„In Liefde Bloeyende", de spreuk van de Amsterdamsche rederijkerskamer De Egelantier, heeft als de meeste dier spreuken een dubbele beteekenis: In Liefde Bloeyende (bloedende).



IN LIEFDE BLOEYENDE



TWEEDE DRUK 2e DUIZENDTAL 3e DUIZENDTAL
Bandversiering van W. HESKES.



J. L. F. DE LIEFDE
In Liefde Bloeyende
UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ „HOLLAND" AMSTERDAM






EERSTE DEEL.
ê






I.
„Jullie wilt je zeker allereerst graag even verfrisschen?" vroeg Tante na de innige omhelzing van Kitty en den bezadigden kus van Heieen.
„O graag, Tante. Wat een stofboel. De zomer maakt het al langer hoe heeter, hoe verder hij komt."
Toen de zusters op de logeerkamer kwamen, keek Kitty genoeglijk rond. „Toch wel eens leuk om te logeeren, waar je nog nooit geweest bent." Meteen trok ze de vitrages open om het uitzicht vrij te krijgen. Het was een ruime straat met twee-verdiepingshuizen. Tusschen de gevelvoeten lagen in ongeschonden preciesheid de granietblokjes van het plaveisel, rijtje aan rijtje, heel de lange straat door en langs onberispelijke üjn tegen de stoepen afgezet met een geel klinkerstraatje. Een hondje dribbelbeende door de voorname rust van de stil-steedsche buurt; verder ging nog een dame. Overigens graniet-vierkantjes, stoepen en gevels.
„Net een straat voor jou om te beschrijven, Leen. Vlak tegen ons over gordijnen met zul.... ke breede kanten, gehaakt hoor! "Wat hebben de menschen hier nog een tijd, ze spinnen misschien nog wel. Tweede verdieping — o, nee, eerst het belangryk artikel voordeur — de gezeten burgerschap glanst je hier van de voordeuren tegen. Allemaal zoo mooi donkergroen gelakt. Stoute jongens zh"n hier niet om ze te bekrassen. Kyk nou toch 'al Wat een protserige nieuwlichter woont daar! Die heeft me daar een gele eiken deur! Daar woont natuurlijk een gemeenteraadslid, dat voor waterleiding en vreemdelingenverkeer vecht. Alsof het water dat van Adam af uit den hemel gevallen en door alle menschen gedronken is, niet goed meer was! Tweede verdieping! Geen ouderwetsche rolgordijnen en de ramen naar de nieuwste hygiëne hoog opgeschoven. Stil! ik zie wat. Een paar planten, en, een rose ietsje, bepaald de kap van een schemerlamp. De juffrouw boven spint niet meer."
„Kit, maak toch voort."
„Och ja, wees nou tevreden, want ik geef je stof voor een prach-
„In Uefde bloeyende". 1



2
tigen roman! Die rose schemerlamp en dan verder die gele deur I Dat zijn de vooruitstrevende elementen alhier."
De kamer met de rose schemerlamp was van Betsy van Geyl, dat vernam Kitty van haar tante. „Een van de zusters aan den overkant. Ze zullen nrijn logéetjes wel gauw een bezoek komen brengen. Ik heb gezegd, dat jullie kwamen," verzekerde Mevrouw voldaan aan haar nichtjes. „Jullie mochten het hier anders eens te stil hebben bij ons beitjes."
Na een paar dagen kwamen ook werkelijk de overbuurtjes. Heieen zag ze juist de straat oversteken, keurig gehandschoend en in visitetoilet. Ze had in haar boek verdiept gezeten en keek nu met schrik achterom in de kamer. Kitty er niet? Als die nu maar niet in haar ééntje was gaan wandelen.
Dat was de verhouding, die Heieen zich onbewust en zonder overlegging had geschapen en waarin Kitty zich voegde, dat ze volkomen vrjj waren en elkaar nooit bemoeielijkten met de hartelijkheid om als zusjes toch alles en alles samen te doen. Het kon dus best zijn, dat Kitty zonder iets te zeggen het stadje was ingeloopen.
Bezoek en Kitty er niet! Heieen wist te goed, dat zij niet die snapvaardigheid bezat, waarmee Kitty alle bezoeken prettig wist te maken. Ook in haar wezen miste ze die alles en allen verwelkomende levenswarmte en dat gaf haar iets stroefs in de aanraking met anderen. Ze kon zich niet geven of moest het geheel en al. In hun kleinen kring in Noorderdam was het een aanvaard feit, dat Heieen niet aan bezoeken afleggen „deed". Een enkelen keer met haar jongere zuster meekwam en dan nog weinig zei.... of, ineens aan het debatteeren sloeg, als een onderwerp haar pakte.
Heieen wist, dat ze daarmee de knusse gezelligheid van theemiddagjes verjoeg en daarom zag ze met zekere schichtigheid om, of Kitty er niet was. Geheel vreemde meisjes
„Tante, is Et uitgegaan? Daar komt bezoek. Voor ons en nou is Kit er niet."
„Jfl verlegen? Of...? Bilderdijksche menschenvrees? Stel je maar gerust, Kitty is maar in den tuin."
„Lien en Betsy van Geyl," stelde Mevrouw voor. „Aardig van jullie, dat je rmjn logéetjes zoo gauw komt opzoeken."
„U treft het wel," begon de oudste, „juist met de feesten."
„Daarvoor zfln we gevraagd," zei Kitty jolig. „Niet Tante? We willen echt veel schik hebben."



s
„Het kan hier anders geducht saai wezen," viel Betsy in, een beetje air-achtig in het neerzien op haar stadje en toen weer lief joviaal: „we moeten maar gezellige buurtjes voor elkaar worden."
„Och," zei Heieen met de gewone kalmte, waaronder ze eigen ongemakkelijkheid verstak en die anderen verlegen maakte, „whwonen in een nog kleiner stadje."
„Nee, saai vinden we het er nou eigenhjk niet/' viel Kitty in, „wel Heieen?"
„Nee," betuigde Heieen kortweg, omdat ze verdere gedachten niet uitspreken kon, want opeens zag ze de twee naast elkaar aan, Betsy en Kit. Kitty's gezichtje kleurig van gezondheid en toch in de welving bjj de slapen zoo fijn blank. Het leuke neusje altijd vragend de lucht ingewipt en de oogen met een onbewust pralen van bloheid er in. Waar ter wereld kon het saai wezen voor Kitty? De zonnestralen konden toch niet klagen: „Wat is het donker om ons heen."
Betsy was lang niet leelijk. Een meer rond gezicht met mollige kin en wangen, alles in rosige tint, wel mooie blauwe oogen, gebogen blonde brauwen, en nergens storende overmatigheden. Het glanzige haar lag in twee lange golven uitgehaald aan weerszijden van de middenscheiding laag-uit over voorhoofd en ooren, zooals mode was.
't Bleef even een gaping na Heieens kort antwoord en ze voelde de door haar zelf gemaakte stilte. Ze had nu nog een paar aardige zegseltjes moeten weten. Maar Kit was er, en, ja daar trippelden de vroolh'ke woordjes al weer heen door het gezwijg van de anderen. „Ja, zie je Leen, dat is nou ook geen wonder. Jfl... met jouw werk."
't Liep ineens weer, want van verre wisten de meisjes van Heieens schryfster-zn'n en vroegen tegelijk met dezelfde bewondering: „U schrijft, is 't niet?" Ze lachten allen om haar beider gelijktijdige gedachten. Gelukkig, want nü voelde Heieen zich juist in het allerengste holletje gedreven. Wat kon je daar nou anders op antwoorden dan: „Ja", om het nog iets te verlengen, „ik schrijf', maar dan was ook alles gezegd.
„En je hebt altn*d meer te lezen dan je afkunt, jij hebt een studieaard. Di zou het ook wel eens saai vinden misschien, als we geen prettige kennissen hadden."
„U leest zeker h-ee-1 veel," ging Betsy door.
„Och, wat u veel noemt, je leest eigenüjk nooit genoeg. Klaar kom je nooit."
„Lezen is verrukkelijk, vindt u niet? Lien en ik lezen ook heel veel."



4
„Ja," stemde Lien mee in, „als we geen boeken hadden..."
„Stel je voor. Niets anders dan dat saaie leven van dag op dag en geen boeken, 't Is weer wat anders om op te kyken en in een boek gebeurt nog eens iets... We zijn nu aan zoo'n mooi bezig. U kent het natuurlek. TJrsule Hagen."
„Ja, we snakken naar het tweede deel, maar 't komt pas over 'een week, want het is in de portefeuille en dan kun je 't natuurhjk niet eerder bemachtigen. Prachtig, vindt u niet? Die TJrsule, zooals ze opkomt voor haar nationaliteit. Het is toch eigenhjk een schande om de Joden altijd een beetje te miskennen, de menschen kunnen het toch niet helpen, dat ze zoo zijn en uit dien stam geboren werden. Je komt er zelf ook voor in vuur als je leest, wat ze soms hebben te verduren."
„Ja, we hebben gelukkig een heel goede portefeuille."
„En nu krijgen we heel wat drukte met de feesten. Hè, u hadt de andere commissie misschien mooi kunnen helpen met aanwijzingen veor de historische groep. Onze straat heeft de jaargetijden, dat is altijd gemakkelijker. Betsy moet Lente zijn."
Kitty vond" het aardig er alles van te weten en het zich vertellen. Ze zaten alleen nog wat verlegen om genoeg groen te krijgen, want in dit kleiland groeiden geen dennen.
„Gunst, waren wh' nu maar by Grootmoeder 1" zei Kitty. „Dan konden wh* u er wel aan helpen. Maar weet u wat ook zoo beeldig versiert? Asperge-takken, dat hebben wij eens gedaan. Zeg, Heieen, daar konden we toch best eens om schrijven, dan helpen we ook een beetje mee. We mogen ook meegenieten. Een kennis van ons heeft heele velden asperges."
„Hè, als u dat doen wou... Wat zullen de andere commissieleden het leuk vinden, als wij ineens groen hebben!"
Kitty kwam al in vuur voor het plan en beloofde te schrijven.
Met afspraakjes om vooral gauw weer bij elkaar te komen en dan toch geen „Juffrouw" meer te spelen, gingen ze uiteen.
Een dag of wat later brachten de logéetjes het tegenbezoek, den antwoordbrief met de belofte van „een heel groot pak groen" in den zak.
Op de bovenkamer werden ze gelaten. „De nieuwerwetsche", fluisterde Kitty haar zuster op de trap in. „Je zult het zien."
„Hè, wat vréésehjk leuk, dat jullie komt," verwelkomde Betsy met een beetje opgeschroefde levendigheid. „Vind je goed op mijn kamer? Dat is gezelliger. Toe, neem nou elk een leuk stoeltje, hier by het



5
raam. Jij in het crapeaudje, Heieen? Jullie blijft wel een kopje thee drinken, niet?" „Ja, graag," stemden ze al toe.
„Vind je het niet een heerüjke mode tegenwoordig, die afternoontea? Ik vind het dolletjes. De middagen worden er zoo gezeUig van. Wat een zonde, dat Lien jullie misloopt. Even de bouüloir aansteken. Ja, Lien is net van middag uit."
Kitty monsterde de kamer met die nieuwsgierigheid, die jonge meisjes hebben voor eikaars rijksgebied. Op het bovenblad van de schrijftafel een kriebelig leger van snuisterijen; tegen den wand een overvolte van fantastische versieringen: draperietjes, een geplooide sarong met stranddistels er tusschen gestoken, en midden tusschen dien atelierachtigen opsmuk de strakke degelijkheid van een antiek bordenrek.
„En... we krijgen een groot' pak siergroen gestuurd, er moest juist een perk conifeeren opgeruimd worden. Komt dat niet prachtig uit?"
„O Kit, wat leuk. 't Is éénig! Wat help jullie ons toch verrukkelijk !"
Ze babbelden samen voort, Heieen meest luisterend.
„Onze kamers zijn, geloof ik, vlak tegenover elkaar, ik heb den eersten dag je schemerlamp al zien staan," bekende Kitty.
„Hoe vind je m^jn kamer?" vroeg Betsy, zelf een liefkoozenden blik over den muurtooi slaand.
Heieen zweeg, maar Kitty antwoordde: „Je houdt zeker veel van je kamer?" Met haar stralend vroolijke stem klonk het zoo prettig, dat je het óók als een complimentje kon opnemen.
„Ja, dol ben ik op mijn kamer, ik verander er telkens iets aan."
„Wat heb je daar een aardig lapje hangen," bewonderde Heieen van verre.
„Ja, vind je dat niet leuk, moet je eens zien, heelemaal van sigarenlintjes genaaid?' Ze stonden alle drie op.
„O Bets, wat een werk!" zei Heieen en staarde de gele en roode zijige streepjes aan. Kitty was stom van verbazing. „Vierhonderd zitten er aan. En het kost je natuurlijk geen cent." „Maar je tjjd, Bets... F'
„Nou ja, je doet het zoo op theemiddagjes voor verpoozing, dan neemt het om zoo te zeggen géén tQd." „Hè nee, daar zou ik geen geduld voor hebben," zei Kitty. „Naai je niet graag?"



6
„Jawel, maar dan liever een blouse of zooiets." „O, maar daar heb ik geen tijd voor."
„Ik dacht juist, dat jullie hier zeeën van tijd hadt in dit stille leven."
„Dat zou je zoo zeggen, maar och, je dagen worden ongemerkt vol. 's Morgens studeer ik een uur piano; 'k heb nog les, dan houd je het beter bij. En och, je hebt eens brieven te schrijven; 'k doe ook altijd zelf stof af op mijn kamer, de meid zet natuurlijk alles scheef en dan je kleeden voor de koffie, 's Middags wandel je, of er komt eens bezoek. Je weet zelf niet waarmee, maar je dagen zijn weg voor je er aan denkt."
„Nou, dat kan ik begrijpen, dat het leven saai wordt, als je vierhonderd sigarenlintjes aan elkaar zit te rijgen," barstte Heieen ineens los, toen ze met haar beitjes weer buiten waren.
Drie dagen later kwam er 's avonds een briefje voor de dames logées, een jolige uitnoodiging van de op het oogenblik vergaderende feestcommissie „Langstraat" om deel te nemen aan de werkzaamheden. „En als je belieft, dadelijk komen, want we zijn in het heetst van de beraadslagingen. Bets," stond er onder en daarnaast vijf handteekeningen.
Heieen stribbelde een beetje tegen, maar Eatty popelde om te gaan. Mevrouw vond weigeren heel onbeleefd tegenover de aardige attentie en ze stapten heen. Met een hoeraatje werden ze ontvangen en toen zette een forsche tenor in: „Dit is ter eere, dit is ter eere..."
Onwillekeurig zagen de zusters beiden naar den zanger, een blonden, nog heel jongen Jman, rond gezicht met geen enkelen opvallenden trek, maar in de oogen, in elke hjn, 't leek tot in de frissche tint toe, een verwelkomende openheid.
„Dit is ter eere...", daverden de anderen mee, „van de Ko...nin...", maar zyn zware stem, vol rond uitgezet, tenorde over de Koninginnezangers heen: „het as-per-ge-groen", zoo krachtig, dat ze allen het woord mee móesten grijpen. Ejtty applaudisseerde en Heieen, mee aangestoken door de stemming, riep: „Bravo."
„En nu voorstellen," bedisselde één. „Op het rijtje af."
„De voorzitter, mijnheer Bos."
In gedachten pakte Heieen de handteekening boven zijn hoofd, die wist ze nog: een geweldige krul-B met een uithaal om heel het korte naampje heen.
„Twee dames zijn al bekend," ging Bos verder met een vleiende buiging naar Dien en Betsy van Geyl. „Voorts: Juffrouw Bijlsma,



7
rrüjnheer Hage", - „o, de tenor is dus Hage", memoriseerde Heieen voor zichzelf -, „en rrüjnheer Fransen. Eigenhjk hoort er nog een dame by, juffrouw Leeman, het vierde jaargetij, maar die stakker zit voor een examen. Nou had ik nog een mooie speech willen afsteken, maar ... de bezigheden van onze commissie zyn van zoo dringenden aard... hm, hm^ ik hoop, dat u ons veroorlooft om zonder speech verder te gaan."
Allen trokken hun stoelen weer bh-, Fransen bleef staan. Hij wees de gasten even op de teekening, die op tafel lag, een eerepoort. „Vier meter de hoogte," begon hy uit te leggen, dus... Hy zocht met een blik in het rond. „Kyk, tot aan den bovenkant van de behangselfries de zypalen en daarop nog de boog. Daar..." — hy wees aan — „een stuk Oostersch tapyt, zoo, zoo, vlak uitgehangen." In een rustige zekerheid stond hy alles uit te leggen, met de handen werkend, alsof hij in gebaar de gansche poort voor hen uitbeeldde, tot alles leefde in kleur en vorm.
„Fransen heeft het ontwerp gemaakt," fluisterde Bets Kitty geheimpjes in. „Hy is bouwkundige. Vind je het niet mooi?"
Ineens waren de logéetjes volop in de bezigheden en overlegden mee in de ongedwongen vrooiykheid, waarin een Oranjefeest de menschen bij elkaar brengt. Kitty was vol „scheppingsvuur", beweerde ze. Haar hoofd „barstte" van plannen.
„By den Winter vooral schaatsen," vuurde ze aan, „en by de Lente — maar het zal zoo moeielijk zyn — kapellen, vliegende kapellen zou zoo mooi staan."
„Op lange dunne yzerdraadjes 1 En dan met het hotsen van den wagen gaan ze aan het zwiebelen," stelde Hage voor.
„Zwiebelende kapellen?" Men twyfelde aan het effect en Hage lachte zelf zyn vinding mee uit
Den volgenden avond werden de zegewagens besproken. „Lente begint," kondigde Bos aan met een huldigend handgebaar naar Betsy, die even kleurde.
„Het vraagstuk van de zwiebelende kapellen," viel Hage in. Kitty keek op met een grappigen stryd tusschen dreigend wenkbrauwfronsen en lachlust in het gezicht.
„Veel wit neteldoek, of tarlatan, hoe noemen de dames dat goedje, zulke teere gazigheidjes."
„En bloemen."
„Lente zelf in 't wit."



8
„Met bloemen gekroond."
„De wagen met slingers van bloemen."
„Ja, maar niet te veel bloemen," kwam Fransen er tegen in, „veel licht en luchtig groen."
„De wagen dus meest groen en de fee op een troon van bloemen."
„Wou u de Lente laten zitten?" Kitty stuitte ineens den bouw van den wagen. Daar kon ze nu niet bh*. In haar verbeelding had ze alles al voor zich gezien. Het teere groen, de bloemen, t kwam alles overeen, maar daartusschen moest staande zijn, zelf bloemfijn van gazig wit met groenen ondergrond, de Fee, Vorstin van bloesemend leven.
„Eer aan uw smaak, want dat heeft Fransen ook gewild en die is onze autoriteit."
„Als bouwkundige... van de Lente," spotte Fransen. „Zanik nou niet met comphmentjes, Bos, laten we opschieten."
„Ja, weet u, juffrouw Heyendaal, Lente zou wel een beetje moe worden, de optocht duurt minstens twee uur."
„Wat jammer," zei Kitty met spht „t Zou zoo mooi geweest zfln. Z6Ó, staande, vóór in den wagen, net alsof zij al die bloesems heeft uitgestrooid en dan zelf met een bloemendiadeem op." Haar gedachten volgend, stond ze op, trok een tak uit een vaas met bloemen, die op tafel stond, en boog die zichzelf tot een kroon om het r|jk krullende haar, omdat Bets, aan den overkant van de tafel, onbereikbaar was. Ze had een wit zomerjaponnetje aan en zoo stónd ze, heelemaal ingeleefd in de rol van zegenende fee. Het hoofd fier van levenslust opgeheven en toch in de tengerheid van meisjesgratie, het lichaam even gebogen. Want koningin zfln, dat was voor haar nooit geweest statig en hoog te tronen bóven het volk, maar te staan met een hart vol innige genegenheid en te buigen, vooral te buigen tot dank voor trouw en liefde, zooals ze het haar eigen Oranjevorstin had zien doen op het balkon van het Amsterdamsche paleis.
„Maar ü moest Lente zHn," schoot Fransen opeens uit Betsy zat tegenover Heieen en even zag die de schaduw van krenking op haar gezicht; toen stond het zachte modelmooi van haar trekken onmiddellijk weer onversomberd.
„Ja, dat vind ik ook," viel Bets nu in.
En Fransen, plotseling zhn flater ziende, kleurde.
„Nee, nee," weerde Kitty ontsteld af, „ik ben immers maar een gast, geen ingezetene."
„En Lente moet toch blond wezen," hielp Heieen mee.



9
„Maar jij bent er toch prachtig voor. Heusch ik sta het je graag af," beweerde Bets. „Zooals je daar stond, was het net zooals het wezen moet."
Kitty bleef halsstarrig weigeren, maar Bets was zoo uitbundig in haar aandringen, dat afslaan pijnlijk werd.
„Juist omdat u een gast bent, mogen we het u vragen, aan gasten draagt men de eeretaak op," beweerde Bos met een flirtenden blik op Kitty's gezichtje, nog ernstig van tweestrijd.
Bets drong nog eens tot Kitty onwillig verklaarde: „Toe dan maar."
Toen ze naar huis zouden gaan, kwam Bos op Kitty af: „Ik mag zeker wel het genoegen hebben de dames thuis te brengen?"
„Met zijn vijven dan, onze overbuurtjes en wij. Kom Bets, wij", voorop." Meteen pakte ze Betsy in den arm en stapte met haar hwif."
Met heimehjken schik liep Heieen met Lien naast Bos achter de twee aan. Wat had ze hem weer leuk afgepoeierd. En daar was het al weer. Natuurlijk, overal waar Kitty kwam, bekoorde ze. Thuis, in hun kring, was ze altijd de gevierde en ze liep maar zoo gewoontjes het leven genietend onder al die hofmakerijtjes door. Vaak vroeg Heieen, als oudere zuster toekijkend, zich af, of haar hartje nu gausch en al onvatbaar was voor coquettene, zoodat ze 't niet eens bemerkte, öf dat ze met haar manier om geen vraagstukken van die dingen te maken, ze nuchter van zich hield.
En 's avonds, na een poosje stil liggen in bed, barstte ineens Kit in lachen uit „Hoe vind je dien Bos toch?"
Heieen schrok er van op uit den halfdommeL
„Net een bonbondoosje; wat je er uit haalt, alles zoet en lekker. Roosjes van fondant en chocola in zilverpapiertjes," zei Kitty.
De laatste vergadering gold Winter.
„Nu het jaargetij van rust, om nieuwe kracht te bekomen. Aan jou, Lien, de eer om de fee van den huiselijken haard te zijn," zette Bos in. Liens fletse tint fleurde even op, er was iets in haar onhandigheid van houding, alsof ze naar een uitreddend antwoord zocht en niet vond. „Je kunt er zoo weinig van maken, geen bloemen, geen koren, geen vruchten," zei ze.
„Maar sneeuw en ijs," vulde juffrouw Bijlsma aan met den lust voor schaatsenrijden en sledevaarten in haar stem.
„Sneeuwkoningin 1 Wat leek dat ons toch prachtig in het sprookje," animeerde Betsy, „Je moet een ijspaleis hebben."



10
„En jö moogt misschien wel zitten," grapte Kitty.
„Ja," kwam Fransen, „de winter heeft een meer streng karakter, we moeten een ijspaleis bouwen en daarin de vorst op den troon."
't Gaf een lange overlegging, hoe dat klaar te krijgen en Lien het ze maar praten, aldoor een beetje verborgen in verlegenheid.
„En hoe het gewaad van de sneeuwkoningin?" vroeg een. „Donker?"
„Hermelijn natuurlijk," besliste Fransen.
„'t Zal toch wel èrg streng worden, zoo wii; en ijzig," vond Kitty. „We moesten er toch iets van groen bh* doen, dennen en klimop en... o, ja, dat staat juist zoo mooi, hulst met roode besjes. Dat is zoo pikant bfj het wit van de sneeuw."
Ineens kwam Lien mee in de beraadslagingen. „Hè, Kitty, help jM ons met het optuigen van de wagens?"
„Graag," beloofde Kit, ze wou wel aan alle wagens helpen en vier paar handen hebben om haar werklust bot te vieren.
Den volgenden morgen kwam Bets even naar den overkant gewipt, „'n Gezellige avond gisteren, niet? Het spht me haast, dat de feesten zoo na op handen zfln."
„O, nee, dol vind ik het, het is zoo'n gloriepunt en glorie is heerlijk. En dan het vuurwerk, ik heb het nog nooit boven water gezien, zooals hier."
„Zeg," begon Bets, dicht bfl Kitty komend en zacht vertrouwelijk, „wat vond ik het een uitkomst dat ju* zooiets fleurigs wist te bedenken voor Liens wagen, want zie je, och je begrijpt wel, het is nu niet juist prettig voor haar om Winter te zijn."
„Niet?" vroeg Kitty aarzelend, alsof ze aan bedekte verdrietelijkheden raakte.
„Och..., het is nou niet zoo bijzonder prettig gegaan in het begin. Eerst zouden we loten om de jaargetijden, maar daar kwam Fransen tegen op. H[j vond, dat we kiezen moesten naar het uiterlijk van de personen, want dat we zoodoende het mooiste effect zouden krijgen.
Bos vond toen dadelijk, dat ik Lente moest wezen, en als je naar het uiterhjk rekent... Jet Leeman heb je nog niet gezien, maar die is nou Zomer in levenden lhve, zoo frisch en forsch, Neerland's welvaren en zoo'n vroolflk gezicht. Nou, toen bleven natuurlijk voor Lien en Martha Bhlsma Herfst en Winter over. Martha is wel maar een jaar jonger dan Lien, maar je begrijpt, dat Lien toen maar gauw zelf Winter heeft gekozen."



11
„Och . . ." kwam Kitty aarzelend aan, omdat ze nog niet recht de kwestie doorgrondde, „ik zou net zoo hef Winter willen zijn, wat komt het er nou eigenlijk op aan, je kunt alles mooi maken."
„Ja, jij, Yoor jou is het heel wat anders, maar voor Lien..."
Kitty vroeg in schuchtere onzekerheid met de oogen alleen.
„Nou ja..., ze is al negen en twintig, bijna dertig, denk eens aan. Maar laat vooral aan niemand merken, dat je het weet. Daarom ben ik zoo blij, dat jij Lente bent en niet ik. Zij lijkt zooveel ouder, en we schelen toch maar vier jaar."
„Heden Bets, ben jij net zoo oud zoowat als Heieen? Dx dacht meer als ik, één en twintig of zoo, ik ben negentien."
„Maar help je dan om haar wagen héél mooi te maken? Jij weet voor alles aardige bedenkseltjes."
„Ja, stellig," verzekerde Kitty hartelijk, maar nog niet begrijpend, wat er toch eigenlijk voor naars was voor Lien. Den heelen dag liep ze er naar te zoeken, in Betsy's verklaringen speurend, tot ze einderijk aan haar zuster vroeg: „Zeg, kun jij begrijpen, waarom het naar is Winter voor te stellen, als je bijna dertig bent?"
Heieen zag haar, even bezinnend, aan en toen trok een fijn lachje om haar mond.
„O, Zusje, Zusje 1 Je bent uniek!" en toen met een forschen greep had ze haar bij de schouders beet en zwierde haar als een tol een slag in het rond.
„Hou op, Hercules! Je breekt me. Maak me nou liever een beetje whzer, want ik zal flaters maken, als ik die niet doorzie, dat voel ik." Zakelijk kalm herhaalde ze het al eenmaal opgegeven raadsel: „Waarom is het naar om Winter voor te stellen, als je bijna dertig bent ?"
„Jh negentien en het probleem van dertig doorgronden? Je moet nog tien jaren levenservaring opdoen voor je dit snapt. En... jij ■ bereikt die trap misschien nooit. Jy zult die tree in den levensladder wel overwippen."
„Heieen," gebood Kitty met bijna in lachen uitglippende autoriteit, „houd op met je koffledikachtig gefilosofeer en verklaar me de zaak."
„Nou zusje, luister dan:
„Twee zusters woonden samen Op 't burchtslot aan de zee, Maar nimmer dong een ridder Naar d' oudste van de twee."



12
„Zou het dan met trouwen iets te maken hebben? Hoe weet je't? Zou er heusch iets van een ongelukkige liefde zjjn met Lien? Die arme stakker."
Weer plooide het heel even om Leens mond. „Nee, ongelukkige liéfde niet, heelemaal géén liefde, denk ik, maar... och, Kit, jij... Begrijp je dan niet, dat dertig nu juist niet meer de leeftijd is om geëngageerd te raken? Als je er dan nog jeugdig uitziet..., maar Lien is werkelijk al een beetje verlept met dat bleeke gezicht en die sproetige wangen. Ouwe-vrijster te worden begeert ze zeker niet."
„Trouw je dan om je gezicht? Je trouwt toch, omdat je lief hebt en de ander je hef heeft," barstte Kitty uit. „Het is toch geen schande ongetrouwd te bhjven. Als je nu die ééne niet- vindt voor je dertigste jaar, kun je dat helpen? Als ik hem pas ontmoette op mhn vijftigste, dan zou ik wachten tot mijn vijftigste."
„H... ja, Kit, maar zoo denkt „men" er niet over. Gerust, jU zult het nooit begrijpen."
„Nou, dan wil ik het ook niet begrijpen en als het dan schande heet om ongetrouwd te bhjven, dan heb ik zin om die schande te ondergaan." Trots richtte Kitty zich op en blikte onwillekeurig naar den spiegel.
„Dan zal ik de menschen toonen, dat het niet aan fletse wangen ligt," plaagde Heieen.
„En dat je geen kouserige ouwe-vrhster hoeft te worden. Hè ja, daar krijg ik zin in, om een leuk, oud schrompeltje te worden en toch jolig 1 Die Tante vom Ganzen! En veel leuker dan al die moeders met ooren-pijnende kinders en afgesloofde beenen. Let eens op me!"
Al de dagen van het wagens sieren was het een druk in- en uitgeloop bij de Van Geyltjes. Heieen had geen aanleg voor „toegepaste kunst" beweerde ze en bleef veel rustig thuis met boeken, maar Kitty was met de zusters in vollen werkijver. Achter hun buis was een groot pakhuis, waarin ze de wagens voor Winter en Lente konden optuigen. Ieder, die kon, liep er binnen, wist nooit wie van de anderen «3 er vinden zou, maar kon altijd wel aan iets verder gaan. Heieen wipte af en toe even in om de vorderingen mee te genieten. De meest getrouwen waren de Van Geyitjes, Kitty en Hage.
„Het is een genot," jubelde Kitty, „and I'm to be Queen o' the May. 'Ik moet er gauw weer heen." Met een sprongetje wipte ze omhoog en zwenkte met ballet-lenigheid om in de lucht.



18
„Kom, Queen o' the May, ik zal je vast tooien," plaagde Heieen liefkoozend. Haar zwaardere natuur, die altijd vreugd vond in Kitty's kinderdartelheid, voelde soms ineens heel haar hart uitgaan naar Kitty, die zóó leven kon en bhjheid stralen voor zichzelf en anderen. Als een moeder zou ze haar dan in de armen willen nemen en spelend knuffelen, maar zooals woorden iemand soms blijven steken in de keel, zoo bleven liefkoozingen Heieen steken in het hart. Ze stak haar een kransje fijn witte bloempjes, die ze uit een vaasje nam, rondom den haarwrong.
„Zoo moet je mee," speelde Bets, die haar al weer kwam roepen om raad te geven en trok haar mee de straat over.
In de stemming van jonge joligheid kwam ze terug, als een fonteintje haar frischheid om zich sputterend en vertellend van het werk.
„Wie waren er?" vroeg Oom, ook al met innigen schik in zijn mooie nichtje.
„O, allemaal haast. Lien en Bets natuurlijk, en Frans en het bonbondoosje. Hh' was weer allergalantst. U hebt hier „Haegsche" ridders, Oompie. En Hage."
En toen ze dien avond in bed waren en Kitty als naar gewoonte onder het indommelen den dag nagenoot, begon ze opeens: „You must wake and call me early, caU me early, mother dear; to morrow H be the happiest time of all the glad New-year."
„Je bent opgewonden," vermaande Heieen met reeds half weggeslapen stem. Meteen dwong Kitty zich in. „Ik slaap binnen vyf minuten," beloofde ze, maar ze lag al heel lang stil en luisterde naar de geregelde ademstootjes, die uit het andere bed het zwijgen van de kamer inpuften, toen ook zij langzaam wegsoesde.
Opeens werd ze weer klaar wakker van haar eigen glimlach tegen het duister. Het was toch een leuke tijd! Bets had gelijk, jammer,dat de feesten zoo gauw naderden...
Den volgenden morgen scharrelde ze wat om in den koffer en onderwijl glipte het uit haar stemming: „Morgen is de groote dag. Wat zyn volksfeesten toch heeriyk!"
„En als dan de fanfares aan het Wilhelmus beginnen, dan... dan wordt de vaderlandshefde weer over je vaardig. Haast even een traantje er by, hè Kit?"
„Wis en zeker! Maar vind je dat nou zoo erg? Het is iets verrukkehjks, die „Schwung" van een volksfeest! om je daarvan te laten overweldigen. Alsof je Koningin bent en werkeiyk staat voor je eigen



14
volk. Dat de Koningin zich niet eens neerstort van het balkon als ze den Dam vol menschen zietl Dan zou je je neerstorten in die massa, die je liefheeft. But... Tm to be Queen o' the May."
De bhjheid van gisteren kabouterde weer in haar; op vlugge voeten veerde ze met vogelhipjes in het rond, tusschen de meubels door, om Heieen met haar nuchtere kalmte heen en kwinkelde door den stuw van innerhjken geluksdartel op eigen wijs: „And I'm to be Queen o' the May, and I'm to be Queen o' the May".
„Wat ben jij toch met die tragische Mayqueen behept," zei Heieen en onder den vorschenden blik van haar verstandige oogen toomde Kitty zich in tot bezadigdheid. Bijna den ganschen dag vertoefde ze in het pakhuis en als Heieen even om de deur kwam kijken, om zoo mogelijk ook nog een handreiking te doen, dan vond ze er allen in gespannen hver en eenparige bezieling.



n.
De groote dag zette in met stralende zon.
Kitty zou by de Van Geyltjes aan huis gekleed worden, omdat ze dan niet meer over straat behoefde, maar dadelijk op den wagen kon uitryden om aan te sluiten in den stoet. Bets en Heieen hielpen de koninginnen kleeden, terwijl de heeren in het pakhuis versche bloemen tusschen het groen schikten en alles tegen den langen rit besproeiden. Kitty redderde nog aldoor mee aan. Liens vorstengewaad, de diadeem wilde al maar glijden. Eindelijk gooide ze zichzelf haastig in het witte feeëngaas. „Mijn haar moet los blijven," zei ze, „dat is een uitkomst." In de wrongels en krullen hielden de rozentakken met een enkele haarspeld.
„Zijn jullie nog niet klaar?" waarschuwde een jachtige stem van beneden door het open raam naar haar toe. „Ja, ja, is het al tijd?" „Tyd? Al lang. Gauw toch."
„Nou hebben we vergeten ze te bespuiten," riep Bets ontsteld, „en dan zijn ze natuurlijk in een oogenblik verlept. Wat zonde 1"
„Nog maar," dreef Kitty en boog zich voorover, het hoofd met de theerozentakken naar Heieen toe, die het spuitje had opgenomen.
Een wolk van waterstof stoof op van het nikkelen pijpje-en woei stoomfljn uit over haar heele hoofd en schouders. „Kom nou maar," haastte Kitty. „Het wordt te laat." Onder het wegloopen nog stak ze los-weg een lange bloemtros tusschen de gaasplooien.
„Je moogt niet alleen met dat witte sleepgewaad, pas op toch, je moet den heelen tuin door."
In schrik grepen Bets en Heieen de neerwolkende neteldoekdoffen en droegen ze achter haar aan. Bh' de achterdeur stond Bos, die de waarschuwingen over den tijd uit het pakhuis had overgeseind naar het kleedkamerraam. Even week hij terug voor de Lenteverschijning. „Kitty," glipte 't in bekoringsverbazing tusschen zijn lippen door. Héél



16
de bewondering van zHn lokkende fluweel-oogen ging uit naar het kleine van levenslust pittige kopje onder den bloemtooi. Ze gingen voort — Heieen den sleep houdend — zweeflicht langs hem. En plotseling, voor ze gedacht had, rilde Heieen van iets in die oogen. Ze zag zijn blik glijden met een vleiende begeerte van haar gezichtje af langs de schouders, langs heel haar gestalte; een tot gulzigheid aanzwellende begeerte, 't Was het ééne oogenblik van hem passeeren, toen waren ze allen aan hem voorbij. Omzien kon ze niet of die oogen nog volgden, maar zoodra ze het pakhuis binnen waren, klapte ze de deur achter zich toe met de nijdigheid van: „Jij zult er afbhjven."
„Gauw, gauw, waar bhjf jullie toch?" Zoo ontving Hage hen, op den Lentewagen staand, en een uitgevallen roos door een versche vervangend. Meteen kwam Fransen door de straatdeur binnen. „Ze komen er al aan, en wij moeten nog omrijden, Zomer en Herfst zijn al in de straat."
Het pakhuis had aan de achterzij een groote koetsdeur, de paarden stonden al in het span, klaar om zoo naar buiten uit te rijden. Kitty kleurde van jachtigheid. „Haal jullie Lien maar gauw, ik red me wel."
Overtuigende greep ze het afhangende gaas in den arm en stapte naar haar zegewagen. Hage stond er nog op en zoo was ze ineens voor hem, in het fijne sluierwit, dat doorgroeid leek van levende bloesems. Met de bruine golf-lokken mee-af hingen de rozentakken in wemelgroen van kasvarentjes. En op de bloemen, tusschen de goudige glansjes van uitgesprongen kruUetjes, in het weefsel van de mouwdoffen, over alle plooitjes, om alle randjes, de frissche druppen van ochtenddauw. Lager dan hy stond ze op den grond en zoo hield ze het hoofd naar hem opgebeurd midden uit de schoonheid van pas ontwaakten morgen, en toch heelemaal geen tooneelfee, alleen maar Kitty, die vragend naar hem opzag om haar op den wagen te helpen met de lastig lange rokken.
„Wacht maar," kwam hij haar te gemoet, sprong op den grond, sleepte een plank aan en lei die als een brugje tegen den wagenrand op. Toen met een lenig zetje was hj|j zelf er weer op en stak, naar haar overbuigend, zijn hand haar toe, noodend open. Stevig ompakte hij het mollige knuistje en trok haar de loopplank op. Samen wendden ze zich toen om naar het midden, waar de bloementroon stond. Haar hand het hij los, maar zijn blik bleef nog even. „Queen o' the May," gleed het half door zijn lippen, zacht voor zichzelf en plotseling kon hh het niet meer houden. Het brak door, 't stortte over en meteen



17
ook stond het in zbn open gelaat, dat niet maskeeren kon. Het stond
Staknov°P°gT' n°m *\ ^ * ^ °P ^ vooriloofd> ^et niewe geluk over de Queen o' the May. Hfl schuchterde niet weg volZ zag hy haar aan, het hchte blauw van zhn oogen doorguld van tfeuw fonkelnieuw geluk. En zijn blik ging in tot haar oogen en droj jubelvreugd tot diep, diep in haar hart. g Een rilschokje doortrilde haar. 't Was of het bloed, het warme leven één seconde terugsloeg tot haar hart alleen en het volperste tot bers tens toe Toen herstelde ze uit de ontroering en meteen had M z£L omgewend. Ze hoorde het korte doffe plofje van zyn voeten 7p den steenen pakhuisvloer. Vreemd leek het voor haar mt Het ku vig groen van den wagen met bloemenkleuren doormengd, dan geelbruine paardenruggen vettig glanzend van doorvoedheid, maar hij niet meer en de jonge fleurigheid van zyn gezicht niet meer met hetTort opstaande blonde haar, zyn oogen niet meer en de glans niet en dS nieuwe met... Was hij wèg-gegaan? Hy stond er niet móer \Z haar, waar ze alles zooeven gezien had, was nu heel gewoon a het groen van den wagen, het randje buitenom, dat ze gebonden'hadden takje voor takje, over elkaar liggend als veeren van een vogel en dan de paarden, de rechte disselboom tusschen hen in. Fransen hield ze nu bi) den kop. Vreemd, vèr, heel ver af van haar natrillende ontroering hoorde ze de kalmeerende klopjes van zijn hand op den paardennek En om alles heen was de kilheid van hollen pakhuisromp zooals die altrjd geweest was, dagen door.
Toen ruchtten stemmen door de open deur met voetgestap. Winter met Bets en Heieen tot geleidsters. Bos had den hermelyÏÏn manfe over den arm; pauwig kwam mj om den wagen kringen. Hage sleepte weer hetzelfde loopplankje aan, Lien klom oP en hy bleef aldoor bez g haar op den winterzetel te installeeren, met zyn gewone gezond behendige wendingen en reikingen. B
„O, Zit, wat staat het mooi," riep Lien eerlyk met een vroolhk wuifje van de eene Zegekar naar de andere. „Je bént eenig "
„Gauw nou toch, nou is het wel klaar," porde Fransen aan. „Op al die kleinigheden letten de menschen immers niet"
^S%rm°6St 111 6en groepj'e weken de omstaanden
STl TT " ™n d6Q ^ de Paarden tr°kken aan,
de lage platte wagen begon te schuiven met den Lentetroon en dé Zomngm Ze stond nog tusschen den weelderigen bloemenlust, in den arm houdend een reuzenbos van verschgegaarde bloemen, bont door-
„In liefde bloeyende".
2



