliaco quondam prognatae vertice pinus dicuntur liquidas Neptuni nasse per undas Phasidos ad fluctus et fines Aeeteos, cum lecti iuvenes, Argivae robora pubis, auratam optantes Colchis avertere pellem 5 ausi sunt vada salsa cita decurrere puppi, caerula verrentes abiegnis aequora palmia diva quibus retinens in summis urbibus arces ipsa levi ïecit volitantem flamine currum, 64. 1. Pellaeoi de Pelion (WjXtov) een berg in Thessalië. prognatae s plechtig woord aan de oude poëzie ontleend, vgl. het grafschrift op Sclpio, den consul van 298 v. Chr.: Cornelius Lucius Scipio Barbatus / Onaivod patre prognatus fortis vir sapiensque. 2. nasse: nare = „varen", vgL Tib. I. 5. 76 in liquida nat tibi linter aqua. 8. Phasidos s de voornaamste rivier in Colchis; Aeeteos t Abïrtiovi;; Aeetes was koning van Colchis en vader van Medea. 4. lecti iuvenes t Catullus herinnert zich 't begin van Ennius' Medea: quia Argivi in ea deleeti virt / vecti petebant pellem inauratam arietis / Colebis. 6. avertere t „roovea", vgl. Caesar B. Civ. TH, 59. 4 praedam omnem domum avertebant. 6. ausis want 't was de eerste zeereis. De versbouw schildert de snelle beweging. 7. palmis: „riemblad", „roeispaan", zie aant. bij 4. 4, p. 3. 8. diva» Athena TloAtóu} ol TloXuüxpq, die op de Acropolissen vereerd werd. quibus i antecedent in vs. 4 lecti iuvenes. 9. Ipsa fecltl Catullus volgt dezelfde traditie als Apollonius L 111 co/Tï) ykp jmh vffit 9-0/71/ %k(tA. currum» = navem, vgl. Odyss. IV, 708, waar de schepen xkoq ÏXTOt heeten, en Aeschyl. Prometh. 468 vxvrÜMV óytfiflXT*. 55 pinea coniungens inflexae texta carinae. 10 illa rudem cursu prima imbuit Amphitriten. quae simulac rostro ventosum proscidit aequor, tortaque remigio spumis incanduit unda, emersere freti candenti e gurgite voltus aequoreae monstrum Nereides admirantea 15 illa (quaque alia?) viderunt luce marinas mortales oculi nudato corpore Nymphas nutricum tenus extantes e gurgite cano. turn Thetidis Peleus incensus fertur amore, turn Thetis humanos non despexit hymenaeos, 20 turn Thetidi pater ipse iugandum Pelea sensit. 10. texta s „de zijwanden", die aan de panda (gebogen) carina (Ov. Her. 16.110) werden vastgemaakt, carinae: dativns. 11. Imbuit: „heeft in ge wijd", d. w. z. „het eerst (de zee) bevaren"; Amphitriten: de zee, zie Ov. Het I. 14. 13. torta: cf. Verg. Aen. Hl. 207 nautae / adnixi torquent („wentelen'') spumas. 14. emersere: transitief. 16. monstrum: „het wonder", cf. Cic. De nat. deorum II. 35. 89 atqui Me apud Accium (de grootste tragediedichter der Romeinen, geb. 170 v. Chr.) pastor qui navem numquam ante vidisset, ut procul divinum et novum vehiculum Argonautarum e monte eonspexit, primo admirans et perterritus hoe modo loquitur ega. Nereides: zeenymfen, dochters van Nereus en Doris. 18. nutricum: de voedsters; alleen hier in den zin van papillae. 19. De voorstelling, dat Peleus bij deze gelegenheid liefde voor Thetis opvatte, is hoogstwaarschijnlijk Catullus' eigen vinding; volgens Apollonius Rhodius I, 558 was Peleus lang vóór den tocht der Argonauten gehuwd; bij Valerius Flaccus I, 130 was' op de Argo een voorstelling te zien van de bruiloft van Peleus en Thetis. 21. pater ipse: Iuppiter, niet Thetis' vader Nereus, zie vs. 27. Zeus was eerst zelï van plan Thetis tot zijn vrouw te maken, maar gewaarschuwd (door Themis, of door Prometheus) dat de zoon van Thetis grooter zou zijn dan zijn vader en vreezende, dat hij een mededinger naar den troon naast zich zou krijgen, liet hij Thetis met een sterfelijk man huwen; zie Aeschyl. Prometh. 167. 807; Ov. Met. XI, 221. 56 o nimis optato saeclorum tempore nati heroes, salvete, deum genus, o bona matrum progenies, salvete iterumque iterumque, bonarum. 23o vos ego saepe meo, vos carmine compellabo, teque adeo eximie taedis felicibus aucte 25 Thessaliae columen Peleu, cui Iuppiter ipse, ipse suos divom genitor concessit amores. tene Thetis tenuit pulcerrima Nereine? tene suam Tethys concessit ducere neptem, Oceanusque, mari totum qui amplectitur orbem? 30 31-60. De brui- quoi simul optatae ïinito tempore luces ïoHsvienng te a(}venere ctomum conventu tota frequentat Pnarsalos. Thessalia, oppletur laetanti regia coetu: dona ferunt prae se, declarant gaudia voltu. 22. nimis: „zeer", optato t optatus = felix. 26. adeo: „bovenal"; taedis: = nuptüs; aucte: „gezegend". 26. Thessaliae columen t zoo noemt Pindarus (Olymp. 2, 89) Hector Tpofag Kloven. 27. suos amores: Thetis. 28. Nereine l Gr. N^vji'wj t de vorm Nereine (= dochter van Nereus) komt slechts hier voor, anders gebruiken de Romeinen Nereis (va. 15) of Nerine (Verg. Bucol. 7, 87: Nerine Galatea). 29. neptem: De ouders van Thetis zijn Nereus en Doris, die de kinderen waren van Oceanus en Tethys. 30. totum amplectitur orbem: vgl. Hom. II. XVIII, 399 'o.iio'ppócu 'ily.S3.vo'to J Aesch. Prometh. 138 roö Xe.pl xovrUv S'elXtO'O'opiévoii X&ótf kyatfiiftxtf pióuxn . . . xxrpbs 'flitexveü. 81. quoi: = ent = Peleo. ïinito: = deflnito, „vastgesteld". 32. domum t se. van Peleus. 34. dona: de geschenken der vrienden, die op de bruiloft genoodigd zijn. prae se: zoo zegt men gewoonlijk van dingen, die men in de handen houdt, vgl. Verg. Aen. XI, 249 munera praeferimus. 35—37. Het noemen van een aantal aardrijkskundige namen dient niet alleen, om aan het gedicht een geleerd cachet te geven, maar ook om het oor van den lezer of toehoorder te streelen. Zoo zegt Cicero, Orat. 163 van 't vers qua Pontus Helles, supera Tmqlum ad Tauricos: locorum splendidis nominibus illuminatus est versus. 57 deseritur Cieros, linquont Pthiotica Tempé 35 Crannonisque domos ac moenia Larisaea, Pharsaliam coemit, Pharsalia tecta frequentant rura colit nemo, mollescunt colla iuvencis, non humilis curvis purgatur vinea rastris, non falx attenuat frondatorum arboris umbram, 41 non glaebam prono convellit vomere taurus, 40 squalida desertis rubigo infertur aratris. Ipslus at sedes, quacumque opulenta recessit regia, fulgenti splendent auro atque argento. candet ebur soliis, collucent pocula mensae, 45 tota domus gaudet regali splendida gaza. pulvinar vero divae geniale locatur sedibus in mediis, Indo quod dente politum 35. Cieros s of Cierimn, stad in Thessaliotis; Pthiotica s de verbinding =: ornalum. 58 60—267. De beschrijving van de sprei: Ariadne op Naxos. tincta tegit roseo conchyli purpura fuco. Haec vestis priscis hominum variata figuris 50 heroum mira virtutes indicat arte. namque i'luentisono prospectans litore Diae Thesea cedentem celeri cum classe tuetur indomitos in corde gerens Ariadna furores, aecdum etiam sese quae visit visere credit, 55 utpote fallaci quae tune primum excita somno desertam in sola miseram se cernat harena. inmemor at iuvenis fugiens pellit vada remis, irrita ventosae linquens promissa procellae. quem procul ex alga maestis Minois ocellis, 60 49. purpura: „purperen sprei". Let op 't geliefkoosde contrast tusschen 't ivoor van het bed en 't purper van de sprei, fucus: oorspronkelijk een roode plantenverf, later iedere verfstof. 60. priscis hominum . . . figuris: = priacorum hominum figuris („enallage"). 61. virtutes: „dappere daden", vgl. Verg. Aen. 1,565 quis Troiae nesciat urbem virtutesque oirosque; Hom. H. LX, 624 jeAée* StvSpCtv ripUtv. De dichter denkt aan Theseus' heldendaden, zooals het dooden van den Minotaurus, die op de sprei afgebeeld waren, maar in ons gedicht slechts even (vs. 110) worden aangeroerd. 62. f luentisono i X*-«g fayóftevov, wel vindt men fluctiaonus en undisonus bij post-Augusteïsche dichters. Diae: Dia, een klein eilandje aan de Noordkust oan Creta bij 't voorgebergte Dion; volgens anderen een oudere naam voor Naxos. 53. classe: = nave; tuetur i = intuetur. 64. furores: .hartstochtelijke liefde". 55. visere: „met verbazing zien". 67. sola: „eenzaam". 58. Inmemor i SC. promissorum. De vele dactyli schilderen de snelheid, waarmee Theseus vluchtte. 60. alga: „het met zeewier bedekte strand", cf. 168. Minois: Mtvtriq, Ariadne, de dochter van Minos. 59 71—132. De geschiedenisvan Theseus' en Ariadne's liefde. saxea ut effigies bacchantis, prospicit, eheu, prospicit et magnis curarum fluctuat undis, non flavo retinens subtilem vertice nütram, non contecta levi nudatum pectus amictu, non tereti strophio lactentis vincta papillas, 65 omnia quae toto delapsa e corpore passim ipsius ante pedes fluctus salis alludebant sed neque tum mitrae neque turn fluitantis amictus illa vicem curans toto ex te pectore, Theseu, toto animo, tota pendebat perdita mente. 70 a misera, assiduis quam luctibus externavit spinosas Erycina serens in pectore curas illa tempestate, ferox quo tempore Theseus egressus curvis è litoribus Piraei 61. Ariadne blijft in hevige opwinding als versteend staan, prospicit, eheu, prospicit: 't voortdurende, vrnchtelooze (eheu) turen wordt door 'taan 't begin van vs. 62 herhaalde prospicit („epanalepsis") mooi geschilderd, vgl. Goethe, in Bermann und Dorothea „lange noch stand der Jungling, und sah den Staub sich erheben, saA den Staub sich zerstreun: so stand er obne Gedanken". 62. Vgl. Verg. Aen. VDI, 19 magno curarum fluctuat aestu. 63. mitra: een muts gevormd, doordat het haar met een doek omwikkeld wordt. ' 64 levi . . . amictu: de chiton. 65. strophlum: trrpóptov, een lange strook lijnwaad, soort van sjerp, die koordvorraig werd ineen gedraaid (vandaar teres) en door de vrouwen, over de tunieula, vlak onder de borst om het lichaam werd gebonden, lactentis: niet „melkwit", maar „gevuld"; cf. Verg. Georg. I, 315 frumenta in oiridi stipula lactentia turgent. 69. vicem: „lot", „toestand". 71. luctibus: „liefdesmarten". 72. Erycina: de Romeinen noemden Venus zoo naar haar ouden en beroemden tempel op den berg Eryx in West-SiciliB. 73. tempestate: tempestas, ouderwetsch voor tempus; Ula tempestate . . . quo tempore > pleonasme = Ulo die, quo die. ferox: „moedig". 60 attigit inlusti regis Gortynia tecta 75 nam perhibent olim crudeli peste coactam Androgeoneae poenas exsolvere caedis eleetos iuvenes simul et decus innuptarum Cecropiam solitam esse dapem dare Minotauro. quis angusta malis cum moenia vexarentur, 80 ipse suom Theseus pro caris corpus Athenis proieere optavit potius quam talia Cretam funera Cecropiae nee funera portarentur. atque ita nave levi nitens ac lenibus auris magnanimum ad Minoa venit sedesque superbas. 85 76. Inlost! regis t Minos. Androgeos ('kvSpoytiitq), zoon van Minos en Pasiphaë, overwon al zijn mededingers in het worstelen te Athene en werd uit afgunst op weg naar de spelen te Thebe op arglistige wijze vermoord. Daarop belegerde Minos de Athene», die zich moesten overgeven tengevolge van een pest door de goden gezonden. De dichter stelt zich hier op Atheensch standpunt, en noemt Minos, die voor den dood van zijn zoon zulk een zware boete stelde, iniustus. Gortynia: Yópruv was een stad op Creta. 76. perhibenti = dicunt (een woord uit Ennius). 78. Volgens Servius op AeneisVt 21 waren het 7 jongelingen en 7 jonge meisjes. 79. Cecropiam: de oude naam van koning Cecrops' stad, Athenae. 80. quis: = quibus; angusta: de toen nog kleine stad. 81. Ipse: „uit eigen beweging". 83. funera . . . nee funera: 't oxgmoram („scherpzinnige onzin") drukt uit dat de slachtoffers van het oogenblik van hun vertrek af als dood werden beschouwd; wij „levende lijken"; voor funus = cadaver vgl. Propertius 1,17,8 haeeine paroa meum funus arena teget? Dergelijke uitdrukkingen zijn in •t Grieksch talrijk, b.v. Soph. Aiax 665 kyr&püv SSwpx Süp» wiiY. èvfi & ToXyüg re %xl 'ÏScr.Xiov épi'Aae-as. 98. fluctibus: vgl. Aeschyl. Prometh. 911 yuiftxT» ««W. De constructie is qualibus fluctibus iactastis puellam menie incensam, in flavo hospite suspirantem. De spondiacus schildert prachtig het diepe, zware zuchten; In hospite: vgl. ardere, uri in aliquo ; in duidt aan het in gedachte bij iemand vertoeven. 99. languenti corde: het hart wordt languens, mat, „angstig" (de spieren ontspannen zich door vrees) door de timores, die zij voor Theseus bjj de gedachte aan zijn strijd met den Minotaurus doormaakt. 62 quam tum saepe magis fulgore expalluit auri, 100 cum saevom cupiens contra contendere monstrum aut mortem appeteret Theseus aut praemia 1 au dis! ^ non ingrata tarnen frustra munuscula divis promittens tacito succepit vota labello. nam velut in summo quatientem bracchia Tauro 105 quercum aut conigeram sudanti cortice pinum indomitus turbo contorquens flamine robur eruit (illa procul radicitus exturbata prona cadit, late quaeviscumque obvia frangens), sic domito saevom prostravit corpore Theseus 110 nequiquam vanis iactantem Cornua ventis. inde pedem sospes multa cum laude reflexit errabunda regens tenui vestigia ölo, ne labyrintheis e flexibus egredientem 100. De bruinachtige kleur der Zuidelijke volken gaat bij 't bleek worden in een geelachtige tint over, zie bv. Ovid. Met IV. 134 oraque buxo pallidiora garens. 102. praemia laudis: laudis is genitious explicatiuua, et Cic. Pro Milone 81. 103. non» behoort zoowel btj ingrata als bfl frustra. 105. Vgl. bv.Hom. U. XDX 389 riptxt S'i>q ore riq SpZq r\ptxtv 5) aytepwq f rje %vnq /3\te3rpr). 106. sudanti cortice: van de uit den bast vloeiende hars. 107. contorquens i de storm breekt den boom door de draaiende beweging. 10a Het einde van den voorzin na den eersten voet schildert den plotselingen val van den boom. 110. saevomi substantivum, „het ondier". 111. vanis: hetwaseenijdele,vergeefscheondemernmgdewindentekwetsen. ventis: dativus van richting. Cicero ad Atticum V1H. 5. 1 haalt uit een ongenoemden Griekschen dichter 't volgende vers aan: xoM.k (ixrrp wpktOVW kc irfipa. &Vf£fy#rr*, dat wellicht tot'tdoorCfctulhiB bewerkte origineel behoordeenop den Minotaurus sloeg. 114—116. Deze verzen met hun lange woorden schilderen den eindeloozen, onafzienbaren kronkelweg door het labyrinth. 114. flexibus: door de opgravingen van Knossos weten wij, dat'tlabyrinth een ontzaglijk groot koniiikUjk paleis was uit het 2de mUennium vóór Chr., dat door zijn vele vertrekken aanleiding gaf tot verdwalen. 63 tecti fimstraretur mobservabilis error. 115 sed quid ego a primo digressus carmine plura commemorem, ut linquens genitoris filia voltum, ut consanguineae complexum, ut denique matris, quae misera in gnata deperdita laetabatur, omnibus his Thesei dulcem praeoptarit amorem, 120 aut ut vecta rati spumosa ad litora Diae venerit, aut ut eam devinctam lunüna somno liquerit inmemori discedens pectore coniunx? saepe illam perhibent ardenti corde furentem clarisonas imo fudisse e pectore voces, 125 ac turn praeruptos tristem conscendere montes, unde aciem in pelagi vastos protenderet aestus, turn tremuli salis adversas procurrere in undas mollia nudatae tollentem tegmina surae, atque haec extremis maestam dixisse querellis, 130 frigidulos udo singultus ore cientem: 115. tecti ... error: „de dwaalwegen van het huis", vgl. Verg. Aen. VX 27 hic labor ille domus et inextricabilis error. 116. primo carmine: „het begin van mijn gedicht", de beschrijving van Ariadne staande op de kust van Dia. 118. consanguineae: sororia. 119. deperdita: dit ziet op de grenzenlooze liefde van de moeder, niet op den ongelukkigen toestand, waarin zij nu verkeert, vgL 45, 3, p. 79. 124. perhibent: zie de aant. bij vs. 76 van dit gedicht 127. constr.: unde aciem (haar blik) tenderet in vastos pelagi aestus. 128. tremuli: vgl. Ov. Her. 11, 75 ut mare fit tremulum, tenui cum stringiiur aura. 129. nudatae: proleptisch, tegmina surae: de chiton. surae i = surarum. 130. extremis querellis: „met de jammerlijkste klachten"; haar smart overmeestert haar zóó, dat zij meent te sterven, vgl. Prop. m, 7, 55 flens tarnen extremis dedit haec mandata querellis (van Paetus, die op 't punt is te. verdrinken). 131. frigidulos . . . singultos: vgl. ttptxpolo yóoio Odyss. IV, 103. 64 132—202. Ariadne's klaagzang. sicine me patriis avectam, perfide, ab aris, perfide, deserto liquisti in litore, Theseu? sicine discedens neglecto numine divom inmemor, a, devota domum periuria portas ? 135 nullane res potuit crudelis flectere mentis consilium? tibi nulla fuit dementia praesto, inmite ut nostri vellet miserescere pectus? at non haec quondam blanda promissa dedisti voce mini, non haec miserae sperare iubebas, 140 sed conubia laeta, sed optatos hymenaeos: quae cuncta aerii discerpunt irrita ventL nunc iam nulla viro iuranti femina credat, nulla viri speret sermones esse fideles; quis dum aliquid cupiens animus praegestit apisci, 145 nil metuunt iurare, nihil promittere parcunt: sed simulac cupidae mentis satiata libido est, dicta nihil metuere, nihil periuria curant certe ego te in medio versantem turbine leti eripui, et potius germanum amittere crevi, 150 132—201. Vergelijk met Ariadne's klacht de navolgingen van Vergiliua voïo~i re icaxrai. 153. Iniacta t oude vorm voor iniecta, zooals conspnrgere bij Lucretius (III, 661); de ziel mocht alleen dan de Styx over, als de doode onder tenminste drie handen vol aarde begraven was (Hor. Carm. I, 28, 86). 154sq. Een locus communis! vgl. Hom. H. XVI, 33 vy/Xeig, oLk apx croi ye TXTr,p yp onver* TbiXelg / eüSs ®éng firrrrip ' yXxuySr, Sé os rivre SaXxco'oi I rerpou r i)/\i/3xroi, 'crt rot vóog kffrlv airrivYig. en Vergil. IV, 365 nee tibi diva parens, generis nee Dardanus auctor, j perfide; sed duris genuit te cauttbus horrens / Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres; Shakesp. Lear 4, 2 Tigers, not daughters, what have gou perform'd? 156. conceptum . . . exspuit t — te concepit et exspuit. 166. Syrtis i de Sgrtes maior en minor waren door hun ondiepte gevaarlijke zeeboezems aan de noordkust van Afrika. 159. prisci: hier „streng", cf. Cic. Pro CaeL 33 severe et graviter et prisce agere. parentis i Aegeus. saeva s omdat 't wreed zou zijn van Aegeus de redster van zijn zoon te verstooten. 160. vostras: van Theseus en zijn familie. 162. vestigia; „voetzolen", dan „voeten''. 165. auctae: „voorzien van", vgl. Lucr. TU, 628 animas ... sensibus auctas. Enk, Elegiaci. 5 66 nee missas audire queunt nee reddere voces ? ille autem prope iam mediis versatur in undis, nee quisquam apparet vacua mortalis in alga. sic nimis insultans extremo tempore saeva fors etiam nostris invidit questibus auris. 170 Iuppiter omnipotens, utinam ne tempore primo Gnosia Cecropiae tetigissent litora puppes, indomito nee (lira lerens stipendia tauro perfidus in Creta religasset navita lunem, nee malus bic celans dulci orudelia forma 175 consilia in nostris requiesset sedibus hospes! nam quo me referam? quali spe perdita nitar? Idaeosne petam montes? a! gurgite lato discernens ponti truculentum ubi dividit aequor? an patris auxilium sperem? quemne ipsa reliqui, 180 respersum iuvenem fraterna caede secuta? coniugis an ïido consoler memet amore, quine fugit lentos incurvans gurgite remos? praeterea nullo litus, sola insula, tecto, 170. forst ss fortuna. etiam: te verbinden met auris: (= aares). 171. VgL 't begin van Euripides' Medea: £<£•' SxpeX' 'Apyoüq (tr\ SixxrxoSxt VKÓKpOf I KoXyjuv tig xlxu xuxvéetg T,tipt,xXrfyxSxq. 172. Gnosia t Gnosus was een stad op Creta. Cecropiae t Atheenscb, zie vs. 79 van dit gedicht. 177. VgL Eurip. Med. 602 vtj» xól rpxxufixt', x'vrtpx xpèq xxrpèq Só/xsvg; / oZg (rot xpoSoïiox nxi xxrpxv atprKÓpnriv | / 5) xpbg rxXxbxg TleJuxSxq \ 178. Idaeosne . . . montes t — Cretam. 179. Constr. hic (sc. Diae), ubi truculentum aequor ponti gurgite lato discernens dividit (scheidend tusschen <^ mij en Creta ^ ligt). 180. speremt sc. zelfs al kon ik Creta bereiken; quemne: = patrisne quem. 181. fraterna t i. e Minotauri. caede t „bloed" (vgl. tpivog). 188. quine fugit t = coniugisne qui fugit. 184. Constr. tttus nullo tecto (ablat. qualltat), soU (— eenzaam) insula. 67 202—249. De dood van Aegeus. nee patet egressus pelagi cingentibus undis: 185 nulla fugae ratio, nulla spes: omnia muta, omnia sunt deserta, ostentant omnia letum. non tarnen ante mihi languescent lumina morte, nee prius a fesso secedent corpore sensus, quam iustam a divis exposcam prodita multam 190 caelestumque lidem postrema comprecer hora quare facta virum muitantes vindice poena, Eumenides, quibus anguino redimita capiilo frons expirantis praeportat pectoris iras, huc huc adventate, meas audite querellas, 195 quas ego vae! misera extremis proferre meduUis cogor inops, ardens, amenti caeca furore. quae quoniam verae nascuntur pectore ab imo, vos nolite pati nostrum vanescere luctum, sed quali solam Theseus me mente reliquit, 200 tali mente, deae, funestet seque suosque'. has postquam maesto profudit pectore voces, supplicium saevis exposcens anxia facüs, annuit invicto caelestum numine rector, quo motu tellus atque horrida contremuerunt 205 186. ratio: „mogelijkheid". 191. fides: „bescherming", „vergelding". 198. Eumenides: = Furiae. Bij Aeschylus (Choeph. 1048) lezen wij 't eerst dat 't haar der Eumeniden met slangen doorvlochten was: ireirAOtroivYifièmt irwveïg SpóutoiKrtv. 194. expirantis: de toornige, sissende slangen duiden den toorn aan, die voor den dag komt uit de borst der Furiën. 198. verae: een goede toelichting geeft Lucretius Hl, 65 quo magis in dubiis hominem spectare perielis \ convenit adversisque in rebus noscere qui sit; / nam verae voces turn demum pectore ab imo / eliciuntur. 201. funestet i funestare „in rouw dompelen". 204. numine i = nutu; vgl. Hom. II. I, 528 r„ jeau Kuxvir/Ttv br'ópffoi 'vefae Kpoviwv . . . piéyoat S'éfêAif-ev 'Oh/ftirov, Verg. Aen. LX, 186 adnuit et totum nutu tremefecit Olgmpum. 68 aequora concussitque rnicantia sidera mundua ipse autem caeca mentem caligine Theseus consitus oblito diinisit pectore cuncta, quae mandata prius constant! mente tenebat, dulcia nee maesto sustollens signa parenti 210 sospitem Erectheum se ostendit visere portum. namque ferunt olim, classi cum moenia divae linquentem gnatum ventis concrederet Aegeus, talia conplexum iuveni mandata dedisse: 'gnate mihi longa iocundior unice vita, 215 reddite in extrema nuper mihi fine senectae, 217 gnate, ego quem in dubios cogor dimittere casus, 216 quandoquidem fortuna mea ac tua fervida virtus eripit invito mihi te, quoi languida nondum lumina sunt gnati cara saturata figura: 220 non ego te gaudens laetanti pectore mittam, nee te ferre sinam fortunae signa secundae, sed primum multas expromam mente querellas, 206. mnndusi „de hemel". 208. consitus: bezaaid, „bedekt met". vgL Plaut. Menaechmi 766 consitus sunt senectute. 209. constant! mente< constanter; vgl. het Frangche „constamment . 2lÓ-211. Aegeus had nl. Theseus opgedragen bij behouden aankomst le Athene witte zeilen te bijschen. Erectheum» „Atheensch"; 'HptfSrttM; was een oude Atheensche heros; zie aant. bij 64, 35. 212. classi 1 „met zijn schip". 215. longa loenndlor ... vita» „lür einen Greis ist langes Leben geradezu ein bezaubernder BegriH* (Friedrich). 217 reddite 1 Theseus bracht zijn jeugd door met zijn moeder Aethra in het huis van haar vader Pitthéus, koning van Troezen, en toen Wj te Athene kwam, was Aegeus reeds een oud man. 219. quoi : = cui. 222. fortunae signa secundae 1 nl. witte zeilen. 69 canitiem terra atque infuso pulvere foedans, inde infecta vago suspendam lintea malo, 225 nostros ut luctus nostraeque incendia mentis carbasus obscurata dieet ferrugine Hibera quod tibi si sancti concesserit incola Itoni, quae nostrum genus ac sedes defendere Erecthei annuit, ut tauri respergas sanguine dextram, 230 turn vero facito ut memori tibi condita corde haec vigeant mandata, nee ulla oblitteret aetas, ut, simulac nostros invisent lumina collis, funestam antennae deponant undique vestem, candidaque intorti sustoliant vela rudentes, 235 quam primum cernens ut laeta gaudia mente agnoscam, cum te reducem aetas prospera sistet'. haec mandata prius constanti mente tenentem Thesea ceu pulsae ventorum flamine nubes aerium nivei montis liquere cacumen. 240 at pater, ut summa prospectum ex arce petebat, 224. terrat vgl. Job 2.12. Hom. O.XVOI, 23, &ft constanti mente tenentem, ceu nubes montis cacumen <^ tinquunt ^> • nivei: = nioosi. 241. summa ex arce: de „acropolfs". 70 261—265. De Bacchantische thiasos. anxia in assiduos absumens lumina fletus, cum primum inïecti conspexit lintea veli, praecipitem sese scopulorum e vertice iecit, amissum credens inmiti Thesea iato. 245 sic iunesta domus ingressus tecta paterna morte ïerox Theseus qualem Minoidi luctum obtulerat mente inmemori talem ipse recepit quae turn prospectans cedentem maesta carinam multiplices animo volvebat saucia curas. 250 at parte ex alia florens volitabat Iacchus cum thiaso Satyrorum et Nysigenis Silenis, te quaerens, Ariadna, tuoque incensus amore. quae turn alacres passim lymphata mente furebant euhoe bacchantes, euhoe capita inflectentes. 255 harum pars tecta quatiebant cuspide thyrsos, pars e divolso iactabant membra iuvenco, pars sese tortis serpentibus. incingebant, 246. Verbind: tecta funesta morte paterna; funesta: „in rouw gedompeld". 249. De dichter keert na de beschaving van de uitwerking van Ariadhe's vloek weer tot haar zelf terug, carlna: wordt sinds Ennius (Ann. 573) voor nawis gebruikt (synecdoche). 250. saucia t van do wonden der Uetde, vgl. Aen. IV, 1 at regtna graot iam dudum saucia cara. Reeds bij Ennius (Tt. 254) Medea ... amore saevo saucia. 261. at parte ex aUa t al op de sprei. Horens: „in den bloei van zijn jeugd", vgl. Catull. 17, 14. volitabat: „snelde toe". 252. Nysigenis« Nysa (N&v discedebant schildert prachtig, hoeveel moeite 't den gasten kost van het heerlijke kunstwerk te scheiden, zie ad 91. vago pede: een versterking van passim; het ziet op de verschillende richtingen, die zij te gaan hadden. 278. Pelei: = Peli, genitivus van Pelion. 279. Chiron i Achilles' leermeester. 281. ora t „streek", cf. Cic. De nat. deor. H, 164 quacumque in ora ac parte terrarum. 283. Indistinctis: „ongeordend". 278—303. De Goden verschijnen ter bruiloft 73 Tempé, quae silvae cingunt super impendentes, Meliasiu linquens claris celebranda choreis, non vacuos: namque ille tulit radicitus altas fagos ac recto proceras stipite laurus, non sine nutanti platano lentaque sorore 290 ïlammati Phaethontis et aeria cupressu. haec circum sedes late contexta locavit, vestibulum ut molli velatum fronde vireret post nunc consequitur sollerti corde Prometheus, extenuata gerens veteris vestigia poenae, 295 quam quondam silici restrictus membra catena persolvit pendens e verticibus praeruptia inde pater divom sancta cum coniuge gnatisque advenit caelo te solum, Phoebe, relinquens 287. Meliasins de nymfen (M'/jA«i5ss) uit de streek bij den Sinus Maliacus, die dus in Peleus' buurt woonden. claris . . . choreis: een chorea was een dans met zang; claris is dus „met helder gezang". 288. vacuos: „met leege handen", vgl. Iuvenalis 10, 22 cantabit vacuus coram latrone viator. 290. sorore flammati Phaethontls: nl. de populier, vgL Ovid. Met. n, 340. 294. sollerti cordei vgl. Aesch. Prom. 506 xötitrcu Teyivou /3poTC~uriv syt TIpofXYiSêug. Prometheus: stelde Zeus in kennis met de voorspelling over den zoon van Thetis (zie de aanteekening bij vs. 21) en werd daarom uit zijn boeien ontslagen. Hij is hier een der voornaamste gasten, als bewerker van het huwelijk. 295: vestigia: van de boeien, of van de wonden, die de gier hem toebracht. 296. silici restrictus: = rupi adflxus. 297. verticibus praeruptis: de spondeus in den 5den voet duidt zeer schilderachtig den plotseling steil omlaag gaanden berg aan, vgL vs. 286; 't zelfde effect beoogt Vergilius Aen. 1,105 dat latus, insequitur cumulo praeruptus aquae mons. 299. te solum Phoebe relinquens: de reden van dezen afkeer is onbekend. Waarschijnlijk is 't een uitvinding van Catullus, om 't lied door de Parcen te kunnen laten zingen, in plaats van door Apollo. 74 306—320. De Parcen. unigenamque simul cultrlcem montibus Idri: 300 Pelea nam tecum pariter soror aspernata est nee Thetidis taedas voluit celebrare iugalis. qui postquam niveis flexerunt sedibus artus, large multjplici constructae sunt dape mensae, cum interea infirmo quatientes corpora motu 305 veridicos Parcae coeperunt edere cantus. his corpus tremulum complectens undique vestis candida purpurea talos incinxerat ora, at roseae niveo residebant vertice vittae, aeternumque manus carpebant rite laborem. 310 laeva colum molli lana retinebat amictum, dextera turn leviter deducens lila supinis formabat digitis, tum prono in pollice torquens libratum tereti versabat turbine fusum. 800. Idrli misschien was Idros (?) of Idrion (?) een berg in Caria, bij de stad Idrias, waar Artemis vereerd werd. 803. niveis i zij waren van ivoor, zie vs. 46. 804. constructaei = exstructae. 805. Infirmo i door hoogen leeftijd, cf. vs. 307 corpus tremulum. 310. aeternum: De Parcen honden nooit met hun arbeid op, zelfs niet bij feesten. 311—820. Realistisch beeld van het spinnen. De spinster houdt met haar linkerhand het spinrokken (colus) vast, waaraan de wol in een kluwen vastzit. Zjj trekt dan met haar rechterhand een aantal vezels uit de wol, die zij San den klos of spoel (fusus) vastmaakt. Vervolgens Iaat zij den spoel snel tusschen duim en wijsvinger draaien; hierdoor worden de vezels tot een draad (fllum) gerold. Om aan den spoel een regelmatige beweging te geven, werd zijn uiteinde door een turbo of vertuimus gestoken. Dit was een klein cirkelvormig schijfje van hout, steen of metaal, dat als vliegwiel dienst deed. Bovendien spande de turbo den draad door zijn gewicht Wanneer de draad lang genoeg was, zoodat de spoel bijna op den grond hing, werd bij om den spoel gewonden. 812. deducens t nl. van de wol aan 't bovenste deel van het spinrokken; supinis: duidt aan, dat de vingers met de nagels naar beneden zijn gewend. 818. prono in pollice i pronas -- „naar beneden gewend". 75 323—376. Het lied der Parcen. atque ita decerpens aequabat semper opus dens, 315 laneaque aridulis haerebant morsa labellis, quae prius in levi fuerant extantia filo; ante pedes autem candentis mollia lanae vellera virgati custodibant calatbiscL baec turn clarisona vellentes vellera voce 320 talia divino fuderunt carmine fata, carmine, perfidiae quod post nulla arguet aetas: o decus eximium magnis virtutibus augens, Emathiae tutamen, Opis carissime nato, accipe, quod laeta tibi pandunt luce sorores, 325 veridicum oraclum. sed vos, quae fata secuntur, cürrite ducentes subtegmina, currite, fusL adveniet tibi iam portans optata maritis Hesperus, adveniet fausto cum sidere coniunx, quae tibi flexanimo mentem perfundat amore 330 languidulosque paret tecum coniungere somnos, levia substernens robusto brachia collo, currite ducentes subtegmina, currite, fusi. 315. atque lta i „en terwijl zij aldus sponnen", opus dens: de maat drukt 't afbijten uit, zie de aanteeken. op vs. 297. 316. labellis i 't diminutivum heeft hier zijn kracht = „dunne, smalle lippen". 820. haec; =s hac. vellentes vellera s „de ruwe wol van het spinrokken plukkend". 821. divino; „voorspellend". 823. decus: „schoonheid", cf. Aen. VH 473 decus egregium formae. 824. Emathiae: eig. Macedonia, maar hier = Thessalia. Opis . . . nato: = looi. De oud-Romeinsche Godin Ops gold als moeder van Iuppiter, cf. Plautus, Miles 1082 Iuppiter ex Ope natust. 326. quae fata secuntur: antecedent is subtegmina; de constr. is dus sed vos, fusi, currite ducentes subtegmina quae (ace.) fata (nom.) sequuntur. 827. subtegmina i = fila; eigenl. = inslag. 329. fausto cum sidere: de avondster. 831. languidulos: = qui languidos reddunt, vgl. Verg. Aen. XII. 908 languida quies. 76 nulla domus tales umquam contexit amores, nullus amor tali coniunxit foedere amantes, 335 qualis adest Thetidi, qualis concordia Peleo. currite ducentes subtegmina, currite, fusi. nascetur vobis expers terroris Achilles, bostibus haud tergo, sed forti pectore notus, qui persaepe vago victor certamine cursus 340 flammea praevertet celeris vestigia cervae. currite ducentes subtegmina, currite, fusi. non illi quisquam bello se conferet heros, cum Phrygii Teucro manabunt sanguine campi, Troicaque obsidens longinquo moenia bello 345 periuri Pelopis vastabit tertius herea currite ducentes subtegmina, currite, fusi. fllius egregias virtutes claraque facta saepe fatebuntur gnatorum in funere matres, 834. contexit: „bood beschutting''. 340. vago: de wedloop is vagus, omdat hier sprake is van het naloopen van een hinde. 341. flammea: „snel als een vlam", vgL Vergil, van Camilla (Aen. XL 718) pernicibus ignea plantis; Cic. De nat. deor. II. 24 ut imitareiur igneam celeritatem. 343. non HU . . . heros: IL XVIII, 106 zegt Achilles van zich zelf TOÏog huv cicg ou rig 'Ayjxiüv yyx/\y,oyjT6>vuiv. 845. longinquo t = longo, een beteekenis die uit Ennius bekend ia (bv. longinqua aetas, Ann. 413). 846. periuri Pelopis: Pelops won den wagenwedstrijd en daarmee Hippodamia van haar vader Oenomaus, door aan Oenomaus'wagenmenner Myrtilus de helft van zijn koninkrijk te beloven, als hij de pin uit de wagenas verwijderde of hem voor een pin van was verruilde; maar in plaats van zijn belofte na te komen wierp Pelops Myrtilua in de zee; tertius heres: Agamemnon; de volgorde is Atrens, Thyestes, Agamemnon (zie Hom. D. H, 105). 77 cum incultum cano solvent a vertice crinem 350 putridaque infirmis variabunt pectora palmis. currite ducentes subtegmina, currite, fusi, namque velut densas praecerpens cultor aristas sole sub ardenti flaventia demetit arva, Troiugenum infesto prosternet corpora ïerro. 355 currite ducentes subtegmina, currite, fusi. testis erit magnis virtutibus unda Scamandri, quae passim rapido difjfunditur Hellesponto, cuius iter caesis angustans corporum acervis alta tepefaciet permixta flumina caede. 360 currite ducentes subtegmina, currite, fusi. denique testis erit morti quoque reddita praeda, 350. cano i om ons medelijden op te wekken worden de moeders als bejaard voorgesteld, vgL putrida en inflrmts. 353. VgL Hom. H. XI, 67. ei S'Kic r' a./xYiTYipsg ivxvriet a.AAr,Aoicri» / oyptov sXaüvuxrai kvSpbc fióxapeg Kar' xpeupxv •/ xupüv $j y-piSdu, ra as S'pa.y(j.a.Tcf. Totpipéa, xtxTet ' / oj$ Tp&eg ymi 'Ayouoi ex' a.Akr)Aoto~t Sropbvrsg I 'Sr)eev. praecerpens t de praepositie heeft locale beteekenis = „afsnijdend wat voor hem ligt". 359. angustans: vgl. Hom. II. XXI, 218, waar de rivier de Scamander Achilles toespreekt xA/)3ret ykp Sr) pcot vskCwv kpxruvaL péeSptx, / cLSê ri xv) Swxfza.1 xpoyétiv p'eev t\q &Xx Slxv / crTSivbpievoi; vexóstrcri, av Si Ytnivstq a.iScXwq. 360. tepefacietl de tweede e was oorspronkelijk lang; Catullus volgt hier dus de oudere uitspraak. caede: „bloed", vgl. Ov. Met VI, 657 sparsis furiali caede capillis. 362. Bedoeld wordt Polyxena, Priamus' dochter, die na de inneming van Troja aan de manes van Achilles geofferd werd, zie Ov. Met. XIII, 439; Eurip. Hecuba 37, 521. morti: = rnortuo, vgl. Propert. II, 13, 22 nee ali in Attalico mors mea (— corpus meum, ego mortuus) nixa toro. reddita: reddere wordt gebruikt van het brengen van een offer, vgl. Tibull. IV, 4, 23 iam laetus eris (Phoebe) cum debita reddet / certatim sanctis gratus uterque focis. quoque: „zelfs". 78 cum teres excelso coacervatum aggere bustum excipiet niveos percussae virginis artus. currite ducentes subtegmina, currite, fusi. 365 nam simulac fessis dederit fors copiam Achivis urbis Dardaniae Neptunia solvere vincla, alta Polyxenia madefient caede sepulcra, quae, velut ancipiti succumbens victima ferro, proiciet truncum summisso poplite corpus. 370 currite ducentes subtegmina, currite, fust quare agite optatos animi coniungite amorea accipiat coniunx felici foedere divam. dedatur cupido iamdudum nupta marito. currite ducentes subtegmina, currite, fusi. 375 talia praefantes quondam felicia Pelei carmina divino cecinerunt pectore Parcae. praesentes namque ante domos invisere castas heroum et sese mortali ostendere coetu caelicolae nondum spreta pietate solebant 380 863. teres .. .t „de ronde, uit hooge aardmassa's opeengehoopte grafheuvel". 867. Neptuniat „gebouwd door Neptunus". vincla: = marot; solvere vincla: vgl. Hom. U. XVI, 100 l „dol"; porro i „ook in de toekomst". 6. pote t — pqtest. perire i — amare. 6. solos i „zonder eenige hulp". Lybia: = Africa. Indirujue: „o/in Indië". tosta t cf. Verg. Georg. IV. 426 torrens sitientis Sirius Indos. 80 caesio veniam obvius leoni' hoe ut dixit, Amor, sinistra ut ante, dextra sternuit approbationem. at Acme leviter caput reflectens 10 et dulcis pueri ehrios ocellos illo purpureo ore saviata 'sic' inquit 'mea vita Septumille, huic uni domino usque serviamus, ut multo mihi maior acriorque 15 ignis mollibus ardet in medullia' hoe ut dixit, Amor, smistra ut ante, dextra sternuit approbationem. nunc ab auspicio bono proïecti 7. caesio t „met kattenoogen". verdam: coni. oplat 8. sinistra ut ante: deze woorden zijn verschillend verklaard: le. als men let op plaatsen, waar in de Grieksche letterkunde niezen aan den rechterkant (Pint. Them. 18) als een gunstig voorteeken beschouwd wordt, en naar links als ongunstig (Plut de genio Socratis 11), dan moet men aannemen dat de dichter bedoelt: „zooals Amor hun vroeger ongunstig gezind was, zoo gaf hij hun nu een gunstig teeken" !); 2e. zij, die uit plaatsen als Anabasis III, 2, 9 besluiten, dat niezen altijd een goed voorteeken was, onverschillig, of het aan den linker- ol aan den rechterkant plaats had, zeggen, dat Acme en Septimius reeds vroeger van elkaar hielden en dat Amor hun liefde door naar links te niezen had goedgekeurd, maar dat hij na de gloedvoUe woorden van Septimius (13, 8—7) naar rechts niesde. *) Deze laatste opvatting verdient de voorkeur. 11. pueri i „de jonge man", vgl. Cic Phil. 4,1,3 nomen clarissimi adulescentis vel pueri potius (van Octavianus, die toen 19 jaar was), ebriost „vochtig glanzend"; ftt&iuv ïpu>Tt Anacreon fr. 19. 13. sic: „zoo waar". 14. huic domino t Amori. 15—16. Vijfvoudige alliteratie 1 16. meduUisi molles medullae „het teedere gemoed", zie de aan leek. bij 35, 15, p. 17. 19. nunc: „nu", daar Amor zich gunstig betoond heeft. i) E. P. Schulze fJb. 1884, 182). ») F. H. Grebe (Stadia Catulliana p. 45). 81 mutuis animis amant amantur. 20 imam Septumius misellus Acmen mavolt quam Syrias Britauuiasque: uno in Septumio fidelis Acme facit delicias libidinisque. quis ullos homines beatiores 25 vidit, quis venerem auspicatiorem ? 27. DRINKLIEDJE. Metrum: Phalaeceus, zie 1. Minister vetuli puer Falerni, inger mi calices amariores, ut lex Postumiae iubet magistrae ebrioso acino ebriosioria at vos quo lubet hinc abite, lympbae, 5 vini pernicies, et ad severos migrate: bic merus est Thyonianus. 20. amant amantur: = inter se amant, cf. Phaedr. U, 2, 1. 21. misellus: „verliefd". 22. Syrias Britanniasquet „zulke rijke landen als Syrië en Brittannië", cf. Propert. II, 16, 10 die alias iterum naviget Illyrias. 24. facit delicias: „gebruikt al haar teederheid". 26. venerem: „liefde"; auspicatiorem: auspicatus = „gelukkig begonnen". 27. 1. Minister: de jongen, die den wijn haalt, vgl. Horat Carm. I, 88, 6. vetuli . . . Falerni: de Falerner van den ager Falernus in Campanië was een der beste wijnen. Goede Falerner moest ongeveer 15 jaar oud zijn, vgl. Plinius, Nat. Hist. XXIII, 20 Falernum nee in novitate nee in nimia vetustate corpori salubre est. Media eius aetas a quinto decimo anno inciptt. 2. Inger: = ingere, cf. die, duc, fac, fer; amariores: d.w.z. ongemengd. 3. lex magistrae: men koos gewoonlijk door het lot een magister bibendi, die 't feest regelde, en hield zich aan zijn bepalingen omtrent de verhouding van wijn en water; hier is een vrouw magistra. 6. severos: „de matigen", (die alleen water drinken). 7. hict de dichter houdt zijn beker in de hoogte; Thyonianus: Bacchus heette Thyoneus naar zijn moeder Semele of Thyone. Enk, Elegiaci. 6 82 34. HYMNE TER EERE VAN DIANA. Meirum: 1. 2. 8: , _ | , A w ^ G1*00"6*- 4: , _ \ , , w Pnerecrateus. Dianae sumus in fide puellae et pueri integri: Dianam pueri integri puellaeque canamus. O Latonia, maximi 5 magna progenies lovis, quam mater prope Deliam deposivit olivam, montium domina ut fores ailvarumque virentium 10 saltuumque reconditorum amniumque sonantum. 84. 1. flde: „bescherming". 2. integri i = casti. 