18
«en, zooals het veld ze gaf. Plotseling met het gang grijpen van den wagen, dien ze al nog maar standbeeldstil hadden gezien, begon het al te leven van echtheid. Daar kwam ze naar hen toe, gleed het lichtvak in, dat voor de wijd open dubbeldeur brutaal fleurde tegen de kelderige dompigheid van het pakhuis. Zonnehelheid omvloeide haar nu en ze reed de enge omslotenheid tusschen de grauwe muren, uit, de vrhheid in, naar de ruimte met zonnestraling en hchttriomf, blauwe luchten en doorzilverde wolken. Daar, daar zou ze regeeren, brengster zyn van groei en leven en plantentier.
„Dag, da. . g," riep Bets blij en allen begonnen te wuiven.
„Hoera!" „Dag!" juichte het dooreen. Lachend knikte ze en wuifde terug met een kamperfoelierank. De stemmen jubelden haar na
„Queen of the May," één enkel dartel tenorjodeltje, steeg guitig de lucht in boven de dooreenwarrelende gezamenlijke toejuiching.
Daarop toog Winter uit en het groepje zwaaide ook haar hulde na.
Door de straten ging het, aangesloten in den stoet. Vóór Kitty was een voorstelling uit 's stedekes historie, met verledensche ernst van wambuizen, lederbroeken, maliënkolders en hellebaarden. De jaargetijden vormden een nieuwe geleding in den optocht. Lente opende. De haar al eigen geworden straten trokken ze nu door. En overal feestte het. Tusschen de net-deftige gevels van gezeten burgerschap en in de grauwe steegjes met lage muurtjes. Het feestte van de torens den blijden hemel tegen, het feestte op de pleinen onder de opblakerende zon, met vlaggengekleur en vaantjesspel. Door eerepoorten mocht je de straten in, door eerepoorten trok je ze uit, van ingang tot uitgang één tooi van feestgroen, frisch levend tusschen het doode steen van stadsstraten. In de zhsteegjes was de geestdrift de ramen en deuren uitgebarsten. De sloppige engheid stond gepropt vol met knutseltjes van rood-wit-en-blauw. Aan rijke gevels kale latten met vetglaasjes beregen, ziellooze gaspüpen, belofte van nóg meer, nóg meer. Het feestte op uit één zelfde geestdrift van allen, uit de menschenrijen saamgepakt op de stoepen, in de bengelende beenen van jongensgespuis in de dakgoot.
Met nieuwsgierige verwondering werd gegaapt naar de eerste verschijningen, men nam op, hoe vroeger de kleedij toch wel was geweest. Dan even bekomen van het vreemd onwerkeüjke in de mannen met aangebonden baarden, en uitgepraat onder de tusschenruimte in den stoet, zagen de schouwers Lente komen. „De jaargetijden." Lente,



19
Zomer, Herfst en Winter, dat kende het volk. Pracht van bloemen en het heve jonge meisje in 't wit, dat begrepen ze. En waar Kittv aanreed, daar brak het gejuich los uit de menschendrommen Het sloeg met geweld uit in de straten. Het kwam aanzetten en stuwde ach voort door de menigte als een windvlaag door de toppen van een dennenbosch, allen doorlevend. Een macht van stemmenklank rees op om haar heen, omgolfde haar, steeg boven haar hoofd, tot het leek of ze haar opvoeren wilden al die stemmen, of ze zweeflicht werd en mee kon de hoogte in en dan drijven, dryven op het bhjde geschal als meeuwen kunnen op den storm boven woedende zee. En uit haar eigen hart zong het zinnetje, dat haar nagejubeld was door de pakhuisdeur, haar meegegeven op den gang door het stadje: „Queen of the May, Queen of the May.» Omsloten door den hulderoep van de velen en toch enkel en klaar onderscheiden in woordenklank zong het onvermoeid door, heel den weg over, met in vreugde vernieuwde stem. Het schitterde in den woordloozen schal van de menigte als het heldere straalvonkje in 'n groot juweel.
Hóe zou ze stü blijven, majesteitelijk by den troon, al de straten door met dien duizel van geestdrift in haar? Ze moest meedoen meejuichen, meezwaaien; iets, iets doen, het bruiste haar in dé voeten, öp naar het hart, het hoofd, ze moest opsteken de armen en springen als een kind... of het uitsnikken van nooit nog ervaren heerlijkheid. Maar dat mocht immers niet, poppenspelachtig moest ze op den wagen blijven, rondgekard worden en waardig kalm staan Met kracht van nuchter denken bewaarde ze de rust in de popelende voeten, klemde den arm vast om den bloemenschat tegen zich aan dat hy geen zwierzwaai zou kunnen maken. Zoo hield ze zich totdat ze terug waren op het plein van opstelling van der| stoet. Ze kon ze kón haar schat niet langer omknellen. Een volle^greep uit haar* overvloed en daar zaaiden de bloemen zich uit over de meeloopende kinderclubjes. Al maar strooide ze voort tot het pakhuis haar weer opborg achter zyn muren.
Met z'n allen zouden ze 's avonds uitgaan, de feestcommissie en bloc. Sommigen hadden wel kennissen op de kade wonen, vanwaar de gondelvaart en het vuurwerk op de scheepshelling prachtig te zien was, er waren kaarten te krygen voor tribunes, maar ze hadden het anders besloten.
„Opgepakt achter de ramen zitten ?" had Bos gezegd. „Dankjewel" „Alsof we freuletjes zyn en met de gouvernante uit mogen," had



20
Hage gevonden, nee, op je eigen beenen, midden tusschen het volk staan en volksleukiteiten hooren! Daar zag hh' graag een zonnetje of bengaalschen pot minder voor.
Zoo trokken ze als een groepje door de rustige straten, tot bü de kade, waar het dichter en onstuimig begon te loopen om een kijkplaatsje machtig te worden. Een paar brutalen schoten door hun clubje heen.
„Aanhaken, jongens," gebood Bos als praeses, en zelfs in de roezige volte had hij een buiging vol gracie voor Kitty klaar met het aanbieden van zijn arm. Een beetje uitgerekt lei ze haar hand over zijn arm, zelf verre blijvend. ,Heleen was achter hen en zag hem telkens met zijwaartsche knikjes tegen haar flirten. Zij sloot met Hage en Fransen aan bij Jet Leeman. Juffrouw Bijlsma hield den linkerkant van Bos over.
„We zijn eigenlijk te laat," zei Hage, „kijk eens wat een ruggen, als je daar achter staat, zie je niets dan de pijlen."
„Hè, wat jam ... mer," kwam Kitty, met een zinking in haar stem van teleurstelling. „Dx wou alles zoo dolgraag in het water zien weerspiegelen. Daar had ik me nou zóó op verheugd."
„Ende deserpereert niet!"
„Verderop probeeren," sloeg Hage voor. Achter de om den kaderand gerijde menschen langs werkten ze zich voort, maar 't ging langzaam. Toen ineens zei Hage: „Jongens, zoo komen we er niet, met dat gedrentel," en hh" zette zich als voorman vooraan. „Nou aanhaken."
In pret om zhn gedoe deden ze het en sjokten in een rhtje achter hem aan.
„Nou, die heb ook effe een sleepie te trekke." Een schater ging op uit een troep slungeljongens en meiden.
„Hei, da gaat zoo maar niet," nijdigde één, dien hij per ongeluk aanbonsde, hem terug, maar toen ze hem aankeken en hun heele, niet brutaal doorbarstende, enkel maar jolige partijtje zagen, lachten ze met de goedige genoeglijkheid van Hage's gezicht mee. „Als w'er maar even door mogen," vroeg hh.
„H... ja, dat wilde ze allemaal wel! Nou .. . gaat uwes dan ook maar."
„Kennen ze hem?" vroeg Kitty, terwhl ze voorthuppelden. „Welnee, maar die Hage komt met zhn gezellige facie alleen de wereld door."



21
Ineens propte de massa vóór hem dichter ineen. OnmiddeEhk stond Hage pal, de dringers weken van zelfs langs znn massiviteit heen. Toen kwam de hindernis bloot; een man met een handkar roste brutaal door het volk heen.
„Nou, nou," mopperde Hage prettig, Je automobielt ons haast van de been."
„Werèmpeltjes niet, meheer, maar 'n mensen mot de cente naar zich toe wete te hale, in je deur rolle doene ze niet. As de dames der op wille ..."
Ze drongen saam, overlegden met de oogen; Bets giechelde: „Tribune".
„Ja net juffrouw, zooveul as een trebunie. Vijf en twintig cente maar intree. Daar gunder betale ze twee gulde, da's effles meer. Bü mijn ziet uwes aUes voor één onnoozel kwartje."
Van den anderen kant schoolden kökers om het karretje heen, hunkerend naar plaats.
„Wat kost het?" vroegen die.
„Eén kwartje maar."
„Wö eerst aan bod," kwam Hage er tusschen.
„Zeker, meheer, handgeld van uwes," bedisselde het mannetje met sjacheraars-vertrouweUjkheid. „Uwes eerst, gauw dan maar, anders benne de beste plaasse gepiept."
In een oogenblik was het wagentje volgepropt. „Hier heb uwes de mtreekaarte,". kwam het mannetje en ging de kwartjes innen.
„Intreekaarten?"
„Nou, as uwes er es effles wandele wil, dan ken u der altijd weer op."
„Margarine," las Fransen op. Allen keken. Op het kwart schriftenvelletje, dat hun in handen was gestopt, stond het roode ronde boterstempel J
„Je hebt je spullen in orde," gekte Hage.
Met het opstuwen op den wagen waren ze door de vreemden heengeraakt. Onwillekeurig keek Heieen zoekend om naar Kitty, of ze niet weer door het bonbondoosje was vermeesterd. Kit was zoo onnoozel jong. Thuis in haar gewonen kring had ze zich trotsch gevoeld op haar zusjes mooie naieveteit. Ze had Kitty hef met een stil knuffelende liefde, juist omdat ze niet was als andere mooie meisjes, die coquetterie maar vleiend om zich heen heten spelen als een zoet geurtje, dat naar hen toekwam. Alle hofmakerytjes stuitten



22
op Kitty's altijd gewoon doen af. Maar hier, nu ze als oudere zuster alleen met haar uit was, had de blik van Bos over de Lenteverschüning haar beangst. HH had verleidelijke fleemoogen en... en Kitty was gevoelig voor al wat liefdewarmte gaf.
Veilig ontdekte ze haar op den hoek naast den jongensachtig joligen Hage.
„Verrukkebjk, dat we toch nog zoo'n goede plaats veroverd hebben," zei ze tegen hem. „Illuminatie in het water te zien, daar heb ik altijd naar verlangd, als ik de platen er van zag en nu zal ik het zien, nu zal ik het zien." Als een kind stond ze zich te verheugen. En al Heieens zorg gleed weg.
„'k Heb heusch zin om me eens te vertreden," zei Fransen na een poos. „Het vuurwerk begint pas over een uur en die gondeltjes hebben we nou wel afgezien."
„Dan ga ik mee," viel Hage onmiddellUk beslist in en toen zachter tegen Kitty, dat zy het alleen hoorde: „Heb je soms ook zin?" Aarzelend vroeg hH het, een beetje schuchter.
„Jawel," antwoordde ze gulweg.
Ze sprongen af. 't Verleidde de anderen ook. „Kom, wy ook?" vroeg Bos en bood Juffrouw Bijlsma zyn arm. „Wy gaan in de soos een kopje thee drinken."
„Wy loopen even by kennissen in," zei Fransen. En toen tegen Heieen: „Wil u van de party zyn?"
„Wy moeten de steegjes zien, niet?" vroeg Hage aan Kitty, „de Westerstraat, dat is onze Willemstraat."
„Ieder naar zyn eigen believen," presideerde Bos gauw even, „en kwart over acht weer op de trebunie!"
„Je bewaart onze plaatsen toch," riep Hage even naar het karremannetje.
„Maa... r meheer, u heb ommers de kaarte."
Het groepje verdeelde zich. Hage manoeuvreerde Kitty behendig door de volte heen.
„Wat een eenig mannetje," begon ze en met haar klare meisjesstem herhaalde ze in verontwaardigingspathos: „TJ hebt ommers de k-a-a-r-te."
„'n Wissel op de Nederlandsche bank."
„Je zult zien, als we terugkomen, is de „trebunie" vol."
Kitty was erg moe na den optochtdag en bleef meest rustig met



23
Heleen thuis, wipte alleen maar soms even over naar de Van GeyHjes. De commissie werd ontbonden op een feestje. Op de kamer van Jet Leeman zou het wezen. Omdat zij zoo weinig had kunnen meewerken wilde zU het afscheidsavondje geven. Dagen van gewoon werkleven' ieder in eigen kring, hadden de feestige joligheid al weer achter hen geschoven. En ineens vonden ze zich nu weer bij elkaar gezet, ieder uit de hervatte dagtaak. De kttier van Jet Leeman had niet meegevierd in hun voorafsche geestdrift, zooals het pakhuis van de Van Geyltjes en de huiskamer bh ftansen's ouders. De damesmeubeltjes wachtten hen op met hun eigen knusse gezelligheid, maar zoo dom onnoozel gewoon, want daar hing nu niets van het con amore ge' heister voor het oranje-feest in dit vertrekje. Het kringetje was niet voltallig; Hage kon er niet zijn, moest voor een familiefeest de stad uit. Bos begon wel met zhn presidents-knuppeltie uit den zak to halen en declameerde:
„Zes kippen en een haan, Ter eere van Oranje heb ik dit gedaan, Oranje zfln ze van boven tot onder, Dat wtj verheugd zttn is geen wonder."
En ze zagen wel allen weer het geverfde hoenderstel voor het poehersraam heen en weer pareeren met de alleen e,igen gebleven kralige kipoogjes tusschen het kalkig oranje vandeveeren; ze lachten wel en zongen ter eere van de commissie, klonken op Hage, omdat hij zoo handig tusschen de menigte had doorgelaveerd, Bos toostte op de Lente, „die van elders was gekomen om haar bloemenschepter in hun stedeke te zwaaien» en ten slotte op allen, één voor éém tot op Heleen toe, die niets gedaan had, maar ieder voelde voor zich dat de feestcommissie had uitgeleefd. '
„Wat hebben we hier toch een leuken tijd gehad," zei Kitty, toen ze den laatsten dag voor het logeerkamerraam stond. Haar blik bleef onder t peinzen hangen in ■ de leege straat. Heleen was bezig haar spullen bijeen te leggen voor het kofferpakken. Den volgenden middag zouden ze gaan, 's middags hadden ze afscheid van de overbuurtjes genomen met de belofte „vooral nog eens te schreven."
„Ja, de straat was toch altijd leeg en stil," ging het door Kitty heen. Vreemd, dat je zoo'n straat nou toch niet meer zien kon als den eersten keer. Die gevels, doode dingen toch, geverfd hout, glas, steenen met voegraampjes er omheen, 't was nu al eigen geworden



24
van je leven er tusschen. „Kom," heesch ze zich uit de gedachten, „ik ga zelf nog even het boek by Fransen z'n zuster terugbrengen, ik ben toch klaar met pakken."
„Wat ben je onmogehjk lang weggebleven," zei Heleen ontstemd, toen ze terugkwam. „Tante wil natuurlp den laatsten avond nog gezellig bh elkaar zitten." Kit stevende achter Heleen om regelrecht de diepe hangkast in om haar hoed en mantel weg te hangen. „Lang?" vroeg ze vreemd koel van uit de kast.
„'k Zou 't meenen, 't is over acht."
Met een vaartje week ze toen uit de kast, weer achter Heleen om, naar het tafeltje, waar haar werkzakje lag, repte niet van een verontschuldigende reden en bleef by het tafeltje staan, het zakje in de hand en één voor één de gekleurde vlechtjes glansgaren er in stoppend.
Plotseling voelde Heleen zich bevangen van de afgeschudde bekommernis om Kitty. Er was wat.
Zij die zwaar tilde aan het leven, had altijd Kitty's ongetroebelden levenslust gezien als een heel de omgeving verfrisschend fonteintje. Met een angstige deernis keek ze op Kitty's smallen, nu even over het werkzakje gebogen rug. Zou leed tot haar gekomen zyn? Nu? Onder alle vroegere hofmakerytjes door was ze ongerept gebleven en zou hier in dit korte poosje haar hart zich gegeven hebben? En ineens zag ze voor zich Bos met zyn oogen vol lokglans, Fransen in zyn eerhjke bewondering voor iedereen. Wie? woei het als met een angstvlaag door haar heen. Morgen gingen ze en was het voorby. Het scheiden viel Kitty zwaar. Had ze gehoopt, misschien nóg? En niet het minste bewys kunnen krijgen?
„De thee is klaar," kwam een stem vroohjk van beneden. Kitty schokte op. „Ja, Kit," zei Heleen, in haar toon een verontschuldiging, omdat ze drong. „We moeten wel gaan." Haar hart stond vol meevoelen, maar met troost wou ze dit leed niet beroeren, want vrouwenleed droeg je in 't verborgen.
„O, Heleen, ik kan me on ... mogehjk den heelen avond goed houden by kopjes thee en gebakjes. Zaten we maar in den trein en vlogen we maar, vlogen we maar weg." Er spartelde zoo'n wondere trotseerlust achter de woorden, gansch geen verslagenheid als Heleen van haar verwacht had, dat ze haar onthutst in het gezicht keek. Plotseling pakte Kitty haar by de schouders, dook met het hoofd weg tegen haar aan en barstte in snikken uit. Heleen drukte de armen om haar heen, alsof ze haar zoo omvatten wilde met meelijden.



25
„O, Heleen, het is zoo heerlflk, het is zóó heeriyk." „Héé ... rlijk?"
„Ik had het nooit kunnen denken, ik dacht, dat ik morgen weg zou gaan en alles uit zou wezen, en... o, Heleen, hij heeft het gezegd, hh'... hééft me lief."
Van schrik trok Heleen de armen los en bleef een oogenblik zonder woorden. „Wie?" vroeg ze toen angstig.
„Wie ...? Weet je dat niet?" Door al de aandoening heen kraalde Kit's guitigheid.
„Dat je dat niet weet ? Meen je soms het bonbondoosje ? O, Leenie. Hoe kan het nou een ander zyn dan hy. Hage natuuriyk, Piet."
„Heeft hy je dan gevraagd?" vroeg Heleen wel verlucht, maar toch bekommerd over het jongere zusje, 'dat daar plotseling in het volle van een liefdesgeschiedenis stond. Ze was zoo heelemaal kind nog.
Nu eerst hief Kitty zich op. „Gevraagd?... Nee, dat niet; wat je noemt „gevraagd" niet Hy heeft alleen maar gezegd, dat hij me liefhad. Hy was zoo bang, dat ik weg zou gaan en hy me nooit weer zou zien We hebben een week lang denzelfden angst uitgestaan, we logeeren anders immers nooit hier. Hy had me by Fransen binnen zien gaan en toen heeft hy wel een gelegenheid gemaakt, want hy moest het toch weten, voor we uit elkaar gingen. Denk eens een oogenblik in wat het geweest zou zyn, als hy het niet had kunnen zeggen en we waren zoo van elkaar gegaan. We hadden elkaar nooit teruggevonden misschien. Nooit had ik het uitgehouden en ..." - ze zei het met glorie — „nee, hy ook niet. Zie je en dat is alles, dus gevraagd . .. natuuriyk niet, dat is zooiets gewichtigs, dat doen ouders of voogden immers voor je. Maar het komt er ook niets op aan. Dat vragen komt later wel in orde, dat is met trouwen annex."
„Nou ja, Kit, maar je wilt toch eenmaal met hem trou ..."
„Wat doe je toch mal. Natuuriyk, maar veel later. Je doet nou altyd net, alsof ik nooit wijzer word en niets afweet van het beloop van zulke dingen, maar nou ben ik toch eens veel verstandiger dan jy met heel je wysheid van zes en twintig jaren. Phl Trouwen? We zyn immers nog veel te jong. Hoe kun je nou trouwen, als je nog examen moet doen. jy weet toch wel, dat hy aan een Duitsch Technikum studeert Je vraagt toch geen meisje, als je nog niet „klaar bent."
„Maar Kit..., wat hy gedaan heeft... dat is toch vry wel hetzelfde."



26
Nu ook ongerust sloeg Kitty den blik naar Heieens bekommerd gezicht. Heleen wist alles zoo veel beter, maar toen zei ze met volle overtuiging: „Nee, een meisje vragen is heel, heel wat anders."
Met al de teerheid van haar diepe liefde voor 't jonge zusje zag Heleen haar aan. Dat was nog eens echt jong zijn, met geen enkele verhouding of omgangswet rekenen, en al de moeielhkheden, die op Kitty's geluk afgleden, vielen op haar. Het was nog al iets vóórhaar vader met zijn ouderwetsche begrippen over ridderlijkheid. „Je hart den baas over je laten spelen", noemde hij zulk doen als van Hage. Zelf had hij vier jaar zUn liefde gedragen en geploeterd voor het recht om een vrouw te mogen vragen, haar zhn liefde te mogen aanbieden. En meenden die twee nu werkehjk het hierbij te kunnen laten? Zonder iets van elkaar te hooren voort te leven? „Maar, begon ze weer tegen Kit, hoe stel je het je dan voor? Jullie kunt toch geen briefwisseling houden of zooiets?"
„Heleen, wat denk je toch? Dat hij zooiets zou willen?" Ze richtte zich beleedigd op. „Dat zou hij niet vragen, nooit, jen ik zou het niet willen." Meteen jubelde haar geluk heen over Heieens zorgen. „Het is zoo heerlijk! Ik heb nooit geweten, dat het zoo was. Als iemand je werkehjk hef... heeft! Maar wat had jh dan gewild? We konden toch niet zoo van elkaar gaan, zonder iets te weten. Dat had toch heelemaal niet gekund, als je nou praat van niet kunnen. De heele week had hH geprobeerd om me ergens te ontmoeten, maar het trof nooit goed. Ineens toen hij me by Fransen in zag gaan, heeft hh gedacht: „Nou zal ik maken, dat ik haar zie."
Kitty's oogen donkerden van trots op haar held, die de kansen gewrongen had naar zijn wil. Heleen zag hem voor zich, zooals hij was geweest dien avond op de kade, hoogereburgerschooljongensachtig nog, terwijl hh met zijn onbezorgde goedhartigheid zhn weg maakte door de volte op de kaai en toch ineens met nooit weifelende beslistheid de gelegenheden vastgreep. Van zün jonge blondheid keek ze naar Kit, wier gezichtje leefde van innerhjke trillingen en toen zag ze die twee samen, naast elkaar, kinderen haast nog en toch... was het niet zoo, had Kitty geen gehjk? Wat zanikte zy over bezwaren en opvattingen van „men"? Dat dit de manier niet was. Bestond er een „manier" voor dingen van het hart? Er was iets in Kitty's zeggen van den grooten kindereenvoud, die met intuïtie begrijpt de dingen, waarnaar geleerden zoekend tasten met hun vernuft. Had ze niet altijd gemeend, dat als het leven haar, den voor haar



27
eenigen tegemoet voerde, haar hart hem onmiddellijk onderkennen zou tusschen al degenen met wie ze omging? Met een warme opgolving van haar liefde zag ze op Kitty en trok haar tegen zich aan. „Zusje, zusje, ik hoop zoo, dat jullie heel gelukkig zult zijn," zei ze ontroerd.



HL
Ze waren weer thuis, en in het gewone doen teruggekeerd. Heleen tot het oude. Boeken, die ter beoordeeling waren gezonden door de uitgevers, lagen te wachten. Enkele zond ze door aan de andere redactieleden; de overgeblevene te lezen was haar eerste werk.
Maar Kitty stond voor nieuwe dingen, voor haar rezen nu de moeiten, waarvan Heleen al dagen den druk had gedragen. Na veel overlegs verklaarde haar vader met duister gefronste wenkbrauwen en dik neergerimpejd voorhoofd - een teeken, dat Kitty van kind af aan als hoogste afkeuring had leeren verstaan — dat ze „vooreerst veel te jong waren voor zooiets en er van een engagement geen sprake kon zijn." Achter de strengheid van zijn zeggen voelde Heleen verontwaardiging tegen Hage, „die maar eerst moest leeren, dat een man zelfbeheereching diende te bezitten voor hh man was."
Vrij sloeg Kitty de oogen op, waarin ook nu het nieuwe geluk onverholen lag. „Maar Papa, dat willen we ook geen van beiden, hij niet en ik niet. Dan had hh het immers aan uzelf gevraagd."
De strakheid van rimpels ontplooide zich even, toen hh* Kitty in het gezicht en in 't geluk moest kijken. „Ja..., maar ..., nee, er kan vooreerst toch niets van komen. Dat moet je begrijpen. Vooreerst niet, kindje." En daarmee werd het Heleen duidehjk: Vader was bang, dat deze jongensliefde een Aprilzonnetje was en dat was zhn bitterheid tegen Hage, dat Hage er zijn Kitty het slachtoffer van maken zou.
Hage's naam werd niet genoemd in de algemeene gesprekken in de huiskamer. Er fladderde zelfs geen schertszinnetje, dat naar hun liefde wees. Maar Heleen wisselde soms een snellen blik van het wel te begrijpen met haar moeder, als ze Kitty zagen loopen. De heimehjke vreugd danste haar in de voeten. En als Heleen boven zat, in de stilte van haar afgescheiden leven met boeken, hoorde ze bijna onafgebroken de tintelblijde stem van Kitty; het scheen, dat ze als een vogeltje nooit moe van kwinkeleeren werd. Geen smachtende zangen zong ze, maar guitige, oud-Hollandsche liedjes en Duitsche



29
met veel figuren en een vlug tempo, dat ze tuimelen en zwieren kon in klanken, stoeien en dauwelen. En dan ineens weer met een forcie, bijna boven de hoogte van haar stem uit, juichte ze als van overwinning. Maar dan ook had ze dagen van geheel oneigen stilheid. En eens vond Heleen haar in den tuin, onder de laag hangende, ineengekoepelde takken van den treuresch. Ze zat voorovergebogen en merkte den komenden voetstap niet op. Spelend sloop Heleen achter haar om en pakte haar onverwachts in de schouders. Meteen het ze weer los, wilde gaan, want Kitty frommelde schichtig een papiertje in de diepte van haar zak weg. Heleen had echter reeds gezien. Een half velletje bekrabbeld met potloodregels van ongelijke lengte, een kwart van de breedte overlatend.
„O, Kit, Kit," plaagde ze, en keerde zich om, om heen te gaan, want ze begeerde niet in geheimen te neuzen.
„Je behoeft in het geheel niet weg te loopen," plaagde Kitty terug, „jij schryft wel heele boeken en ik... dit." Ze hield het velletje omhoog, „'t Is niets, heelemaal niets, want ik kan niet dichten. O, Heleen, wat is dat toch mal, als je dichten moet en het is niet in je geboren om het te kunnen. Ik zing heelemaal van binnen. Ik kryg het er nog benauwd van, omdat het niet in rijmwoorden wil gaan en de maat niet pakken wil. Dat je toch zóó gelukkig kunt wezen!"
Toen was er een snelle overvloeiïng van de eene stemming in de andere en plotseling lag de ernst van groote vertrouwelijkheid over haar gezicht. „Leen," zei ze, „nü is het gekomen."
„Wat?"
„Ja, wat? Het. Wat vroeger altyd in de toekomst lag. Ik had niet gedacht, dat het nü al komen kon. Ik wist ook niet, of het ooit zou komen, want het komt niet voor alle meisjes, geloof ik. 't Is eigeniyk heel grappig, want acht weken geleden, spoorden we naar Oom en Tante toe, ik zonder eenige Ahnung, dat ik het daar ineens vinden zou. Het hjkt me vaak één groot wonder, alsof alles uit een boek is, of gedroomd. En het is toch werkelijkheid. Als je droomt, kun je ineens zoo heerhjk opgelucht wakker worden, omdat het „maar" een droom is. Ik word telkens zoo verrast wakker uit den droom, omdat het wèrkehjkheid is. En dan geldt die heerüjke werkelijkheid my. Myi Heusch my."
Heleen zat weer afgezonderd boven boeken en schriften.
De gedachten begraven in het boek, dat ze las, schrikte ze op van



30
het harde opengaan van de deur. Kit stortte ineens de studiestilte van het kamertje in:
„Zeg, moet je hooren. O, gelukkig, je leest maar. Kijk 's." Ze zwierde haar over de tafel een dubbelgevouwen vel zwaar geschept papier toe. Heleen las.
„De Heer en Mevrouw Van Geyl hebben de eer U kennis te geven...," toen sprong haar blik haastig verder naar de namen „Wel..., Fransen ... I"
„Vind je 't niet éénig?"
„En met Betsy. Hoe is het mogeüjk? Nou, eigenlijk vind ik het zonde van zoo'n energieken vent als Fransen. Wat zit er nou in Bets ?"
„Dat moeten ze zelf weten, of ze van elkaar houden. Jij hield nou heelemaal niet van Bets, maar ze is heusch wel hef."
„LiefI Wat is nou lief?"
„Ik vond het zoo leuk, ook van de feesten. Een enkel keertje heb ik wel eens iets gedacht van die twee, toen met die wagenopsierderjj. En nou weten ze nog niets van ons. Niemand kan het weten. Leenie, Leenie, wat zal het toch vermakehjk wezen, om de menschen er mee te verrassen. Dan staan ze ook zoo te lezen over ons, net als jy over Fransen en Bets: „De Heer en Mevrouw Heyendaal hebben de eer..." Wat zullen ze toch wel zeggen ?"
„Niets anders dan ...", oohjkte Heleen, „dan ..., dan ... die kleine Kit, die kleine Kit!" Dat zinnetje kende Heleen als een liefkoozing van al de kennissen over Kitty's persoontje.
„En ook een brief van Tante. Zy schrijft heuschelijk over Lien, dat het voor haar nu juist niet zoo prettig is, zij is toch de oudste. Bespottelijk! Naar rang en anciënniteit moest het zeker gaan. Dat Lien nu zoo overblijft. Het begon in Kitty's oogen te vonken van verborgen pret. Ze viel in een stoeltje neer en barstte in geschater uit. „Daar bedenk ik toch iets. Ben jy niet jaloersch? Op mij? Ja ... want..." Samen lachten ze om het potsierlijke van dit bedenksel.
Ze wisten het beiden zoo heel zeker, Heieens leven ging een andere richting, zjj kon niet ledig overblijven en samen bouwden ze aan de toekomst.
„Wat zal het heerlijk wezen, als jy komt logeeren. Je moet vaak komen, en met je werk ook. Di zal zorgen, dat je ten allen tyde een kamer hebt om rustig te zitten, hoor, en dan zal ik je niet van je werk houden, zooals nu."



81
„Ja," zei Heleen, „bij jou zal ik kunnen werken," denkend aan anderen, die ook wel wilden, dat ze haar werk meebracht en dan toch haar persoon voor zich verlangden. „En nu krijg ik opeens een broer."
„I k geef hem je," zei Kitty met pralende vreugd, „maar... hij heeft leelijke gebreken." Met den haar nu eigen snellen overgang van den darteltoon naar diepe verborgen innigheid zei ze het, half in luim nog en toch met een niet af te peilen teerheid daaronder.
En nu had ze ook meteen geraakt aan Heieens eenige zorg, of ze elkaar kénden. Af en toe voelde ze Kitty's geluk als blind geluk. „Kom"' zei ze, „jullie zult elkaar nog al in je fouten hebben leeren kennen onder al dat feestgedoe. Het was immers een spelletje."
Plotseling geheel ernst zei Kitty: „Ja, maar als je werkelijk liefhebt, dat is nooit een spelletje. Het ging wel onder een spelletje door, maar het was geen spelletje. Toen hij het me gezegd had, je weet op dien laatsten avond, toen konden we het bijna niet uithouden van geluk, en toen ineens midden in ons geluk viel er een verslagenheid over hem, alsof hh schuld had. Nooit, mijn leven lang niet, zal ik vergeten, hoe zijn gezicht toen was. Alles zet zich onmiddellijk in zijn gezicht. „O, Kit," zei hij ineens, „maar je kent me niet. Ik heb veel fouten. Je hebt me aldoor prettig gezien, maar Moeder zei vroeger wel tegen me, dat ik zoo'n slecht humeur kon hebben. Nou ben ik zeker te veel „groot mensen" om over zoo iets bebromd te worden, maar ik kan erg verkeerde stemmingen hebben. En driftig zijn, en..."
„En wat heb je toen gezegd?"
Kitty lachte en dook in haar schelmschheid weg. „Ik heb gezegd..., dat hij dan maar op mij zijn humeur moest uitmopperen, want dat ik nooit zou gelooven, dat het mU gold."
Luchtig, dartel had ze het gezegd, omdat haar liefde veel te gewijd scheen voor rechtstreeksche uiting, maar lang nadat Kitty de kamer af was, zat Heleen met de hand onder het hoofd het raam uit te staren, werken vergetend, onder besef alleen van Kitty's liefde en haar woorden. Dat was liefde, die het een gansch menschenleven uit zqu houden, die met het onschokbaar vertrouwen. Onder al de woelingen van buitenom en de knagende zonden van het eigen hart zou ze levend blijven. Zoo stond ze tegenover al zijn fouten, de gekende en de onbekende. Ze zouden nooit haar gelden; hij zou er altijd mee bh baar komen en ze zouden ze samen hebben en in dubbelkracht van hefde ze bestrijden, ook samen.



32
Haar blik bleef gezonken in de sombere verlatenheid van het stadsplein; leeg lag het er onder den almaar doorkletterenden regen. En tegen die goor-droeve weersstemming aan zag ze Kitty's verdere leven in vollen bloei staan van geluk. Het leed ontging niemand, het zou ook tot die twee wel komen, maar met zulk een liefde werd leed grooter rijkdom, het leed groef immers juist de kostbaarste schatten uit liefde omhoog. Zoo te kunnen hef hebben..., het voorrecht van zoo'n liefde te vinden...
„Het komt niet voor iedereen," herhaalde ze fluisterend het zeggen van Kitty. En plotseling met den bhk over haar beider toekomst voelde ze haar hart verruimen van een groote dankbaarheid, omdat het Kitty was, die dit geluk had verkregen. Zij zelf? Ze hoefde niet als Lien van Geyl een leegte in te staren. Al vond ze nimmer het vrouwengeluk, ,rhk zou haar leven toch zijn. Eén vasten gang zou ze gaan, was ze gegaan van kindsbeen af. Eerst spelend en onbewust had ze gezocht naar het karakter der dingen en ze daarom begeerd of verworpen. Als klein meisje hadden ze haar gevonden met alle waterketels, die ze uit het eigen huis en dat van haar makkertje had kunnen aanbrengen. In gehd had ze ze voor zich opgesteld, de tuiten naar zich toe. Ze speelde er schooltje mee en in een van haar dierlijk woeste driftbuien was ze losgebarsten, toen de ketels gebruikt moesten worden en groote menschen beweerden, dat ze net zoo goed voetkussens of turven kon nemen. Hoe konden ze dat zeggen? Al die gelijke doedelige trijpkussens, daar kon je geen klas mee maken. Die keken je niet aan. Ketels hadden elk een eigen gezicht.
Veel later had ze met blijde verrassing ontdekt, wat ze zocht.
En zooals je met stomheid geslagen staat, wanneer voor het eerst in je leven, bij de kromming van een weg, plotseling voor je vrij komt, het nooit geziene, ook met geen voorstellingen benaderde hooggebergte, geweldig boven al het gekende, in bhnde witheid van eeuwige sneeuw, daar maar voor je hggend in door niets geprikkelde majesteit, zóó kon Heleen in uren van eenzaam denken stil ontroerd staan over de grootheid van God, Den Geest, die al het bestaande een eigen aard had ingeschapen in niet te tellen verscheidenheid; alles uit één Wezen, het Zijne.
Maar boven dat alles stond de Kunst Die had haar Liefde, want de Kunst dorstte niet als de wetenschap naar de Idee, om die als «en opgelost vraagstuk te bewaren. Bij haar kreeg de Idee gestalte, bij haar was geboorte van nieuw leven.



33
In de volle geestdrift van twintig jaren had ze gestaan bij deze bewustwording van eigen gave.
En nu ze Kitty zag doorstraald van liefdegeluk, omgreep ze met nieuwe vreugd haar, kunst. Dit was haar onvervreemdbaar bezit.
Ze boog zich terug tot de critiek, die ze bezig was met nuchtere scherpte in elkaar te zetten, maar gedachten wilden niet héchten in de neergeschreven zinnen. Vrij en oproerig vlogen ze, waar ze ze niet zond. Met de begeerigheid van roofvogels schoten ze heen naar andere, nauw uitgespeurde dingen. Daar grepen ze schimmige personen, die omhuld waren gebleven met mist, nog onontpopte karakters voor een roman. Vlak voor haar zetten ze ze neer en... daar ging plotseling de dag over hen op, zoodat ze ze kénnen kon.
Een geweldige golf van haar léven doorstuwde ze allen, de een was trotsch, een jonge man vol strevende kracht en... Met een gris trok ze een ander vel papier voor zich, nu moest ze zijn beeld voor zichzelf vastleggen in woorden, maar overmand door het vele, liet ze toch de pen weer rusten en leunde tegen den stoelrug achterover.
Een roes werd het. Het stormde door haar heen met uit ketens gebroken kracht.
Handelend werd die Jonge Trotsche en ze zag hem, fier, in houding van strijd, de tanden op elkaar gebeten, het hoofd met kracht in den nek gezet, staande tegenover zhn vader. Kracht tegen kracht. Wetend, dat hh wondde en toch...? Gedwee toegeven tegen de als een zuil in hem opgerichte rechtsidee in? Hij kon het niet, hij zou het niet. Ook öm de spijt, dat hij wondde niet.
Zelf ontroerd zat Heleen. Het was alsof haar liefde schreien wilde om die Twee, die elkaar dreven in het verderf van hun eigen karakteruitersten ... En dan... was toch niet tenslotte de vaste wil tot het goede machtiger dan karakterbotsingen? Moest niet het eerlijk bedoelen de Twee weer tot elkaar voeren?
Hoe alles gaan moest, Heleen wist het nog niet. In wat voor dadenreeksen hun strijd zich kristalliseeren zou?
Als een schepping eenmaal zoo'n warme golf van haar hartebloed had genomen, dan konden de personen niet weer tot schimmen vervagen, dat wist ze. Vroeg of laat zou dit een boek worden.
Nog lag ze achterovergeleund, zichzelf en de stoffehjke dingen om zich vergetend. Het hart zwol haar van blijden trots, omdat die Twee
„lil liefde bloeyende". 3



34
geboren waren. Het zong in haar van geluk over hun Zön. Niet in zich bergen kon ze die al maar aanwassende vreugd, maar onder de menschen was er geen, dien ze een blik het slaan in deze verborgen vruchtdraging van haar Ik. Zelfs voor Kitty niet, voor niemand kon ze deze diepte open leggen. Deze blijdschap zong zich uit naar Eén, die niet bestond; geen gefingeerd persoon ook, zooals haar verbeelding ze formeerde, geen wezen met gedaante, geen schim ook. En toch een Iemand. Of... een Iets? Een gedeelte van haar zelf misschien? Het beste-uit-haar-Ikheid? Haar Ideaal? Iets, waarvan ze niet zou kunnen zeggen, hoe het was en waar het was: Het Ongekende.
Geluk was het dit te bezitten. Kon Kitty hooger geluk ten deel vallen dan deze scheppingsglorie? Voor niets, ook voor liefde niet, wilde ze dit ruilen.



IV.
Maanden rijk van arbeid volgden voor Heleen, terwijl Kitty al de stemmingen van het „Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt" doorbuitelde.
Een stevig brok werk onder handen te hebben was haar steeds een genot geweest. Ze was nog niet aan den roman van „De Twee" begonnen, maar schreef aan de laatste novelle voor een bundel. Met de rust, die een behjnd plan geeft, werkte ze de novelle-figuur af, maar diep onder dat bezig zijn met dit lichte werk, lag als een vreugd het besef van den roman. Dat hij er was en lééfde.
Hoe harder ze werkte, des te meer ze kon, dat was altijd zoo geweest met haar. Midden onder de novelle door zorgen voor het tijdschrift, waaraan ze meewerkte. Ze moest noodig eens naar Max Dussard. Hij had een artikel beloofd over een jong schilder, die de menschen verraste met zjjn symboliek, maar ze kende Max. Wel het ontvlammen van den kunstenaar had hij, maar niet het minste doorzettingsvermogen. De echte kunstenaarsslapheid hield hem slaaf van zijn stemmingen. Het zou wel een wonder wezen, als hij weer niet „uit de stemming geraakt" was, en het artikel half klaar onder zijn juridisch geklad omzwierf. Misschien lag hij wel weer de reacties van zijn „ontbrandingen" uit te luieren bij een fijne sigaar. Max kon zjjn eigen meester niet zijn. 't Was zonde van zijn gave, die hij verslenterde. Ze zou hem nog eens gaan aanzetten, hij moest nu het artikel- leveren.
Ze vond zijn moeder eerst alleen in het salon. „Je moet Max in dezen tijd anders maar niet veel lastig vallen," zeide ze half al begrijpend, dat Heleen voor het tijdschrift kwam. „Hij zit voor zfln examen."
De argeloosheid van dit zeggen deed Heleen even aan. Onwillekeurig zag ze naar de kleine, fijne, vroeg oude vrouw met het weduwenkapje. Max „zat al jaren voor zijn examen", dat wist ieder, want bh werkte nooit.