7. Deliam i zie Ov. Met. VI, 333 sq. 8. deposivit» = deposuit „ter wereld bracht"; pono tooi po-s(i)no is een samenstelling van de onde praepositie pö (Grieksch kxo) en sino, en vormde het perfectum regelmatig po-aivi, evenals het supinum po-siium. Posui ontstond, doordat de analogie van monitum naast een sup. positum een perfect posui deed ontstaan. 9. Diana is als jachtgodin montium custos nemorumque virgo (Hor. Carm. HL. 22, 1), vgL ook Hom. Odyss. VL 102 o'én S' " kpreyuq eitre mt' etjpe* tovêxip*, I Jj kxt« 'Yrpytrov wepifx.nY.tTov $j 'EpCfitxv&ov. 11. reconditornm» de strophen van het gedicht zijn xxri avvó.ftixv d. w. z. er is geen metrische pauze tusschen het eind van het eene vers en het begin van het volgende; eindigt een vers met een klinker, dan moet de klinker geëlideerd worden, als het volgende met een klinker begint; dus reconditor'(um) amniumque; va. 22 Romuliqu'(e) antique. 83 Tu Lucina dolentibus Iuno dicta puerperis, tu potens Trivia et notho es 15 dicta lumine Luna. Tu cursu, dea, menstruo metiens iter annuom rustica agricolae bonis tecta frugibus explea 20 Sis quocumque tibi placet sancta nomine, Romulique, antique ut solita es, bona sospites ope gentem. 13. Diana werd te Rome met Iuno Lucina (= de aan het licht brengster), de godin der geboorte vereenzelvigd. Ook Artemis was geboorte-godin. „Artemis ia niet slechts doodsgodin, doch waakt ook over het leven en wel voornamelijk over dat van het vrouwelijk geslacht . . . Ook de aanstaande moeders roepen haar aan, want zij, die doodsgodin is, kan natuurüjk ook uit doodsgevaar bevrijden" (Vürtheim). 16. Trivia: Diana wordt als maangodin vereenzelvigd met TLyiarri TpioSïrcc, de nachtgodin, potens t wegens haar toovermacht, Saipioveg 9jv ippiatrouct xxl aSxvxTOt rpoftéoitm (Tooverpapyrus 2829 uit Parijs), nothot „van de zon geleend". Reeds Parmenides (geb. + 610 v. Chr.) wist, dat de maan haar licht van de zon kreeg; vgl. wat Plutarchus (contra Colot 16) van hem aanhaalt WKTipxef -xs.pl yoitotu a?A>fieuev aAA érpiov , e/ tó3' cdi I t(j> ) nox: „avond". 86 seu vetus in trivio ïlorida serta lapis: et quodcumque mihi pomum novus educat annus, libatum agricolae ponitur ante deo. flava Ceres, tibi sit nostro de rure corona 15 spicea, quae templi pendeat ante fores; pomosisque ruber custos ponatur in hortis, terreat ut saeva ialce Priapus aves. vos quoque, felicis quondam, nunc pauperis agri custodes, fertis munera vestra, Lares. 20 tune vitula innumeros lustrabat caesa iuvencos, nunc agna exigui est hostia parva soli agna cadet vobis, quam circum rustica pubes 18. novus annus s annus ~- „jaargetijde", cf. Verg. Georg. n, 516. 14. ante: adverb. „voor ik er zelf een neem", agricolae . .. deos „den landelijken godheden". 15. Omdat door de coniunctivi sit (vs. 15) en ponatur (vs. 17) na den indicativus ponitur (vs. 14) de samenhang minder duidelijk is, volge hier de korte inbond van het eerste deel onzer elegie: „ik wensch mij een vita iners met een beseheiden inkomen (1-^5). Dat zullen de goden mij verleenen (7—10), want ik heb ze steeds geëerd (11—14) en zal ze verder blijven eeren (15—24)". flava i het epitheton flavus is van 't rijpe koren, dat Ceres als Godin van den oogst vertegenwoordigt, op de Godin zelf overgebracht, vgl. Servius* verklaring bij Georg. L 96 flava dicttur propter aristarum colorem in maturitate. Reeds in de Ilias V. 600 lezen wij van ^nvSr, t\y)[trfn)p. rure i „landgoed". 18. Priapus j is de God der vruchtbaarheid by planten en dieren. Zijn beeld werd uit vijgen- of populierenhout vervaardigd en met menie roodgeverfd (ruber). Hij hield een sikkel in de hand en diende als vogelverschrikker en beschermer tegen dieren. Zijn dienst was niet oer-Italisch, maar uit Lampsacus, aan den Hellespont, geïmporteerd. 19. felicis: = divitis; vgl. beatus = dives. Waarschijnlijk had Tibullus, evenals Vergilius en Propertius, een deel van zijn bezit verloren door Octavianus' verdeeling van landerijen aan zyn veteranen in 41 v. Chr. 20. fertis: munera ferre = auferre ss pêpeoScu — ontvangen: het praesens, fertis drukt de gewoonte uit. vestrat „de u toekomende". Larest sc: rurales, veld-godheden, beschermers van kudden, velden en veldvruchten. 21. tune: in betere dagen. 87 clamet 'io messes et bona vina date', iam modo iam possim contentus vivere parvo 25 nee semper longae deditus esse viae, sed Canis aestivos ortus vitare sub umbra arboris ad rivos praetereuntis aquae. nee tarnen interdum pudeat tenuisse bidentem aut stimulo tardos increpuisse boves, 30 non agnamve sinu pigeat fetumve capellae desertum oblita matre referre domum. at vos exiguo pecori, furesque lupique, parcite: de magno est praeda petenda grege. bic ego pastoremque meum lustrare quotannis 35 et placidam soleo spargere lacte Palem. adsitis, divi, nee vos e paupere mensa dona nee e puris spernite ïictilibus: 25. „Moge ik slechts eindelijk, eindelijk (iam... iam) kunnen...": weigerend antwoord aan hen, die hem aanspoorden zijn vita pauper en iners te laten varen, om krijgstochten te gaan meemaken; lamlam door een ander woord gescheiden ook Verg. Aen. XII, 179: iam melior iam diva („mij eindelijk beter gezind") precor. possim: = mihi liceat. 26. longae . . . viae: „verre krijgstochten". 27. In het sterrenbeeld de hond (Canis) is de schitterendste ster de Sirius, wiens opgaan in den tijd der grootste hitte valt („hondsdagen"). 28. rivos: pluralis, daar er steeds nieuw water voorbij stroomt ad rivos praetereuntis aquae: vgl. Lncret. II. 29, 30 prostrati in gramine motti / propter aquae rivum sub ramis arboris altae; Horat. Carm. I. 1, 22. 29—30. pudeat i coniunctivus potentialis, zoo ook pigeat (vs. 31); wij gebruiken het futurum ; bldentes; bidens (uit bis en dens) = 1°. een houweel met 2 tanden, 2°. een schaap, dat reeds 2 tanden heeft grooter dan de andere melktanden; hier = 1°.; tenuisse, increpuisse: inf. aorist. 35. hlct „hier", op mijn kleine landgoed. 36. Op het Palilia- (of Parilia-) feest, 21 April, besprenkelde men het beeld der herdersgodin Pales met melk, vgl. Ov. Fast. IV, 721—862. placidam: proleptisch; = ut placida sit. 38. puris . . . ïictilibus: „onversierd aardewerk"; bij Cicero, Verr. IV. 49 staat argentum purum als tegenstelling van caelamm. 88 fictilia antiquus primum sibi lecit agrestis pocula, de facili composuitque luto. 40 non ego divitias patrum fructusque requiro, quos tulit antiquo condita messis avo: parva seges satis est; satis est requiescere lecto ai Heet et solito membra levare toro. quam iuvat inmites ventos audire cubantem 45 et dominam tenero continuisse sinu aut, gelidas hibernus aquas cum fuderit Auster, securum somnos igne iuvante sequi! hoe mihi contingat: alt dives iure, furorem qui maris et tristes ferre potest pluvias. 50 o quantum est auri pereat potiusque smaragdi, quam fleat ob nostras ulla puella vias. te bellare decet terra, Messalla, marique, ut domus hostiles praeferat exuvias: me retinent vinctum formosae vincla puellae, 55 et sedeo duras ianitor ante forea 39. fictUia i aarden vaatwerk werd tegen het einde der Republiek alleen nog gebruikt bij sacrale handelingen (Plin. N. H. XXXV, 46 [158] en door de armen (vgl. Ov. Met VUI, 668); de rijken hadden zilveren en gouden schalen. 44. solito: staat kro notvoö bij lecto en toro. 46. continuisse< infin. aor.; tenero . . . sinu: vrij „in mijn teedere omarming". 47. fuderit t perf. fut., omdat de gelidae aquae niet vielen, voordat Auster hen uitgestort had. 48. somnos . . . sequi: = somno se tradere, cf. Seneca, Oedipus 682 otium ac somnum sequi. igne i „haardvuur", vgl. Horat. Carm. I. 4.3 ac neque iam stabulis gaudet pecus aut arator igni; Verg. Buc. 7. 49 en volg. De behagelijke warmte van den haard maakt slaperig. 51. Constr.: pereat potius quantum est auri smaragdique. 52. quam: = quam ut. 54. De wapenrustingen van overwonnen vijanden hingen de Romeinen in het vestibulum, cf. Verg. Aen. VU, 183 multaque praeterea sacris in postibus arma, j captivi pendent currus, curvaeque secures; praeferat: „toone". 56. Delia werd streng bewaakt, zie I, 2, 6 claudilur et dura ianua firma sera. ianitor: „als een echte portier''; in de Grieksche en Romeinsche letterkunde speelt de deur de rol, die in de moderne literatuur het venster speelt 89 non ego laudari euro, mea Delia; tecum dum modo sim, quaeso segnis inersque vocer. te spectem, suprema mihi cum venerit hora, te teneam moriens deficiënte manu. 60 flebis et arsuro positum me, Delia, lecto, tristibus et lacrimis oscula mixta dabia flebis: non tua sunt duro praecordia ferro vincta, neque in tenero stat tibi corde silex, illo non iuvenis poterit de funere quisquam 65 lumina, non virgo sicca referre domum. tu manes ne laede meos, sed paree solutis crinibus, et tenens, Delia, paree genia interea, dum fata sinunt, iungamus amores: iam veniet tenebris Mors adoperta caput; 70 iam subrepet iners aetas, neque amare decebit, dicere nee cano blanditias capite. nunc levis est tractanda venus, dum frangere postes non pudet et rixas inseruisse iuvat 57. laudari: „zich krijgsroem verwerven", cl. Propert L, 6,29 non ego sum laudi, non natas idoneus armis. 60. vgl. cu/rrx Brxvüv (Anthol. Palat. VU, 735, 5). 61. arsuro . . . lecto: de lijkbaar (feretrnm), die met den doode verbrand werd. vgl. Ovid. Met XTV, 746 en volg. 63. Reeds Homerus spreekt van o~i§-r,pztov ffrop (D. XXIV, 205), vgL ook Odyss. XXm, 103 trol S' xkl KpxStY] OTepStorépri èori XiS-oto. 64. vincta: „ompantserd". 67. tu: legt geen nadruk op den persoon, maar op het verzoek; vgl. Hor. Carm. L 9, 16 nee dulcis amores / sperne, puer, neque tu choreas. 71. Iners: „traag makend", actief gebruik van het adj. aetas: — senectus. 72. cano . . . capite: ablativus absolutus: vgl. Plantus, Mercator 305 tun capite cano amas, senex nequissime ? 73. frangere: „openbreken", &upo%ox&», zie Ter. Adelph. 102. 74. rixas: met medeminnaars. 90 hic ego dux milesque bonus: vos, signa tubaeque, 75 ite procul, cupidis vulnera ferte viris, ferte et opes: ego composito securus acervo despiciam dites despiciamque lamem. L 3. Tibullus, die Messalla op een krijgstocht naar het Oosten volgde, bleef op Corcgra ziek achter (30 u. Chr.). Korte inhoud : 1—9. De dichter voelt zijn einde naderen. 9—22. Waarom heb ik niet naar Delia's waarschuwingen geluisterd? 23—34. Red mij, Isis. 33—52. Welk een heerlijke tijd was 't, toen Saturnus op aarde regeerde; toen kende men geen schepen, geen reizen. Spaar mij, Jupiter, ik ben onschuldig. 53—80. Maar als ik nu reeds sterven moet, dan zal Venus mij naar het Elysium geleiden, niet naar de smartenrijke onderwereld. 80—94. Hem wensen ik de onderwereld toe, die mij van Delia wegvoeren wil om krijgstochten te maken; boe verheug ik mij haar weer te zien! Ibitis Aegaeas sine me, Messalla, per undas, o utinam memores ipse cohorsque mei! me tenet ignotis aegrum Pbaeacia terris: abstineas avidas, Mors, precor, atra, manua abstineas, Mors atra, precor: non hic mihi mater 5 quae legat in maestos ossa perusta sinus, non soror, Assyrios cineri quae dedat odores 76. cupidis: sc divitiarum. 78. Tusschen rijkdom en armoede ligt de paupertas van Tibullus als aurea mediocritas. I. 8. 1. Ibitis . . . Messalla: n.1. ipse cohorsque. 2. cohors: het gevolg van Messalla. De cohors bestond uit jonge mannen van aanzienlijken stand, die het bestuur wilden leeren kennen en zich verrijken, en verder uit ambtenaren en dienaren, zooals lictores, praecones, scribae, haruspices enz. 3. ignotis: „vreemd"; Phaeacia: — Corcgra. 6. Het was de plicht der bloedverwanten de asch van den doode met wijn en melk te besprenkelen, te drogen en van reukwerk voorzien in een urn te bewaren. 7. Assyrios i „Syriseh" en in 't algemeen „Oostersch", daar de Oostersche waren door Syrische havens naar Rome werden gebracht, zie Prop. H, 13, 80. 91 et fleat effusis ante sepulcra comis, Delia non usquam; quae me cum mitteret urbe, dicitur ante omnes consuluisse deos. 10 illa sacras pueri sortes ter sustulit: illi rettulit e trinis omnia certa puer. cuncta dabant reditus: tarnen est deterrita numquam, quin fleret nostras respiceretque vias. ipse ego solator, cum iam mandata dedissem, 15 quaerebam tardas anxius usque moras. aut ego sum causatus aves aut omina dira Saturnive sacram me tenuisse diem. o quotiens ingressus iter mini tristia dixi offensum in porta signa dedisse pedem! 20 audeat invito ne quis discedere Amore, aut sciat egressum se prohibente deo. 8. ante sepulcra i = ante rogum. 9. mitteret > „laten gaan". 10. dicitur: drukt geen twijfel uit; vgl. 1,5,10 te dicor votis eripuisse meis. 11. pueri: sc. sortilegi. Op het forum, by den Circus Maximus en op de hoofdstraten van Rome stonden waarzeggers en sterrenwichelaars, sortes: stukjes hout, waarop bepaalde woorden of zinnen waren geschreven; zij werden door elkaar in een urn gedaan, en dan getrokken (tollere). 12. trinis: = tribus; drie gunstige loten gaven zekerheid; 't getal 3 is heilig. 13. dabant: „beloofde"; numquam: = non. 14. respiceretque: respicere „vreezen", eig. angstig omzien naar, vgl. Caes. B. Civ. I, 6, 2 respicere ac timers. 15. mandata dedissem: mandata dare = de laatste bevelen geven, „afscheid nemen". 17. aves: auspicia. 18. Vele Romeinen beschouwden den Sabbath als een dies nefastus, een dag, waarop men niets belangrijks kon ondernemen, zonder dat 't ongelukkig afliep, zie Ovid. Rem. am. 220, Ars am. 1.415, Horat. Sat I. 9. 69. sacram . . . diem: subject; tenuisse: = retinui&se. 20. Het was een verkeerd voorteeken, om met den voet tegen den drempel te stooten, vgl. Cic. De divin. H, 84. 22. aut: „anders". 92 quid tua nunc Isis mihi, Delia, quid mihi prosunt illa tua totiens aera repulsa manu, quidve, pie dum sacra colis, pureque lavari 25 te (memini) et puro secubuisse toro? nunc, dea, nunc succurre mihi (nam posse mederi picta docet templis multa tabella tuis), ut mea votivas persolvens Delia voces ante sacras lino tecta fores sedeat 30 bisque die resoluta comas tibi dicere laudes insignis turba debeat in Pharia. at mihi contingat patrios celebrare Penates reddereque antiquo menstrua tura LarL quam bene Saturno vivebant rege, priusquam 35 tellus in longas est patefacta vias! nondum caeruleas pinus contempserat undas 23. tna Isis: „uw lievelingsgodin, bas". De vereering oer Egyptische godin Isis drong te Rome ten tijde van Sulla door; in 68 v. Chr. werd ze verboden, maar met weinig succes. 24. aera: het sistrum, een soort klepper met dunne bronzen metaalstaafjes en klokjes, die op de Isisfeesten heen en weer geschud werd (repulsa). Metaalklank moest de booze geesten verdrijven. 26. quidve: sc prodest mihi. 27. posse mederi: ac. te; bis redde vooral uit gevaren op zee. 29. att „opdat". 30. lino tecta : Herodotus H, 37 zegt van de Aegyptische priesters sff-S*T« ipopiowt ei ipètc )jvknv ftoCmff . . . «AAjjf Se tript ioSrr.rx sin eg«rrt /\a,(3eïv; 't witte linnen was een symbool van reinheid. 81. bisque die: bij zonsop- en ondergang. resoluta: mediaal, el Verg. Aen. UI, 66 lltades crinem de more solutae. Het losmaken van hèt haar wijst op het zich overgeven aan de godheid; in sacris nihil solet esse religatum, zegt Servius bij Verg. Aen. IV, 618. 32. Insignis: sc. pulchriludine. Pharia» Alexandrijnsch, naar het eiland Pharos, tegenover de haven van Alexandria, el Hom. Odyss IV, 864. 34. menstrua: een toespeling op de offergaven bestaande uit wierook, bloemen en wijn, die den eersten van iedere maand „nascente luna" (cf. Hor. Carm. m, 28, 2) aan de Laren geofferd werden. 87. contempserat: „had getrotseerd". 93 effusum ventis praebueratque sinum, nee vagus ignotis repetens compendia terris presserat externa navita merce ratem. 40 Ulo non validus subiit iuga tempore taurus, non domito frenos ore momordit equus, non domus ulla fores habuit, non fixus in agris, qui regeret certis finibus arva, lapis, ipsae mella dabant quercus, ultroque ferebant 45 obvia securis ubera lactis ovea non acies, non ira tuit, non bella, nee ensem immiti saevus duxerat arte faber. nunc Iove sub domino caedes et vulnera semper, nunc mare, nunc leti mille repente viae. 50 paree, pater, timidum non me periuria terrent, non dicta in sanctos impia verba deoa quod si fatales iam nunc explevimus annos, fac lapis inscriptis stet super ossa notis: HIC IACBT IMMITI CONSUMPTUS MORTE TIBULLUS, 55 MESSALLAM TERRA DUM SEQUITURQUE MARL sed me, quod facilis tenero sum semper Amori, ipsa Venus campos ducet in Elysios. bic choreae cantusque vigent, passimque vagantes 38. sinum i sc. velorum. 40. presserat i .beladen". 45. Ipsae : „van zelf'. 46. securis s sc. hominibus. 48. duxeratl „door hameren uitslaan" ; Gr. iXxüvuv (II. XX, 270), cf. Verg. Aen. VII, 634: alii thoracas aënos aut leves ocreas lento ducunt argento. 60. leti mille repente viae: „duizend manieren om plotseling (d. w. z. „vóór zijn tijd") te sterven", vgl. Liv. XXII. 17, 3 quo repente diseurau. 51. pater: Iuppiter; timidum: proleptisch. 63. fatales: „de jaren mij door het lot toegewezen". 68. Ipsa Venus; anders geleidt Hermes de zielen der gestorvenen naar de onderwereld. 59. Vergelijk de schildering van het Elysium by Homerus, Odyss. IV, 563 en volg., en die by Vergilius, Aen. VI. 637 en volg. 94 dulce sonant tenui gutture carmen aves; 60 fert casiam non culta seges, totosque per agros floret o do rat is terra benigna rosis; ac iuvenum series teneris immixta puellis ludit, et adsidue proelia miscet Amor. illic est, cuicumque rapax mors venit amanti, 65 et gerit insigni myrtea serta coma. at scelerata iacet sedes in nocte profunda abdita, quam circum flumina nigra sonant: Tisiphoneque impexa feros pro crinibus angues saevit, et huc illuc impia turba fugit; 70 turn niger in porta serpentum Cerberus ore stridet et aeratas excubat ante fores. illic lunonem temptare Ixionis ausi versantur celeri noxia membra rota; porrectusque novem Tityos per iugera terrae 75 60. tenui: „hélder-zingend". 62. Rozen in 't Elysium Prop. IV, 7, 60 muleet ubi Elysias aura beata rosas; Aristoph. Ranae 448: yrup&fliv éc xoXvppbSouq Atiftüuwg kuSeftüSetg. benigna: „gezegend". 66. myrtea: cl. Verg. Buc. 7,61: populus Alcidae gratissima, ottla laccho, f formosae myrtus Veneri, sua laurea Phoebo. 67. Vergelijk de schildering van den Tartarus bij Homerus, Odyss. XI, 576— 601 en die bq Vergilius, Aen. VI, 548 en volg. 68. De rivieren der onderwereld zijn Acheron, Coeytua, Pgriphlegethon, Lethe en Styx. 69. Tisiphoneque: cl. Verg. VI, 570: continuo sontes uttrix (Tisiphone, tutiq — uitio) accincta flagello / Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra / intehtans angues vocat agmina saeva sororum; Impexa: „ongekamd". feros . . . angues: hangt af van het mediale impexa. 78. Ixionis: Ixion beleedigde Iuno en werd tot straf daarvoor aan een eeuwig rollend, vurig rad gebonden; temptaret „trachten te verleiden", „aanranden". 75. Tityos: had Latona willen verleiden; cf. Od. XI576: y.od Ttrvbv eftSou, Yxiric kptM$iog tAov / %elpu.vov ev SaxéSu, b S ix kvvix %üro xté\t&pxt f yïixt Sé fttv fe%ó.Te.p5z xaprifzévu hTaP tnetpov. ■ 95 adsiduas atro viscere pascit avea Tantalus est illic, et circum stagna: sed acrem iam iam poturi deserit unda sitim; et Danai proles, Veneris quod numina laesit, in cava Lethaeas dolia portat aquas. 80 illic sit quicumque meos violavit amores, optavit lentas et mihi militias. at tu casta precor maneas, sanctique pudoris adsideat custos sedula semper anus. haec tibi fabellas referat positaque lucerna 85 deducat plena stamina longa colu; at circa gravibus pensis adfixa puella paulatim somno fessa remittat opua tune veniam subito, nee quisquam nuntiet ante, sed videar caelo missus adesse tibi 90 tune mihi, qualis eris, longos turbata capillos, obvia nudato, Delia, curre pede. hoe precor, nunc illum nobis Aurora nitentem Luciferum roseis candida portet equia 77. Tantalus: had zijn zoon aan de goden voorgezet; cf. Hom. Odyss. XL 683 SOTXÓr ev Alfufi)) circum: adverbium; sc sunt. 79. De Danaiden, de 50 dochters van Danaus, hadden met uitzondering van Hypermnestra hun mannen vermoord. 82. lentas: dtuturnas. 83. VgL hiermee Ter. Heautontim. 273—295. 84. anus: de oude moeder van Delia. 87. pueUa: singularis pro pluralL 90. caelo missus: de uitdrukking is spreekwoordelijk, vgl. Liv. XXü, 29 te aeies repente velut caelo demissa ad auxilium ostendli. 92. nudato: zonder je den ttjd te gunnen, sandalen aan te trekken. 93. Ulumt de dag in de toekomst, waarop ik zal terugkeeren. hunc: (praedicat) „zulk een dag, als ik u beschreef'. 94. Luciferum: de morgenster, de dag zelf, door de morgenster aangekondigd. 96 t 5. Tibullus kan zijn Delia, die haar liefde aan een ander geschonken heeft, niet vergelen. Asper eram et bene discidium me ferre loquebar: at rnihi nunc longe gloria lortis abest namque agor ut per plana citus sola verbere turben, quem celer adsueta versat ab arte puer. ure ferum et torque, libeat ne dicere quicquam 5 magnificum post haec: horrida verba doma. paree tarnen, per te ïurtivi foedera lecti, per venerem quaeso compositümque caput ille ego, cum tristi morbo defessa iaceres, te dicor votis eripuisse meis, 10 ipseque te circum lustravi sulphure puro, carmine cum magico praecinuisset anus; ipse procuravi ne possent saeva nocere somnia, ter sancta deveneranda mola; 5. 1. Asper: = ferox tra, 2. gloriai „grootspraak", fortui bij voelde zich „sterk" genoeg om de Heide weerstand te kunnen bieden, vgL Ov. Met VU, 76 (van Medea) et iam fortis erat. t - o' o 3. Vgl. Callimachus' epigram 1,9 oT J &p irxb KAYtyf/Tl &oxc PepcfJiycxc v su 'VCiUI) fixKXov. tnrrlbns» „de hooge handelshuizen". 20. De Phoeniciérs waren de eerste groote zeevaarders. 21. De dichter gaat nu over tot Egypte, waar Messalla waarschijnlijk ook gestreden heeft qualis et: vrij: „en hoe . . ." Sirius: de hondster Sirius brengt bij zijn opgang den warmsten tijd van het jaar, „de hondsdagen"; in dezen tijd —haU Juni — begint 't water van den Nijl te stijgen. 22. fertUis: „vruchtbaarmakend"; vgL 't aardige spreekwoord bij den ouderen Plinius (NJL XVIU, 48) maiores fertiUasimum in agro oculum domini esse dixerunt. 25. De beste toelichting biedt Suetonius (RaL 241) Aeggptus aeris calorem semperque solem habet; nunquam nubes vel imbres recipit. cuius loca mus fluvius inundat quo pro pluvüa utuntur. 26. plnvio ... Iovl: „de Regengod", Ztlq iérioq. In 't Museum te Napels is een inscriptie IOVI PLVVIA(U) (C. I. L. LX, 824). supplicat: bij Pausanias (I, 24) lezen wij van een Tfc xyxXftx ixiTtbsioyie io-xi ol (= sibi) rou Aix\ misschien heeft Tibullus zoo'n beeld gezien. 101 te canit atque suum pubes nüratur Osirim barbara, Memphlten plangere docta bovem. prunus aratra manu sollerti ïecit Osiris et teneram lerro sollicitavit humum, 30 primus inexpertae commisit semina terrae pomaque non notis legit ab arboribus. hic docuit teneram palis adiungere vitem, hic viridem dura caedere falce comam: illi lucundos primum matura sapores 35 expressa incultis uva dedit pedibua ille liquor docuit voces inflectere cantu, 27. Osirim: Egyptische god der vruchtbaarheid, van akker- en wijnbouw, dien de Grieken met Dionysus (Bacchus) vergeleken, vgl. Herod. U, 144 Oa-ipic Sé êoTi Aióvutoq tutr' EAXaJoc yXöxro'jiu. miratur z „aanbidden". 28. Memphlten . . . bovem t de heilige stier, Apis geheeten (een incarnatie van Osiris, naar men veronderstelde) die te Memphis, de hoofdstad van Beneden-Egypte, in een prachtigen tempel met park werd vereerd. Men vertelde dat hij 25 jaar leefde, en dat hij sich dan verdronk door in den Nijl te springen. Daarna werd hij met groote praal begraven, en de priesters gaven zich over aan de hevigste smart, tot een nieuwe Apis was gevonden. Dan werd een groot feest gevierd, de Theophania. plangere: c. ace.: „zich op de borst slaan van smart om" . . . „betreuren", docta: „ervaren". Wij weten, dat Tibullus hier Callimacbus gevolgd is; we hebben nl. een fragment over (176) eïSolxv (doctam) v)> * saffraankleurig prachtgewaad door de vrouwen bij de Bacchusfeesten gedragen. 47. Tyriae i purpergewaden, geverfd te Tyrus. Ook dit was de kleur van Bacchus, vgL Seneca, Oed. 419 te eaput Tgria cohibere mitra (decet). 48. levis: nl. gevlochten uit teenen. cista i in de cista, oorspronkelijk een cylindervormig teenen mandje, later een doos van kostbaarder materiaal, werden de mystieke beuoodigdheden van den Bacchusdienst rondgedragen; zie ook CatuU. 64.259. occultis . . . sacris: dativus afhangende van conscia. 103 huc ades et Genlum ludis centumque choreis concelebra et multo tempora funde mero: 50 illius et nitido stillent unguenta capillo, et capite et collo mollia serta gerat sic venias hodierne: tibi dem turis honores, liba et Mopsopio dulcia melle leram. at tibi succrescat proles quae facta parentis 55 augeat et circa stet veneranda senem. nee taceat monumenta viae, quem Tuscula tellus candidaque antiquo detinet Alba Lare. 49. hnc ades: de dichter verzoekt Osiris uit 't Oosten te komen om Messalla's verjaardag te vieren, centum: van een onbepaald groot getal, zie Verg. Georg. m, ia Genium: de Genius (hier de Genius van Messalla) is de beschermgod, die volgens antiek en vooral Romeinsch geloof tegelijk met een mensch geboren werd, onafscheidelijk van hem was en eindelijk met hem stierf. Censorinus 3 zegt: Genius est deus cuius in tutela, ut quisque natus est, vivit. De Genius van een vrouw werd haar Iuno genoemd. De feestdag van den Genius was de verjaardag van zijn beschermeling; hij werd dan vereerd als Genius natalis. 50. tempora funde mero < „de slapen bevochtigen", — „wijn drinken"; na het gebruik van veel wijn gaan de slapen kloppen. 51. illius: Genii; bij feestelijkheden werd het beeld van den Genius, even als die der andere Goden, gezaUd en bekranst 63. hodierne: adject in plaats van adverb. = hodie; vgl. Hor. Ep. L 6.20 vespertinus pete tectum. De aangesprokene is de Genius. 64. Uba: vgl. Servius' verklaring bij Vergilius' Aen. VH. 109 liba sunt placentae de farre, melle et oleo saais aptae. Mopsopio: = Attico; Mopsopus (Mótyoxoq) was een mythische koning van Attica. 65. tibi: Messalla. succrescat: „opgroeien" om uw plaats in te nemen. 56. circa stet: de dichter heeft 't volgende beeld voor oogen: de vader gezeten op een stoel, de zonen staande om hem heen. 67. Messalla vernieuwde een deel van de Via Latina, die van Rome tusschen Tusculum en de Albaansche heuvels naar het zuiden liep; taceat: onderwerp is quem detinet etc. (= „de bewoner van . . .") 58. antiquo . . . Lare: behoort bij Alba =s „eerwaardig"; ook steden hadden hun Lar. candida: in de buurt bevindt zich grijze kalksteen. 104 namque opibus congesta tuis hic glarea dura sternitur, hic apta iungitur arte silex. 60 te canet agricola, a magna cum venerit urbe serus, inoffensum rettuleritque pedem. at tu, Natalis muitos celebrande per annos, candidior semper candidiorque venL L 10. De dichter verwenscht den krijgstocht, die hem wacht. Het is het oudste van Tibullus' liederen, en dateert uit + 31 v. Chr. Quis fuit, horrendos primus qui protulit enses? quam ferus et vere ferreus ille luit! turn caedes hominum generi, turn proelia nata, turn brevior dirae mortis aperta via est an nihil ille miser meruit, nos ad mala nostra 5 vertimus, in saevas quod dedit ille feras? 59—60. glarea... silex t er is hier sprake van twee verschillende methoden om de oppervlakte van wegen te maken. Waar het verkeer druk was, werden groote onregelmatig gevormde blokken basalt of andere harde steenen nauwkeurig aan elkaar aangepast (silice sternere). Waar het verkeer minder druk was, gebruikte men kiezel (glarea) dat ingeheid werd, tot 't glad en hard was, (dura; glarea sternitur), zie Livius XLL 27, 6 censores vias sternendas silice In urbe, glarea extra urbem substruendas marginandasque („van een zijpad voorzien") primi omnium locaverunt. sternitur i praesens, omdat de aanleg nog voortduurt. Een „straat" is eigenlijk een (via) strata. 64. candidior < wit was de kleur van het geluk. I. 10. 1. protulit t = Invenit, vgl. Cic. Acad. U, 1, 2 artem memoriae, quae turn primum proferebatur. 2. VgL Tib. I, 1. 63. 3. turn: staat gewoonlijk voor consonanten, tune voor vocalen; in de tegenstelling vs. 11 tune. 5. meruit: merere = „misdoen", cf. Tibullus I, 2, 85 non ego, si merui, dubitem procumbere templis; miser s „arme", d. i. onschuldige. 105 divitis hoe vitium est auri, nee bella fuerunt, ïaginus adstabat cum scyphus ante dapes. non arces, non vallus erat, somnumque petebat securus varias dux gregis inter ovea 10 tune mihi vita foret, Valgi, nee tristia nossem arma nee audissem corde micante tubam. nunc ad bella trahor, et iam quis forsitan hostis haesura in nostro tela gerit latere, sed patrii servate Lares: aluistis et idem, 15 cursarem vestros cum tener ante pedea neu pudeat prisco vos esse e stipite factos: sic veteris sedes incoluistis avL tune melius tenuere fidem, cum paupere cultu stabat in exigua ligneus aede deua 20 7. vitium: „schuld", divitis . . . auri: „het rijkmakende goud'. 8. faginus t de eenvoud van den ouden tijd gebruikte beukenhouten bekers, cf. Ov. Met. VIII, 669 (in 't verhaal van Philemon en Bancis) fabricataque fago pocula. 10. varias: „bontgekleurd"; de dichter kiest dit epitheton om de reden, die wij I» 7, 45 aangaven; want variae oves waren niet gewild, ,est enim vitium lanae, si varia aW (Broekhuizen), vgl. Verg. Georg. UI, 389. dux gregis: hier = pastor. 11. foret: men verwacht fuisset, maar de dichter verplaatst zich in gedachten in t verleden. Valgi: Valgius Rufus, een vriend van Horatius, die consul was in 12 v. Chr. en zelf ook elegieën schreef. 12. micante: „kloppend", vgl. Ov. Fast. Hl. 36 corque timore mftiaf. \ 13. trahor: de syllabe -hor wordt vóór de caesuur in de arsis van den 3den voet onder invloed van den ictus lang. — «Qui a pu lui imposer cette contrainte? H avait perdu son père et ce n'est sürement pas sa mère, dont U parle ailleurs avec attendrissement. II est trés vraisemblable qu'un membre de la familie, un patrun*, avait charge de veiller sar lui" (Cartault). 16. tener: puer. 15—17. De beelden der Lares stonden, uit, hout gesneden, boven den haard in een kastje, 't Lararium. 19. tenuere fidem: sc. homines. 20. deus : de Lar. 106 bic placatus erat, seu quis libaverat uvam, seu de der at sauctae spicea serta comae: atque aliquis votj compos liba ipse ferebat postque comes purum ïilia parva favum. at nobis aerata, Lares, depellite tela, 25 bostiaque e plena rustica poreus hara hanc pura cum veste sëquar myrtoque cauistra vincta geram, myrto vinctus et ipse caput sic placeam vobis: alius sit fortis in armis, stemat et adversos Marte favente duces, 30 ut mihi potanti possit sua dicere facta miles et in mensa pingere castra mero. quis luror est atram bellis arcessere Mortem? imminet et tacito clam venit illa pede. 21. placatus: adiectivum, niet participium, uvam: „een tros (of trossen) druiven''. 23. aUquis: „menigeen". 24. post: daarachter. 26. aerata: met bronzen ponten. Er wordt hier gedoeld op „barbaarsche" vijanden, en daarom heeft 't epitheton aeratus een bizondere beteekenis. Het pilum en andere Romeinsche wapenen waren reeds langen tijd van ijzer gemaakt. Bescherming tegen den vijand was een speciale taak der Lares, zie Propertius III, 3, 11 Hannibalemque Lares Romana sede fugantea. 26. Tusschen 26 en 26 is wat verloren gegaan. Om te kunnen vertalen, vuile men bij hostia 't werkwoord erit aan (= en dan zal u ten deel vallen, enz.). poreus i uit Horat. Carm. III, 23, 4 en Serm. H. 3, 165 weten wij, dat 't een gewoonte was een varken aan de Laren te offeren. Een varken was ook een gewoon dankoffer, als men veilig uit den oorlog terugkeerde. 27. pura: „wit", myrto: de mirt was aan de Lares gewijd, zie Horat. Carm. HL 28, 15. canistra: een uit riet gevlochten, open mandje, waarin offergereedschap, wierook, offerkoeken en meel werd gedragen. 29. sic placeam vobis t d.w.z. niet door krijgsbuit thuis te brengen. 82. Vgl. Ov. Heroid. 1, 31 en volg. 107 non seges est infra, non vinea culta, sed audax 35 Cerberus et Stygiae navita turpis aquae: illic perscissisque genis ustoque capillo errat ad obscuros pallida turba lacua quin potius laudandus hic est quem prole parata occupat in parva pigra senecta casa! 40 ipse suas sectatur oves, at filius agnos, et calidam fesso comparat uxor aquam. sic ego sim, liceatque caput candescere canis, temporis et prisci facta referre senem. interea Pax arva colat. Pax candida primum 45 duxit araturos sub iuga curva boves, Pax aluit vit es et sucos condidit uvae, funderet ut nato testa paterna merum: 85. Infra t „in de onderwereld"; xaru, tvtp&ev. 36. navita: Charon; turpis i „leelijk" cf. Verg. Aen. VI, 299. 37. De dooden behielden als schimmen de gestalte, die zij hadden, toen de dood hen overviel; vgl. Aen. II, 270, VI, 450, Prop. IV, 7, 7 waar de geest van Cynthia aan den dichter verschijnt: eosdem habuit secum, quibus est elata capillis, I eosdem oculos: lateri vestts adusta fuit \ et solitum digito bergllon adederat ignis; zoo ook in moderne „ghoststories". perscissisque genis: „met opengereten wangen"; bij bevige smart sloegen de vrouwen zich op de borst en krabden hun wangen open, vgl. Hom. Ilias XI, 393 rsü Sï yuwuniq fttv r1 ÓLfitpïSpvfoi düi xotpttm. 38. lacus: de rivieren van de onderwereld worden meestal voorgesteld als langzaam stroomende, bijna stilstaande wateren, vgl. Vergil. Aen. VI 823 Cocgti stagna alta vides Stygiamque paludem. 40. occupat: „das Alter überrascht immer, und wenn es noch so spat sich einstelli" (Seyffert). 42. ' aquam: om te baden, vgl. Horat. Epod. 2, 43 uxor vetustis exstruat lignis focum j lassi sub adventum viri. 43. caput: ace. graecus, canis: sc capillis, cf. Ov. Met. UI, 516. 45. Interea: „tot ik oud ben", candida: „in het wit gekleed", zie de aanteekening bij vs. 68 van deze elegie. 47. condidit: in de amphorae of in cadt, „aarden kruiken". 108 pace bidens vomerque nitent, at tristia duri militis in tenebris occupat arma situa 50 rusticus e lucoque vehit, male sobrius ipse, uxorem plaustro progeniemque domum sed veneris tune bella calent, scissosque capillos femina, perfractas conqueriturque fores; flet teneras subtusa genas: sed victor et ipse 55 flet sibi dementes tam valuisse manua at lascivus Amor rixae mala verba ministrat, inter et iratum lentus utrumque sedet a lapis est ferrumque, suam quicumque puellam verberat: e caelo deripit ille deos. 60 sit satis e membris tenuem rescindere vestem, sit satis ornatus dissoluisse comae, sit lacrimas movisse satis: quater ille beatus quo tenera irato fiere puella potest sed manibus qui saevus erit, scutumque sudemque 65 is gerat et miti sit procul a Venere. at nobis, Pax alma, veni spicamque teneto, profluat et pomis candidus ante sinus. 49. bidens : zie de aanteeken. bij TibuU. L 1, 29, p. 87. 60. situs: „roest". Na vs. 50 volgde oorspronkelijk de beschrijving van een landelijk feest, waarvan 51, 52 de laatste regels zijn. 51. e luco t daar is 't landelijke feest gevierd, male sobrius: alles behalve nuchter, d. i. „zeer dronken", vgl. Verg. Aen. IV, 8 male sana. 58. lentus: „onverstoorbaar**. 60. e caelo deripit Ille deos: spreekwoordelijk van een goddelooze daad; oorspr. van de Giganten gezegd; cf. Ovid. Amor. I, 7, 6—7. 64. »■ quem puella tantopere amat, ut iram eius non ulciscatur, sed tantum fleat (Némethy). 67. Op munten wordt Pax vaak afgebeeld met een arenbundel en een hoorn des overvloeds in de hand of met vruchten in den schoot. 68. candidus < wit is de kleur van 't feestgewaad, vooral van 't priestergewaad, zie I, 3, 80. ante: adv. = ante pectus. 109 n. 1. DE AMBARVALLA. Dit gedicht geeft een bizonder mooie beschrijving van de Ambarvalia of het Sacrum Ambarvale, een feest door de landelijke bevolking in 't laatst van April gevierd, wanneer het zaad in de voren was gestrooid. Het doel was zichzelf, 't vee en de akkers van schold te reinigen. Zooals de naam leert (inde dicitur, quod victima arva amblébat), werden de offerdieren rondom de grenzen van ieder stuk bouwland gevoerd en alles wat binnen dien cirkel viel, waa dan onder den invloed van de reiniging. Na de reiniging offerde men aan Ceres en Bacchus een varken, een lam en een kalf (suovetaurilia) en onderzocht de ingewanden. Daarna volgde een vroolijk maal; vgl. Verg. Georg. I, 338. Om den tijd te bepalen, waarin het gedicht ontstond, is vers 83, waarin Messalla's Aquitaansche triumf (27 v. Chr.) wordt vermeld, de eenige aanwijzing. Het gedicht is dos na dien datum geschreven, misschien in 26 v. Chr. Quisquis aflest, faveat: fruges lustramus et agros, ritus ut a prisco traditus extat avo. Bacche, veni, dulcisque tuis e cornibus uva pendeat, et spicis tempora ciuge, Gerea luce sacra requiescat humus, requiescat arator, 5 et gr ave suspenso vomere cesset opua solvite vincla iugis: nunc ad praesepia debent plena coronato stare boves capite. II. 1. 1. Met de woorden fauete linguis ! (iLtfr/)(is.ÏTe) verzocht de priester bij het begin van een godsdienstige handeling stilte. In sacris taciturnilas necessarius favor est; favet ore quis per taciturnitatem, zegt een oude Horatius-commentator. VgL Verg. Aen. V, 71 ore fauete, Ov. Fast I, 71 linguisque animisque favete. 3. cornibus: Bacchus heet y.tpx(rtpbpoq, rxupsyjpütq; hoorns zijn het teeken van vruchtbaarheid en kracht. 6. luce: = die. 6. suspenso vomere: aan een paal, vgl. Ovid. Fast. I, 665 rusticus emeritum palo suspendat aratrum. 7. iugis: „van de ossen". 110 omnia sint operata deo: non audeat ulla lanilicam pensis imposuisse manum. 10 vos quoque abesse procul iubeo, discedat ab aris, cui tulit hesterna gaudia nocte Venua casta placent superis: pura cum veste venite et manibus puris sumite fontis aquam. cernite, fulgentes ut eat sacer agnus ad aras 15 vinctaque post olea candida turba comas. di patrii, purgamus agros, purgamus agrestes; vos mala de nostris pellite limitibus, neu seges eludat messem fallacibus herbis, neu thneat celeres tardior agna lupoa 20 tune nitidus plenis confisus rusticus agris ingeret ardenti grandia ligna ioco, turbaque vernarum, saturi bona signa coloni, ludet et ex virgis extruet ante casas. eventura precor: viden ut felicibus extis 25 9. omnia: menschen en vee. operatat „bezig met", 't Is waarschijnlijk dat operatus oorspronkelijk niets met 't werkwoord operari te maken had, maar een adjectivische vorming van opera was, zooals moratus (geaard) van mos, dolatus van dos; 't beteekent dan eigenlijk „vol opera voor"; omnia sint operata: „laat allen vereeren". 15. fulgentes i „brandend", sacer agnus t „het offerlam". 16. turba t „de landlieden". 19. fallaces herbae: de groene halmen, die geen korrels in de aren hebben, maar door.hun weelderig uiterlijk bedriegen, messem: — spem messis. 21. tune: dan, wanneer gij onze beden verhoort nitidus: „welgedaan", vgl. Horat. Epist L 4, 16 me pinguem et nitidnm bene curata cute vises. 22—24. Vreugdevuren en loofhutten I 23. Als de knechts bij het oogstfeest uitgelaten zijn, is dat een teeken, dat de meester rijkelijk oogst; saturi: — „rijk". De vernae, jonge in huis geboren slaven, genoten veel vrijheid en werden goed behandeld; er is bier sprake van kinderspelen, zooals bij Horatius,Serm. H, 8, 247 aedificare casas, plostello adiungere mures. 24. ante i sc ante focum. 111 significet placidos nuntia fibra deos? nunc mini fumosos veteris proferte Falernos consulis, et Chio solvite vincla cado. vina diem cel eb rent: non festa luce madere est rubor, errantes et male ferre pedes. 30 sed 'bene Messallam' sua quisque ad pocula dicat, nomen et absentis singula verba sonent gentis Aquitanae celeber Messalla triumphis et magna intonsis gloria victor avis, huc ades aspiraque mihi, dum carmine nostro 35 redditur agricolis gratia caelitibua rura cano rurisque deos. his vita magistris desuevit querna pellere glande famem: 26. nuntia: „voorspellend", fibrai „flbrae sunt iecoris extremilatcs" (Festas). 27. nunc t na afloop van 't offer, fumosos: de wijn werd in de rookkamer (fumarium) bewaard, veteris consulis: zooals wfl het jaartal, zoo schreef men te Rome den naam van den consul op de kruik. Falernos: sc. cados, wat uit vs. 28 aangevuld kan worden; zie over den Falerner de aanteekening bij CatolL 27, 1, p. 81. 