BS ■
36
„Hij heeft het erg druk," ging Mevrouw voort, op het met smartrimpels doorljjnde gezicht een nieuwe blijmoedigheid, zooals nooit wanneer ze over Max en zijn studie sprak. „Hij werkt met een vriend samen. Het is voor Max erg prettig om met een ander op en neer te gaan."
„O, met eene Lemkema?" vroeg Heleen. Het was in het kleine stadje reeds lang rondgegaan, dat Max Dussard nu werkehjk „studeerde" en dat een medestudent zoo'n goeden invloed op hem had.
„Ja, hh is zelf eigenlijk niet in de rechten, letteren. Ook eigenlijk klaar, maar hij wil promoveeren."
„Zoo? Ja, ja," zei Heleen, die alles al had hooren vertellen van d'een op d'ander.
„Net iemand voor Max. Als hij door zijn examen is, zouden ze samen een reisje gaan maken. Je weet wel, hij zou altijd al naar „het land van de Kunst", zooals hij dan zegt en met Lemkema samen kan hij dubbel genieten, 't Is nou net of ik twee jongens heb. Lemkema heeft zijn pied a terre bh mij en dan gaan ze veel samen heen en weer naar Leiden. En ouders heeft hij ook niet meer, heeft ze geen van beiden gekend."
Heleen had het altijd zoo fijn gevonden in mevrouw Dussard, dat ze nooit met openlijke klachten over Max' verslenterd leven lamenteerde. Sommigen noemden het „eer ophouden", maar Heleen had altijd een teeren schroom gevoeld voor dat verborgen gedragen moederleed.
„Misschien heeft hij het artikel wel klaar. Overschrijven kan ik het wel, als dat noodig is; maar hij werkt nooit in klad, is 't wel?"
„Nee, hij heeft een groote raakheid van zeggen, dat beweert Lemkema ook."
De zachte oogen lichtten bh dit zeggen, het -was een genot eens te mogen roemen.
Max kwam. „Zoo, kom je me eens „peitschen"," groette hij collegiaal.
„Nee, een beetje werk van je afnemen. Hoe staat het m ..."
„Ja, met Stins ?" Zijn fletse oogen begonnen te spot-tintelen. „Er zwerven wel ergens een paar zetten over Jiem op mijn kamer. Zal ik je die halen?"
Heleen zon even naar uitkomst. Ze wilde hem nu niet meer persen om het artikel, want aldoor had ze nog voor zich Mevrouws fijn gezicht, waarin anders een stille bekommernis stond en dat nu lichtte



87
van nieuwe hoop. En het tijdschrift... nee, zij kon onmogelijk weer een maand de kunstrubriek vol critieken. Literatuur had nu ook waarlijk haar beurt gehad en zoo'n opgaande zon als Stins... het moest er nu in, dat artikel. Ze baatte dat achteraan sukkelen. In andere tijdschriften had hij al gestaan.
„Ja, 't is een origineele vent, die Stins," kwam Max. Zijn flauwe blik werd onder het staren al scherper. Mevrouw zag hem met zorg aan. Als de critieklust weer over hem vaardig werd ...
„Zeg, heb je al eens wat van hem gezien?"
„Alleen reproducties."
„Maar dan moet je het zien." Met een opvlamming van belangstelling in zijn toonlooze bleekheid zwenkte hij de kamer uit en ze hoorde zijn stem naar boven:
„Lem, kóm 's afzakken en breng Stins dan mee."
„Je treft het, want morgen wou hij het meenemen naar Leiden," zei hij, weer binnenkomend.
Zware rustige voetstappen klonken door de gang en Heleen zag naar de deur.
Dus dat was Lemkema. Niet bepaald groot, ook niet breed in de schouders, eerder rank, maar krachtig van borst en het hoofd recht op den nek. Hij boog bij het groeten, maar er was zoo iets rechtstandigs in zijn gestalte, dat buigen hem wel onhandig moest afgaan. Het was tenminste een eigenaardige tegenstelling met Max, die bij het voorstehen van zijn vriend in kwijnende-aristocratenfljnheid zijn buiging maakte met de smedigheid van een vrouw. Lemkema zag Heleen recht aan bij den handdruk. Kleine scherpe blauwe oogen met vrwlükheidsrimpeltjes in de hoeken. Zijn gezicht was bruinrood van gezondheid en buitenlucht, maar door den smallen neus, met het voorhoofd in één snee getrokken boven de vastgesloten, fijne, in het midden even ingebogen hppen, toch een denkersgelaat. Hij stak Max het schilderijtje toe.
„We hadden het over hem," lei Max uit. „Ik had hem de vorige maand al moeten behandelen, Heleen kwam nog eens porren. Dx heb twee zweepen: mijn studievriend" — met een hoofdbuiging op Lemkema duidend- — „en een kunstcollega" — met zijn fijn dooraderde hand naar Heleen wijzend.
Lemkema deed niet vragend verbaasd op die uitlegging, scheen dus te weten wie ze was.
„Hebt u daar een origineel van Stins?" vroeg ze.



38
Max zette het schilderijtje op een stoel, schuin tegen de hchtvalling. Heleen bleef er een poos voor staan, al haar kracht saamgetrokken in het kijken. Heel het doek, een halven meter in het vierkant, was een effen achtergrond van oud vervaald groen gordijn, diep weg, alsof het met het eigenlijke niets te maken had. Daar op, uit den linkerbenedenhoek, schuin omhoog gestoken tot midden in het vak, was een hand met het stuk blooten arm, tot waar het doekeind hem afsneed. In die hand een volle greep kersen. Tot een mandje waren de vingers krom uitgezet en dan van boven weer even hakig toegebogen om alles te houden, meer dan ze houden konden. Aan aUe kanten puilden de vruchtbolletjes over. Er bovenop lagen ze nog, wankel, en op het punt van vallen. Tusschen de vingers door, onder de hand en over den blankvleezigen pols hingen de van kersenbloed volle vruchten af, zooals ze onder den greep met de taaie, groene tweelingsteeltjes aan elkaar geschakeld waren.
„Wat is het mooi!" luchtte Heieens bewondering zich opeens.
„En wèt Is het?" vroeg Max, met een schuinschen blik naar Lemkema. In afwachting keken ze haar aan. Even maakten Lemkema's scherp kijkende oogen met hun vorschenden blik haar verlegen. Wüden ze haar er in doen loopen? Onwillekeurig zette ze zich rechter in de schouders tegen dien schroom in eh nam nog even het totaal onder haar blik.
„Wat het is?"
Max schoot een speelschen spotblik naar Lemkema. „Overvloed," vulde ze toen rustig aan.
Max tolde op zijn hiel om en lachte met heimelijke glorifieering. „Nou?" vroeg hij Lemkema.
„TJ hebt het gezien," zei die tot Heleen, met bij zonderen klem op dat zien. „Max en ik hebben het gisteren lang en breed gehad over symboliek. Het symbool, dat is er en het andere is omkleeding, belichaming of hoe je het heeten wilt. Nou zeggen de menschen van dit ding: „'t Is een hand met kersen," maar dat is niet wat het is." Zoekend wendde hij het doek nog iets schuiner om tegen de valling van het licht. „Is het zoo niet nog beter?"
„Die spieren in de vingers, je begrijpt niet hoe de kerel het er op krijgt, je ziet de spieren binnen in de vingers zich spannen."
„Ja, en toch dat ingehoudene, zoo los om het sappige vruchtenvleesch niet te wonden," verhoogde Max. Heel het bleeke van zijn huid leek alleen maar geestvoUe fijnheid, nu zijn fletse oogen opleefden.



39
Met een dorst in den blik staarde hij op het doek, alsof hij daar verzadiging in kon drinken. „Daar kun je nou niet afblijven. Heleen, morgen krijg je m'n artikel. Daar moet je immers wat van zeggen, of je moet stom zijn. Het is gebeiteld. Zie je, nergens vind je de symboliek zoo in haar kracht als in de beeldhouwkunst, door de hardheid van marmer of steen voel je de idéé beven, maar Stins heeft haar in zijn verf zitten. Je krijgt mijn artikel."
Heleen schrok van de halsstarrige belofte. Ze zag Mevrouws blik even op hem en toen hulpvragend naar Lemkema.
„Laten we het samen doen," zei die animeerend.
„Een idee," juichte Max toe. „Het oppennen is dan voor jou."
„Best. Mag het, juffrouw Heyendaal?"
„De redactie is baas," ontweek ze met een slim lachje in de oogen.
„Hij staat onder mijn controle," stelde Max gerust, in zijn stem een vreemd sarcasme, dat er altijd was als zijn meening onder zijn woorden verscholen lag.
„Kom je de volgende week nog een avondje met Kitty?" noodde Mevrouw bij het uitlaten. „Je weet toch, datTine en Wim overkomen? Dat is de eerste keer, dat ze hier logeeren." Heleen nam het aan en Kitty vond het heerlijk, want Tine Dussard was een van haar beste vriendinnen, maar kort na haar huwelijk met Wim Rink had ze het kleine Noorderdam verlaten, omdat een groote stad meer vooruitzichten bood voor haar man.
Toen ze kwamen, vonden ze weer de bekende gezelligheid van mevrouw Dussard's salon bij avond. Of het van de donker peluchen overgordijnen, öf van de portière kwam, öf van de ouderwetsche glimmende meubelen, die toch iets bij uitstek warms hadden nu de nieuwe stijl niets anders gaf dan dof hout en veel oud blauw... of dat het zekere iets, dat altijd in deze kamer je te gemoet kwam, uitstraalde van de gastvrouw zelf, die met haar kleine gestalte van echte dame zoo rustig tusschen de meubels ging... Heleen wist het nooit te zeggen, soms leek het haar of de bron van dat alles lag in de zachte vrienderijkheid van dat fijne oude vrouwengelaat.
Ze het zich altijd gaarne door de weldadige kalmte van deze omgeving omvloeien.
Behalve Mevrouw waren er alleen Tine en haar man. „Zoo, mevrouwtje Bink," plaagde Kitty, Tine omhelzend en onmiddellijk vielen die twee in babbelgesprekjes, dat het in haar hoekje een dartel gekabouter werd van keuvelklankjes.



40
Na een oogenblikje voegden Max en Lemkema zich ook bij hét gezelschap. Bij het wisselen van den groet trof Heleen opnieuw het eigenaardige, dat in heel Lemkema's verschijning lag en meteen voelde ze het als geconcentreerd in zijn handdruk, een Tollen aangreep van een gespierde en toch ranke mannenhand. Onwillekeurig bleet ze hem van terzij even waarnemen om het eigenaardige van die vereeniging van kracht en fijnheid. „Hecht en wel doortimmerd", dacht ze en toch.. . geen stoere Fries, zooals bh den naam zou passen. Geen ... Hollander ook, nee, nee, nu wist ze het, ja, ze zag het, Engelsch was hij van type, Engelschen, die bezaten dat. Sterke spieren bij fijnen lichaamsbouw en ... ze blikte nog even naar het gezicht met den smallen neus... fijnen geest.
Tine trok Kitty een beetje achteruit, dieper het hoekje in om vertrouwelijke achterafjes te hebben. De anderen maakten een groepje.
„Wat is het toch weer een spanning geweest in jullie district," begon Heleen tegen Bink.
„H ... ja, en toch dezelfde uitslag als verleden jaar," zei Lemkema.
„Nou ja, maar eigenlijk kon je het toch ook wel op de vingers narekenen," Heleen weer. „Een Roomsche candidaat komt er daar nooit door. Zoolang Rechts den Roomschen candidaat vasthoudt, winnen ze het niet. 't Is natuurlijk alleen om persoonlijke qualiteiten, dat ze hem telkens de candidatuur opdragen, maar . .. slim itf het niet. En dan ... een fabrieksplaats, één stem is er zóóveel honderd .. ."
„Nou, dat mindert anders wel de laatste jaren, heve tijd, je moest er mee aankomen ,.. arbeiders schrijven nu den patroon de wet voor."
„Dat werd ook tijd," viel Heleen met gloed in, „Stemrecht en dan niet eens stemmoed te hebben, ba!"
Max was volkomen au sèc op het punt van politiek, dat wist Heleen. Ze had al lang den moed opgegeven hem er voor in gloed te krijgen. Het bleef stü aan zijn kant. Naar Stins durfde ze niet te vragen. En al wat haar en hem vroeger altijd in tweegesprekken had gebracht, moest ze voorbijgaan als de deuren, waarop het papier geplakt is: Besmettelijke Ziekte. Daar schuilde gevaar. Je kon nooit weten, waarvoor hij ineens ontbranden zou ... Hij was nu eindelijk aan het wérk gegaan, liet zich tenminste gedwee volpompen voor het examen. Hij lag achterover in zijn stoel, den blik doelloos op zijn doorschijnend fijne vingers. Dat hoorde zeker bij de hoogheid van een kunstenaarsgeest om zich niet in te spannen voor gezelschap.
In dat tusschenpoosje stilte spreng opeens de deur wagenwijd open



41
en een hond schoot in losgebarsten vaart, linea recta tusschen de beenen der gasten door tegen Lemkema's knieën op. Opgeschud uit het gesprek, begonnen allen te lachen om den onstuimigen inval en keken naar het dier, een langharigen Duitschen hond.
„Maar Nox, maar Nox," kalmeerde Lemkema met een paar klopjes op den massieven hondenrug. Toen, zich bedenkend, keek hij naar Mevrouw: „Mag hy eigenlijk wel hier, in het salon?"
„Wel ja, hoor, dat trouwe beest."
„Nou Nox, je mag, hoor je het, je hebt een pas voor alle kamers. Koest maar." Het dier lei den langen kop by zyn baas op de knie en zyn lichtbruine hondenoogen vol onbewuste gedachten, keek hy naar hem op.
„Hy is hier nog maar twee dagen in huis," verduidelijkte Lemkema voor Heleen, die het dichtst naast hem zat.
„Maar ü hebt hem toch zeker wel langer?" vroeg ze, lachend nog om de luidruchtige blijdschap van het beest.
„O, natuurhjk. Ik had hem in Leiden gelaten by myn hospita, dat leek me het geschiktst met nnjn heen en weer getrek. Dan ben ik weer een dag of wat in Leiden, dan weer eens een weekje hier, al naar dat nnjn werk het vraagt. Maar u begrijpt, zoo'n dier is niet tot rust te brengen, als zyn baas er niet is. Hy is zeker ontsnapt en hoe honden het spoor vinden, dat weet je niet, maar ineens kwam hy hier aangezet."
„'t Was alleraardigst. Ik wou, dat jullie het hadt gezien," kwam Mevrouw er roemend tusschen. „Op een morgen kwam hy hier op de stoep. De deur stond toevallig open en daar bleef lüj een poosje met zijn neus, vooruit de gang in snuffen. Toen met een vaartje liep hy door naar Lemkema zjjn jas, die op den kapstok hing. Bepaald genietend stond hy er aan te snuiven. Ik kende hem natuuriyk niet, maar ik dacht: „Dat is bepaald Nox van Lemkema." Ik liet hem begaan, want 'k wou 's zien, [hoe dat ging. 't Was zoo leuk, hy snuffelde voor alle drempels. Voor de huiskamer bleef hy staan blaffen."
Heleen hield van beesten en onder het verhaal keek ze naar den hond, die nu tegen de voeten van zyn baas ingedommeld lag. Hij voelde den menschenblik op zich, rekte het eene oog open en gluurde tot haar omhoog, knipte het weer toe. Toen het andere; even glom het bruin door bet spleetje tusschen de behaarde leden door. Ze maakte er een spelletje van en prikte hem met haar blik recht in de oogen.
„Dat kunnen ze maar niet hebben, hè," zei Lemkema gezellig, „als ik hem kwaad aankyk, kruipt hy ten slotte onder de tafel."



42
„HH is zeker nog niet oud?" „Vijf jaar nu."
„Eu zelf gedresseerd? Anders kon hij, dunkt me, niet zoo aan u gehecht zijn."
„'t Heb hem uit het nest gekocht. Zoo'n klaargefabriekte hond van Ceasar und Minka, wat is daar nou aan ? Hij is altijd maar met me meegezworven van de eene hospita naar de andere."
„En loopt hh nou niet terug naar Leiden?" vroeg Kitty, „als hij u hier niet vindt?"
„Daar schijnt hh niet aan te denken. "We hebben hier nou allebei ons thuis, niet Lütse-Memke ?" zei hij met een warm blijden blik naar den overkant van het kringetje, waar Mevrouw zat
Kitty en Tine wilden nog eens als vanouds duetten zingen, echt oude dingen, waarin herinneringen van de jonge-meisjesvriendschap waren vastgegroeid.
„Dit?" vroeg Kit, een blad met stukgeduimde hoeken ophoudend.
„Hè nee, te afgezaagd."
„Komt er wat op aan. Toe, dat moet maar," besliste Kitty en zette het blad op de piano. „Toe, Bink, jij spelen. Ja dit: „O, sah' ich auf der Haide dort..." En Tine hielp mee: „Ja mannetje, je moet.''
Onmiddellijk voelde Heleen het, Kitty zong die woorden en de zoet verlangende klanken recht op uit het eigen hart. En toen ze kwam bij het tweede couplet parelde haar stem van 'n vreugd, die niemand wist, waarmee ze ieder fopte. Hoog-uit triomfeerde ze, over de kracht bijna heen, boven den weemoedstoon van onvervulde verlangens in de tweede stem. „O, die Kit, die kleine Kit," liefkoosde Heieens hart.
„O war' ich in der Wüste, die, so braun und dürr..." ze vierde in klankenweelde ... als ze 't eens wisten ... Ze had het, zij had het, maar ze wisten niet, ze wisten niet...
Nog één ander zongen ze dadelijk daarop, 't Was een vloed van klankenleven, dat welde uit het groepje voor de piano, afzonderlijk in de kamer onder het sprookjesstUle ücht van de kaarsen, en over de anderen achter hen lei zich die ahnungsvolle stemming, waarin ongevormde gedachten voortdrijven; bh ouden naar het verleden heen en bij jongen naar de toekomst, omdat daar hun leven ligt. Heleen hield eigenlijk niet van muziek, wijl die altijd een onbestemde ontroering over haar bracht, waaraan ze niet kon ontkomen. Slechts zelden gaf ze zich daar gewillig onder en ook nu onttrok ze zich en



43
keek naar de anderen, die zichzelf hadden vergeten in t luisteren. Max lag nog schuin achterover in dezelfde ergerende lusteloosheid. Lemkema had het hoofd iets afgewend naar de piano heen, maar zijn starende blik was op Mevrouw blijven hangen. Aldoor keek hij naar haar zooals ze daar zat, éen met de huiselijkheid, die om de theetafel was, en het grijze kleine vrouwenhoofd ietwat op zij gebogen boven het effen zwart van haar kleeding. Nu, in volkomen onbewustheid van zichzelf, was zoo sterk op dat gezicht de zachte vriendelijkheid, zooals duldende naturen voor anderen meebrengen uit het leed, dat ze zelf hebben doorworsteld. Heleen kon het begrijpen, dat je hier een thuis vond, als je van kindsbeen af niet anders had gedaan dan van het eene gehuurde onderdak naar het andere trekken. Eigenaardig, zooveel geestiger hij en profil was dan en face. Dat moest toch wel komen van de lijn, die de Grieksche neus maakte met de fijne lippen. Als een silhouet zag ze nu zijn gezicht tegen het lichtkringetje om de eene pianokaars.
„Hè, hè, 'k ben heesch gezongen," viel Tine vlak na het slotakkoord in aller stille gedachten. „Heerlijk genoten, hè?"
„Ja, wij ook," zei Mevrouw, „dank jullie wel. En nou gauw een kopje thee zeker voor de schorre keel?"
„Doet u ook aan muziek?" vroeg Lemkema Heleen.
„Eigenlijk niet. Nou ja, je leert er dan zoowat van, je krhgt les, dat hoort bij je opvoeding, maar het is aan mij tijd en moeite verspuien geweest. Dx trommel zoo'n beetje."
„Ja, en als kind begon je er haast van te schreien, vertelde Moeder altijd."
„En toen hebben de menschen natuurlijk gedacht, datje een muzikaal genie in embryo was," deed Max ook even mee.
„Geen gevaarlhker gebied voor voorzeggingen dan kinderzieltjes, dunkt me."
„Het groeit en leeft immers alles," zei Lemkema, „en je weet nooit in welke richting het de langste loten maken zal."
„En wat het diepst geworteld zit, schijnt soms het traagst tot ontwikkeling te komen." 't Was de zacht opgewekte stem van Mevrouw, „'t LUkt net of er allemaal vakjes in een kind zijn. Als het geboren wordt, zijn ze alle gesloten, maar dan gaan ze langzamerhand open, één "voor één. Tenminste, dat heb ik zoo vaak gedacht bü Max en Tine, toen . die klein waren. Dan zag ik soms opeens een héél nieuw trekje, dat er natuurlijk wel geweest was, maar ... onder



het dekseltje nog. Op sommige ontdekkingen bouw je dan als jong moedertje allerlei Illusies. Tine rijmde zooveel.. ."
„Och, Moedertje, wat heb ik u dan teleurgesteld, geen enkel vers gemaakt."
„Teleurgesteld?" Er was een hartelijke lach van innig goede verstandhouding op heel Mevrouws gezicht, dat Heleen er met genot naar keek. „Alsof een mensch meer waard is, als hij verzen maakt! Nee, dat hokje is weer toegegaan, 't Is precies, alsof er vakjes zijn, die, als ze opengaan meteen alles uitstrooien, wat er in is en dan vergaan. Uitbloeien. En de vakjes, die het laatst opengaan, zijn vaak de eigenlijke, die blijven. Die worden altijd door weer van binnen uit aangevuld."
„Misschien drukt bij sommige menschen het leven wel op de dekseltjes en zijn er kastjes, die nooit opengaan." Heleen zei het met iets van bitterheid in haar toon. Haar gedachten waren voortgegaan. „Hoeveel karakters worden niet gestuit in hun ontplooiing door omstandigheden, „de beste kastjes blijven soms toe!" Meteen voelde ze den blik uit de scherpe blauwe oogen van Lemkema op zich. Even werd ze er verlegen onder. Hadden haar woorden hèm geraakt?
„Maar daarom toch verantwoordelijk," kwam hij er pittig tegenop.
Heleen hield van redeneeren en vatte onnüddelhjk den draad. „Ja, tenslotte heb je ieder den wil over jezelf. In zooverre dus verantwoordelijk. Je krijgt dat samenstel van trekken, dat dan je karakter heet, mee in het leven en het is je phcht om de kwade kastjes dicht te houden, natuurlijk, daarvoor ben je mensch. Je hebt van jezelf het beste te maken wat er van te maken is, maar... dekseltjes sluiten, dat gaat nog, misschien... Ze openen ? Wie zal het zeggen, hoeveel goeds en edels er soms verstikt wordt, omdat het leven de dekseltjes niet openmaakt. En dan kun je het toch ook weer niet helpen. Als je die slovende vrouwen uit het volk aanziet, die geen eten hebben voor hun uitgehongerde kinderen, dan kun je het wel begrijpen, dat het een uitkomst is, als de dood er een weghaalt."
„Ja, er is ontzettend veel ellende," zei Mevrouw met haar prettig warme stem, „maar ik geloof toch, dat bij ieder mensch de kastjes kunnen opengaan. Als we maar allen in de rechte verhouding tot God leefden. In den omgang met God moet ieder mensch, van wat voor karakter ook, tot ontplooiing komen."
„De godsdienst houdt anders bij sommigen ook wel eens kastjes toe. Als de Hindoevrouwen haar eigen kinderen voor den Jaggernauts-



45
wagen werpen..." Onwillekeurig was er weer iets bitters in Heieens toon, want plotseling dacht ze aan haar eigen grootmoeder, bh" wie ze ieder jaar met Kitty logeerde en die op haar eenzaam dorpje verstarde in dogma's uit preekenbundels. Toch sprak ze mevrouw Dussard niet tegen uit gepriktheid, omdat die nóóit hieperige preekjes gaf, maar zoo onbevangen weg zei, wat haar op het hart lag.
„God en godsdienst zjjn niet altijd één," zei de prettige stem weer. „Er zijn ook ontaarde godsdiensten."
„Zooals er ook ontaarde moeders zijn," wipte Lemkema er tusschen en Heleen zag in de plooitjes om zijn ooghoeken een fijn lachje spelen, dat met den blik mee naar „Lütse Memke" ging. „Ontaarde moeders, die er zoo maar een zoon bij aannemen," plaagde hij en de ernst van het gesprek was gebroken.
Heleen keek verwonderd op, nu hh zoo plotseling de redeneering stuitte. Dat had ze juist van hem niet verwacht. Mevrouw ging ook niet door, maar lachte met haar zachte oogen tegen hem terug.
Het was een stukje van het verborgen en toch door ieder in het stadje geweten leed, dat mevrouw Dussard „orthodox" was, in het evangelisatielokaaltje kerkte en dat Max openlijk spotte. Wou Lemkema daarom niet meestrijden? Heleen voelde, dat hij het met haar eens was en niet met Memke.
„En ...", sprong Kitty ondeugend bij in het spelletje, „er zijn ook wel eens menschen, die hun eigen teerste kastjes voor iedereen dichthouden," maar ze voelde onmiddellijk, dat ze niet verder mocht gaan van Heleen. „'Wij hebben de kastjes van den ouden tijd nog eens opengehaald", flanste ze er luchtig over heen. „Wat hebben we toch altijd dol genoten op onze zangmiddagjes, hè, Tien ? We moeten noodig nog een middag voor ons beitjes alleen hebben, kom je gauw?"
„Heb je die nieuwe verzen van Helene Swarth al gelezen?" vroeg Mevrouw aan Heleen. „Ze liggen daar vlak achter je."
„Ja, die zijn mooi," betuigde Lemkema, terwijl Heleen het böek opnam en er in bladerde.
„Dit tenminste", zei ze en las een paar regels hardop, haar stem donkerder van tint, zooals altijd, wanneer ze werkelijk iets diep invoelde.
„Weet je wat zij zoo verrukkelijk heeft in haar verzen? Dat groote van los te kunnen laten." Lemkema leefde van roemensgenot. „De geloof werkelijk," moest hij verder, „dat je daar kleine talenten aan onderscheidt, dat ze niets kunnen laten liggen. Die schepen je op



46
met boeken, waar alles en alles in staat. „Toe schiet op", slinger je hun dan immers naar het hoofd. Ze verwijten je, dat je scherp bent in je critieken, maar ze maken zelf je lust om af te kammen gaande."
„Dat lijkt me ook het moeihjkste van een boek schrijven, te weten wat er in en wat er niet in moet en dat toch het heele boek er is."
„En wij Hollanders, wij gaan haast allemaal mank aan „lesdéfauts de nos vertus." Wij zijn ijselijk degehjk en fladderen nooit over iets heen."
„Dat komt van onzen kleibodem," wipte Heleen er tusschen.
Lemkema lachte even. „Nou, en dan denken we, dat alles toch vooral geleidelijk moet gaan, goed uitwerken ... en afwerken ... en bijwerken."
„En het eenige wat je doen moogt is... d-oo-rwerken," schoot Max er in, zijn stem hoogfijn van het sarcasme, waarmee hij eigen fouten bespotte, zonder den wil te bezitten ze tegen te gaan. Hij werkte nooit dóór, maar bleef altijd steken.
„Ja, maar ..." begon Heleen, naar den vorm voor haar gedachten zoekend. Zij had ook een novelle geschreven en een grooten sprong gewaagd. Juist die sprong was door velen een bewijs van zwakheid genoemd, een niet aandurven van de moeilijkheden der stof. Ze had het overgangstijdperk uitgewerkt gehad, niet aandurven was het niet geweest, maar toen ze het geheel verder van zich zette door er maanden niet aan te werken, toen bleven alleen twee dingen: De jeugd van den held in zhn thuis en veel later het breken met die jeugd. Als twee boomen op een schilderij had ze die twee dingen gezien, twee boomen, die samen het schilderij zijn en daartusschen leeg verschiet. Toen had ze het tusschenhoofdstuk uitgeschakeld en alleen I en H naar de pers gezonden. Plotseling kreeg ze begeerte om Lemkema's oordeel te weten, want critieken hadden haar vaak aan het twijfelen gebracht, öf ze wel goed had gedaan met dat uitschakelen.
„Laten we nou 's een voorbeeld stellen," zei ze. „Neem een novelle. Zeg, dat de held er een is, die breekt met al wat bJj thuis aan sociale begrippen heeft ingezogen. Dan moet hij natuurlijk eerst gegeven worden in zijn thuis, nog heelemaal vastgerankt in Vader-enMoeders leer, maar zoo, dat die begrippen hem al benauwen. Moet dan ook het langzaam proces van zijn groei van stukje tot beetje gegeven worden, of... mag de auteur met de breuk alleen volstaan?"
Hij dacht even na. „Het gevaar van „the missing link" bedoelt u?"



47
„Ja, net."
„Nee, nee, daar kun je best aan ontkomen, als ... ja, natuurlijk, als je maar sterk genoeg bent tegenover je stof. In de beschrijving van die jeugd moet je hevig voelen, dat de breuk komen moet. Als je dat maar hebt gedaan, dan mag je gerust die tusschenperiode laten liggen voor de gedachten van den lezer."
Aldoor denkend en zijn gedachten controleerend, sprak hij met een eigenaardige gelijkmatigheid van toon en toen ineens, met een rechtdoor-zee-prettigheid kwam hij er achter aan: „Zoo hebt ü het toch ook gevonden? TJ hebt die overgangsjaren toch ook laten liggen! Ik had het jammer gevonden, als u die er bij hadt uitgewerkt."
Verrast keek ze hem aan. Hij had dus begrepen, dat ze over eigen werk sprak. Eén bepaalde novelle bedoelde, kende die. Het wilde haar even verlegen doen terugkruipen in zwijgen, maar toen begon hij opnieuw, het collegiaal consult voortzettend.
„Nee, ik vond juist, dat het zóó goed was. In dat eerste tafereel, als alles nog vrede is, voel je het al trekken, en eenmaal móet het scheuren. ï)ie groote tusschenafstand laat een heerlijke ruimte voor je eigen gedachten. In sommige boeken is nergens ruimte voor je eigen gedachten. Die boeken brengen je uit je humeur."
Heleen wist het plotseling met thans verkregen zekerheid, dat was het geweest, waarom ze het middenhoofdstuk had verscheurd. Daar moest de ruimte blijven voor „eigen gaande gemaakte gedachten." Het leege verschiet tusschen de boomen... En het gaf haar een verluchting, dat ze dit wist.
Den volgenden avond, toen Heleen op haar kamer in het werk gezonken zat, werd een groot geel couvert gebracht. „Over Stins", las ze boven aan het met I genummerde vel. 't Was niet Max' hand, maar klein vast gedrongen schrift, dat in rechte regels over het breed, ongelijnd blad stond. Ze neusde nieuwsgierig naar de onderteekening aan het laatste vel.
„Taco?" zei ze verbaasd tegen zich zelf. Dat was de criticus, die haar bundel had beoordeeld in „Kunst." Wat herinnerde ze zich dat korte naampje; al zijn critieken las ze altijd en hoe had ze in spanning gezeten, wat zijn oordeel over haar novellen zou zijn. Geen letters las ze ooit meer van dat korte naampje, één vorm, een sierfiguurtje waren ze voor haar oog geworden, als een zegelafdruk. Diep ingaande qritiek was het altijd van hem geweest, een eerlijk willen begrijpen van het in een boek gegeven stuk ziel. En wat kon



48
hij snerpen met zijn woorden, als er geen ziel in zat. Ze had dus „Taco" ontmoet. „Taco" ... Lemkema. Met jeukende nieuwsgierigheid joeg ze de bladzijden door, een doorwerkte beschouwing over symboliek in het algemeen en over Stins als sterk persoonlijk werker in het bijzonder. Hier en daar vond ze enkele bekende opmerkingen van Max er doorgevlochten. Als óhelantaarntjes waren ze rondom een plein met electrische booglampen. Op een los blaadje een krabbeltje van Max: „Zeg maar aan de redactie, dat ze dit gerust op kan nemen, het is onder mijn toezicht gemaakt! ! !"
„Hu ... h, daar had je hèm weer. Immer en altijd spotten met zijn eigen slapheid, geen greintje streef kracht om er zich uit te heffen, 't Zou haar benieuwen, of Lemkema hem werkelijk tot het examen aan de studie kon houden.



V.
Kitty zag er dit voorjaar slecht uit, kennissen begonnen het te zien en tegen Mevrouw te zeggen; Een verandering zou haar goed doen. Heleen vermoedde wel, dat het een beetje doorgestoken werk was. Er kwam een uitnoodiging van Grootmoeder om nü in Eerten te komen logeeren. t Werd elk jaar voUer met pensionmenschen, nu het spoorlijntje verbinding had gegeven met de groote stad. Zoodra de vacanties begonnen, was de heerlijke vrijheid van de bosschen geschonden. Heleen had anders nog wel eens bezwaren om haar werk, maar dezen keer was ze onrniddellijk blij-klaar om te gaan. Einde Mei of eerste helft van Juni moest het beshssend examen voor Hage vallen. Hoe zou Kit de weken doorkomen zonder bijzondere afleiding? Wanneer, in welke week viel het? Geen geheime hefdebodetjes waren tusschen hen, die het haar hadden kunnen vertellen. Natuurlijk, als hij slaagde . . . dan was de groote slagboom gevallen, dan zou hij komen en dan zou hij „alles in orde maken met Vader," zooals Kitty telkens met een argeloos vertrouwen tegen Heleen zei. Maar wanneer was het? Afleiding moest er zijn.
„Het is dol, het is dol," bruiste Kitty tegen Heleen uit en toen met een snellen overgang naar bijna-aandoening: „O, Heleen en dan te zitten en aldoor de heivlakte over te staren, middagen lang."
Heleen keek haar aan. Dat was Kitty eigen den laatsten tijd: plotseling van de eene stemming in de andere te ghppen zonder oorzaak. Droomend keek ze nu voor zich uit. „Ja, die hei. Onze hei. Waar je je zoo heerlijk ver van alle menschen af voelt. Daar ben je eerst recht alleen en nooit meer eenzaam. Leen, ik geloof dat ik nooit meer eenzaam kan zijn, sedert hij me liefheeft. Hij is niet bij me, maar ergens is hij toch en dat voel je op de hei."
Stralender dan ooit vertelde ze bij de afscheidsbezoeken: „En we gaan nu al naar Eerten, misschien wel voor acht weken."
De meeste maakte zij alleen. Heleen kon niet veel tijd missen, maar naar mevrouw Dussard troonde Kit haar mee. „Je hebt haar
„In liefde bloeyende." 4



60
nog niet eens gelukgewenscht met het slagen van Max. Al heb je hèm zelf nou gezien ... het is voor zijn moeder nog grooter blijdschap dan voor hem."*
't Was waar en het was waarlijk wel een gelukwensen waard. „Het doet je aan," zei Kit, „zoo warm als ze Lemkema aankijkt, ik geloof dat ze hem wel zou willen knuffelen met haar kleine handjes, zoo dankbaar is ze."
„'k Vind het haast pijnlijk om te gaan feliciteeren," zei Heleen, „iedereen weet zoo, dat het een uitredding is."
In de luchtig vroolijke stemming van Kitty's gebabbel wipten ze , de stoep op, Kitty belde aan. En plotseling met het opklinken van de bel, het weten, dat ze aanstonds binnen moesten gaan, neep een ongekende verlegenheid Heleen de keel. Meteen schoot het door haar heen: „Zou Lemkema er zijn? Taco?"
't Verwarde haar, want dezen schroom kende ze anders niet: terug te wijken onder de imponeering van één enkel persoon. In dagen van sombere kleinmoedigheid kon ze wel een schuw hebben voor menschen, gezelschap, van wie ook. Wat...? Wat maakte haar nu zoo verlegen? Dat gesprek van den vorigen keer? ... Had ze toen iets van haar innerlijk leven laten zien? Hoeveel? Ze wist het niet, Voor sommigen kon je de deur van je hart wagenwijd openzetten, ze hepen er langs en wisten nog niets. Anderen sloegen één blik door een kier en ze hadden tot in je binnenste gekeken.
Hoe was hij? Die scherpe blik uit de blauwe en toch prettige oogen .. . Nee, nee, niemand wilde ze haar hart te lezen geven, geen blik iemand gunnen op het geboren worden van haar werk. 't Had haar toen zoo'n collegiaal consult geleken, maar ...
De meid het haar binnen. Gelukkig, Mevrouw alleen! Met een verluchting zette Heleen zich neer en luisterde naar het samenpraten van de oude vrouw in het zwart en het lenteüeurige zusje, de beiden, die een veel grootere blijdschap in het hart droegen, dan ze wilden uitspreken.
„Wel Kit, ga jullie nou al naar Eerten! Wat treft dat aardig! Ik heb juist een brief van Tine. Ze blijft nog al zwakjes, zopals je weet, nadat Broer gekomen is, en nu wil de dokter verandering van lucht. Ze wonen daar ook zoo in de laagte. Hij wil hoogere lucht, en nu» heeft ze, omdat ze door jullie altijd zooveel van Eerten had gehoord, daar pension gevraagd. Rink was er ook wel bekend en het ligt voor hem zoo gemakkelijk met heen en weer reizen. Ze schrijft een ver-



51
rukkelljk plannetje. Er is haar een huisje aangeboden, gemeubeld en al, maar te groot en nu wil ze, dat we dat samen nemen, zij en ik. Voor drie maanden."
„En doet u het?" vroeg Kitty gretig. „O, wat zou dat dolletjes zijn! Het is er zoo prachtig. Hé ja, dat moet u doen. Dol, gewoon weg dol, zou hét zijn."
„Ik denk er wel over. 'k Ga toch elk jaar een poosje naar buiten; of ik daar ga of ergens anders... En pension is ook niet altijd prettig en ze kan dan natuurlijk niet hier komen logeeren, zooals gewoonlijk." .
„Hè ja, u moet het doen, u moet bet doen," kwam Heleen er bij in. „Het zou voor ons heerlijk zijn, hè Kit?"
Er gingen stappen door de gang. Ze luisterde onwillekeurig even, ja diezelfde rustig zware stap, daar kwam hij nou toch nog. Met geweld zette ze zich tot een harde kalmte. Wat gaf het, of hij al iets meer had gezien dan ze wilde. Zoo'n geheel vreemde. Een goede leer voor het vervolg en toen ze gegroet hadden, sprak ze hem aan met beshstheid van toon: „Ik dank u wel, mijnheer Lemkema, voor het stuk over Stins. En dat u het zoo gauw hebt gestuurd."
Ziezoo dan kon hij weten, dat ze best begrepen had, dat hij „Taco" was.
„Mhn stuk?" vroeg hij voor 't spelletje een beetje ondeugend verwonderd.
„Ja, natuurlijk," duwde ze hem met een tikje ergernis toe. „Mijn stuk," spotte Max er tusschenin.
„Jij hebt die dagen stukken gemaakt, die heel wat meer waard zijn," hij er overheen met gezelhgen toon. Daarop keerde hij zich weer naar haar en vroeg:
„Zou de redactie het opnemen ? Ik heb nog nooit voor uw tijdschrift gewerkt."
„Dat moeten ze wel." Ze zei niet, dat ze het veel degelijker vond dan de losse geestige krabbels, die Max meestal inzond.
„En wij ... wij gaan nou de kunst nog eens in haar element zien," vertelde hij eenvoudig blij in het vooruitzicht.
„Naar, Italië?"
„Ja, overmorgen. Met den vroegtrein." „Hoe lang?" vroeg Heleen meer tot Max. „Zes weken."
Ze praatten over de reis door tot Mevrouw er tusschen kwam



52
en aan Max vertelde van den pasgekomen brief met Tine's plan.
't Viel toch nog mee, vond Heleen, de verlegenheid was geheel verslonken onder het prettig gepraat, misschien wel door de stemming van Mevrouws kamer.
„Waarschijnhjk zien we u dan nog wel in Eerten," zei Lemkema, toen de zusters hem groetten. Onwillekeurig keek Heleen naar Kit. Of haar niet te weerstaan gezichtje ook soms op hèm indruk had gemaakt? Tegenwoordig vooral met het verdiept innerhjk leven, stond het vaak als een bloem vol zonnigheid gestraald.
„Onze groet aan Italië," zei Heleen.
De twee weken van Mei waren al voorbijgegaan, zonder dat het bhjde bericht over Hage's examen was gekomen. Eiken avond verzon Kitty nieuwe slinksche weegjes om de krant uit de bus te halen, die over de post kwam. In het goedig vertrouwen, dat menschen met een verborgen liefde altijd hebben, „dat niemand iets merken zou", stapte ze eiken avond naar de bus, zoodra ze het klepje had hoorén tikken. Eiken avond ook zag Heleen tot dat oogenbhk haar zenuwachtigheid zich spannen. Daarna kwam een matte kalmte over haar en ze ging na even in de krant geneusd te hebben, steekjes doen aan haar borduurwerk. Dag aan dag zag Heleen het zoo en dan spiedden ook Grootmoeders oude oogen slim over de brffleglazen heen naar Kitty. En als Kitty de krant uit handen lei, breiden Grootmoeders vingers met ouderwetsche gestadigheid voort aan geel katoenen spreireepen. Dat spelletje speelden ze geregeld en ieder zweeg, maar eens, toen ze wel te rusten wenschten en de gezelschapsjuffrouw al naar boven was, keek Grootmoeder met beduidenis Kitty aan. „Kind," zei ze met een ernst van veel gedachten achter dat liefkooswoordje, „als we maar in des Heeren weg zijn ..."
Onthutst en verraden stond Kitty een oogenblik te zwijgen; een blos vloog haar tot hoog op het voorhoofd. Toen sprongen haar oogen vol tranen. O, Grootmoeder, zou God het ons geven?"
„H ... ja, wie zal zeggen, welken weg God in Zijn vrijmachtige genade voor jou heeft bepaald. Hij geeft geen rekenschap van Zhn daden en Zijn wegen zijn wonderlijk. Maar... wijsheid en liefde."
Het kerzelde in Heleen. Als dat iemand moest bemoedigen...! Maar Kitty keek met zekere piëteit naar het oude gezicht, scherp door veel hoeken en ingegroefde lijnen.
Dien avond was Kitty onder het uitkleeden heel stil in eigen denken.