28. vincla: nl. de met pik bestreken kurk, cf. Horat. Car. III, 8, 9: hic die» corticem adstrictum pice demovebit amphorae. Men mengde den zoeten Chioswijn met den zuurderen Falerner, cf. Hor. Sat L 10, 24: ut Chio nota. (merk) si conmixta Falerni est. 29. vina diem celebrentt vino dies celebretur. non: behoort bij est rubor. madere: „dronken zijn", cf. Plaut. Most. 1,4,7: ecquid videor tibi ma-ma-madere ? 31. bene Messallam: sc. valere iubeo. 32. absentis: Messalla woont het feest niet bij; singula verba: „singulis propemodum verbis redeat eius mentio" (Dissen). 34. Tonsores kwamen pas 300 v Chr. te Rome, cf. Varro De re rustica II, 11,10 tonsores in Italiam primum venisse ex Sicilia dicuntur post Romam conditam anno 4'53. 35. aspirare: eig. van gunsligen wind gezegd; = favere, cf. Ov. Met. 1,3. De als een god aangeroepen Messalla moet den dichter even als de Muzen of Apollo een lied ingeven. 87. vita: homines, genus humanum. 112 illi compositis primum docuere tigillis exiguam vlridi tronde operire domum; 40 illi etiam tauros primi docuisse ïeruntur servitium et plaustro supposuisse rotam. turn victus abiere feri, tum consita pomus, turn bibit inriguas fertilis hortus aquas, aurea tum pressos pedibus dedit uva liquores 45 mixtaque securo est sobria lympha mero. rura ïerunt messes, calidi cum sideris aestu deponit flavas annua terra comas. rure levis verno flores apis ingerit alveo, compleat ut dalei sedula melle lavos. 50 agricola adsiduo primum satiatus aratro cautavit certo rustica verba pede et satur arenti primum est modulatus avena carmen, ut ornatos diceret ante deos, agricola et minio suffusus, Bacche, rubenti 55 primus inexperta duxit ab arte choroa 44. Inriguas: actief; anders meestal pass., b.v. Horat Sat H, 16: inriguo nihil est elutias horto. 46. securus: „van zorgend bevrijdend". 47. femnti sc ab Ulo inde tempore. sideris : solis. 48. annuai quotannis. comas: de aren, cf. Ov. Amor. HL 10, U: prima Ceres docuit turgescere semen in agris / falce coloratas subsecuilque comas. . 49. rure < — ruri. flores; „bloemensap"; volgens anderen: „stuifmeel". 51. adsiduo . . . aratro: = adsidue arando. satiatust „toen hij genoeg had van . . .", cf. Hom. Ilias XI, 87 sxti t' ïwpksvxro %ttpxq / TÓcflttuv SsCptX fJ.OLY.p0L. 52. certo ... pede: eert is numeria. 64. ornatos: op feestdagen bekranste men de beelden der goden. 55. Het begin van het drama gaat op de Dionysosfeesten terug. Men wreef zich het gezicht met roode verf in. 56. inexperta . . . ab arte t „met onbedreven kunst"; ab eig. „uitgaande van", dan „met", ducere choros: — y^oprfyüv, „koren (dramatische spelen) aanvoeren". 113 huic datus a pleno, memorabile munus, ovili dux pecoris parvas auxerat hircus opea rure puer verno primum de flore coronam fecit et antiquis imposuit Laribua 60 rure etiam teneris curam exhibitura puellis molle gerit tergo lucida vellus ovia hinc et femineus labor est, hinc pensa colusque, fusus et adposito pollice versat opus: atque aliqua adsiduae textrix operata Minervae 65 cantat, et adplauso tela sonat latere, ipse quoque inter agros interque armenta Cupido natus et indomitas dicitur inter equaa illic indocto primum se exercuit arcu: ei mihi, quam doctas nunc habet ille manus! 70 nee pecudes, velut ante, petit: fixisse puellas gestit et audaces perdomuisse viroa hic iuveni detraxit opes, hic dicere iussit 67. huic: den yoprfyóq; de Romeinen meenden ten onrechte (Hor. Ars poëtica, 220 carmine qui tragico vilem certavit ob hircum) dat de tragedie zoo genoemd werd, omdat den overwinnaar in den wedstrijd een rpó/yoq „bok" als prijs ten deel viel; in werkelijkheid is de rpovyuSi* = rpoiyuv iiSr), daar de saters, die de koren vormden, in boksgedaante voorgesteld werden. ovïU t „geitenstal", vgl. Ov. Met. XIII, 828 in ovilibus haedi. 58. parvas auxerat hircus opes > de bedoeling is: de hircus, die voordeel aangebracht had aan zijn bezitter (pleno . . . ovili), zal ook den ontvanger rijk maken. 63. hinc t mm e veilere ovia. 64. = pollice fusum versante fit opus mm füa ducuntur, vgL de aanteek. bij Cahül. 64, 311, p. 74. 65. Minervae t „het weven", operata Min.: = operam dans telae. 1 66. laterei van later „tegel", baksteen; gewichten van baksteen voor het strakhouden der draden aan den weefstoel die bij het weven tegen elkaar sloegen. 73. detraxit opes t de jonge man moet veel geld uitgeven, om geschenken voor zijn meisje te koopen; detraxit en iussit zijn gnomische perfecta, aanduidend wat gebeurd is en zal gebeuren. Enk, Elegiaci. g. 114 limen ad iratae verba pudenda senem; hoe duce custodes furtim transgressa iacentes 75 ad iuvenem tenebris sola puella venit et pedibus praetemptat iter suspensa timore, explorat caecas cui manus ante viaa a miseri, quos bic graviter deus urget! at ille felix, cui placidus leniter adflat Amor. 80 sancte, veni dapibus festis, sed pone sagittas et procul ardentes hinc precor abde ïaces. vos celebrem cantate deum pecorique vocate voce: palam pecori, clam sibi quisque vocet aut etiam sibi quisque palam: nam turba iocosa 85 obstrepit et Phrygio tibia curva sono. ludite: iam Nox iungit equos, currumque sequuntur matris lascivo sidera fulva choro, postque venit tacitus furvis circumdatus alis Somnus et incerto Somnia nigra peda 74. Iratae t sc puellae. pudenda« teere woordjes in den mond van een senex zijn belachelijk. 75. Iacentes t dormientes. 83. voce vocare; .luide aanroepen", ct Verg. Aen. VL 247: voce vocatie Hecaten. 84. »'»— sibi quisque: „zachtjes", om zijn geheim niet aan de aanwezigen te verraden, „maar", zegt het volgende vers, „voorzichtigheid ia niet noodig, want . . ." 86. obstrepitt sc votis amantia. tibia curva: de Phrygische fluit was van onderen gekromd, adunco tibia cornu (Ov. Met ffl, 533), zie de aanteek. bij CatolL 64, 263, p. 71. I 88. matris: bij currum; de nacht is de moeder der sterren, hvTtpic dpcxvtot, vuktoc pikx Twwt puXobnK (Orpb, a. 6, 6); Theocritiie,^ 2, M8 noemt de sterren: o.o~riptc Vrtifam (eü»ï*e« - qoieau) jear' èunvyav Nwwè« OToiSoi. lascivo . . . choro: „in vroolijken dans". 115 H. 2. CORNUTUS' VERJAARDAG. Tibullus wenscht zijn vriend Cornutus, die sinds korten tijd gehuwd is, geluk met zijn verjaardag. Volgens Broekhuizen echter is Cornutus nog niet getrouwd; uxor (vs. 11) is dan „aanstaande vrouw". Dicamus bona verba: venit Natalis ad aras: quisquis ades, lingua, vir mulierque, fave. urantur pia tura focis, urantur odores, quos tener e terra divite mittit Araba ipse suos Genius adsit visums honores, 5 cui decorent sanctas mollia serta comas. illius puro destillent tempora nardo, atque satur Hbo sit madeatque mero, adnuat et, Cornute, tibi, quodcumque rogabis. en age (quid cessas ? adhuit ille) roga! 10 auguror, uxoris fidos optabis amores: iam reor hoe ipsos edidicisse deoa nee tibi malueris, totum quaecumque per orbem fortis arat valido rusticus arva bove, nee tibi, gemmarum quidquid felicibus Indis 15 nascitur, Eoi qua maris unda rubet. vota cadunt: viden ut strepitantibus advolet alis 11. 2« 1. Dicamns bona verbat bona verba dicere = favere linguis. Natalis; =■ genius natalis, zie de aanteek. bij Tibull. I, 7, 49, p. 103. venit> ■» ueniet ad aras s vgl. Ovidius' gedicht op den verjaardag van zijn vrouw (Trist. V, 5, 9): araque gramineo viridis de caespite flat / et velet tepidos nexa corona focos. 4. tenen = mollis, „verwijfd". 5. Genius t voor de verlenging der syllabe -us zie de aanteek. op Tibull. L 10, 13. honorest deze bestonden uit wierook, wijn en koeken; bovendien werd het beeld van den Genius bekranst en gezalfd (vgl. vs. 6 en volg.). 10. adnultt perfectum. 12. edidicisse: Cornutus heeft zijn bede aan de goden al vaak uitgesproken. 15. tibi t sc. malueris. feUcibus: divitibus. 16—17. Eoi . . . maris: de Perzische golf. rubet: door de stralen van de in de nabijheid opgaande zon. caduntt „uitvallen", hier „gelukkig uitvallen"; de uitdrukking is aan 't dobbelspel onUeend, cf. Ter. Adelph. 740. 116 flavaque coniugio vincula portet Amor, vincula quae maneant semper, dum tarda senectus inducat rugas inïiciatque comas. 20 hac veniat Natalis avi prolemque mmistret, ludat et ante tuos turba novella pedea H. 5. Dit gedicht, dat uit het jaar 20 v. Oir. dateert, dankt zijn ontstaan aan de verkiezing van M. Valerius Ctorvinus Messalla Messalinus, den oudsten zoon van M. Valerius Messalla Corvinua, in het college der quindecimvüi taais faciundit et Sibyllinis hbrit mtpieiundit. 1—18. Geef, o Phoebus, den nieuwen priester — Messalinus — een juist inzicht, opdat hij de hem toevertrouwde spreuken der Sibylle goed verklaart. 19-68. Met uw hulp heeft immers de SibyUe ook de waarheid verkondigd, toen zij Aeneas den toekomstigen bloei van het door hem te attchten rijk voorspelde. 67—80. Wat andere Sibylle's verkondigden, dat is nu voorbij. 80—104. Moge zulke onheilvoorspellende voorteekenen niet meer voorkomen, moge de nieuw benoemde priester slechts geluk en voorspoed uit de boeken lezen ; dan zal een gelukkige tijd aanbreken. 105-112. De dichter, die zich zijn eigen ongelukkige liefde voor Nemesis herinnert, vraagt haar smeekend: „drijf mij niet tot het uiterste, opdat ik eenmaal Messalinus' triumf bezingen kan". Phoebe, fave: novus ingreditur tua templa sacerdos: huc age cum cithara carniinibusque venL nunc te vocales impellere pollice chordas, 18. flava» „geel" is de kleur van het huwelijk, als 'tzinnebeeld van brandende Uefde; ook de sluier van de bruid is saffraankleurig of vuurkleurig (flammeut). coniugio: tamquam pignus afferena conlugii firml; vincula: de banden van trouwe liefde. 21—22. hac . . . avi» onder dit voorteeken", zie vs. 17. 18, vgL Ov. Met. VI, 433: hac ave eoniuncti Progne Tereusque, parentes \ hac ave sunt facti. turba noveUa: nepotes; tuos: o Cornute. L Phoebe j de dichter spreekt tot ApoUo Palatinus, den Apollo Kitharoidos van Scopas. Dit beeld stond in den Palatijnschen tempel van ApoUo, die door Octavianus9 0ctober28 ingewijd was, en waar de Sibyllijnsche boeken werden bewaard. Ovidius Metamorph XL 155 geeft ons een beschrijving van Scopas' Apollo Kitharoidos. 117 nunc precor ad laudes flectere verba mea ipse triumphali devinctus tempora lauro, 5 dum cumulant aras, ad tua sacra venl sed nitidus pulcherque veni: nunc indue vestem sepositam, longas nunc bene pecte comas, qualem te memorant Saturno rege fugato victori laudes concinuisse IovL 10 tu procul eventura vides, tibi deditus augur scit bene, quid fati provida cantet avis; tuque regis sortes, per te praesentit haruspex, lubrica signavit cum deus exta notis; te duce Romanos numquam ïrustrata Sibylla, 15 abdita quae senis fata canit pedibus. Phoebe, sacras Messalinum sine tangere chartas 4. precor t c ace c. laf. vgl. Ov. Her. 18. 82 et nunquam placldas esse precarer aquas. 5. triumphali . . . lauro i met een lauwerkrans getooid, had Apollo zijn overwinning op de Titanen bezongen. Zie va. 9. 10. 7. vestem: het lange sleepgewaad, de palla. S. sepositami „terzijde gelegd voor de feestdagen", d. w. z. „kostbaar", longas comas: Apollo is cXY.spcrsY,bfJ.rfi. 11. procul: behoort bij vides; procul videre = providere. In de verzen 11—16 worden de 4 voornaamste methoden om de toekomst te leeren kennen genoemd: le. nit de vlucht der vogels (augurium), 2e. door het lot (per sortes, zie Tib. I, 8, 11), 3e. uit de ingewanden der offerdieren (haruspicina), 4e. door het raadplegen der libri Sibyllini. 14. lubrica exta: hart en lever, notis: nota — o~t\(etXtv. 15. De Sibyllijnsche boeken, waarin de toekomst van Rome voorspeld werd, waren volgens het verhaal afkomstig van een zieneres, de Sibylle van Cumae. De oudste boeken verbrandden in 83 v. Chr.; de Senaat liet in 76 v. Chr. echter nieuwe samenstellen met behulp van orakelspreuken te Erythrae, Ilium, op Samos, in Sicilië, Africa en Italië verzameld. Men raadpleegde ze, ingeval zich wonderen (prodigia) of buitengewone onheilen voordeden. 16. canit: ook nu nog. senis pedibus: in hexameters. 17. sacras . . . chartas: de libri Sibyllini, nu in den tempel op den Palatinus. 118 vatis, et ipse precor quid canat illa doce. haec dedit Aeneae sortes, postquam ille parentem dicitur et raptos sustinuisse Lares; 20 nee fore credebat Romam, cum maestus ab alto Ilion ardentes respiceretque deos. (Romulus aeternae nondum formaverat urbis moenia, consorti non habitanda Remo; sed tune pascebant herbosa Palatia vaccae 25 et stabant humiles in Iovis arce casae. lacte madens illic suberat Pan ilicis umbrae et facta agresti lignea falce Pales, pendebatque vagi pastoris in arbore votum, garrula silvestri fistula sacra deo, 30 ïistula, cui semper decrescit arundinis ordo: nam calamus cera iungitur usque minor, at qua Velabri regio patet, ire solebat exiguus pulsa per vada linter aqua ia haec t de Sibyüe van Cumae, vgl. Verg. Aen. VI, 77. sortes i .orakelspreuken". 20. raptos: „aan den vijand ontrukt", sustinuisse t sa umeris. 21 22. ardentes > te verbinden met Ilion en deos; deos: ■= templa deorum, vgl. Verg. Aen. III, 275. Het distichon bevat geen plaats- ol tijdsbepaling, doch dient alleen, om aan te toonen, dat Aeneas' gemoedstoestand goddelijke troost noodig maakte. Aeneas ontving het orakel na volbrenging van zijn tocht (zie vs. 45 en 62), te Cumae. 26. in Iovis arce: in Capitolio. J7. Pan lacte madens: de landelijke godheden werden bjj offers met melk besprenkeld, zie I, 1, 35. 20. votum s een geschenk voor den god, vgL Verg. Buc, 7,24; Nemes. 1,14. 30. sUvestri . . . deo: Silvanus. 88. Velabri: het Velabrum was een vlakte tusschen het Capitool, den Palatinus en den Aventinus zich uitstrekkend van de rivier naar het Forum; het was, tot het water geloosd werd door de Cloaca Maxima, een moeras, voortdurend door den Tiber overstroomd, sis Prop. IV, 2, 7: hac quondam Tiberinus iter faciebat et aiunt / remorum auditos per vada pulsa sonos. 119 illa saepe gregis diti placitura magistro 35 ad iuvenem festa est vecta puella die, cum qua fecundi redierunt munera ruris, caseus et niveae candidus agnus ovis) „Impiger Aenea, volitantis frater Amoris, Troica qui profugis sacra vehis ratibus, 40 lam tibi Laurentes adsignat Iuppiter agros, iam vocat errantes hospita terra Lares. illic sanctus eris, cum te veneranda Numici unda deum caelo miserit indigetem ecce super fessas volitat Victoria puppes; 45 tandem ad Troianos diva superba venit ecce mini lucent Rutulis incendia castris: iam tibi praedico, barbare Turne, necem. ante oculos Laurens castrum murusque Lavini est Albaque ab Ascanio condita Longa duce. 50 te quoque iam video, Marti placitura sacerdos 36. De magister is dezelfde als de iuvenis. 39. Hier begint de voorspelling van de Sibylla aan Aeneas. 40. sacra: de Penaten, cf. Verg. Aen. II, 717. 41. Over den ager Laurens, het gebied van Laurentum was Latinus koning, die Aeneas gastvrij ontving. 48, 44. Cf. Liv. I, 2, 6: Secundum inde proelium (tegen de Etruriërs) Latinis, Aeneae etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs est, quemcunque eum dici ius fasque est, super Numicium flumen (nu de Rio torto, waarin Aeneas verdronk): jhvem Indigetem appellant. De bij den Numicius vereerde Pater indiges of Deus indiges „de inheemscbe God" werd later voor denzelfden gehouden als Aeneas en als Aeneas Indiges vereerd, zie ook Dionysius Halicarn. L, 64, 5. 44. caelo: dat.: „naar den hemel". 47. De voorspelling gaat in een visioen ow; de priesteres ziet den heelen toekomstigen loop der Romeinsche geschiedenis voor oogen; mihi: dat. ethicus. RutuUs . . . castris t ablat. loei. incendia i dit feit wordt bij Vergilius niet vermeld. 49. Aeneas bouwde dadelijk na zijn landing een sterkte in het gebied der Laurentini (Verg. Aen. X, 635 Laurentia castra) en daarna Lavinium; Alba Longa werd door Ascanius gesticht. 120 Dia, Vestales deseruisse focos, concubitusque tuos furtün vittasque iacentes et cupidi ad ripas arma relicta dei carpite nunc, tauri, de septem montibus herbas, 55 dum licet: hic magnae iam locus urbis erit Roma, tuum nomen terris fatale regendis, qua sua de caelo prospicit arva Ceres, quaque patent ortus et qua fluitantibus undis Solis anhelantes abluit amnis equos. 60 Troia quidem tune se mirabitur et sibi dieet vos bene tam longa consuluisse via vera cano: sic usque sacras innoxia laurus vescar, et aeternum sit mihi virginitas". haec cecinit vates et te sibi, Phoebe, vocavit 65 iactavit fusas et caput ante comas. 5a IUa t zij heet ook wel Rhea Silvia. Vestales deseruisse focos s sc. ad aquam petendam; cf. Or. Fast. UI, 11 en volg. 53. Verbind: furtim concubitus, zoodat furtlm adiectivisch gebruikt wordt C= furtivos), cf. populum late regent (Verg. Aen. I, 21). Iacentes t „quae delapsae erant reluctanti puellae" (Dissen). 51. cupidi t „in liefde ontbrand". 57. terris fatale regendis: „is voorbeschikt om over de wereld te heerschen". 58—60. De bedoeling is: „overal, waar de aarde bebouwd wordt, in het Oosten en Westen". 60. amnis: Oceanus, die ook bij Homerus xórxfiog genoemd wordt 61. set nl. in haar dochterstad Rome, vgl. Prop. IV, 1, 53 en 87. 62. tam longa . . . vla: door zulk een lange reis te ondernemen, vos s Aeneas en zijn makkers. 63. sic: „op deze voorwaarde", nl dat ik de waarheid spreek. Innoxia: in passieve beteekenis = zonder geschaad te worden; laurus vescar: de waarzegsters aten laurierbladeren, om in geestvervoering te komen; de „laurus" was immers aan Apollo, die de Sibyllae inspireerde, heilig. 66. Verbind ante caput. 67—70. De dichter geeft de namen van vier Sibyllae, wier orakelspreuken door de commissie van 76 v. Chr. (zie vs. 15) in de nieuwe verzameling opgenomen waren. 121 quidquid Amalthea, quidquid Marpesia dixit Herophile, Phyto Graia quod admonuit, quaeque Aniena sacras Tiburs per flumina sortes portarat sicco pertuleratque sinu — 70 haec fore dixerunt belli mala signa cometen, multus ut in terras deplueretque lapis, atque tubas atque arma ferunt strepitantia caelo audita et lucos praecinuisse fugam. ipsum etiam Solem defectum lumine vidit 75 iungere pallentes nubilus annus equos et simulacra deum lacrimas fudisse tepentes fataque vocales praemonuisse boves — 67. De constructie is: quidquid Amalthea, quidquid Herophile dixit, quod Phyto admonuit et quod admonuit <^ Sibylla ^> Tiburs, quae sacras sortes per flumina Aniena portarat . . . haec fuerunt olim (vs. 79). Amalthea: bij Lactantius (Div. instit. L 6) heet de Cumaansche Sibylla zoo, Tibullus maakt echter onderscheid tusschen de in vs. 15 genoemde Sibylla van Cumae, en deze Amalthea; de a van Amalthea is lang in overeenstemming met de 3T van den Griekschen vorm 'A/tzaAS-eiöi. Marpesia . . . HerophUe: de Sibylle uit Marpessus bij Troia. 68. Phytoi een Samische Sibylle. Graia: in tegenstelling met de Trojaansche Herophile. 69. quaeque i quae is femin. en que verbindt het aan Phyto, „en zij die"; Aniena: adiectivum van Anio te verbinden met flumina. Tiburs: adiectivum mm Tiburttna, de Sibylla van Tibur is Albunea; zij droeg haar spreuken droog door de rivier den Anio. 71. haec: nomin. plur. fem., vgl. CatuU. 64, 820. belli mala signa cometen: de verschijning van een comeet wees op oorlog. Tibullus heeft hier 't oog op de voorteekenen, die aan den moord op Caesar voorafgingen (vgl. Ovid. Metam. XV, 783 en volg.), en op de teekenen die daarop volgden (vgl. Verg. Georg. I, 466 en volg.). 74. Iucos: vert „stemmen uit de heilige wouden", fugam: nederlagen van Romeinsche legers, zooals bij Philippi. 75. Vgl. Plinius, Nat Hist. U, 30(98) flunt prodigiosi et longiores solis defectus, quales occiso dictator» Caesare et Antoniano bello totius paene anni pallore continuo. 122 haec ïuerunt olim: sed tu iam mitis, Apollo, prodigia iudomitis merge sub aequoribus, 80 et succensa sacris crepitet bene laurea flammis, omine quo felix et sacer annus erit. laurus ubi bona signa dedit, gaudete coloni; distendet spicis horrea plena Ceres, oblitus et musto leriet pede rusticus uvas, 85 dolia dum magni deficiantque lacus, ac madidus baccho sua festa Palilia pastor concinet: a stabulis tune procul este lupi! ille levis stipulae sollemnis potus acervos accendet, flammas transilietque sacraa 90 et fetus matrona dabit, natusque parenti oscula comprensis auribus eripiet, nee taedebit avum parvo advigilare nepoti balbaque cum puero dicere verba senem. tune operata deo pubes discumbet in herba, 95 79. fuorunt: het perfectum duidt aan, dat al deze rampen tot het verleden behooren. 80. merge sub aequoribus s vgl. Eurip. Iphig. T. 1193 S-aAxccoe *ki%tt WXVTX TO-vSpdiXU» JCXXa. 81. Men voorspelde uit 't knetteren der laurierbladeren; luid knetteren beteekende geluk, vgl. Ovid. Fasti I, 344 et mm exiguo laurus adusta sono. 85. obUtust „bespat". 86. dum i „totdat". doUa . . . lacus: het uitgeperste sap kwam eerst in een lacus (bak), daarna ia dolia (tonnen), waarin het gisten moest, vgl. Cato's voorschrift De re rustica 113: de leen quamprimum vinum in dolia indito. post dies XL diffundito inamplioras. 87. PaliUa t zie de aanteek. bij Tibullus L 1. 36. sua t 't feest was immers een herdersfeest. 89. sollemnis: (ace. plur.) „ieder Jaar terugkeerend". 90. Vgl. Propertius, IV, 4, 7a 91. Bedoeld wordt de yyrpet. de pot-kus, zoo genoemd omdat de kusser de persoon, die hij kuste, bij de ooren hield, zooals men met een amphora doet. 93. Grootvader past op't kleine kind. advigilare: „erbij waken, als het slaapt". 123 arboris antiquae qua levis umbra cadit, aut e veste sua tendent umbracula sertis vincta, coronatus stabit et ipse calix. at sibi quisque dapes et festas extruet alte caespitibus mensas caespitibusque torum. 100 ingeret hic potus iuvenis maledicta puellae, postmodo quae votis inrita facta velit: nam ferus ille suae plorabit sobrius idem et se iurabit mente fuisse mala. pace tua pereant arcus pereantque sagittae, 105 Phoebe, modo in terris erret inermis Amor. ars bona: sed postquam sumpsit sibi tela Cupido, heu heu quam multis ars dedit ista malum! et mihi praecipue: iaceo cum saucius annum et faveo morbo cum iuvat ipse dolor, 110 usque cano Nemesim, sine qua versus mihi nullus verba potest, iustos aut reperire pedes. at tu, nam divum servat tutela poetas, praemoneo, vati paree, puella, sacro, 96. arboris . . . cadit: „waar een oude boom een bewegelijke schaduw verspreidt", levis umbra i „foliis et fronde arborum leviter aura motis ipsa umbra micat et contremiscit". 97. veste: de toga werd op stokken uitgespreid, om er een tent van te maken, vgL Ov. Faat III, 529. 10a ferus . . . suae: „hij die kort geleden zoo hard tegen zijn geliefde (sua is subst.) was". 106. pace tuat „met uw goedvinden". 106. modo: bij inermis. 107. ars: „de boogschutterskunst". 108. dedit . . . malum: vgl. het antwoord der Meteüi aan den dichter Naevius: dabunt malum Metelli Naevio poetae. 110. cum: „daar"; eum met den indicativus in een causalen zin is een overblijfsel uit het Oud-Latijn, bv. Plaut. Rudens 1234 tu pauper es quom nimis sancte piu's (pius es). 111. Nemesim: de opvolgster van Delia, vgl. Ovid. Am.m, 9.81 Sic Nemesis longum, sie Delia nomen habebunt, \ altera cura recens, altera primus amor. 124 ut Messalinum celebrem, cum praemia belli 115 aute suos currus oppida victa feret, ipse gerens laurus: lauro devinctus agresti miles *io' magna voce 'triumphe' canet tune Messalla meus pia det spectacula turbae et plaudat curru praetereunte pater. 120 adnue: sic tibi sint intonsi, Phoebe, capilli, sic tua perpetuo sit tibi casta soror. H. 6. Op het voorbeeld van den dichter Aemilius Macer, die zich aan den krijgsdienst gaat wijden, denkt ook Tibullus er over het kamp op te zoeken, daar de koelheid van zijn geliefde Nemesis hem tot wanhoop brengt. Maar weldra voelt hij, dat hij niet zonder haar kan leven en smeekt haar bij de nagedachtenis van haar overleden zuster hem weer haar liefde terug te geven. Castra Macer sequitur: tenero quid Het Amori? sit comes et collo fortiter arma gerat? et seu longa virum terrae via seu vaga ducent 115. Toen Messalinus de eer van een triumph ten deel viel (nl. in 11 na Chr.), was Tibullus reeds overleden. 116. currusi de wagen van den triumphator. oppida victa: afbeeldingen der veroverde steden werden in den stoet meegedragen, cl. Ovid. Trist. IV. 2, waar een triumf uitvoerig beschreven wordt. 119. Vgl. hiermee Sellars karakterschets van den sympathieken dichter: *he is the idealising poet ol a friendEhip as loyal as that of Horace for Maecenas, as fervent as that of Catullus for Calvus and Verannius. His affection for Messalla mingles with all his joys, interests, and cares" . . . "he anticipates the pride which the father will feel in the triumphs which await his future career". 121. sic: zie vs. 63 van dit gedicht. II. 6. 1. Macer: Aemilius Macer uit Verona, de vriend van Vergilius en Ovidius, die in 16 v. Chr. In Azië stierf Ovidius vertelt in zijn autobiografie (Trist. IV, 10. 43): saepe suas volucres legit mihi grandior aevo / quaeque nocet serpens, quae iuvat herba, Macer. Macer schreef dus een Ornithogonia (volucres) en Theriaca, een leerdicht over geneeskrachtige kruiden. 125 aequora, cum telis ad latus ire volet? ure, puer, quaeso, tua qui ferus otia liquit, 5 atque iterum erronem sub tua signa voca quod si militibus parces, erit bic quoque miles, ipse levem galea qui sibi portet aquam. castra peto, valeatque Venus valeantque puellae: et mini sunt vires et mihi facta tuba est 10 magna loquor, sed magnifice mihi magna locuto excutiunt clausae fortia verba fores. iuravi quotiens rediturum ad limina numquam! cum bene iuravi, pes tarnen ipse redit acer Amor, fractas utinam, tua tela, sagittas, 15 si licet, extinctas aspiciamque faces! tu miserum torques, tu me mihi dira precari cogis et insana mente nefanda loquL iam mala finissem leto, sed credula vitam spes fovet et fore eras semper ait melius. 20 spes alit agricolas, spes sulcis credit aratis semina, quae magno faenore reddat ager; haec laqueo volucres, haec captat harundine pisces, cum tenues hamos abdidit ante cibus; spes etiam valida solatur compede vinctum 25 4. ad latus t „aan de zijde van Macer". 7. Ille quoque i Tibullus zeU. 11. magna locuto < magna loqui =- utyctkYjyopaJv. 14. Ipse: „van zelf'. 20. fore eras semper alt melius: vgl. Theocritld.4.41 StcxpuiTu fjpi), fike BaTTe- t«v_' eiüptov iaver' apLttvov. / skxiSeg tv %w>t sumere — „vieren", et Terentius, Adelphi 287 hilare hunc sumamus diem. 24. vestro choro: „door u bezongen te worden". IV. 4. 1. ApoUo is na.Xt^i%iz*Of", afweerder van het kwaad. 2. intonsa coma: zie de aanteeken. bij Tib. II, 5. 8. 9. sapores: „kruidensappen", vgL Verg. Georg IV, 62. 10. cantus: .tooverspreuken". fessa: „ziek", cf. Horat. Carm. saec. 63 qui salutari levat arte feaaoa / corporis artus. 11. fata: „vroegtijdige dood". 129 pone metum, Cerinthe; deus non laedlt amantes. tu modo semper ama: salva puella tibi est uil opus est fletu: lacrimis erit aptius uti, 21 si quando fuerit tristior illa tibi. 22 at nunc tota tua est, te solum candida secum 17 cogitat et frustra credula turba sedet Phoebe, fave: laus magna tibi tribuetur in uno corpore servato restituisse duos. 20 iam celeber, iam magnus eris, cum debita reddet 23 certatim sanctis laetus uterque focia tune te felicem dieet pia turba deorum, 25 optabunt artes et sibi quisque tuaa IV. 5. Cerinthus' verjaardag. Qui mihi te, Cerinthe, dies dedit, hic mihi aanctus atque inter festos semper habendus erit te nascente novum Parcae cecinere puellis servitium et dederunt regna superba tibi uror ego ante alias: iuvat hoe, Cerinthe, quod uror, 5 si tibi de nobis mutuus ignis adest 22. tristior: irata, cf. Ter. Adelphi 82, quid tristises, „waarom zoo boos ?" 17. candida: „trouw". 18. credula turba: ieder der bewonderaars van Sulpicia meent, dat hij haar speciale gunst geniet sedet t in de ontvangkamer, waar de jongelui, die Sulpicia het hof maken, wachten, om nieuws omtrent haar ziekte te vernemen. 23. celeber: „druk bezocht", eigenlijk van den tempel; op den god overgebracht : „gevierd". „Memor hic, si recte video, poeta est locorum apud alioa poetas, ubi Apollo se pulchrum quidem dici sed neque düs neque hominibus venerabilem videri queritur" (Hartman). 24. focis i er is vuur op 't altaar. IV. 5. 4. regna superba i imperium potens. 6. de nobis: „wat mij betreft", „in mijn geval", vgl. Plaut. Pseudolus 122 de istac re in oculum utrumvis conquiescito. Enk, Elegiaci. 9 130 mutuus adsit amor, per te dulcissima furta perque tuos oculos per Geniumque rogo. mane Geni, cape tura libens votisque faveto, si modo, cum de me cogitat, ille calet 10 quod si forte alios iam nunc suspiret amores, tum precor infidos, sancte, relinque focos. nee tu ais iniusta, Venus: vel serviat aeque vinctus uterque tibi vel mea vincla leva sed potius valida teneamur uterque catena, 15 nulla queat posthac quam soluisse dies. optat idem iuvenis quod nos, sed tectius optat: nam pudet haec illum dicere verba palam, at tu, Natalis, quoniam deus omnia sentis, adnue: quid refert, clamne palamne roget? 20 IV. 6. Salpicia's verjaardag. Natalis Iuno, sanctos cape turis acervos, quos tibi dat tenera docta puella manu. tota tibi est hodie, tibi se laetissima compsit, staret ut ante tuos conspicienda focoa illa quidem ornandi causas tibi, diva, relegat: 5 7. per i behoort bij dulcissima furta; per wordt in eedsformule's vaak van 't woord, waarbij het hoort, gescheiden, vgL Livins XXm, 9, 2 per ego te, fili, quaecumque rara libens lungunt parentibus, precor, Terentius, Andria 834 per ego te deos on. Verg. Aen. IV, 814 per ego kas lacrimas . . . te. 8. Geniumque: zie Tibull. U, 7, 49 en de aanteekening bij dat vers. 9. mane: vocativus van 'tonderwetsche woord minus — bonus. 11. iam nunc: Sulpicia is veel ouder dan Cerinthus, die nauwelqk amori maturus is. 17. Cerinthus durft niet goed voor zfln Uefde uitkomen, omdat Sulpicia in stand zoo ver boven hem staat en bovendien ouder is, zie de inleiding p. Xffl. IV. e. t. Natalis Iuno« zooals iedere man zijn Genius heelt, zoo is de beschermgodheid van de vrouw Iuno, aan wie zij op haar verjaardag ottert, en bij wie zij zweert. 2. docta: Sulpicia ia dichteres; soo heet ook Cynthia, het meisje van Propertius, docta puella (L 7, 11). 131 est tarnen, occulte cui placuisse veilt at tu, sancta, fave, neu quis divellat amantes, sed iuveni quaeso mutua vincla para. sic bene compones: ullae non ille puellae servire aut cuiquam dignior illa viro. 10 nee possit cupidos vigilans deprendere custos faUendique vias mille ministret Amor. adnue purpureaque veni perlucida palla: ter tibi fit libo, ter, dea casta, mero. praecipit et natae mater studiosa quod optet: 15 illa aliud tacita, iam sua, mente rogat. uritur, ut celeres urunt altaria flammae, nee, liceat quamvis, sana fuisse velit sit iuveni grata ut, veniet cum proximus annus, bic idem votis iam vetus adsit amor. 20 IV. 13. Aan de Geliefde. Sommigen, die in den Albius van Horatius' Ode I, 88: Albl, ne doleas plus nlmlo memor üunitis Glgcerae neu miserabiles decantes elegoa, cur tibi iunior laesa praeniteat flde onzen Tibullus zien, meenen, dat deze elegie aan Glycera gewijd is. Nulla tuum nobis subducet femina lectum: 11. possit: optativus. 13. perlucida i Sia. Propertius spreekt met opzet niet van zijn eerste liefde voor Lycinna, om Cynthia gunstig te stemmen. cepit t de Romeinsche erotici stellen het voor, alsof de liefde een krijgsdienst is; de strijder wordt overwonnen en gevangen genomen. suis . . . ocellis : let op het r ij m der twee vershelften; vgL vs. 6 nullo... consilio, vs. 7 toto.. .anno, vs. 8 adversos ... deos, vs. 12 hirsutaa ... /eras. 2. cupidinibus: „liefde". 8. deleelts „deed neerslaan", lumina: = oculos; constantis ... fastus: genitivus qualitatis; lumina constantis fastus „den vroeger steeds trotschen blik". 4. inpositis . . . pedibus: de overwinnaar in den worstelstrijd zet zijn voet op den hals of het hoofd van den overwonnene; bv. Curtius Rufus IX. 7. 22 pedem super cervicem iacenti imposuit. 6. castas odisse pueUas: Propertius wil zeggen, dat hij laag staande vrouwen zocht. ') Zie voor onze opvatting dezer elegie Giri, Sul primo libro delle Elegie di Properzio, Palermo, 1898 en Hollstein, De monobibli Properti sermone, Diss. Marburg 1911, p. 61. 136 inprobus et nullo vivere consilio. et mihi iam toto furor hic non deficit anno, cum tarnen adversos cogor habere deos. Milanion nullos fugiendo, Tulle, labores saevitiam durae contudit Iasidoa 10 nam modo Partheniis amens errabat in antris, ibat et hirsutas illaqueare feras; ille etiam Hylaei percussus vulnere rami saucius Arcadüs rupibus ingemuit. ergo velocem potuit domuisse puellam: 15 tantum in amore preces et benefacta valent 6. Inprobus: „wreed", nullo . . . consUlot = temere, „zonder doel", „roekeloos". 7. furor biet „deze hartstochtelijke liefde voor Cynthia". mihi deficits deficere is absolnnt gebruikt = cessare; mihi is dat „van den betrokkene", toto . . . anno: voor den ablativus, die den tijd, waarin, uitdrukt, in plaats van den accus. van duur, vgl. Caes. Bell. G. I, 4. 1 cum esset pugnatum continenter horis quinque. 8. cum: concessivum c. indicativo; tarnen: nl. niettegenstaande mijn vurige liefde, cogor: nl. door een onverbiddelijk noodlot. 9. Milanion t de Arcadiër Milanion won door zijn volhardende liefde het hart van de bergnymf Atalante, de dochter van Iasus (lasius, Iasion); vgl. Ovid. Ars am. II, 185 en volg. nullos fugiendo . . . labores: vgl. Xenoph. Cyneg. I, 1 MoAaviW Sè Totroï/Tov ÓTepétryre \ xw$ av róyrptpu Tffi kpièfitvrfi', oL yip slSx to\( bScóc. 19. deductae quibus est fallacia lunae: „die bedriegelijk voorgeeft dat gij de maan van den hemel neertrekken kunt", vgl. H, 4, 15 nam cui non ego sum fallaci praemia vati ? De dichter, die geen vertrouwen in de toovenaressen heeft, zegt ironisch „helpt mij en ik zal u gelooven". 20. sacra piare: = sacra piando facere „zoenoffers brengen". 21—22. De dichter vraagt te maken, dat Cynthia hem wederliefde schenkt. 22. palleat: vgl. Ovid. Ars am. L 729 palleat omnis amans ; hic est color aptus amanti. 23. crediderim vobis: mm crediderim vobis vos. 24. Cytinaeis i = Thessalicls; Cytina was een stad in Thessalië, het land der tooverhunst. ducere: = deducere bij sidera, reducere bij amnes. 25. anti „of, indien het niet mogelijk is Cynthia te vermurwen, sero: behoort bij revocatis. 27. Propertius wil de vreeselijkste geneesmiddelen „branden en snijden" toepassen (fcai yo\p oi iaxpoi yudowi yuu réftvouo-iv sx' kyocSrü Xen. Anab. V, 8, 18). 138 qua non ulla meum femina norit iter. 30 vos remanete, quibus facili deus adnuit aure, sitis et in tuto semper amore pares: in me nostra Venus noctes exercet amaras, et nullo vacuus tempore defit Amor. hoe, moneo, vitate malum: sua quemque moretur 35 cura, neque adsueto mutet amore torum. quod si quis monitis tardas adverterit aures, heu referet quanto verba dolore mea! L 2. Aan Cynthia. Quid iuvat ornato procedere, vita, capillo, et tenues Coa veste movere sinus, aut quid Orontea crines perfundere murra, teque peregrinis vendere muneribus, naturaeque decus mercato perdere cultu, 5 nee sinere in propriis membra nitere bonis? . SI. remanete t „blijft rustig thuis", dens l Amor. 32. pares: „eensgezind". 83. in me . . . noctes exercet amaras t „gebruikt bittere nachten als een wapen tegen mij". 35. malum : „hopelooze liefde". 36. enras „bron van zorg", „voorwerp van genegenheid" = geliefde. 38. referet: =• in memoriam revocabit. I. 2. 1. procedere: „zich op straat vertoonen", „uitgaan", zie Tibull. IV, 2, 11, p. 127. vitai „lieveling", mij dierbaar als 't leven. 2. tenues: de Coa vestie, op het eiland Cos (Küc) geweven, was van dnnne doorschijnende purperkleurige zijde; Coa veste: ablat. qualitatis bij sinus, cf. Verg. Aen. V, 609 per mille coloribus arcum; sinus: plooien; de bewegingen van Cynthia'a lichaam deelen zich mee aan haar gewaad. Coa veste sinus: bijna = Coae vestis sinus. 8. Orontea: van uit Antiochia aan den Orontes werden de voortbrengselen van Arabië naar Rome getransporteerd. 4. vendere: — commendare. muneribus: ablat. instrum. 5. mercato: passivum. 6. propriis t „aangeboren". 139 crede mihi, non ulla tuae est medicina figurae: nudus Amor formae non amat artificem. adspice, quos submittat humus formosa colores, ut veniant hederae sponte sua melius, 10 surgat et in solis formosius arbutus antris, et sciat indociles currere lympha vias. litora nativis praefulgent picta lapillis, et volucres nulla dulcius arte canunt non sic Leucippis succendit Castora Phoebe, 15 Pollucem cultu non Hilaira soror, non, Idae et cupido quondam discordia Phoebo, Eueni patriis filia litoribus, 9. submittat i submittere — kvxiréfiirtiv. formosa t proleptisch, colores i „bloemen", TgL Catull. 64, 90. 10. veniant i „groeien", vgL Verg. Georg. I, 64 Wie veniunt felicius oom. 11. antris s „ravijn". 12. indociles: indoctas; adat . . . currere: nL mooier dan kunstmatig aangelegde waterwerken. 14. nulla . . . arte t t(Ji (li) tyrttv tïv_wji», quod nulla ars adest. 15—22. Voorbeelden van vrouwen uit de mythologie die bewijzen, dat natuurlijke schoonheid de mannen boeit 16. Phoebe en Hilaira, dochters van den Messenischen vorst Leucippus (Leucippis), waren de bruiden van Idas en Lynceus, de zonen van den Messeniër Aphareus. Toen Castor en Pollux de meisjes ontvoerden, ontstond er een gevecht, waarin de beide Messeniërs en Castor vielen; vgl. Ov. Fast. V, 699 en volg. 17. — non <^«fc^> filia Eueni, idae et Phoebo discordia (=■ causa discordiae), <[ succendit amantem De dochter van den riviergod Euenus, Marpessa, werd door Apollo bemind, maar door den Messeniër Idas uit zijn tempel ontvoerd in een gevleugelden wagen, dien hij van Poseidon gekregen had. Euenus vervolgde hen, en wierp zich, toen hij hen niet inhalen kon, in de rivier den Lycormas, sinds dien ujd naar hem Euenus genoemd. Idas bereikte Messene, waar ApoUo hem 't meisje afnam. Aan den strijd, tusschen Idas en Apollo ontstaan, maakte Zeus een einde, en bet aan het meisje de kenze, met wien van beiden ze trouwen wilde, üit vrees, dat Apollo haar, als zij oud werd in den steek zou laten, koos zij Idas. Dit ia het verhaal volgens Apoliodorus I, 60, van wien Propertius in één opzicht verschilt: bjj Propertius heeft het gevecht niet in Messenia plaats, maar patriis Utoribus i in ripa patrii fluminis ac. Eueni. 140 nee Phrygium ïalso traxit candore maritum avecta externis Hippodamia rotis, 20 sed facies aderat nullis obnoxia gemmis, qualis Apelleis est color in tabulia non illis studium vulgo conquirere amantes: illis ampla satis forma pudicitia, non ego nunc vereor, ne sim tibi vilior istis: 25 uni si qua placet, culta puella sat est; cum tibi praesertim Phoebus sua carmina donet Aoniamque libens Calliopea lyram, unica nee desit iocundis gratia verbis, omnia quaeque Venus quaeque Minerva probat 30 his tu semper eris nostrae gratissima vitae, taedia dum miserae sint tibi luxuriae. 19—20. Phrygiam maritum: den Phrygiër Pelops, die Hippodamia, de dochter van Oenomaus, bij een wedren won en op een door Poseidon geschonken wagen met gevleugelde paarden wegvoerde, externis ... rotis: de overwinnaar is een vreemdeling. 21. facies: „schoonheid". 22. ApeUels: ApeUes (+ 330 v. Chr.), de beroemdste schilder der Oudheid, wist de vleeschkleur (/tri o.yxv XtVKÓv, kXXi turt/iev) goed weer te geven; ook vond hij het vernis uit; wat de kleuren rijker maakte. quaUs color i cuius color talis erat qualis color in tabulis. 23. vulgo: undique, passim, cf. Ter. Heaut. 446: ea coacta ingratiis / postilla coepit victum vulgo quaerere. 26. istis: verachtelijk van de bovengenoemde amantes. Men kan istis ook als een neutr. plur. verklaren „die ellendige opschik", vgl. Prop. I, 14, 7 non tarnen ista (=■ ,de rijkdommen waarop gij trotsch stjt") meo valeant contendere amori (Dr. J. Mehler). 26. culta: — ornata, vgl. Tibull. IV, 2, 1. 28. Aoniam : Aonië is een andere naam voor Boeotië; de Helicon in Boeotië is de woonplaats der Muzen; Calliopea: de voornaamste der Muzen: cf. Hesiod. Theog. 19:K*XXórri &' fyrtc. vpafipvixkrii ierriv fcxwrüv. 81. nostrae . . . vitae: mihi, dum vivam. 141 L 5. Aan Gallus, die Propertius' plaats tracht in te nemen. Invide, tu tandem voces conpesce molestas, et sine nos cursu, quo sumus, ire pares. quid tibi vis, insane? meos sentire furores? infelix, properas ultima nosse mala, et miser ignotos vestigia ferre per ignes, 5 et bibere e tota toxica Thessalia. non est illa vagis shnilis conlata puellis: molliter irasci non sciet illa tibi. quod ai forte tuis non est contraria votis, « at tibi curarum milia quanta dabit! 10 non tibi'iam somnos, non illa relinquet ocellos: illa feros animis adligat una viroa ah mea contemptus quotiens ad limina curres, cum tibi smgultu fortia verba cadent, et tremulus maestis orietur fletibus horror, 15 et timor informem ducet in ore notam, et quaecumque voles, fugient tibi verba querenti, I. 5. 2. pares: Propertius denkt aan de Grieksche uitdrukking „onder één juk vereenigd", cl. Theocr. 12, 15: i.AAr)/\ouq S'épixri eipybftevoc. xxb rr)q I§w &xXótrar)q é*r* xapstiiv. poneret t levendiger dan posuisset; de dichter denkt zich reeds overleden. rosa t „in een met rozen gevulde urn". 23. extremo pulvere: „over myn asch", locatieve ablativus. clamasset nomen: vgL Odyss. IX, 65 en CatulL 101. 24. VgL sit ooi terra levis. 25. Doride natae: de kinderen van Doris en Nereus, de Nereïden. 26. solvite velat bij gunstigen wind worden de zeilen ontvouwd, feUci: „gelukbrengend". 27. labens: Amor is gevleugeld. 28. mansuetis Utoribus: „door mij een veilige ree te schenken", soclo: „uw lotgenoot". I. 18. 1. Haec certe : de dichter heeft lang tevergeefs naar een eenzaam oord gezocht, taciturna: te verbinden met querenti. 2. vacuüm: sc. hominibu». 8. inpune: „zonder gevaar, ongestoord", cf. Cic De leg. agrar. 0.1,9 labore est factum, ut impune in olio esse possimus. 151 si modo sola queant saxa tenere fidem. unde tuos primum repetam, mea Cynthia, fastus? 5 quod mihi das flendi, Cynthia, principium? qui modo felices inter numerabar amantes, nunc in amore tuo cogor habere notam. quid tantum merui? quae te mihi crimina mutant? an nova tristitiae causa puella tuae? 10 sic mihi te referas levis, ut non altera nostro limine formosos intulit ulla pedea quamvis multa tibi dolor hic meus aspera debet, non ita saeva tarnen venerit ira mea, ut tibi sim merito semper furor et tua flendo 15 lumina deiectis turpia sint lacrimis. an quia parva damus mutato signa colore, et non* ulla meo clamat in ore fides? vos eritis testes, si quos habet arbor amores, fagus et Arcadio pinus amica deo: 20 4. sola: „eenzaam". 5. Vgl. Theocr. Id. II, 64 vïiv Sr) fwvn iotcrx xó&tv rbv ïpurx Sxy-pi/ria ; / ê» t'lvoc apf-utftxt; Ttq [tot %xwv xyxyt toüto; 8. nota: ignominia, vgl. de nota censoria; de dichter is als amator repulsus belachelijk; cl. Phaedr. I. 8. 11 a quo repulsus trlstem sustinuit notam. 10. tristitia: boosheid". 11. sic... ut s zoo waar moogt gij... als... vgl. Tib. II. 5. 63. te referas: se alicui referre = se alicui reddere, vgl. Catull. 107. 5 ipsa refers te nobis. levis: = mobilis. 14. venerit: venio en eo zijn bij Propertius vaak equivalenten van sunt. 15. furor: causa furoris. 16. turpia sint: deformentur. 17—18. De dichter bedoelt „twijfel je aan mijn liefde, omdat ik niet meer, wanneer ik je zie, van kleur verander (vgL Prop. L15.39 quis te cogebat muitos pallere colores en L, 6. 6) en mijn trouwe gezindheid zich niet in woorden uit?" 20. pinna: een Dryade Tlirvc door Pan bemind werd in een pinus veranderd, vgl. Lucian. Dial. deor. 22. 4 en Nonnus, Dion. 42. 259. 152 ah quotiens teneras resonant mea verba sub umbras, scribitur et vestris Cynthia corticibus! ah tua quot peperit nobis iniuria curas, quae solum tacitis cognita sunt foribus! omnia consuevi timidus perferre superbae 25 iussa neque arguto facta dolore querL pro quo, divini fontes, et higida rupes et datur Inculto tramite dura quies; et quodcumque meae possunt narrare querelae, cogor ad argutas dicere solus avea 30 sed qualiscumque es, resonent mihi 'Cynthia' silvae, nee deserta tuo nomine saxa vacent L 19. HEB MIJ LIEF OOK NA MIJN DOOD. Paley zegt van dit gedicht met recht: it ia full of deep feeling and tenderness to Cynthia. Non ego nunc tristes vereor, mea Cynthia, Manes, nee moror extremo debita fata rogo; 21. umbras i — folia. vgl. Verg. Eclog. 9. 20 quis hmnum florentibus herbis / spargeret, aut viridi fontes induceret umbra ? SU. Ital. IV. 681 agit undique flammas \ dispersus ripis ignis, multosque per annos j nutritas fluvio populatur fervidus umbras. 23. iniuria: „ontrouw". 24. quae: quae is een vaag neutrum plural., dat aUes opsomt wat in het woord curae ligt opgesloten, vgl. L 19. 19. foribus: de niet toegelaten minnaar stort zijn klachten uit voor de deur. 26. arguto: „luidklinkend", Uevelingswoord van Propertius, cf. vs. 30 van onze elegie. Met argutus wordt elk doordringend geluid uitgedrukt, bv. arguto pectine van het snorrende geruisch van den weverskam, zie van der Vliet op Aeneis VII. 14. 27. divini fontes: zooals vs. 19. 20 de boomen, zoo spreekt de dichter hier de bronnen toe, vgL Theocr. 8. 38. I» 19. 2. nee moror t „ik bekommer mij niet om", fata: meam mortem; debita. ..rogo: de brandstapel vraagt om 's dichters dood, als iets, waarop hij recht heeft, extremo: „die een einde aan alles maakt". 153 sed ne forte tuo careat mihi funus amore, hic timor est ipsis durior exequiis. non adeo leviter nostris puer haesit ocellis, 5 ut meus oblito pulvis amore vacet illic Phylacides iocundae coniugis heros non potuit caecis inmemor esse locis, sed cupidus falsis attingere gaudia palmis Thessalus antiquam venerat umbra domum. 10 illic, quidquid ero, semper tua dicar imago: traicit et fati litora magnus amor. illic formosae veniant chorus heroinae, quas dedit Argivis Dardana praeda viris; quarum nulla tua fuerit mihi, Cynthia, forma 15 gratior, et (Tellus hoe, ita iusta, sinat) quamvis te longae remorentur fata senectae, cara tarnen lacrimis ossa futura meia 5. poer: = Amor. haesit ocellis: de liefde dringt door middel van de oogen in de ziel. ocelUs t niet te vertalen door „oogjes", maar 'm% oculis, 't deminutivum is aan de taal van het dagelijksch leven ontleend. Zoo beteekent auricula niet altijd het „kleine oor", noch het „oorlelletje", maar het duidt oorspronkelijk het oor aan als een lichaamsdeel, waarop men prijs stelt; in da taal van het dagelijksch leven opgenomen beteekent het spoedig alleen auris, zonder bjjbeteekenis, zooals ook de Romaansche talen leeren, vgl. Fr. oreille, Ital. orecchta. 6. oblito : passive, vgl. Verg. EcL IX. 53 nunc oblita mihi tot carmina. 7. illic: nader verklaard door caecis locis. Phylacides i Protesilaus, de held van <&-j/\ó.y.y) in Thessalië, mocht voor één dag uit de onderwereld naar de aarde terugkeeren om zijn vrouw Laodamia te bezoeken (Hom. Ilias U. 699). 9. falsis . . . palmis: „schijnarmen". gaudiat „haar, die zijn eenige vreugde was". 10. umbra: „als schim". 16. TeUus: de godin der onderwereld. ita: te verbinden met iusta, „in zooverre als zij het mij vergunt". 18. ossa: sc. tua ; futura: sc. sunt. 154 quae tu vrva mea possis sentire favilla! tum mihi non ullo mors sit amara loco. 20 quam vereor, ne te contempto, Cynthia, busto abstrahat a nostro pulvere iniquus Amor, cogat et invitam lacrimas siccare cadentes! Hectitur adsiduis certa puella minia quare, dum Ilcet, inter nos laetemur amantes: 25 non satis est ullo tempore longus amor. IL 3. 'Qui nullam tibi dicebas iam posse nocere, haesisti: cecidit spiritus ille tuua vix unum potes, infelix, requiescere mensem, et turpis de te iam liber alter erit'. quaerebam, sicca si posset piscis harena 5 ia quae: een vage accusativus zonder bepaald antecedent — „zulk een genegenheid", vgl. I. 18. 24. possis sentire : possum beeft bij Propertius zijn kracht vaak geheel verloren b.v. TV. 10. 24 vincere cum Veios posse laboris erat. mea . . . favilla: ablat. van omstandigheden = „bij mijn asch", „wanneer ik asch ben". 24. certa: „zelfs een trouwe geliefde", minis: bedreigingen zijn 't laatste middel, om de trouw van een vrouw te overwinnen, vgl. Ovid. Fasti U, 805 (de geschiedenis van Tarquinius en Lucretia) instat amans hostis precibus pretioque minisque: j nee prece nee pretio nee mooet ille minis. IL 8» 1—4. De dichter zegt de eerste vier versregels tot zich zelf. 8—4. Uber alter: de dichter bedoelt 't tweede boek, waaruit dit gedicht het 3de is ; het gedicht ontstond blijkbaar kort na 't verschijnen van 't eerste boek; de verwijdering tusschen Cynthia en den dichter heelt unum mensem (vs. 3) geduurd. turpis: de dichter is bezorgd voor zijn goeden naam, cf. I, 16, 22: turpis et in tepido limine somnus erit 6. Zoo min als een visch op 't droge enz. kan leven, zoo min kon de dichter zich bezighouden met hoogere, epische poëzie, of wijsgeerige studie's. 155 nee solitus ponto vivere torvus aper, aut ego si possem studiis vigilare severis: differtur, numquam tollitur ullus amor. nee me tam facies, quamvis sit candida, cepit (lilia non domina sint magis alba mea: 10 ut Maeotica nix minio si certet Hibero, utque rosae puro lacte natant folia), nee de more comae per levia colla fluentes, non oculi, geminae, sidera nostra, faces, nee, si qua Arabio lucet bombyce puella 15 (non sum de nihilo blandus amator ego), quantum quod posito formose saltat Iaccho, egit ut euhantes dux Ariadna cboros, et quantum, Aeolio cum temptat carmina plectro, par Aganippeae ludere docta lyrae, 20 6. De negaüe in nee behoort bij solitus; dus nee soUtus t — et insolitus. 9. nee . . . tam i non tam wordt vs. 17 door quantum quod gevolgd. 11. Maeotica nix > uit den lacus Maeotis, de zee van Azoff. minio . . . Hibero t vermiljoen uit Spanje, vgl. Plinius N. H. XXXIII, 118, die zegt, dat minium komt ex Hispania, celeberrimo Sisaponensi regione in Baetica miniario metallo vectigalibus populi Romani. 12. VgL Verg. Aen. XU, 68. 13. de more t „volgens de mode". 14. sidera nostra t de oogen der geliefde glanzen als sterren, zie Tibull. IV, 2, 6. 15. neci sc. me capit, de dichter spreekt in 't algemeen, maar bedoelt Cynthia, cl. II, 18, 10 nee si qua illustres femina iactat avos. 17. posito Iaccho i als de wijn op tafel is geplaatst, vgl. Persius I, 53 calidum seis ponere sumen; Copa, 87 pone merum et talos: pereat qui crastina curet. 18. agere: (choros) „aanvoeren", met dux = voordansen. 19. quantumi sc. tum me capit. Aeolio: de groote lierdichteres Sappho werd geboren op 't Aeolische Lesbos. 20. Constr. docta ludere par (ace. neutr. — carmen quod par sit) Aganippeae Igrae; Aganippe was een bron op den Helicon gewijd aan de Muzen. 156 et sua cum antiquae committit scripta Corinuae, carmiuaque Erinnes non putat aequa suis. non tibi nascenti primis, mea vita, diebus candidus argutum sternuit omen Amor? haec tibi contulerunt caelestia munera divi, 25 haec tibi ne matrem forte dedisse putea non non humani partus sunt talia dona: ista decem menses non peperere bona nee semper nobiscum humana cubilia vises. Romana accumbes prima puella Iovi, 30 gloria Romanis una es tu nata puellis: post Helenam haec terris forma secunda redit hac ego nunc mirer 8i flagrat nostra iuventus? pulcrius hac ïuerat, Troia, perire tibi. olim mirabar, quod tanti ad Pergama belli 35 Europae atque Asiae causa puella tuit; nunc, Pari, tu sapiens et tu, Menelae, fuisti: 21. cum t is hier praepositie, de coniunctie moet uit vs. 19 worden aangevuld; de constructie is dus: et ^ cum ^> sua scripta committit cum antiquae Corinnae ^ sc scriptis vgL Prop. II, 8, 23 er sua cum miserae permiscuit ossa puellae = et sua ossa permiscuit cum miserae puellae <^ ossibus eommittere mm tot (wed)strijd samenbrengen, cf. Iuvenal. VI, 436 committit vates f= poetas) et comparat. Corinna: dichteres uit Tanagra in Boeotië, tijdgenoote van Pindarus (518—442 v. Chr.). 22. Erinnes: Erinna, die waarschijnlijk in het begin van den Alexandrijnschen tijd leefde; zij volgde Sappho na. 23. non i nonne. 24. candidus s hetzelfde epitheton Catuü. 68, 133 quam circumcursans hinc illinc saepe Cupido / fulgebat crocea candidus in tunica; sternuit omen t vgL CatulL 45, 9, p. 80, en Theocritus 7, 96. EtpuyjStx, fj.lv E^uTê? iirtirrapw i) ykp b Sei/Xic / tóvo-ov 'spet. Mi/proüg, oorov üxpog olyzc ipxVTt (amant). 37. nunc sapiens fuisti t „nu zie ik in, (wat ik vroeger niet begreep), dat ent''. 157 tu quia poscebas, tu quia lentus eraa digna quidem facies, pro qua vel obiret Achilles; vel Priamo belli causa probanda fuit 40 ai quis vult fama tabulas anteire vetustas, hic dominam exemplo ponat in arte meam: sive illam Hesperiis sive illam ostendet Ebis, uret et Eoos, üret et Hesperios. n. 8. WANHOOP. Erlpitur nobis iam pridem cara puella, et tu me lacrimas fundere, amice, vetas? nullae sunt inimicitiae nisi amoris acerbae: ipsum me iugula, lenior hostis ero. possum ego in alterius positam spectare lacerto? 5 nee mea dicetur, quae modo dicta mea est? 38. lentus i Paris wilde Helena niet teruggeven. 39. digna quidem facies t is praedicaat, waarbij men Cynthia als subject moet denken. 40. Priamo: Priamus wordt hier genoemd, omdat hij door den oorlog het zwaarst werd getroffen. 41. tabulas i de vrouwenportretten van beroemde oude schilders. 42. in arte: „bij de uitoefening van zijn kunst", „bij zijn werk", of. Prop. III, 5, 9 corpora disponens mentem non vidit (mentem non curavit) in arte. 43. Vgl. Ov. Am. I, 15, 29 Gallus et Hesperiis et Gallus notus Eois. IL 8. 3. amoris: „doorliefde" veroorzaakt. 158 omnia vertuntur; certe vertuntur amores: vinceris aut vincis, haec in amore rota est. magni saepe duces, magni cecidere tyranni, et Thebae steterunt, attaque Troia tuit 10 munera quanta dedi vel qualia carmina feci! illa tarnen numquam ferrea dixit: 'amo'. ergo iam muitos nimium temerarius annos, inproba, qui tulerim teque tuamque domum, ecquandone tibi liber sum visus? an usque 15 in nostrum iacies verba superba caput? sic igitur prima moriere aetate, Properü? sed morere, interitu gaudeat illa tuo, exagitet nostros Manes, sectetur et umbras, insultetque rogis, calcet et ossa mea. 20 quid? non Antigonae tumulo Boeotius Haemon corruit ipse suo saucius ense latus, et sua cum miserae permiscuit ossa puellae, qua sine Thebanam noluit ire domum? 7—10. De dichter tracht zich zelf tot kalmte te brengen met de redeneering, dat verandering overal plaats heeft. 8. vincis: vgl. IV, 1, 17 nulli cura fuit externos quaerere divos, waar een korte syllabe voor een lange gerekend wordt en U, 18, 26. 11—12. De verbitterde dichter begint opnieuw te klagen. 11. vel i = et, zie vs. 39. 18. temerarius I „aanmatigend", lam muitos annost te verbinden met tulerim. 17. Propertius voelt, dat Cynthia's hardvochtigheid zijn dood tengevolge zal hebben — want zonder haar kan hij niet leven, — maar hij berust. 21 24. De dichter vergelijkt zich met Haemon, die stierf uit liefde voor Antigone (zie Sophocles, Antig. 1235), zooals hij nu tengevolge van zijn liefde voor Cynthia. 23. Vul aan: cum <^ ossibua puellae, vgl. Prop. TL 8, 21, p. 166. • 159 sed non effugies: mecum moriarfs oportet; 25 hoe eodem lerro stillet uterque cruor. quamvis ista mihi mors est inhonesta futura, mors inhonesta quidem, tu moriere tarnen, ille etiam abrepta desertus coniuge Achilles cessare in tectis pertulit arma sua 30 viderat ille fugas, stratos in litore Achivos, fervere et Hectorea Dorica castra face, viderat informem multa Patroclon harena porrectum et sparsas caede iacere comas, omnia formosam propter Briseida passus: 35 tantus in erepto saevit amore dolor. at postquam sera captiva est reddita poena, fortem illum Haemoniis Hectora traxit equia inferior multo cum sim vel matre vel armis, mirum, si de me iure triumphat Amor? 40 25. sed non effugles t de aangesprokene is Cynthia. 27. inhonesta i het dooden van een vrouw is laag, vgl. Verg. Aen. U, 583. futura: sc. est. 29 en volg.: ook Achilles liet zich door zijn liefde leiden, evenals de dichter zelf. 30. in tectis t „in zijn tent". 82. Ia het 15de boek der Ilias (718) lezen wij, hoe de Trojanen onder aanvoering van Hector de schepen in brand steken, allereerst Ajax' schip: rel 5' êftffaiXoif km/jutrov xbp / wj< S-efr rr,c V afyx k«t' ktrjihmi rUxyro pAó§ (XVX 122). 34. eaede t „bloed", zie Catullus, 64, 181. 87. poena: „voldoening". 39. vel . . . vel t — er... ei, vgl. Piaut. Amphürno, 444 sura, pes, statura, tonsus (=m tonsura), oen//, nasum («- nasus), vel labra, waar vel = et Achilles is immers de zoon van een Godin en een dapper krijgsheld. 160 IL 10. De dichter, die uitgenoodigd is de krijgsdaden van den keizer in een epos te bezingen, weet zich door dit gedicht aan deze taak, waarvoor hij zich niet berekend acht, te onttrekken. Hij begint, alsof hij weldra zijn epos zal gaan schrijven; de verzen 18—18 vormen een korten lofzang op Augustus' buitenlandsche politiek, maar dan verandert hij, zonder dat de onbevangen lezer het bemerkt, zijn plan in zoover, dat hij de volbrenging ervan in de toekomst verplaatst. Sed tempus lustrare aliis Helicona choreis, et campum Haemonio iam dare tempus equo. II. 10. 1. Sed t Allerlei gedachten gaan door het hoofd van den dichter en te midden daarvan verbreekt hij plotseling het stilzwijgen: „tot nu toe zong ik van mijn liefde voor Cynthia, maar nu is 't tijd . . . enz". lustrare: „dansen op". Mim... choreis s de statige epische poëzie in tegenstelling met de molles chori. HeUcona t tegenwoordig het Zagara-gebergte, van Thespiae tot de Phocische grens, beroemd door het Muzenwoud, in de waterrijke hoogvlakte. Reeds Hesiodus (± 700 v. Chr.) stelt het dichten voor als Muzendans op den Helicon, Tbeogonia, 1—7: Moiicrocui' EArjuowóoW apyiipizS' cuiSeiv, al &' ''E/Xiy.üvoc tyoutra opof ptiyx r* n, je ai' re Ttpi *pri'sip ioiiSéx iróov' axxXcürat opytwrxt *x\ /3<*f&b» kptv rpóruv tS>v tov Sltsoü. strrtv ykp evrs ytaüpog oure paStog awaMxyrjuoit t& teépovrt Try vorev, fapig SI *opuSfi. TlCtg &v au» ïfpt xrtpx Totoüro xp&ypta; /\r)peg, si xx't / kvipxg rjJs yvvoiltute, kxl OTxTJxyifjiotQ Ss jeaSijrau. 7. alterna t duidt het op en neer gaan van de golven aan. 8. nostraque . . . aura: „de ons gunstige wind". 10. pharetra ex umero utroque iacet: = pharetra ex utroque umero suspensa iacet in tergo. Gnosia: =. Cretensisch. Gnosus was de oude hoof dstad van Creta. De Cretensische boogschutters waren bekend. 11. „Omdat hij ons reeds raakt, vóór wij den vijand zien en ons in veiligheid hebben gebracht". 16. meo sanguine: ablat looi „in mijn bloed", „in mijn hart". 165 quid tibi iocundum est siccis habitare medullis? si pudor est, alio traice tela tua intactos isto satius temptare veneno: non ego, sed tenuis vapulat umbra mea. 20 quam si perdideris, quis erit, qui talia cantet (haec mea Musa levis gloria magna tua est), qui caput et digitos et lumina nigra puellae et canat, ut soleant molliter ire pedes ? H. 13. Het lied is gedicht in een tijd, dat de dichter zich niet gelukkig gevoelt; tusschen hem en Cynthia is een verwijdering ontstaan. Vandaar dat de gedachte vroeg te zullen sterven bij hem opkomt 1—16. Amor's pijlen hebben mij doodelijk getroffen; gelukkig zou ik slechts zijn, als ik Cynthia mijn gedichten kon voorlezen. 16—12. O moge zij ook na mijn dood mijn begrafenis regelen; geen schitterenden stoet wensen ik, maar moge evenals bij mijn leven poëzie en liefde aanwezig zijn. 42—58. Och ware ik toch in mijn wieg gestorven. Wat is de waarde van zulk een leven ? Toch zul je nog weenen om mij, Cynthia, maar dan is het te laat. Non tot Achaemeniis armantur Susa sagittis, spicula quot nostro pectore fixit Amor. 17. siccis t vgL Theocrit. ld. 2, 65 lx'uxX ''Epu>c ivtapé, tl fteu pik/Xav srt wpobc otlpix I kfitpbq uq XtftuSrtq (in moerassen levend) axav ÉK poeXéXa. (bloedzuiger) xélttHYaq; wij „in een dor geraamte". 18. si pudor ests „als je schaamtegevoel hebt". 20. vapulat umbra mea : de uitdrukking is spreekwoordelijk; bij Plautus, Persa, 298 zegt de slaaf Paegnium, die te lang uitgebleven is en daarom bang is voor straf umbra mea hic intus iam vapulat, waar de bedoeling is: „er wacht mij een pak slaag; nu krijgt mijn umbra vast ransel". Op onze plaats ia de bedoeling: „het is slechts mijn schim, dien gij teistert", d. w. z. ik ben zoo goed als dood. 23. digitos: lange smalle vingers wekken bewondering, zie Catull. 43, 3, p. 87. 24. molliter s sierlijk, vgl. Ovid. Am. II, 4, 23 molliter incedit. II. 18. 1. AchaemenUs t naar Achaemenes, den stamvader der Perzische koningen, heette het land Achaemenia, dus Achaemenius = Persicus. Susa: een der hoodsteden van Perzië. 166 hic me tam graciles vetuit contemnere Musas, iussit et Ascraeum sic habitare nemus, non ut Pieriae quercus mea verba sequantur 5 aut possim Ismaria ducere valle feras, sed magis ut nostro stupeliat Cynthia versu: tune ego sim Inachio notior arte Lino. non ego sum formae tantum mirator honestae, nee si qua ülustres ïemina iactat avos: 10 me iuvat in gremio doctae legisse puellae, auribus et puris scripta probasse mea 3. gracUes . . . Musas: van de Muzen wordt gezegd wat van de Elegie geldt; in tegenstelling met het epos, is zij eenvoudig, onopgesmukt, vgl. QuintOian. IX, 4, 130 a/ia ornatius alia gracihns esse dicenda. 4. Ascraeum i zie over Ascra de aanteeken. by Prop. H, 10,26; Ascraeum nemus = het woud, waarin de dichters zich — volgens Romeinsche voorstelling afzonderen, vgL Tacitus, Diai. 9 poetis, si modo dignum aliquid elaborare et effleere velint ... ut ipsi dicunt, in nemora et lucos, id est in soütudinem, secedendum est. 6. Pieriae quercus t de eiken van Pieria (= Tbracie) en de wilde dieren in de dalen van het Thraciscbe gebergte Jsmarus volgden Orpheus, door de macht van zijn gezang meegesleept, vgL Ov. Met X, 86 en volg. 6. ducere i „met zich meevoeren". 7. stupefiat« „moge betooverd worden", vgl. Verg. Buc. 8, 3 stupefaetae carmine lynces. 8. Inachio . . . IJno t een beroemd zanger uit den voortijd, uit Argos; Inachio = Argioo; Inachus was een mythisch koning van Argos. 9. non tantumt = non tam; in proza zou een zin met quam volgen; maar in plaats daarvan gaat de dichter voort me iuvat, vgl. Prop. U, 3, 9. honestae i „edel". 11. doctae: „smaakvol". Cynthia was zeil dichteres, legisse i „voorlezen"; aor. int 12. auribusi sc. Cgnihiae. purist „zuiverhoorend"; hier wordt het oor van den kunstkenner bedoeld, wien geen enkele stijl-nuance ontgaat; vgL Plaut Miles glorios. 774 perpurigatis damus Ubi ambo operam auribus, en Horat Epist I, 1, 7 est mihi purgatam crebro qui personet aurem. Op al deze plaatsen is de uitdmkking natuurlijk overdrachtelijk; se ia onUeend aan de oude geneeskunde: de medici maakten nl. de vervuilde ooren schoon door er azijn in te gieten. 167 haec ubi contigerint, populi confusa valeto fabula; uam domina iudice tutus ero. quae si forte bonas ad pacem verterit aures, 15 possuru inimicitias tune ego ferre Iovis. quandocumque igitur nostros mors claudet ocellos, accipe quae serves funeris acta mei: nee mea tune longa spatietur imagine pompa, nee tuba sit fati vana querela mei, 20 nee mihi tune fulcro sternatur lectus eburno, ia valeto i „vaarwel'', confusa . . . fabula: „verward gepraat". 15—16. 't Gedicht is geschreven in een periode, waarin Cynthia haar liefde aan een ander geschonken heeft: pax is hier niet het tegendeel van „twist", maar hetzelfde wat in de uitdrukking pax deorum ligt; Phillimore vertaalt goed: if she will but lend a gracious ear and bless me . . . etc. 18. serves i „in acht nemen" = observes. funeris acta mei i = mandata de funere meo. Een Romeinsche begrafenis heeft aldus plaats: de doode wordt gezalfd en in het Atrium te midden van wierookdampen bewaard; dan volgt de conclamalio. In den stoet loopen de tubicines en de dragers der wasmaskers, de lictores met de fasces en spolia (hier de libelli) vooraan; op de baar met den doode volgen de treurenden. Na de verbranding volgt het verzamelen der asch, die tenslotte wordt bewaard in een van inscriptie voorzien grafmonument. 19. longa . . . imagine: - longa serie imaginum. De imagines, de holle wasmaskers der beroemde voorouders werden opgezet door personen, die de overleden familie-leden voorstelden. Deze wandelen in de kleeding en met de insignia, die de dooden zouden gedragen hebben, in een langen optocht naar de plaats der verbranding, zoodat het scheen alsof de doode werkelijk ten grave geleid werd door een schare voorouders. Sprekende over den dood van Tiberius' zoon Drusus zegt Tacitns (Ann. IV, 9) funus imaginum pompa maxime illustre fuit, cum origo Iuliae gentis Aeneas omnesque Albanorum reges et conditor urbis Romulus, post Sabina nobilitas, Attus Clausus ceteraeque Claudiorum efflgies longo ordine spectarentur. 20. Voorop in den stoet liepen 10 tubicines. 21. De doode werd in zijn beste kleederen, in de toga, op den lectus funebris gelegd. De baar was geheel van ivoor of tenminste van ivoren pooten voorzien, en werd bedekt met purperen of met goudgestikte dekens. 168 nee sit in Attalico mors mea nixa toro; desit odoriferis ordo mihi lancibus, adsint plebei parvae funeris exequiae: sat mea sit magna, si tres sint pompa libelli, 25 quos ego Persephonae maxima dona feram. tu vero nudum pectus lacerata sequeris, nee fueris nomen lassa vocare meum, osculaque in gelidis pones suprema labellis, cum dabitur Syrio munere plenus onyx. deinde, ubi subpositus cinerem me fecerit ardor, 22. Attalico: over Attalus III van Pergamum, die zyn rijk na zijn dood in 133 v. Chr. aan de Romeinen naliet, vertelt Plinius in de Naturalis Historia VIII, 48 aurum intexere in eadem Asia invenit Attalus rex, unde nomen Attalicis. mors mea: - - ego mortuus — corpus meus mortuum; vgl. Prop. I, 2, 81 his tu semper erts nostrae gralissima vitae (nostrae vitae — nobis viventibus). 23. odoriferis ordo . . . lancibus i ablat. qualitat. bij ordo = ordo (een rij) tancium odoriferarum, schalen met reukwerk, dat bij het doode lichaam gevoegd werd, wanneer dit op den rogus geplaatst was. 24. adsint . . . exequiae i „ik wensch niets dan een bescheiden uitvaart met een kleinen volgstoet" (Hartman). 26. magna: de korte a van den nominat. wordt voor de caesuur als lang beschouwd, zie II, 8, 8 en Verg. Aen. III, 464. tres . . . libelli: „drie boekjes", omdat drie voor de lyrici het typische aantal was'); Propertius spreekt hier dus zijn voornemen uit een drietal elegieënboekjes te dichten; en daar heeft hij zich ook aan gehouden, want het vierde boek heeft een geheel anderen inhoud dan de eerste drie. 27. tni Cynthia, sequeris i het gewone woord, vgL Ter. Andria 127 funus interim procedit. sequimur. 28. fueris: met het futurum sequeris staat het futurum U fueris op een lijn. 29. labellis i het deminutivum drukt teederheid uit 30. De dooden werden vóór het verbranden met welriekende zalven ingewreven. Syrio t vgL Tibull. I, 3, 7. Zoo zegt Bion (I, 70) in het treurlied AStevig, pxïvz öE Vtv 'SLupicuTiv a./\e'ixu>v I ty&ixS', e" foi xpóo-Seu xpt' ïrpxtpov r)S éyévovro / év Tlókm rryxSéy, fterx Si rpiTÓiTOUr' éfxvx ut, vgL Ov. Heroid. 5,83. 22. comminus lre: c. ace. = petere, adire. 24. stricto ... calamo: calamus = pfjl; stringere = ,'t spannen van den pijl op de pees", ol volgens andere verkl. ,'t halen van den pijl uit den koker". 25. Vgl. Plinius' (Epist. VUI, 8, 4) beschryving van den Clitumnus: ripae fraxino multa, multa populo vestiuntur, quas perspicuus amnis velut mersas viridi imagine adnumerat (= voltallig weergeelt). 26. niveos . .. bovest vgl. Verg. Georg. U, 146 Ainc albi, Clitumne, greges et maxima taurus / victima, saepe tuo perfuat flumine saero, \ Romanos ad templa deum duxere triumphos. 173 tu quotiens aliquid conabere, vita, memento venturum paucis me tibi luciferis. sic me nee solae poterunt avertere silvae nee vaga muscosis flumina fusa iugis, 30 quin ego in adsidua metuam tua nomina lingua; absenti nemo mi nocuisse velit n. 26. EEN DROOM. „Auch der moderne Leser empfindet noch die besonders gliickliche Art, in der hier ein verhaltnismassig bescheidener Stimmungsinhalt (Angst des Liebenden, Reue der in Todesgefahr schwebenden Geliebten) durch die Anlehnung an Kunst und Mythologie erweitert worden ist" (Rotbstein). Vidi te in somnis fracta, mea vita, carina Ionio lassas ducere rore manus, et, quaecumque in me fueras mentita, fateri, nee iam humore graves tollere posse comas, 27. aliquid conabere t „ontrouw wordt". 28. luciferis: = diebus. 81. Constr. tua nomina in adsidua lingua = pulchritudinis ac doctrinae tuae famam, quae semper in omnis populi ore est. H. 26. 2. rores ros, dauw, vocht, nat, staat hier voor „zeeschuim"; ook in het Grieksch êuxXbf Spóo-tx (Eurip. Iphig. Tauric. 265). ducere . . . manusi „de armen uitslaan" (bij het zwemmen); vgl. Ov. Met. IV, 353 alternaque bracchia ducens j in liquidis translucet aquis. 174 qualem purpureis agitatam fluctibus Hellen, 5 aurea quam molli tergore vexlt ovia quam tünui, ne forte tuum mare nomen haberet atque tua labens navita fleret aqua! quae tum ego Neptuno, quae tum cum Castore fratri, quaeque tibi excepi, iam dea Leucothoe! 10 quod si forte tuos vidisset Glaucus ocellos, esses Ionii facta puella maris, et tibi ob invidiam Nereides increpitarent, 6. qnalem . .. Hellen s men zou verwachten vidi Ut... talent ducere manus, qualis erat Helle, quam ... vexlt; er heelt echter attractie van 't relativum plaats. purpureis . . . fluctibus t vgl. het Homerische x&fi* xopfópeov (Uiaa L 481), hetgeen glinsterend beteekent, en gevormd is van denzelfden stam als ropfCifW, Ut ben in onrustige beweging; het duidt niet de kleur van het water aan; „dit kan nl. wel enkele malen korten tijd door bizondere omstandigheden een purperen schijn hebben, maar daarvoor gebruikt Homerus niet een epitheton". (Dr. Mendes da Costa, Verklarende aant. op het eerste boek v. d. Uiaa p. 66). Uit het vers van Furius Antias, aangehaald door Gellius XVHL 11 spiritus Eurorum virides eum purpura! undas, dat Gellius verklaart ventus mare caerulum crispicans (= in trillende beweging brengend) nitefadt, ziet men dat de Romeinen, wanneer ze het epitheton van de zee gebruiken, dachten aan het glinsteren der zee. Dat purpureus „roodachtig schitterend" vertaald kan worden, blijkt uit Aristoteles' verhandeling over de kleuren (19), waarin wij lezen, dat door het lichteffect der zonnestralen tTeu i) SwAfltTTa xop(puposidr)q. 7. tuum mare nomen haberet: evenals de Hellespont zijn naam van Helle kreeg; tuum behoort bij nomen. 8. labens» labi wordt vaak gebruikt van het „varen" van schepen, bv. Prop. TV, 6, 44 invito labitur illa mari. 9. cum Castore fratri t — Castori fratrique; vgL Catull. 4, 22, p. 4. 10. excepi i Sa suscepi vota. lam dea Leucothoe t Leucothea (door Propertius Leucothoe genoemd) was de naam van Ino, de stiefmoeder van Helle en Phrixus, nadat zij zich vluchtend voor haar waanzinnigen echtgenoot in zee geworpen bad. iam: „nu". 13. Glaucus z een zeegod, vgl. Ov. Met. XTfl, 898—906. 175 candida Nesaee, caerula Cymothoe. 16 sed tibi subsidio delphinum currere vidi, 17 qui, puto, Arioniam vexerat ante lyram. 18 at tu vix primas extollens gurgite palmas 11 saepe meum nomen iam peritura vocas. 12 iamque ego conabar summo me mittere saxo, 19 cum mihi discussit talia visa metua 20 II. 28a. CYNTHIA'S ZIEKTE. Iuppiter, adfectae tandem miserere puellae: tam formosa tuum mortua crimen erit? hoe tibi vel poterit coniunx ignoscere Iuno: 33 frangitur et Iuno, si qua puella perit. 16. NVjffwój en Kvfto&ór} zijn Nereïden, de dochters van den zeegod Nereus, vgl. Hesiod. Theog. 245. 249. caerula i de zeenymfen zijn caerulae, zooals de godin van het gele koren flava Ceres is. 18. Arioniam lyramt — Arionem lyramque erna; hoe de zanger Arion door een dolfijn gered werd, vertelt Herod. I. 23. 24. puto t de dichter zegt met een zekere ironie, «waarschijnlijk was het dezelfde dolfijn als die Arion droeg". 11. primas . . . palmas: „de vingertoppen", zie CatuU. 2. 8, p. 81. 12. saepe : „herhaalde malen". 19. conabar i „ik was op het punt", vgl. Terent Phorm. 52 at ego oboiam conabar ubi. mitteret = demittere, vgl. Catull. 17. 23 nunc eum volo de tuo ponte mittere pronmn. De samenhang is aldus: Propertius zag, dat een dolfijn zijn meisje te hulp kwam, maar het was te laat, want Cynthia was reeds aan het verdrinken (vix primas extollens gurgite palmas); nu wil de dichter in de golven springen, en — ontwaakt. Propertius denkt wellicht aan 't verhaal, dat wjj bij Plutarchus (Mor. 984, E) lezen van den minnaar Enalos, die zich in zee wierp om zijn meisje te redden, en zeil door een dolfijn gered werd. II. 28a. 1. adfectae t = morbo adfectae, „door een doodelijke ziekte aangetast". 176 venit enim tempus, quo tonidus aestuat aer, 3 incipit et sicco ïervere terra Cane. 4 sed non tam ardoris culpa est neque crimina caeli, 5 quam totiens sanctos non habuisse deoa boe perdit miseras, hoe perdidit ante, puellas quicquid iurarunt, ventus et unda rapit num sibi collatam doluit Venus? illa peraeque prae se formosis invidiosa dea est 1" an contempta tibi Iunonis templa Pelasgae, Palladis aut oculos ausa negare bonos ? semper, lormosae, non nostis parcere verbis: hoe tibi lingua nocens, hoe tibi lorma dedit sed tibi vexatae per multa pericula vitae 15 8. De ziekte viel in den ongezondsten tijd van het jaar. 4. sicco ... Cane i nl. in de hondsdagen, vgl. onze aanteekening op Tibull. I.1.27; dezelfde mtdrukking vindt men TibulL L 4.6 aestioi tempora aicca Canis. 8. Een bekend beeld, vgL CatolL 70.4. en Ov. Am. U. 16,46 verba puellarum, foliis leviora cadueie, / inrita, qua visum est, ventus et unda ferunt. 9. peraeque... formosis Invidiosa t = pariter invidiosa < omnibus > formosis; vgL Cic. Att TL 19 tam peraeque omnibus generibus . . . offensum. prae set te verbinden met formosis; „wier schoonheid grooter is dan de hare". 11. contempta . . . templa: de dichter denkt aan het verhaal over de dochters van Proetas, Lysippe en Iphianassa 71txpxytybfUJHU. ykp tiq TOV rr,g Stoït (Innonis) veüv hnuaXTOv oirrbv Aèyourou xAoutrturtpov puxkt\ov eheu tov roü xovrpbq olxov; tot straf sloeg de godin hen met waanzin (scholiast op Odyss. XV. 226). 12. ausa: vul aan es. I bonost „mooi"; vgL Lucianns, Dialogi Deorum 20. 10 rl oüv oit^l **i ov, w 'ASijvS, tt)v %ópuv kfeAofjo-x 4«A>V rijv KtpaAr,v èxiStty-vLieu;, kXk' txurekiq rbv Kbfov *aii rbv StKxorhv equum, qui nunc aries appellater, in muralibus machinis <[ inoenisse ^> Epeum ad Troiam. 26. Haemonio viro: Achilles uit Pthia in Haemonië (= Thessalië); zijn strijd tegen den Simois en den Scamander beschrijft Homerus U. XXI, 205 en volg. 27. Idaeum Simoenta: de Simois ontspringt op 't Ida-gebergte. 29. Deiphobumque Helenumque: zonen van Priamus. Polydamanta: Polydamas, een zoon van Panthous. et in armis qualemcunque: „hoe hij dan ook onder de wapenen moge geweest zijn", m a. w. „hij moge dapper of laf geweest zijn, zijn geboorte-grond zou hem niet kennen". 182 Troia bis Oetaei numine capta dei nee non ille tui casus memorator Homerus posteritate suum crescere sensit opua meque inter seros laudabit Roma nepotes: 35 illum post cineres auguror ipse diem. ne mea contempto lapis indicet ossa sepulcro, provisum est Lycio vota probante deo. carminis interea nostri redeamus in orbem: gaudeat in solito tacta puella sono. LH. 2. DE MACHT DER POËZIE. Orpbea detinuisse leras et concita dicunt numina Threicia sustinuisse lyra; saxa Cithaeronis Thebas agitata per artem sponte sua in muri membra coisse ferunt; quin etiam, Polypheme, fera Galatea sub Aetna 5 32. Oetaei del: Hercules, die hier zoo genoemd wordt, omdat hij op het Oeta-gebergte den vlammendood stierf, en als god in den hemel werd opgenomen. — Troia werd door Hercules veroverd, toen Laomedon hem het beloofde loon voor het bouwen van den muur niet betalen wilde; de tweede maal viel Troia door de pijlen, die Hercules aan Philoctetes gegeven had. 34. sensit: „ondervond". 36. meque» = me quoque, vgl. CatuUus, 102, 8. 88. Lyclo . . . deo: Apollo die te Pator* In Lycië een beroemd orakel had. Hl. 2. 1. detinuisse f eras: „onder betoovering gevangen honden", vgl. Martialis, XIV, 166 quae duxit detinuitque fera*. 2. sustinuisse » „de beweging van het van boven naar beneden stroomende water tot staan brengen", vgl. Ovid. Fast. V, 662 leves cursum sustinuistis aquae. 3. Dit slaat op Amphion, over wien men Horatius, Epist H, 3,394 vergelijke: dichts et Amphion, Thebanae condttor urbts, \ saxa movere sono testudlnl» et prece blanda \ ducere, quo vellet, agitata» „bewogen". 6. Galatea» een zeenymph, door Polyphemus bemind, vgl. Ov. Met. XHI, 750; Theocr. VL 11. 183 ad tua rorantes carmina flexit equos: miremur, nobis et Baccho et Apolline dextro turba puellarum si mea verba colit? quod non Taenariis domus est mini fulta columnis, nee camera auratas inter eburna trabes, 10 nee mea Phaeacas aequant pomaria silvas, non operosa rigat Marcius antra liquor: at Musae comités, et carmina cara legenti, nee defessa choris Calliopea meis. fortunata, meo si qua est celebrata libello! 15 carmina erunt formae tot monumenta tuae. nam neque pyramidum sumptus ad sidera ducti, nee Iovis Mei caelum imitata domus, nee Mausolei dives fortuna sepulcri mortis ab extrema condicione vacant. 20 7. dextro t — favente, vgl. Verg. Aen. VIII, 302 dexter ades. 9. quod: „hoewel". Taenariist Taenarum, 't zuidelijk voorgebergte van de Peloponnesus, was bekend om zijn zwarte marmer, vgl. Plin. XXXVT, 186. 10. camerai „een gewelfde zoldering"; 't tegenovergestelde is een lacunar, „een platte zoldering met paneelen". 11. Phaeacas; zinspeling op den tuin van Alcinous, Hom. Odyss. VU, 112. 12 Marcius . . . liquor t water uit de waterleiding door Q. Marcius Rex in 144 v. Chr. gebouwd, bekend om haar heldere drinkwater, operosa antra: „kunstgrotten". 14. Calliopea t zie Prop. L 2, 28. 16. Vgl. Shakespeare, Sonnet 81, "gour monument shall be mg gentle verse". 17. pyramidum sumptus i wm pyramides sumptuosae. 18. Iovis Elei: te Olympia. caelum Imitata i nl. door zijn hoogte. 19. Mausolei: Mausolus was een koning van Caria (*|* 353 v. Chr.) voor wien zijn gemalin Artemisia een prachtig monument Uet bouwen, 't Mausoleum, versierd door Scopas, Bryaxis, Timotheus en Leochares, de beroemdste beeldhouwers uit dien tfld. Het was een der 7 wonderen der wereld (hiertoe brachten de Ouden: 1. de pyramiden van Egypte; 2. de hangende tuinen te Babyion; 3. den Dianatempel te Ephesus; 4. den Olympischen Zeus van Phidias; 5. het Mausoleum; 6. den Colossus van Rhodus; 7. den Pharus, den vuurtoren van Alexandrië). De overblijfselen der sculpturen zijn in 't Britsch Museum. 184 aut illis flamma aut imber subducet honores, annorum aut ictus pondere victa ruent. at non ingenio quaesitum nomen ab aevo excidet: ingenio stat sine morte decua m. & EEN DROOM. Visus eram molli recubans Heliconis in umbra, Bellerophontei qua fluit humor equi, reges, Alba, tuos et regum facta tuorum, tantum operis, nervis hiscere posse meis, parvaque iam magnis admoram fontibus ora, 5 unde pater sitiens Ennius ante bibit ' et cecinit Gurios fratres et Horatia pila, regiaque Aemilia vecta tropaea rate, 22. ruent t transitief — „neerwerpen". 24. excidet $ excidere, „te loorgaan", zie Prop. UI. 7. 7. ttt. 8. 1. Visus eram t „ik droomde", vgL 't Grieksche ïSoï-é piet, vgL Aristophanes, Vespae 31 ISo^ê piot Tspi XfiÜTOV Zxvov 'tv rjj TJbieiH / kxyiXriiTtaiietv xpbfioiTX e roti irpoè *krprfri &pxcretxuv xvb yrttp&v / fwol axéSpuf&ev; va. 62 en Od. V, 291 (van Poseidon) ovvxyev vopiXxq, irxpx^e Si xóvrov f rtptr'l r p'txtvxv ÈAtui/. 62. miser . . . hiatus: miseri hiatus; hiatus, „de geopende mond". 54. tot: zie vs. 51—53, vgl. AnthoL Gr. VU, 392: AafAatif/ xai roXh Küptx %xt xitoKxi 'Apytrèitpoio kxï o-KÓTog Aiyxiou t' o&pix xxkov weKxytuq raD3-' 'xpix irxvr' ktÓKr/rtv kftrpi vix. Ene, Elegiaci. J3 194 flens tarnen extremis dedit haec mandata querellis, 55 cum moribunda niger clauderet ora liquor: 'di maris Aegaei quos sunt penes aequora, venti, et quaecumque meum degravat unda caput, quo rapitis miseros tenerae lanuginis annos? atmlimus sanctas in freta vestra manua 60 ah miser alcyonum scopulis adfligar acutis: in me caeruleo fuscina sumpta deo est at saltem Italiae regionibus advehat aestus: hoe de me sat erit si modo matris erit'. subtrahit haec fantem torta vertigine fluctus; 65 ultima quae Paeto voxque diesque tuit o centum aequoreae Nereo genitore puellae, et tu materno tacta dolore Theti, (vos decuit lasso supponere braccbia mento: non poterat vestras ille gravare manus), 70 reddite corpus humo (posita est in gurgite vita); 25 Paetum sponte tua, vilis harena, tegas; et quotiens Paeti transibit nauta sepulcrum, dicat 'et audaci tu timor esse potes'. 