53
Nooit had zij gebroken met de kindergewoonte om voor het slapen gaan te bidden. En vaak, als Heleen haar meisjesgestalte, tenger in bouw en geheel omhuld door het nachtponwit, geknield zag, was haar bhk er op blijven rusten. Het hoofd op de handen gebogen, zoo zag ze haar dan, alsof ze naar binnen keek, in het met God sprekend hart. Haar hart had heel zelden tot God te spreken. Zij kende die behoefte aan godsdienstig leven maar bij oogenbhkken en dan verhief haar gansche wezen zich tot den alleen Heilige, boven alle aardsche schepselen met hun gebrekkigheden en zondelust; niet op gezette tijden, maar als haar het harte drong. En dan nog kon plotseling een angst haar stuiten: „Is er een, die hoort?"
Ze herinnerde zich, hoe ze als kind al had gevraagd: „Hoort God het nu werkelijk?"
„Ja," was haar verzekerd.
„Altijd? Eiken avond?"
„Ja, natuurlijk."
„Waarom bidden we dan altijd hetzelfde? God weet het nu al lang."
Ze mocht na deze vraag zelf bidden, wat ze wilde, maar omdat ze vaak niets te bidden wist of het vervelend vond, deed ze het niet geregeld.
Daarom juist had ze dit in Kitty gebléven geloof hef. Het leek haar een heilig vlammetje binnen in haar. Stil en nietig, maar altijd brandend als 't altaarlichtje in 't verborgene van 'n groote kerk. En onwillekeurig dezen avond, nu ze haar zag gebogen in inniger knieling, vroeg ze: „O God, geef het die beiden."
Eens kwam Kitty den troost van zich te uiten bij Heleen zoeken. „Zou jij kunnen gelooven, dat hij niet slagen zou? Hij heeft zoo gewerkt. Weet je nog, dat Bets een keer schreef: „Hage werkt met een woede." Binnen veertien dagen moet ik het weten, dan zijn de examens afgeloopen en... hij moet er door komen, het kan haast niet anders, en dan komt hij. Wie weet, of hij van avond niet thuis is, om alles in orde te maken met Vader."
„Dan vindt hij er jou niet..."
„Des te beter, laat hij maar heelemaal met Vader alleen-zijn, dan komt het alles in orde. Als Vader hem maar eerst leert kennen. En dan... dan mag ik hem hebben, dan komt hij bij me, en dan kunnen we mekaar alles, alles zeggen. Dit heele jaar is er geen enkele



54
gedachte in me geweest zonder hem en ik moest alles maar opsparen tot nu toe. Er hgt een schat voor hem klaar en... nou ligt er net zoo'n schat voor mij klaar in zijn hart. Als... 't morgen eens was... ik verlang erg naar den schat..." Eiken avond — soms het ze 't Heleen meehopen, soms ook koesterde ze het met innigheid in 't binnenst schuilhoekje — maar eiken avond bij het dageindigen was het er: „Als het morgen eens was ..."
De weken kropen voorbij. Dag na dag glipte weg, zooals wel noten afvallen van den boom, uiterlijk, groen ombolsterd, als de andere, maar vallend van innerlijke leegheid. Nog drie dagen over, die het brengen konden. Toen zag Heleen een brief van haars Vaders hand aan Grootmoeder en die vertelde uit het lange schrijven niets dan dat het „goed was thuis." Wat zou het zijn? Arme Kit! Dien nacht lag Heleen lang wakker en ze zag Kitty in rustigen slaap. Wat zou er komen? Morgen? En Kitty vertrouwde nog.
Den volgenden middag zaten de beide logéetjes in den tuin voor het huis. Kitty hield van dit zitje, een uitronding van het pad in een vak met hoogophagende struiken. Geen bepaald prieel, maar een gegroeid plekje van schaduw en beschutting. Heleen las vöor. Toen kraste grindgeknerp over het gedragen donkere geluid van haar stem. Ze blikten op.
„'t Is Vader!" Heleen ontstelde. Kitty was al opgesprongen, en naar hem toe. „Wel kindje..."
Onstuimig, werkelijk als een kind verrast, knelde ze de armen om zijn hals. „Dag Vadertje, ben ü daar?"
Hij kuste haastig terug en schoof haar toen van zich af, verlegen onder haar uitbundige blijdschap. Er was iets pijnlijks in zijn doen, dat Heleen het hart jagen deed. Ze groette belemmerd. Kitty stak lustig haar hand door haars vaders arm, o, ze kende dat zoo van haar goeierd van een vadertje, geen 'raad weten eigenlijk met gevoelsuiting, maar hij hield heel, héél veel van haar, dat wist ze zoo. „Wat innig leuk, dat u ineens komt. En die oolijke Grootje, niks gezeid. Het stond natuurlijk wel in den brief."
„Ja, t is onverwachts." Er was weer dat ontwijkende in zijn stem.
Heleen beefde voor het komende. Hoe moest het gebeuren, het samenspreken met Kitty? Grootmoeder stelde als van niets wetend voor, dat ze met z'n drietjes zouden gaan wandelen, de twee dochters met Vader en hij nam het dadelijk aan.



55
„Vader, ik moest maar thuisblijven," zei Heleen, toen ze hem in de gang een oogenblik alleen trof. Verwonderd en meteen innig verhcht keek hij haar aan.
„Ja, dat is misschien maar gemakkelijker voor Kit"
Ze zag ze samen gaan, achteruit, de stille wegen op. Hij lien met Z StaPP6Q hGt SmaUe b0Sd«e * *» P^senf nÏÏ
Sd h„nJ , mt Daa8t h6m- De ***** ^ haar stem,
2sttlte ük leV6D' ***** met hen voort door dé
,'t Zal Vader niet makkelijk vallen," wist Heleen.
De middag was lang. Heleen zat met de oude vrouw alleen gebleven, met vZer nCf °T ^ ^ '* rtad gestUUrd om boodschappen
SantTn 0^,^ Ult bü k6nniS8en- Peetmoeder las de
krant. Een openlijk dutje verachtte ze met de krasheid van ouwetjes die het jonge geslacht zoo verweekelijkt zien. Nu dommelde ze ook' met even in de berichten weg, maar las met ijver: breide daarna
rug alleen bovenaan licht gerond en de oogen strak neer op de bezige gele nmpelhanden. Met nijdig beweeg gingen de vingers. If en toe onder het reppen door, sloeg ze een snellen blik het wegje ove ' waarlangs de twee verdwenen waren. Strak stonden de lippen Mna boos mgetrokken onder den groeten neus met den knokhoï innet sterke neusbeen. Krachtig snavelde hij naar voren uit de hStïï ouderdomsmagerte van het gezicht floejoge Grootmoeder moest het weten, en... eigenlijk wist zijzelf het ook
TS&iïE? * dat ze vader had zieQ ^
„Grootmoeder/; vroeg ze botweg, „is Hage niet door zijn examen ?» opgeschrikt mt het gespannen naald-en-vinger-gerep keek de oude vrouw haar aan met een blik, die stak door de brüleglazen heen „tuj neeft geen examen gedaan." „Niet gedaan?"
ge^en.^0611' *"* t0egevender' is Z«Q *h"M niet, hij is ziek
die"tidr?SCheelt hem?" M06St h6t gebr°ken leven ™**voor „Een longontsteking, drie weken voor het examen en er is geen denken aan, dat hij het nog doen kan. Overmorgen is het de laatste



56
dag. Het is geen boodschap, die je doen kunt, als het je belieft."
„O Grootmoeder, die arme Kit. Ze heeft geen oogenblik getwijfeld, of hij er wel door zou komen. Ze ging er zoo vast op."
„Ja, 't is een diepe weg, een diepe weg. Maar Gods gedachten zijn hooger dan onze gedachten."
Even stroefde Heieens gemoed onder den wrevel, dien ze altijd voelde opkomen, als Grootmoeder over haar geloof sprak. Daar had je 't weer. In klaar liggende termen. Godsdienst was toch een zaak van het hart, waarom mocht je er dan niet in je eigen woorden over spreken?
„Het is wel iets, waarvan hU beter kan worden..." „Ja, maar dan is het examen voorbij."
Een poosje luisterde de heele kamer naar het heftig gerikketik van de breiende pennen. „Diepe weg?" mokte Heleen. „Waarom moest het nou ook van dat examen afhangen? Als de menschen er maar geen diepen weg van maakten. Het was immers ziekte, wat er tusschen getreden was, waartegen niemand vermocht te vechten. Maar Vader zou niet schipperen, zijn eens gezet perk... Ik begrijp niet, waarom ze niet gelukkig mogen zijn vóór dat ellendige examen," zei ze in gedachten hardop.
De oude oogen prikten naar haar. „Ja, tegenwoordig kan alles maar. Met een meisje aan den arm loopen, als ze nog op de schoolbanken zitten. Maar dat wil hh niet en dat zal Kitty ook niet willen. Daar heeft ze genoeg begrip voor. Als hij zoo'n slungel was om dat te willen, dan was het maar beter dat er een eind aan kwam. Dan zou ik hem dat goede kind nooit geven, als ik haar vader was."
Ze zaten weer een poos te zwijgen. Gedachten waren weer heen naar de twee, die nóg al wandelden... Plotseling, alsof ze uit boeien opsprong, wipte de oude vrouw het breiwerk het mandje in en draafde de kamer uit. Ze kwam niet terug. Heleen was alleen gelaten. Waar was dat oude hart heengevlucht met haar leed? Van innerlijken drang voelde Heleen zich tot haar gedreven. Ze hadden hetzelfde leed, om Kitty. In deze spanning voelde Heleen het weer versch, ze was met Grootmoeder verwant. Grootmoeder, Vader, zijzelf... Zoo liep de lijn van het bloed. Zij alle drie met hun gesloten mond en stugheid, ze hadden Kitty noodig om zich aan te koesteren.
Troost kon zij niet brengen, daar wist ze de manier niet voor, kende niet de op zichzelf niets zeggende en met zijn allen zoo rijke woordjes, waarmee Kit iemand opfleuren kon... toch moest ze naar



57
Grootmoeder toe. Zoekend ging ze door het huis. Ze vond niet. Bad ze misschien? De deur naar den tuin was opengelaten. De hond lag in een kroontje gedraaid behaaglijk ingesoesd tusschen de rechte groentenvakjes. Heleen liep door. Daar sprongen haar geluidjes tegemoet, het knappige breken van steeltjes. Tusschen de hooge erwtenhagen, een boerenwerkschort voor, een vervaalden flaphoed met bandies op het hoofd vastgebonden, stond ze te reiken naar de hoogste erwten. Gris, gris, met een raakheid van jarenlange handenoefening. De middaghitte zengde van den hemel neer over den open lap tuin, broeide stikkend in de nauwe erwtengangetjes. Rood van gezwoeg en werkdrift beurde het oude gezicht zich op naar de toppen. De beenige vingers rekten zich tusschen de met licht doorvloeide stengels. Gris, gris, nimmer falend, en dan handen vol omlaag, met een smak in de mand.
Heleen drentelde voort, alsof ze niet had gezocht Dat hart hielp zichzelf.
Toen Kitty thuiskwam, zocht ze onmiddellijk Heleen op. „Ik moet je alles vertellen," zei ze in tranen. „Alles is anders dan waarop we een heel jaar lang gerekend hebben."
Ze had veel geschreid en de glans van levensvreugd, die haar gezichtje zoo weldadig maakte om aan te zien, leek wel met de klemnaar binnen geslagen. En toch was ze niet klein vorkomen onder droefheid. Ze jammerde niet van onbeheerschte narigheid en ze had zich ook niet met trots over de teleurstelling heengezweept. Het was heelemaal Kitty, met het moegeschreide gezichtje neg meer een kind, dat je troostend in je armen wou nemen, zóó als ze daar nu stond, open met haar leed, evenals ze het met haar vreugd was geweest..! Heleen voelde iets van eerbied voor haar. Ze had iets van het leven geproefd, dat zoo lang verre van haar was gebleven. Heel dicht kwam Heleen naast haar en lei een arm om haar heen. „Hij is ziek geworden," zei ze, want ze wist al mee.
„Het moeielijkste is alweer voor hém geweest. Hij is ziek geworden en heeft toen aldoor gelegen met de gedachte, dat ik hem tevergeefs zou wachten. Daarom heeft hij ten slotte geschreven."
„Aan jou?"
„Natumlijk niet, we zouden immers wachten tot hij er door was. Aan Vader... Vader heeft me het briefje te lezen gegeven." Heleen



58
voelde, dat dit een schat voor Kitty was, Vader had wel alles gedaan, wat hij met mogelijkheid van zichzelf kon verkrijgen.
„Natuurlijk niet aan mij. O, hij is zoo sterk, ik zou misschien bezwijken, maar hij niet en... nee, daarom ik ook niet. 't Is wel vreeselijk nog een heel jaar wachten. Alles nog weer van voor af aan. Ik kan het haast niet, maar, nee,' ik wou toch niet, dat hij anders gedaan had. Hij heeft zelfs niet, de minste toespeling gemaakt om me te spreken, of zoo'n bedekt vraagje, of we nu toch maar niet tot een engagement mochten komen. Alleen, dat zijn ziekte hem overvallen was vlak voor het examen en of Vader dat aan mij wou zeggen, omdat ik nu op zijn komst rekende. Hij is zoo fier."
Door de verslagenheid heen glansde weer op in haar oogen het blijde, trotsche geluk dat hij was, die hij was.
„En wat zei Vader?" vroeg Heleen in spanning.
„O, Leen, Vader vond het alles zoo naar om mij. Eerst vertelde Vader alles en toen, ik kon het niet helpen, ik moest schreien en .Vader zei telkens maar weer: „Ja kindje, het is wel erg naar, maar het kan toch niet, dat je geëngageerd bent met iemand, die niets is in de wereld."
Ze wachtte een poosje en begon toen weer: „Nou, dat begreep ik toen ook wel, en.... Vader zei niets, al maar niets. En ik wist ook niet meer wat te zeggen, ik dacht al maar aan hèm. Dat hij daar zoo ziek had gelegen zonder mij. Ik verlangde zoo vree... selijk om hem één brief te schrijven, één maar, om hem alles te zeggen en dat ik wachten kon. Vader leek het wel aan me te zien, want eindelijk zei hij: „Ja, weet je... zoo kan het toch ook niet. De ziekte is er nou tusschen gekomen. We moeten hem toch leeren kennen en..., ja, we moeten maar schrijven, dat hij eens komt om te spreken."
Heleen voelde 't, haar Vader had gebogen, hij had zijn eisch niet kunnen volhouden tegen Kitty's tranen. En... zou Hage zijn hart al voor zich geopend hebben met dat briefje, niet aan Kit, maar aan hèm?
„Als Vader hem maar ziet... Vader moet van hem houden...," zei Kitty.
Kitty was stil en bleek. Ze zuchtte niet en werd niet gevonden met smachtende oogen de lucht in starend; ze praatte mee in den kring, zong wel als anders, maar allen in huis wisten, dat ze een leed droeg.



59
De dagen, die schitterend en rijk geweest zouden zijn, bleven leeg. Heengezwoegd was ze naar den verren top, want daar was de glans, de verruiming,'het „de wereld is mijn", het staan boven alle beletsels, het bereiken en nu ze er stond, viel de nacht. In die dagen vond ze op Grootmoeders boekenrekje tusschen preekenbundels het bekende gladgroene deeltje van het vorig jaar, waarmee ze had zitten droomen op de groote hei: Elisabeth, van Nathusius. In gedachten speelde ze met den vinger de bladen open, haar blik ving een paar zinnen en meteen lag heel de strijd van die beiden, die elkaar hefhadden met „niet romanachtige liefde" voor haar open. En toen ze met haar borduurwerk ging zitten, lei ze het deeltje naast zich, enkele gedachten wilde ze verfrisschen in zich, want... hadden die twee ook niet den louteringsstrijd gestreden, anders, maar toch... Haar hart drong zich om troost schuilend aan tegen de ideën in het boek.
Toen Grootmoeder binnenkwam, herkenden haar overal rondgaande scherpe oogen onrrhddellijk het bandje. Ze viel even op den stoel bij Kitty neer. „Lees je Elisabeth nog eens over?" vroeg ze met voldoening.
„Sommige stukken er uit en de verzen."
Ze nam het boek op, las hier en daar een zin, de oude smalle hppen bewogen in mompeling mee. „Achttienhonderd..." Mankte het even op. Het inschrift van het titelblad, Kitty wist het. Heleen hield zich bij haar handwerk terug, alsof ze niet had gehoord. Een oogenblik voelde ze weer de verwantschap tusschen haar karakter en dat van de oude vrouw, 't hare nog niet met de wrongen van diep leed er in als bij Grootmoeder. Plotseling flitste de gedachte door haar heen: „Höè zou Grootmoeder geweest zijn als jongmeisje, vóór haar smart ?"
Nog even moest ze zien naar den peinzensernst over de scherp ingegroefde trekken. Zelf gesloten, wou ze ook met geen toespelinkje haken in de herinneringen aan geluksdagen, want Geluk, als het verloren was, dat moest toch worden in je de pijnlijk gevoelige plek, die je met eigen gedachten alleen beroerde.
Al vóór Kitty en Heleen geboren waren, was Grootvader gestorven en toen ze in het leven kwamen, vonden ze een Grootmoeder alleen. Andere kinderen praatten over „Grootpa en Grootma," maar haar was verteld, dat „Grootvader al lang gestorven was." Ih de slaapkamer hing zijn portret en daar hadden ze hem gezien.
„Wat gek," had Heleen gezegd, „zoo'n jonge Grootvader, grootvaders



60
hebben altijd grijs haar." Ze hadden 't haar uitgelegd, dat Grootvader nooit oud was geworden, maar vroeg gestorven aan een lange ziekte.
Kitty had er bijgestaan en had ineens met blijden triomf geroepen: „Dan is Grootvader in den hemel. Dan hebben wij ook iemand in den hemel," want het had haar zoo mooi geklonken wat een vriendinnetje zei: „Mijn kleine zusje is in den hemel." Ze had het erg kaal gevonden, dat zij niemand in den hemel had, omdat bijna alle kinderen in de fröbelklas een oom of tante, of wie ook „in den hemel" hadden.
Van dien dag af was het een aanvaard feit voor de kinderen gebleven. Heleen zei: .Mijn Grootvader is dood" en Kitty vertelde: „Wij hebben een Grootvader in den hemel."
En ze waren langs zijn portret gegaan, zooals de kinderen uit een adellijk geslacht gaan door de galerij van voorouders, in vreemd ouderwetsche kleeding. Zijn bestaan lag zoo ver van hen, dat ze er nooit wrijving mee konden krijgen.
Kitty ook keek naar het stroeve gezicht. „U hebt Grootvader toch ook wel gauw moeten missen," zei ze ongerimpeld natuurlijk, alleen haar klare stem iets dieper van innerlijke bewogenheid.
Heleen zat verbaasd. Daar had je het weer, die goeie Kit. Wat zij niet durfde te benaderen, daar ging ze zoo onbevangen recht op af. Dat was Kitty's gave om het leed te kunnen aanraken... Onbewust liet ze den bhk gaan in liefkoozing langs haar jongere zusje, langs heel haar gestalte, want in de schouders, de zacht naar het middel inbuigende lijn van de borst, de heupen, de kleine nette voeten, in alles was het, wat ze lief had.
„U was nog niet eens heel lang getrouwd, toen Grootvader stierf, Is 't wel?" hoorde ze haar verder gaan.
„Nee kind, acht jaar... En we hadden vijf kinderen..."
Heleen voelde den last. Vijf... en dan als vrouw alleen voor die taak te staan, je hart zwaar van leed tegenover het actieve leven.
„Het moet wel vreesehjk geweest zijn," zei Kit met een zekere vereering voor een smart, die boven haar ervaring lag. „Maar u hieldt toch ook veel over; wat heerlijk, dat u de kinderen hadt."
Een lachje van twijfel trok even de rimpels om den ouden mond dieper. Zoo'n opvatting van weduwe-smart... maar toen wekte Kitty's dankbaarheidsgave innigste verborgenheden op. „Ja," stemde ze in. „God heeft me niet ledig gelaten. Het was een zware taak, maar ook een zegen, die kinderen..."



6X
„Grootvader heeft de tering gehad, is 't niet Grootmoe?"
„Ja kind, longtering. En veel geleden... Maar wat een blijmoedigheid w.. Ja, ja, dat is toch maar de heerlijkheid, die God voor Zyn volk heeft bereid, psalmen te zingen in den nacht."
Heleen krulde de onderlip vaster tegen de bovenste aan. Daar was het weer, bij die woorden, een snelle bhk van Grootmoeder naar haar, alleen naar haar. Ze wist het wel, in hun gezin was zij in Grootmoeders oogen de meest afgedwaalde, de brutaalst moderne. Kitty, dat goede kind, was nog wel eens vatbaar voor een goed woord. Gelukkig, dat Vader zich in zijn jeugd ontworsteld had aan die verroeste begrippen en ook haar vrij had gelaten. Ze zou haar vrijheid handhavén. Met cynisch kalme houding liet ze den voor haar bestemden zet in doodzwijgen verloren gaan.
„Ja kind," ging het weer tot Kitty nu, „rondom den Heere zijn wolken van donkerheid. We staan voor raadselen vaak...
Kitty keek, niet begrijpend, op.
„Dien de Heere liefheeft, kastijdt Hij. Ja, ja, dat is maar zoo. Als onze oogen er maar voor geopend zijn, dat de Heere bemoeienis met ons houdt."
Heleen wipte op van haar stoel en dwong zich toen weer neer. Wat viel er aan Kitty te kastijden? Als het haar had gegolden, dan... Zij zou in opstand komen tegen een God, die je zoo sarde met zijn beschikkingen. En tegen de menschen, die haar in muurtjes metselden van „het geeft geen pas" en „dat doet men niet", zoodat de zon van haar eigen geluk niet op haar schijnen kon. Ze zou gerebelleerd hebben, zooals ze als kind ook had gedaan, tegen haar vader, de macht boven haar. Maar Kitty, die volgzaam was en hef...
„Ja, ja, door diepe wegen moet het met ons gaan. Het vleesch wil er niet aan, maar we moeten afsterven aan ons zelf. „Doodt dan uwe leden, die op de aarde zijn," zegt de apostel. Dat leeren we niet in den voorspoed, kind, Gods beste zegeningen zijn kastijdingen. Dat leeren de ingewijde kinderen verstaan."
Daar had je 't weer, al die „ja, ja's" van Grootmoeder. Grootmoeder was er nog al een om zoo vaak „ja" te zeggen in het leven; een, die altijd eigen wegen ging. Zoodra het over godsdienstzaken hep, kwamen die „ja, ja's", alsof ze de Calvinistische geloofsleer of de overdenkingen van het boekenrekje zat te bevestigen. Was het dan zonde je eigen man hef te hebben? Moest dat als kanker uit je weggesneden worden?



62
„Maar Grootmoeder," zei ze, in ergernis tegen „de overdenkingen" in, „toch alleen wat zondig is, hoeft uit je weggekastijd te worden ?"
„Och meisje, alleen wat zondig is? In ons woont geen goed, maar als de verlichte oogen des verstands ons niet gegeven worden, dan zien we het niet."
Het zweeg in de kamer na deze verklaring. Heleen zat strak rechtop, tot barstens toe vol tegenspraak, maar ze hield ze achter de saamgenepen hppen. Wat gaf argumenteeren tegen vastgeroeste begrippen? Ze waren immers als de wortels van boomen, die je wel vindt gegroeid in de steengevaarten van ruïnes. Andere gedeelten brokkelen weg, maar waar het wortelnet zit, blijven boom en muur onwrikbaar, één in wortel en voeg.
„Ja, kindje, het is een zware weg, maar God treedt ons op onze eigen wegen vaak tegen, zoo moeten we leeren Zijn wegen te gaan."
„Ja," stemde Kitty volgzaam toe en toch in diepen ernst. Heleen zag haar geërgerd aan.
„Hoe vond je toch Grootmoeder weer van middag ?" vroeg ze, toen ze met haar tweetjes waren. „En jij zei nog al: Ja."
„Nou ja, ik meen het niet precies zooals Grootmoeder het met de letter zegt, maar ik meen het toch. En ik moest er aldoor aan denken, dat haar geloof haar er toch voor heeft behoed verbitterd te worden. Het geloof is toch een groote kracht, want Grootmoeder heeft wel alle elementen in zich om in verbittering te vallen. Ik kan er wel inkomen: „We need some shadow on our bliss, lest we forget the Giver"... nou niet juist omdat Hage en ik „the Giver" zouden vergeten ... O, Leen, het is net, alsof ik me veel dichter bij God voel, nou ik liefheb. Je hart wordt veel wijder en bevattelijker voor alle liefde. Ik heb vroeger Gods liefde nooit zoo begrepen. Maar je weet wel: „So, aften, in our deepest joy, there comes a solemn quiver". Ik denk, dat je juist in die solemn quiver nader tot God komt. En ik weet ook zeker, dat Piet er zoo over denkt. We hebben toen niet lang kunnen praten, maar als je hefhebt, o Leen, alles wordt anders, het is of je een nieuwe macht en nieuwe vermogens krijgt, je hebt geen lange gesprekken noodig om elkaar te vinden, je voelt alles..."
'Heleen kropte al haar verzet op. Er was iets in Kitty's overgegevenheid, dat haar pijn deed en haar in 't hart lei om.bruusk te zeggen: „Je hoeft niet te berusten, als in opstand komen gemakkelijker is."



VI.
Het eenige, dat een opfleuring bracht over de leeggébleven dagen, was mevrouw Dussard's verblijf hier. In dit achterhoeksche dorpje, waar ze geen 'anderen omgang hadden, waren de meisjes tot veel vertrouwelijker in- en uitloopen bij haar gekomen, dan in het eigen kleinsteedsche kringetje. Kitty haalde Tine's jongen „op visite", zat met hem in het zand te kroelen, plantte hem zelfs Grootmoeder op den schoot. Ze maakten gezamenlijk wandeltochten en sjouwden dan den kinderwagen tegen de heuvels op, dat Tine onthutst toeschoot om haar jongen te „redden".
„Je moet er een natuurkind Yan maken," zei Kit, „geen stadsch pee-meesje, dat altijd maar lief en behoorlijk in het wagentje zit en de singels afgereden wordt." Ze zette hem in een sprong van boomtakken als op een stoeltje, met het wagenspreitje vastgebonden. „Het is een jolige jongen," roemde ze en met het kind viel van haar af die emst van diep innerlijk leven, die tegenwoordig op haar gezichtje lag. Met hem dartelde ze in veulensche dolligheid. En nu kwamen nog Max en Lemkema. Het had Kitty een verrukkelijk spelletje geleken, hen ineens te verbluffen met haar verloving. „Die kleine Krt," zouden ze zeggen. Dat kon nu niet zijn, maar toch, hun komst bracht nieuwe levendigheid aan. Het was photo's en merkwaardigheden laten zien, verbazend veel vertellen, nooit zielloos gesprek. Ze stortten een versche lading levenslust, zooals gezonde jonge menschen altijd meebrengen van een reis, over het heele kringetje uit.
Het was hun laatste tocht.
Ze waren veel samen uitgegaan, over de heide en door gestruik, langs zelf gevonden paden, zooals ze dwaalden. Nooit twee aan twee, altijd een clubje door het ongehjk getal van vijf. Over en weer, allen samen goed. Alleen in de gesprekken deelden ze zich. Lemkema leefde telkens met den geest terug in Italië, alsof hij nu langzaam aan het verwerken ging van het ingescherpte. En dan liet hij zijn



64
gedachten gaan, hardop of stil voor zich alleen, al naar het viel. De anderen waren er luisterend om heen, heten ook af en toe een opmerking in den gedachtengang glijden, maar het waren eigenlijk Heleen en Lemkema, die het gesprek maakten. Soms Lemkema, al maar pratend voor haar luisterend oor. En dan zag ze het voor zich met zijn bhk en bleef het beschouwen.
„Kijk," zei hij, toen ze aan den rand van een heivlakte zaten. „Dat is ook mooi," alsof hij het vergeleek met iets.
„Maar wel anders dan een Italiaansche hemel," zei Kitty.
„Dan zou het misschien niet mooi zijn... Ik kan me niet voorstellen, dat dat mooi kan zijn, onze hei onder werkehjk Itahaansch blauw. Niet wat je hier een Italiaanschen hemel nóemt, maar wat er een is. Het moet ieder zichzelf blijven."
„En je houdt meer van het HoUandsche..." dacht Heleen hardop mee.
Hij staarde over het breede heivlak heen naar het verre einde, 't Was een grijze dag, de wolkenlucht hing laag over de heiwoestijn. Dor en doodsch-bruin lag de struikerigheid rullig over heel de verlaten vlakte. Aan het eind plooide de ruige dekking mee met een zwaren rimpel in den bodem. Daar drukten de wolken met hun dracht van regen op de aarde neer.
't Was één 'uitgespreid vachtkleed van doode somberheid beneden. Bóven loome zwaarmoedige wolkenlaag. En daartusschen alleen de eenzaamheid vol ongedroomde droomen.
Een vogel steeg op en bleef in die eenzaamheid drijven.
„Ons land is zoo mooi," zei Heleen in stille peinsstemming, „het houdt altijd zooveel omsluierd."
„Dat is de sféér. Sommigen noemen het atmosfeer... Als Holland geen sfeer had... maar dan was het er zeli niet. Al die „mooie" landen, Italië, Zwitserland, die ontwikkelen geen sfeer. Zwitserland en Italië hebben alleen maar nevels of klaarheid."
„De sfeer, dat is toch eigenlijk Het-Zèlf, wat het is en wat het zegt. Het wezen, maar dan uitgestraald..."
„En nooit kijk je in het brandpunt van die uitstraling, dat blijft omsluierd."
„Ja," vervolgde hij, „net zooals je menschen hebt met een sfeer en zonder. Wat ze zijn, dat zweeft om hen. Het is de geur van hun Ik. Het is niet iets, dat ze doen, het komt hun ziel uitgeademd, zou je zeggen."



65
„And words like Nature half réveal and half cónceal the soul within."* „Ja, dat is het," antwoordde hij, zich verrast naar Heleen om-
koerend. „Daarom is ons land ook zoo arm aan landschappen met passie.
Natuurlijk, hartstocht staat brutaal, open voor je met felle oogen'
daar brandt de ziel in. Die zijn in Italië onder de schroeiende zon." „En ik vind het hier dan geweldig somber," kwam Kitty er tusschen,
rillend onder de stemming van heidebarheid, die over haar was
gekomen.
„We zouden immers ook naar het Slangenbosch gaan," herinnerde Tine, meteen opstaand, 't Was waar. Heleen trok zich met moeite los van het vergezicht. Lemkema bleef ook nog één seconde dralen en sloeg een laatsten gulzigen bhk de vlakte over. „O," barstte het met hartstocht uit hem los, „als je dat toch in je vingers hebt, om het te kunnen geven!"
„Hèb jij nooit geschilderd?"
„Geprobeerd wel, maar ik ben stom op dat punt. Het zegt niks, wat ik neerklad, totaal niks. Niemand kan dat hatelijker zien dan ik zelf, omdat ik weet, wat ik zeggen wil. Ik heb alleen maar het zien en ik kan ook wel uitmaken, of een ander het goed doet, maar... ik kan het niet."
Heleen voelde, dat dit een hevige begeerte was in zijn bestaan. Stil stond ze naast hem, de anderen waren een pas of wat van hen af. Alleen de woorden, die hij zoo snelraak van zich had geklankt, waarden om hen. '
„Ja," zei ze met de „donkere" stem, „wat zijn er een dingen, die je alleen kent door het gemis. Je kunt soms zoo snakken naar wat niet als positief vermogen in je is. Alleen negatief..."
„Gebrekkige wezens, wij menschen..." Peinzend keek hij de vlakte in, „of...?"
Heleen volgde onbewust zijn blik naar den gezichteinder... Of naar... zijn eigen leven? Kende hij dat ook? Zoo snakken om jezelf te heffen uit je eigen kleinheid tot volkomen mensch, tot den menschKoning ?
„En toch," zei hij met weer doorlichtende blijmoedigheid, „toch....
„Ik ben een God in 't diepst van mtjn gedachten, en zit in 't binnenst van mijn ziel ten troon over nrrjzelf en 't al, naar ryksgeboón van eigen strijd en zege, uit eigen krachten.—"
„In liefde bloeyende."
g



66
„Ja, dat voel je ook, een God, een Vorst ben je. Moest je wezen..." zei ze. En toen met een lachje weer luchtig: „O, wat'is het goed, dat we op de hei zijn." Het was of het redeneeren met hem haar de ruimte was van natuur, waarnaar je zoo snakken kunt in zwoelheete menschenvolte. „Als Grootmoeder dat eens hoorde. En nooit voel je dat „God zijn" zoo hevig waar, als wanneer ze het je willen ontnemen. Als je dag in, dag uit „des menschen doemwaardigheid en des menschen onmachtigheid" hoort verkondigen... 't Is trouwens net, alsof die verdoemenis een lievelingsidee van sommigen is. „Er is memand, die goed doet, ook niet tot één toe. Niemand, die God zoekt", beweren ze dan ..."
„Een pessimistische theorie... 't Is waarlik al miserabel genoeg in dit ondermaansche, laten we het niet hopeloos maken ook. Al wie het Goede zoekt, zoekt toch God. En al zoekend word je pas „de God in het binnenst van je gedachten". Als je de moeite er maar voor over hebt om te strijden, maar dat is het, de meeste menschen streven er niet eens naar hun God in hun ziel ten troon te zetten. In ieder mensch is toch de trek tot het Goede ingeschapen. Ieder mensch heeft een Beter-lk..."
„Ja," zei Heleen zwaarmoedig, „als we onszelf maar niet zoo in den weg stonden met onszelf."
Het fijne lachje speelde weer in de rimpeltjes, die zijn ooghoek uitstraalden.
„Das ist der Kampf ums Dasein," zei hij pittig.
Met een plotselingen oversprong vroeg ze: „Heb je nou „Also sprach Zarathustra" al voor me uit Leiden laten komen?"
„Het ligt al bij Memke thuis voor je klaar."
Memke en Nietzsche Dat was bij Memke toch ook contrabande
in huis. En onwillekeurig zette ze mevrouw Dussard naast haar grootmoeder. „Wat is het toch vreemd," dacht ze toen overluid tot hem, „dat godsdienst bij de een zoo heel iets anders uitwerkt dan bij de ander. Denk nou 's mevrouw Dussard en mijn grootmoeder."
„Godsdienst groeft de karakters scherper in, geloof ik. Eén, die neiging heeft tot dwepen, wordt fanatiek in het geloof en karakters als Memke worden er nog zachter door." Achter zijn woorden lag zijn knuffelende genegenheid voor dat Memkeskarakter.
„En wat kun je in sommige menschen het geloof liefhebben," zei ze uit eigen diepe ervaring met een gedachte aan Kitty. Hij zag haar aan met een warmen blik van elkaar te begrijpen.



67
Nog stonden ze op den heuveltop, met de wijde eenzaamheid voor hen 'en stilte om hen heen. Doordat haar oog weer zag naar de dingen, maakte haar denken een cirkelgang. „Maar het zien alleen maakt ook rijker, het is toch Schoonheid vinden," zei ze, terugkomend op zijn eerste woorden.
Hij gaf geen onmiddellijk antwoord, ze stapten heen, de anderen opzij, hun beider gedachten nog ineengehaakt.
Het werd een verre tocht, de afstand van een hoogte af gemeten, had hen bedrogen. „Br. heb eigenlijk geweldigen dorst," verklaarde Tine.
„Daar ginds is een boerderijtje, laten we daar gaan drinken."
„De boerenputten in deze streek zijn nog al eens ongenietelijk, hoor, ik ken ze," zei Max, „hij kan wel melk geven."
Toen ze dichter bijkwamen, zagen ze verrast kersen aan den boom naast het huis.
„Hè ja, dje moeten we hebben." Heleen stapte al dwars af het erfje op, Lemkema volgde.
„We hoeven er toch niet met z'n allen in," oordeelde Max, „ga jullie maar, Wij zullen de zaak aan jullie toevertrouwen. Ik heb geen handelsgeest."
„Breng er vooral véél mee," riep Kitty hen nog achterna.
Ze vonden de deur open en meteen keken ze vrij in de boerenkeuken vol gedempt hcht. Het was de tijd van vesperbrood en bij de blankhouten klaptafel zat een jonge boer, met het zand nog aan zijn handen gedroogd, van een snee bruin brood te buten.
„Goeien middag. Je hebt daar zoo'n mooien boom met kersen staan, daar moest je er ons wat van verkoopen. We zijn op de wandeling en hebben dorst gekregen."
„'t Is er breuiïg genog veur. Maor de kersen, h' jao, doar heb ik gin zegg'n an," zei de man met een ondeugend lachje.
„Zoo? Ben je de boer zelf niet?"
„Oi ik den boer zuU'n nich sin?" vroeg hij ondeugend.
„Maar de baas misschien niet," plaagde Lemkema.
„Nou, Mieneèr kon 't wal wét'n."
Toen keerde hy zich op den stoel half om naar het achtereind van de groote keuken, dat in half duister verdoezeld lag. „Bendiene ..."
Uit den hauwen schemer dook Bendiene op, een jonge vrouw met stroogeel Germanenhaar, van zonnebrand bruin doorstreept. Het gezicht, en het stuk borst, dat bloot lag tusschen den roodbonten puntdoek, was vergeeld en besproet van het weer. Zoo bleef ze stü staan,



68
gromde zoo wat van „g'n dag sa'm", was alleen maar overeind gekomen onder den breeden schouwkap en de hand had'ze nog aan den ketting, waaraan de ketel hing boven in asch smeulend hout „Heste 't eheurd?" vroeg de man.
„De kers'n? 'tls om 't plukk'n," stribbelde ze tegen met boerenontoeschietelijkheid om buiten de markt te verkoopen.
„We behoeven ze niet allemaal te hebben," drong Lemkema nog eens. „Het is maar voor den dorst."
„Nou, ie mut 't maer zegg'n," Bendiene tegen haar man.
„De kers'n? Nee Bendiene, da's 't werk van de vrouwleur, daor doet wie manleur nich met," plaagde hij.
„Umda'j oe bie de neuze loat nèm'n," zij nu lachend terug.
„Dat doen wij niet, iemand beet nemen," bemiddelde Lemkema vroohjk.
Bendiene keek leutig van Lemkema naar Heleen, toen nog eens naar haar man, klosklompte over den estrikken vloer de keuken door, greep een mand van een haak, pootte die met beslistheid voor den man op tafel en zei toen: „'t Mut dan maer."
Hij stond onmiddellijk op en ging aan het plukken.
„Als de juffer en Mieneèr zitt'n wilt," bood Bendiene aan en sleepte twee stoelen by. Heleen nam de keuken op, alles in echt boersch type, rood steenen vloer met van den klomp gevallen plakken modder, hoog-recht gerugde stoelen, witte kalkmuren en in trotsche praal met zichzelf een spiegelend buikkabinet op beun.
„Wat heb je daar een prachtig kabinet," bewonderde Heleen.
„Mien broedskamnet," verklaarde Bendiene met stamtrots en scharrelde door met zwart beroet pannengedoe by het vuur.
„Slaapt je kleine?" Lemkema keek naar de wieg in den hoek onder het raam.
„Nou, gelukkig wal, want asse wakker is, dan kanne der wat van," mopperde ze innig voldaan, „'t Is nen weulwater."
Het begon al te krikken onder den groen wollen overhang. De boer kwam binnengeklost op zijn klompen. „Non, as 't zoo kan?" vroeg hij, Lemkema en Heleen de mand voorhoudend. Meteen blèrde het kind in de wieg geweldig hoog op.
„Dat heb ie edoan," verweet Bendiene hem schelmsch. „Hie hef oe eheurd. Hie hef 'n geheur as nen waakhoend, Mieneèr." En toen naar de wieg: „Non, non, geduld maer."
„Doê doe de kersen maer, ik zal den jong'n wal nèm'n." De boer



69
sloeg het dik saaien kleed op en heesch uit de diepe spelonk achter het dikke kussen een plompgezonden jongen van gauw een jaar, heelemaal in donker wollen kleertjes, de beentjes in prikkige sajetten kousen met er aan vastgebonden klompjes. Zijn ronde oogen vol tranen glansden in lach zijn vader tegen.
„Ie schreeuwerd! Zo'n bleèrsik!" liefkoosde de boer en zette met een tü van zijn gespierde armen het vleeschvrachtje de lucht in, gooide het los omhoog en greep het weer op zijn handen.
„Ie brèkt 'em nog. Jan dan toch I" stribbelde Bendiene bezorgd tegen. „Doet 'm non mie maer."
„Nem ne maer," plaagde hij, den gierenden jongen hoog boven haar reikende armen opstekend en toen met een snellen draai er onder wegduikend.
„Toe non Jan, ie maakt 'm nog 'n oengeluk. Pas op toch!"
„Hie brek zoo gauw nich, 't is ne zon van siene moe'r." Meteen gaf hij een kneep in het harde vleesch van haar blooten arm.
„Ie mossen oe scham'n," bromde ze tegen en keek hem aan, het heele sproetige gezicht vol liefdesschik.
Heleen en Lemkema stonden beiden naar het gekkernijtjes maken te kijken. En plotseling trilde in ontroering in haar op, wat zij bij Ellen Key gevonden had: „De man is een helft, de vrouw is een helft, Vader èn Moeder mèt hun kind zijn te zamen -de geheele m e n s c h."
En toen...
Ze keek op en öf op hetzelfde moment hij de oogen opsloeg door toeval, öf... dat één geheimzinnig ineensluiten van verborgen krachten, beiden dreef... ? Haar bhk trof hem recht in het oog. Ze ontstelde, want hadden ze niet beiden naar het Geluk gekeken? En hij hield haar blik vast in den zijnen, als een hand, die je niet laat gaan uit zacht liefkoozenden druk.
O, wat was het, wat was het... ? Wat ontroerde haar innerlijk, niet als schrik, maar zacht warm. Het ging zoo diep, tot het verborgene van 't hart, één machtige trilling van iets nieuws. Iets, nog nooit gekend, en waarvoor geen woord was... een opengaan van nooit ontknopte bloemen, diep, diep in 't hart. Ontwaken tot weten van haarzelf en hèm... haarzelf en hem alleen.
Nog nimmer had eenig menschenhart haar aangezien met dien bhk en nog nimmer had ze verstaan. Was 't een vragen? Een verlangen? Een vragen van zijn hart, of zij het geven kön, zij? Aan



70
hèm? Geven wilde... Het geluk van een „geheel mensch" te zijn?
... En o, dat onstuimig kloppende iets in haar, dat met eiken klop riep: Ja, ja, ja... Dat niet dacht, niet wist, niet overwoog, niet
kende, alleen maar klopte: Ja, ja, ja Ze kon het niet uithouden,
want 't ving te schreien aan binnen in haar van Geluk, van ontroering over 't Nieuwe.
Ze sloeg de oogen neer... • Zoo stonden ze zwijgend.
„Kom," sprak zij toen, „we moeten gaan." „Ja..., we moeten gaan ..."
Bendiene dauwelde nog met den jongen. „Toe dan, help de juffer non," dreef ze den man van zich af.
Ze kregen de kersen in een papieren zak, betaalden, dat Bendiene grapte: „Oens 't vel over d' oor'n hal'n, dat doe'j nich."
In stevigen stap liepen ze op. Aan beide kanten van den weg stond hoogopgaand gewas, 't Was ai groen aan weerszijden; en op den bodem, heel den weg over, voor hen uit, ook groen gras. En zij beiden alleen gaande door de eenzaamheidsstilte, die gezonken lag tusschen de hooge struikhagen aan weerszijden.
De anderen hadden gerust, ze zagen ze onverwacht, toen ze een bocht omgingen, op een walletje zitten.
„Daar zhn ze," zei Lemkema. Dit was het eerste woord, dat tusschen hen viel. Heleen schrikte er van op.
„Goede buit," antwoordde Heleen op aller vragende blikken. Begeerig spiedden ze van hun hoogtetje af neer in den zak, dien Lemkema hun open voorhield. Hij deelde ze uit.
„Jullie bent goed geslaagd."
„Of we:.. En 't was er zoo aardig, niet Heleen?"
„Ja," zei ze. Een angst overviel haar, dat hij vertehen ging. Ze bleef staan.
„Moet jij niet zitten?" vroeg Tine met een noodend gebaar naar hun gras-canapeetje.
„We hebben daar gerust." Ze zou het niet kunnen, tegen hem over zitten en de anderen er omheen. Kon ze maar wegkomen, van allen af. Alleen met zichzelf zijn en meenemen de vraag van zijn hart. Een langen eenzamen weg, zooals ze zooeven gegaan waren, waar niemand liep, waar alleen was de stilte verscholen in groen. En dan denken en weten hèm en zichzelf, het Geluk, 't Geluk...