28 at tu, saeve Aquilo, numquam mea vela videbis: 71 ante fores dominae condar oportet inera 72 61. alcyonum i „zeevogels". 62. caeruleo ... deo i Neptunus. 64. hoe de me . . . erit t „als najn ontzielde lichaam maar mijn moeder bereikt, dan zal ik tevreden zijn". 68. materno dolore i ever Achilles. 195 HL 9. Aan Maecenas. Maecenas had Propertius voorgesteld een epos te dichten, maar de dichter wil sich liever bij de elegische poëzie houden, en beroept zich op Maecenas zelf, die zich steeds bescheiden op den achtergrond houdt Over Maecenas lezen wij bij den geschiedschrijver Velleius Paterculus, H, 88 C. Maecenas equestri sed splendido genere natos, vir ubi res vigiliam exigeret, sane exsomnia, providens atque agendi sciens, simul vero aliquid ex negotio remitti posset, otio ac mollitiis paene ultra feminam fluens, non minus Agrippa Caesari carus, sed minus honoratus — quippe vixit angusti elavi contentus — nee minora consequi potuit, sed non tam concupivil. Maecenas eques Etrusco de sanguine regum, intra fortunam qui cupis esse tuam, quid me scribendi tam vastum mittis in aequor? non sunt apta meae grandia vela raü turpe est, quod nequeas, capiti conunittere pondus, 5 et pressum inflexo mox dare terga genu. omnia non pariter rerum sunt omnibus apta, palma nee Aonio ducitur una iugo. gloria Lysippo est animosa effingere signa, nL 9. 2. Intra fortunam t „binnen de perken van uw rang en stand in de maatschappij", vgL Ov. Trist DX 4, 25 crede mihi, bene qui latuit, bene vixit et intra / Fortunam debet quisque manere suam, 8—4. VgL Hl, 3, 22. 5. quod nequeas i sc ferre. 6. pressum: sc. pondere. dare terga: „den rug buigen", elders = „vluchten". 7. omnia rerum: = omnes res, vgl. Verg. Bucol. 8. 63 non omnia possumus omnes. 8. Aonio lugo: de Helicon, in Aonië of BoeotiS, waar de Muzen wonen; „op den Muzenberg ia meer dan één (nee... una) palmtak te plukken". 9. Lysippo: de beroemde beeldhouwer uit Sicyon, ten tijde van Alexander den Qroote; zijn hoogtepunt bereikte hij tusschen 330 en 820. We hebben o.a. een zeer goede copie van zfln Apoxgomenos, den athleet die zich met den badschrapper het lichaam reinigt; men schrijft hem ook den rustenden Hercules toe (waarvan een copie in 't museum te Napels); verder beeldde hij Alexander den Groote vaak af. animosa: „vol leven". 196 exactis Calamis se mihi iactat equis, 10 in Veneris tahula summam sibi poscit Apelles, Parrhasius parva vindicat arte locum, argumenta magis sunt Mentoris addita ïormae, at Myos exiguum flectit acanthus iter, Phidiacus signo se Iuppiter ornat eburno, 15 10. Calamis < beeldhouwer ten ttjde van Pericles, vgl. Plinina, N. H. XXXIV, 71 ipse Calamis et alias quadrigas bigasque feeit equi» semper sine aemulo expressts. exactis: „nauwkeurig weergegeven", mihi: „naar mijn meening"- 11. ApeUest uit Cos, een tijdgenoot van Lysippus, de grootste schilder der oudheid; zijn meesterstuk was de uit het schuim der zee opstijgende Aphrodite, een schilderij dat door Augustus naar Rome werd gebracht 12. Parrhasius t + 400 v. Chr.; een schilder uit Ephesus; zijn „miniaturen" waren niet zijn bekendste werken, vgl. Plinius, N. H. XXXV, 72 pinxtt et mtnoribus tabellis libidines. parva arte > „talent voor klein-kunst". 18. argumenta: „groepen", vgL Ov. Met XD3. 683 fabricaverat Alcon / Hgleus et longo caelaverat argumento. magis > „meer dan bij anderen". formaet „plan"; vgl. Cic. Fam. U. 8. 1 eum formam vtderim, quale aedificium futurum sit, seire possim. Mentoris: een beroemd zilversmid, zie de aanteek. bij L 14. 2. sunt addita t „maken deel uit van" „behooren bfl", vgL Pacuvius, tr. 269 fletus muliebri ingenio additust. 14. Myost Mys, een ropv/rriq, metaalbewerker uit de tweede helft van de 5de eeuw v. Chr.; hij dreef den strijd van Lapithen en Centauren op het schild van de Athena Promachos van Phidias, zie Pausan. L 28. In den Romeinschen keizertijd werden zijn werken zeer op prijs gesteld, zooals verschillende epigrammen van Martialis (VUL 51; XIV. 95) bewijzen. acanthus i de bladeren der fauxv&oq (berenklauw) werden veel afgebeeld op zilveren bekers en schalen, vgl. Ov. Met. XJTL 701 summus inaurato crater erat asper acantho ; ook op Corinthische kapiteelen ziet men ze. 16. Phidiacus . . . Iuppiter . . . se . . . ornat t de dichter wil doen uitkomen, dat Phidias' kunst zoo groot was, dat men Zeus zelf meende te zien, en niet slechts zijn beeld. — Wij weten uit mededeelingen, dat het een kolossaal beeld was uit goud en ivoor vervaardigd, zittend op een troon van ebbenhout met goud, ivoor en edelsteenen bewerkt 197 Praxitelen propria vindicat urbe lapis, est quibus Eleae concurrit palma quadrigae, est quibus in celeres gloria nata pedea hic satus ad pacem, hic castrensibus utilis armis: naturae sequitur semina quisque suae. 20 at tua, Maecenas, vitae praecepta recepi, cogor et exemplis te superare tuia cum tibi Roraano dominas in honore secures et liceat medio ponere iura foro, vel tibi Medorum pugnaces ire per hastas, 25 atque onerare tuam fixa per arma domum, et tibi ad effectum vires det Caesar et omni tempore tam faciles insinuentur opes, parcis et in tenues humilem te colligis umbras, ia Praxitelen: Praxiteles van Athene (e. 860 v. Chr.) bewerkte Pentelisch marmer (lapis propria urbe). vindicat l sc. ab oblivione: „verdedigt hem", „ontrukt hem aan de vergetelheid". 17. est quibus: = èoriv cic, „sommigen". Eleae: bij de spelen te Olympia in Ells. concurrit i = comitatur, maar concurrit wordt gebruikt, omdat van een wedstrijd sprake is. 18. „er zijn enkelen, voor wier snelle voeten roem bestemd ia". 2a cum: „ofschoon", dominas ... secures: „de wereldbeheerschende bijlen", honore: „ambt". 23—24. secures ... et ponere iura: zeugma; met secures = „in den grond planten", met tura = dare. 26. Medl: de Parthen. 26. fixa per arma: zie aanteek. Tibull. I, 1, 54. 27. ad effectum t — ad eas res efflciendas, „om uw doel te bereiken". 28. Insinuentur t de sinus ia de plooi van de dubbelgevouwen toga op de borst, die als beurs diende, vgl. Ov. Am. I, 10, 18 quo pretium condat, non habet ille sinum; Prop. II, 16, 12 semper amatorum ponderat illa sinus; insinuentur = In sinum fundantur, „in den schoot vallen". 29. parcis: „gij maakt er geen gebruik van", umbra: umbra wordt gebruikt voor de stilte van de kamer, vgl. Tacit. Ann. XTV, 53 studia, ut ski dixerim, in umbra educata. 198 velorum plenos subtrahis ipse sinus. 30 crede mihi, magnos aequabunt ista Camillos iudicia, et venies tu quoque in ora virum, Caesaris et famae vestigia iuncta tenebis: Maecenatis erunt vera tropaea fides. non ego velifera tumidum mare findo carina, 35 tota sed exiguo flumine nostra mora est non flebo in cineres arcem sedisse paternam Cadmi, nee septem proelia clade pari, nee referam Scaeas et Pergama, Apollinis arces, et Danaum deeüno vere redisse rates, 40 81. Ista iudicia: „die bescheidenheid van u". Camillos: „mannen als Camillus"; hier es facta Camillorum. H. Furius Camillus, de veroveraar van Vatt (in 396 v. Chr.), gold als een voorbeeld van een ouderwetsch Romein, die met weinig tevreden was. 33. Constr. vestigia tenebis iuncta (= proxima) Caesaris famae. ' 35. i. e. ik waag me niet aan epische poëzie. 37—38. Propertius denkt aan zijn vriend Ponticus, die een Thebais dichtte, zie Prop. T, 7. 87. flebo l het woord voor het bezingen van tragische stof = „klagend vertellen". in cineres arcem sedisse: dit kan bedoeld zijn van de verbranding van Cadmus' paleis, toen Semele en het vertrek, waarin zij zich bevond, door Zeus' bliksem verbrandde, zie het verhaal in de Metamorphoses van Ovidius IH. 253—315 vergeleken met Statius' Thebais m, 183 veteris eum regia Cadmi j fulmineum in cinerem monitis Iunonis iniquis / consedit; beter intusschen is — met het oog op de tweede helft van het distichon — aan te nemen, dat hier sprake is van de verwoesting der Cadmea door de epigonén. arcem . . . paternam / Cadmi: = arcem patris Cadmi. sedisse: van sido =s consido „verzinken", Tgl. Verg. Aen. H, 624 tum vero omne mihi visum considere in ignis / Ilium, en LX, 145. 38. septem proeUa: de tocht der èsra ejri ®r)fi*f. clade pari: allen vielen, behalve Adrastus. 39. Scaeas: sc. portas; het houten paard kwam door de Scaëische poort Troje binnen. Pergama: de burcht van Troje, door Apollo en Poseidon gebouwd, zie Ilias VU, 452. 199 moenia cum Graio Neptunia pressit aratro victor Palladiae iigneus artis equua inter Callimachi sat erit placuisse libellos et cecinisse modis, clare Pbilita, tuis. baec urant pueros, haec urant scripta puelias, 45 meque deum clament et mihi sacra lerant hoe mihi, Maecenas, laudis concedis, et a te est, 59 quod ferar in partes ipse fuisse tuas. 60 te duce vel Iovis arma canam caeloque minantem 47 Coeum et Phlegraeis Oromedonta iugis, 48 celsaque Romanis decerpta Palatia tauris ordiar et caeso moenia firma Remo 50 eductosque pares silvestri ex ubere reges, 41—42. De bedoeling dezer verzen is: tengevolge van 't telt, dat 't houten paard, dat op raad van Athene vervaardigd was, binnen Troje werd gehaald, veroverden de Grieken Troje, en verwoestten het. 41. Om aan te toonen dat een stad geheel vernietigd was, haalde men een ploeg over het terrein, dat voortaan bouwland zou zijn, vgl. Hor. Carm. 1,16,20. imprimeretque muris \ hostile aratram exercitus insolens. 42 PaUadlae . . . artis: vgl. Verg. Aen. U, 16 equum divina Palladis arte j aediftcant. 43—44. Callimachi . . . Phitita: vgL de aant. bij Prop. UL 1. 1, p. 179. 45. urant: „doen ontvlammen". 60. in partes . . . fuisse tuas: de gedachte aan de beweging, die de rust voorafging, verklaart in c. ace., vgL Cic. ad Attic. XV, 4 quo die in Tusculanum essem futurus; fuisse: heeft de kracht van accessisse. 47. te duce: = te praeeunt», „maar als gij mij het voorbeeld geeft, dan .., 48. Coeum: Kotoc zoon van Uranus en Gaea, een der Titanen. Oromedonta: een reus (vgl. Theocr. Id. VU, 46). Phlegraeis ... Iugis: de Ouden zochten deze velden, waar Zeus de Titanen met zijn bliksem vernietigde, aan de kust van Campanië tusschen Capua en Cumae, of op de Macedonische landtong Pallene, to\ $Aeypatio, wèS'itx „de verbrande velden". 60. „dat Remus werd gedood en stevige muren werden gebouwd". Er is hier misschien een toespeling op de Grieksche meening, dat de bouw van een stad, om sterk te zijn, een menschenoffer vereischte. 51. sUvestri ex ubere: natuurlijk wordt de wolvin bedoeld, een belua silvestris (Cic. De re public U. 4). 200 crescet et ingeniom sub tua iussa meum; prosequar et currus utroque ab litore ovantes, Parthorum astutae tela remissa fugae, castraque Pelusi Romano subruta ferro 55 Antonique graves m sua fata manus. mollia tu coeptae fautor cape lora iuventae, dexteraque inmissis da mihi signa rotis. 58 m. n. "This truly magnificent poem presents to us the genius of Propertius at ita best, and is constructed with the greatest artistic skiU" (G. G. Ramsay). „Veracht mij niet omdat ik door een Vrouw word beheerscht. De heeie wereldgeschiedenis door hebben hoogstaande vrouwen groote macht gehad. Zelfs Rome vreesde Cleopatra; maar gelukkig werden wij door Augustus gered". Quid mirare, meam si versat femiua vitam 52. sub tua iussa t „tot het de hoogte heeft bereikt van wat gij mij verzoekt". 53. prosequar i nl. in mijn gedichten, currus ... ovantes: „de over de volken van beide stranden triumpheerende wagens", utroque ab Utore l van Oost en West. 54. tela remissa s „de pijlen, niet langer gebruikt", astutae fugae: gen. qualitatis, bij Parthorum; de Parthen schoten hun pijlen op de vijanden af, terwijl ze schijnbaar vluchtten, vgl. Lucan. I. 230 et missa Parthi post terga sagitta. 55. castra Pelusi: Cleopatra's kamp te Pelusium werd door Augustus veroverd (30 v. Chr.). 56. Antonius beroofde zich, toen hij vernam, dat Cleopatra gestorven was, met eigen hand van het leven. 57. „Maar dan moet gij, als mijn patroon, mij de slappe teugels uit de handen nemen". 58. signa: i. e. de clamor faventium. inmissis ... rotis: „wanneer mijn wielen zich voortspoeden". m. 11. 1. femina: verachtelijk „een vrouw"; zoo ook in het Grieksch •yitvr); Herodotus VUL 93 zegt van Artemisia Seivbv , want waarvoor is het noodig helden en goden aan te halen, wanneer wij Cleopatra zeil als voorbeeld stellen kunnen?" 29. quid: sc. ea fecit etc. ? quae .. . vexerlt: = quae tanta audacia erat, ut armis virtutique Romanae magnum dedecus afferret bellum inferendo; oehere =z ferre, vgl. het spreekwoord nescis quid vesper serus vehat. quae: Cleopatra. 30. ett bq famulos z= „zelfs". trita Inter i . . . vertaal „het liefje van . . ." 81. Vgl. Florus IV, 11 muiier Aeggptia ab ebrio imperatore pretium llbidinum Romanum imperium peliit. 32. addictos: zie vs. 2 van dit gedicht. 84. totiens: dit slaat op den moord op Pompeius, het beleg van Alexandria, waarbij Caesar in groot gevaar verkeerde, en het schandaal van Antonius en Cleopatra. Memphi: Memphis, de oude hoofdstad van Egypte. 204 tres ubi Pompeio detraxit barena triumphos! 35 tollet nulla dies hanc tibi, Roma, notam. issent Phlegraeo melius tibi funera campo, vel tua si socero colla daturus eras. scilicet incesti meretrix regina Canopi, una Philippeo sanguine adusta nota, 40 ausa Iovi nostro latrantem opponere Anubim, et Tiberim Nili cogere ferre minas, Romanamque tubam crepitanti pellere sistro, baridos et contis rostra Liburna sequi, 36. harena: de Egyptische zeekust, waar Pompeius, op bevel van de raadslieden van den Egyptischen koning, bij zijn landing gedood werd door zijn centurio Septimius, 29 Sept. 48 v. Chr. tres triumphos i de drie groote triomfen van Pompeius: le. over Numidië (80); 2e. over Sertoriua (71); 3e. over Mithradates (61). 37. Phlegraeo ... campoi in de vlakte van Pharsalus. Phlegraeust = Macedonisch, naar de Macedonische stad Phlegra, waar de strijd van Zeus met de Giganten plaats greep. issentt = fuissent; tibi: o Pompei; funera> at mors. 38. socero > Caesar. Pompeius huwde in 69 v. Chr. Julia, Caesars dochter, si daturus eras: = ai dedisses, „als gij het hoofd had gebogen". 39. De dichter keert na de uitweiding over het trouwelooze Egyptische land tot Cleopatra terug. scUiceti „denk eens". Canopi: Koci/w/Ja?, aan den Nijlmond, bekend om de zedeloosheid der inwoners. Met fijne ironie wordt Cleopatra regina Canopi, in plaats van regina Aeggpti genoemd. 40. una . . . notat „een eenige brandplek van schande ingebrand op den stamboom (eig. het bloed, het nakroost) van Phüippus". Philippeo sanguine: de Ptolemaei leidden hun geslacht van Philippus van Macedonië af. 41. Anubim: Egyptische god met hondekop. ausa: sc. est. 43. sistro: zei Tibull. I, 3, 24. 44. baridos: een (ib\piq is een plat vaartuig, gebruikt om lasten te vervoeren; vgl. Herodot. U, 96. Liburna: kleine, vlugge vaartuigen, gebouwd naar het model der Dlyrische zeeroovers. Augustus gebruikte ze in den slag bij Actium. 205 foedaque Tarpeio conopia tendere saxo, 45 iura dare et statuas inter et arma Mari! 46 septem urbs alta iugis, toto quae praesidet orbi, 57 femineas timuit territa Marte minas! 58 quid nunc Tarquinii fractas iuvat esse secures, 47 nomine quem simili vita superba notat, si muiier patienda fuit? cape, Roma, triumpbum, et longum Augusto salva precare diem. 50 fugisti tarnen in timidi vaga flumina Nili, accepere tuae Romula vincla manus, braccbia spectavi sacris admorsa colubris, 46. conopia t een „muggennet" f ytuvuTétov van kuw^i, mug), door de Romeinen als een teeken van verwijfdheid beschouwd. Tarpeio saxo: het Capitool. 46. iura dare: dit wordt mooi geïllustreerd door Dio Cassius (L, 5,4), die zegt, dat Cleopatra r&v 'Pupux'tuv otp-yziv ïXx'uTcut rr)v re sóytrjv Tr)u fttyitrTnv bxóre rt óftv&oi xotöa~3rxi to iv rif Kax 8ntó,o~ou. statuas ... et arma Marl: de tropheeën en het standbeeld van Marius waren door SuUa verwijderd, maar door Caesar op hun plaats teruggebracht, vgL Plutarch. Caesar, 6. 47. Iuvat: sc Romam. 49. muller: verachtelijk, zie de aanteek. bij vers 1 dezer elegie. 51. fugisti: o Cleopatra; tarnen: slaat op vs. 47—49 quid mme patienda fuit. timidi: de Nijl is bevreesd voor Augustus, vage: dit kan beteekenen öf „zwervend" = „met vele mondingen", öl „buiten-de-oevers-tredend". vgL Hor. Carm. I, 2, 18. 52. Figuurlijk, want Cleopatra maakte een eind aan haar leven, opdat zij niet in den triumf meegevoerd zou worden. 53. spectavii nl. toen Augustus zijn triumf hield; iv ykp r£> 9rpto.pl/3u. vertelt Plutarchua in het leven van Antonius (c 86), rfjc TLktoxarpciq airffc siSteXov eytopiS^eTO %od Tr)f óurxiSoq (adder) ipixspuKuiag. Door deze afbeelding werd algemeen geloofd, dat Cleopatra zich door een slang in den arm had laten bijten, maar in werkelijkheid to o~a. rpoxdi SietpSapri, zooals de geschiedschrijver Dio Cassius (LL 14, 1) opmerkt. sacris . . . colubris: de slang was aan Isis heilig, vgL Ov. Am. H, 18, 12. 206 et trahere occultum membra soporis iter. 'non hoe, Roma, fui tanto tibi cive verenda' 55 dixit et assiduo lingua sepulta mero. 56 Curtius expletis statuit monumenta lacunis, 61 at Decius misso proelia rupit equo, Coclitis abcissos testatur semita pontes, est, cui cognomen corvus habere dedit baec di condiderunt, haec di quoque moenia servant: 65 vix timeat salvo Caesare Roma Iovem. nunc ubi Scipiadae classes, ubi signa Camilli, 64. trahere occultum . . . soporis iter (ace.): ter verklaring van deze moeilijke uitdrukking zijn te vergelijken uitdr. als rapere, vorare viam; lett. == „den geheimzinnigen weg van den doodsslaap langzaam afleggen"; vgl. met soporis iter Prop. HL 7, 2 per te (o pecunia) inmaturum mortis adimus iter. 66. cive i met opzet noemt de dichter Augustus civis, Rome's eersten burger. 56. et . . . lingua sepulta mero: „zelfs die tong", nl. Cleopatra. 61. Curtius: wierp zich in de opening, die op het Forum ontstaan was, daar de haruspices verklaard hadden, dat de grond zich zon sluiten, als de dapperste burger van Rome er in af zou dalen, vgl. Livius, VU, 6. Zijn grafteeken is de aardkloof, die zich boven hem sloot, de lacus Curtius genoemd. 62. Decius : P. Decius Mus wijdde zich aan de di manes in den grooten slag bij den Vesuvius tegen de Latijnen (338 v. Chr.); se devoverat et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat zegt Cicero, De finib. H, 61'; VgL Liv. Vul, 9. 63. CocUtls: Horatius Cocles verdedigde het uiteinde van de brug over den Tiber tegen de Etruriërs, terwijl de Romeinen achter hem de brug afbraken, VgL Liv. H, 10, 2. 64. est cui: M. Valerius Corvus werd zoo genoemd, omdat, toen hij tegen een Galliër streed, een raaf op zijn hoofd ging zitten en den Galliër aanviel, vgL Liv. VH, 27. 66. vix: behoort bij iovem. 67. none ubi: alle wapenfeiten uit vroegere tijden worden door Augustus' roem overschaduwd. Scipiadae < Scipio Africanus, de oudere, maakte een eind aan den 2den Punischen oorlog door in 45 dagen een vloot te bouwen, waarmee hij naar Africa overstak (205 v. Chr.). signa CamiUi: de veldteekenen, die de Galliërs in den slag bij de Allia aan de Romeinen ontnamen, werden door Camillus teruggewonnen. 207 aut modo Pompeia Bospore capta manu, 68 Hannibalis spolia et victl monumenta Syphacis, 59 et Pyrrhi ad nostros gloria fracta pedes! 60 Leucadius versas acies memorabit Apollo. 69 tantum operis belli sustulit una dies, 70 at tu, sive petes portus seu, navita, linques, Caesaris in toto sis memor Ionio. D3. 12. EEN TROUWE GADE. Aan Postumus. Postumus was juist vertrokken, om den veldtocht tegen de Parthen mee te maken, die in 20 v. Chr. eindigde. Het gedicht dagteekent dus van 22 of 21 v. Chr. Postume, plorantem potuisti linquere Gallam, miles et Augusti fortia signa sequi? tantine ulla fuit spoliati gloria Partbi, 68. Bospore i = Panticapaeum op de Chersonesus Taurica, vgl. Ovid. Trist. III, 4, 49; Plin. IV, 78. Mithradates, die door Pompeius uit zijn koninkrijk Pontus verdreven werd, vluchtte naar Panticapaeum. Hij werd daar belegerd en gevangen genomen door zijn eigen zoon Pharnaces. Hij maakte daarop een eind aan zijn leven, en zijn lijk werd door Pharnaces naar Pompeius te Amisus gezonden. Pompeius zeil bereikte de Chersonesus Taurica niet 59. Syphacis j Syphax, een Numidisch vorst, die van de Romeinen afviel en zich met Carthago verbond. Door Masinissa (in 203 v. Chr) gevangen genomen, werd hij in Scipio's triumftocht meegevoerd. 60. Pyrrhi: Pyrrhus, de dapperste vorst van zijn tijd, werd in 275 v. Chr. bij Beneventum geheel verslagen. 69. Leucadius: op het voorgebergte Leucatas van het eiland Leucas stond een beroemde Apollo-tempel. 70. tantum operis belU t de vloot van Cleopatra. una dies t de dag van Actium. 72. Augustus zuiverde de zee van zeeroovers, Suet Aug. 98. Horatius, Carm. IV, 5, 19 zingt: pacatum volitant per mare navitae. 208 ne faceres Galla multa rogante tua? si fas est, omnes pariter pereatis avari, 5 et quisquis fido praetulit arma toro! tu tarnen iniecta tectus, vesane, lacerna potabis galea fessus Araxis aquam. illa quidem interea fama tabescet inani, haec tua ne virtus fiat amara tibi, 10 neve tua Medae laetentur caede sagittae ferreus aurato neu cataphractus equo; neve aliquid de te flendum referatur in urna: sic redeunt, illis qui cecidere locis. ter quater in casta felix o Postume Galla, 15 moribus his alia coniuge dignus eraa quid faciet nullo munita puella timore, cum sit luxuriae Roma magistra suae? sed securus eas: Gallam non munera vincent, duritiaeque tuae non erit illa memor. 20 nam quocumque die salvum te fata remittent, pendebit collo Galla pudica tuo. TTI. 12. 4. ne faceres» hangt af van multa („met aandrang") rogante. 5. al fas est t „als het geen goddelooze bede is". 7. tarnen: maar gij solt uw ongevoeligheid duur bekoopen. 8. Araxis t de Araxes, een rivier in Armenia Maior, die in de Kaspische zee stroomt. 10. net „uit vrees dat". 11. Medae sagittae t de pijlen der Parthen. 12. aurato . . . eqno t een paard met verguld harnas; ablat. qualitatis bij cataphractus; cataphractust een soldaat in een geschubd ijzeren pantser {yMTÓuppxx.TOC. van (ppóurtrü), omgeven, beschermen), zie Tac. Hist. L 79. 13. aUquidt nL de asch; „aart Sè fpurrww / rt&yiri (urnen) nm axciSoe tig i%h-l/*«, fiouiv 3 &q ylyuero tpuvr) (Odyss. XH. 395). 81. Aeaeae: de dichter bedoelt Calypso; bij Homerus is Aeaea wel het eiland van Circe (vgl. Odyss. X 135), maar deze is in vs. 27 al genoemd. Propertius volgde dus een andere overlevering, die ook de Romeinsche aardrijkskundige Pomponius Mela kent (H 120) Aeaee, quam Calypso habitasse dicitur. Enk, Elegiaci. 14 210 et veteres arcus leto renovasse procorum, 35 errorisque sui sic statuisse modum. nee frustra, quia casta domi persederat uxor. vincit Penelopes Aelia Galla fidem. m. 16. EEN NACHTELIJKE TOCHT. Nox media, et dominae mihi venit epistula nostrae: Tibure me missa iussit adesse mora, candida qua geminas ostendunt culmina turres et cadit in patulos lympha Aniena lacua quid faciam? obductis committam mene tenebris, 5 ut timeam audaces in mea membra manus? at si distulero haec nostro mandata timore, noctumo fletus saevior hoste mibi peccaram semel, et totum sum pulsus in annum: in me mansuetas non habet illa manua 10 86. leto: dat. „voor den dood", renovasse: „weer in gebruik nemen". 87. nee frustra: ac. erroris modum statuit. ITT- 16. 2. Tibure: te Tibur. missa: = omissa. a candida: wit door de marmeren villa's, die op de culmina (heuvels) gebouwd zijn. turres: „hooge huizen of villa's", vgL Prop. HL 21,15 Romanae turres et vos valeatia, amict; Hor. Carm. L *. 18 paMtda mors aequo pulsat pede paaperum tabernas / regumque (de aanzienlijken en rijken) turres; zie ook de aanteek. op TibulL I, 7, 19. geminas: op de beide oevers der rivier de Anio. 4. patulos ... lacus: de waterval van Tivoli, dien de rivier de Anio maakt ojc' fyouq fuyóiXou iMrxwlrr&v elq tpxpayy* (ie&tVav **i ttatraAfffj (Strabo V, p. 238). 5. obductis: „over de aarde getrokken als een sluier". Het vers van Iuvenalis 10, 20 nocte iter ingressus gladium contumque timebis kan ter illustratie dienen van de gevaren, die den reiziger op een nachtelijken tocht dreigden. 8. fletus: het verdriet van Cynthia, dat zich naderhand wreekt 211 nee tarnen est quisquam, sacros qui laedat amantes: Scironis media sic licet ire via quisquis amator erit, Scythicis licet ambulet oris: nemo adeo, ut noceat, barbarus esse volet luna ministrat iter, demonstrant astra salebras, 15 ipse Amor accensas praecutit ante faces, saeva canum rabies morsus avertit biantis: huic generi quovis tempore tuta via est. sanguine tam parvo quis enim spargatur amantis H—20- VgL Tibull. L 2, 27 quisquis amore tenetur, eat tutusque sacerque / qualibet: insidias non timuisse decet. 11. nee tarnen e. q. t „en bovendien is er niemand", een eigenaardig gebruik van tarnen, dat wij nog op verschillende andere plaatsen vinden; zoo schrijft b.v. Servius aan Cicero (Epist. ad fam. IV, 12, 8) Ab Atheniensibus, locum sepulturae (om den vermoorden M. Marcellus te begraven) intra urbem ut darent, impetrare non potui, quod religtone se impediri dicerent; neque tarnen id antea cuiquam concesserant, „en bovendien, d.w. z. afgezien van hun verklaring, hadden zij dit tot nu toe nog nooit aan iemand toegestaan". — Een duidelijk voorbeeld geeft ook Ovid. Ex. Ponto IV, 2, 16. Ovidius verontschuldigt zich tegenover Severus, dat hij hem nog geen gedicht zond: „gij zijt zelf dichter, quid enim, quae facie ipse, darem ?" (vs. 8); dan volgt vs. 14 haec mihi cunctandi causa, Se vere, fuit; / nee tarnen („en bovendien . . . niet") ingenium nobis respondet ut ante. sacros t zij hebben immers hun leven aan Venus gewijd. 12. Scironis . . . vlat Sciron was een roover, die reizigers in zee wierp, tot Theseus hem onschadelijk maakte (vgl. Plut Theseus, 10). sic i nl. als men bemint. 13—14. Dit distichon vond men op een muur te Pompeii (C. L L. IV, 1960) in dezen vorm: quisquis amator erit, Scgthiae licet ambulet oris: \ nemo adeo, ut feriat, barbarus esse volet. 16. De Romein, die 's nachts reist, neemt fakkeldragers mee; hier is Amor fakkeldrager. 17. saeva canum rabies . . . avertit t = canes saevi rabiosique . . . avertunt. morsus t tm ora mordentia. 18. huic generi i = amatoribus. 19. sanguine . . . parvo t „het beetje bloed", dat geen voordeel brengt aan den roover, vgL Ov. Met VU. 816 exiguo . . . sanguine. 212 inprobus, et cuius sit comes ipsa Venus? 20 quod si certa meos sequerentur funera casus, talis mors pretio vel sit emenda mini adferet haec unguenta mihi sertisque sepulcrum ornabit custos ad mea busta sedena di faciant, mea ne terra locet ossa frequenti, 25 qua facit adsiduo tramite vulgus iter: post mortem tumuli sic infamantur amantum. me tegat arborea devia terra coma, aut humer ignotae cumulis vallatus harenae: non iuvat in media nomen habere via 30 HL 17. BACCHUS-LffiD. Nunc, o Bacche, tuis humiles advolvimur aris: da mihi placatus vela secunda, pater, tu potes insanae Veneris conpescere fastus, curarumque tuo fit medicina mero. per te iunguntur, per te solvuntur amantes: 5 tu vitium ex animo dilue, Bacche, meo. te quoque enim non esse rudem testatur in astris 21. Propertius houdt Tan zulke gedachten-sprongen; hij meent: „en — als ik maar zeker was dat Cynthia mijn Kehaam vinden zou, dan zon ik graag sterven". 28. haec: Cynthia, unguentai vgl. de aant. op Prop. H. ia 80. UI. 17. 1. advolvimnrt adooloi wordt gezegd van den smeekeling, die zich op de knieën voor het altaar werpt. 2. pater i de jeugdige Dionysus wordt door den dichter met pater aangesproken, omdat de Grieksche god door de Romeinen met Liber Pater werd gelijk gesteld. 6. vitium: sc. amorem. 7. rudem : sc. amoris. 213 lyncibus ad caelum vecta Ariadna tuis. hoe mihi, quod veteres custodit in ossibus ignes, funera sanabunt aut tua vina malum. 10 semper enim vacuos nox sobria torquet amantes, spesque timorque animos versat utroque malus, quod si, Bacche, tuis per fervida tempora donis accersitus erit somnus in ossa mea, ipse seram vites pangamque ex ordine colles, 15 quos carpant nullae me vigilante ferae. dum modo purpureo tumeant mihi dolia musto et nova pressantis inquinet uva pedes, quod superest vitae, per te et tua cornua vivam, virtutisque tuae, Bacche, poeta ferar. 20 dicam ego maternos Aetnaeo fulmine partus, Indica Nysaeis arma fugata choris, vesanumque nova nequiquam in vite Lycurgum, 8. Ariadne, door Theseus verlaten, werd door Bacchus naar den hemel gevoerd en kreeg een plaats onder de sterren. lyncibus i de wagen van Bacchus wordt door lynxen en tijgers getrokken. Vgl. Ov. Met. IV. 25; Verg. Georg. DX 264. 11. vacuos: „alleen gelaten", omdat de geliefde niet aanwezig is. 15. pangamque ex ordine coUest „ik zal de heuvels met rijen wijnstokken beplanten". ia tua cornua < Bacchus wordt vaak als stier voorgesteld, vgl. Poet Lyr. Gr. UI. 656 (Bergk) éAS-eïi/, 'r)pw Aióvvcre, AAEtwv kg ïmèv kyvbv ai/u Xapireavat, kq vxèu reü fSaiu xodl B-üwv, txï-te raópty Ttxüpt. 21. maternos . . . partus: Bacchus werd geboren, toen zijn moeder Semele omkwam door Zeus' bliksem. Aetnaeo: de Cyclopen smeden den bliksem voor Zeus in de Aetna. 22. Bacchus veroverde Indië. Nysaeis: Bacchus werd door de nymfen opgevoed op den mythischen berg Nysa. 2a Lycurgum: Lycurgus, koning van Thracië, verzette zich tegen den Bacchusdienst, maar Bacchus strafte hem met waanzin; terwijl hij meende een wijnstok om te houwen, doodde hij zijn eigen zoon. 214 Pentheos in triplices funera rapta greges, curvaque Tyrrhenos delphinum corpora nautas 25 in vada pampinea desiluisse rate, et tibi per mediam bene olentia flumina Naxon, unde tuum potant Naxia turba merum candida laxatis onerato colla corymbis cinget Bassaricas Lydia mitra comas, 30 levis odorato cervix manabit olivo, et feries nudos veste fluente pedea mollia Dircaeae pulsabunt tympana Thebae, capripedes calamo Panes hiante canent, vertice turrigero iuxta dea magna Cybebe 35 tundet ad Idaeos cymbala rauca choroa 24. Pentheos » de Thebaansche koning Pentheus verzette zich eveneens tegen Bacchus en werd tot straf door zijn moeder en de beide zusters van deze uiteengescheurd, vgl. Ov. Met. UT 781. tripUces greges: de Bacchanten waren in drie troepen verdeeld, vgl. Eurip. Bacchae, 679 bpCt Se B-ióaroug rp&c, ywanuin» X0/9"" / uv "VX* ww' (kv kbrovvn, toïi Sevrêpou / firrrr\p 'AyouA, X0^- 25. De zeelieden, die Bacchua trachtten te verkoopen, werden in dolfijnen veranderd, vgL Ov. Met. m, 629 en volg. 27. tibi t vul aan esse. Het wonder wordt verhaald Seneca, Oed. 491. 28. De bedoeling is: „ft zal o schilderen", de blanke hals beladen met losse klimopranken enz. onerato i sc. tibi. 30. Bassaricas» Bassareus werd Bacchus genoemd naar zijn kleed, de f3xovxpx. Lydia mitra» vgl. Servius op Aen. IX, 616 mitra autem proprie Lgdorum fuit. 31. VgL Callimachus, hymne U, 38, waar de dichter zegt xl il wftxt Sruótvrx icédu XüftouiTiv ekou*. 83. Dircaeae . . . Thebae» Thebe wordt hier zoo genoemd naar de bron Inrce. moUlai omdat de tympana een instrument voor vrouwen waren, vgl. Seneca, HercuL F. 470 ad non virilem tgmpani . . . sonum. 35. De Bacchusdienst hangt ten nauwste samen met dien der Phrygische godin Cybele of Cybebe. vertice turrigero l Cybele wordt afgebeeld met de corona muralis, een muurkrans; als beschermvrouw van burchten en steden heet zij turrigera (de torendraagster) of tnrrtta, zie verder Prof. Vttrtheim, de Mythologie der Grieken, „de Groote Moeder". 215 ante fores templi crater antistitis auro libabit fundens in tua sacra merum. baec ego non bumili referam memoranda cotburno, qualis Pindarico spiritus ore tonat 40 tu modo servitio vacuüm me siste superbo, atque hoe sollicitum vince sonore caput HL 18. TREURLIED BIJ DEN DOOD VAN M. CLAUDIUS MARCELLUS. In het jaar 23 voor Chr. stierf M. Claudius Marcellus, de zoon van Octavia, Augustus' zuster, te Baiae. Hij was een jonge man ven groote verwachtingen, zoodat men hem zelfs als vermoedelijken opvolger ven Augustus beschouwde. Deze adopteerde hem in 25 T. Chr.; het volgende jaar werd hij tot aedilis eunilis benoemd; in 23 v. Chr. gaf hij schitterende spelen, doch hij stierf in datzelfde jaar: „magniftcentissimo munere aedilitatis edito decessit admodum iuvenis, sane, ut aiunt, ingenuarum virtutum laetusque animi et üujenli fortunaeque in quam alebatur capax", zegt de geschiedschrijver Velleius Paterculus (U, 93, 1) van hem. Vergilius wijdde aan den beminnelijken en begaafden jongen man eenige gevoelvolle regels in het 6de boek van zijn Aeneis (861—886). Wat de oorzaak van zijn dood was, weten wij niet; sommigen beweerden, dat Livia hem vergif had laten toedienen (Dio Cass. LDI, 33), echter zonder grond. Misschien heeft de ongezonde atmosfeer van Baiae zijn dood tengevolge gehad. Ook tegenwoordig heerscht in deze heele streek de malaria. Clausus ab umbroso qua alludit pontus Averno 37—38. crater . . . Ubabltt de crater wordt hier als een persoon voorgesteld, zooals bij Tibullus, I, 10, 47 pax aluit vites et sucos condidit uvae, / funderet ut nato testa paterna merum. auro t „gouden scheplepel". 39. cothurno t le. de hooge theaterschoen door de spelers in een tragedie gedragen; 2e. de verheven taal van het treurspel. 40. spiritus: „geestdrift". 41. siste i = redde. 42. Vgl. Tibull. I, 1, 2 adde merum vinoque novos compesce dolores, / occupet ut fessi lumina victa sopor. UI. 18. 1. umbroso: het kratermeer Avernus was toen nog omringd door een dicht oerwoud, dat later op bevel van Augustus werd uitgeroeid, vgL de beschrijving van Silius Italicus XU. 123 tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens. 216 fumida Baiarum stagna tepentis aquae, qua iacet et Troiae tubicen Misenus harena, et sonat Herculeo structa labore via, hic, ubi, mortalis dexter cum quaereret urbes, 5 cymbala Thebano concrepuere deo, (at nunc, invisae magno cum crimine Baiae, quis deus in vestra constitit hostis aqua?), Marcellus Stygias vultum demisit in undas, errat et in vestro spiritus ille lacu. 10 quid genus aut virtus aut optima protuit illi mater, et amplexum Caesaris esse locos, a fumida Baiarum . . . aquae i de streek rondom Baiae was bekend om haar warme zwavelbronnen. a Misenus i de trompetter van Aeneas, die begraven lag op het voorgebergte Misenum, tegenw. punta di Miseno, vgl. Verg. Aen. VL 234. 4. Zie de aant. Prop. L 11. 2. sonat t door het ruischen der zee. 5—6. Br is in dit distichon sprake van Hercules, die een tocht door Italië maakte, zooals Servius (op Aen. VU. 662) mededeelt, vemens Hercules ab Hispania per Campaniam, in quadam Campaniae civitate pompam triumpbi sui exhibuü: unde Pompei dicitur civitas, postea iuxta Baias caulam bubus facit et eam saepsit, qui locus Boaulia dictus est. mortalis . .. urhest urbes hominum. dexter t = propitius, vgl. Prop. DL 2. 7 Hercules bevrijdde op zijn tocht de aarde van monsters, quaereret: „bezocht". Thebano . . . deo i Hercules; Thebae was zijn geboorteplaats, deo: proleptisch. 7—8. deus . . . hostis : omdat deze raadselachtige God MarceUus in den bloei van zijn leven wegrukte. 9. Het sterven van MarceUus wordt voorgesteld als een onderdompeling in de rivier der Onderwereld. 10. vestro s o Baiae. Baiae is kort te voren (vs. 7) aangeroepen, spiritus met „die edele ziel". lacu: Averno. 11. optima t Plutarchus (Ant 31) noemt Octavia yjr.px 9-oUftxOTèv ywxtx.bc.. 12. amplexum . . . focos: MarceUus trouwde met Julia, de dochter van Augustus. 217 aut modo tam pleuo fluitantia vela theatro et per maternas omnia gesta manus? occidit, et misero steterat vicesimus annus: 15 tot bona tam parvo clausit in orbe dies. i nunc, tolle animos et tecum finge triumphos, stantiaque in plausum tota theatra iuvent, Attalicas supera vestes, atque omnia magnis gemmea sint ludis: ignibus ista dabia 20 sed tarnen huc omnes, huc primus et ultimus ordo: est mala, sed cunctis ista terenda via est exorauda canis tria sunt latrantia colla, scandenda est torvi publica cymba senis. ia modo: kort voor zijn dood gaf Marcellus als aedilis prachtige spelen, vela i bedoeld worden groote over het heele theater uitgespannen zeilen; vergelijk de realistische schildering bij Lucretius, IV, 75 waar de dichter tracht aan te toonen, hoe „kleur" teweeggebracht wordt, doordat van de oppervlakte der voorwerpen deeltjes worden afgeworpen, wat bij door een voorbeeld toelicht: (id faciunt vela) et vulgo faciunt ld lutea russaque (rood) vela et ferrugina (staalblauw), cum magnis intenta theatris per malos vulgata (uitgespreid) trabesque trementta flutant, namque ibi consessum (het publiek) caveai subier et omnem scaenai speciem patrum coetumque decorum inficiunt (kleuren) coguntque suo fluitare colore. 14. „alles wat zijn moeders handen voor hem hadden gedaan", d. w. z. al de teedere zorgen van een Uefhebbende moeder. 15. steterat i vrij „was gekomen". 16. bona t „edele karaktereigenschappen", parvo In orbe : „in een korte spanne tijds". 17. I nunc: ironische aansporing aan ieder, die nog in wereldsche pracht en praal gelooft, vgL Prop. UL 7. 29. tecum finge t „droom". 19. AttaUcas: „met goud bestikt", zie de aanteek. op Prop. U. 18. 22. 21. huc: sc. imus; ordo: „klasse". 23. exoranda: exoro, „om genade vragen", tria coUa: Cerberi. 24. pubUca cymba: „het bootje dat alles opneemt". 218 ille licet ferro cautus se condat et aere: 25 mors tarnen inclusum protrahit inde caput Nirea non facies, non vis exemit Achillem, Croesum aut, Pactoli quas parit humor, opes. 28 at tibi, nauta, pias hominum qui traicis umbras, 31 hoe animae portent corpus inane suae: qua Siculae victor telluris Claudius et qua Caesar, ab humana cessit in astra via. m. 2i. NAAR ATHENE. Magnum iter ad doctas proficisci cogor Athenas, ut me longa gravi solvat amore via. crescit enim adsidue spectantJ cura puellam: ipse alimenta sibi maxima praebet Amor. omnia sunt temptata mihi, quacumque fugari 5 25. mei „een ander"; Propertius bedoelt: men kan den dood niet door moren ol wapenen van brons ol staal van zich afhouden. 27. Nirea; vgl. Hom. Dias, H, 673 Ntpebf Sc KaXXarroc kvrip uxb ftkmv 28. PactoU: vgl. de aanteek. op Prop. L 14, 11. 31 34. „Maar laat men tot U, o veerman van vroome zielen, dit lichaam, van den ziel gescheiden, brengen: Marcellos ia van 't pad der menschen naar den hemel gegaan, langs den weg waarlangs Claudius en Caesar gingen". 31. nauta: Charon. 82. hoe corpus Inane suae t animae is genitivus, zooals blijkt uit de navolging van Ovidius, Met. Xffl, 488 quae corpus complexa animae tam fortis inane. 33. Siculae victor teUuriai M. Claudius MarceUns, die in 212 v. Chr. Syracuse veroverde. 34. Caesar > de dictator. TH. 21. 3. curai .liefde", vgl. o. a. Verg. Aen. IV, 1 at regina graoi iamdudum saucia cura, 5. quacumque: sc. rationa, fugari: amor. 219 possit; at ex omni me premit ille deus. vix etenim semel admittit, cum saepe negavit; seu venit, extremo dormit amicta toro. unum erit auxilium: mutat is Cynthia terris quantum oculis, animo tam procul ibit amor. 10 nunc agite, o socii, propellite in aequora navem, remorumque pares ducite sorte vices, iungiteque extremo felicia lintea malo: iam liquidum nobis aura secundat iter. Romanae turres et vos valeatis amici, 15 qualiscumque mihi tuque puella vale. ergo ego nunc rudis Adriaci vehar aequoris hospes, cogar et undisonos nunc prece adire deos. deinde per Ionium vectus cum fessa Lechaei sedarit placida vela phaselus aqua, 20 quod superest, sufferre, pedes, properate laborem, isthmos qua terris arcet utrumque mare. inde ubi Piraei capient me litora portus, scandam ego Theseae bracchia longa viae. illic vel studiis animiim emendare Platonis 25 incipiam aut hortis, docte Epicure, tuis; 6. ex omni: parte = I» xcwrbq (rpbxotj). 12. „loot twee aan twee voor uw beurt aan de roeiriemen". 15. turres: „de hooge huizen", vgl. de aanteek. op Prop. TU, 16, 8. 16. qualiscumque mihi: „hoe slecht je mij ook behandeld hebt", tuque: tu quoque, vgl. Catull. 81, 13 pag. 21. 17. rudis: hij is nu voor den eersten keer op de Adriatische zee. 19. Lechaei: de haven van Corinthe aan de Corinthische golf. 22. terris: ablat. instrumenti. 24. bracchia ... viae: scandere bracchia viae = scandere viam a bracchiis inclusam; de bracchia zijn de lange muren, door de Grieken fnxy.pc\ vnékn genoemd. Theseaet Atheniensis. Theseae . . . viae: „de weg naar Athene". 26. Epicurus (341—270 v. Chr.) gaf zijn lessen over phüosophie in een tuin dicht hij Athene; daarom heeten zijn volgelingen oi b\xb TÜv Y,r)xv. 220 persequar aut studium linguae, Demosthenis arma, libaboque tuos, docte Menandre, sales; aut certe tabulae capient mea lumina pictae, sive ebore exactae seu magis aere manua 30 aut spatia annorum aut longa intervalla profundi lenibunt tacito vulnera nostra sinu; seu moriar, fato, non turpi fractus amore; atque erit illa mihi mortis honesta dies. HL 24 AFSCHEID. Falsa est ista tuae, muiier, fiducia formae, olim elegis nimium facta superba meia noster amor tales tribuit tibi, Cynthia, laudes: versibus hisignem te pudet esse meis. mixtam te varia laudavi saepe figura, 5 ut, quod non esses, esse putaret amor; et color est totiens roseo collatus Eoo, cum tibi quaesitus candor in ore foret: 28. Menandre i beroemd Atheensch blijspeldichter (342—291 v. Chr.). 30. manus s „kunstwerken*, vgL Perron. 83 Zeuxidos manus vidi. ebore exactae i bv. de Athena Parthenos van Phidias. 81. profundi t sc. mans. 32. lenibunti ouderwetsche vorm van het futurum; 'teenige voorbeeld bij de Augusteïsche dichters, tacito... sinut „in mijn zwijgend gemoed verborgen". 3a Vul achter fato aan: moriar, wat den hoofdzin vormt ITT- 24, 1. muller i drukt geringschatting uit vgL Hor. Epod. 12. 1 quid Ubi vis, muiier; vgL de aant. op Prop. DX 11. 1, p. 200. 4. pudet i sc. me. 6—6. „Ik heb je dikwijls geprezen, als was je een samenstel van de meest uiteenloopende schoonheden, zoodat nüjn liefde in je sag, wat je in werkelijkheid niet was". 7. Eoo i Sous is „de morgenster", vgl. Verg. Georg. L 288 aut eum sola novo terras inrorat Eous. 8. quaesitus candor t door blanketsel, vgL Ov. Ars am. UI. 199 sein* et inducta candorem quaerere creta; / sanguine quae vero non rubet, arte rubet. 221 quod mihi non patrii poterant avertere amici, eluere aut vasto Thessala saga mari, 10 hoe ego non ferro, non igne coactus, et ipsa naufragus Aegaea — vera fatebor — aqua correptus saevo Veneris torrebar aeno, vinctus eram versas in mea terga manus. ecce coronatae portum tetigere carinae, 15 traiectae Syrtes, ancora iacta mihi est nunc demum vasto fessi resipiscimus aestu, a quod: „het geloof in uw deugd en liefde". 10. Thessala sagat toespeling op I. 1. 19; Thessalie is het land der toovenarij. 11. hoe ego: vul aan: avertere potui, vgL Prop. IV. 11. 79 et si quid doliturus erts, sine testibus illis, waar uit doliturus moet worden aangevuld: doleto. non ferro, non igne coactus: toespeling op I. 1. 27. ipsa naufragus Aegaea . . . aqua: „al was ik ook een schipbreukeling midden in de Aegëische zee"; de dichter meent, dat hij in den tijd, dat Cynthia hem onder haar betoovering hield, met een schipbreukeling in de gevaarlijke Aegëische zee te vergelijken was, vgl. Horatius, Carm. 1.5.5, waar de tegenspoeden in de liefde worden vergeleken met een stormachtige zee, quotiens fidem j mutatosque deos flebtt (subject is de verliefde jonge man) et aspera / nigris aequora ventis / emirabitur insolens (= insuetus) / qui nunc te fruitur credulus aurea. 13. aeno: „ketel"; Amor kookt zijn slachtoffers voor zijn maaltijd, vgl. Meleager (een epigrammendichter uit 80 v. Chr.) é«-Taer9-' iv %ól/\/\u, rijpecS' uxexauófievoi vïiv, / xttpog ixei tysxjrlc ioTi fiósyetpog ïpug (Anthol. Pal. XU. 92. 7). 15. coronatae . . . carinae: na een voorspoedige zeereis bekranste men de schepen, vgl. Verg. Georg. L 303 ceu pressae cum iam portum tetigere carinae, / puppibus et laeti nautae imposuere coronas. 18. Syrtes: de Syrtes zijn twee gevaarlijke golven aan de Noord-kust van Africa, de Syrtis minor (golf van Cabes) in het Westen, de Syrtis maior (golf van Sidra) in het Oosten; hier «*» „gevaren". 17. resipiscimus: resipisco mm „tot zich zelf komen", vgL Plaut Mil. 1834 waar, als een meisje flauw valt, een der aanwezigen tot den luitenant zegt ne interveneris j quaeso, dum resiplscit. 222 vulneraque ad sanum nunc coiere mea. mens bona, si qua dea es, tua me in sacraria dono: exciderant surdo tot mea vota IovL 20 IV. 1. Dit origineele gedicht bestaat uit twee gedeelten; in het eerste deel (vs. 1—70) geelt de dichter zijn voornemen te kennen, om de oude verhalen, die aan de gebouwen van Rome verbonden zijn, Rome's oude gebruiken en gedenkwaardige dagen te bezingen. Vooraf verhaalt hij, hoe het machtige Rome eenmaal een onbeduidend stadje was, nog kleiner dan Bovillae of Gabii. „U le dit en une série de vers superbes, qui réussissent a 1'emporter sur un passage analogue de Tibulle, les vers 19—64 de la 5e élégie du Ue Uvre, dans lesquels ne manquent cependant ni 1'ame ni la vigueur et dont la beauté romaine n'était pas facile a surpasser" (Plessis). Propertias heeft echter zijn plan niet tot uitvoering gebracht; hij voelde zich niet berekend voor die taak; in het tweede deel (vs. 70—150) heelt hij daarom op vernuftige wijze zijn verontschuldiging daarvoor in den mond gelegd van een astroloog, Horus, die op grond van zijn „wetenschap" met de woorden at tu finge elegos, fallax opus, (haec tua castra), scribat ut exemplo cetera turba tuo de erotische poëzie aanwijst als het eigenlijke terrein van den dichter. Hoe quodcumque vides, hosjoes, qua maxima Roma est, ante Phrygem Aeneam collis et herba luit; atque ubi Navali stant sacra Palatia Phoebo, 18. ad sanum ... coiere t „hebben zich gesloten"; vgl. Ov. Trist IV. 4. 41 neve retractando nondum coeuntia rumpam \ vulnera. 19. mens bona t „gezond verstand"; Mens bona werd te Rome inderdaad als godin vereerd; haar tempel bevond zich naast den tempel van Venus Erycina op het Capitool, vgL Liv. XXU. 9. 10; Ov. Fast VL 241. IV. 1. 1. hospes i de dichter stelt het voor, alsof hij vanaf een hoogte (den Palatinus) een vreemdeling Rome toont dat zich in de verte uitstrekt 3. Navali Phoebo i de tempel van Apollo op den Palatinus werd door Augustus gesticht als een herinnering aan Actium. 223 Euandri profugae concubuere boves. ïictilibus crevere deis haec aurea templa, 5 nee luit opprobrio facta sine arte casa, Tarpeiusque pater nuda de rupe tonabat, et Tiberis nostris advena bubus erat qua gradibus domus ista Remi se sustulii, olim unus erat fratrum maxima regna focua 10 curia, praetexto quae nunc nitet alta senatu, pellitos habuit rustica corda patres, bucina cogebat priscos ad verba Quirites: centum illi in prato saepe senatus erat 4. Euander was uit Arcadië gevlucht, vgl. Verg. Aen. VUL 338. 5. ïictilibus . . . deis i vgl. Ov. Fast. I. 201 Iuppiter angusta vix totua stabat in aede, / inque Iovis dextra ftetile fulmen erat Vert: „de goden voor wie langzamerhand deze met goud versierde tempels zijn verrezen, waren eertijds van aardewerk" (Hartman). 7. Tarpeiusque pater t — Iuppiter Capitolinua. nuda de rupe i het Capitool was nog niet bebouwd. 8 advena: Etrurië, waaruit de Tiber kwam, was toen nog een vreemd land. 9. domns . . . Remi: gewoonlijk de casa Romuli genoemd, een hut op den Palattjn. Ze bevond zich bij de zoogenaamde „trappen van Cacus", de scalae Caci (Solinus 1.18), waarlangs men van den Palatinus naar den Circus Maximus afdaalde; deze scalae worden hier gradus genoemd. se sustulltt deze uitdrukking wijst niet op een prachtig, hoog gebouw, maar duidt de hoog gelegen plaats aan waarop het huisje gebouwd was. 10. „daar was in den ouden tijd de gemeenschappelijke (unus) haard der beide broeders, < die toen als > een groot paleis (regna) < beschouwd werd.>" 11. curia t met het nieuwe Senaatsgebouw, dat in de plaats kwam voor de oude curia Hostilia, werd een aanvang gemaakt door Caesar (44 v. Chr.); Augustus voltooide het 29 v. Chr.; het stond aan den N. kant van het Forum; 't heette Curia Iulia (nu Sant' Adriano). praetexto: diegenen der Senatoren, welke de curulische aediliteit ot een hooger ambt bekleed hadden, 'droegen de toga praetexta. curia . . . senatu: „de curia, nu een hoog gebouw, schitterend van het purper van den senaat". 224 nee sinuosa cavo pendebant vela theatro, 15 pulpita sollemnis non oluere crocoa nulli cura tuit externos quaerere divos, cum tremeret patrio pendula turba sacro, annua at accenso celebrare Parilia faeno, qualia nunc curto lustra novantur equo. 20 Vesta coronalis pauper gaudebat asellis, • ducebant macrae vilia sacra boves. parva saginati lustrabant compita porei, pastor et ad calamos exta litabat ovia 15. vela» het eerst werden zij gebruikt door Q. Catulus bij de inwijding van het Capitool, in 7» toot Chr. (Plin. N. H. XLX. 23), vgL ook Prop. DX ia 18, p. 217. ia 't Tooneel werd dikwijls met geparfumeerd water besprenkeld, vgl. Lner. U. 416 et cum scena croco Cilici perfusa recena eat 17. externos . . . divos i Ista en (later) Mtthras. ia pendula» „onzeker", „angstig", et Hor. Ep. L ia 110 neu fluitem dubiae spe pendulus horae, en Lucret VX 60 cetera, quae fleri in terris caeloque tuentur \ mortalea, pavidis cum p end ent mentibu' saepe / er faciunt animos humilis formidine divom / depressosque premunt ad terram . . . 19. Parilia i het leest van Pales, de herdersgodin (21 April), zie Ov. Fasti IV. 781. 82 moxque per ardentes stipulae crepitantis areerooa / traiciaa celeri strenua membra pede. 20. curto ... equo » de verklaring geeft Festus „Oclober equus appellatur, qui in campo Martio mense Octobri inmolatur quotannis Marti. ..etuademque cauda tanta celeritate perfertur in regiam (het oude paleis van Numa, dichtbij den tempel van Vesta), ut ex ea sanguis destillet in focmn participandae rei divinae gratta". Het geronnen bloed werd voor de Parilia bewaard (sle Ov. Fasti, IV. 783). curto» =- allqua sua parte mutilo, ut hic cauda. lustra novare: „een reiniging beginnen". 21. Vesta« het Vesta-feest, 9 Juni gevierd, was een bizondere feestdag voor allen, die zich met het toebereiden van het brood bezig hielden, zelfs voor de ezels, die de molens dreven en dan met kransen van bloemen en brood versierd werden, zie Ov. Fasti VX 311 ecce coronatis panis dependet asem*. 22. sacra» „de benoodigdheden voor het offer". 225 verbera pellitus saetosa movebat arator, 25 unde licens Fabius sacra Lupercus habet nee rudis infestis miles radiabat in armis: miscebant usta proelia nuda sude. prima galeritus posuit praetoria Lygmon, magnaque pars Tatio rerum erat inter oves. 30 hinc Titiens Ramnesque viri Luceresque Soloni, quattuor hinc albos Romulus egit equoa quippe suburbanae parva nünus urbe Bovillae, 33 ac tibi Fidenas longa erat isse via, 36 25—26. Op 15 Februari werd om den Palatinus een lustratio (reinigingsoptocht) gehouden, waarbij de luperci, met voorschooten van bokkenvellen bekleed, met de riemen (februa) alle vrouwen sloegen die zij tegenkwamen. De Luperci waren verdeeld in twee collegia, de Fabii en Quintilii, vgl. Ov. Fa8t. U. 365—380. Ucens i ook Livius I. 5. 2 spreekt van de lascivia van het Lupercusfeest. unde . . . habet i „dat is de oorsprong der godsdienstige gebruiken van den dartelen Fabius Lupercus". 28. miscebant... proelia nuda t „zij streden zonder schild en harnas". 29. Lygmon t Lucumo (Lygmon is de Grieksche vorm van den naam) was een EtrusMsch aanvoerder, die Romulus tegen de Sabijnen hielp, Cic. De Rep. U. 14. 30. Tegenover Lucumo wordt zijn tegenstander Tattus geplaatst. 31. hinc: „hieruit", d. w. z. „uit zulk een eenvoudig begin". Titiens: collectieve singularis; na den Sabijnschen oorlog bestonden de Romeinen uit 3 tribus, de Ramnes de volgelingen van Romulus, de Tittenses (of Tatienses), de aanhangers van Titua Tatius, en de Luceres, de volgelingen van Lucumo. Luceresque Soloni: volgens Dionysius Halicarnassensis kwam Lucumo uit Solonium (TL 37. 2). Soloni is nom. plur. van het adiectivum Solonius. 32. albos . . . equost vgl. Tibullus I. 7. 8. 33. De samenhang is: „Romulus vierde een triumttocht; laat u dat niet vreemd schijnen bij de toenmalige primitieve toestanden: allerlei ateden, die nu niet meer bestaan of, zooals Bovillae, feitelijk tot Rome behooren, vormden toen het buitenland" (Hartman), minus« behoort bg surburbanae. parva . .. urbe: „toen Rome nog zoo klein was". BovUlae: lag aan de via Appia; in den tijd van Cicero woonde er bijna niemand meer (Cic Pro Planc 23.) 36. Fidenas: lag 5 mijlen van Rome op Sabijnsch grondgebied; vgl. Horat. Ep. L 11. 7 Gabiis desertior atque / Ftdenis vicus. Enk, Eiegiaci. 15 226 et stetit Alba potens, albae suis omine nata, 35 et qui nunc nulli, maxima turba Gabi. 34 nil patrium nisi nomen habet Romanus alumnus: sanguinis altricem non putet esse lupam. huc melius profugos misisti, Troia, penatea en quali vecta est Dardana puppis ave! 40 iam bene spondebant tune omina, quod nihil illam laeserat abiegni venter apertus equi, cum pater in nati trepidus cervice pependit, et verita est umeros urere flamma pioa tune animi venere Deci Brutique secures, 45 vexit et ipsa sui Caesaris arma Venus arma resurgentis portans victrieia Troiae. 86. albae snls omlne nata: vgl. Verg. Aen. VUL 42 iamque tibi, ne van* punt» haec fingere somnmn, / litoreis ingens inventa sub ilicibus sua, / triginta capitum fetus entxa, iacebit / alba, sok» recubans, albi circum ubera nati. / ex quo ter denis urbem redeuntibus annia / Ascanius clari condet cognominis Albam. 3a meUust de Penaten hebben 't nu beter dan in hun oorspronkelijke vaderland. 42. venter apertus equi: „het openen van den buik van het paard". 48. cum pater . . .: dese cnm-zin is niet afhankelijk van quod nihil illam laeserat abiegni venter apertus equi, maar staat met dezen zin op één lijn. 45. Deel l Decius Mus, die als consul aan het hoofd van een leger stond in den Latijnschen oorlog (338 v. Chr.). Om Rome te redden wijdde hij zich aan de di manes, begal sich alleen onder den vijand, en sneuvelde (liv. VUL 9). Brutique secures: „het consulaat van Brutus". Brutus verdreef de TarquiniL De secures herinneren aan de strengheid, waarmee hij zijn eigen zonen liet terechtstellen (Liv. Bi. 6). 46. vexlt: sc. ad Italiam. „Venus voerde de wapenen van haar geliefden Caesar zeU < naar Italië > toen zij de overwinnende wapenen van het herrijzende Troje bracht"; tschip van Aeneas bracht Rome's toekomstige grootheid, die reeds in den kiem in Troje aanwezig was, naar Italië over. 227 lelix terra tuos cepit, luie, deos, si modo Avernalis tremulae cortina Sibyllae dixit Aventino rura pianda Remo 50 aut si Pergameae sero rata carmina vatis longaevum ad Priami vera fuere caput: 'vertite equum, Danai! male vincitis: Dia tellus vivet, et buic cineri Iuppiter arma dabit'. optima nutricum nostris lupa Martia rebus, 55 qualia creverunt moenia lacte tuo! 48—51. In vs. 48 ligt de nadruk op felix, dat nader verklaard wordt door de va. 49—54. „Gezegend het land, Iulus, dat uw goden kreeg, daar immers de drievoet der hoogbejaarde Sibylle van het Avernusmeer tot den Avenüjnschen Remus zeide, dat de velden < op den Aventtjn > moesten gereinigd worden < voor het houden der auspiciën > ", d. w. z. daar immers de goden zelf bij monde van de Sibylle Remus bevalen Rome te stichten. 49. al modo i „indien tenminste" — waaraan niemand twijfelt—...-, „daar". Avernalis . . . SlbyUaet de SibyUe woonde in een spelonk bij het Avernus-meer. tremulae i óf „bevend" (door haar hoogen leeftijd), óf „sidderend" door de inspiratie van den god, vgL Verg. Aen. VL 77. ■ 60. Aventino... Remo: Livius (L 6.4) verhaalt: Palatium Romulus, Reuma Aventinum ad inaugurandum templa capiunt; vandaar dat Propertius van „den Avenüjnschen Remus" spreekt Dat hier Remus en niet Romulus genoemd wordt, behoeft ons niet te verwonderen: de dichters stellen Remus volmaakt met Romulus gelijk, vgL Catull. 68. 5 magnanimos Remt nepotes — Romani; Iuvenal. 10. 78 turba Remi, Propert U. 1. 23 regna prima Remi, IV. 1. 9 domus Remi. Hoogstwaarschijnlijk >) ia er een tijd geweest dat de sage van Rome's stichting zóó verteld werd, dat Remus voor den eenigen stichter gold, en is er paa in een later stadium der sage de naam Romulus als broeder van Remus bij verzonnen. 61. Pergameae . . . vatls t Cassandra, sero rata t „te laat geloofde". 62. adt „wat betreft", vgl. H 13. 42 non nihil ad verum conscia terra sapit. Cassandra voorspelde, dat, hoewel Priamus zou sterven, een grooter Troja zon verrijzen. 53. male; „tevergeefs". 64. huic cineri t — nobis, ubi cinis erimus. J) Kretschmer, Remus und Romulus, Glotta, I. p. 288. 228 moenia namque pio coner disponere versu: ei mihi, quod nostro est parvus in ore sonus! sed tarnen exiguo quodcumque e pectore rivi fluxerit, hoe patriae serviet omne meae. 60 Ennius hirsuta cingat sua dicta corona: mi ïolia ex hedera porrige, Bacche, tua, ut nostris tumeïacta superbiat Umbria libris, Umbria Romani patria Callimachi scandentes quisquis cernit de vallibus arces, 65 ingenio muros aestimet ille meo. Roma, ïave, tibi surgit opus: date candida, cives, onüna, et inceptis dextera cantet avis. sacra diesque canam et cognomina prisca locorum: has meus ad metas sudet oportet equua 70 'Quo ruis inprudens, vage, dicere facta, Properti? non sunt ah dextro condita lila colo. accersis lacrimas cantans: aversus Apollo, 67. moenia . . . disponere versa t — carmen disponere de „moenibus"; de uitdrukking is zeer gedurfd, pio . . . versu: de verklaring geeft vs. 60 hoe patriae serviet omne meae, vgl. Ov. Trist U. 322 pms est patriae facta reforr* lahnr. coner: sc. si mihi liceat. 59. exiguo . . . pectore: de borat is te smal en heeft te weinig adem voor een episch gedicht rlvl» de gedichten worden met een .riviertje" vergeleken, evenals bij Ovid. Ex Ponto H. 5. 21 ingenioque meo, vena quod paupere manat, / plaudis, et e rioo flumina magna facis. Dit beeld en dat van den uit de longen komenden adem worden op een naar onze begrippen ongeoorloofde wijze gecombineerd. 61. Ennius stijl ia ruw, vgl. Ovid. Trist U. 259 sumpserit Annales, nihü est hirsutius illis. 62. Propertius vraagt voor sich zeU het klimop van den Griekschen God der dichters, de doctarum praemia frontium (Horat Carm. L 1. 29). 68. surgit opus« de metaphooris ontleend aan het verrijzen van een gebouw. 71. De Astroloog valt den dichter in de rede. vage: „wispelturige". 72. dextro t „begunstigend". tUai „fijn gesponnen verzen". 73. accersis lacrimas: „gij berokkent uzelf verdriet". 229 poscis ab invita verba pigenda lyra certa feram certis auctoribus, aut ego vates 75 nescius aerata signa movere pila. me creat Archytae suboles Babylonius Orops Horon, et a proavo ducta Conone domus, di mihi sunt testes non degenerasse propinquos, inque meis libris nil prius esse lide. 80 nunc pretium fecere deos, et faUitur auro Iuppiter. obliquae signa iterata rotae lelicesque Iovis stellas Martisque rapaces, 75. aut: „of anders . . . 76. aerata . . . pUai „de koperen kogel, die den hemel voorstelt"; de dichter denkt hier aan een planetarium, dat Cicero, De republica, I. 22 als volgt beschrijft: sphaerae genus in quo solis et lunae motus inessent et earum quinque stellarum quae errantes et quasi vagae nominarentur ... in eo admirandum esse inventum Archimedi, quod excogitasset quemadmodum in dissimillimis motibus inaequabiies et varios cursus servaret una conversio. Op zulk een instrument kon de sterrenwichelaar den stand der planeten op, een gegeven tijdstip nagaan. 77. Archytae: de beroemde wiskunstenaar uit Tarentum (4de eeuw v. Chr.). 78. ' Horon: de naam is een herinnering aan den Aegyptischen god Horos, den god van zon en sterren, en voor Grieken en Romeinen ook den god van het uur. AUerlei boeken met mystieke wijsheid dragen den naam Horos, bv. Lucianus' Haan (C. 17) rkq (3if3/\oug rkq "ilpou %ou "lo-iSoq. Conone: Conon was een sterrenkundige van Samos (250 v. Chr.). 80. fides „waarheid". 82. obUquae . . . rotae t „de zonnebaan of ecliptica, die schuin staat tegenover de aardas", signa t „de teekenen van den dierenriem". Iterata t „telkens op nieuw door de zon doorloopen". signa en stellas (vs. 88), sidus (84) zijn accusativi afhangend van dicam (vs. 87) — Xéyotfll «u — „ik zou kunnen spreken over". 88. feUcesque Iovis steUas: Iuppiter was een gelukbrengend gesternte, Mars verkondigde onheil; vgl. Cic De divin. I, 85 quid (habet) astrologus cur stella Iovis aut Veneris coniuncta cum luna ad ortus puerorum salutarts sit, Saturni Martisve contraria ? De astroloog vroeg zich af of de lfln, die op het oogenblik van de geboorte van dengene, wiens toekomst hij wilde voorspellen, de maan met de aarde verbond, in haar verlengde door Iuppiter of Venus liep. 230 et grave Saturni sidus in omne caput, quid moveant pisces animosaque signa leonis, 85 lotus et Hesperia quid capricornus aqua, dicam; „Troia cades, et Troica Roma resurges", et „maris et terrae longa pericla" canam. dixi ego, cum geminos produceret Arria natos, (illa dabat natis arma vetante deo), 90 non posse ad patrios sua pila referre penates: nempe meam ïirmant nunc duo busta fidem quippe Lupercus, equi dum saucia protegit ora, heu sibi prolapso non bene cavit equo: Gallus at in castris dum credita signa tuetur, 95 concidit ante aquilae rostra cruenta suae. 86. lotos . . . Hesperia . . . capricornus aqua i de Astrologie laat de verschillende deelen der aarde door de teekenen van den dierenriem beheerschen; volgens het systeem, dat in Augustus' tijd in gebruik was, heerscht de Steenbok over de wateren van het Westen, vgl. Manilius IV, 791 tu, Capricorne, regis quidquid sub soie cadente / est positum. 87. De astroloog kan niet alleen de toekomst voorspellen, ook het verleden kent hij, vgl. vs. 121 sqq. van dit gedicht. 88. canams conl potentialis, evenals dicam vs. 87, de woorden Troica ... resurges vormen den inhoud van canam. 89—102. De astroloog haalt eenige gevallen aan, waarin zijn voorspellingen uitgekomen zijn. 89. produceret i wordt gezegd van „uitgeleide doen" van een te velde trekkenden strijder, vgl. Ovid. Heroid. 13, 187 ipsa suis manibus forti nova nupta marito / imponet galeam Dardanaque arma dabit... producetque virum, dabit et mandata reverti. 90. De moeder verlangde, volgens den dichter, naar den krijgsbuit; de dichter is een vijand van oorlog, en beschouwt hebzucht als een der voornaamste oorzaken daarvan, vgl. TU, 12, 5 en ons gedicht vs. 97. 93 94. equi . . . equos de sterke nadruk, die op de woorden „paard" en „arend" gelegd wordt, wijst er vermoedelijk op, dat de astroloog met de beide sterrenbeelden „paard" en „arend" (zie vs. 96) gewerkt heeft: „paard en arend staan op een ongunstige plaats aan den hemel, weest dus op uw hoede". Ook bij den astrologischen dichter Manilius staan „paard" en „arend" (zie V, 490 en 637) met krijgsdienst en oorlog in verband. 231 fatales pueri, duo funera matris avarae! vera, sed invito contigit ista fides. idem ego, cum Cinarae traheret Lucina dolores et facerent uteri pondera lenta moram, 100 „Iunonis faciio votum inpetrabile" dixi: illa parit, libris est data palma meis. hoe neque harenosum Libyae Iovis explicat antrum, aut sibi commissos fibra locuta deos, aut si quis motas comicis senserit alas, 105 umbrave quae magicis mortua prodit aquis: adspicienda via est caeli verusque per astra trames, et ab zonis quinque petunda fides. exemplum grave erit Calchas: namque Aulide solvit 99. Lucina: de godin der geboorte, zie de aanteek. bij Catull. 34,13, p. 83. traheret i „verlengde". 100—101. Horus heeft dus met behulp van zijn kunst het nar, waarop Cinara haar kind ter wereld soa brengen, juist berekend, en toen hij zeide votum facito inpetrabile, werd deze wensch dadelijk vervuld; een votum inpetrabile is een votum, dat wat uitwerkt, dat verhoord wordt. 108. Aan de voorspellingen van orakels en haruspices moet men geen waarde hechten, harenosum t het orakel van Zeus Ammon lag in een oase te midden van de woestijn. 104. sibi commissos fibra locuta deos t „het ingewand dat spreekt van goden met wier wil het vertrouwd is", vgl. Tibull. H, 1, 26. 106. cornicis: de augur let op of hij een vliegende kraai bemerkt, vgl. Cic De div. I, 85 quid (habet) augur, cur a dextra corvus, a sinistra cornix faciat ratum? 107. via caellt „de zonnebaan door de teekenen van den dierenriem", verus per astra trames t „het ware pad (d. w. z. de weg tot de waarheid), dat door de sterren leidt". 109. De astroloog neemt Calchas als voorbeeld. Calchas liet de Grieken tegen den wil der goden naar Troia varen, maar ten koste van het leven van Iphigenia, en ook de terugkeer der Grieken was noodlottig. Hadden de Grieken in plaats van een waarzegger een astroloog geraadpleegd, dan waren al die rampen voorkomen, grave: „afschrikwekkend". 232 ille bene baerentes ad pia saxa rates, 110 idem Agamemnoniae ferrum cervice puellae tinxit, et Atrides vela cruenta dedit nee rediere tarnen Danai. tu diruta Iletum supprime et Euboicos respice, Troia, sinus: Nauplius ultores sub noctem porrigit ignes, 115 et natat exuviis Graecia pressa suis. victor Oiliade, rape nunc et dilige vatem, quam vetat avelli veste Minerva sua hactenus historiae! nunc ad tua devebar astra: incipe tu lacrimis aequus adesse tuis. 120 Umbria te notis antiqua penatibus edit (mentior? an patriae tangitur ora tuae?), qua nebulosa cavo rorat Mevania campo, et lacus aestivis intepet Umber aquis, scandentisque Asisi consurgit vertice murus, 125 110. pia saxa: de rotsen, waaraan de scheepskabels gebonden waren, worden bezield gedacht; uit vriendelijke gezindheid jegens de Grieken trachtten zij hen terug te houden. 111. pueUaei Iphigenia. 115. NaupUus: koning van Euboea, stak op het voorgebergte Caphareus een vuursein aan, om de Grieken naar de gevaarlijke rotsen te pletter te drijven; hij wilde nl. wraaknemen over de behandeling van zijn zoon Palamedes. 117. OiUade: Aiax, de zoon van Oileus. vatem: Cassandra, die in den tempel van Pallas bescherming zocht en zich aan het beeld der godin vastklemde; vgl. Verg. Aen. I 89 Pallasne exurere classem / Argivum atque ipsos poiuit submergere ponto \ unius ob noxam et furias Aiacis Oilet? 119. tua . . . astra i „uw eigen horoscoop". 120. lacrimis . . . tuis: „uw eigen"; aequus: „met gelatenheid", adesse: „luisteren naar". 121. Umbria . . . antiqua: vgl. Plinius N. H. III. 112 ümbrorum gen» antiquissima ltaliae existimatur. 122. tangitur» „of noem ik uw vaderland juist?" 128. cavo . . . campo: „in een door heuvels omringde vlakte". Mevania: nu Bevagna. 125. vertice i „op een berg". 233 murus ab ingenio notior ille tuo. ossaque legisti nou illa aetate legenda patris et in tenues cogeris ipse lares: nam tua cum multi versarent rura iuvenci, abstulit excultas pertica tristis opes. 130 mox ubi bulla rudi dimissa est aurea collo, matris et ante deos libera sumpta toga, tum tibi pauca suo de carmine dictat Apollo, et vetat insano verba tonare foro. at tu finge elegos, fallax opus, (haec tua castra,) 135 scribat ut exemplo cetera turba tuo. militiam Veneris blandis patiere sub armis, et Veneris pueris utilis hostis eris. nam tibi victrices, quascumque labore parasti, eludet palmas una puella tuas; 140 et bene cum fixum mento decusseris uncum, nil erit hoe: oestro te premet aucta tuo. 180. pertica: de meetstok, waarmee de landerijen werden opgemeten, die onder de soldaten van Octavianus verdeeld zonden worden, vgL Verg. Bucol. 1. 181. bulla: gouden balletje aan een balsketting, dat de zonen der patriciërs op hun borst droegen, tot het oogenblik, waarop zij de toga praetexta, de toga met purperen zoom, niet meer droegen en de geheel witte toga aantrokken (toga virilis, pura, hoera); dan wijdden zij de bulla aan de Laren. dimissa est: „was afgenomen". 182. matris . . . ante deos: het huis (en dus ook de Laren) wordt, daar Propertius' vader gestorven is, door zijn moeder bestuurd, libera: omdat de jonge man niet meer onder de hoede van den iraiSa.yüyyóc, was. 136. fallax opus: fallax, omdat de dichter volgens den astroloog door zijn gedichten niet bereiken zal, wat hij wU. 138. Veneris pueris: de Eroten; utUis hostis: d. w. z. een goed mikpunt. 140. una puella: Cynthia. 141. uncus: de haak, waarmee de lijken der misdadigers uit de gevangenis worden gesleept, b.v. Iuven. 10, 66 Seianus ducitur unco. 142. oestro . . . tuo: = furore tuo poetico. premet: ac. Cynthia. 141—142. „en al hebt ge ook den haak, die u in de kin geslagen is, losgemaakt, het zal u niets helpen; tenslotte zal Cynthia, door uw eigen enthousiasme versterkt, u overwinnen". 234 illius arbitrio uoctem lucemque videbis, gutta quoque ex oculis non nisi iussa cadet nee mille excubiae nee te signata iuvabunt 145 limina: persuasae fallere rima sat est nunc tua vel mediis puppis luctetur in undis, vel licet armatis hostis inermis eas, vel tremefacta cavum tellus diducat hiatum: octipedis Cancri terga sinistra time'. 150 rv. a BRIEF VAN ARETHUSA AAN HAAR MAN LYCOTAS. Haec Arethusa suo mittit mandata Lycotae, cum totiens absis, si potes esse meus. si qua tarnen tibi lecturo pars oblita derit, haec erit e lacrimis facta litura meis; aut si qua incerto fallet te littera tractu, 5 signa meae dextrae iam morientis erunt te modo viderunt iteratos Bactra per ortus, 145. excubiae t „wachters", signata t „verzegeld". 146. persuasae . . . sat ests „voor een meisje, dat zich heeit laten bepraten, is zelfs een spleet wijd genoeg om u te foppen". 147—149. De bedoeling is: „ge behoeft Biet bang te zijn voor schipbreuk, gewapende vijanden, of aardbevingen". 150. Pas op voor den „Kreeft", nl. voor een vrouw onder den „Kreeft" geboren; Manilius, de astrologische dichter, zegt, dat de „Kreeft" attribuit varios quaestus artemque lucrorum (IV, 166), en U, 16,11.12 vertelt Propertius in een booze bui Cynthia non sequitur fasces nee curat honores; / semper amalorum ponderat illa sinas. IV. 8. 1. De formule Caius Tito suo S. D. wordt in poëzie gewijzigd. 2. Vul den vocativus Lycota ia dit vers aan. De constructie is si potes esse meus, cum totiens absis. 8. tarnen: de gedachtengang is: „ik zend je dezen brief, maar misschien aal je hem niet overal kunnen lezen". 7. Iteratos . . . per ortus i in het tweemaal (door u) bezochte Oosten; vgl. Horat. Carm. 1, 7, 32 eras ingens iterabimus aequor. 235 te modo munito Neuricus hostis equo hibernique Getae pictoque Britannia curru, tinctus et Eoa decolor Indus aqua. 10 haecue marita fides, hae sunt pactae mini noctes, cum rudis urgenti bracchia victa dedi ? quae mihi deductae fax omen praetulit, illa traxit ab everso lumina nigra rogo, et Stygio sum sparsa lacu, nee recta capillis 15 vitta data est: nupsi non comitante deo. omnibus heu portis pendent mea noxia vota: texitur haec castris quarta lacerna tuis. occidat, inmerita qui carpsit ab arbore valium, et struxit querulas rauca per ossa tubas, 20 8. Neuricus s een Sarmausch volk; Tac. Hiat. L 79 deelt ons mede, dat de Sarmaten catafractae, Karappaytrai, schubbenpantsers, dragen. 9. Brltannlat onder de keizers bad er geen expeditie tegen Britannië plaats vóór 't principaat van Claudius. Wq moeten dus aannemen, dat Lycotas deel uitmaakte van een gezantschap naar een der vorsten van Britannië. 10. tinctus i zie de aant. Prop. DX 11, la p. 202. 12. rudis: „onervaren". 18. deductae i de bruid werd 's avonds bij fakkellicht naar het huis van haar man geleid; 't was een slecht voorteeken, als de vlammen der fakkels geen helder licht verspreidden. VgL Ov. Het VI, 429 en volg. 14. everso: „ingestort" (na 't verbranden). 15. „Aqua adspergebatur nova nupta, sive ut casta puraque ad virum veniret, aio» ut ignem atque aquam cum viro communicaret" (Fest. p. 77 Lindsay). recta t „op de juiste wijze geweven" hetgeen ominia causa aan den rechtopstaanden weefstoel moest geschieden (Festus p. 342 Lindsay). 16. Men veronderstelde, dat de god Hymen of Hymenaeus, die tijdens den feestelijken tocht in het bruidslied werd aangeroepen, zelf aanwezig was. 17. portis: bij de stadspoorten waren tempels voor de Lares Viales, onder wier bescherming reizigers stonden, noxia: (geloften) „die ik verplicht ben te vervullen", vota: tafeltjes met do belofte van offers. De bedoeling is: „zóó vele expeditie's hebt gij al meegemaakt, waarvoor ik vota ophing, dat ik al aan den vierden krijgsmantel bezig ben". 18. castris . . . tuis: „voor u, die in 't kamp zijt"; vgl. Ov. Fast. U. 746. 19. valium: accusat. van vallus, „paal". 236 dignior obliquo funem qui torqueat Ocno, aetemusque tuam pascat, aselle, famem. die mihi, num teneros urit lorica lacertos? num gravis inbelles atterit hasta manus? haec noceant potius, quam dentibus ulla puella 25 det mihi plorandas per tua colla notas. diceris et macie vultum tenuasse: sed opto, e desiderio sit color iste meo. at mihi cum noctes induxit vesper amaras, si qua relicta iacent, osculor arma tua. 30 tum queror in toto non sidere pallia lecto, lucis et auctores non dare carmen avea noctibus hibernis castrensia pensa laboro et Tyria in gladios vellera secta suo. et disco, qua parte fluat vincendus Araxes, 35 quot sine aqua Parthus milia currat equua cogor et e tabula pictos ediscere mundos, qualis et haec docti sit positura dei, quae tellus sit lenta gein, quae putris ab aestu,. ventus in Italiam qui bene vela ferat. 40 21. Er was een verhaal, dat een man — Ocnus ("Owes, de draler) is zijn naam in de label — in de onderwereld gedoemd was een touw te draaien. Maar even snel als hij het touw maakte, werd het door een ezelin, die naast hem stond, opgegeten. Polygnotus stelde het tafereel voor op een schilderij; vgl. Pausan. X, 29, 1. obliquo s „over zijn werk gebogen". 23. urit: „schaaft". 31. paUia: „lakens", „dekens". In haar onrustige, koortsachtige nachten werpt zij ze op den grond. 32. lucis auctores: de haan. Zij klaagt dat de morgenstond te lang op zich wachten laat. 34. suo i „ik naai aaneen", in gladios: „als foedraal voor uw zwaard". 36. Araxes: rivier in Armenië, tegenw. Aras. 37. tabula t „kaart". 38. positura dei: „de ligging door de godheid aan de landen gegeven". 237 adsidet una soror, curis et pallida nutrix deierat hiberni temporis esse moras. lelix Hippolyte! nuda tulit arma papilla, et texit galea barbara molie caput Romanis utinam patuissent castra puellis! 45 essem miiitiae sarcina fida tuae, nee me tardarent Scythiae iuga, cum pater altas Tbracius in glaciem f rigor e nectit aquaa — omnis amor magnus, sed aperto in coniuge maior: hanc Venus, ut vivat, ventilat ipsa facem. — 50 nam mihi quo Poenis nunc purpura fulgeat ostris, crystallusque meas ornet aquosa manus? omnia surda tacent, rarisque adsueta kalendis 43. Hippolyte t de koningin der Amazonen. 47—48. pater Thraciuss „Boreas", die door de Grieken zoo genoemd werd, omdat hij tot hen uit Thracië kwam. 49. aperto in coniuge t „een wettige echtgenoot" in tegenstelling van den „minnaar" die ook coniunx heet. 51. nam: voert een argument aan, waarom Arethusa haar man zou willen volgen, want wat heeft zij aan al dat moois, wanneer haar man afwezig is ? nunc i „nn gij niet bij mij zijt". 52. crystallusque . . . aquosa: deze bol ter afkoeling van de hand behoort tot de toiletbenoodigdheden van dames. De Romeinen verklaarden de koude en helderheid van kristal door zich te verbeelden, dat het ijs was, dat van binnen water bevatte, vgl. Claudianus' epigram (XXXJV Eoch): Lymphae, quae tegitis cognato carcere lymphas, et, quae nunc estis quaeque fuistis, aquae, - quod vos ingenium vtnxtt? qua frigoris arte torpuit et maduit prodigiosa silex? 53. surda: heeft niet de actieve beteekenis: „niet hoorend", maar de passieve „niet gehoord", „doodstil", rarisque . . . kalendis: „slechts zelden — den eersten van de maand", „niet vaker dan eens per maand", adsueta: een mooi trekje: dit woord duidt de lange afwezigheid van Lycotas aan. 238 vix aperit clausos una puella lares. Craugidos et catulae vox est mihi grata querentis: 55 illa tui partem vindicat una toro. t'lore sacella tego, verbenis compita velo, et crepat ad veteres herba Sabina focos. sive in ïinitimo gemuit stans noctua tigno, seu voluit tangi parca lucerna mero, 60 illa dies hornis caedem denuntiat agnis, succinctique calent ad nova lucra popae. ne, precor, adscensis tanti sit gloria Bactris raptave odorato carbasa lina duci, 64. M. Porcius Cato zegt in zijn boek De re rustica 148: Kalendis Idibus tionis festus dies cum erit, coronam in focum indat (sc. vilica, „de huishoudster"), per eosdemque dies Lari familiari pro copia supplicet. Twee dingen bewijzen de verandering in de huiselijke verrichtingen: le. is er slechts één dienstmeisje bi] de heilige handeling en niet, als gewoonlijk, de heele familia; 2e. wordt er alleen op de Kalendae geofferd, aperit clausos . . . lares: de Laren staan in een kast, het Lararium. vix: bewijst dat de meesteres er haast niet toe komt het kastje te laten openen. 55. Craugidos t bij Xenophon, Cynegetica 7, 6 lezen wij K.pauyr) sis hondennaam, 't Openen van het Laren-kastje en 't blaffen van het hondje zijn de eenige geluiden, die de stilte verbreken. 56. tui partem t - partem quam tu capere debebas. 57—68. 't Vrouwtje doet alles om te maken, dat de goden den terugkeer van Lycotas geven, herba Sabina: een soort jeneverstruik (Juniperus), „zevenboom" genaamd, die in plaats van wierook gebruikt werd, vgl. Ov. Fast. I. 343 ara dabat fumos herbis contenta Sabinis. 59—62. In geval van voorteekenen worden lammeren geslacht, noctua: de nachtuil voorspelt ongeluk, zoo wijst bv. in Verg. Aeneis IV, 462 uilgekras op den naderenden dood van Dido, vgl. ook Ov. Met V, 549 en volg. 60. Het knetteren van een lamp was een goed voorteeken, en duidde de komst van iemand aan; 't besprenkelen met wijn was een plengoffer. 62. succincti: de offerknechts droegen een tot de knie reikende schort (_ Hmus); calent t „zijn druk in de weer om nieuwe winst te maken". 63. adscensis . . . gloria Bactris i „de roem bestaande in . . ."; met adscendere (als niet accensis moet gelezen worden) wordt 't beklimmen van den burcht bedoeld. 64. odorato . . . doelt „een geparfumeerden vorst". 239 plumbea cum tortae sparguntur pondera fundae, 65 subdolus et vereis increpat arcus equis. sed (tua sic, domitis Parthae telluris alumnis, pura triumphantis hasta sequatur equos) incorrupta mei conserva foedera lecti: hac ego te sola lege redisse velim; 70 armaque cum tulero portae votiva Gapenae, subscribam: 'salvo grata puella viro'. IV. 4 TARPEIA'S VERRAAD. Ter vergelijking met Propertins' behandeling der sage volge hier het verhaal van Tarpeia's verraad zooals dat bij Livius (I, 11, 5 en volg.) voorkomt: Sp. Tarpeius Romanae praeerat arci. Huius filiam virginem auro corrumpit Tatius ut armatos in arcem accipiat; aquam forte ea tum sacris extra moenia petitum ierat. Accepti obrutam armis necavere, seu ut vi capta pottua arx videretur seu prodendi exempli causa ne quid usquam fidum prodttort esset. Additur fabulae, quod volgo Sabini anreas armillas magni ponderis bracchio laevo gemmatosque magna specie anulos habuerint, pepigisse eam, quod in sinistris manibus haberent; eo scuta OU pro aureis doms congesta. Sunt qui eam ex pacto tradendi quod in sinistris manibus esset derecto arma petisse dicant et, fraude visam agere, sua ipsam peremptam mercede;Tg\. ook Ovid. Faat. I, 261 en volg.; Met. VDZ 1 en volg. Propertius bracht een nieuw gegeven in de sage: Tarpeia's liefde voor den belegeraar. Tarpeium nemus et Tarpeiae turpe sepulcrum 1 66. versla . . . equis: de Parthische ruiter deed, alsof hij vluchtte, maar keerde zich dan plotseling om, en schoot zijn pijlen op zijn vervolgers af. 67. sic t „op deze voorwaarde"; de voorwaarde ia conserva etc. 68. para hasta t „een speer zonder ijzeren punt" werd gegeven als belooaing voor groote dapperheid als militair. In Verg. Aen. VI, 760 leunt de jonge Marcellus op zulk een speer. 71. Teruggekeerde strijders hingen hun wapenen op in den tempel van Mars buiten de Porta Capena. 72. puella: sc. dedicat; puella „jonge vrouw", salvo . . . vlroi ablat. IV. 4. 