71
"Weten en zien, want de wereld was nieuw en zijzelf was nieuw, de wolken, de boomen, de zang van het bosch, 't insecten-gegons, het gras onder haar voet, ze moest zien, zien... want ontwaakt was ze. Had ze nog nooit gezien, altijd geslapen? Want nu pas was ze ontwaakt, zooals Adam ontwaakte met den eersten ademtocht, vindend zichzelf en de schepping, een ontwaken tot ongeweten Leven...
„Ja, 't was er bijzonder aardig," hij weer.
O, daar begon hij opnieuw, hij wilde vertellen...
„Zoo'n echt oude boerderij, nog met een schouw, een gesteven valletje en een rij borden er omheen. Nog een vuurplaat met aschkolk on vuur van talhouten. Zoo'n prachtig beroete ketel..."
O, van al die dingen mocht hij gerust vertehen. „En wat een ingezellige klaptafel," vulde ze zelf aan. „Alles zoo ruw in gebruik van den arbeid en zoo frisch zindelijk."
„Alles is zoo brutaal echt by die menschen. Bij ons is alles met een sausje van beschaving besmeerd. Voor de güjïgheid.. I Zooals die boer van zijn boterham zat te bijten. Je beet gerust mee... En dan Bendiene..."
O, nou begon hij tóch van de menschen. Zou hij het kunnen vertellen? In woorden zoo maar aan de anderen overreiken, wat ze hadden gezien, zooals' hij de meegebrachte kersen rondgaf ? Was het dan voor hem niet dat geweest, wat het voor haar was? Ze stond dicht naast hem, keek niet op, en speelde met den schoenneus door de grashalmen. Bevend hoorde ze de woorden komen. Ging hh" het haar ontnemen door het aan allen te geven? Hij vertelde verder van Bendiene, van haar verbrand haar en verbrande armen, van de wieg met de vracht van veêren beddegoed, van den jongen... maar, nee, het Geluk raakte hij niet aan.
Na het kersen eten wandelden ze weer heen, het oude clubje van vijf.



vn.
Toen Heleen en Kitty uit Eerten thuiskwamen, vonden ze groote dingen geschied. Hage was er geweest.
„Ha...ge? Hier geweest? In huis?" Kitty stond met brandgloed in wangen en oogen.
„Ja, kind, en we hebben alles besproken. Hij gaf geheel toe, dat een pubheke verloving nou niet kon doorgaan. En nou hebben we overlegd" — er was iets bedremmelds over mijnheer Heyendaal, alsof hij zich van een bekentenis moest ontdoen — „ja, om nou nog een heel jaar te wachten en niks van elkaar te hooren... dat gaat ook niet... en, Moeder en ik meenden, dat je hem dan maar eens schrijven moest. En als hij wil, hij jou." En toen ineens in zijn beslistheid van zakenman weer veilig: „Maar geen geregelde briefwisseling. Zoo'n geheim engagement waar de heele wereld over mompelt, daar heb ik een hekel aan."
Kitty stoof hem om den hals. „O, Vadertje, wat maakt u me gelukkig. Dank u wel." Toen fluisterde ze nog iets in zijn oor.
„Ja, ja, het moet maar zoo," bromde hij haar een beetje van zich, scharrelde van haar los en draaide zich om.
„Wat? Vader...?" vroeg Heleen zich verbaasd af. Er leek wel één van Kitty's vele tranen in zijn baard te zijn gevallen.
Het tweede feit was een brief van den directeur-generaal. Overplaatsing naar het grootste hulppostkantoor in Den Haag.
Kitty vond het verrukkelijk. Den Haag? Was er iets heerlijkers? Zee en bosch en duinen en al het genottelijke van een groote stad.
„Och," zei Mevrouw berustend, toen Heleen vroeg, wat zij er van vond, „we hadden hier zoo'n gezelhg leven, zoo huiselijk. In een groote stad leeft het zoo druk, maar... het is een mooie bevordering, we moeten er dankbaar mee zijn."
Heleen voelde een plotsehng medehjden met haar; Moeder was geen mensch voor een weeldestad. Uitgaan, toilet maken, inkoopen



73
doen in winkels, waar ieder dezelfde gehuurde gedienstigheid vond, 't was niets voor Moeder. Hier hadden ze enkele vertrouwde vrienden, in een groote stad moest je er veel kennissen „op na houden". Heleen voelde daar iets van mee. Gesnakt had ze vaak naar goede lezingen, bibliotheken, musea van kunst... Dien rijkdom zou ze nu bezitten, maar... de rust van het kleine stadje moest ze prijsgeven. En voor haar werk was rust noodig.
En dan... Enkele dagen voor hun grooten optrek wandeldeze den stillen stadssingel om, alleen. Aan den overkant van het onbewogen staande water lag het witte villahuisje van mevrouw Dussard. „Memke", kwam het in haar op van den avond, dat hij haar zoo genoemd had. Wat kwam het blij uit tegen het geboomte, middenpunt van zijn omgeving, op een hoogtetje van den ouden stadswal. Het stond nu leeg, natuurlijk. Tot November hadden ze in Eerten gehuurd, een half jaar. Max was daar nog. Lemkema soms ook, soms in Leiden, had Mevrouw geschreven. Vreemd, dat dat huis nu heelemaal stil was van binnen, dood in het hart. Je kon er van buiten niets van zien. Net als anders zag het er uit, de ramen met iets wittigs van gordijnen er voor, want aan dezen kant waren geen zonneblinden. En als het van binnen weer begon te leven..., dan waren zij weg. Dan stond hun huis onbewoond, te huur, of misschien al andere menschen er in bij de schaarschte van woningen...
Eindelijk, eindelijk zat ze weer met de oude, vertrouwde schriften voor zich. Blank papier en de zuivere fijne blauwlijning, die wachtte op het leven, dat zij er over uit zou gieten, 't Was voor het eerst na het logeeren in Eerten. In de nieuwe kamer van het Haagsche huis, toch gelukkig een eigen kamer, voor zich alleen. Dat moest ze hebben., Een plek waar ze al het andere buiten kon bannen en zich zelf vinden.
Naast het nieuwe werkschrift lag het oude versleten kaftje met snippers en blaadjes, haastig uitgezaaide gedachten. De kamer was nhmer, had een andere rangschikking van meubels gevraagd en als ze denkend opstaarde van het papier, dan zonk haar blik niet meer in de ruimte van het stille plein, zooals in Noorderdam. Alles was anders en nieuw, maar... de losse blaadjes, die waren eigen-oud Al het omgevende het ze los, en boog zich diep voorover over de velletjes.
Eerst alles nalezen 1 Zoo groeide tot één samen, wat geschreven



74
stond en wat in haar lag met ongevormde woorden. Heele stukken van den roman stonden als gebeeldhouwd voor haar. Ze staarde ze aan... en... Het Leven ontstak er in.
Met een vluggen streek vloog de I boven het eerste blanke blad. Titel kwam later wel. Den aanvang wist ze sedert maanden zoo scherp, dat ze niet eens noodig had gevonden, dien met woorden voor zichzelf te merken. Als een pianist zijn eerste akkoorden, zoo 6loeg ze de zinnen aan. Ze stonden. En het was goed. Daarna schreef ze een poosje rustig voort, zooals het vloeide. Intusschen gloeide in haar het vuur aan. Het sloeg uit al hooger en feller, het lichtte al helderder. Ze omarmde ze allen weer, de menschen, de voor maanden geborenen, de helden van haar boek. Wat waren ze Mènsch! Heerlijk Mensch 1 Wat leefden ze. Ze trilden van leven. Doen moesten ze iets, handelen uit den drang in hun binnenste. Ze gingen hun levensweg op, zelf hun geschiedenis maken... Daar was hij weer, de jonge man met zijn dorst naar recht en vrijheid, met zijn trots om zelf mensch te willen zijn en daar was ook de bezadigde vader, vastgekleefd in bekrompenheid en versleten theorieën. Even het ze de pen in rust. Want... wat zag ze daar? Bij die Twee, nu op den achtergrond nog, maar tot hen naderend al...? Een zachte... een vrouw...? Geen romantische sfeer was om haar. Geen jonge vrouw was ze:.. nee, nee, nu zag ze het. Die Zachte, was Moeder, moeder van den Trotsche. Aanstonds zou ze komen tot „de Twee" en in haar zouden ze voelen, dat ze toch waren vader... en zoon. Dat ze beiden het goede zochten.
En toen grepen machtige vleugels Heleen mee en zetten haar verderop in het leven van „die Twee" weer neer. In een kamer stond ze, waar droef gedempte stilte hing. Menschen zaten er, maar zonder bedrijvigheid. Ze kende ze, want, ja, dat was de vader, die daar, met het hoofd gehangen in de hand en de doffe gedachtelooze oogen. Meer waren er. Een heel gezin bijeen. Ook de jonge Trotsche was er. Een eindje van de anderen af zat hij, scheef op een stoel gezonken, de handen om de leuning gekrampt, het gezicht voor allen verborgen naar den muur. Maar... de Zachte? Waar was ze? O, de droeve stilte over allen, omdat de Zachte er niet meer was... 'tWas de avond na de begrafenis.
Opeens barstte een snik door het zwijgen, het was een van de jongeren, een kind nog. „Moeder was altijd thuis, als je uit school kwam en als je nou uit school komt, is Moeder er niet meer."



75
„En Moeder lei ons altijd de sommen uit. Ik begrijp het niet als Meester het doet, maar Moeder doet het zoo anders, dan begrijp ik het wel.. ."
„Ja... wat moet er nog van ons worden zonder haar..." kwam het gesmoord van den vader. Ze zaten allen bijeen, maar het verband uit hun gezin was weg. Elk voelde zijn eigen gemis.
„En Moeder begreep je altijd."
„Moeder wist alles..."
Al* om lichamelijke pijn te beheerschen, klemde de Trotsche zijn vingers om het hout van den stoelrug en toen ineens sprong hij op. „Hoe kun jullie probeeren te zeggen, hoe Moeder was. Moeder was Moeder." Met een bruusken omgooi van de schouders was hij de kamer uit en alleen.
Heleen zag het alles in scène voor zich leven. O, haar hart jubelde en schreide van hefde om die twee. Eens moesten ze weer tot elkaar komen, elkaar verstaan, het hart van den vader en den zoon...
In glorie wist ze het en zag ze het met zienersoog. En het was weer als altijd, wanneer ze geraakte in hevigen scheppingsdrang, het teven zwol in haar aan, het spande in zijn bron, het werd te veel, te machtig, het moest er uit, zich overstorten... Het jubelde in haar over die levensovermaat, over de nieuw geborene, over het nieuw afgegeven Leven, van weelde, van geluk. Naar iemand toe moest haar haar jubel. Voor iemand neerzetten als een vreugdeoffer moest ze dat nieuw geborene; onder blij vragend opzien bracht ze het aan...
Ja, daar was als vroeger, dat vage, een Iets, een Iemand, haar Ideaal, haar Tweede Ik, veraf en... o, plotseling kwam het nader, als een verschijning. Ze zag... Nog nooit had ze geweten, wat het was, die dienst van Het Ongekende..., maar nu... Tot handreikens toe was het neergedaald, héél dicht bij, om te aanvaarden haar liefdeoffer. Het was...
Als in schrik sloeg ze de handen voor het gezicht, perste ze tegen de oogen. Heel, heel diep zonk ze voorover en toen jubelde ze haar eigen hart de bekentenis toe: „Ik heb hem... hef, ik heb hèm hef." En ze zag nog, het was hij. Hij ... Lemkema...
Kitty gaf zich aan het Haagsche leven en het inkomen in nieuwen kring was voor haar altijd een zegetocht, 't Werd een wedijver om haar op de thee te krijgen en „intiem" met haar te worden. Afgunst



76
en tweespalt dreigde, als de een de ander met Kitty had gezien..., „wandelende nog wel". En Kitty sputterde als altijd haar levensplezier uit over allen, die het begeerden en niet begeerden, hef, omdat zé het was.
„Jij wordt een vergeten burger," waarschuwde ze Heleen, omdat die zich veel opsloot.
„Misschien is dat wel het eenige, dat ik begeer," spotte Heleen in overmoed terug.
„Haha, Leentje, nog al iets voor jou, om graag over het hoofd gezien te worden!"
„Ik word een kluizenaar en niemand is zoo vermaard als een kluizenaar."
„'k Zal wel over je waken," moederde Kitty wijs, en dan maakte zij keur uit den „rompslomp" van kennissen en sleurde haar tegen wil en dank mee bij enkele vrienden in huis.
„Och ja, het was wel goed," wijsgeerde Heleen, ze mocht anders eens te eenzelvig worden, maar met verborgen blijdschap keerde ze altijd terug tot haar kamer. Daar was haar boek. En in het boek alleen had ze hèm.
De gewone jaarlijksche uitnoodiging was gekomen om in Eerten te logeeren, net als verleden jaar in den voorzomer. Dat was toen zoo goed bevallen.
Mevrouw Dussard vonden ze er al. Dadelijk den eersten dag kwam ze de zusjes bij de oude dame verwelkomen. Memke alleen, want Tine kon haar tweede kleintje, van nog geen half jaar, niet aan het meisje toevertrouwen. Er werd terstond een theemiddagje besproken in het nieuwe priëel.
„Hè ja," verklaarde Kit, „we beginnen weer, waar we verleden jaar zijn blijven steken."
„De club is met één vermeerderd," zei Tine, toen ze als tegenbezoek op een morgen bij Memke binnenliepen en er een vreemde vonden. „Bieke Bentink."
Het gaf Heleen even een gewaarwording van iets onprettigs. Als het nu maar weer zoo ongedwongen kon worden als het vorig jaar... „Dag juffrouw Bentink," groette ze, het nieuwe club-element opnemend met den blik. Meteen gleed dat onaangename weg, want voor zich keek ze in een eenvoudig meisjesgezicht, niet mooi en niet bijzonder, maar met het heve, dat zachte bruine oogen over een bleek gezicht



77
kunnen leggen. Iets jonger dan zijzelf leek ze. Een gezellig postuurtje voor huiselijke omgeving.
„Zeg maar gerust Kitty," hoorde Heleen achter zich. „Als we samen tochten zullen maken als verleden jaar — zeg Tien, met den jongen? — dat gaat niet onder gejuffrouw."
„Graag. Veel gezelliger. Ik vind het altijd zoo mal, dat je nieuwe menschen in je kring eerst een poos bejuffrouwen moet en dan eindelijk mag dat dekseltje er af. Dag Kitty dan."
„Br. heet Heleen." Ze voelde dat zelf een beetje als mosterd na den maaltijd komen, maar ze had er zoo gauw niet aan gedacht.
„Vind jullie het niet in-leuk, dat we elkaar hier hebben ontdekt Rieke en wij?"
„Voor mij was het een heerlijkheid," bekende Rieke eenvoudig, „ik had zoo'n behoefte aan menschen nog buiten ons thuis. Bij toeval heb ik u gevonden, hè Mevrouw?"
„En wij jou, Riekske."
„Ja," vulde Tine aan, „kort nadat jullie weg was. Jammer dat het niet een paar weken eerder is geweest..."
„Komt er niets op aan," vond Kit. „Één tocht over de hei, en we zijn met elkaar ingeleefd."
Toen ze een poosje zaten, kwam de hond binnen gedrenteld. Zijn hond, zag Heleen. Het dier schoof zijn kop diep in Memke's schoot.
„Dat is warempeltjes Nox van Lemkema," zei Kit. „Hebt u hem?"
„Ken j'm nog? Hij is nu maar den heelen zomer hier, zijn baas moest veel te veel heen en weer reizen. En jij bent een trouw beest, jij." Ze aaide den kop op haar schoot en onwillekeurig moest Heleen zien naar dien breeden schedel met de witte vlek en de zijïg behaarde flapooren, en in de lichte, heldere oogen. Het was, of ze daar iets vinden zou. Dat beest was het heele jaar met hem doorgegaan, wist alles en zou het zijn hondenleven lang achter zijn stommen bek bewaren. „Zou je baas nog komen?" vroeg ze aan die oogen. Aan menschen kon je dat niet vragen. Nox keek haar ook aan onder de aanraking van haar blik.
Niets dan de slimmigheid van alles te weten en nooit iets te zeggen, was in die bruine ronde kijkers, zoo licht in de iris, alsof er vocht in trilde.
Een paar dagen daarna zag ze hem zelf voorbijkomen met Max; haar zagen ze niet, ze was in den tuin. Hij was er dus. „Ga je van middag mee naar Mevrouwtje?" vroeg Kitty met de grootste argeloosheid.



78
„Van middag maar niet," schoof ze af in een verlegenheid, die haar innerhjk verwarde. Hij was er, hij was er, ze köri hem ontmoeten. Een zachte koestering was die gedachte, want als hij er eens niet was? Zou ze hem dan ooit weer zien? En toch... „Laten we van middag nog maar eens met ons beitjes gaan wandelen, als vroeger, dat wa3 zoo heerlijk kalm."
Altijd uitvluchten zoeken kon niet en als ze 's avonds in donker wakker lag, dan gingen gedachten naar hem op, dan leefde ze dicht bij de Vraag, die zijn oogen haar hadden gedaan en dan wist zij het komende, het Geluk. Maar als ze gaan moest... dan ontroerde ze, waarom wist ze met, ze voelde alleen, dat ze niet gaan kon en vóór hem staan met de anderen om hen heen. En... zoo heel in het verborgen had ze gehoopt, dat hij zou komen.
Hij was er, vlak bij. Ze had zijn stevige gestalte gezien en even in vluggen blik ook het fljn geestig profiel. Het stond in haar ingesneden. Naar dat haar ingescherpt beeld keerde zich haar oog binnenwaarts, maar voor hem staan... ? Kwam hij maar, kwam hij...
Ze moesten wel eens gaan... en toen ze naast Kitty den voet zette op het pad naar hun huis, had ze wel willen keeren en zich wegstoppen. Daar kroop het weer op in haar keel, benauwdheid, die ze voor een heel zaaltje vol kennissen by een publieke voordracht niet had gekend. Dezelfde verlegenheid, die haar ook al overvallen was op de stoep van Mevrouw» villaatje in Noorderdam. Omkeeren en terughollen en dan... ? Dan zou hy wel eenmaal komen tot haar. Al duurde het nog weer een jaar, hy zou haar weten te vinden. En als hij haar gevonden had, dan, dan zou ze hem het antwoord geven op de vraag. Het bonsde in haar al zwaarder, als met een te groot hart. Om haar keel toeschroeyen ging die beklemming. Elke voetstap was een pas nader tot het huis, tot hèm...
Den heelen winter had ze gewerkt voor hém. Andere menschen droegen een boek op aan iemand, dien ze eerden. „Aan...", stond er dan op een extra bladzy vóór het titelblad. Bij elke gedachte, by eiken zin, by elk woord moest zij wel schrijven: „Aan hèm, aan hèm." Regelrecht was alles gegaan tot hem, uit het hart op tot hem. Voor hem had ze zich geopend, heelemaal, wyd open en het beste, innigste van haar wezen, dat niemand kende, hèm toegestoken. Ze wist het, had het geweten vóór ze hem kende, éénmaal zou hy komen en het ontdekken als zyn schat. En dan zou ze zeggen, dat ze het hem lang al gegeven had. Dan zouden ze er over praten.



79
Maar nu voor hem komen, zoo gladjes gewoon, tusschen de anderen in en zelf het weten, dat ze zich gegeven had... Terug wilde ze, terug... Ze zou gekke dingen zeggen, de angst joeg haar gedachten in dwarrehng op, ze zou onhandig zwijgen, of... Ze wist het niet, maar ze voelde zich hulpeloos, zwak. Kwam hij maar, kwam hij. Zij wilde terug. Maar ze waren voor het tuinhekje bij mevrouw Dussard. Tine's kinderwagen stond buiten in de schaduw voor het huis.
„Even zien," zei Kit en snoepte een kijkje van het slapende kopje onder de kap.
„Zoo, zrjn jullie er ook weer," groette Lemkema vroolijk en even voelde Heleen den druk van zijn eigenaardige hand, zacht en toch met stevig gebeente er in, heel vast om haar vingers. „Gezellig," praatte hij door. „Als we nou net zulk mooi weer hebben als verleden jaar...!"
„Dat was ook bijzonder," roemde Kitty, „wat hebben we toch genoten."
„En we hebben weer een nieuwen tocht ontdekt," kwam Tine er bij in. „Niet Rieke, zoo'n beeldige holle weg?"
„O, beeldig 1 Bij zonsondergang moeten we er weer heen, die schuine stralen tusschen de berkenstammen door, wat was dat mooi hè?"
„Spreek dan dadelijk af, wanneer," raadde Mevrouw aan.
„Gaat u dan ook mee, Memke?" vroeg Lemkema en het was weer dat aardig liefkoozende van den jongkrachtigen man voor de oude fijne vrouw, dat Heleen zoo in hem kende. Hij speelde altijd „Memke" met haar.
„Zoo'n oud menschje bij al die jonge beenen?" zij er tegen in.
„Och, Memke, als u moe wordt, nemen we u op den hakkepak, wat weegt nou zoo'n zweefmenschje als u." Meteen stond hij achter haar, zette haar zijn handen onder de oksels en lichtte haar even boven den grond.
„Jij mallerd! Ik ga vast niet mee met oplichters," besliste ze lachend, „zulke machten, daar geef ik me nooit aan over."
Wat was hij toch weer kinderlijk gelukkig bij Memke te zijn. Ze kende hem zoo, ze wist, dat ze hem doorproefde. Hij had een groote behoefte aan hefde en wie mocht hem die geven, zoo openlijk als Memke. Van wie had hij ze ontvangen in zijn kaal familieloos leven als van Memke? O, als hij eens wist van de schatten, die ze dezen winter voor hem had neergestort. En wat dekte al dat johg doen haar verlegenheid. Ze praatte met Max en intusschen hoorde ze hèm aldoor met de anderen, Rieke en Kitty. Het viel alles mee, en niemand, ook



80
roj niet, kon iets vermoeden. Met opgewekte stem redeneerde ze tegen Max op over een stuk in het laatste Kunstnummer.
Ze maakten den tocht, maar Memke had er op gestaan by de kinderen thuis te bhjven, omdat Tine. anders niet meekon. Daarom konden ze van de gebaande wegen af, dwars over heuvels en hei. Ze vonden een diep geutje tusschen twee naast elkaar loopende heuvelruggen in. Alleen op een rytje achter elkaar konden ze er door. Het gesprek brak Naast hen aan beide kanten gingen de dicht begroeide schuinten hoog op. Zoo hepen ze elk in eigen gedachten en naast hen leefde de stilte in het zonnig gebosch van insectengegons.
Plotseling gooide een boos harde roep die trillende stilte stuk. Van achter het dichte geboomte: „Toe dan, kopstuk."
Ze luisterden allen. Klets, klets, een zweep op den rug van een beest. Van den linkerkant, waar de wei moest liggen, kwam het geluid.
„Hort," en nog een klets.
Lemkema zette den voet tegen de helling en klauterde op.
„Zeker weer een man, die zijn paard niet voort kan krijgen. Dat was laatst by ons voor de deur ook. Hè, zoo akelig," zei Rieke, nog nagriezelend.
„Nee, ik ga niet mee," stribbelde ze tegen, toen de anderen naast Lemkema opklommen. „Helpen kan ik toch niet."
Toen ze boven waren, kwam zy toch alleen nagestolperd door de struiken.
Van den top af keken ze nu het heiveld over, dat hun heuvelrug afzoomde. En daar was Ook wel, dicht by, een boer met zyn paard doende. De eenige figuren in heel het opene wyde heivlak. Van aUe kanten schroeide de hitte om hen heen.
„Zal je, vervloekte dreinoor!" schold hy en mepte het paard met den zweepstok op het dikke achtervleesch. Meteen een hevige ruk in de teugels. „Hut."
Het dier zette nog één keer weer aan, steunde den kop diep voorover in den toom, zonk met de borst in den riem, de pooten strekten zich, in het mulle zand gezakt. Het perste zich vooruit met geweldig pogen en zij op den heuvel, stonden, alle oogen recht op paard met kar, in spanning, alsof ze met innerhjke krachten meetrokken.
De kar bewoog, even..., schokte vooruit, en toen, met een ruk schoot alles terug, het paard achteruit, bijna tegen het voorbord van de kar aan. De kar terug in den kuil van ingereden wagenspoor.



81
„Zoo'n stommerik," mompelde Lemkema en stapte vastbesloten den heuvel af naar de hei. „Hola! we zullen je helpen," riep hij. „Kom Max." Met een schokje zette de man zich om. Was hij bespied? „Hij is koppig, Meneer," riep hy terug. „Of jy zelf," bromde Heleen binnensmonds.
„Och, het kan niet, dat arme dier," zei Rieke in kinderlijke meewarigheid en onwillekeurig keek ze hulpzoekend Lemkema aan.
Heleen stapte beslist mee achter hem aan. Max? Wat zou hij met zyn doorschijnende handen? Ze voelde haar eigen vrouwenvuistjes vrij wat gespierder.
Van vlak by zagen ze beter de venynigheid van de plek, een diep omgerulde zandlaag, waarin de kar schuin achterover gezonken stond. Het paard zelf op den vlakken weg. Aan alle kanten puilde de plaggen last over den wagen heen.
Van zelf heten ze allen Lemkema voorgaan. Hy keek den voerman recht in de oogen. „Zoo kom je er niet."
„As ie maar wou... Hy kan 'm best."
„Je zit hier in een leehjken put, laten we je nou maar even helpen."
„Nou, as Meneer dat wou doen...," gaf de man toe, geen uitweg ziende.
Lemkema stak zwygend de hand uit naar de teugels. Half in twyfel, of hy ook beleedigd moest wezen, half bang en koest, keek de man hem een oogenblik aan, maar Lemkema hield zyn hand eenvoudig wachtend open.
Toen kreeg luj de teugels. Rustig stapte hy om het paard heen. Het spitste de ooren voor en achter uit, rilde nog in de pooten. Toen gaf Lemkema het een paar zachte klopjes op den vleezigen nek en liet zyn hand met vasten druk er tegen rusten. Heleen zag elk beweginkje van hem gereflecteerd door een eigenaardig doen van het dier. In het luisteren van de ooren, in het kalmer staan, in het opsteken van den kop, in alles was een prettig verwonderd vragen, wat dat nu was, dat met hem gedaan werd. "
„Kom... k'm..., k'm," zei Lemkema, korte halve woordjes. Hoe kon er met mogelijkheid zooveel zin in liggen? Als je overstuur was, moest je daarvan op verhaal komen, onder zoo'n macht, die je helpen zou en waaraan je je zoo maar mocht overgeven.
„Laten we nou 's probeeren."
De voerman snapte het al en zette zyn handen aan het eene achterwiel. Max nam het voorrad. „Nee/ Meneer, daar niet, da' geef niks, van achtere mot je opdouwe," herderde de man.
„In liefde bloeyende." g



82
Heleen pakte het achterrad met een overtuigd: „Dat kan ik wel."
B'n Beetje lichten," vroeg Lemkema. „Kom," zei bü beslist tegen het paard, trok de teugels aan en hield ze strak op tot steun. „Kom." Het dier beproefde nog weer. De volle kracht van haar kort stevigen armbouw zette Heleen aan de velling, heesch gebukt, zooals ze het sjouwerlui wel had zien doen, van onder af het wiel in draai om de as. Allen zetten hun macht er aan, man en paard. De kar wikte. Nog een zet en hij schoot over den kuilrand heen den effen weg op. Lemkema gooide de teugels naar den voerman over.
„Laad hem nou niet weer zou zwaar," gebood hij met een gezag, alsof hij zijn rijksmacht nog maar niet had gebruikt en enkel gewaarschuwd had.
„'k Heb 'm daar niet gelaje, 'k ben der al een heel end mee gekomme. Daarom wist ik ook veuls te goed, as dat ie het best kon. Maar hij het 'm daar late zitte. Zie je Meneer, je geeft je beeste het voer nie voor niks. En goed voer, dat geef ik 'm. Dat komt een beest toe. Maar werke motte ze net zoo goed as ik."
„Ja, maar je zat daar in een leelijk gat. Als je er weer door moet, dan moet je bet met plaggen dicht leggen."
„Is Meneer bij het paardenvolk geweest?" vroeg de man in opwellende nieuwsgierigheid.
„Nou..." zei Lemkema met het fijne lachje, dat zoo veelbeteekenend om zijn oogen kon spelen, „'k zal je maar niet zeggen wat ik ben... Maar leg het een volgenden keer verstandiger aan, anders.. ."
De man keek heel onderdanig en toch nieuwsgierig naar de geheime rechterlijke macht, die schuüde in dat „wat ik ben".
„Nou, goeien dag," zei Lemkema, zich omkeerend naar de anderen.
„Wat heerlijk, dat hij er uit is," kwam Rieke hem tegemoet, het bleek-lieve van haar gezicht warmer door persoonlijke dankbaarheid aan hèm, omdat ze zich gered voelde uit de narigheid dat gemartel aan te moeten zien. „Bi had toch zoo'n angst dat het nooit gelukken zou."
„Hoe is 't mogelijk," viel het van Heieens lippen, maar verdere woorden hield ze in. Van het oogenblik af, dat Lemkema zich er mee had bemoeid, had ze geweten, dat het in orde moest komen, op wat manier ook. „Wij met al onze handen tot hulp," vulde ze aan.
„Zeker bij het paardenvolk geweest," begon Max te dialogiseeren.
„Nee..."
„Wat bent u dan?"



83
, «Literator. Leonardus Lemkema, Literator, met plannen voor journalistiek."
„Hij hield je minstens voor een rechercheur."
„En ik hield hèm voor een stommerik. Eerst laadt hij te zwaar en is dan te koppig om het op te geven."
„En het arme dier werd er maar voor geslagen," zei Rieke. „Je kan wel zien, dat het geen echte boer is hier uit de streek. Die zijn nooit zoo."
„Bij een boer? Daar is een paard lid van het gezin. Wat heb ik in mijn vacanties op en achter de paarden gezeten. Mijn oom wou me eerst nog in den paardenhandel stoppen."
De wandeling was niet ver en met dwars oversteken hadden ze nog een eind gewonnen. Na den hollen weg was het nog geen tijd om naar huis te keeren en ze dwaalden verder. Bij een buiging van het pad stonden ze opeens voor hun oude gehefde heivlakte. De groote hei, die voor deze streek was als de zee, waar het kustland zich omheen voegt. „Hier hebben we verleden jaar gezeten."
„En hier willen we weer zitten," zei Tine.
„Ja, daar op dat plekje. Daar moeten we weer zitten," jubelde Kitty.
In de schaduw van een paar forsch uitgegroeide eikenstruiken, scharrelden ze neer, sommigen lang uit op de veerkrachtige heibezems! Heleen bleef zitten en haar gedachten gleden met den blik mee het eindelooze in. Ja, het was hetzelfde plekje van verleden jaar. Eerst de vlakte. Al maar vlak, vlak, en dan tegen den horizont de rug in den bodem. Een ver torenspitsje prikte er van achter uit op. Dat had ze toen met het sombere weer niet gezien. De hei zag weer even bruin en tot ver naar alle kanten ook weer de onomperkte eenzaamheid, waarin je nietig zelfje weg kon zinken als een gedachte in de eeuwigheid.
Maar nu was het alles om- en doorlaaid van felle zon. De hitte broeide zich vast in het schroeidroge gebezemte en trilde er weer uit op, den strakken hemel tegen. Haar oogen schrijnden tegen die felheid en ze dekte ze met de handen. Zoo bleef ze zitten in haar gehefde houding, de ellebogen op de knieën gepoot.
, „Zeg Lem, nou moest je nog eens verzen opzeggen. Het is hier zoo stil."
Heleen schrok op en toen ze de handen voor het gezicht wegtrok



84
stak haar ineens het hel gele licht in de oogen. Oja... het was nü een dag van zon. Zooals de indruk van wat je zag onder sterk licht, is ingescherpt in je oog, zoo dat je het ziet, lang nadat je je hebt afgekeerd, zoo had zij gezien in de weldadige donkerte achter haar banden de wijdte van hei, den hoogen rug en het torenspitsje. • Maar de vlammende zon was uitgedoofd en ze was blijven staren op de hei van verléden jaar, slapend in de schaduw. Op dezen heuvel hadden ze toen gezeten...
Rieke had het gevraagd. Heden, was ze poëtisch? Heleen verbaasde zich. Literair misschien?
„Hoe kom je daar nou bij?" vroeg hij.
„Ja, toe, doe het nou maar gauw. Hier buiten. Dat zal nog mooier wezen."
Daar weet jullie nog niet van," zei Tine tegen Heleen en Kit. „Dat is iets nieuws in onzen kring. Waardoor? Ik weet het waarlijk met. Zulke dingen komen niet door een iets, maar verleden jaar zijn we ineens dichterlijk geworden."
„Maar elk naar zijn aard," spotte Max, „Lem actief en wij passief.
^Haal het nou maar niet meer op," bromde Lemkema tegen. „Het gedicht hgt immers voor je." En hij wees de verte in. „Lees maar."
„Maar je wil toch wel ?" vroeg Rieke vertrouwend en toen geheimpjes tot Heleen: „O, hij doet het zoo mooi, ik heb nooit van verzen gehouden, maar als hij ze opzegt, dan voel je alles. Heb j« het nooit van hem gehoord?"
»Nee." j
„Toe Lem, doe het nou. Van die stad en die jongen, die over de
gracht loopt te fluiten." „Het begin van „De Mei" bedoel je?" „Ja, van Gorter geloof ik, is 't niet?"
Hij begon, eerst een beetje stroef, omdat hij het vervelend vond. Maar toen bekoorde de zang zelf zijn tegenweer weg. Zijn lenige stem boog en kromp, zette uit, richtte zich, zonk en rees... de regels langs, alles in de gedragen stemming van avondschemer. Tegen het laatst wou de stem niet scheiden, draalde om het hed...
Heleen zat gepakt. Nooit had ze geweten, dat hij dat kon.
„Vind je nou niet, dat hij het verrukkelijk doet?" fluisterde Rieke haar in met roemenden trots op het moois, dat zij had laten kijken.
„Toe, nog een," smeekte ze Lemkema. . Hij liet haar even wachten, zooals je ook wel een kind laat wachten



85
op het ja, dat je zeker geven zult, om nog één tel langer het hunkerend vertrouwen in de oogjes en het opgeheven gezichtje te genieten... „Nog één," gaf hij toe. En meteen:
Tsagh eens een cnape stervensgeern een valsche, vrede, boose deern
Sei totten cnape: „Hael mi terstont dijn moeders herte voor minen hont."
Hi ging en sloech sine moeder doot en vluchtte met dat herte root.
Mer twijl hi loopt, stuict oppen steen en valt, — dat erme herte meteen!
Al botsen op de herte baen,
ving plots dat hert te spreken aen:
Alsof het voor den allereersten keer gezongen werd, nu, op dezen stond geboren werd, en het leven nam met de klanken van zijn mond, zóó kwam het tot Heleen. Het neep haar in 't hart, omdat hij zong van moederhefde. Hij had ze zelf nooit ervaren, alleen er boven op gezien, als op het deel, dat anderen bezaten. Het was of ze zijn leven terug kon overgaan met den bhk, zooals je dat je eigen leven kunt. Altijd was het geweest: goed onder dak gebracht, maar nergens een hart, waarop hij recht had, 't geboorterecht. Maar eens, eens... als hij tot haar kwam, dan zou hij overweldigd staan van het vele, dat zij te geven had. Aan niemand ter wereld had ze alles gegeven, aan niemand ook het innig diepe. Ze had niet als andere meisjes vriendinnen gehad, met wie ze dwéépte. Vriendschap was nooit bij haar geweest als bij anderen een voorloopige vervulling, totdat ze verloofd raakten. Hij was de eerste, de eenige. Niemand had nog iets afgesnoept van wat ze, te geven had. Het lag er alles voor hem, onaangeroerd. Als hij kwam ...
Zoo ging het door haar heen, mee met zijn stem, mee door het leed, waarvoor zij hem troosten zou. Heel de dorre jeugd zou ze hem vergoeden.
„Och jonge, hebs di seer gedaen?"



86
hoorde ze. Het bleef stil. Toen zag ze Rieke's gezicht vol ontroering tot hem opgeheven, met een warmte van deernis in de oogen, de anderen geheel vergetend en alsof zij alleen het had gehoord. „Punctum," pikte Max er achter.
„Jou aap!" beet Kitty naar hem heen en gooide hem een handvol afgestroopt heikruid #over het hoofd. „Hoe kun je dat nou doen?" zei Tine.
„Omdat we daarmee komen in de rechte stemming voor critiek," protste hij.
„Ja, nou critiek," luchtigde Lemkema mee.
„Ik vind, dat je daar heelemaal niet mee in de rechte stemming komt voor critiek," zei Rieke pruüend. „Hoe kun je nou critiek oefenen op iets, als je er den gek mee steekt."
„Er valt eigenlijk niets te critieken. Ik wou dat ik het zoo kon," zei Heleen, alles wat ze gevoeld had met één duw naar binnen stootend. „Maar als je nou critiek wilt... ik heb dien regel „Hi ging en sloegh..." wel eens zoo gehoord." Ze probeerde het te doen. „Nee, ik kan het niet."
„Zóó?" vroeg Lem en beproefde het, elk woord wegend, den éénen regel afzonderlijk. Het bleef zielloos.
„Nee, lang zoo mooi niet," zei Kitty. Heleen vond het zelf ook, had spijt van haar zeggen. „Laat het hever, zooals het was," zei ze.
„Laten we er nou niet meer over praten," bemiddelde Rieke zachtmoedig. „Jullie literaire menschen haalt met je critiek alles neer, of rafelt het uit elkaar en dan heb je het stuk. Het was nou mooi." Weer zag ze naar hem met diezelfde dankbaarheid van haar-aanhem, als toen hij met het paard had geholpen. Er was iets aardigs in haar groote naïeveteit, als van heel jonge kinderen, die alles wat ze mooi vinden, aanvaarden als voor hen alleen gemaakt.
„Grau, theurer Freund," begon Lemkema lachend, „ist alle Theorie, und grün des Lebens goldner Baum."
Rieke zou uit logeeren gaan en vóór dien tijd moest er gepiekniekt worden. Naar een begroeiden heuvel wilden ze gaan, eenzaam in de hei, ver van alle menschengedoe af en ahes-en-ahes zelf meenemen. Tine en Mevrouw wilden beiden thuis bhjven om Zusje, die dan juist haar slaaptijd had.
„Nee," hield Tine vol, „ik ben de moeder en ik bhjf thuis, een mensch z'n lusten, zijn ook z'n lasten. En u gaat mee, hoor Mamaatje!"
„Ja, maar, Tien, hoor nou 's," overreedde Mevrouw goeiig, „jij bent



87
jong en het is net iets voor jou. Het zal mij bepaald te vermoeiend worden."
„O, o, o, Memke," dreigde Lem, „wat worden uw beenen plotseling krachteloos. En ze dribbelen wel den heelen dag heen en weer om ons lekker eten, kopjes thee en alles meer te bezorgen."
„Ja, maar, hoo ... r nou's."
„Hoo... r ü nou 's," begon Kit ook mee. „We moeten daar een beetje een huishoudentje maken, dat gaat toch niet zonder moeder. Al dat jonge onbezonnen volk bij mekaar! Lem en Max zijn mannen, ergo kunnen niets beters doen dan den boel in de war schoppen. Heleen... nou..., die.. ."
„Is in het huishouden mannelijk bekwaam," voltooide Heleen zelf voor Kitty.
„Dem Manne ebenbürtig! dus..." Plagend fluisterde ze er bij: „En zeer geëmancipeerd."
„En ik ben een kind. Dan zouden Rieke en Tine alles moeten doen. Er moet een moeder bij, dat ziet u."
„Tine is toch moeder."
„Maar geen moeder over ons allemaal!"
„Nee, nee, u zit vast," zei Rieke, „Memke moet mee. Toe nou Memke, zeg u nou maar ineens ja, want u moet toch."
Heleen zag haar weer zoo bekoorlijk bedelen, niet als Kitty dat deed, spelend, maar zoo heelemaal onbewust. Ze noemde Mevrouw dus ook Memke.
„Neem Zus dan mee," stelde Max voor.
„Dat is het verstandigste wat jij in weken hebt gezegd," hiepte Kitty lachend. „Zus mee, Tine mee; Mevrouwtje mee. Het is klaar. Hoera!"
Tine zette een bedenkelijk gezicht, maar ze stormden op haar los: „Nou geen bezwaren meer! Broer sjouwden we overal mee."
„O, Broer, die was minstens een half jaar ouder."
„Komt er wat op aan."
„Wat zou ik doen ?" vroeg Tine met een weifelenden blik naar Mevrouw. „Het zal wel gaan, als het goed weer is," bemoedigde die. „Zus, je mag mee," beloofde Kitty boven den wagen.
Memke had alles beredderd en gebrouwen. Een groote kist, trommels en melkbussen werden in het rijtuig geladen.
„Lunch van Couturier," zei Max, met zijn stok op het deksel van de kist timmerend.



88
„Ja, Memke, we moeten maar afwachten, hoe we het bij u zullen hebben," liefkoosde Lemkema op zijn prettige plaagmanier.
„Renommirt gute Küche. Geen nood," riep Kit.
Van den opzet af was het één onafgebroken piekniekstemming. Kitty mikte uit het rijtuig den meedravenden Nox stukjes van een broodje toe, dat ze uit een trommel jgeniefeld had. Zusje kraaide van de algemeene luidruchtigheid. „Ons eerelid," kondigde Max af. De heeren mochten de kist den heuvel opsjouwen, toen hét rijtuig weggereden was naar het naastbijzijnd hotel. Heleen hijgde tusschen twee melkbussen de steilte op. „Manlijk bekwaam," riep Max haar na.
In de kist was een veldkeuken met spirituskoker. Memke wou helpen uitpakken, maar Rieke kwam er tegenop: „Nee, nou moet u eens zitten, u hebt gisteren al zooveel gedaan, wij zullen het nu wel klaarspelen en u kijkt, of het goed gaat."
„Exeunt de mannen," gebood Kitty.
„Daar hoor jh" ook bij, Heleen."
„Natuurlijk. Ik ga al."
Rieke en Kitty bekokkerelden alles. Al heel gauw pluimde een wasemwolkje van den ketel boven de kist uit.
„Jullie bent de zaal voor kunsten en wetenschappen."
„En daar... is de gaarkeuken," kaatste Lemkema terug naar Rieke en Kitty. „Hem de wereld, haar het huis."
„Mij ook de wereld," eischte Heleen.
Het zag er werkelijk uit, nu ze van een afstandje die twee doende zagen, alsof die recht in haar element waren. Het gezellige, dat er kan zhn in het bezig zijn van vrouwen met huiselijk gerief, was zelfs hier onder den open hemel, in het wijde veld tusschen de struiken om haar. Rieke zette kopjes uit op een blad en dekte ze met schoone theedoeken toe. Als een belofte stond het daar.
„t Is net huishoudentje spelen," zei Lem.
Na de koffie wilden ze wandelen. De strijd brak plotseling opnieuw uit. Wie zou bij Zusje blijven? Mevrouw wilde. Tine wilde.
„Nee, Memke moet mee, als één van ons beiden nu eens op Zus paste," stelde Kitty voor.
„Ik wil wel graag," drong Rieke. „Bij ons thuis komen nooit zulke kleintjes en ik vind ze zoo snoezig."
„Of een van die vaders daar. Max! jij!"
En toen om het onmogelijke, dat als er vóór een klein kindje



89
gezorgd moest worden, men haar zou oproepen, kwam Heleen heel gewichtig aan: „Als ik... nou's bleef." ^™
Ze lachten allen mee en vielen in koor in: „Ja, ju!"
„Dat is heüzaam tegen de emancipatie, Leentje."
„Vooruit, jij."
„En als ze dan huilen gaat..." sarde Tine.
„Dan geef ik haar de flesch," antwoordde Heleen, geheel der zake kundig.
„Mag niet voor drie uur."
„Weet je wel, hoe je haar vast moet houden?"'
„Bij het dragen van jonge kinderen," — begon Heleen het lesje op te lepelen, — „dat eigenlijk in het geheel niet behoort te gebeuren en een verfoeielijk misbruik van bakers is — zorge men, dat de rug vlak ligt en ondersteune het hoofdje."
„Ga zitten dan," gebood Tine. „Daar heb je haar," en ze lei de al dommelige Zus voorzichtig in Heieens armen neer.
De anderen gingen. Heleen zag ze na, het bekende clubje en grappig parmantig er tusschen in, heel laag, kleine broer, mee-beenend al. Nox rende uitgelaten af en aan. Zijn baas hield hem met roepjes kort bij. En toen: „Achter, Nox!" Heleen bleef kijken, hoe prachtig het dier onder commando stond. Nox toomde zich in, week terug, schuins achter zijn meester. Telkens wou hij in 'n hondendribbelvaartje doorschieten, maar dan keek hij met een eigenaardig vragen in den snellen ophef van zijn kop, omhoog naar zijn meesters rug, dien hij toch vóór moest laten blijven. In eindelooze herhaling hetzelfde manoeuvertje, bijna voorbij en dan teruggedeinsd, alsof hij met zijn snoet tegen een gespannen touwtje stuitte. Af en toe keek Rieke naar hem om, ze hep naast Lemkema.
„We eischen Zus met ongebroken ledematen van je terug!" riep Tine nog achterom.
Heleen knikte; ze durfde niet te roepen om het kind, want de oogjes knipten weifelend open en dan weer dicht. De anderen waren aan den voet van den heuvel; het heele groepje shngslangde met het paadje de hei over en toen zwenkten ze achter akkermaalshout weg.
Nu was ze alleen gebleven, zij, het enkele plekje van menschelijk leven in de groote verlaten heide. In haar armen rustte het lichte vrachtje, het bijna ingesluimerde kind. De oogleedjes rekten open, een streepje pupü glom er tusschen door, maar meteen zonken ze weer toe en heel het gezichtje sliep mee in zoeten babyslaap. Ze keek op



90
het kopje neer. Wat was zoo'n mondje toch fijn! De vochtige rose lipjes waren half open. Toen volgde ze de bochtjes -en vouwtjes in het kleine oorschelpje. Van alles onbewust lag zoo'n kindje daar nu maai', zoo'n heel klein menschje. Wist niet, dat er naar haar gekeken werd, wist ook niets van de groote hei rondom en dat het ergens anders buiten was dan in den tuin, waar het eiken dag een middagdutje deed. Wist niet, dat het aan een wild-vreemde was toevertrouwd. Het lag maar zoo vol vertrouwen op haar schoot ingeslapen. Het warme lijfje voelde ze tegen zich aan en den druk van het kopje op het dikke van haar arm. Het werd haar warm om het hart, zoo week en lenteluw, een warmte, die ze het kind terug moest geven, waarin ze het beschutten moest, omdat de hei zoo vreeselijk groot was en de wereld zoo onbekend voor dit alles vertrouwende wezentje. Dit oogenblikje was het kindje van haar.
Plotseling brak de warmte door naar alle kanten, in stralenden gloed, in geluk. Die blijde warmte, het geluk trilde heen... heen... naar hèm...
„Leonard..." fluisterde haar mond.
Als gestoken schrikte ze op en lei het kind naast zich neer op dor blad, dat was bijeengewaaid.
Ze voelde haar eigen oogen donker staan en de diepte van haar hart er in open hggen, zoodat ze zelfs in de eenzaamheid van de hei ze toesloot.
Dat hart had geroepen tot hèm... Hij zou komen... ze kon niet lang meer wachten ...
Ze stond op, nam een van de wollen doeken, die Memke mee ingeladen had, spreidde dien uit over een zacht plekje achter een struik. Schroomzacht, aldoor angstig naar de oogjes kijkend, of ze ook openwipten, nam ze Zus op en bracht haar in het nieuwe bedje. Zelf ging ze er naast zitten, wachten op de anderen. Na een poos zag ze ze komen van verre. Verlegen stond ze op, hij kwam ook.
Het was haar een van die oogenblikken, waarin het lichaam je geen veilige hulling meer lijkt voor je geest en alsof je naakt staat met je ziel. Ze ging een paar treden af en aan, plukte blaadjes en nagelde het harde bladvleesch langs de middennerf af. Toen ze vlak bij waren, wandelde ze het heuveltje af, hen tegemoet.
„Waar is m'n kind?" galmde Tine theatraal.
„Daar," wees Heleen.



91
„Och, 't is zonde.. ." „Op den grond, hoe..."
„Nou, waar kan het beter zijn dan op Moeder-Aarde?"
„Je bent er een," verweet Memke lachend.
„Er konden toch allerlei beesten op haar komen."
„Of een arend haar stelen," zei Max.
„Nou, ik vind het wreedaardig 1"
Ze lachten weer allen samen, om de slapende Zus heen staand. Lemkema ook, en plotseling voelde Heleen hun scherts echt en haar eigen lach valsch. Hij meende zeker, dat ze het vervelend had gevonden, zoo lang met het kind te zitten. Ze kon in tranen zijn uitgebarsten. Haar eigen lach was 'n leugen. O, als ze het eens wisten... Ze dachten, dat dat teere niet in haar was. Zij -dolde nooit als Kitty met kinderen, alsof het jonge poesjes waren, grapte alleen met ouderen, om hun geest en echtheid, vertelde hun verhaaltjes. En opeens dorstte het in haar naar sympathie, naar één, die dieper zag, die alles zag. Het zwarte van haar hart, maar ook het warme. O, als hij kwam... dan .zou hij het weten, dan zou hy zeggen, dat hy het wist. Hij wist het ook nu, want toen... in het boerderijtje by Bendine, toen de vraag in zyn oogen stond... er was geen twijfel geweest, alleen maar de vraag, öf ze geven wilde, aan hèm geven wilde, of aan een ander...
„Ben je maar zoo te vondeling gelegd?" beklaagde Rieke en nam Zus zachtjes op. Daar sprongen de oogjes open, het heele gezichtje wrong ineen en het stemmetje schreide zoo heel kleintjes in de onmetetehjkheid van buitenlucht.
„Zie je nou, dat ik het beter met haar voor had?" zei Heleen.
„Ja, nou heb jij haar aan het huilen gemaakt/' verweet Lemkema Rieke, weer tegen haar spelend met een dreigvinger als tegen een kind.
„Stil maar," suste Rieke. „Roeroe, roeroe, roeroe, róe...! Roe-roe, roe-roe...'' Het stemmetje legde zich al weer. Rieke had een aardige manier om zoo'n kleintje te dragen. Zoo'n handigheid, die je onmiddellijk als aangeboren erkent. Kitty, sollend met den beerachtigen jongen, dat waren twee kinderen bij elkaar, maar Rieke was matter en ouder, met het héél kleintje zoo liefjes tegen haar aan gekoesterd, dat was een moedertje.
„Zie je, nou is ze alweer stil." Ze liet Lemkema het kind in haar armen kyken. „Schattig, he ?" zei ze in haar eenvoud er weer heelemaal niet aan denkend, dat jonge mannen den gek steken met de „hontigheid" van baby's.



92
„Snoezig, doddig, poesig, knuffelig," grapte hij.
Heleen kon hem niet in het gezicht zien, Rieke wel, die even kleurde onder zijn blik. Over het kind heen keek ze hem aan' en haar oogen lachten hem de zachtheid toe van haar karakter.
Als hij kwam... dan zou hij zeggen: „Heleen, ik weet alles, wat je hebt verstopt, je hoeft het voor mij niet eens in woorden te geven, als je dat niet kunt, ik weet het... en dan... dan...
Ze waren allen moe van de wandeling en zochten gemakkelijke zitplaatsjes.
Rieke wou thee schenken en Kitty wilde het doen, 't was weer hetzelfde strijdspelletje als van bij Zusje blijven of meewandelen.
„Ik... kan het ook doen," bood Heleen zich aan met een spotlach tegen hen pralend, omdat ze al weer niet op haar rekenden. „Ik heb het zoo lui gehad, mijn beenen kunnen nog."
Het werd zoo en Rieke ging tusschen de anderen in zitten in een holletje van den bodem. Nox scharrelde rond, nog niet uitgebuid van springlust. Opeens stond hy, den kop vooruit, met de oogen in rechte linie de vlakte over spiedend en met zijn neus in de lucht snuffend. Schuin voorover dook hij al op de voorpooten, alsof hij in één vaart door zou schieten, het geroken wild na.
„Die ruikt wat," zei Memke.
Meteen keek Lemkema naar hem om en gebood kortaf: „Hier Nox."
Nox schokte op uit zijn spanning, snufte nog één keertje naar de zoete verleiding, keerde en kwam bij zijn baas. „Ja, koest, hier jongen," zei Lem, hem door het lange haar woelend. „Er zit haast te veel jacht in hem voor zoo'n streek als hier. Je moet geducht op hem letten. HH heeft al wel 's een kip doodgebeten."
„Kijk hem nou eens, dat goeie beest," zei Rieke, „'t is zonde, hij had er zoo'n zin in om een konijn na te vliegen."
„'t Is zonde...," beklaagde Lem haar na.
„Nou ja," zei ze, Je moet toch niet te veel van hem eischen, wij menschen moesten er eens voor staan om ons zoo te beheerschen."
„O,... wij menschen ... ? Wou je zeggen, dat je niets bovenmenscheljjks van een hond kan vragen?"
„Niets bovenhondelijks, dat mag je niet," kaatste Heleen over haar schenkgerief heen hun toe.
„Net zoo. Homo sapiensl" zei Max.
„Nou maar," begon Rieke weer, „ik vind het toch eigenhjk altijd een



93
beetje naar om aan te zien, als een hond zoo allervrééselijkst gehoorzaam is. Dat leeren ze toch ook maar" zoo niet."
Lemkema keek haar weer speelplagend aan. „O, is het dat? Nox, kom 's hier en vertel 's aan dit vrouwtje, of je erg gekarwatst bent in je leven." Meteen pakte hij Nox en plantte hem met de beide voorpooten op Eieke's schoot. „Vertel 's, hoe wreed je baas is."
Ze lachte en duwde zijn arm met een elleboogzet van zich af. Oogenblikkelijk gromde Nox haar aan.
„Ja, pas maar op, je moet niet tegen me vechten."
„ü zal niet tegen jou vechten, je bent er veel te sterk voor," grapte ze, en hij lachte mee. Vechten? Zij? Zijn blik ging heel haar persoon langs, de kleine zacht vrouwelijke gestalte langs en toen terug de heve oogen in.
„Dacht je, dat je honden regeerde met een stok ? Dat doe je met je wil." „Met je duim dus," zei Kit.
„Vrouwen regeeren met hun duim, wij mannen..."
„Regeeren niet," kwam Max nog weer eens voor den dag.
„Pas op dus, Nox," dreigde Rieke en stak haar hand tot een vuistje genepen voor zijn kop. Toen wipte ze haar kleinen, mollig bevleesden duim er uit en knipte leuk met het kleine bovenhdje op en neer.
„Hier met dien duim," riep Lem en pakte het oolijk kleine vingertje in zijn hand boven Nox weg. „Ikke baas!"
Ze wrikte haar duim heen en weer om los te komen, spartelde, in zijn hand geboeid aan, dien duim en hun oogen speelden mee. Toen ineens met een scheeven draai van den arm, trok ze het gezicht samen in plotselinge pijn. „Au," zei ze, nog lachend. Onmiddellijk het hij los en... „Heb ik je heusch pijn gedaan?"
Met dat vraagje kwam het geschoten in Heleen, ook een pijn, vlam van pijn, iets waarvan ze schrok. Met haar wil trapte ze het uit, één druk en het was verstikt, maar ze had gezien, gehoord. Dat vragen van hem midden in het stoeispehetje, ineens zoo ernstig en met zoo'n warme spijt er in, alsof hij meteen wou zeggen: „Dat heb ik niet bedoeld. Het is toch niet erg? Je weet toch wel, dat ik je geen pijn c wil doen?"
Ze lachte alweer, „'t Is niet zoo erg, al over, hoor."
Maar bij Heleen beet het nog. "Waarom maakte hij toch zooveel spelletjes met Rieke. Wat had hij met haar? Wat had zij aldoor met hém te grappen... ? maar toen: „Verachtelijk schepsel," zei ze tot zichzelf en lachte met een spotlach om die gedachten. Meteen gooide



94
ze den minnenijd af. Want was er iets, dat zoo den mensch verlaagde als afgunst, béét het niet in het mooie van liefde?
„Als je zoo bent, ben je hem dan waard?" vroeg ze zich af. Als hij het eens wist. Éénmaal,... als hij kwam, dan zou ze 't hem zeggen ook dat, het zwartste zwart van haar Ik zou ze hem laten zien; tot op den bodem toe zou ze zich voor hem opendoen en... dan zou zijn alles aanvaardende hefde er toch zijn. Voor haar. Ze wou, ze wou niet laf jaloersch zijn als andere vrouwen. Dat was hèm wantrouwen. Hij zou komen, ze geloofde ook nu.
En... als... hij niet... kwam...



vm.
Geen hand zou ze naar hem uitsteken, em hem te trekken. Hem niet wenken zelfs te komen. Nee, nee, niet zich naar hem toedringen om bij hem te zijn, niet vragen met een bhk, waarom hij niet praatte met haar als verleden jaar, als van hun kennismaking af, over kunst en literatuur, waarom hun gedachten nooit meer elkaar zoo dicht naderden tot ze ze voelde als één gedachte? Visschen of het hem hetzelfde was, of ze bleef of heenging, ze zou het niet. Ze zou stil blijven en wachten, hij moest komen, hij móest haar vinden. Het kón niet anders. Harten, die elkaar verstaan... Of anders... — Liefde, die niet gegeven wordt, was gestolen liefde — hij moest komen. Zijn hart zou hem drijven... hh' zou komen ...
Midden in het voljonge leven van jeugdige menschen onder elkaar viel voor Kitty de groote tijding. Daarnaar had ze verleden jaar gehunkerd in het onzekere van dag op dag. Nu wist ze den datum. En het telegram kwam uit Den Haag. „Geslaagd. Ik kom 7.40."
„Uit Den Haag," herhaalde ze. „Dan is hij thuis geweest."
„En aanstonds hier," zei Heleen.
Kitty's oogen vlogen naar de klok. „Over een half uur. O, Heleen."
En toen holde ze naar boven naar Grootmoeder toe en kwam teruggestoven. „Ik ga hem halen, ik ga hem halen."
„Zal ik hem ook hever halen?" vroeg Heleen bedenkelijk. „Op dat kleine perron van het lokaaltje, alle menschen zullen het zien."
„Kan me niet schelen, 't Zou wel erg worden, als je geen gelukkige menschen meer zien mocht. Wees maar niet bang voor ons figuur. Wij zullen ons schappelijk gedragen, maar hij zal mij het eerst zien, niemand anders."
Dien avond waren ze nog een poos alleen samen, voor het eerst na bijna een jaar. Den volgenden morgen aan de koffietafel kondigde Kitty af: „We gaan vandaag nog naar Mevrouwtje Dussard, gearmd, ineens binnen. En dan wil ik hun gezichten zien. Er was niemand van hen op den weg of aan het stationnetje."



96
Hage was heel stü, alsof hij niets meer te zeggen wist en enkel geheimen had, die hij bewaren moest. En Kit... Opeens moest Heleen denken aan een vrucht met bladeren, zooals ze eens gezien had van Venetiaansch glas, die vonkte en gloeide en straalde en vlamde naar alle kanten uit de kern van vuur.
Terwijl ze uit waren, bleef Grootmoeder geheimzinnig boven bezig. Heleen had een boek. Zin na zin las ze, maar het was als het strijken met den rug van je hand over dingen, die je grijpen moest. Kitty... Kitty, dat was haar ééne gedachte, haar enkel voelen. Kitty, die het Geluk had gekregen. En het was of ze haar nog eens over in de armen moest drukken, vaster dan ze het gisteren avond had gedaan en schreien van dankbaarheid, dat zij het had verkregen. Dat groote geluk. En meteen viel als uitgestort Over haar een golf van heimwee. Naar huis, naar haar werk, naar hetgeen zij had. Maar ze kon er niet heen vluchten, ze was nog in dezelfde plaats in Grootmoeders huis, in de voorkamer. Daar de oude, plat ingezeten leunstoel, daar de van het veel-jarig geboen donkere mahonietafel, de andere ouderwetsche stoelen. Dit was niet haar omgeving, niet haar kamer. Hier was niet haar werk. „Nog acht dagen," fluisterde ze zichzelf troostend toe, „dan mogen we naar huis."
De oude vrouw kwam naar beneden en deed wegstopperig het boek, dat ze in de hand meebracht, in haar groote breimand. Heleen zag het dadelijk, het was „Elisabeth".
Toen Kitty en Hage terugkwamen, ging ze voor hen staan, het bekende deeltje in de hand. „Hier," zei ze, de stem een beetje onvast, „dat is het eerste huwelijksgeschenk."
„Grootmoeder? Uw eigen „Elisabeth"?" vroeg Kitty met tranen en ze sloeg de armen om haar hals.
Hage stond er bij, dat open gezicht van hem ontroerd van hefdetrots om Kitty, zijn bloeiende Queen of the May, zooals ze nu lag tegen de knokig ingeschrompelde oude vrouw aan.
Later pas vond Kitty wat er vQorin geschreven stond. Verrast het ze het Heleen zien. In ouderwetsch schrift, een txilhge hand en oude spelling was het op het vergeelde schutblad met verschen inkt:
Laat ze sterven al uw wenschen Al uw waan en al uw trots, Als uw hart zich vult met dooden Wordt dat hart een akker Gods.



97
Ineens voelde Heleen weer dat harde, den innerlijken wrok tegen de leer, die den mensch uit zichzelf wilde uitroeien. Alsof Kitty zoo trotsch was. Je mocht zeker geen greintje zelfgevoel meer hebben. Maar toen viel haar bhk op de data, den ouden, in verbleekt schrift met achttienhonderd, den nieuwen met negentienhonderd. Het ontroerde haar. Ruim een halve eeuw geleden was het, dat dat hart jong was geweest in hefdedroomen.
Den morgen daarop zag ze hen het boschje ingaan, het vaal groene deeltje mee. Beiden zoo jong, hij heel blond en zij zoo frisch en toch met den ernst van pas gevonden diep geluk. Ze keek hen na. Er was iets in die beiden, wat wist ze niet, maar dat haar dezelfde aandoening gaf, als wanneer Kitty geknield bad. Iets als van kinderen, die een heel bijzonder, nog nooit bereikbaar speelgoed hebben gekregen en nu juit groote dankbaarheid zoo innig goed hun best willen doen.
Rieke kwam afscheid nemen van de zusters. „Nou ga ik nog eer weg dan jullie," zei ze, glanzend van verheuging, inplaats van het te bejammeren. „Mijn logeeren is vervroegd. O, Kit, wat ben ik toch blij, dat ik dat nog net heb getroffen en jullie samen heb gezien, „het jonge paar".
Wat vind ik het leuk! En wat hebben we toch genoten in deze ééne maand. Ik heb in mijn geheele leven nog niet zoo'n maand gehad, zoo verrukkelijk was alles."
Heleen zat haar aan te kijken. Rieke was nog nooit zoo geweest, het was werkelijk of ze met haar bleek-ouder gezicht en heel andere trekken op dit oogenblik iets van Kitty had. Zoo'n bronnetje van vreugd scheen ze in zich te hebben.
„Ja," zei ze tot verklaring, „het is bü ons thuis altijd stil, enkel oudere menschen en weinig kennissen. Mijn ouders houden daar heelemaal niet van. Het was ahes heelemaal nieuw voor mij, zulk uitgaan. En allemaal jong, want Memke is ook jong. Ik heb nog nooit zoo'n zomer gehad."
Rieke was bepaald fleuriger dan anders, het maakte haar mooier. Heieens blik bleef onwillekeurig op haar en terwijl ze luisterde naar het dartel over en weer gepraat van Kitty en haar, voegde al het gebeurde van hun tochten zich voor haar oogen aaneen. En toen zag ze met ontzetting... Rieke fopte hen allen, zooals Kitty twee jaar lang alle kennissen gefopt had.
„In liefde bloeyende." 7



98
Was ze blind geweest? Had ze dat alles vlak voor zich gezien en niet gezien? Dat ééne niet?
Dien nacht was het haar te benauwd met eenig menschelijk wezen, al was het Kitty,. op één kamer te zijn. Dat je toch altijd gebonden was aan de plek van je lichaam! Alleen wou ze zijn." Kitty shep, toch alleen wou ze zijn, ook geen slapende kon ze bij zich hebben, alleen in de zwarte duisternis, waar geen oogen waren,-waar geen hcht op haar viel. Want onder 't hcht schaamde ze zich tot krimpens toe. Op de hei te zijn waar je alleen was als in den dood —! Hoe was het mogelijk? Dat ze dat niet had gezien? En vertrouwd had ze nog, dat hij komen zou, op den heuvel met pieknieken nog. O, en toen had het Geluk nog tot hèm geroepen, ze had nóg vertrouwd, terwijl die twee het al lang samen eens waren. Ze hadden haar gefopt. Van den eersten dag af misschien wel. Ze was wel onnoozel geweest, gansjesachtig onnoozel. Verleden jaar hadden die twee elkaar al ontmoet, wie weet... hoe kort na de Vraag aan haar, had hij de Vraag aan Bleke gedaan. En zij, den heelen winter had ze gewerkt, voor hem, gediend hem, geleefd tot hem. Tot hem was de uitgang geweest van' haar leven. Vertrouwd had ze... Teruggeschopt naar haar hart lag alles, wat ze gegeven had, het beste, het diepst verscholene van haar Ik. En ook... het heiligste, dat een menschenhart te geven had: het vertrouwen.
Ze wrong zich onder deze krenking, knarste de tanden op elkaar. Dat was niet te dragen. Dat je vertrouwen werd teruggeschopt naar • 'je hart. Ze had zich laten foppen, wat voor oogen laten spelen. Dom, o hoe dom was ze geweest. Alleen haar afgunst, die had begrepen. Dat ééne oogenblik, toen de nijd "haar in 't hart had gebeten, toen had ze gezien en... was het niet om te lachen met een duivelschen lach bij je eigen kinderlijk vertrouwen... vergeving had ze willen vragen, hèm... het was niet noodig, waarlijk niet! Waarlijk niet!
Als een dier gaf ze een grommenden knauw met de tanden op haar eigen lip, boorde het hoofd met geweld in het kussen. Hoe moest je dat verzetten? Er onder uit, er onder uit wou ze, want het was of geweldige handen, toch zijn handen -haar hadden neergesmakt en nu haar kruipende hielden. Op, öp wou ze, niet neergetrapt hggen. Het ontkomen...
Toen weer wentelde ze het lichaam, want de geest kon het niet aan. Alleen moest ze zijn, o, alleen, op de hei, waar je gillen kon, waar



99
geen muren waren, waar je hollen kon als een gejaagde, alles, alles doen, waanzinnig dóen om niet waanzinnig te wórden... Hij was haar voorbijgegaan, voorbij, naar Rieke. Zij bleef over, niet begeerd... Dat ze nog gemeend had de eenige te zijn voor hem... Ha Ha! Rieke natuurlijk, die was hef en zacht... als vrouwen maar hef waren. O, o als hij voor haar stond, ze zou hem wonden met haatvlammen, en genieten, dat ze hem wondde. „Br. haat je, het beste, dat in me is, heb ik aan je gegeven en je hebt het vertrapt. Vertrapt... Rieke neem je hever. Ph! Zoo zijn de mannen. Jij ook. Jy ook... Als vrouwen maar een beetje bekoorlijk zijn, dat is genoeg.. ."
„Genoeg. Ook... voor... hem?"
Aldoor nog had de trots in haar gestaan; gescheurd, maar staande toch, in verweerwoede als een gewond dier, maar... was het genoeg ? Voor hem?
Zij had gemeend, dat er onder al de menschen slechts één eenige was, die met hem „den geheelen mensch" kon maken en die eenige was zij. Zooals er onder al de geborenen slechts een eenige wasvoor haar; hij, hij. Kon hij vervulling vinden in de andere? Was hij dan niet, die ze hem dacht? Kon hij een vrouw nemen, die hem „een vrouwtje" was, een beetje sier in zijn leven bracht en huisehjken fleur ? Begeerde hij haar niet tot makker, tot een kracht naast zich, een tweede Ik. Kon hij... o, als hij maar... gelukkig werd... De harde trots zonk om. Ze haatte hem en toch... o, als hij maar gelukkig werd...
Toen boog alles in haar neer. En ze zag zijn gezicht met den vroolijken lach. O, als die lach maar niet doofde, die geluksglans in zijn oogen.
Misschien ... misschien was het ook beter zoo. Was zrj alwetend ? Wist zij, wat zijn levensgeluk maken zou? Zouden zy beiden niet zhn twee eiken naast elkaar en heette het niet altijd: „de eik en de khmop ?"
Als..., o als hij maar gelukkig werd, dan... Rieke had een innig goed hart, zoo eenvoudig. Als hij dat hart nou liefhad en... dat genoeg was om hem gelukkig te maken. Mannen waren nu eenmaal anders dan vrouwen...
Toen werd het heel stil in haar. Ze worstelde niet langer. Als in zwijm, zoo stü lag ze, plat op den rug en staarde de donkerte van de kamer in. De muren beëngden haar niet meer. Of Kitty er was, of wie ook, het deed niet aan, want het zweeg in haar. Het werd stil als bü nacht. Nacht over woestijn.



100
„Hij zal... wel ge... lukkig worden... met... Rieke...," verzekerde ze aan zichzelf. En daaronder voelde ze haar eigen hart gewond en machteloos, daar bloedde het leven uit weg.
Ze waren nog niet lang thuis, of de veflovingsbrief kwam. „Nou, dat had ik wel verwacht," zei Heleen. „Had je?" vroeg Kitty, haar sterk aanziend. „Kom zeg! Jy niet? Dat kon je toch wel merken. Wat ben je toch een argeloos..."
„Gunst nee, ik heb niets gemerkt," viel Kitty weer in. „Een enkel keertje heb ik wel eens iets gedacht, maar... och, ze leek me zoo niets geen vrouw voor hem. Dat jy er niet verbaasd over bent."
„Als je het nou al lang hebt gezien... Denk nou maar 's. Toen met dat paard en met dat stoeierijtje, toen hij bijna haar duim verwrong."
„Ja, ik weet het niet meer zoo. Ik denk..., misschien heb ik wel te veel aan mezelf gedacht, of..."
„Aan je Pietertje!" plaagde Heleen.
„Aan wie of wat zou ik beter denken?"



IX.
Ze zat weer op haar eigen kamer alleen en voelde de veüige rust om zich van eigen dingen. Alleen met haar werk. Dit was nog gebleven.
Als een, die ziek ligt onder vreemden, van huis, had ze gesnakt naar dit oogenblik. Niet naar het tehuis, niet om iemand. Om Moeder niet, om Vader niet, maar om het werk. Dat was haar thuis, het Heim voor haar hart. Daar ook kon ze leunen, want ze voelde zich schreiend moe. En ze nam de schriften, vele al. XH stond op het laatste. Ze was dicht bij het kronend einde. Alleen de laatste zinnen las ze over. Midden in een hoofdstuk was ze gebleven, met opzet, omdat dat gemakkelijker aanvat was. Ze herkende ze. En toch... had zij ze geschreven ?
Wanneer dan? Eén maand geleden? Onmogelijk, jaren lagen ze van haar af. Nee, nog langer, of... korter? Het had geen maat, wat tusschen haar en die zinnen, die heele scène lag. Deze zinnen had ze geschreven... gisteren, want ze had die nog geschreven „aan" hem.
Ze was in te groote wilskracht begonnen om in gemijmer te blijven steken. Dit had nu afgedaan. Daarmee had ze afgerekend. Voort nu. Ze zou weer schrijven als vroeger, voor ze wist dat er iemand bestond als hij. Hij bestond nu immers ook niet meer voor haar.
En nu las ze dieper terug om de karakters in hun wording over te voelen, zelf in de figuren te staan... Ja, ze waren er, ze vond ze terug. Den Vader en den Zoon, en de Derde, de zachte, de schakel tusschen de twee Sterken. Ze waren er allen nog, die ze met zooveel hefde had zien geboren worden. Ze leefden... Ze voelde de vezels in hen trillen van innerlijke tochten...
Het voorhoofd gerimpeld spande ze alle denk- en voelkracht samen. Met een smakje klapte ze de beschreven bladen om, gooide een regel of wat neer, las ze over "in verband met de Vorige zinnen. Nee; het sloot toch niet. Andersom ze bouwen, dat was beter. Ze schreef ze over, las... Het leek mat, maar dat zou ze later wel vinden, het was onderdeel. Doorgaan maar... Met de pennepunt op het witte papier zat



102
w^tta? t=
reis neonen. En er was nog niets dan leegte. Je ton het maar met
wat neer, dacht! scw"Veion m^e Qu m^ e^ aamoop, kalkte
T^l mt *» rUg ™ het «*« los en versnipperde
h^iif ffï' m6t ^tomzinnige rust om je heen, dan werkte ie het lekkerst! Zonder paal of perk van uren. Ze zou wachten ThToen ahen naar bed waren begon ze opnieuw. Slaaf zün ™^Z*T? „Uit de stemming geraakt», daarin lag de heele mislukking mTx
kunstecVd" Si"?611 ****** 8tUdeDt ™kt' ^ ~ « Kunstschilder. Zrj zou zichzeh weer in de stemming heffen als de
SrhoofiTb ^ ^ ^ je daQ * wü^^he eerste nooldstuk af begon ze te lezen
Het was heel stü nu in huis, beneden en om haar. Ook op straat
en zlta vfdTt 00n met ^ Spflt> omdat het nem U ïn m°eSt--- En plotselin& met een sprong was ze"
II d°SMsCeT' ?et weemoe<% einde, dat tóch kroonde, /u had ze
-f^SSalSS 26 St0Qd ^ ^ de~genmhLhMldee Ze schreef Wat een verademing, dat ze het weer had. Ze rende met de pen. Het was weer het echte, het oude gekende eengeweldï TtrrTo?^ ^ tegV^nSe'n!
vi vTeZZ « \ T gr06ien' **** Uitst0rten roes Int w toCh DUChter ^top controleeren. En over dat
Tel^Zïl^ ^ ^ ™d' WaQt was goed, heTwaÏ „O, Leonard... Leonard..."



103
In ontzetting gleed ze tegen den stoelrug aan, van het werk af, want nu zag ze, ze kon niet meer schrijven als vroeger. Haar scheppen was geweest het bloesemen van haar hart, hefde voor hem, den ongekende, haar Ideaal...
Voor wie zou het nu zijn?
„Voor wie? Voor wie?" sarde haar eigen hart haar tegen. Trotsch was ze vroeger geweest, dat ze nooit werkte voor pubhek, alleen om het Schoon en om de vreugd over de vleeschwording van gedachte. Maar nu was er geen vreugd. Voor wie zou ze ze neerzetten, de bloesems van haar ik?
Schitterende recensies, krantenroem, innige sympathie ook van verwante zielen, alles had ze verkregen, maar... „Het kan me niets schelen, niets, niets", klaagde ze walgend. Het warmde geen blijdschap aan in haar verkleumde ziel. Waar was de ééne, die haar ontdekte in het werk, niet las het boek, maar haar ziel en dan jubelde: „Jij bent voor mij, jij bent voor mij, want jouw ziel en mijn ziel, het is één geluid, jij zingt het hed van mijn ziel."
„O, Leonard, Leonard," kreunde ze tot den verlorene, „je hebt me niet gekend, gezien... en niet gekend."
Ze zou nooit meer schrijven. Dat was voorbij.
En nu begreep ze ook wat haar den eersten avond zoo had verward, alsof er geen tijd meer bestond. Er was geen tijd meer, omdat er geen toekomst, meer was. Iets, dat ze sinds haar verste beugenis uit de toekomst had gewacht, was wel tot haar gekomen, maar toen ze het grijpen wou, was het uitgedoofd.
Langzaam schoof ze de schriften bijeen en lei ze weg in de kast.
Ze voelde zich oud, heel oud.
Weken lang torste Heleen de zwaarte van zichzelf, want ze had zich uit willen storten voor hem, en hü had niet aangenomen. En in die dagen vroeg ze zich af, wat toch de aantrekkingskracht was van vrouwen als Rieke, die toch niet bekoorden door vrouwelijk schoon. Ze zag haar voor zich, zooals ze op den piekniekheuvel was geweest, met Zusje in de armen „roeroe" gonzende; ze was ook bij oogenblikken haar sympathiek geweest. Er „ging" iets van haar „uit" en meteen wist ze het en stond weer midden in het gesprek met Leonard over de Hollandsche en Itahaansche schoonheid. „Net zooals je menschen hebt mèt een sfeer en zonder."
Dat was het. Rieke had een sfeer. Kitty had een sfeer, mevrouw



104
heid maar aan/ze ze bitter f l *\ ^ Sl°°t? * waar-
scheef ep eta, ZïZö T^rt ï rtB?rh^ m°Dd Maar dit wist ze toch ook in !! i , " i?"" lk ben het bergland.» Ze bezat gaven oof van ^ Tbze kon hefhebben,
met. „Ik kan het met helnAn » T , ' dat vermocht zij
helpen. Wie J Te? vL^Tzf *«
ben je niet gekomen? Aan geen kan7k ZLeonard, waarom bergland met de nevels dat vT* l ?, f g6Ven dan aan J°u-" Het eerst verkilde, dreef™ mT ^
met haar samen om haar te hoeren vertehen vl £
waï STi^^* * « —n nog niet gereed ' eén heve attanST^S Tornt e^boT " ^ vroe^ als antwoorden: „Nee ikTer 1« T ^ ^ gauw uit?" »> dan zonden ze g£' en raden I T ^ iS d°0d 111 *e?" vondjes vinden £ ^ ZTl ^ hetgeen er ^ haPerde, elkaar en bouwde met wTktï T het Z0U' Ze flaDste het in al een half jaTklS? i*°m publiek slikte veel vooral van ™tecene- Zo° het wel en het dat wist ze. ' an een meuwe ster' Eq een ster was ze,
De Haagsche kennissen waren zeer li<»f in het **n -4. „met haar nieuwe boek», en z"vonden da'e'ffClteeren^ Heleen daal onbegrijpelijk weinig op elkaar gSken ïittTn ZUSte™H°^ voor 16der Heleen stug en met een ÏÏÏ£JE£ ^ "
me'sL^rS groeit ^ ^ te -r de
roman zat dan m een voS weT V*? *»" tracht * **» eerst thans tot Ze was
~d^^



105
De jongen staat zoo alleen. En dat al van kind af aan. Wie zou er voor zijn uitzet zorgen, als ik het niet deed. Rieke heeft het druk met het hare. Het is je bepaald weldadig hem zoo gelukkig te zien met zijn Rieke en ze geeft zich zoo snoezig aan hem. Ze is een vondst voor hem. Het kan me goed doen, als ik in zijn toekomst kijk, dat hij nu werkelijk een eigen huis en haard zal hebben en een, die hem liefheeft. Rieke zal een echt zorgend vrouwtje voor hem wezen." Heleen bewaarde dezen brief.
„Hij wordt gelukkig," fluisterde ze zichzelf toe. „Hij ... wordt. .. gelukkig.. ."
Haar dagen kwamen en gingen. Na eiken nacht stond er weer een op. Een gansche lange dag, leeg, en dan vroeg hij: „Wat ga je met me doen?"
• Lezen, dat kon je altijd. „Ik ga massa's lezen," kondigde ze Kitty aan, „want als je zelf aan werk bezig bent, heb je daar geen tijd genoeg voor over. Je moet jezelf weer eens aanvullen."
En nu was er tijd om met Kitty naar zee te gaan, uren in het duin te liggen. Ja, het was ook wel noodig, want, o, haar hoofd, dat soms dreigde te barsten van vruchtelooze gedachten. Dat laatste eindje roman had haar overspannen, ze moest maar veel liggen soezen onder den zeewind.
Maart bracht van die dagen, die losgesparteld schijnen van den zomer en nu maar vooruitgevlogen zijn. „Nu moeten we naar het strand," juichte Kitty.
Dankbaar, dat ze Kitty nog bezat, nestelde Heleen zich naast haar in een duindalletje. Ze hadden doeken meegenomen en knuffelden zich er behaaglijk in. „Ik vind het nou nog veel prettiger dan 's zomers," zei Kit. „Er komt zooiets over je van. toen we nog kind waren. Weet je wel, als we eens uit waren geweest en 's avonds in donker terugreden? Dan kwam dat over je en daar namen we dan onze poppen voor mee in het rijtuig."
Kitty scheukelde zich nog eens genottehjk in den doek heen en weer.
Om haar heen woei de zoele zeewind. Het was geen felle zon als bij zomer en je kon maar liggen staren naar de over het luchtblauw voortglijdende wolken. En ver af, niet gezien, was de zee. Achter de bronzen duinruggen lag ze met heel haar onafzienbare wijdte en ruischte, ruischte, ruischte den nooit gebroken zang, waarnaar de eeuwen door de menschen hebben geluisterd om te verstaan.
Over de duinen, over haar beiden, nietige menschjes, naar de landen,