1. Tarpeium nemus t vgl. Verg. Aen. VUT, 347 Ainc ad Tarpeiam sedem et Capttotta ducit, j aurea nunc, ohm silvestribus horrida dumls. Tarpeiae turpe sepulcrum i Tarpeia werd op 't Capitool begraven; haar graf wordt turpe genoemd wegens haar verraad. 240 fabor et antiqui limina capta Iovis. lucus erat felix hederoso conditus antro, multaque nativis obstrepit arbor aquis, Silvani ramosa domus, quo dulcis ab aestu 5 fistula poturas ire iubebat ovea hunc Tatius fontem vallo praecingit acerno fidaque suggesta castra coronat humo. Quid tum Roma fuit, tubicen vicina Curetis cum quateret lento murmure saxa Iovis, 10 atque ubi nunc terris dicuntur iura subactis, 2. Umina . . . Iovis t de tempel van den Capitolijnschen Iuppiter. 3. lacus t het Capitool, oorspronkelijk de Tarpeïscheberg genoemd, bestaat uit twee toppen, den Noord-Ooetehjken met de arx (60 M.), den Zuid-Westelijken met 't Capltolium (46 M.), die door een inzinking inter duos lueoe (37 M.) gescheiden zijn. Op deze inzinking denkt de dichter zich den lucus cum antro hederoso. Het leger van Tatius bevindt zich op 't Forum (vs. 11). Aan de zijde van den Campus Martius had de heuvel een steüe helling (zie va. 88). Vert. „er was in een met klimop begroeid ravijn (antrum) een eenzaam gelegen (conditus) welig bosch". 4. nativis . . . aquis: uit de inrfnlring inter duos lucos ontsprongen beekjes en bronnen, door het regenwater gevoed. Hoe vochtig en waterrijk de geheele streek was, bewijzen, behalve vs. 4, de verzen 48 en volgende tu cape spinosi rorida terga iugi. \ lubrica tota oiast et perfide, quippe tacentes / /aüaci celat limite semper aquas. 5. sUvanis de god van 't woud. 6. fistula . . . ovesi nl. aan de zijde der Sabijnen. 7. Aan de laaggelegen zijde moest de toegang tot de bron openstaan voor de dagetijks naderende kudden; aan den hooggelegen kant stroomde 't water toe en voedde de bron niet uit één beek, maar uit verscheidene stroompjes, die tezamen (vs. 24) amnis worden genoemd. Tatius maakte slechts aan den zijkant een insluitmuur, om de schapen en de paarden, die uit die bron dronken (14), eenigszins tegen de uitvallen der Romeinen te beveiligen. 8. coronat i coronare „rondom insluiten-, vgl. Ovid. Met. V, 388 süua coronat aquas cingens latus omne. Hda s proleptisch 9. Curetis: adiectivum gevormd van Cures, de voornaamste stad der Sabijnen. 10. lento i „langdurig''. 241 stabant Romano pila Sabina foro. murus erant montes; ubi nunc est curia, saepta; bellicus ex illo lonte bibebat equua blnc Tarpeia deae fontem libavit; at illi 15 urgebat medium fictilis urna caput. 16 vidit harenosis Tatium proludere campis, 19 pictaque per f lavas arma levare iubas; 20 obstupuit regis facie et regalibus armis, interque oblitas excidit urna manus. saepe illa inmeritae causata est omina lunae, et sibi tinguendas dixit in amne comas; saepe tulit blandis argentea lilia Nymphis, 25 Romula ne faciem laederet basta Tati. dumque subit primo Capitolia nubila fumo, 12. pUai het voetvolk. 13. curia: in de Curia vergaderde de Senaat, saepta: sc. erant. Deze palissadeeringen waren door de Romeinen aangebracht, om de Sabijnen te beletten door de tusschenruimte tusschen Capitolijnschen en Palatijnschen heuvel de stad aan te vallen. 16. hinc : uit de bovengenoemde bron. Tarpeia putte water uit een beekje, vanwaar zij de ruiters op een afstand kon bespeuren, deae i Vesta. fontem i = aquam, cf. Verg. Aen. XII, 119 alii fbntemque ignemque ferebant. 16. fictilis urna: de Vestaalsche maagden gebruikten aarden vaatwerk. 19. proludere i „zich oefenen voor den strijd". 20. Iubas: „de manen van zijn paard". 23. omina lunae: óf „droomen" (door Lygdamus 4, 9 omina nocüa genoemd) óf „voorteekenen van een naderende maansverduistering" (Tae. Ann. I. 28). 24. Tarpeia deed alsof zij de onheilspellende droomen door reiniging (zie Persius 2, 15) wilde onschadelijk maken; in werkelijkheid zocht zij alechts naar een gelegenheid om Tatius te zien. 27. Tarpeia keert tegen den avond terug, en beklimt (subit) weer het Capitool. primo Capitolia nubUa fumo: „het Capitool bewolkt door den eersten rook van den avond"; de primus fumus ia de rook van het voor het avondmaal opnieuw aangestoken vuur. Enk, Elegiaci. jg 242 rettulit hirsutis bracchia secta rubis, et sua Tarpeia residens ita flevit ab arce vulnera vicino non patienda Iovi: 30 'ignes castrorum et Tatiae praetoria turmae et formosa oculis arma Sabina meis, o utinam ad vestros sedeam captiva penates, dum captiva mei conspicer ora Tati. Romani montes et montibus addita Roma 35 et valeat probro Vesta pudenda meo. illa equus ille meos in castra reportet amores, cui Tatius dextras collocat ipse iubas. 28. rubis: het geheime pad, waarlangs Tarpeia afdaalde, was met braamstruiken bedekt, vgl. vs. 48. 29. Tarpeiai de later aldus genoemde: prolepsis. 30. non patienda Iovi t „die Iuppiter niet kon vergeven"; de dichter voorspelt Tarpeia's droevig einde als straf voor haar verraad. 31—66. Deze monoloog van Tarpeia bestaat uit drie gedeelten: nadat zij de vuren der legerplaats tot getuigen aangeroepen heeft, spreekt zij den wensch uit, dat Tatius haar op zijn paard naar zijn tent moge brengen. Het tweede gedeelte vs. 39—52 is een monoloog, waarin zij het vóór en tegen van haar handelwijze tegen elkaar afweegt, op de manier van Ovidius: vs. 39—42 (voorbeelden van meisjes die evenzoo handelden); va. 43, 44 (tegen); vs. 45, 46 (mijn dienst kan ik niet verrichten, mijn liefde is mij te sterk). In het derde deel vs. 47—46 overdenkt zij hardop het plan, dat zij Tatius, die nu natuurlijk niet aanwezig is, wü voorstellen. 31. Tatiae turmae: het leger van Tatius. 33. vestros < o Sabini. 34. captiva: „als gevangene". 36. Vesta pudenda: „voor wie ik mij thans moet schamen". 37. meos amores: - me amantem, I, 20,15 error Herculie = Hercules errans. 38. dextras: Vergilius beschrijft in de Georgica (in, 85—86) het vurige paard aldus: collectumque fremens volvit sub naribus ignem: / densa iuba, et dextro iactata recumbit in armo. 243 quid mirum in patrios Scyllam saevisse capillos candidaque in saevos inguina versa canes? 40 prodita quid mirum fraterni cornua monstri, cum patuit lecto stamine torta via? quantum ego sum Ausonüs crimen factura puellis, inproba virgineo lecta ministra foco! Pallados extinctos si quis mirabitur ignes, 45 iguoscat: lacrimis spargitur ara meis. eras, ut rumor ait, tota purgabitur urbe: tu cape spinosi rorida terga iugi. 39. Scylla, de dochter van koning Nisus van Megara, trok haar vader een gouden haar uit, waarvan zijn leven afhing, met dat gevolg dat de stad in handen van den belegeraar Minos viel. Het motief van Scylla was liefde voor Minos. Tot straf werd zij in een zeevogel, de YLv.piq of Ciris veranderd. Zie Ov. Met. VTfl begin. Propertius verwart haar met ScyUa, het zeemonster met de honden aan het onderlijf, waarmee zij menschen uit de voorbijgaande schepen roofde, zie Ov. Met. XIII, 730. 41. fraterni cornua monstri i de Minotaurus, dien Ariadne opofferde aan haar liefde voor Theseus. Zij gaf Theseus den draad, die hem in staat stelde den weg uit het Labyrinth te vinden. 42. lecto stamine: de draad verzamelde zich in Theseus' handen, terwijl hij door het Labyrinth liep. 43. Ausonüs: = Italicis. A'uTovec, Aurunci heetten de oorspronkelijke bewoners van Italië. crimen factura: „schande brengen over". 46. Pallados: in den tempel van Vesta bewaarde men bet beeld van Pallas, dat door Aeneas uit Troje naar Italië gebracht was, vgl. Ovia Trist. IH 1, 29 hic loens est Vestae, qui Pallada servat et ignem. 47. purgabitur: dit slaat op het reinigingsfeest, waarvan in vs. 73 sprake is, urbi festus erat, dixere Parilia patres. 48. tu: de aangesprokene is Tatius, zie de aant. bij va. 31—66. 244 lubrica tota via est et perfida: quippe tacentes fallaci celat limite semper aquas. 50 O utinam magicae nossem cantamina Musae! hanc quoque formoso lingua tulisset opem. te toga picta decet, non quem sine matris honore nutrit inhumanae dura papilla lupae. die, hospes, spatierne tua regina sub aula? 55 dos tibi non humilis prodita Roma venit si minus, at raptae ne sint inpune Sabinae: me rape et alterna lege repende vices. commissas acies ego possum solvere: nuptae, vos medium palla foedus inite mea. 60 adde, Hymenaee, modos; tubicen, fera murmura conde: credite, vestra meus molliet arma torus, at iam quarta canit venturam bucina lucem, ipsaque in oceanum sidera lapsa cadunt 49. Uit bezorgdheid voor haar geliefden Tatius voegt Tarpeia er bij: „maar de weg is . . . enz". 49—60. quippe tacentes . . . aquas: deze woorden verklaren, waarom de via perfida is. Bedoeld wordt de weg, dien Tarpeia zoo goed kende, zie vs. 16, 16. fallaci limite: „onder een bedriegelijk pad", celat i door struikgewas; het pad was dos eigenlijk de bedding van een beekje en daarom glibberig. 58. toga picta: de geborduurde toga is een teeken der koninklijke waardigheid, non quem : Romulus. 65—58. „Neem mij tot vrouw en ge krijgt Rome tot belooning, of (si minus) roof mij om wraak te nemen voor de geroofde Sabijnsche meisjes". 68. „roof mij en vergeld op uw beurt het onrecht". 60. medium: „bemiddelend", palla: „bruidskleed"; de bedoeling is: „laat door mijn huwelijk uw vredesverbond tot stand komen". 61. Hymenaee: de god van het huwelijk, modos: „uw zangen". 62. torus: hier „huwelijk". 63. quarta bucina i de nacht die om 6 uur 's avonds begon en 's morgens om 6 uur eindigde was in 4 deelen. verdeeld, „vigiliae"; de bucina gaf het teeken tot aflossing der wachtposten. 245 experiar somnum, de te mini somnia quaeram: 65 fac venias oculis umbra benigna meis'. dixit, et incerto permisit bracchia somno nescia se ïuriis accubuisse novis. nam Vesta, Iliacae felix tutela ïavillae, culpam alit et plures condit in ossa faces. 70 illa furit, qualis celerem prope Thermodonta Strymonis abscisso pectus aperta sinu. urbi festus erat (dixere Parilia patres), hic primus coepit moenibus esse dies, annua pastorum convivia, lusus in urbe, 75 cum pagana madent fercula deliciis, cumque super raros faeni ïlammantis acervos traicit inmundos ebria turba pedes. Romulus excubias decrevit in otia solvi atque intermissa castra silere tuba 80 hoe Tarpeia suum tempus rata convenit hostem: 66. umbra: „een droomverschijning". 68. „Tarpeja glaubt sich zum Schlafen niederzulegen, aber das ist ein Irrtum; sie bat sich neben Furiën gelagert" (Rothstein). novis: „die zij vroeger niet kende"; 70. culpam allt: om de ontrouwe Vestaalsche in het verderf te storten. 71. Tarpeia wordt hier vergeleken met een Amazone die opgewonden langs den oever van den @epfj.{oS(i>vl een rivier in Cappadocië (zie Herod. IV. 110) snelt, vgl. Verg. Aen. XI. 659 quales Threiciae cum flumina Thermodontis j pulsant et pictis bellantur Amazones armis. 72. Strymonis: „een Tbracische". De Strymon was een rivier in Thracië. abscisso . . . sinu: „met verscheurd gewaad". 73. Parilia: zie de aanteek. bij Tibull. I. 1. 36, p. 87. 75. hic . . . dies: primus dies quo coeperunt esse moenia, 77. raros: „bier en daar", zie Verg. Aen. I. 118. 78. inmundos: de boeren zijn blootsvoets. 81. suum: „gunstig", vgl. Horat. Epod. 9. 30 die over Antonius zegt ventis iturus non suis. 246 pacta ligat, pactis ipsa futura comes. mons erat adscensu dubius, festoque remissus: nee mora, vocales occupat ense canea omnia praebebant somnos; sed Iuppiter unus 85 decrevit poenis invigilare tuis. et satis una malae potuit mors esse puellae 17 quae voluit flammas f aller e, Vesta, tuas? 18 prodiderat portaeque fidem patriamque iacentem, 87 nubendique petit, quem veilt, ipsa diem at Tatius (neque enim sceleri dedit hostis honorem) nube', ait 'et regni scande cubile mei'. 90 dixit, et ingestis comitum super obruit armis. haec, virgo, officiis dos erat apta tuis. a duce Tarpeia mons est cognomen adeptus: o vigil, iniuste praemia sortis habes. 82. „Zij sluit de overeenkomst (de stad aan Tatius in handen te zullen spelen, op voorwaarde, dat deze haar tot zijn vrouw maakt) en zal bij het ten uitvoer brengen zelf als gids aanwezig zijn". 83. adscensu t - adscensui. quet „en daarom", remissus i „onbewaakt gelaten". 84. occupati voor zij blaffen konden; subject is Tarpeia. 85. omnia praebebant somnos: nl. de wijn en de zwijgende tubae. 86. poenis . . . tuis t = ad te puniendam. tuis i o Tarpeia. 87. portae fidem i „de haar toevertrouwde poort". Iacentem t „in slaap verzonken". 90. nube: woordspeling, daar nubo mm „sich als bruid sluieren", terwijl tevens aan 't onder de schilden bedolven worden gedacht wordt. 91. armis: „schilden". 93. VgL Plutarchus, Romulus 18 rffi Tapicritoic. Ijee? TovftSonis b kbfog LvoLioX^TO TctpTr)ïog. a duce Tarpeia: Tarpeia waa voor de vijanden een gids. 94. vigU : „bewaakster van den burcht" (Ironisch), iniuste: immerito. 247 IV. 6. DE SLAG BIJ ACnUM. Evenals de 9de epode van Horatius, ia dit gedicht een loflied ter eere van Augustus' overwinning op Antonius en Cleopatra in 31 v. Chr. Het ontstond echter veel later, zooals men uit va. 77 ille paladosos memoret servire Sicambros opmaakt. Volgens Dio Cassius (LTV, 20, 4) onderwierpen de Sicambren zich in 16 v. Chr., in het eerste jaar van Augustus' verblijf in Gallië. Korte inhoud: 1—14 exordium; 14—68 beschrijving van den zeeslag; 69 — het einde: voordeelen van den vrede. Sacra facit vates: sint ora faventia sacris, et cadat ante meos icta iuvenca focos. serta Pnilitaeis certet Romana corymbte, et Cyrenaeas urna ministret aquas. costum molle date et blandi mihi turis honores, 5 terque focum circa laneus orbis eat spargite me lymphis, carmenque recentibus arte tibia Mygdoniis libet eburna cadis. IV. 6. 1. Sacra facit vates : Propertius beschouwt zich als priester van Apollo, aan wien hij dit gedicht wijdt, sint ora faventia i favete linguis. sacris i het Ued dat hij zingt 3—4. De bedoeling is: mijn lied evenare de liederen van Philitas en Callimachus van Cyrene, zie de aant. Prop. DL 1, 1. eorymbis t „klimoprank met bloesemtrossen". aquas: gewijd water voor de offerplechtigheden noodig. 5. costum: een zalf van een Oostersche plant gemaakt, date : de offerknechten worden aangeroepen, blandi t „den goden aangenaam", vgL Ov. Fast. V, 300 hostia blanda, honores s het eeregeschenk voor de goden, vgl. Verg. Aen. L 49 supplex aris imponet honorem. 6. ten het heilige getal, laneus orbis: de vitta, de wollen band, die 3 maal om het altaar gewonden werd, vgl. Verg. Ecl. 8. 64 effer aquam et molli cinge haec altaria vitta. 8. Mygdoniis: Mygdon was een oude koning van Phrygië, Mygdonius = Phrggius. In Phrygië had Marsyas de fluit voor den dienst der Godenmoeder uitgevonden (Pausanias X. 30. 9). libet: 'tfluitspel wordt bfl een plengoffer vergeleken, vgl. ook cadis (uit Phrygische kruiken); eburna i „met ingelegd ivoor versierd", „laat de met ivoor ingelegde fluit op het nieuwe altaar een muzikaal plengoffer doen vloeien uit Phrygische kruiken". 248 ite procul fraudes, allo sint aere noxae: pura uovum vati laurea mollit iter. 10 Musa, Palatini referemus ApoUinis aedem: res est, Calliope, digna favore tuo. Caesaris in nomen ducuntur carmina: Caesar dum canitur, quaeso, Iuppiter ipse vaces. est Phoebi fugiens Athamana ad litora portus, 15 qua sinus Ioniae murmura condit aquae, Actia Iuleae, pelagus, monumenta carinae, nautarum votis non operosa via. huc mundi coiere manus: stetit aequore moles pinea, nee remis aequa favebat avis. 20 9. allo . . . aere i ablat loei, „onder een anderen hemel". 10. novum iter i de dichter bedoelt den weg, waarop CaUimachus hem voorgegaan was met zijn A'iTtix, waarin hij „Stichtingssagen" van tempels enz. behandelde. 11. releremus s „wij zullen verhalen, bezingen". ApoUinis aedem: de nieuwe in 28 v. Chr. geopende tempel van Apollo. 13. nomen: „roem", „eer", ducuntur; het beeld ia aan het spinnen ontleend, vgl. de aant. op Prop. UL 1. 6. 14. vaces: „geef nüj uw vrijen tijd" — „leen mij uw oor". 16. Constr. est Phoebi portus fugiens (= terugwijkend) ad Athamana litora; de Athamanes waren een stam in Epirus. 16. sinus: de Ambraciscbe golf. 17. Actia Iuleae . .. monumenta carinae : vrij „de haven van Actium, die herinnert aan de overwinning van Augustus' vloot". pelagus: bijsteUing bij sinus; mm „een oceaan, als het ware". Iuleae carinae: „het schip van Octavianus, den afstammeling van Iulus". 18. nautarum votis: „de biddende zeelieden". 19. stetit aequore moles / pinea: dit wordt niet slechts van Antonius' schepen gezegd, maar van de beide vloten. moles: vgl. VergUius' beschrijving van de vloten, Aen. VIU. 691 pelago credas innare revulsas / Cycladas aut montis concurrere montibus altos. 20. avis: = omen. nee . . . avis: „maar de voorteekenen begunstigden beide vloten niet op gelijke wijze", „maar niet een zelfde lot was die schepen beschoren". 249 altera classis erat Teucro damnata Quirino, pilaque feminea turpiter acta manu; hinc Augusta ratis plenis Iovis omine velis signaque iam patriae vincere docta suae. tandem aciem geminos Nereus lunarat in arcus, 25 annorum et radiis picta tremebat aqua, cum Phoebus linquens stantem se vindice Delon (nam tulit iratos mobilis unda notos) adstitit Augusti puppim super, et nova flamma luxit in obliquam ter sinuata facem. 30 non ille attulerat crinis in colla solutos 21. altera t de vloot van Antonius; hieraan beantwoordt hinc in va. 23. Tenero . . . Quirino: „de Trojaansche Quirinus" = Octavianna. damnata i damnare c. dat. wordt gebruikt van den persoon, ten gunste van wien de veroordeeling geschiedt; ™ „ter vernietiging overgeleverd aan . . ." 22. turpiter i omdat het pilum, een bij uitstek Romeinsch wapen, nu door een vrouw gehanteerd werd. 23. Augusta i adiectivum = Augusti. 24. patriae . . , suae t dat. commodi; = pro patria sua. vincere docta i in het bellum Mutinense, Perusinum, te Philippi, in Sicilië tegen Sextus Pompeius. 25. tandemi toont het ongeduld van den dichter, die verlangend de beslissing tegemoet ziet Nereus: aan den zeegod, Nereus, wordt toegeschreven, wat eigenUjk door Augustus of Agrippa geschiedde. geminos . . . arcus i dit wordt door Dio Cassius L. 31. 5 bevestigd Ta Kê/»«T« si~xiipvrjg cLfttpórepx ótsrè oyipieiou STSL-xyxymv lxkv.xfjA)s.v, tXx'urxg fix/XiCTX pihv xeptOTotytiietaB-xi crtpxg. 26. picta tremebat i in het water weerspiegelden zich de gekleurde wapenen, vandaar picta. 27. stantem se vindice Delon: Delos was eenmaal een drijvend eiland; se vindice t „volgens zijn wü". 28. De vloot van Augustus had door stormen te lijden. 2a novai „nog nooit gezien", „vreemd". 30. In obliquam . . . facem i „zooals een schuin gehouden toorts" (waarvan de vlam omhoog kronkelt). 250 aut testudineae carmen inerme lyrae, sed quali adspexit Pelopeum Agamemnona vultu egessitque avidis Dorica castra rogis, aut qualis ïlexos sol vit Pythona per orbes 35 serpentem, inbelles quem timuere deae. mox alt: 'o longa mundi servator ab Alba, Auguste, Hectoreis cognite maior avis, vince mari: iam terra tua est tibi militat arcus, et favet ex umeris boe onus omne meia 40 solve metu patriam, quae nunc te vindice freta inposuit prorae publica vota tuae. quam nisi delendes, murorum Romulus augur ire Palatinas non bene vidit aves. et nimium remis audent prope: turpe Latinis 45 33. sed quali adspexit etc: vul aan sed < adstitit > quali etc, cf. Hom. II., L 47 è J'ljfï vuttri ftfonuoq. 34. egessitqne . . . castra i „ontvolkte", vgl. Stat. Thebais I, 37. avidis . . . rogis: ablat. instrum. „door de allesverterende brandstapels", vgl. Ilias L 52 odd Si xvped uettiuv wüovro B-*(Uhu. 35. Pythona t de draak Python werd door Apollo in Pytho (Tlt/S-w, onde naam van Delphi en van de landstreek rondom den Parnassus) door een pijlschot gedood. 36. serpentem t participium, deae : de Muzen. 87. ab Alba t „wiens geslacht stamt uit Alba"; Augustus is een afstammeling van Aeneas, wiens zoon zich in Alba Longa vestigde. 40. boe onns i de pharetra met de pijlen, pharetrae pondus, zooals vs. 55 het uitdrukt 42. Inposuit prorae pnbliea vota tnae: Augustus' schip is beladen met de gebeden van het Romeinsche volk. "It is in his metaphors perhaps that Propertius approaches most closely to the modem spirit" (Postgate). 43. murorum . . . augur t = de muris auguratus; voor den genit vgl. Cic Divin. I, 47, 105 salutis augurium — augurium de salute. 44. Iret — volare. non bene: „te kwader ure"; immers 't ware beter geweest dat Rome nooit gesticht was, dan dat 't smadelijk te gronde moest gaan. 251 principe te fluctus regia vela pati! nee te, quod classis centenis remiget alis, terreat: invito labitur illa mari; quodque vehunt prorae Gentaurica saxa minantis: tigna cava et pictos experiere metus. 50 frangit et attollit vires in milite causa; quae nisi iusta subest, excutit arma pudor. tempus adest, committe rates: ego temporis auctor ducam laurigera Iulia rostra manu'. dixerat, et pbaretrae pondus consumit in arcus; 55 proxima post arcus Caesaris hasta fuit vincit Roma fide Phoebi, dat femina poenas, sceptra per Ionias fracta vehuntur aquaa at pater Idalio miratus Caesar ab astro: 'tu meus, est nostri sanguinis ista fides'. 60 prosequitur cantu Triton, omnesque marinae plauserunt circa libera signa deae. 46. regia vela i van Cleopatra; let op de tegenstelling tusschen het gehate regius, rex en den bescheiden titel princeps, dien Augustus draagt. 47. alis: „roeiriemen", vgl. Odyss. XXUI, 272 ooS' dir)p€ sper pia, tol re icTipk vrjuxfl xiXovrau. 48. invito . . . marl t een hevige storm bracht Antonius' vloot in verwarring, zie Dio Cassius L. 81. 48. Centaurica saxa minantis: Centaurica s. is ace. bij minantis „figuren, die dreigen met Centauren-steenen" «» Centauros saxa minantes. 63. committe t = tube rates proelium committere. temporis auctor: „ik die u raad, dat het nu de tijd is, zal . . ." 54. laurigera i de laurier van den overwinnaar. 57. fide i „door trouwe hulp", femina: Cleopatra. 59. Idalio . . . astro t bjj de spelen, door Augustus na Caesar's dood gegeven, „stella crinita per septem continuos dies fulsit . . . crediiumque eat animam esse Caesaris in caelum recepti", vertelt Suetonius (Caes. 88). Deze ster wordt naar den aan Venus heiligen berg Idalius (op Cyprus) aldus genoemd, omdat Caesar een afstammeling van Venus is. miratus t sc. dixit. 60. fides s „bewijs". 62. Ubera signa: „de veldteekenen der Vrijheid". 252 illa petit Nilum cymba male nixa fugaci, hoe unum, iusso non moritura die. di melius! quantus muiier foret una triumpbus, 65 ductus erat per quas ante Iugurtba vias! Actius binc traxit Phoebus monumenta, quod eins una decem vicit missa sagitta rates. bella satis cecini: citharam iam poscit Apollo victor et ad placidos exuit arma choroa 70 candida nunc molli subeant convivia lueo, blanditiaeque ïluant per mea colla rosae, vinaque fundantur prelis elisa Falernis, perque lavet nostras spica Cilissa comas. ingenium notis inritet Musa poetis: 75 Bacche, soles Phoebo fertüis esse tuo. 63. illat Cleopatra. cymba: in werkelijkheid ontvluchtte Cleopatra met 60 schepen uit den slag. 64. hoe unum: appositie bij iusso non moritura die; om gemakkelijk te vertalen vuile men bij hoe unum aan nacta. 65. dl meUus: sc. egerunt, vgl. Seneca, Ep. 98, 6 hoe dicito, quotiens aliquid aliter quam cogitabas evenerit: di melius (sc. egerunt). quantast => quantulus, „wat een armzalige triumf'. 66. vlas: de Via sacra. 70. ad placidos . . . choros t „hij legt zijn wapenen al voor een vreedzunen reidans". 71. candida t „in het wit gekleed", zooals op feestdagen gewoonte is. molU: = amoeno. subeant t „binnentreden". 72. rosae : collectieve singularis. 73. Falernis t zie de aanteekening bij Catullus, 27, 1, p. 81. 74. perque lavet t tmesis, spica Cilissa: „Cilicische saffraan zalf", die uit de aren (spica) van de saffraan geperst werd. De beste saffraan kwam van den berg Corgcus in Cilicië (Plin. N. H. XXI, 31). 75. Irritett =* excitet. 76. fertUist actief gebruikt, zie Tib. L 7, 22, (p. 100); hier: „bezielend". 253 ille paludosos memoret servire Sicambros, Cepheam bic Meroen fuscaque regna canat, hic referat sero confessum ïoedere Parthum: 'reddita signa Remi: mox dabit ipse sua; 80 sive aliquid pharetris Augustus pareet Eois, differet in pueros ista tropaea suos. gaude, Crasse, nigras si quid sapis inter harenas: ire per Euphraten ad tua busta licet'. sic noctem patera, sic ducam carmine, donec 85 iniciat radios in mea vina dies. 77. De dichter denkt aan het oud-Romeinsche gebruik „nf deinceps qui accubarent canerent ad libiam clarorum virorum laudes atque virtutes (Cic. Tusc. IV, 3). Sicambros s zij woonden op den Ooster Rijnoever bij den mond van de Lippe. In 16 v. Chr. deden zij een inval in België, en versloegen M. Lollius, waarop Augustus zelf naar Gallië ging; maar toen zij hoorden, dat de keizer tegen hen wilde optrekken 'ég TE Tr)v Èxi/tCiV Kvty^fnyriXV Wt\ tnrovSig kxocrfravTO, bftifpoug Sóvreg (Dio Casa. LTV, 20, 6). 78. Meroe t rijk en stad in Aethiopië. In 22 en 21 v. Chr. deed de koningin Candace een inval in Egypte, maar werd door C. Petronius overwonnen. Cepheam i — „Aethiopisch"; Cepheus, de vader van Andromeda, was een mythisch koning van Aethiopië. fuscaque: naar de kleur der bewoners; fusco (dofzwart) album (wit zonder glans) opponitur, nigro (glanzend zwart) candidum (blinkend wit) [Cornelius Fronto, De differentiis vocabulorum]. 79. confessumt absoluut gebruikt: „zich overwonnen heeft verklaard", „zijn eigen fout en Rome's macht erkent", cf. Ov. Met. V, 215 eonfessasque manus obliquaque bracchia tendens. Crassus was bij Carrhae in een gevecht met de Parthen gesneuveld (53 v. Chr.); zijn veldteekenen (signa Remi) waren buitgemaakt, maar bij het verdrag van 20 v. Chr. hadden de Parthen beloofd de veroverde veldteekenen terug te zenden, wat ook gebeurde, zie Propert. II, 11, 13. 14, p. 162. 80. dabit s subject is Parthus. 82. pueros: Gaius en Lucius Caesar, zonen van Iulia en Agrippa, door Augustus in 17 v. Chr. geadopteerd. 83. si quid sapis : „als gij er tenminste eenig bewustzijn van hebt" (in de onderwereld), vgl. U, 13, 42. nigras . . . harenast „het zand, waaronder gij ligt", niger wordt gebruikt van alles, wat met de onderwereld samenhangt; cf. IV, 11, 2 ianua nigra. 85. patera t vrij: met „plengoffers". 254 IV. 7. Cynthia's schim verschijnt kort na haar dood aan Propertius in den droom en verwijt hem zijn harteloosheid en ongevoeligheid bij baar sterven en begrafenis. Zij deelt hem haar wenschen mede voor de behandeling van haar slaven en verzoekt hem voor haar graf te zorgen. „Die weiche Stimmung einer milden, entsagenden Trauer ist mit höchster Kunst in der ganzen Elegie festgehalten. Die Tote fühlt, dasz sie schon vergessen ist, und empfindet das Bittere dieser Gleichgültigkeit, zu der ihre eigene, auch nach dem Tode noch fortdauernde Liebe den Gegensatz bildet" (Rothstein). „Een Cynthia-lied dieper en inniger dan al de andere in dit boek" (Hartman). Sunt aliquid Manes: letum non omnia ïinit, luridaque evictos effugit umbra rogos. Cynthia namque meo visa est incumbere fulcro murmur ad extremae nuper humata viae, IV» 7. 1. Sant aliquid manes t „de dooden leven", „er is een hiernamaals", vgl. Achilles' woorden bij Homerus, Ilias XXUI, 103, wanneer de schim van Patroclus hem verschijnt: iï> XÓTOI, ij pa Tif, ÏOTt y.xi iv 'AfiSao SópioiUt I tyu/k %au ztdu>/\ov. In de 5de elegie van het 3de boek vs. 46, 46 staat de dichter sceptisch tegen over de onsterfelijkheid van de ziel. 2. luridaque . . . umbra t luridus „lijkkleurig", „doodsbleek", vgl. Ovid. Metam. XIV, 747 luridaque arsuro portabat membra feretro. evictos . . . rogos t ■» rogos ab umbra victos — rogos qui manes domare non possunt, vgl. Aeschyl. Choeph. 322 tÉkiw, Ippóuinpux toü Sxvóvroq ou Sapiaè^ei Trupoc piaXtpa. yvaSoc. Het gebruik van evictos is proleptisch en pleonastisch. 3. Cynthia verschijnt voor 't bed van den slapende en buigt zich over hem heen, om met hem te spreken, vgl. Hom. Ilias, U, 20 lttt) 8 &p UTep yaipaXTiq, Tibull. H, 6, 37 ne tibi neglecti mittant mala somnia manes / maestaque sopitae stet soror ante torum. 4. murmuri = strepitum praetereuntis populi. extremae . . . viae* extrema via „de rand van den weg". De dichter zelf spreekt Hl, 16, 25. 26 den wensch uit, dat hij niet moge begraven worde terra . . . frequenti, / qua facit assiduo tramite vulgus iter. Cynthia's graf lag (zie vs. 81, 82 van deze elegie) aan de via Tiburtina, niet ver van de stad Tibur, waar Cynthia volgens UT, 16, 2 verblijf hield. 255 cum mihi somnus ab exequiis penderet amoris, 5 et quererer lecti frigida regna mei. eosdem habuit secum, quibus est elata capillis, eosdem oculos; lateri vestis adusta fuit, et solitum digito beryllon adederat ignis, summaque Lethaeus triyerat ora liquor. 10 spirantisque animos et vocem misit, at illi pollicibus fragiles increpuere manus: „perfide nee cuiquam melior sperande puellae, in te iam vires somnus habere potest? iamne tibi exciderunt vigilacis furta Suburae 15 et mea nocturnis trita fenestra dolis, per quam demisso quotiens tibi fune pependi alterna veniens in tua colla manu! 18 5. cum mihi somnus ab exequiis penderet amoris i — cum post exequias meae amicae dubius et incertus mihi esset somnus. 7 en volg. Vergelijk de aanteekening bij Tibullus I, 10, 37, p. 107. 7. eosdem s tweelettergrepig. 10. summaque ... liquor i „en het Lethe-water had haar lippen verkleurd". 11. spirantis: genitivus, vert „als een levend mensch". animos . . . misit: „zij haalde adem". 12. pollicibus . . . manus: Cynthia kondigt den slapende haar aanwezigheid aan door handgeklap, maar haar handen rammelen slechts als de beenderen van een geraamte. 14. Vgl. de vraag van Patroclus' schim, Uias XXIII, 69 dSetc, aOrkp ipLüo AeAatrpiévoc stAs' 'Ay^tMtü; 15. vigilacis furta Suburae: „onze heimelijke bijeenkomsten in de nooitrustende Subura". De Subwa was een beruchte wijk van Rome, die tusschen den Esqnilinus, den Viminalis en den Quirinalis lag. Het leven ging er tot laat in den nacht zijn gang; vandaar bet epitheton vigilax „altijd wakend". 16—18. Uit deze verzen blijkt, dat Cynthia gedurende een bepaalde periode van haar liaison met Propertius werd nagegaan door een custos, die van een anderen minnaar last gekregen had haar huisdeur te bewaken (vgL H, 6, 87 quos igitur tibi custodes, quae limina ponam). 18. alterna . . . manu: „afwisselend de eene hand vóór de andere plaatsend", zooals men doet, wanneer men zich aan een touw laat zakken. 256 foederis heu taciti, cuius fallacia verba 21 uon audituri diripuere noti! at rnihi non oculos quisquam inclamavit euntis: unum impetrassem te revocante diem. nee crepuit fissa me propter harundine custos, 25 laesit et obiectum tegula curta caput denique quis nostro curvum te funere vidit, 21. foederis heu taciti: de uitroep staat in den geniüvus, zooals bij Catullus 9, 6; zie de aanteekening bij dat vs., p. 10. 23. oculos . . . Inclamavit euntis t wanneer een zieke op 't punt was te sterven, was het de gewoonte hem luide bij zijn naam te noemen, waarschijnlijk om hem te doen ontwaken, als hij in zwijm gevallen was. Door deze conclamatio trachtte men dus 't breken der oogen te verhinderen; euntis (ace plur.) staat hier voor labentes (— morientes) „brekend", zie Ovia Trist III, 3, 43 nee cum clamore supremo / labentes oculos condet amica manus. 24. te revocante t vgL U. 27, 15 si' modo clamantis revocaverit aura puellae, / concessum nulla lege redlblt Iter, Ovidius is overtuigd, dat de tranen van zijn vrouw zijn leven in het stervensuur zouden kunnen rekken, zie Trist m, 3, 41. 42 nee dominee lacrimis in nostra cadentibus ora \ accedent animae tempora parva meae. 25. fissa . . . harundine t „een ratel", .kleppert", vgL den scholiaat op Aristophanes, Nubes 260 npbrxAoV tS'iuc b orytgbfitvoc. ixvrrjSec. tóM.ftoq jeai *ar*, %xt vKinyfro kpx kxXx' / ToAAa 3e te«i vxkvSw yrpucréu SéxeC èXXtrótveut / éAdi/Ccep', oppx rxyurrx irupt tpXeyeS-oixro vetpot, / oXrj re o~sóxtTO Kxy)ftevou. 8a Zie de aanteek. bij Propert. H, 18, 80. 83. Zie Propert. I, 17, 22. hoe etiam grave erats „was je zelfs dit te veel!". 34. fracto busta piare cado: „mijn schim te bevredigen door het uitstorten (eig. „het breken") van een kruik wijn over mijn asch". 35 en volg. Plotseling komt by Cynthia de gedachte op, dat zij een gewelddadigen dood gestorven is. Haar slaaf Lygdamus heeft haar vergiftigd. Lygdamus uratur s „laat Lygdamus door branden met gloeiend ijzer tot bekentenis gedwongen worden". lamina i „de ijzeren plaat", vgl. Cicero, Verr. V, 168 cum ignes ardentesque laminae ceterique cruciatus admovebantw. 36. sensl . . . bibi: „ik voelde de doodelijke uitwerking dadelijk, toen ik door zijn toeleg den vergiftigen wijn opdronk", pallida: „giftig", eigenlijk „bleek makend", vgL Hor. Carm. I, 4, 13 pallida mor». Enk, Elegiaci. 17 258 aut Nomas arcanas tollat versuta salivas: dieet damnatas ignea testa manua quae modo per viles inspecta est publica noctes, haec nunc aurata cyclade signat humum, 40 et graviora rependit iniquis pensa quasillis, garrula de facie si qua locuta mea est; nostraque quod Petale tulit ad monumenta coronas, codicis inmundi vincula sentit anus; 37—38. Ook de slavin Nomas was in 't complot. Zij moet op de proef gesteld worden door haar een gloeienden pot in de hand te laten honden; een vorige maal scheen zij onschuldig, want toen kon zij de proef doorstaan, omdat zij door speeksel (saliva) de huid van haar hand tegen de hitte ongevoelig maakte; er moet dus gezorgd worden, dat zij dit middel niet meer kan toepassen. Over het toovermiddel der saliva vertelt Plinius ons in zijn Naturalis Historia, XXVTU, 35 omnium vero in primis ieiunam salivam contra serpentis praesidio esse docuimus, sed et alios efficacis eius usus recognoscat vita. 3a Cynthia is overtuigd, dat de vergiftiging bewerkt is door haar mededingster Chloris, waarover zij nu gaat spreken. Zij noemt haar gehaten naam nog niet, maar duidt haar aan als een zeer laag staande vrouw. quae modo . . . inspecta est publica i „die andere, die zich aan een ieder s blikken vertoonde". per vUes noctes > viles — quae parvo emebantur.. 40. cyclade t „het ruime, over den grond slepende staatsiekleed der Romeinsche dames". Het was gemaakt van een zeer fijn weefsel en werd alleen gedragen door vrouwen van aanzienlijken stand. Rondom de onderste randen van het kleed hap een roode of met goud geborduurde strook; vandaar de naam cgclas (kukAÓ$). Ook het kleed, dat Aeneas aan Dido ten geschenke geeft, Aen. L 649 circumtextum croceo velamen acantho, is volgens Servius een cyclas. 41. rependit i „weegt toe", quasillis: quasillus, „het wolmandje". 43. nostra . . . ad monumenta: „naar mijn graf". 44. codicis t „een blok", vastgebonden aan Petale's voeten om haar te beletten Cynthia's graf te bezoeken. inmundi i wijst op de lichamelijke verwaarloozing, die met deze straf gepaard ging. 259 caedltur et Lalage tortis suspensa capillis, 45 per nomen quoniam est ausa rogare meum. te patiënte meae conflavit imaginis aurum ardente e nostro dotem habitura rogo. non tarnen iusector, quamvis mereare, Properti: longa mea in libris regna fuere tuis. 50 iuro ego fatorum nulli revolubile carmen, tergeminusque canis sic mihi molle sonet, me servasse fidem; si fallo, vipera nostris sibilet in tumulis et super ossa cubet nam gemina est sedes turpem sortita per amnem, 55 45. caedltur: „wordt gegeeseld". tortis suspensa capUUs: „aan haar eigen in elkaar gedraaide haren opgehangen", vgL Plautus, Truculentus, 777, waar Callicles tot zijn ancillae zegt: rogitavi ego vos verberatas ambas pendentis simul, en MosteU. 1167 (tot een slaaf gezegd) verberibus, totum („vuilik''), caedere pendens. 47—18. „Met Jouw goedvinden smolt Chloris mijn gouden beeltenis, om zóó van mijn brandstapel een bruidschat te verkrijgen". Cynthia werd nl. tezamen met al haar kostbaarheden (bv. haar ring van beril vs. 9) verbrand; hiertoe behoorde ook haar beeltenis, maar Chloris stal die vóór de verbranding, om ze later te kunnen smelten. Er is in vs. 48 tevens een toespeling op het Romeinsche spreekwoord e flamma ctbum petere, wat gezegd wordt van menschen, die uit hebzucht of honger tot alle mogelijke slechte daden in staat zijn, vgl. Terent. Eun. 490 nam qui huic animum adsentari induxeris, j e flamma petere te cibum posse arbttror en de aanteeken. van Donatns bij vers 491 antiquum verbum est cibum petere e flamma. 61. fatorum nulli revolubUe carmen t „het noodlotslied, dat nooit door iemand kan worden afgewend", vgL Seneca, Oedipus, 985 servatque suae decreta colus I Lachesis nulla revoluta manu. 52. molle sonet t „moge mij vriendelijk toeblaffen". 55. nam: als een nieuw bewijs harer trouw haalt Cynthia aan, dat zij in 't Elysium vertoeft, waar zij niet had kunnen komen, indien zij zich aan ontrouw schuldig had gemaakt, sortita t passivum, evenals Prop. IV, 11, 20 sortita pila. Vert. „er zijn twee woonplaatsen langs den onzaligen stroom ^ aan de dooden ^> toegedeeld". 260 turbaque diversa remigat omnis aqua unda Clytaemestrae stuprum vehlt altera, Cressae portat mentitae lignea monstra bovis. ecce coronato pars altera lapsa phaselo, mulcet ubi Elysias aura beata rosas, 60 qua numerosa fides quaque aera rotunda Cybebes mitratisque sonant Lydia plectra choria Andromedeque et Hypermestre sine fraude maritae narrant bistoriae nota pericla suae. haec sua maternis queritur livere catenis 65 66. De dooden roeien zeU. diversa . . . aqua: „naar twee verschalende richtingen". 67. Clytaemestrae stuprum: „de onkuische Clytaemestra", die zich tijdens de afwezigheid van haar echtgenoot Agamemnon door Aegisthus liet verleiden. Cressae: sc. stuprum „de onkuische Pasiphaë". 58. mentitae lignea monstra bovis: „die bedriegelijk de houten gestalte van een koe aannam". 60. Elysias . . . rosas: vgl. de beschrijving van het Elysium bjj Tibullus I, 3, 62 lotosque per agros / floret odoratis terra benigna rosts, en de Grieksche inscriptie (Kaibel, Epigr. Graeca 649, 8) IvSx %xr' 'HAwtiwv xtS'uM o-wprCxTX yéyri&xq / xv&eo-iv iv fixkxnoia-t xaxüv ÏKToirS-ev xrévruv. aura beata: vgL Hom. Odyss. IV, 667 óc AA' aiei Xppitpm) Xtyii xvüovroq xr)rxq I '£ÏKtxvoq kvirpriv avxtyï/ytjïiv kvS pirouq. 61. nnmerosa fides: „de zangerige lier". 63. Andromede : haar trouw jegens haar aanstaanden echtgenoot blijkt uit Erat Cat 17 o-wS-eio-a urb roü Htpviutq o&x, Skero ri$ xovrpi ovpcfiévzcv ciSi rr) firrrpi, ócAA' xbSrxiptroq tic rb Apyoq b.irrlXS-e fier' óeeow eóyevéq rt v yotp ol ovytueréB'ei^e lfi*riu>v 'óipsXog tiveu oüSsv ou KXTXttatu&èvrwv. Zie ook Lucianus, Philops. 27, en Propert. U, 13, 25. 79. peUe hederam tumulo: 't graf is verwaarloosd; klimop heeft zich om de urn geslingerd en haar geheel bedekt. 79—80. mihi quae . . . comls: „die met zijn volle bloemschermen en ineengevlochten stengels mijn teeder gebeente omstrengelt". 262 pomosis Anio qua spumifer incubat arvis, et numquam Herculeo numine pallet ebur, hic carmen media dignum me scribe columna, sed breve, quod currens vector ab urbe legat: „hic Tiburtina iacet aurea Cynthia terra: 85 accessit ripae laus, Aniene, tuae". nee tu sperne piis venientia somnia portis: cum pia venerunt somnia, pondus habent nocte vagae ferimur, nox clausas liberat umbras, errat et abiecta Cerberus ipse sera 90 luce iubent leges Lethaea ad stagna reverti: nos vehimur, vectum nauta recenset onua nunc te possideant aliae; mox sola tenebo: mecum eris, et mixtis ossibus ossa teram". haec postquam querula mecum sub lite peregit, 95 inter complexus excidit umbra meos. 82. et nunquam . . . ebur: „en waar door de macht van Hercules het ivoor nooit geel wordt". Hercules werd te Tibur vereerd, zie H, 32, 5. In Tibur behielt ivoor zijn oorspronkelijken glans, zie SU. Kal. XH, 229 quale micat semperque novum est, quod Tiburis aura j pascit ebur. 87—88. pila . . . portis: — portis piorum; ptt „de dooden uit de velden der gelukzaligen". Het onderscheid tusschen ware en onware droomen komt 't eerst bij Homerus, Odyss. XIX, 562 en volg., voor. 94. mixtis ossibus ossa teram l = ossa nostra miscebimus et ossa mea tuis ossibus teram. 95. querula sub lite: „op klagenden en verwijtenden toon", sub: drukt de omstandigheden uit, waaronder iets geschiedt, vgl. Horat. Carm. IK, 7, 30 sub cantu tibiae. 