106
naar de wereld ruischte de zee haar hed. Het ruischen nam gedachten mee, als wind die langs het vuur blaast de warmte, ver mee de landen in, het heelal in, waar ze verzweefden. Heleen luisterde tot ze alleen nog wist het ruischen en den zoel vochten zeewind, maar niet meer zichzelf.
Moe van het slenterig dagbesteden, van visites afleggen, want ook daarvoor had ze nu tijd, van lezen en altijd weer lezen, zat ze op een avond in de huiskamer en keek verstrooid portefeuihetijdschriften. Ze las niet, maar het enkel den bhk lusteloos gaan over de platen. Toen drong plotseling het tafereel van een klein prentje zich scherp in haar geest.
Het was de nijdig opene bek van een dier. Een onbegrijpelijk plaatje! Het beest had den kop opgeheven tot aanvallen, zelf lag het plat op zijn zijde en toen ze, daarover verwonderd, nauwkeuriger toekeek, Zag ze, dat het lag vastgesnoerd op een houten brits. Laag bh den nek was het gebonden, zoodat het zich niet kon oprichten. De brits stond aan den openbaren weg. Een jongen sarde het met een rietje en een man in het losse Oostersche kleed scheen het te willen stompen met een omkussend hout. Zoo'n helschen nijd als uit de katoogen vlamde en blies uit den opgesperden bek met roofdiertanden, had Heleen nooit gezien. Je voelde een hitte van wraaklust in den adem, die uit zoo'n bek komen moest. Ze begreep niet en zocht daarom in het bijschrift. Het was een manier van Oostersche volken om dieren te temmen voor jachtgebruik; het beest werd vastgebonden en dan heten ze het langzaam uithongeren, sarden het en hitsten het zooveel mogelijk aan in zijn giftige woede. Als het uitgeput neerlag, te slap werd voor tegenweer, heten ze het nog niet tot rust komen. Zoo werd het getergd tot het bijna dood was en alle wil onderging in volkomen machteloosheid. Dan nam de man het met zich in huis, laafde het met kleine beetjes zachte spijs, tot het weer opleefde en zijn redder begon te kennen.
Daarna was het voor goed tam.
Heieens verontwaardiging brandde daartegen los. En den blik nog op de vruchteloos dreigende kaken van den kattekop, in de wonderlijke saamvoeging, die herinnering soms maakt met het heden, hoorde ze Grootmoeders stem bevestigen: „Ja, afsterven moeten we aan onszelf."
De opstand brak weer uit, nu ontembaar en met woede. Was het dat? Moest bij stukjes en beetjes het leven uit je worden weggetergd? Moest dan je natuur uit je worden uitgeroeid? Bij alle leed, bij alles



107
wat de dood wegsloeg, bogen ze het hoofd, menschen van Grootmoeders leer, en zeiden: „Het komt van God en het dient tot onze loutering."
En dan eindelijk had je geen kracht meer tot eenigen weerstand, natuurlijk en dan... dan was je tam. Willoos en Ik-loos. Dat noemden ze wedergeboorte!
„Laat ze sterven al uw wenschen."
Zou ze zich verder laten dooden ? Je wenschen, dat was je Ik. Den adeldom Persoon, een Iemand te zijn uit je weg laten temmen dus? En worden als... ? Lien van Geyl zag ze voor zich. Zoo'n i, die het heele leven staat te wachten, of niet iemand de punt er op wil zetten. Zoo'n leeg vat, dat naar inhoud hunkert? Dat worden?
Nooit! Ze was nog sterk! Gelukkig. Bukken voor geweld, dat deed een mensch niet; die koning was over zichzelf. Met trots gedacht ze, dat ze als kind zelfs "nooit „er onder" was te krijgen. Voor rede boog je, niet voor geweld. Dat deed een beest.
En het was ook een leugen, dood kwam niet van God. Het was het lot ... 's levens gang ... toeval. Maar gaf dan niemand stuur in 't wereldbeloop? Dat had ze toch altijd geloofd. Het was Kitty's grootste steun, dat te weten. Zoovelen geloofden dat, maar het moest een leugen zijn, dat God haar zoo na aan het geluk had laten komen en het haar toen voor de reikende hand had weggegrist. Kon je God hef hebben als dat Zijn doen was? En ais God dat eischte, dan ... dan haatte ze Hem. Dien God van Grootmoeder, die je eigen ingeschapen leven uitje wegtergde en dan je met zegeningen weer opkweekte.
Ze liep de kamer uit! Het woeden in haar niet meester! Nog nooit had ze zoo hevig de haat in haar hart voelen blaken tegen dien God, In razenden, feilen opstand stonden al haar restende krachten. Was daar een tegenpartij? Weg dan! Ze sloeg hem weg. Die moordende hand, weg!
„Ik wh leven. Mijn leven, geef hier. Laat het me. Ik heb er recht op. Wie me heeft laten geboren worden, die zal me het leven gunnen."
Schrijven, vermocht ze niet meer, maar ze had andere talenten. Ze sou niet zijn de puntiooze i. Critiek en dan... een studie maken van één schrijver, je inzuigen met je geest in zijn geest, tot je hem doorproefde, dat had haar vaak begeerhjk geleken. Al het gevonden schoon te reinigen van alles wat er om en over heen geklad was. Voor het tijdschrift, dat was een inval! Een doorwerkt artikel in vervolgen...
Met volle kracht ging ze aan den arbeid. Ze koos een schrijver en toen ze, om hem in de fijnste trillingen na te voelen, zijn tijd ging



108
bestudeeren, werd heel dat tijdvak haar een rijke schat. Zoo was het althd geweest, als zij zich gaf aan het werk, dan gaf het werk zich aan haar. In de nieuwe veerkracht, die over haar kwam, lichtte een meuw ideaal: Spreken... Voor een volle zaal!
In kleine kringetjes, bij voordrachten, had ze gevoeld, dat dit ook een gave van haar was. Ze sleepte mee, als ze sprak. Daarin zou ze haar weg zoeken. En. .. vinden. Ze richtte zich krachtig op, met beide voeten staande op de zaak van haar wil.- Niet afbreken maar opbouwen jezelf, je karakter. Tot leven.
„Ik zal leven," besloot ze.
De zaal was niet heel vól, maar Heleen was tevreden. Ze Was immers nog een onbekende als spreekster en de Haagsche winters brachten zoo veel en velerlei Wie er waren, dat zag ze niet, wilde ze met zien. Pubhek moest „en bloc" voor haar bbjven, nooit worden een veelheid van enkelingen, dat drong je gedachten op jezelf terug
Ze begon. Voelde bij eiken zin de aandacht spannen, en juist dat was de kracht, waarin ze alles vergat behalve het met haar geest behchte onderwerp. Toen bestond niet meer de wetenschap, dat bekenden m de zaal waren. Bestond niet meer zijzelf, van allen af alleen staande op het podium, van allen bekeken. Bestond niet meer de heugenis aan gekeuvel op theemiddagjes over een dame die ook „gesproken» had. Dat de een haar flink, de ander haar geëmancipeerd noemde. Sommigen haar onbevallig, anderen haar „gewoon" vonden Bestond niet meer de angst, dat op een oogenbhk haar gedachten zouden verwarren, als ze, het geschrevene loslatend, meer sprak dan las. Bestond mets meer van het droefzieke kleinheidsgevoel, waarin ze z,chzelf het bergland had genoemd, dat zijn eigen nevels torste.
bterk was ze weer in die gespannen aandacht van zoo-velen-saam want daarin kon je niet vergaan als een nietig schepseltje in machtigé zee. Die zee was er om je te dragen. Je dreef er op. Je lag er vast op, een schip in volle zeüen. Daar pakte de wind je, hij zette de zeilen bol, alles kracht. Herrijzenis in kracht. Het was één groot Succes haar eerste lezing.
Den volgenden dag kwam een van de commissieleden om haar te spreken.
„Heleen, je wordt een persoon van publieke beteekenis, je moet een eigen ontvangsalon inrichten," zei Kitty. „Daar is Van Heem Voor een interview natuurhjk. Pas op, dat je mooie antwoorden geeft



109
Zooals je in dit ééne kwartier voor het toestelletje zit, zoo sta je ten eeuwigen dage in het museum. Maak onzen stam beroemd."
„My duty to your honour," schertste Heleen, die uit de Hamlet kwam, terug.
Ze had Van Heem in de lezing wel ontmoet, maar heel vluchtig, omdat hij laat was gekomen, en nu ze voor de salondeur stond, in de gewone omgeving van het eigen huis, de mensch Heleen en niets anders, nu werd ze verlegen. „Als je bheft geen interview," zuchtte ze.
Ze ging binnen. Hij stond nog en met het zien van zijn militair rechtstandige gestalte kwam plotseling overweldigend de indruk, dien zjjn verschijning gisteren even, onmerkbaar en vluchtig op haar gemaakt had: Eén, die gebiedt. Nu eerst herinnerde ze zich dat van den vorigen avond in de ontvangkamer, toen ze oppervlakkig zijn blik over zich had voelen glijden onder het voorstellen. Het kleine afstandje, dat ze had te gaan van de deur tot hem, had ze het zwaar met wenkbrauwen en snor geteekend gelaat voor zich. Hij boog haar te gemoet. O, als die oogen op hun kracht kwamen... dan zouden ze je doorsteken, vernietigen, of... ? Ze waren niet koud. Even was het of ze er voor sidderde, maar onmiddellijk ving ze den blik er uit vrij met den haren op. Ze was niet gewoon schuw in te duiken onder imponeering.
„TJ wou mij even spreken, meneer Van Heem?" vroeg ze met de ontoeschietelijkheid, die haar voor sommigen ongenaakbaar maakte. „Gaat u zitten."
„U hebt met genoegen gesproken gisteren avond," zei hij beslist. „Ik feliciteer u."
Ze zag hem opnieuw aan om het vrijpostige van zijn zeggen. Meende hij soms, dat ze om een pluimpje verlegen was?
„En wij hebben u met minstens zooveel genoegen gehoord," vulde hij aan met eerlijke warmte.
„Het onderwerp had zoo mijn sympathie," antwoordde ze, omdat ze weer even verlegen werd. Hij leek toch niet iemand voor aanstellerij.
„En u hebt onze sympathie voor dat tijdvak gewonnen," speelde hij door.
Met een vrije gemakkelijkheid zat bü in den fauteuil, schuin naar haar omgewend en even gesteund op de dikke armpolstering, als bü gemeenzaam bezoek.
„Er zit een mihtahe geest in u."
Even voelde ze lust hem met één bhk beneden zich te; zetten. Wat



110
vermat bij zich om in haar karakter te dringen? Met een snedigen zet hem afmaken, dat was het beste, maar haar pareerhandigheid liet haar in den steek. Ze moest nadenken en toen was het oogenblik er voor voorbij.
„TJ denkt toch niet, dat ik iets Kenau-achtigs bedoel?" „Jeanne d'Arc is er ook nog geweest!"
„Nee, zoo ook niet. Ik bedoel dit. Als ik iemand een lezing hoor houden en goed houden, dan is dat voor my altijd iets als het uittrekken van een leger. Daar gaan ze, je duizenden! En je gebiedt. Je bent een nietig menschje, één menschje natuuriyk, en je bent er toch duizenden sterk. Eén woord, één beweging van je hand en ze gaan links of rechts, ter overwinning of... Je voelt het, je hèbt de overwinning in je hand, als je maar raak grijpt. Dat is verrukkehjk, zoo geweldig sterk te worden door je woord. Eén hoofd, dat denkt voor duizenden.'' Er brandde vuur achter zyn woorden.
„Generaal te wezen!" vervolgde zy. Generaal was hij nü. Op het uniform na. In heerschkracht generaal. Een fel hcht flitste het zwart van zyn oogen uit. Ja, duizenden zouden hèm gehoorzamen. Dat was kracht... En was het niet gisteren avond een overwinnen geweest, een heerschersgeluk? Had hij goed gezien?
„Ik ben anders met hart en ziel voor „die Waffen nieder", beet ze vatn zich af, „als menschenbloed de kracht moet zijn, waarin je overwint. . .
„H... ja, dat is een beroerd ding, dat je je kerels voor het kanon moet jagen. Je kent ze, je hebt samen in bivak gelegen, ze hebben je tent bewaakt, ze houden van je, dat is echt een beroerd ding, maar... je gaat zelf ook. En daar weet je trouwens niks van, als je in het vuur staat. Je voelt maar één ding: een macht tegenover je en daar vecht je tegen. Die moet er onder. Jij... of ik. En het moet jy zyn."
„Dat moest ü eens kennen," ging hij na een oogenblik wachtens door, „dat overwinningblazen om je heen. Je bent eenvoudig razend van geluk. Je dénkt niet, geen sprake van, het stormt door je heen. En dan... ja, als je den volgenden dag het slagveld over zoekt, vind je ze..."
„Vind je, wat het gekost heeft."
„Ja," zei hy zwaarmoedig, als iemand, die even een inkeer maakt tot het betere van zyn Ik. „En toch dat soldaatjegespeel hier in patria... Als m'n lever maar beter is, dan ga ik weer. Het moet



111
toch gedaan, laat mij het dan doen. Je voelt je pas op je kracht in het vuur... Als je die knikkers voelt suizen om je heen, een haarbreed langs je en geen oogenblik van lafheid! Hier, met dat pasjesgeleer, blijf je altijd onder je peil. Hier rillen ze voor je als winkeljuffrouwen, als je een oogenblik vergeet, dat het hier de bewaarschool is. Maar daar kennen ze je. Dat vergeet je nooit, als je samen der op ingejaagd hebt, en dan overwonnen. Je kerels vergeten het ook niet. Na zoo'n slag is het ongeloofelijk stil. Dat kennen jullie hier ook niet. En je ziet ze hggen... Voor een uur of wat rukten ze mee op, zingend en, je kijkt mekaar aan, die nog over zijn. 'tls net of je mekaar vraagt: Jij ook? Hoog of laag, kolonel of gemeen soldaat, ieder, die je in de oogen kijkt: Jij ook?"
Heleen zat stil aan te hooren. Dat was er ook een, die het leven begeerde zoo fel als het maar geleefd kon worden. ' „Kom," luchtigde hij ineens over al het voorgaande heen, „ik moet gaan."
Hij sprong op, zijn sporen rinkten even. „Maar," zei hij met een vloek, „ik moest u vragen, of we u nog eens weer op ons program mogen zetten?"
Heleen kleurde van voldoening en meteen voelde ze met schaamte, dat hij het zag.
„Ik kan dat moeielijk beloven..." „Waarom niet? U kunt, als u wilt."
Hij zag haar aan en onder de kracht van die oogen voelde ze zwakheid schande. „Ik wil," antwoordde ze lachend.
„Dat wist ik. Voorloopig mijn dank voor de toezegging."
Toen ze hem had uitgelaten, keerde ze in het salon terug. Ze wist zelf niet waarom, maar ze was niet in de stemming om Kitty's vraaglust over zich te laten uitbuien. Zoo nuchter gewoon leken haar de meubels, zooals je bekende straten van je eigen stad aankijkt, als je de donkere gang van een panorama uittreedt. Zoo onnoozel gewoon stond die fauteuil daar, waarop hij gezeten had in zün losse manier als met een collega te praten. Ze hoorde nog even het rinkelen van zijn sporen na.
Wel iemand, die niet „Haegsch" begeerde te zijn, met sporen aan bij een dame op bezoek! Maar... ze lachte spottend, een dame? Zij? Zij? Vrouw misschien nog wel, maar een „daeme"...? Een militaire geest! Nee, hij had haar waarlijk niet bij dat Haagsche dameskoor gerekend. Nu ging ze naar boven, nam de Hamlet weer op. Het



112
dunne deeltje voelde ze tusschen de vingers, spelend gleed haar wijsvinger over het gegreineerde bandje. Ook hier leek alles nog zoo doodnuchter van werkelijkheid, aldoor de stadsstraten. En het panorama? Was dat een droom geweest?
Wat een temperament! Dat was nog eens leven op zijn hevigst, je voelde hem niet trillen, maar schokken, stuipkrampen van leven. Wat wonderlijk, luj had aldoor gepraat over zichzelf en over oorlog in Indiê, en het leek alsof hij het toch aldoor over haar had gehad en niet van de lezing was overgesprongen op zichzelf. „Mijn overwinningen zijn vrij wat vreedzamer," zei ze lachend tot zichzelf, „maar... het is waar een nietig menschje en duizenden sterk! Je denkt met je ééne bol voor dat gansche publiek. En heerscht. Maar..." — met een spotrimpeltje om de hp gooide ze het hoofd op — ... „mijn zaaltje bevatte geen duizenden... Ik moet het als maximum wel met honderden stellen."
Dien middag wandelde ze met Kitty langs het strand. Pittige kou woei hen om de ooren en diep in bont gestoken, stapten ze er frischop van door. De scherpe winterzon spikkelde schittering van zilver over de witte golfkuiven. „Hè, wat is het mooi," zei Kit.
Daardoor liet Heleen den blik rondwaren, ze had in gedachten geloopen. En toen ze met de oogen de breede stille zandvlakte langs liep, zag ze in de verte een ruiter. Het leek een spel, het geruiter van man-metpaard, een springcadans in den bhjden winterzonneschijn. Van Heem...?
De ruiter galoppeerde haar te gemoet; in een oogenblik hoorden ze den doffen hoefslag op het vochtige zand vlak bij. Hij hield het paard in, 't was Van Heem. Stapvoets liet hij het dier langs haar gaan, maakte het militair saluut voor de beide zusters samen en was meteen voorbij.
„Wat is het toch een prachtige figuur," zei Kitty. „Te paard komt hij eerst tot zijn recht. Toe, laten we nog even kijken, het is zoo'n verrukkelijk gezicht met die helderheid van het weer. 'k Wou, dat ik ook zoo galoppeeren kon."
Heleen keek mee hem na en plotseling zag ook hij om naar haar. Met een schok tolde ze zich om. „Hè, Kit, wat vervelend!"
„Maar Leen, het zou ook wat!" zei Kitty verbaasd, „je wordt „Haegsch. Je mag toch wel naar een ruiter kijken. Ik zie hem anders liever op een afstand dan vlak bij. Hè, wat een Spanjaardsoogen! Je kunt er haast niet in kijken, net als in de zon, ze steken je."
Heleen lachte. Wat een geluk, dat ze hem dien morgen rechtuit had aangezien en niet onder dien bhk gebogen had.



X.
Door kennissen ontving Heleen een uitnoodiging ook in Amsterdam te komen lezen. Het was naar haar hart, hoe meer actie, hoe liever. Eeeds dadelijk werd ze te logeeren genood bh' een vroegere vriendin, Marianne Roesting, die nu in Amsterdam woonde. Voor jaren hadden ze beiden meegedaan in 't literaire leven van het Noorderdamsche kringetje, wat nu niets dan gepruts leek.
Marianne had vroeger ook geschreven, teere schetsjes over kinderleven. Ze had nooit als Heleen meegestreden, te pas en te onpas, voor „de tachtigers", altijd blakende van strijdlust in die jongemeisjesjaren, maar wel had Heleen een fijn critischen geest in haar gevonden. „Kom toch vooral een dag te voren," schreef ze met oude hartelijkheid, „dan kunnen we nog eens praten als van ouds. Wat leefden we vroeger dicht bij elkaar en wat zijn onze wegen ver uiteengeloopen I"
Tegen den avond kwam Heleen er aan. De kleine kinderen waren reeds naar bed, alleen de oudsten kwamen binnen om te groeten. „Mijn jongens," stelde Marianne met trots voor, „wat ben ik bhj, dat je ze nou 's ziet. Er komt toch weinig van schrijven met een huishouden, het raakt van zelf uit. Je leeft zoo van elkaar af, vind je niet? 't Gaat ongemerkt en het spijt je toch telkens."
Daarna hadden ze rustige uurtjes voor zich.
„En Heleen, vertel me nou eens veel van jezelf," begon Marianne en ze zette zich met een breikous tegenover haar om te hooren.
„Vond je dat zoo mh'n fort, veel van mezelf te vertellen?" vroeg Heleen lachend.
„Och, jij, ik meen jouw werk en hèt werk."
„Heb jij nog wel eens ooit weer geschreven?"
„Maar Heleen, als je zes kinderen hebt? Geen bladzijde na die schets in Woord en Beeld, je weet wel, dat was eigenlijk over Huugje. Toen
„In liefde bloeyende". o



114
was hij twee jaar. Ik heb je laatste boek nog niet gelezen, vind je het heel erg?" „Je zult wel heel weinig tijd hebben..."
„Ja, erg naar, maar vertel nou. Ik heb er recensies over gelezen. Je hebt er veel plezier van."
„Ze hebben er nog al wat goeds van gezegd."
„En „Kunst" ook. Dat heb ik gelezen. Weet je nog onzen angst voor Taco? Als die critiek kwam...! En hij was er echt over uit dezen keer. Was je er niet vreeselijk bhj mee? Ik heb bij 't lezen zoo aan je gedacht."
„Maar Taco heeft me niet gerecenseerd... Een van de anderen, dat wisselt wel eens."
„Taco niet?" Marianne dacht na. „Vergis ik me dan zoo? Ik heb misschien niet juist naar de onderteekening gekeken, het was in „Kunst"."
Heleen vond niets te zeggen. De stijl, had ze zich daarin vergist?
„Je had misschien in lang niets van Taco gelezen, anders had je het aan den stijl wel gemerkt," vergoelijkte ze.
„Och nee, weet je, we hebben „Kunst" niet in onze portefeuille... en het is nog al duur. De jongens hebben zooveel boeken noodig, Huug is nu net op de hoogere burgerschool gekomen. En dan heb je geen geld voor boeken louter voor je genot. Roesting bracht die eene aflevering voor me mee, omdat er de recensie over jouw boek in stond."
Ze praatten door over boeken en critieken, tot Heleen opeens het gevoel kreeg, alsof ze les zat te geven. Dat stuitte haar.
„Ik heb er niet alles van gelezen en nou kan ik het eigenlijk niet met je eens of oneens zijn, maar..., ja, nou je 't zegt, herinner ik me toch wel zooiets," zei Marianne weifelend.
Heleen durfde niet te vragen: „Van wie?" of „Waarin?" Marianne stond op om in te schenken en toen begon ze over de zaal voor morgen, of het er prettig sprak en of ze veel pubhek verwachtte.
Toen den volgenden morgen Heleen naar beneden kwam in de kalmte van een logée, die geen dagtaak heeft, scharrelde het jongste kindje in de gang rond. Ze stond midden in het rommeltje beddengoed, uit een omgeslagen poppenwagen gevallen en sleepte met een paar poppen heen en weer.
„Dag Zus."
Het kind dook verlegen voorover en Heleen haastte zich maar gauw langs haar heen. In de eetkamer vond ze 't gezin al in volle ochtendbedrijvigheid.



115
„O, ben je daar?' Heb je goed geslapen?" „Best, en jij?"
„Toe, Ma, mag ik nou mijn havermout?"
„Ja, vent, ja. Geslapen? Nee, ik niet al te best, Zus huilde zoo. 'k Geloof wat oorpijn, dat heeft ze wel vaak." Marianne stond alweer naar het buffet gekeerd en schepte onder 't antwoorden een bord pap op.
, Twee zaten al aan tafel van de jongens. De eene wachtend, de ander met een laatsten reep boterham op zijn bord.
„Hier vent, gauw maar. Pas op, brand je niet, ik zal er wel een scheut koude melk in doen. Zie je, Heleen, Huug en Kees moeten vooruit eten, want de school is zoo ver. Kees, pas toch op, het is nog te heet."
„Ja, maar Ma..."
Marianne blikte naar de pendule. „Nou, stil maar, ik zal het wel koud maken." Ze begon op een ander bord over te lepelen.
„Ma.., Lut, in de Passé Défini, moet daar een accent circonflex op?" kwam uit een van de vensterbankhoeken.
„Nee. Nou is het wel koud, Kees. Toe vlug."
Huug stond al van tafel op, kwam een seconde later met zijn jas terug, dreigend: „Nou Kees, ik ga."
„Hè, wat gemeen."
„Och Huug, wacht nou nog maar even, hij is zóó klaar, je komt er nog best." „Ma... Wat is laken?" „Drap, d-r-a-p."
„Och, nee, in het Duitsch." Dat was uit de andere vensterbank. „Toe nou Kees, slik dan ook, je hoeft op pap niet te zitten kauwen. Br ga, hoor." Huug ging naar de deur. „Laken ... ? Tuch. Och, Huug..."
„Nou ja, Ma, hij zit ook zoo geweldig te teuten. Eiken morgen kom ik door hem haast te laat. Hij kan toch ook best alleen gaan." „'tls nog zoo gloeiend." „Schep dan ook van het randje."
„ Wolf-loup. Wolf-loup. Wolf-loup. Schaap-brebis. Schaap-brebis. Schaapbrebis," begon het in de vensterbank te rettelen. Marianne knipte moe met de oogen. „Toe, Bep, leer niet hardop."
„Ja maar..." Beps heele gezichtje leek wel één angst voor de klok.



116
„Ik kan ze er maar niet in krijgen en het is repetitie. Als ik nou weer mis..." „Ja, ja, 't is waar, leer maar."
„Je kunt ze nu met de kou ook niet in een andere kamer zetten," verontschuldigde Marianne zich tegen haar gast. „O, my hindert het niet." „L'agneau-lam, 1'agneau-lam..." „Ma, wat is emmer?"
Kees schrokte de laatste lepels van zijn bord naar binnen, vloog op, gaf zyn moeder nog een kus met zyn papmond en holde met Huug, die nog bromde, weg.
„Dat is nou eiken morgen een geschep voor Kees," zei Marianne, „want Huug wil nooit op hem wachten."
„Dan schepte ik hèm vroeger op," zei Heleen, alsof het raadsel daarmee was opgelost.
„H... ja, als de meid maar niet telkens de pap te laat gaar had. Je kunt onmogehjk alles zelf doen, Huug eet geen pap," lei Marianne uit met een harde stem over het woordjesgedreun heen. Meteen nog een blik naar de pendule.
„Marie, ga jij eens gauw aan Pa zeggen, of Pa wel weet, dat het kwart over acht is en bel dan meteen."
Marie lei haar boek neer en Marianne sneed jachtig-vlug brood, tot opeens in de gang een booze stem hoog opkryschte.
„Wat is dat nou weer?"
Marianne keek door de open deur en Heleen zag het kleintje met het zusje, dat op haar volgde, elk aan een eind van den poppenwagen staan sjorren. Beiden even sterk in de drift, wonnen ze niets en schreeuwden tegen elkaar op. Onverwachts gaf het grootste zusje een ruk. Zusjes korte vingertje glipten van het wagenhandvat los en ze sloeg achterover. Het was in een oogenblik gebeurd, voor Marianne kon toeschieten.
„Maar Loutje...," Moeders stem.
„Het is ook nhjn wagen en ze vernielt alles."
Marianne nam het huilende kind van den grond op. „Wat is het ?" troostte ze.
„Gelukkig net op het bedje terecht gekomen met haar kopje. Foei, Loutje, als ze nou's op de steenen was gevallen."
Loutje stond stil toe te kyken, zag met bezorgde oogjes op naar Marianne, die het bezeerde hoofdje streelde. „Nou, stil maar, Zus. En



117
Loekie, je moet toch heusch voorzichtiger zijn. Zus is nog zoo klein." „Is het héél erg? Een bult er op?"
„Nee, schatje, dat niet, maar... hier, zoen julhe elkaar maar af. Nou, Zus, nou is het wel over, doe de tranen nou maar weg. Zoo, hè? Maatie zal ze afvegen. Geef Loukie maar een kus, Louk meende het zoo kwaad niet, wel Louk?"
Loukie's gezichtje hchtte weer op en Marianne nam ze beiden mee naar binnen, pootte Zus veilig in den hoogen kinderstoel en bond servetjes voor. Het belletje luidde in de gang. Meteen kwam Roesting binnen, handen wrijvend. „Koud nog hè? Goeien morgen, Heleen, goed geslapen? Kom\jongens, gauw aan tafel, het is tijd." •
Heleen schikte verlucht mee aan. Ze had zichzelf zoo hatehjk overbodig gevonden bij die jacht van Marianne.
„Neem me niet kwalijk, dat we een beetje reppen, Heleen, het is hier een heele bedrijvigheid in den morgen, hè?"
„Nou, als je belieft, maar... nu was de poppenwagen ook omgevallen en Kees was laat met zijn pap," schertste Heleen.
Marianne lachte mee en hielp Zus met het boterhammetje.
„O..., was dat dat gegil?" vroeg Roesting rondkijkend naar de kinderen.
Loukie kleurde.
„Maar het is al weer bijgelegd, niet Loetepoet?" kwam Marianne te hulp. „Het was ook jammer van je poppen, je moet den wagen in het vervolg maar beter opbergen. Toe Zus, hap dan."
„Moeders kunnen alles bijleggen," zei Roesting en streek even met de hand langs Marianne's wang. „Hè, wat ben je warm, vrouwtje. Moe? O ja, Zusje, hè? Niet best geslapen. Ja, Heleen, het is hier altijd voor het ontbijt zoo druk voor „Ma". En vroeger stond ik nog eerder op, maar sedert ik die overspanning heb gehad..."
„En vroeger...," viel Marianne lachend in, „corrigeerde ik'savonds nog wel eens schriften voor je, maar..."
„Het huwelijk is er niet op verbeterd," plaagde Heleen en toen zagen die beiden voor haar elkaar als bij toeval aan. Er was een straallachje van geluk over en weer en dat ééne oogenbhk was alle moeheid van Marianne af.
„Als er maar geen poppenwagens bestonden en geen heete havermout !"
„O, maar dan is er iets anders. Dan breken er veters, of er is een boek weg." Marianne deed vroolijk mee in het spelletje. „Julhe onge-



118
trouwde vrouwen, met je verwennelijk leventje, kent den morgenstond van een huismoeder niet."
„Nu wel. Heden kennis mee gemaakt." Van kwart over zes afhad Heleen stemmetjes en trippelvoetjes gehoord.
Marianne kon eerst op het allerlaatste nippertje weg voor de lezing en nu had Heleen net zoo lang gedrongen, tot Roesting bleef om met zijn vrouw samen te' komen. Zij moest als spreekster wel wat vroeg in de zaal wezen en ze hield van een loop door avondlucht.
Een stevig gehoor zonder veel leegten van onbezet gebleven stoelen zag ze voor zich, wachtend op haar om te ontvangen. Heerlijk, als je voelde, dat je werkelijk iets te geven had. Haar lezing was goed! Onwrikbaarder nog voelde ze die zekerheid dan in Den Haag, toen haar optreden een proef was geweest. In de kalmte, die dat weten over haar bracht, sloeg ze het dik schrift voor zich op den lezenaar open. Een kleine trilling gleed door de zaal en men schikte zich tot stilte. Het begon. Ze had de oogen al op den eersten regel, toen... De deur kraakte open. Heleen sloeg even den bhk op en meteen dóór tot aan het eind van de zaal. Het was waarlijk Marianne. Van verre knikte ze even voldaan naar het podium, omdat ze nog net op tijd was. Hoofden wendden zich om. Roesting dreef Marianne door naar een leegen stoel meer vooraan en onbewust wandelde Heleen met den blik mee het middenpad door. „Nu aanstonds niet to veel lezen, meer los van mijn schrift," herinnerde ze zich nog eens. Langs onbekenden gleed haar bhk, rij op rij, straks te zamen één brok gehoor weer, zoodra ze las.
Met een schok stuitte ze in dat gaan over de rijen, op één, één, dien ze kende, het eenige gezicht in de zaal, dat ze werkelijk zag als mensch. Onmiddellijk trok ze den bhk terug, zien en terugnemen één actie; voor zich in de letters klemde ze in angst den blik vast. Die geschreven regels waren haar steun, de eenige absolute vastheid. Maar wat stond er? Tot hiëroglyflsche figuurtjes vloeiden de letters ineen. Haar eigen handschrift leek als Chineesche letters, die niets zeiden. Waren opeens die letters stom geworden? Of verstond zij niet? Maar ze wist toch het begin zonder lezen wel. De stilte wachtte op haar woord. Aanstonds zou dat geschemer vooi de oogen wel voorbij zijn. Ze wreef even met den vinger over het ooghd. Hoe begon het ook weer? Was ze dat nu ook kwüt? Als jachtsneeuw joegen gedachten achter elkaar aan in overstelpende veelheid van nietigheden, maar



119
niet de eene, de eerste zin van haar lezing. Allerlei dingen, die ze niet noodig had. Midden in de zaal, den tweeden stoel van het looppad af, links, daar zat hij... en Rieke naast hem. Daar wist ze hem, daar zag ze hem nog, ook nu ze in het schrift naar de wriemelende regels keek. Zijn kleine oogen zoo dicht bij elkaar tegen den smallen neus. Die hadden haar eens gevraagd... of zh... "Waarom zat hh' daar opeens?
Weg toch die gedachten, beginnen moest ze. Den eersten zin van de lezing moest ze hebben, woorden om uit te klanken tegen het publiek. Waren ze nu verloren? Maar ze stonden er toch, zwart op wit voor haar. De stilte spande. Ze moest, want straks zouden ze vragend naar haar kijken, verwonderd en angstig misschien en dan.... meesmuilen en lachen... Het zou niet, dat zou niet. Verlegen worden? Een mal figuur maken? Bah! Overwinnen... de müitaire geest...
Met een schokje gooide ze haar korte gestalte in de borst, vast in haar sterken wil, sloeg dapper den bhk heel de zaal door. Een ietsje^ gedempt: „Geachte dames en heeren..." Het was een sprong in het leege. Wat moest in vredesnaam volgen? O, wat...? Maar toen kwam de klaarheid over haar oogen terug en ze las met zelfbewuste duidelijkheid, een chmax makend in de zachte inleiding aan het begin.
Ze pakte het' publiek ep het publiek pakte haar. Ze voelde zich weer het schip, dat uitzeilde de volle wijdte van zee in. En ze stond vast in de structuur van haar lezing. Dat was haar kracht. Als ze alleen een gezellige causerie had te geven en met aardige zetten het gehoor begoochelen moest, dan zou ze nu mislukken van angst, dat wist ze. Maar ze kon, ze kon, ook nu. Ze danste er al weer op los, heerlijk, heerlijk, de golven over, voort, voort, een schip in zee! Eerst zich beheerschen — de stroefheid van haar aard werd hierby kracht — een korte chmax en dan... Bieens tintelde het sterretje van vernuft. Zoo moest het in die korte puntige gedichtjes, die ze aanhaalde. Helder Mankte ze de woorden tot het eind van de zaal; die droegen haar gedachten en ze zonken bij de menschen in. Strakke aandacht plukte de zinnen haar van de hppen. En nu dat hed, zoo'n prachtig stukje humor. Toen ze het op haar kamer overluid voor zichzelf had gezegd, had het haar een blijde ontroering gebracht en nu gaf ze zichzelf; heel haar vondst schonk ze weg aan die allen. Aan... In het midden van de zaal, tweeden stoel naast het looppad... Aan hem schonk ze, want daar was onder heel die massa gehoor maar één mensch, hij. Hy. Hy bleef alleen, loste zich niet op in die vermenging van luisterende



120
geesten, ze kende hem, hh was... hh, die ééne, de eenige, dien ze kende door hefde.
Onstuimig bruiste het in haar op. Zich uitstorten voor hem moest ze. Zich geven in de lezing, in de klank van haar stem, haar Ik, zooals eens in den roman, in den winter, toen ze aldoor vertrouwde: „Hij zal komen." Haar hart wilde nog naar hem heen, nög, nog. Het was immers van hem. Het wilde jubelen: „Hier ben ik, hier ben ik, voor jou..."
En plotseling was het, of daar een hand op haar open mond weid gedrukt. O, o, dat hart, dat niet wilde verstaan, niet rekende met rede en feiten, want, tweeden stoel naast looppad links, daar zat hij, maar naast hem... Het kon immers niet meer en mocht niet meer. Ze mocht niet geven. Terug naar haar harte kromp al die hefde, tot het zwaar hing van den last. Het was of ze het houden moest met de handen, het deed pijn en voelde ziek van hefdelast. „Ik kan het .niet dragen," kermde het in haar, „het wordt te zwaar." Alléén stond ze voor heel de zaal en op haar mond lag de onzichtbare hand. En wat haar vroeger in blijde sterkte had gezet, dat de verwachting en de oogen van allen waren op haar, dat kleumde nu haar kracht weg. Spreken moest ze, maar... de onzichtbare hand. De zaal was weg, er was alleen, tweeden stoel middenin, even links... hij. Als hij maar aannam en hoorde, maar haar woorden konden niet inzinken by hem. Haar ziel zong immers niet het geluid van de zijne, hy had den zang van haar hart nooit verstaan... En naast hem zat die andere...
Zielloos hoorde ze haar eigen stem de woorden zeggen. Het leek muziek, die afgetjingeld wordt door een onmuzikaal mensch met vingervaardigheid Het bewoog in de menschenveelheid, het roerde hier, dan daar. Ze beheerschte niet langer. Met angst voelde ze de beweging groeien, het geschuif stak over van den een naar den ander: Ze moest het bezweren. In boeien leggen, of... Met een brutalen bhk regelrecht op hem-met-haar hief ze zich uit de inzinking op. Nu was er een vyand in de zaal, een belemmering in de lucht, of waar ook, maar tusschen deze vier muren en nu moest ze overwinnen. „Jij of ik, en het moet jij zijn." Als in een debat zoo slagvaardig trok ze er op los, kampte met nieuwe zinnen. Het strydvuur trilde haar tot in de handen door en onbeheerscht betoogde haar kleine gespierde vuist met de woorden mee. Ze vocht tegen den kwaden geest. Het hoofd in den nek gezet sprak ze door, en sloeg weer in. Ze hoorde haar eigen stem hard, niet haar stem, de stem uit haar binnenste. Daar zweeg het,



121
daar was het stom en leeg. Daar ruischte geen zang en daar jubelde geen vereering voor gevonden Schoon, het stond in stilte als het water, waarin een mensch met levende ziel is weggezonken. Wat viel er te spreken? Voor wie?
Wat werd alles vreemd. Ze was niet meer één, maar twee. Eén binnenste, de eigenlijke en een andere er buiten om heen. Die sprak haar vroeger geboren gedachten. Het werd als vreemder, want die buitenste leefde toch ook, zag en wist, vocht met nijdigheid tegen die dreiging van gerucht in de zaal, maar daar binnenin woonde haar Ik in een holte, een leege donkerte, een kerkertje vol nacht. En de buitenste kampte, en werd hard en heftig, trotsch tegen loerende zwakheid in, een leugen om haar Ik heen. Zag hij ook de leugen niet ?
Het publiek bleef in haar boeiïng en het brak eerst los, toen zM het vrij het. Onmiddelhjk na haar: „Ik heb gezegd," daverde een spontaan handgeklap de stilte weg. Ze boog voor den lof, stug en zonder een lach van welwillendheid. Eecht tegen haar over voelde ze zyn oogen op zich en... nee, het kon niet, op zulk een afstand was het onmögehjk van iemands gezicht iets af te lezen. Dat moest verbeelding zyn..., dat daar afkeer...
Zy maakte haast met naar huis gaan, wilde geen rytuig en wilde ook niet nababbelen met de bestuursleden, die haar hadden uitgenoodigd. „U neemt nuj niet kwahjk, dat zoo dadehjk heenga?" vroeg ze. „Ik wou graag met nüjn gastheer en gastvrouw samengaan, ik wandel het liefst even na het spreken."
Door een zijdeur was zy met Roesting en Marianne eerder buiten dan de meesten, die in de zaal hadden gezeten. De menschen dromden de deur uit.
De straat zag donker van dringerige menschenvolte. Naar twee kanten deelde de warrelige menigte zich uiteen, en dan pas schoven ze in groepjes en rijen zacht gaande voort, zij drieën er tusschen. En plotseling, geen twee ryen voor zich uit, zag ze hèm, zijn slanken rug, waarin toch zyn karakter van „hecht en wel doortimmerd" zoo uitkwam. En dicht tegen hem aangetrokken, den arm ver . door'den zijnen, Rieke. Haar kleine vrouwengestalte had iets heel zachts naast dien sterken rug. Neen, zij leunde toch niet tegen hèm aan, hy deed het, hy hield haar zoo dicht aan zich. En het vlamde in haar op: „Weg jtfl Dat is nüjn plaats, myn plaats." De mjd schroeide haar in 't hart. Rieke, die daar, voor haar, was de schuld. Als zy niet was gekomen, dan... Van het eerste weerzien af, na den winter, had hy



122
haar, Heleen, niet meer gezocht. Waarom zou hij ook? Hij had haar, niet meer noodig. Rieke had hem genomen... Genomen had ze hem, want het was onmogelijk, dat hh' zich gegeven had. Hij kon niet genoeg hebben aan zoo'n goedig hef huiszorgje. Niemand dan zij alleen kon hem alles geven, alles... o, als hij maar gekomen was om de schatten te vinden... Rieke's schuld was het, dat hij niet was gekomen. Rieke's schuld. Verblind was hh door de bekoring van haar naïveteit. Maar wat had ze eigenhjk om te bekoren ? Door het rijtje dames, dat tusschen haar en die beiden hep, gluurde ze heen naar Rieke. Waren er niet honderden meisjes als zij? LieVe meisjes, „eenvoudige" meisjes zoogenaamd. Nu ook zag ze het heele gezichtje voor zich, al kon ze maar een streepje van het profiel in het oog krijgen. In droomen herkende ze altijd weer dat gezichtje, zooals het op den piekniekheuvel tot hem opgeheven was geweest, en dat haar achtervolgde. Zacht bleek en zonder veel geest, met wat warmte van hart er in en veel snoezige kinder-eenvoud in den opslag van de oogen. Ze haatte nu dat bescheiden gezichtje, haar bhk brandde door het matte licht der straatlantaarns heen op Rieke's rug. En die liep daar maar naast hem, zoo onaandoenlijk en veilig in het bezit van haar schat, den genomen schat.
Hij hield haar innig dicht tegen zich aan. H... ja! Natuurlijk!Zjjn vrouwehjke vrouwtje, dat nooit zoo voor het pubhek op zou treden. En plotseling gloeide het in Heleen van haat en nijd. „Weg jij, wèg! Jij hoort daar niet! 't Is mijn plaats! Er af! Wèg jü! Ik duld er je niet!..."
Argeloos liep Rieke daar onder haar haatflitsen, nu keek ze schuin naar hem op, éven zag Heleen met een glimp het gansche profiel. Een kind was ze nog, zooals toen met het stoeipartijtje op den piekniekheuvel. En meteen gaf dat eenvoudige kinderlyke, in vertrouwen tot hem opgeheven gezichtje Heleen den schok, waardoor ze tot zichzelf kwam. Wat had ze gewild? Een kind...'? „Die zijn broeder haat"... die hem wèg wil hebben, zoodat hy er niet meer is... Is een moor...
„Vind jy ook niet?'' hoorde ze Roesting een redeneering besluiten tegen Marianne. Waarover in alle wereld hadden ze het? Ze had niets van hun gesprek gehoord. „Je was goed op dreef, dunkt me." Dat was aan haar adres. Nu moest ze antwoorden. Zacht, want... als hy haar stem hoorde... of Rieke merkte iets. Ze kön hem op dit oogenblik niet ontmoeten, onmogelijk.
„Ja, maar ik had dezelfde lezing ook al in Den Haag gehouden, daardoor was ik er zoo geheel in."