96. Vgl. Hom. Uiaa XXIII, 99 &q apa vr]irag üpé^xro fjtptri pi/\rnTiv, f oóS' tXx(ittr ifuyiji Si wtri yt&ovbq rprt ruxTvoc / £>v_ero rerptyuux. 263 IV. 9. WAAROM DE ARA MAXIMA NIET TOEGANKELIJK VOOR VROUWEN IS. Amphitryoniades qua tempestate iuvencos egerat a stabulis, o Erythea, tuis, venit ad Invictus pecorosa Palatia montes, et statuit fessos, fessus et ipse, boves, qua Velabra suo stagnabant ïlumine, quaque 5 nauta per urbanas velificabat aquas. sed non infido manserunt bospite Gaco incolumes: furto polluit ille Iovem. incola Cacus erat, metuendo raptor ab antro, per tria partitos qui dabat ora sonos. 10 bic, ne certa forent manifestae signa rapinae, aversos cauda traxit in antra boves; IV. 9. 1. Amphitryoniades: de zoon van Amphitryon, nl. Hercules, tempestate t 't ouderwetsche woord .voor tempus. 2. Erythea i een mythisch eiland in het verre Westen, waar Geryones woonde. 8. ad i verbind de praepos. met montes; vgl. voor de scheiding van praepositie en substantivum Tibull. I, 8, 80 iussit amor: contra quis ferat arma deos. Invictus t de verbinding Hercules Invictus komt op verscheidene inscriptie's voor. 4. Let op de overeenkomst met Livius I, 7, 4 Herculem in ea loca Geryone interempto boves mira specie abegisse memorant, ae prope Tiberim fluvium, qua prae se armentum agens nando traiecerat, ioco herbido, ut quiete et pabulo laeto reficeret boves, et ipsum fessum via procubuisse. 5. Velabra: het moerassige land tusschen den Vicus Tuscus en het Forum Boarium. 7. Caco t de zoon van Vulcanus, woonde op den Aventijn, vgL Verg. Vin, 230, Ov. Fast. I, 643. Infido . . . hospite i Propertius stelt het voor, dat Hercules de gast van Cacus was; hiervan lezen wq niets bij Vergilius en Ovidius. Iovem i ni. Xelc p,évtog. 264 nee sine teste deo: furem sonuere iuvenci, furis et inplacidas diruit ira fores. Maenalio iacuit pulsus tria tempora ramo 15 Cacus; et Alcides sic alt: 'ite boves, Herculis ite boves, nostrae labor ultime clavae, bis mihi quaesitae, bis mea praeda, boves, arvaque mugitu sancite bovaria longo: nobile erit Romae pascua vestra forum'. 20 dixerat, et sicco torquet sitis ora palato, terraque non ullas tosta ministrat aquas. sed procul inclusas audit ridere puellas, lucus ubi umbroso fècerat orbe nemus, femineae loca clausa deae fontesque piandos 25 inpune et nullis sacra retecta vrria devia puniceae velabant lunina vittae, putris odorato luxerat igne casa, populus et longis ornabat frondibus aedem, 18. deo: nl. Juppiter. furem sonuere t „verrieden door geloei". 16. Maenalio ... ramo : de Maenalus is een berg in Arcadië; Maenalius = Arcadius. Volgens deze plaats maakte Hercules zijn knots van den tak van een Arcadischen boom. 18. bis mea praeda: Hercules had de runderen eerst buitgemaakt op Geryon, en ze nu weer aan Cacus ontnomen. W. bovaria x het Forum boarium was een veemarkt, vandaar de naam. 24. lucus: „de heilige boomen", vgl. Hor. Epist. I, 6, 82 virtutem verba putas et I lueum ligna, Le. dat heilige boomen slechts timmerhout zijn. Vergelijk met het geheele vers Ov. Ars am. Hl, 689 silva nemus non alta facit, 26. femineae . . . deae: vgl. Macrobius, Saturnal. I, 12, 27 haec (Bona Dea) apud Graecos r) Ssèg yuvxiyceiix dicitur quam Varro Fauni filiam tradit, adeo pudicam, ut extra ywiti%u>vÏTtv nunquam sit egressa, nee nomen eius in publico fuerit auditum nee virum unquam viderit nee a viro visa sit, propter quod nee vir templum eius ingreditur. fontesque piandos: „heilige bronnen" ; lett. bronnen, die door offers moeten verzoend worden. 28. „de bouwvallige hnt was begonnen verlicht te worden was juist verlicht) door vuur van welriekend hout", cf. Verg. Aen. VU, IS (Circe) urit odoratam nocturna in lumina cedrum. 265 multaque cantantes umbra tegebat aves. 30 buc ruit in siccam congesta pulvere barbam, et iacit ante fores verba minora deo: vos precor, o luci sacro quae luditis antro, pandite defessis hospita fana viris. fontis egens erro circaque sonantia lymphis, 35 et cava succepto flumine palma sat est. audistisne aliquem, tergo qui sustulit orbem? ille ego sum: Alcidem terra recepta vocat quis facta Herculeae non audit fortia clavae et numquam ad nocuas inrita tela feras 40 atque uni Stygias homini luxisse tenebras oraque tergemini conticuisse canis? angulus hic mundi nunc me mea fata trahentem 65 accipit: haec fesso vix mihi terra patet. 66 quod si Iunoni sacrum faceretis amarae, non clausisset aquas ipsa noverca suaa sin aliquem vultusque meus saetaeque leonis 45 terrent et Libyco sole perusta coma, idem ego Sidonia feci servilia palla officia et Lydo pensa diurna colo, mollis et hirsutum cepit mihi fascia pectus, et manibus duris apta puella fui'. 50 talibus Alcides; at talibus alma sacerdos puniceo canas stamine vincta comas: 86. ques „en dat nog wel", sonantia: = loca sonantia. 37. Hercules droeg korten ttjd voor Atlas de aarde. 3a recepta < = quam tergo sustuli. 42. amarae < „de mij vijandige Juno". 46. Libyco sole: Hercules is bij z\jn avonturen met Atlas, de Hesperiden, Antaeus en Busiris naar Africa gekomen, sole perusta coma: het haar werd, volgens de Ouden, ruw en krullend door de zon. 47. Hercules was slaal in het huis van Omphale, koningin van Lydië (vandaar Lgdo colo vs. 48). 266 paree oculis, hospes, lucoque abscede vereudo: cede agedum, et tuta limina linque fuga interdicta viris metuenda lege piatur, 55 quae se submota vindicat ara casa. magno Tiresias adspexit Paliada vates, fortia dum posita Gorgone membra lavat di tibi dent alios fontes: haec lympha puellis avia secreti limitis una fluit'. 60 sic anus: ille umeris postes concussit opacos, nee tulit iratam ianua clausa sitim. at postquam exhausto iam flumine vicerat aestum, ponit vix siccis tristia iura labris: 64 maxima quae gregibus devota est ara repertis, 67 ara per has' inquit 'maxima facta manus, haec nullis umquam pateat veneranda puellis, Herculis aeternum ne sit multa sitis'. 70 hunc, quoniam manibus purgatum sanxerat orbem, 73 sic Sanctum Tatiae conposuere Gurea 74 sancte pater, salve, cui iam favet aspera Iuno: 71 sancte, velis libro dexter inesse meo. 72 53. paree oculis: parcere — „afwenden". 55. piatur: „wordt gewroken", ingeval het ontheiligd wordt 56. submota . . . casa t „in zijn afgelegen hut", se vindicat: „zijn heiligheid bewaart". 67. magno i „ten koste van veel", nl. het verlies van zijn oogen. 58. Gorgone i „de aegis met het Gorgo-hoofd". 60. una: in tegensteUing met alios, „andere bronnen voor n, deze alleen voor vrouwen". 67. maxima . . . ara: het altaar bevond zich op het Forum Boarium. 78. purgatum sanxerat orbem: — sanctum purumque a monstrts reddiderat orbem terrarum. 74. Sanctum . . . conposuere: „plaatsten hem in een tempel onder den naam Sanctus", vgl. Ov. Fast. I, 639 nunc bene prospicies Lattam, Concordia, turbam: / nunc te sacratae constituere manus. Tatiae : „Sabijnsch"; Tatius was koning der Sabijnen Cures: de oude hoofdstad der Sabijnen. 72. dexter: „goedgezind". 267 IV. 11. DE CORNELIA-ELEGIE. Cornelia, de dochter van P. Cornelius Scipio Nasica en Scribonia, Augustus' tweede vrouw en moeder van Iulia, troost in dit gedicht, dat den vorm van een laudatio heeft, haar echtgenoot L. Aemilius Paullus Lepidus, den broeder van den Triumvir M. Aemilius Lepidus, over haar vroegtijdigen dood. Zij had twee zoons, L. Aemilius Paullus en M. Aemilius Paullus, en een dochter. Haar man was in 22 v. Chr. censor; haar broeder P. Cornelius Scipio was in 16 v. Chr. consul met L. Domitius Ahenobarbus; in dat jaar stierf zij. Men kan dus aannemen, dat het gedicht in 16 v. Oir. ontstond. Desine, Paulle, meum lacrimis urgere sepulcrum: 1 nempe tuas lacrimas litora surda bibent; 6 cum semel infernas intrarunt funera leges, 3 non exorato stant adamante viae. 4 te licet orantem fuscae deus audiat aulae: 5 panditur ad nullas ianua nigra preces. 2 vota movent superos: ubi portitor aera recepit, 7 obserat berbosos lurida porta rogos. IV. 11. 1. Het begin herinnert aan Verg. Aen. VI, 376 desine fata deum flecti sperare precando. meum . . . sepulcrum: = manes meos, cl. CatuU. 96, 1. urgere t „lastig vallen", „geen rust gunnen" vgL Horat. Carm. H, 9, 9, waar de dichter zijn vriend Valgius Rufus, die zonder ophouden over het verlies van den knaap Mystes klaagde, toeroept tu semper urges flebilibus modis / Mysten ademptum. 6. litora surda: „de oever van de Styx". 8. funera: „de dooden", „de zielen", infernas leges: „het rijk der onderwereld". 4. non exoratoi = inexorabili. stant; „staan onwrikbaar vast". adamante: adamas, „staal", het „onbedwingbare" (kSa/nag) metaal. viae: »» fores inferorum. \ 5. deus: Pluto. 2. panditur: ad emittendum mortuum. Hij Homerus (Uias VEI, 367) wordt Hades een rüAaprriQ (deursluiter) genoemd. 7. portitor: Charon. aera: men legde den doode een obool in den mond als veergeld, vgl. Aristoph. Ranae, 140. 8. herbosos . . . rogos: „het met gras begroeide graf". 268 sic maestae cecinere tubae, cum subdita nostrum detraheret lecto fax inimica caput 10 quid mihi coniugium Paulli, quid currus avorum prof uit aut famae pignora tanta meae? non minus inmites babuit Corhelia Parcas, et sum, quod digitis quinque legatur, onus damnatae noctes et vos, vada lenta, paludes, 15 et quaecumque meos inplicat unda pedes, inmatura licet, tarnen buc non noxia veni: det pater bic umbrae mollia iura meae. aut si quis posita iudex sedet Aeacus urna, in mea sortita vindicet ossa pila; 20 a sic . . . cecinere i „dat was de inhoud van het lied", tubae i zie Prop. U, 13, 20, p. 167. 9—10. Construeer: cum fax inimica, lecto (lijkbaar) subdita, nostrum caput detraheret. 11. currus i „de triumfwagen". avorum: bedoeld wordt P. Corn. Scipio Aemilianus Africanus (minor), die in 146 v. Chr. een schitterenden triomftocht hield. 12. pignora t „haar drie kinderen", de getuigen van de voortreffelijke wijze waarop zij haar taak als moeder opvatte, tanta t = tot (vgl. de aanteek. bij Prop. I, 6, 10); bedoeld zijn Cornelia'a drie kinderen. In voorname familie's was een drietal kinderen een zeldzaamheid, vgL Tac. Annal. TU, 34, waar Drusus, die slechts drie kinderen had, spreekt van zijn uxor carissima et tot communium liberorum parens. 13. babuit i Ook vs. 43 gebruikt Cornelia den 3de persoon non fuit exuviis tanfis Cornelia damnum. 15. damnatae noctes: „donkere nacht der veroordeelden", vada lenta, paludes: vada lenta is bijstelling. 16. InpUcat: = coercet, vgL Verg. Aen. VI, 439. ia pater: Pluto. 19—20. autt nl. voor het geval, dat ik schuldig ben. posita urna: hierin waren de pilae, houten stemballetjes, waarop de namen der rechters stonden, sortita . . . pUa: „wanneer het stemballetje getrokken ia" „wanneer de rechters door loting zijn benoemd". Evenals in Verg. Aeneia VI, 432 Minos, is hier Aeacus, als iudex quaestionis voorzitter, die de rechters bij loting aanwijst, in mea . . . vindicet ossa: vindicare in =■ „straffen", vgl. Tac. Annal. IV, 16 tn C. Silanum vindicatum erat. ossa i = manes, cf. vs. 102. 269 adsideant fratres, iuxta et Minoida sellam Euraenidum intento turba severa foro. Sisyphe, mole vaces, taceant Ixionis orbes, fallax Tantaleus corripiare liquor, Cerberus et nullas hodie petat inprobus umbras, 25 et iaceat tacita laxa catena sera ipsa loquar pro me. si fallo, poena sororum, infelix umeros urgeat urna meos. si cui fama fuit per avita tropaea decori, Af ra Numantinos regna loquuntur avos; 30 altera materni bos exaequant turba Libones, 21. fratres: Minos en Rhadamanthys. Minoida seUam t „de zetel van Minos". 22. Eumenidum: De Eumenides of Erinyes (= Furiae) zijn de lictoren van de onderwereld, die bet vonnis ten uitvoer brengen. intento . . . foro t „terwijl de omstanders aandachtig luisteren". 23. Sisyphe t Tj/ruyoc werd voor zijn slechtheid daarmee bestraft, dat hij in de onderwereld eeuwig een rotsblok tegen een berg omhoog wentelen moest, terwijl het blok telkens weer van den top naar beneden rolde, vgl. Ov. Met IV, 460. Ixionis: zie Tibull. I, 3, 77. 24. Tantaleus . . . Uquor: zie Tibull. L 8, 77. 26. laxa: de ketting hangt los, als Cerberus ligt; springt hij op, dan wordt de ketting strak aangetrokken en de grendel knarst. 27. loquar > ni. voor den rechter der onderwereld, poena sororum: staat als appositie vóór urna, zie va. 15 van dit gedicht, sororum: de Danaïden. 29—72. De verdedigingsrede van Cornelia. 29. „Zoo de roem der voorvaderen ooit iemand tot eer heeft gestrekt, <^ dan ben ik het; immers ^> enz". 80. Numantinos . . . avos: bedoeld is P. Cornelius Scipio Aemilianus Africanus Numanticus, die Carthago en Numantia veroverde. De pluralis avi is dichterüjk. 81. altera . . . turba: de andere schaar, de materni Libones. host Scipiones. exaequant: „evenaren", materni ... Libones: Cornelia's moeder Scribonia behoorde tot het geslacht der Scribonii Libones. De Libones waren geen bizonder bekende familie; maar Propertius denkt aan de groote eer, die Augustus aan de Scribonii bewezen had. Immers Scribonia, de moeder van Iulia, was de tweede vrouw van den Keizer. 270 et domus est titulis utraque fulta suis. mox, ubi iam facibus cessit praetexta maritis, vinxit et acceptas altera vitta comas, iungor, Paulle, tuo sic discessura cubili: 35 in lapide hoe uni nupta fuisse legar. testor maiorum cineres tibi, Roma, colendos, sub quorum titulis, Africa, tunsa iaces, et Persem proavi simulantem pectus Acbilli quique tuas proavo fregit Achille domos, 40 me neque censurae legem mollisse, nee ulla 82. titnUs: „de opschriften onder de beelden der voorouders". 33. facibus . . . maritis i fax marita ■ „huweljjksfakkel". praetexta: de kinderen van vrijgeboren Romeinen, zoowel jongens als meisjes, droegen een met purperen zoom versierde toga; deze werd door de meisjes op den dag van haar huwelijk afgelegd. 34. altera vitta: nl. de vitta der getrouwde vrouw (vitta matronalis); vóór 't trouwen droeg zij als vrijgeboren meisje de vitta virginalis. acceptas . . . comas i „de opgenomen, opgestoken haren", vgl. Plant MosteU. 226 capiundas crines, en Propert. IV, 9, 49 mollis et hirsutum cepit mihi fascia („boezemband") pectus. Acceptus staat dus tegenover het loshangende haar der meisjes. 35. sic: „aldus", door den dood, niet door echtscheiding; discedere wordt vaak van divortium gebruikt, zoo schrijft Caelius aan Cicero (ad Fam. VTU, 6) uxor a Dolabella discessit. 86. in lapide hoe i uit deze woorden blijkt, dat dit gedicht op haar grafsteen werd gebeiteld. Anderen vatten hoe als nominativus op en vertalen „op den steen zal dit van mij te lezen staan: uni nupta fuisse". legart fut 37. maiorum : sc. meorum. 38. Er is hier een toespeling op een monument of munt waarop onder de inscriptie met de namen der overwinnaars Africa was afgebeeld als een vrouw, die in t stof lag neergeveld. 89. L. Aemilius Paullus Macedonicus overwon koning Perseus, die beweerde, dat hij van Achilles afstamde, in den slag bij Pydna (168 v. Chr.). Constr.: et <~ testor eum ^> qui Persem et tuas domos <^ o Perseu ^> fregit. 41. censurae i toespeling op het censorsambt door haar echtgenoot in 22 v. Chr. bekleed. Cornelia beroemt er zich op, dat zij zoo deugdzaam geleefd heeft, als de strenge wetten der censuur verlangden. 271 labe mea vestros erubuisse focos. non fuit exuviis tantis Cornelia damnum, quin et erat magnae pars imitanda domus, nee mea mutata est aetas, sine crünine tota est: 45 viximus insignes inter utramque facem. mi natura dedit leges a sanguine ductas, nee possis melior iudicis esse metu. quaelibet austeras de me ferat urna tabellas: turpior adsessu non erit ulla meo, 50 vel tu, quae tardam movisti fune Cybeben, Claudia, turritae rara ministra deae, 43. exuviis: de krijgsbuit, de aan den vijand ontnomen wapenen, vgl. Tibullus, L 1, 54. De bedoeling is: zelfs in het zoo roemrijke geslacht der Cornelii was ik een voorbeeld ter navolging. 45. aetas: „mijn gedrag in mijn verdere leven". 46. utramque facem : de fakkels van huwelijk en dood; vgL Heroides 20, 172 et face pro thalami fax mihi mortis adest; vgl. ook Propert. IV, 3, 13. 40. quaeUbet . . . urna t d. w. z. iedere afdeeling, decuria, van rechters. tabeUas : de stemtafeltjes, waarop A — absolvo, C — condemno, of NL = non liquet. De bedoeling ia: men mag mij zoo streng oordeelen, als men wil. 50. adsessu t de vrienden van den aangeklaagde zaten bij hem tijdens de behandeling van het proces; vgl. Cic. Planc. 11, 28 (principes Macedoniae) huius repentino periculo commoti huic assident, pro hoe laborant. non . . . ulla: „geen enkele vrouw", hoe deugdzaam zij ook moge zijn. 51. vel . . . velt = nee . . . nee. 52. Claudia: Claudia Quinta was een Romeinsche matrona die verdacht werd van onkuischheid. Haar onschuld werd als volgt bewezen. In 204 v. Chr. had P. Cornelius Scipio het beeld van Cybele van PeBsinus naar Rome gebracht. Toen het schip, dat het beeld vervoerde, op een zandbank in den Tiber stootte en niet in beweging te krijgen was, trok zij het alleen voort precata propalam, ut ita demum se sequeretur, si sibi pudicitia constaret (Suet Tib. 2); vgl. Ov. Fasti IV, 305—328. 52. turritae . . . deae: m Cybele of Cybebe; turrita *m „met den torenkrans versierd". Cybele, de moeder der goden werd als beschermster der steden (Lucret. H, 606 en volg.) met een torenkrans voorgesteld, zie ook Ovid. Fasti IV, 219. 272 vel cuius, sacros cum Vesta reposceret ignes, exhibuit vlvos carbasus alba focos nee te, dulce caput, mater Scribonia, laesi: 55 in me mutatum quid nisi fata velis? maternis laudor lacrimis urbisque querellis, defensa et gemitu Caesaris ossa mea ille sua nata dignam vixisse sororem increpat, et lacrimas vidimus ire deo. 60 et tarnen emeriti generosos vestis honores, 61 53. Aemilia, de Vestaalsche maagd, die het heilig vuur had laten uitgaan, smeekte Vesta haar onschuld te bewijzen; in haar vertwijfeling wierp zij haar linnen gewaad (carbasus) over den haard, waarop de godin uit medelijden de vlam weer omhoog deed slaan; vgl. Valer. Max. L 1, 7; Dionys. Halic. U, 68. 54. alba: de kleeding der Vestaalsche maagden was steeds wit focos i étj feu. 65. dulce caput: eAXov %&p*. Scriboniat Cornelia was een dochter (uit het eerste huwelijk) van Scribonia, Augustus' tweede echtgenoote, en dus de halfzuster van Augustus' dochter, zie vs. 59. 56. mutatum . . . veils i op inscriptie's leest men: DE QVA VTR NIL DOLVrr PRAETER MORTEM. 58. defensa: dat Augustus over haar dood weeklaagt is een bewijs voor de reinheid van haar leven. 69. nata« de beruchte Iulia ; toen dit gedicht ontstond, was zij de echtgenoot van Agrippa, en geloofde Augustus nog in haar deugdzaamheid; eerst veel later werd zij door haar vader verbannen. 60. Increpat t „roept luide*, lacrimas s over mijn vroegtijdigen dood. deo t Augustus. 61. et tarnen i en hoewel jong gestorven heb ik reden tot tevredenheid, want emerui g. o. h. en ik beleefde (vidimus) de eervolle onderscheiding die mijn broeder ten deel vieL generosos vestis honores: Augustus stond aan moeders, die drie kinderen hadden, bepaalde voorrechten toe; zoo zegt Dio Cassius LV, 2 van Livia ïq rae (ivrripoc. rkq rplc TexMnrae vreypoupnDaar wij nu op inscriptie's vaak den eeretitel femina stolata lezen, ia het waarschijnlijk, dat de moeder van drie kinderen een bizonder soort stola mocht dragen. 273 nee mea de sterili facta rapina domo. 62 vidimus et fratrem sellam geminasse curulem, 65 consule quo fati crimine rapta soror. 66 tu, Lepide, et tu, Paulle, meum post fata levamen, 63 condita sunt vestro lumina nostra sinu. 64 filia, tu specimen censurae nata paternae, 67 fac teneas unum nos imitata virum, 68 et serie fulcite genus: mini cymba volenti solvit lucturis tot mea fata meia 70 haec est feminei merces extrema triumphi, laudat ubi emeritum libera fama rogum. nunc tibi commendo communia pignora natos: haec cura et cineri spirat inusta meo. fungere maternis vicibus, pater: illa meorum 75 62. nee mea . . . facta rapina s nee sum rapta <^ morte ^>; rapere ia het gewone woord voor een vroegtijdigen dood, vgl. UI, 7, 69 quo rapina miseros primae lanuginis annoa ? 65. geminasse i „tweemaal verdienen"; als praetor en als consul. 63. Lepide: haar jongste zoon M. Aemilius Lepidus, consul 6 n. Chr,; hij streed in Pannonië en Dalmatië; in 21/22 was hij proconsul van Asia. PauUe: haar oudste zoon L. Aemilius Paullus huwde met Iulia, de dochter van Agrippa en Iulia, Augustus' kleindochter; hij was consul in 1 n. Chr. 64. vestro . . . sinu: „aan uw borst". 67. tUla: Aemilia. tu specimen ... paternae i tu, o filia quae ita sancte nata es, ut censuram patris tut tuis exprimas moribus (Broukhuizen), zie vs. 41 van deze elegie. 69. serie: „een onafgebroken reeks afstammelingen", cymba: de boot van Charon. 71. triumphi: geniüvus explieativus. 72. Ubera: „onpartijdig", emeritum . . . rogum i = sepulcrum feminae bene meritae. 73. Ubi: zij richt zich nu tot haar echtgenoot Paullus. 74. spirat: „leeft voort", vgl. Gray's Elegy written in a Country Churchyard: e'en from the tomb the ooice of Nature cries, \ e'en in our ashes Hoe their wonted fires. Inusta: „voor altijd ingebrand" (gelijk 'tmerkteeken van een slaaf). 76. Vgl. Euripides, Alcestis, 377 erb vüv ytvov TÓlOÊS' kvr' kpiw ftrrTYip Teyivoiq. maternis vicibus: „de plaats van een moeder". Enk, Elegiaci. 18 274 omnis erit collo turba ferenda tuo. oscula cum dederis tua flentibus, adice matris: tota domus coepit nunc onus esse tuum. et si quid doliturus eris, sine testibus illis: cum venient, siccis oscula falie genis. 80 sat tibi sint noctes, quas de me, Paulle, fatiges, somniaque in f aciem credita saepe meam: atque ubi secreto nostra ad simulacra loquerls, ut responsurae singula verba iace. seu tarnen adversum mutarit ianua lectum, 85 sederit et nostro cauta noverca toro, 76. In Ovidius' Heroid. 8. 91/92 zegt Hermione tot haar moeder non ego captavi brevibus tua colla lacertis, \ nee gremio sedi sarcina grata tuo. De bedoeling van ons vers ia: al mijn kinderen eischen nu uw teederheid. 79. sine testibus iUis: sc. doleto. 80. cum venient t sc. liberi nostri. siccis oscula falie genis: misleid hun kussen met droge wangen, d. w. z. „misleid uw kinderen, als zij u kussen, door geen betraand gelaat te toonen", of = siccis genis oscula dando falie. 81. fatiges: fatigare noctes de me = de nachten om mijnentwil vermoeien d. w. z. „in rustelooze nachten over mij jammeren"; vgl. Verg. Aen. VD3, 94 oüi remigio noctemque diemque fatigant. De tijd wordt voorgesteld den invloed te ondervinden van hetgeen er in plaats heeft. Zoo zegt Clytaemnestra bij Aeschylus (Agam. 894), dat zij in haar droomen meer rampen beleefde dan konden gebeuren in den tijd, die met haar sliep XÓtSry) / 'cpücx xAeiu TÓü f-uvsudovroq yjióvou. 82. in faciem credita . . . meam: „waarvan gij gelooft dat ze mijn gelaat voorstellen". 83. simulacrai van marmer of was; vgL Ovid Heroid. 18, 156 hanc (ceram een beeld van was) specto teneoque sinu pro coniuge vero j et tamquam possit verba referte queror; vergelijk ook de prachtige passage in Euripides' Alcestis 348, waar Admetus tot Alcestis zegt trotpfi Si Jtjipt rexróvwv iïifiaq ro orov l ehtxer&èv iv Xiy-rpotTtv ivra^ifrerai / f xpoo'xeeroüftxt *at xtptsrrijexrtw ytépaq I ovopux y.aXwv , aut ut eam devinctam lumina somno scripsi cum Lachmanno. 64. 139. blanda O, edidi; nobis O, Ellis. 64. 178. idoneos ne O; ydoneos (al. Idmoneos) ne G; Idomeneosne Ellis; Idaeosne scripsi cum Guarino; in archetgpo fuit Ideos suprascr. mons. 64. 179. ubi dividit V; ubi omittlt Ellis; ego V secutus som. 64. 196. ve misera V; vae, misera edidi; vae miserae Ellis. 278 64. 216. 217 cum Baehrensio inter se transposui. 84. 219. quem (al. cui) ff; cui O, Blus; quoi scripsi cum Fnedrichio. 64. 243. inflati V, Bllis; infecti scripsi cum Italis. 64. 249. que tarnen prospectans O, quem tarnen prospectans O, quae tarnen aspectans Ellis; quae tum prospectans scripsi cum Italis. 64. 263. qui tum V, Blits; quae tum scripsi cum Bergkio qui post 253 versum excidisse putat. 64. 271. sublunia V; sub limina Ellis; sub lumina scripsi cum viro dodo F. W. Grebe, Studia Catulltana, p. 84. 64. 278. leviter sonant G; leni et resonant Ellis; leviterque sonant O, quod in textu posui. 64. 280. quodcumque V, Bllis; quoscumque scripsi cum Aldo. 64. 287. Minosim V, Ellisius vulnus insanabile ducit; Meliasin scripsi cum Peipero et Madvigio. doris V, quod Ellisio corruptum videtur; claris edidi cum Italis. 64. 309. at roseo nive(a)e (vinee O) V; at roseo niveae Ellis; at roseae niveo scripsi eum Guarino. 64. 320. pellentes V, Bllis; vellentes scripsi cum Fruterio. 64. 324. clarissime Ellis cum Datano; carissime OG, quod servavi praeeunte Housmano, Class. Quart. IX, p. 230. 64. 230 omtttit O; flexo animo mentis perfundat amorem O; flexanimo mentis perfundat amorem Ellis; flexanimo mentem perfundat amore scripsi cum Mureto. 64. 350. cum incivum canos solvent a vertice crinem O, cum incivium canos solvent a vertice crines G, cum incurvo canos solvent a vertice crinis Ellis, cum incultum cano solvent a vertice crinem edidi cum Baehrensio. 64. 355. prosternens G, ex prosternet correctum; prosternens Ellis post 354 versum excidisse putans; prosternet O scripsi lacunae signis omissis. 64. 364. perculsae V; percussae scripsi cum Lachmanno. 64. 376—381 omisi. 27. 4. ebrios(a)e V; acino V; ebriosa acina Ellis cum Parthenio ; ebrioso acino scripsi cum Schwabio, cf. Gellium, IV. 20. 6. In TlbuIU textu constituendo usus sum editione, quam curavit Fr. W. Levy (Teubner, MCMXXVH). A = Ambrosianus. V mm Vaticanus. Ber. = Berianus Genovensis. P mm Excerpta Parisina. C mm consensus codic. Wittiani, Datani, Askewiani. Q 'mm Brixianus. F = fragmentum Cuiacianum deperditum. L 8. 12. omina in rasura manus recentior A, Levy; omma V, sedsup. alterius m primam hastam tenuem lineolam al. m. scriptam dispexit Levy; omia (= omnia) Ber., quod verum duco. 279 I. 3. 18. Saturni A, Levy; Saturnive scripsi eum viro docto apud Brouhhusium. sacram edidi eum codicibus; sacrum Levy ex coniectura Fraenkelii. L 7. 14. caeruleus placidis codices, caeruleis placidus scripsi cum Statio. L 7. 49. geniumque choreis codices, Levy; centumque choreis scripsi eum viro docto G. G. Ramsay. I. 7. 61. agricola magna codices, Levy; agricola, a ^> magna scripsi cum Baehrensio. I. 10, 11. vulgi AV, Levy; Valgi scripsi cum Heynio; cf. Havet, Revue de Philol. 1913, p. 252. I. 10. 87. percussisque AV, Levy; perscissisque P, quod in textu posui. I. 10. 49. viderit AV1, vigent mW, Levy; nitent scripsi cum Guyeto. I. 10. 68. preflnat AV; perfluat C, Levy; profluat scripsi cum codicibus lectionis vulgatae. TL 1. 43. 44. tune ... tune ... tune A, Levy; tum ... tum ... tum P, quod in textu posui. n. 1. 45. tune AV, Levy; tum P, nos. TL 1. 58. yrcus hauxerat hyrcus oves A, hyrcus hauserat hyrcus oves V, f hircus auxerat hircus oves Levy; parvas auxerat hircus opes scripsi Waardenburgii et Postgatii coniecturis usus. TL 1. 65. assidue ... minervam AV, Levy; adsiduae .. . Minervae scripsi cum codicibus lectionis vulgatae. II. 2s 17. utinam AV, Levy; viden ut scripsi eum codicibus lectionis vulgatae. TL 2. 21. bic veniat Natalis avis A, tune veniat Natalis avis temptavit Levy; hac veniat Natalis avi scripsi cum viro docto Némethy. TL 5. 4. meas AV, Levy; mea scripsi cum Lachmanno. II. 5. 69. quodque AV; quasque Q, Levy; quaeque scripsi cum Postgatio. n. 5. 70. portarat scripsi cum Bellingio et Postgatio; perlueritque AV; pertu- leritque C, Levg; pertuleratque scripsi cum Postgatio. Tl. 5. 89. sole//nnis: eras. prima m litt. hasta A; solennis V, sollemnes Levg; sollemnis scripsi. IV. 2. 23. hoe sumet A; haec sumet F, Levy; haec sumat scripsi. IV. 4. 6. pallida A, Levg; candida scripsi cum Italië. IV. 4. 23. laetus codices, Levy; magnus scripsi cum Hartmano. TV. 6. 19. si AV; sis F, Levg; sit scripsi cum codicibus lectionis vulgatae. grata corruptum ducit Levy; post grata inserui ut cum Eberzto. IV. 13. 5. posses codices, Levy; possis scripsi cum Italis. „ IV. 18. 21. faciam codices, Levy; facias scripsi cum L. Muellero. IV. 8. 5. neu AV; Levy; non Ber., nos. tempestivae saepe propinque viae codices, Levy versum nondum sanatum esse putat; tempestiva est, saeve (R. Unger) propinque, via scripsi cum Hartmano. IV. 9. 2. tuo AV, Levy; suo scripsi cum Italis. 280 In Propertü carminibus edendis fundamento mihi fait editio Hosii (Teubner). Enumerabo eos tantum locos, ubi aliam lectionem secutus sum atque Hosius. N = Neapolitanua. A = Vossianus. F mm Laurentianus. L = Holkhamicus. D =■ Daventriensis. V =■ codex Ottobonianus. O = consensus codicum. N2, A2, F2 etc. — lectio in codicibus NAF sive mutata sive varia. L 1. 12. ille videre O, Hosius; illaqueare scripsi eum Haveto (Notes critiques sur Properce, 1916, p. 6). I. 1. 21. eyt(h)alinis fere O; Cytaeines Hosius eum Hertzbergio; Cytinaeis scripsi ex altera coniectura Herizbergii. I. 1. 26. et O, Hosius; at F2, aut scripsi cum Hemsterhusio. I. 1. 36. locum O, Hosius; torum scripsi cum Ottone. I. 2. 13. persuadent 2V, Hosius; praefulgent scripsi cum Baehrensio. I. 5. 8. solet O, Hosius; sciet scripsi cum Italis. L 7. 16. quod nolim nostros eviolasse deos O; quo nolim nostros te violasse deos Hosius; quod nolim nostros evoluisse deos scripsi cum Italis. I. 11. 4. proxima O, Hosius; et modo scripsi cum Italis. L 11. 6. in extremo restat amore locus O, Hosius; in extremo ^ pectore ^> restat amor scripsi cum Heimreichio. I. 11. 15. amota N, Hosius; amoto DV, quod in textu posui L 11. 18. tünetur O; veretur Hosius cum Lachmanno; ego nihil mutant. I. 11. 21. an O, ego; nam Hosius cum Keilio; non O, Hosius; nunc scripsi cum Beckio. I. 11. 24. omnia . . . tempora O; omni tempore scripsi cum Fonteinio. I. 11. 28. dabunt O, Hosius; dabant scripsi cum Italis. L 14. 5. omne O, nil mutandum; unde Hosius cum Lachmanno. L 17. 3. solito O, Hosius; solido edidi cum Kraffertio. I. 18. 9. carmina O, Hosius; crimina scripsi cum Italis. L 18. 23. an tua quod O, Hosius; ah tua quod scripsi cum Italis. I. 18. 27. pro quo divini fontes et O, Hosius; ego cum Leone sic interpunxi pro quo, divini fontes, et. L 19. 6. noster O, Hosius; nostris V2, quod verum duco. I. 19. 22. e O, a nos eum Italis. II. 3. 22. carmina quae quivia O. Hosius; lyrines V2; carminaque Erinnes scripsi cum Volsco. II. 29—32. Cum Lachmanno ita transposui 81. 30. 29. 32. H. 8. 33. flagret O, Hosius; flagrat scripsi cum Fonteinio. II. 8. 40. vel Priamus: (priam' ex priamo corr. m. 1 in N.) belli causa probanda fuit Hosius; vel Priamo belli causa probanda fuit edidi cum manu prima N. 281 II. 8. 10. steterant O, Hosius; steterunt scripsi cum Scaltgero. TL 8. 31. fugas, tractos O, Hosius; fuga stratos Passeratius; fugas, stratos edidi. TL 8. 38. illum O, ille Hosius cum Kootenio; nihil mutandum. TL 10. 11. anima O, Hosius; anime scripsi cum Heinsto, cf. Birt, Codices Graeci et Latini phot. dep. duce Sc. de Vries, torn. XVI, prae fat. p. XL VII. TL 10. 23. carmen O; culmen Hosius cum Italis; in arcem scripsi cum Palmerio et Blrtto. TL 12. 16. nusquam O, Hosius; nunquam scripsi cum Richardsio. TL 13. 1. etrusca O; Itura Hosius cum Pontano; Susa scripsi ex ineertissima coniectura Italorum; quid scripserit poeta, nondum repertum. TL 18. 11. iuvet O, Hosius; iuvat scripsi eum Italis. TL 18. 48. Gallicus Iliacis 0, Hosius; Graiorum Uiacus scripsi ex incerla coniectura Hetzelii. TL 19. 2. colis O, Hosius; coles scripsi cum Italis. TL 19. 81. mutem O, Hosius; metuam scripsi cum Iacobo. TL 19. 32. non O, ne Hosius eum Italis; mi scripsi cum Postgatio. TL 26. 11. 12 cum Baehrensio post 18 transposui. II. 28. Post 2 cum Passeratio transposui vs. 33 et 34. II. 28b 41. set N, quod in textu posui versibus 39. 40. post 41. 42. transpositis; A O, Hosius. SSL 1. 23. fame N, famae Hosius; omnia O, edidi. TTL 1. 27. Idaeum Simoenta, Iovis cunabula parvi O, cunabula parvi omittit N; Iovis ^ cum prole Scamandro ]> scripsi cum G. Wolfflo. TH. 2. 14. et O, Hosius, omittit N; nee scripsi eum Baehrensio. TSS. 2, 22. ictu N, Hosius; ictus D, quod verum duco. SSL 8. 5. tam O, Hosius; iam scripsi cum Gugeto. TTL 3. 29. ergo O; organa Hosius cum Eldikio; orgia scripsi cum Heinsto. SSS. 8. 42. tinguere N, Hosius; cingere V, quod mihi verum vtdetur. SSL 5. Versus 3—6 ita cum Caruttto transposui 5. 4. 8. 6. DX 6. 6. miser O, Hosius; mixta scripsi cum Ruhnkenio. TSL 6. 8. caute O, Hosius; cauti scripsi cum Italis. TU. 6. 18. parca N, Hosius; carpta scripsi cum Baehrensio. acta H, Hosius; apta O, edidi. TSL 6, 21. iuvet N, Hosius; iuvat DV, quod verum duco. TSL 40 et 42 cum Housmano inter se transposui. TTL 7. 23. poena N, Hosius; praeda scripsi cum Thompsonio. TTL 7. 25—28 cum Scaligero post 70 transposui. TSL 7. 29. curvae O, Hosius; curvas scripsi cum Passeratio. UI. 7. 42. soli O; solum Hosius eum Italis; soliti dedt ex altera Italorum coniectura. TSL 7. 43. Posr quod si inserui hic eum Haveto (Notes critiques sur Properce, 1916, p. 85). SSL 7. 46. fiere potest N, Hosius; Caure potes scripsi cum Sandstroemio. SSL 7. 60. longas N, Hosius; sanctas scripsi cum Waardenburgio. SSL 7. 63. evehat O, Hosius; advebat scripsi eum Italis. 282 Hl. 9. 8. ex aequo O, Hosius; locus nondum sanatus, Aonio coniêct SSL 9. 35. sub O, Hosius; sed scripsi eum Baehrensio. SSL 9. 37. paternos O, Hosius; paternam scripsi cum Heinsto. Ante TSS. 9. vs. 47 cum Lachmanno transposui 59. 60. SSL 9. 57. mollis N, Hosius; mollia scripsi cum Broukhusio. SSS. 9. 23. ne codices, Hosius; nee N, F, L, edidi. SSL 11. 23. missi O, Hosius; mitti scripsi cum TyreUio. SSL 11. 25. qua N, Hosius; quam O, edidi; arces N, arcis scripsi cum Baehrensio. SSL 11. 57. 58 cum Butlero post vs. 46, vs. 59. 60 cum Passeratio post vs. 68 transposui. SSL 11. 65. condiderant O, Hosius; condiderunt scripsi cum Livinéio. SSL 12. 25. castra decem annorum et Ciconum O, delevi et. TH. 12. 84. lacus N, latus F; locos conieci, cf. Valer. Flac. H. 301 Taurorumqne locos. HL 16. 20. exclusis O; ecce suis Hosius cum Fischero; et cuius scripsi cum Palmero. SSL 17. 2. pacato O, Hosius; placatus scripsi cum Postgatio. SSL 17. 12. animo O, animos scripsi cum Beroaldo; animum Hosius Cum codice V2.; modo O, Hosius; malus scripsi cum Baehrensio. SSL 17. 17. numen NDV; numerem L; spument Hosius cum Italis; tumeant scripsi cum Phillimorio. SSL 17. 24. grata O, Hosius; rapta scripsi cum Passeratio. SSL 17. 38. libatum O, Hosius; libabit scripsi cum Fostero, cf. The Matzke memorial volume, Leiand Standford Jun. Univ. publications, October 1911, p. 109. SSL 18. 1. qua ludlt O, Hosius; qua alludit scripsi cum Lambino. SSL 18. 19. bis pressus O, Hosius; MarceUus scripsi ex incerta coniectura Philltmorii, cf. Classical Review 1914, p. 80. SSL 18. 29. 30 utpote hic alienos eieci. SSL 18. 32. huc O, Hosius; hoe scripsi cum Lachmanno. TSL 21. 3. spectando O, Hosius; spectandi N; spectanti edidi cum viro docto quodam simul pro puella puellam scribens. SSL 21. 6. ipse N, Hosius; ille DV1, edidi. SSL 21. 7. tarnen aut O, Hosius; etenim conieci. „ negarit O, Hosius; negavit DV1, in textu posui. SSL 21. 8. amica O, Hosius; amicta scripsi cum Scaligero. SSL 21. 11. aequore O, Hosius; aequora scripsi cum codice F. SSL 21. 14. nautis O, Hosius; nobis conieci. SSL 21. 19. Lechaeo O, Hosius; Lechaei scripsi cum Guyeto. SSL 21. 28. librorumque O, Hosius; libaboque scripsi cum Suringario. SSL 24. 2. oculis O, Hosius; elegis scripsi cum Schradero. SSL 24. 11. haec O, Hosius; hoe scripsi cum Fostero. HL 24. 12. verba O, Hosius, vera scripsi cum Passeratio. TV. 1. 19. annuaque O, Hosius; annua at scripsi cum Lachmanno. TV. 1. vs. 34 et 36 cum L. Muellero inter se transposui. 283 IV. 1. 36. hac ubi O, Hosius; ac tibi scripsi eum Baehrensio. IV. 1. 38. putet O, nil mutandum; pudet Hosius cum Italis. IV. 1. 83. rapacis N, Hosius; rapaces scripsi cum Livineto. IV. 1. 88. sepulcra O, Hosius; pericla scripsi cum Schippersto. IV. 1. 120. novis O, Hosius; tuis scripsi cum Marklando. IV. 1. 142. nostro O, rostro Hosius cum Calderino; oestro scripsi cum Damsteo (Mnemos. LUI [1925], p. 154). IV. 1. 142. premat 0, Hosius; premet scripsi cum Italis. IV. 1. 142. ausa O, ansa Hosius cum Calderino; aucta scripsi cum Damsteo (loco laudato). TV. 1. 142. tuo N, edidi cum Damsteo (loco laudato); suo Hosius cum codicibus deterioribus. IV. 1. 149. cavo O, Hosius; cavum F2, edidi. IV. 3. 10. ustus O, Hosius; ustus glossema vocis decolor esse defendi „Ad Propertil carmina eomment. critic.", p. 307; adstipulatur mihi Postgaüus (Classic. Philol. Vol. VIII, Julg 1913, p. 332) cuius coniecturam tinctus in textum recept. TV. 3. 10. discolor O, Hosius; decolor scripsi cum Passeratio, cf. meum „eomment. erit." p. 307. IV. 3. 34. suos O, Hosius; suo scripsi cum Rossberglo. TV. 3. 42. peierat O, Hosius; deierat scripsi eum Broukhusio, ef. Ctc. De offlc. 111. 108. TV. 3. 48. Affricus tl, F, L, Airicus Hosius; Thracius scripsi cum Damsteo (Mnemosgne LUI [1925], p. 157). IV. 3. 61. tibi O, Hosius; te N; nunc scripsi cum Housmano. TV. 17. 18 cum Housmano post 86 transposui. TV. 4. 32. famosa N, Hosius; formosa DV, edidi, cf. Tibull. IV. 13. 4 formosa ... oculis ... meis. IV. 4. 34. esse O, Hosius; ora scripsi cum Oronovio. TV. 4. 37. ille O, Hosius; illa scripsi cum Damsteo (Mnemosgne, LUI [1925], p. 159). TV. 4. 37. reponet O, Hosius; reportet scripsi cum Italis. TV. 4. 47. pugnabitur O, Hosius; purgabitur edidi cum aliquot codicibus (Leidens. Voss. Lat. 81, Berol. Diez. B. 41), cf. Richmond, Journ. of Philol. XXXI, p. 177). IV. 4. 52. haec O, Hosius; hanc scripsi cum Baehrensio. IV. 4. 55. sic O, Hosius; die scripsi cum Heinsio. „ pariamne N, Hosius; patiare DV; spatierne scripsi cum Housmano (Heinsius spatiorne conteceral). TV. 4. 63. et O, Hosius; at scripsi cum Fonteinio. TV. 4. 71. ruit O, Hosius; furit scripsi cum Baehrensio. TV. 4. 76. divitüs O, Hosius; delitiis V2; deliciis scripsi. TV. 6. 26. picta O, nil mutandum; icta Hosius cum Dausqueto. IV. 6. 36. lyrae O, Hosius; deae scripsi cum editore Etonensi. TV. 6. 59. miratnr O; miratus scripsi cum Italis. 284 IV. 6. 69. sum deus O, Hosius; tu meus scripsi cum Baehrensio. IV. 6. 80. reddat O, Hosius; reddita conieci. IV. 6. 82. dilferat O, Hosius; differet scripsi cum Francio. IV. 7. 16. exciderant O, Hosius ; exciderunt scripsi cum Scaligero. IV. 7. 19—20 eieci non tarnen ut spurios. IV. 7. 64. pectora nota O; tempora nota Hosius cum Ayrmanno; nota pericla scripsi cum Heimreichio. IV. 7. 69. amores O, Hosius; amara scripsi eum Marklando. IV. 7. 79. pugnante O, Hosius; praegnante scripsi cum Cornelisseno. IV. 7. 80. molli O, Hosius; mollia scripsi cum Italis. „ alligat O, Hosius; illigat edidi cum Fonteinio. IV. 7. 81. ramosis O, Hosius; pomosis scripsi eum Broukhusio. pomifer O, Hosius; spumlfer scripsi cum Broukhusio. IV. 9. 3. et adiunctos O; et advictos N; ad eductos Hosius cum Lachmanno; ad Invictus dedi cum Schippersio. IV. o. 22. leta O, Hosius; tosta scripsi cum Keilio. IV. 9. 24. ab O, Hosius; ubi scripsi cum Heinsio. IV. 9. 42 cum flbs/o spurium ducens, ne quid deesset, Francii supplementum in textu posui. IV. 9. 65—66 cum Iacobo post 42 transposui. IV. 11. vs. 2 et 6 locum mutare iussi. IV. 11. 21. assideant fratres iuxta, Minoia sella, O, Hosius; adsideant fratres, iuxta et Minoida sellam scripsi cum Italis. IV. 11. 27. loquor O, Hosius; loquar scripsi eum Italis. TV. 11.89. et Persem proavi stimulantem pectus Achilli / quique tuas proavo fregit Achille domos 0, «f pro stimulantem cum Italis simulantem legimus, nihil aliud mutandum est, cf. W. A. Baehrens, Phüologus, 1913, p. 267. qui Persem—Achilli / et tumidas proavo—domus Hosius ex coniectura Heynii. IV. 11. 65—66 transposui post 62. IV. 11. 66. facto tempore O, Hosius; fatJ crimine scripsi ex incerta coniectura Broukhusil, cf. Martlal. X. 61 hic festinata requiesdt Erotion umbra / crimine quam fati sexta peremit hiems. IV. 11. 70. solvitur uncturis LDV; solvitur aucturis Hosius; solvit lucturis scripsi cum editore Etonensi. IV. li. 93. sentire O, Hosius; lenire scripsi cum Schradero, cf. Ov. MeU VI. 500 et mihi aoIUcito lenimen dulce senectae. u I