123
Thuis praatten ze druk over den avond. Ze gekscheerde met Roesting en haar oogen tintelden van spotplezier bij elk zeggen. Marianne klopte haar plagend op den schouder. „Je bent toch tot redenaar geboren! En glad... glad!"
„En pittig!" zette hij er bovenop. „En vol geest<hïft! En... klaar van denken I"
„En... èn...?" hitste Heleen op.
„Waardig," vulde Marianne aan. „Soms,.. een beetje al te vurig." „Natuurlijk!" Heleen er tegenin. „De oude kwaal, te vurig en te strijdlustig. En verder?" „Slagvaardig!"
„Als altijd! Helaas geen debat. Voortaan wil ik onderwerpen kiezen, die debat eischen." „De vrouw in de politiek!"
„Ja, kiesrecht, dat doe ik. Al die onmondige vrouwen, wat heb je er aan?"
„Hè nee," kwam Marianne ei ineens tusschen, „dat moet je niet doen, Leen." En hij ondeugend: „Over onmondigheid heb jij anders niet te klagen, Heleen."
„Omdat ik niet op mijn mondje gevallen ben?"
Ze lachten samen. „Pas op," fluisterde Marianne hem in, met een blik van hartelijke schalkschheid naar Heleen, „zij kon wel eens voor de emancipatie wezen."
„Suffragettes begeeren niets vuriger dan martelares te worden voor de groote wereldreddende zaak," speelde hij door. „Als jü, vrouwtje, je maar niet tegen je man laat opzetten en aan het vergaderen raakt voor vrouwenkiesrecht. Wat moet er dan van onzen morgenstond terecht komen?"
Marianne lachte en keek hem aan. Het was een stoeispehetje met de oogen en als bh nog heel jonge liefde zonden ze elkaar in grapjes de boodschap toe van het hart. „Jü stemt voor mij, op het stadhuis, èn... voor je de deur uitgaat... stem ik voor jóu."
„Dat is het ei van Columbus," prees Heleen. „Dat is het laatste. Zoo'n mooi slot...!"
„Het is ook waarlijk al laat," merkte Marianne op met een bhk naar de klok, morgen ochtend om zes uur roept mh'n wekkertje weer: „Mammie."
Marianne bracht haar gast naar de logeerkamer en toen ze haar den nachtkus gaf, drukte ze haar stevig in de armen. „Ik moet het



124
nog eens zeggen, Leen, dat ik toch zoo blij ben, dat je bij. me bent geweest. We willen toch weer eens aan elkaar schrijven, niet? En wat heb ik toch genoten van je lezing... toen je daar zoo aUeen stond op het podium, voelde ik alles weer over van vroeger en dat ik toch nog zooveel van je houd. Ik leef nu zoo heel anders dan jij. Ik doe niets meer aan literatuur. Ik heb een ander geluk gevonden."
Toen stond Heleen alleen in de kamer. De stilte tusschen andermans meubels was om haar. De gaslamp brandde en toch leek het, of ze nu plotseling uit een verlichte feestzaal met drukke vroolijkheid van veel gasten getreden was in de donkerte buiten. Hier stond ze met zichzelf alleen. Het wisselen van geestigheden met Roesting was heerlijk geweest, omdat... omdat... ze zag het, het was geweest als in de lezing, de Buitenste had alles gedaan en o, als je maar vergéten kon, dat dieper in je je eigenlijk Ik lag te kreunen.
Een wild verlangen naar troost overmeesterde haar. Een troost, een vergoeding..., iets om heen te vluchten en je tegen aan te leunen. Vroeger was daar altijd geweest haar wérk. De vluchthaven... Nu was er niets en niemand...
Leeg lag heel de wereld rondom haar. Waar was er een, tegen wien ze zich aan mocht klemmen in dezen angst? Als waanzinnig renden haar gedachten om; waar was een houvast?
„Ik zink, ik zink! Houd me, ik zink..."
Waar, waar? Hier niet. Daar niet. Waar dan? Toomeloos konden haar zoekende gedachten maar rondjagen, het was een woestijn, want de Eéne was er niet. Daar stonden wel enkele gestalten. O ja, Kitty,. haar hart was vol hefde, ook Marianne; die hielden van haar..., maar de gedachten stormden die beiden voorbij. Die niet, die kon ze wel haar leed zéggen, maar dat zocht ze niet. Kitty zou schreien misschien met de tranen, die zijzelf zoo miste, haar troosten met een kus, maar dat zocht ze niet. Wie kon haar dragen, heelemaal? Wie gaf haar het Heim voor haar ziel? En toen, losgebroken, schoot de gedachte door naar hèm. Bij hem, bh' hem... Op hem alleen kon ze zich verlaten en zeggen: „Ik geef me, grijp me, want ik zink."
En hij... deed de armen niet voor haar open, hij wendde zich af. Aan Rieke had hy immers...
Als van een visioen keerde ze terug. De wereld was wel leeg, als er niemand in overbleef dan je zelf. Nu wist ze weer de dingen om zich heen, de meubels op Marianne's logeerkamer. Ja, dat noemde



125
men de werkelijkheid van dezen dag, de lezing, het zijn met en bij Marianne, in haar gezin, de jongens, Loukie, die met dankbare innigheid in de oogjes naar Moeder keek, omdat die „alles bij wist te leggen". O, als oogen zoo naar je keken, kinderoogen met dat vertrouwen er in en als je een hart je eigendom wist, kon er dan nacht in je bhjven?
„Ik heb een ander geluk gevonden." Toonloos herhaalde ze Marianne's getuigenis. „Een... ander... geluk."
„En ik... ? Ik heb... geen geluk gevonden."
Aldoor stond ze nog. Had zh dat geluk van scheppen bezeten? Zij?
„Ik," verzekerde ze zichzelf. „Ja jü, Heleen, die nu op de kamer' van Marianne staat en die onder je hand de haren van het velvettafelkleed voelt heen en weer gaan, nu je er over strijkt." En toen vroeg ze weer in verwondering: „Ik?"
Het scheen als in een vorige incarnatie geschied, vóórhistorisch veraf.
„Een ander geluk... Hebben wij vrouwen dan géén geluk, als we dat niet bezitten? Wordt met dat ééne ons alles gegeven, of alles genomen?" vroeg ze in bitterheid. Als je dan het Geluk niet vond, vond je dan ook geen leven? Bleef je dan als kaal en bloemloos geboomte ?"
Langzaam, onder het staan, bekroop lichamehjke matheid haar. Het leek of ze zou inzakken. Sluipzacht begon ze zich te ontkleeden. Het heele huis shep. De eene schoen kraakte, die dus eerst uit Doelloos traag maakte ze haakjes en knoopen los, hing de kleeren over een stoel. Met behoedzame beweginkjes schoof ze in bed en de stilte van het huis sloot zich over haar toe tot één effen rust. Afgetobd lag ze neer. Was leven de wortel van geluk... of geluk de wortel van leven...? Wat voelde haar hoofd zwaar! Ze duwde een kussenpunt op, dat het heelemaal rusten kon. Als... lente ging over doode takken, bleven... ze dan...? en toen shep ze in over het onopgelost vraagstuk van dood en leven.
Laat in den morgen schrikte ze wakker. Het huis leefde al rondom haar van klein gerucht. Tegen die algemeene tierigheid aan voelde ze zichzelf traag tot het dagbegin. Wat was er gisteren ook maar weer gebeurd? Of gebeurd? was er iets gebeurd, waarvan ze den druk niet had weggeslapen? De lezing... o, ja... Leonard... Zeker logeerde bij ook in Amsterdam.



126
Hetzelfde jachtige gedoe als gisteren vulde de huiskamer, toen ze beneden kwam.
„Je ziet er wat moe uit," zei Marianne, haar zorgzaamheid uitstrekkend over allen, die onder haar dak vertoefden.
„Vind je? 'k Ben een beetje moe in mijn hoofd na de lezing, maar dat is gauw genoeg over."
Het gaf een gevoel van veiligheid, toen ze in den trein zat en op huis aan spoorde. Daar kenden ze haar buien van in zichzelf gezonken zijn als iets eigens van haar aard uit de tijden, toen ze schreef. Daar zocht niemand naar bijzondere oorzaken. Soezerig zat ze in den coupé, aldoor onder den druk van iets vaags, dat haarwas overkomen, en staarde met leege oogen het voorbhjagend landschap in.
Aan het station, terwijl ze midden in den drom uitgestapte reizigers voortschoof, zag ze onverwachts Kitty achter het contróle-hek met hunkerende verwelkoming op haar wachten. En dit, dat één met bhjdschap naar haar terugkomst had uitgezien, was het eerste, dat dien dag door den mist van haar ziel heenglansde.



XI.
Den morgen daarop ontwaakte ze uit diepe onbewustheid en het eerste wat ze wist, was zichzelf, in het kerkertje vol nacht, als op de lezing, onmiddellijk daarop de buitenwereld, die haar den nieuwen dag had toegeschoven.
Met een wilden greep naar steun sloegen haar gedachten in den te komen dag. Waar was een houvast om je aan op te trekken, want er uit moest je toch, uit dat kerkertje. In het leege tastten ze. Geen lezing, geen debatavond, geen afgepaalde studie, geen enkel ding, dat lokte of dwong om gedaan te worden, geen onnoozel bezoek zelfs tot vulling. Troosteloos zonken de loome gedachten weor terug op haar zelf. Tijd om op te staan was het nog niet. „Half zeven," las ze van den wekker, en bleef in bed. „Wat moet ik met den dag, wat moet ik met al de uren tusschen ontbijt en koffiedrinken... ?"
„Tijd of niet," besloot ze, „ik sta op." Ze gooide de dekens af. Als ze daar maar eerst uit was, uit dat kerkertje met leegen nacht. Koud water, dat sterkte de zenuwen. Het kon wel lichamelijke vermoeidheid zijn. En wat kon haar het middel schelen, als het maar verloste. En 't hielp, 't Was nog koud, een laat winterachtig vorstje nog. Het water beet, maar juist de prikkeling deed weldadig aan. „Toe, hard wrijven om gang in je bloed te krijgen." Dat maakte los. Heerlijk, dat het hielp, dat zou ze eiken morgen doen. Toen ze klaar was, gluurde ze even om den gordijnrand heen. De ruiten waren met ijs berubbeld. Ja, nu was ze te vroeg voor het ontbijt. Een leeg uur nog. Altijd, als ze een minuut of wat over had, keek ze graag de straat over, maar meest omhoog naar de lucht. Als ze maar een stuk hemel kon zien, dan had ze genoeg. Zonder „mooi" uitzicht kon ze het wel stellen, maar lucht moest ze hebben, hoe grooter vak van den hemel, hoe heerlijker, het allerliefst den ganschen koepel van horizont tot horizont.
Wat voor andere menschen de verhchting was van het zich eens uit te kunnen spreken, dat was voor Heleen het kijken in het luchtruim.



128
Ze kende dien hemel als een oud vertrouwde, van zoo menigenkeer, dat ze in lang opstaren naar het zwerk zich langzaam had voelen ontladen. In die onmetelijke ruimte wiekten gedachten weg, je werd er van bevrijd en je kwam nooit als bij menschen, bij wie je je ontlastte van gedachtendruk, den volgenden morgen er voor te staan met het besef: „Voortaan weet die het ook."
Na die beënging van haar Ik in het kerkertje snakte ze naar de grootst mogehjke ruimte. Een glinstering lag over het al wegsmeltend ijsvliesje van de ruiten. Met een forschen stoot van de vuist duwde ze het raam open en de ochtendkou prikkelde haar in 't gezicht. Onbewolkt lag de straat nog in het bleeke morgenlicht. Slechts een enkele repte zich door de kou. Ze zocht haar vertrouwde omhoog. Door haar eigen kamervenster en daken van omliggende huizen werd haar hemel afgeraamd, het verdere bleef bedekt. Een vreemd-groene schemer stond in dat vak zwerk en opeens kwam de begeerte omhetgansche gewelf te bezitten. Dankbaar voor tenminste één wensen in deze ondraaghjke neutraliteit, kreeg ze een dikken mantel met pelsmuts en stapte er op uit. De zee was te ver af, maar den binnensten duinrand kon ze nog wel bereiken. Ze haastte zich voort en kwam in gloed van lichamelijke warmte op den voorsten rug. Daar stond ze toen aan alle kanten omblazen van de zeebries. Tot hier zelfs toe voelde je de reinheid van over oneindige zee gestreken wind. En dan... boven haar het hemelgeheel. Het Oosten wierp uit zyn ongeziene diepten een rossen gloor omhoog, tegen de wolken aan, tintte de mollige randen paars en dan verder tegen den koepel van blauw een zwak blosje over witte vlokjes wolk.
Eén blik slechts kon ze grijpen, één diepen ademsnak in den opwekkenden zeewind. Toen moest ze scheiden. Jammer! Maarzewüde nog eens weer gaan voor het ontby"t.
Prettig over dat besluit keerde ze huiswaarts en straks zou Kitty met haar overvloed van levenslust wel een doel hebben voor den dag.
Zoo was het ook. „Zeg Leenie," vleide Kit, „ga je nou van morgen eens met me mee? Je weet wel, het geld van mijn verjaardag? Daarvoor wil ik een stoel voor ons salonnetje koopen, zcw'n-ihnig aardig stoeltje dat nou niet juist een stuk van het ameublement is. Help je me kiezen? Jy durft altijd veel meer aan met je smaak dan ik en dan vind ik toch op den duur jouw keus de beste. Doe je 't? Ga je mee?"
En terwyl ze samen de Haagsche straten doorgingen en bh 't eene



129
meubelmagazijn na het andere de ramen afzochten, kwam het in Heleen op: „Ik moet zingen, want het zingt alles in me van binnen." Dat had Kitty gezegd op den morgen, toen ze getracht had te dichten. Het zong nog altb'd door in haar en Heleen boog zich onwihekeurig naar haar heen, dag in dag uit, om dat zingen te hooren. Kitty vertelde vaak hetzelfde en ook veel nieuws, tot Heleen voor zich zag het heele huisje, zooals ze het wilden inrichten, van kamer tot kamer, vol van Kitty's sfeer. Het deed zoo weldadig aan met haar dorheid te vluchten in dat huisje vol zonnige hefde. Als één, die zelf geen tehuis meer heeft en dan als bezoeker mag komen aan den eigen haard van anderen. Zoo was het hèm eens geweest, ze wist het, by Memke.
„O, Bleke, Rieke, geef hem toch alles wat je met mogehjkheid te geven hebt, want... ik mag hem niets geven en o, o, als je hart zyn Heim niet vindt in deze volle wereld..." Was hij ook gevlucht in een jong huisje yoI zonnige liefde? Dat huisje, had Rieke hem dat künnen geven?
Zoo kwam de laatste zomer, dat de zusters samen thuis waren. Ze gingen niet naar Eerten, alleen Kitty met Hage voor enkele dagen en het zyn met Kitty, het meeleven in Kitty's leven, het luisteren naar den zang van anderer geluk, dat was heel Heieens zomer.
In het najaar op een droeven nevelmorgen stond ze voor haar raam. Motregen dreinde en dikke grauwe wolkenlucht hing laag boven de aarde te druilen. Wat zou ze naar het duin doen te gaan? „Nevels heb ik immers zelf," zei ze bitter. Die wolkenlasten daarboven drongen haar op haarzelf terug en toen opeens als met een opvlucht van gedachten wist ze weer: „De lezing! De aan Van Heem beloofde lezing!" Het was als een verrassing, die je by thuiskomst van de reis in je eigen huis door vriendenhand vindt néérgezet. De lezing! Die wachtte haar. Daarvoor moest en zou ze werken. Gelukkig, dat er nog werk was in deze wereld!
In de commissie vond ze enkele nieuwe leden. Van Heem kwam onmiddellijk naar haar toe als eenig overgebleven hd van het vorig jaar. In de gemeenzaamheid van elkaar wel te kennen, stak hij haar zyn hand toe en stelde de anderen voor. „Mij alleen vind je terug," zei hij lachend en dezelfde bhk van vroeger met het zuidelijk vuur er in, trof haar.
„Zege in den s t r y d!" wenschte bJj schalksch.
„Er is toch vanavond geen debat ?" vroeg een oudachtig heertje onrustig.
„In liefde bloeyende". 9



180
Van Heem lachte met een bhk naar Heleen. Die begreep hem wel. „Nee, helaas niet," antwoordde hij het heertje, „want strijd is verrukkelijk, maar een anderen keer wil juffrouw Heyendaal een onderwerp kiezen voor debat."
Dit gesprekje voerde ze, terwijl ze naar het podium gingen door een afzonderlijk zijgangetje. Kort voor de deur keerden de anderen terug naar den zaalingang. Van Heem hield beleefd de deur voor Heleen open en toen ze vlak langs hem ging, op het allerlaatste oogenblik, zei bij rad: „Ik weet wel een onderwerp."
Onwülekeurig zag ze even vragend naar hem op en hij lachte met een schelmsche vriendelijkheid over heel het bruin gezicht. Meteen was ze de deur door en het gesprek dus afgebroken. „Eerst de zege vanavond," zond hij haar nog na. Het was werkehjk of de mihtaire geest over haar vaardig werd. Het binnentreden was haar al eigen van de vorige keeren: het podium over en dan onmiddellijk het pubhek in het gezicht zien. „Mhn" pubhek voelde ze dan en dat warmde de stemming aan. Geven! Geven! mocht ze, want die allen zaten wachtende op haar.
Na afloop sprak ze Van Heem niet meer dan even, terwijl hy haar den avondmantel losjes om de schouders voegde. Als oud bekende nam hh' de gastheerphchten voor de commissie waar en geleidde haar naar het rijtuig. Hijzelf had den bournous omgegooid, want het stortregende. Zoo stond hij, het portier openhoudend, wel even gebogen tot ridderdienst, maar toch niet knechtehjk beheverig, maar het rechtmatig eerebetoon gevend, zelf ook hoog, rang tegen rang zettend.
Met een vaartje vluchtte ze den reep straat met plasregen tusschen het gebouw en haar rijtuig door.
Meteen gaf hy het saluut en sloot het portier. „Koetsier, klaar," luidde het commando naar den bok omhoog en ze reed af.
„Het onderwerp," schoot haar te binnen, toen ze de wielen in gang * voelde zetten, „nu is het te laat. Wat jammer! Wat zou hy eigenhjk bedoelen? Emancipatie? Overwinning voor de Vrouw?"
Het duurde lang eer ze weer met hem samentrof. Het was op een receptie. Een dor al grijzend heertje van de lezingencommissie was bruidegom. Ze vond het bruidspaar in een zaal vol stemmengeroes en tropisch zoeten orchideeëngeur en plotseling merkte ze onder de vele bezoekers ook Van Heem op, of eigenhjk Van Heem's oogen, als een fel hcht, dat je bhk niet kan ontgaan. Ze complimenteerde naar den vorm, kreeg enkele lieve woordjes van de bruid terug, groette met



181
een paar wendingen om en om wederzijdsche familieleden en hoe het gekomen was, wist ze niet, daarna stond ze onverwachts tegenover Vah Heem.
„Juffrouw Heyendaal!" groette hij en door de wettelijkheid van zijn militaire buiging heen tintelde pleizierigheid, omdat zij beiden contre coeur aan dit receptiespelletje meededen.
„U zou me nog een onderwerp voor debat opgeven," zei ze onmiddellijk.
„U weet het al lang," hij plagend.
„Nee, toch niet," zij terug.
„St! Stl mag hier ook niet genoemd worden!"
„Onder den geur van b r u i d s bloemen niet?"
Hh lachte haar zhn heimelijken schik toe, omdat ze toch begreep. „Dus u doet het? Natuurlijk 1"
„Misschien..."
Heerlijk, die najaarsstormen!"
Heerlijk voor haar vroegwandeling. Op den hoogsten duintop stond ze, een jagerhoedje klem om het voorhoofd gesjord. Bol vlaagde de wind over de duinruggen en joeg de wolken het luchtruim door. Daar kwam hij aan, scheerde de toppen over, sloeg de lange sherhalmen van het duingras glad over de kruinen. Neer moest alles voor hem, een gebaanden weg maakte hij. Aan een paaltje, dat daar stond greep ze zich vast, duwde den rug er tegen en zoo bleef ze pal staan, zij alleen een levende zuil omhoog, tegen den zwiependen wind in. Recht op! Sterk! De voeten breed uit elkaar stond ze gepost. Ietwat voorover buigen en geschoord tegen het paaltje, dan kon je dien machtigen wind scheuren en dan mocht hij door, maar wijken voor haar!
De goedrondheid van zeevolk kwam over haar met dien wind. Hoe, kon je nou venijnig wezen met zulk bullebakkig gebulder om je heen, dat stak stoeüust in je aan. Hoe kon je zitten mokken en gedachtetjes uitpriegelen by zulk lobbesachtig boe-geblaas. Weg met alle zwarigheden! Doorwaai me maar! Doorblaas me maar! Bol maar om me heen, lobbes. En neem stekelige gedachten mee het geniepige Oosten in, hier heb je ze. Ik ben jong en jong wil ik leven. Ik kan leven!
Wat was hy breed en wat reikte hy ver, die heerhjke storm! Van 't oneindige tot het oneindige, het heelal door, bolderig en lawaaiig. Wat kon hy het helpen, of er een boom knakte? Zoo'n sprietje. En of hy een schip op 't strand smakte. Zoo'n futseltje. En of hy de golven ophoosde. Dat slappe water! Hy bedoelde het nooit kwaad,



132
gunde alles en allen het leven wel, was geen gluiperd, maar als je nou zoo sterk geboren was... Hij bhes maar even, zoo gewoontjes en blazen was zijn bestaan ...
Onder zijn hol gebolder hoorde ze achter zich een veel kleiner, meer gedrongen geluid aankomen. Het kwam ook aangestuwd als de windvlagen, harder, harder en nader, daverend door de ruimte vol storm. Ze zag om naar den weg, die een eind van haar af het duin doorsneed. Ruiters! De cavalerie, in galop de geul tusschen duinketens door! Rob-böf, rob-bof, rob-bof! Daar joegen ze heen. Naar zee, den geweldige tegen! Daar kwamen ze opgedoken met den weg de diepte uit, frissche uniformkleuren. Vuur in de rijders, vuur van haver in de rossen. Er-op, er-op, er-op! In vaart er tegen op! Boven op den top, plotseling in de ruimte van het hoogvlak, vertraagden ze even. Die ééne ter zijde buiten het gehd... kéék hij? Had hij haar gezien, alleen op den hoogen kop? Zou het... Van Heem...? Voort draafden ze weer. Naar zee! Naar zeel Den bullebak tegen! Al kijkend was ze van het paaltje losgeraakt en meteen voelde ze de vuisten van den rukwind in den rug en werd ze het dalletje in gedreven, waar het mulle zand haar stuitte. Nog zag ze de ruiters, den heelen troep, maar één prikkel, één wil. Den storm tegen, er tegen, er tegen! Wat kon je met menschelijke krachtjes? Niets. Maar je binden op een sterkere, dien sterkere zetten naar je wil en zoo den storm in! Ruiter zijn!
Naar huis Jterug moest ze wel. De haren losgeüadderd, de wangen in gloed, de oogen vol trotseerlust kwam Heleen bij Kitty.
„Ben jij al naar zee geweest?" vroeg die teleurgesteld. „Br. wil er heen en in den storm staan. Ga je nog een keer met mij?"
„Ja, ja, wel drie keer, als je maar een paard geeft. Kit, ik moet een paard hebben." Met haar cordaat figuurtje maakte ze gesteiger na, tot Kitty haar pakte en meesprong. „A horse, a horse, my kingdom for a horse!" oreerde ze.
„Wat ben je johg, ouwetje!"
„'t Is de wind, mijn kind. 't Is de wind mijn kind!"



XTL
De tweede lezing viel dicht voor Kitty's bruidstijd. Einde Mei zou ze trouwen. Heleen plaagde al: „Queen o' the May".
Het weer leek wel vernieuwd van Lente-adem. Den dag door had de zon gebrand en gestoken al met voorbarige kracht, de zomersche zwoelte was nog gebleven, zelfs tegen den nacht, maar nu woei met speelschp zuchtjes de wind er de frischheid van den avond door. „Wat een weer!" zei Heleen verrast, toen ze de zaal uittrad. Even talmde ze op de stoep van het gebouw en zag het aan. Ze zag op. Daar stond de maan en verruimde den hemel met hcht. Van Heem was naast haar om haar naar het rh'tuig te geleiden, dat de commissie altijd den sprekers aanbood. „Zonde om je in zoo'n doos te laten pakken," zei hij met vuur, terwhl ze naar het rijtuig liepen.
„De avond is zeldzaam," antwoordde ze met een blik ten afscheid naar de lucht.
„Echt Haegsch om je met zoo'n avond een rijtuig aan te bieden 1 Wüt u niet hever loopen?"
„Ja," zei ze van harte en omdat dat alleen de waarheid was. „Het is zonde." Juist na het opgezweept gaan van haar gedachten in een lezing, had ze zoo graag de wereld vol frissche buitenlucht om zich in te baden. In engte kalmeerde nooit haar geest.
„U loopt natuurlijk liever, dat dacht ik wel. Koetsier, niet noodig, de juffrouw loopt," beredderde hij met militair gezag en gaf de fooi.
„Dan mag ik u zeker wel thuisbrengen?" vroeg hij en wachtte op antwoord.
Natuurlijk nam ze aan en ze liepen samen heen, eerst een poosje zwijgend, door de volte. „TJ bent zeker bhj, dat u vóór de bruidsdagen klaar bent met de lezingen," begon hij.
„O ja, het valt er dan zoo vreemd tusschen. Natuurlijk verschillende feestjes, en, och, zulke dagen worden van zelf vol."
„Kitty zal een uniek bruidje wezen," zei hij met onomwonden bewondering.



134
„Ze is een geboren Mayqueen," dacht ze stil voor zich. Tegen hem zei ze niets dan losjes weg: „Ja, ze zal ook wel van haar bruidsdagen genieten." Dat had Kitty, de gave om te genieten...
„Ze zal thuis wel org gemist worden, en Hage neemt vooral ü heel wat af."
„Ja," antwoordde ze alleen. Vader zonder Kitty, Moeder..., het huis zonder Kitty. En... zijzelf??
„U zult haar, dunkt rrnj, wel het meest missen." Daar raakte hij het. Haar strijd ging hèm niet aan. Maar toen viel het haar in, dat dit toch een heel onsamengesteld leed was, zooals andere menschen leed hadden, dat gezien mocht worden en dat niet doortakt was met de geheime vraagstukken van haar persoonlijk intiem Ik. Zóoiets wat wel je smart was, maar daarom nog niet je wroeging en strijd. En hy zei het zoo van harte meevoelend, met den klemtoon op het u. Uit beleefdheid zei hij zooiets niet, daarvoor was hij te weinig Haegsch, evenals zij.
„Ja," bekende ze eerlijk, „het zal een groote leegte vóór me zijn. Kitty en ik zijn altijd samen geweest. Andere meisjes hebben vriendinnen, maar ik heb altijd alleen maar Kitty gehad, en nnjn werk."
Het bracht werkelijk verhchting er eens zoo gewoon open over te spreken met iemand, die het onmogelijk anders kon zien dan als gewóón leed, het missen van een zuster. Hh' kon niets weten van haar harte-armoe, waarin ze om Kitty hunkerde.. Dit verdriet mocht toch ook geweten worden, dat was je niet tot schande als dat andere, de versmade te wezen. Ze zwegen een poos. De maan was nog aldoor voor hen uit. Een enkele ster stond in de reine groenblauwe lucht zacht te pinkelen. Toen dreven wolken aan en dekten de.steroogen weg. Ze gleden voort en kwamen onder den maneglans, zoo zachtjes gleden ze er in, begonnen dan te leven in hcht, wel zilver, maar niet als het gesmede, 't was sneeuwig gaaszilver, dat zweeft en doorzichtig is; omhcht werden al de koppen en kuiven, dan zag je pas den bouw van spelonken en spleten, bergen en koppen, alles donzig zilver, vlak onder den maansikkel aangedonkerd tot bruinen gloed.
„Maar ü komt er wel door," zei hij. Hij was er dus niet af met zyn gedachten. „Iemand als u..."
^Waarom iemand als ik?" vroeg ze in spottenden praal.
„Met den mihtairen geest I"
Ze waren bij huis en ze wilde groeten.
Meteen zag hy haar aan, zoo, dat ze den blik niet meer bergen kon.



185
Hm nam hem geklemd in zijn heerschersoogen. Ze mocht niet los van hem. Wat een gloed! Wat een gloed! Het vlamde in de onbekende diepten van zijn oogen. Het leven brandde er in, laaide er uit op, haar tegen. Hij vermocht te leven, dat was leven, wat daar in hem brandde. Hij had leven voor haar mee, hij zou uit zijn brand het leven weer in haar verdord hart ontsteken.
„Tot ziens," hoorde ze zijn stem en meteen was zün hand in vochtig warmen klem om de hare. In duizeling zwalpte het verhitte bloed haar naar het hoofd.
„Tot ziens," gaf ze terug in verwarring.
Den volgenden morgen schokte ze wakker en... ze lag niet in het kerkertje met nacht, niet bij haar dor Ik, maar in den gloed van zijn Spaansche oogen. Vlak voor zich zag ze die oogen, heel het gezicht met de bronzing van tropenzon. Tot haar was het gekeerd als den avond te voren, met den gloed van passie er over. Geven wou hij en haar hart was niet koud meer. Niet meer tot schamens toe arm was ze, want werd je niet rijk met een belofte? Het kerkertje zelfs was niet duister meer, mj had het verbrand met zijn hartevlam, of opengebroken, omgestormd, ze wist het niet, maar het was open, 't was wèg. O, wat een verluchting, dat ze daaruit was verlost. De geniepige nacht zou er haar niet meer inmoffelen.
„Tot ziens," dat was zijn belofte. Wanneer zou het zhn ?
Ze drukte de hand tegen het hart. Was ze daarvan ontwaakt? Van den wilden harteklop? Of van den blik uit zijn oogen? Nog was de bhk daar, boorde zich in haar oogen. O, ze leefde weer, nog, tot de kern toe, ze was niet meer verkild tot doode starheid, want uit verborgen diepten trilde begeerte hèm te gemoet. „Kom, kom! Geef me het vuur."
En de dagen waren niet grauw meer of leeg. Hoe konden ze het zijn? Ze lichtten, want „tot ziens, tot ziens..." Dat had hij gezegd. Beloofd. Gesmeekt...
„Tot ziens. Kom gauw, o kom. Neem me, neem me..."
De bruidsdagen begonnen. Het feestje op den dag van aanteekenen zette de stemming er in. Heleen sierde de kamer met groen en bloemen, want wat was een Queen o' the May zonder bloementooi? En terwijl ze de kamer smukte, takken veerig groen en bloemen schikte, was er maar één gedachte in haar: Queen o' the May, het groote feest te vieren voor de Queen o' the May. Hage kwam over



136
en onmiddellijk deed hij mee. Onder dat naampje lag heel het zoet geheim van het elkaar vinden voor die beiden. Het bruidje werd niet Kitty genoemd of „Bruid,", maar Queen, zoodat het een spelletje werd van heel het gezin. Het huis stroomde vol cadeaux en bloemen. Tot de verste kennissen toe zonden iets aan Kitty. Het kon niet anders, aan Kitty moest je geven. Je hield het immers niet uit als je het feest van Kitty niet meevierde. De bel ging tienmaal zoo vaak als gewoon, de meid mopperde zelfs niet en jubelde mee: „Alweer een cadeau, alweer bloemen." Elke bel was het belletje van St. Nicolaasavond, iets prettigs en een verrassing.
Het gansche huis stond in sfeer van vreugd en hoogtij. En daar was de geur van bloemen in kamers en gangen, de stralende Kitty zelf, en buiten, de zonneglans op groene botseltjes, de lucht vol vruchtbare zoelheid. Daar was de komende Lente en 's levens Mei... Als je door de Boschjes liep, zweefden de beloften om je heen. 't Was alles nieuw en anders, beloften van leven en heven, bloei en geluk! Het kwam. Het kwam... Nog nooit had Heleen zoo Lente gevierd, nog nooit had de wereld er zoo uitgezien. Zouden de dagen niet barsten van volte? Partijtjes en vrienden, hulde-avondjes voor de Queen of the May.
De receptie kwam. En als de bezoekers over den drempel stapten, zag je ze in de kamer even, één tel stil houden, want... dan zagen ze Kitty, de Bruid. Dan stonden ze een oogenblik gepakt en bekoord. Heleen zag het en Hage zag het, maar de bruid zelf knikte maar tegen allen; een welkom voor allen had ze van louter geluk. Van Heem kwam. Met hem ging 't hetzelfde, hij ook stond even overweldigd. Heleen merkte het, had er schik in, dat ook hij mee moest doen aan de onbewuste hulde. Toen ging hij door, regelrecht op Kitty af. Langs haar heen, in één blik gaf hij: „'k heb je wel gezien, aanstonds kom ik by jou, aanstonds, eerst het bruidspaar, maar ik kom voor jou." Natuurhjk kwam hy. Wild sloeg haar hart hem tegen. Daar was hij al, hy het haar niet wachten, hy kwam immers om haar, om te geven, om te nemen. Ze kenden elkaar van dien avond, van het „tot ziens," en vonden elkaar terug. En hy gaf haar weer de volle kracht van zijn oogen. Nee, ze was er niet bang voor, zy niet als Kitty. O, wat was het heerlijk die hevige kracht, waarvoor anderen schuw werden, voluit over je te laten storten. Hy omklemde vast haar hand, de zyne gloeide, en ze yoelden, 't was éénzelfde brand van begeerte in beiden, een opspuiting van innerlijk leefvermogen, tot elkaar heen, tot elkaar heen...



137
Heieens verjaardag viel midden in dezen feesttijd. Als een jolige gril viel het haar in: hem openen met een wandeling. Al een paar dagen had ze de veifrissching gemist.
Het was aldoor maar Lente, geen Hollandsche met mist en gedrein van motregen of valsch zonnegestreel met snijdenden wind, het was gemeende, goedhartige warmte. Aan de struikjes in het stadsplantsoen, dat ze doorliep, al groene uitloopsels, spruiten van sappig blad: het nieuwe leven zwol de takken uit, de vruchtbare aarde uit, het dorre duinzand zelfs uit. De doodgegeelde helm stond met den voet in een schemer van groen. Fel gele sterbloemen hadden zich het zand uitgeboord in die enkele dagen. Er uit, er uit moesten ze naar de zon, die broeide op de hellingen. Waar schuilde het leven niet? Waar wroette het niet? Waar koesterde de zon het niet los? Overal. Overal! Het kwam. Het moest...
En zij er midden in, hoog alleen, op haar duin! Heel in de verte... zelfs de zee, die anders in morgengrauw gedoezeld lag, ze jubelde mee met nieuw blauw; haar goud had de zon er op uitgestrooid, het leefde in het blauw van goudsprankels.
Een hoefslag... Zouden de ruiters ? Nee. Eén maar. Nader, nader. Ze wendde zich om, om te zien... Eén in galop door het zand, regelrecht op haar top aan, tot haar. Met een lenigen zwaai sprong hh af, gooide het paard de teugels over den kop en stond voor haar. Waar was ze opeens? Het bloed stuwde op naar het hoofd, perste met golven er door, nam het denken weg, den adem weg. Ze hijgde maar, hijgde maar... Waar was ze? In het duin? Ja, in het duin, maar... in den gloed, die er dagen geweest was. Den gloed, dien hü ontstoken had. Het vlamde weer in zijn gitoogen. „Goeienmorgen," zei hij.
„Goeienmorgen," herhaalde ze met een gedachte aan haar feestdag.
„TJ houdt van den morgenstond? Ik ook. En wat hebben we een voorjaar! 't Is alsof je aan de Riviera zit. 't Is on-Hohandsch. Ziet u, dat is het ellendige van het Hollandsche khmaat, die halfslachtigheid. Weet u nou iets onuitstaanbaarders dan zoo'n ziellooze slaplenderigheid? In den winter kwakkelt het. De lente zeurt van Maart tot Juni om te komen. En dan is het zomer. Daar heb je dan aldoor naar verlangd. Jawel, regen. Als het nog een moesson was, dan weet je nog, dat het regent. Dat gekledder hier. Daarvan worden die Hollanders zoo zoetsappig. Zoo'n Indische zon, die brandt nog 's vuur in je body. Moest u 's voelen..." In al zyn kort uitgestooten zinnetjes weer zyn



138
ingehouden dorst naar hevigheid. ZUn gezicht gloeide van den snellen rit. Het paard stond naast hem te dampen en klauwde ongeduldig met de voorhoeven in het zand. „Hij wil al weer," zei Heleen.
„Net als zijn meester, houdt niet van stilstaan. Ook vuur in zijn body." Plezierig sloeg hij het dier met de hand tegen de flank. „U wandelt niet eiken morgen, wel?" „O nee, alleen als ik zin heb."
„Die storm van voor veertien dagen, vond u dien niet verrukkelijk ?" bruiste hij door.
Hy was het dus geweest, had haar gezien ook...
„Ja, storm aan zee... dat is zoo'n geweldigheid. Alles wat kracht is, is mooi. Onweer en het dondergeluid..." Het kookte maar in hem door. „Ja, die storm... 'k wist het wel, dat u van storm hieldt. Ziet u wel, de mihtaire geest! 'k Wist het wel," en ineens recht op haar af zei hy: „jy bent anders dan andere vrouwen."
„Dus geen vrouw eigenlijk." Heleen schrok van zichzelf, omdat bitterheid haar dat woord van de hppen had gestooten.
Hy antwoordde niet onmiddellijk. Het bleef een oogenblik gespannen stil.
„Misschien is elke vrouw wel anders dan andere voor wie haar..." hy voltooide niet, ze zag zyn hp trihen, maar in zijn oogen vlamde het vuur.
Toen klonk plotseling een roffel van hoefslagen in jacht nader.
Driftig trok zyn voorhoofd tot dikke rimpels samen. „Ik moet weg." Hy boog, reikte haar de hand, had er even de hare met klemmende kracht in gevat, sprong te paard en stoof van haar weg.
Ze stond nog en keek hem na. Trots als hy richtte ze zich op, weelderig in ontboeide kracht. Ze voelde nog de hulde van zyn bhk, de hulde van zyn komst Hy zocht haar. Niet langer de versmade was ze. Hier was een, die haar begeerde... „Kom, kom."
Op Kitty's verjaardag werden er altijd veel bloemen gezonden, Heleen had meest slechts een enkele vaas of mand gehad. „Ik val niet in de termen voor bloemgeschenken," spotte ze dan. Maar dezen keer was het één en al geurende bloei om haar heen. In elk hoekje, op ieder tafeltje planten en bloemen. Geen bont kleurengeschreeuw maar groen en wit, veel wit. De kamer bloeide in wit.
„Vandaag zyn ze allemaal voor jou," juichte Kitty. In zwier tolde



139
ze op één hak om en wees met een omzwaai van haar arm de heele bloemensier langs. Op Kitty's verlangen had Heleen een van de avondtoiletjes aangedaan en zoo stond ze, zelf fleurig hcht, midden in Kitty's bruidssfeer.
„Van daag is het jouw dag, nu ben jij de Queen." „Och, jij mallerd," weerde ze af, maar Hage hielp mee: „Van daag is het eerlijk jouw dag," en het zong haar om de ooren, zooals het anders tegen Kitty was: „Queen, Queen."
„Weer bloemen," kwam de meid zeggen en keek natuurlhk Kitty aan, terwijl ze den in vloei gehoesden ruiker overreikte. Kitty draaide het Hzerdraadje, waarmee het rtepier om de stengels was gewoeld, los, en sloeg hét vloei open. Het was een enkele tak orchideeën. Voor aller oogen hield ze ze omhoog. Het volle hcht kWam door het venster over de bloemenvlinders heengestort, een afwisseling van diep paars fluweel en porceleinig broos wit.
„Pat lila, dat bijna tot wit uitvloeit, wat is dat mooi," zei Kit in liefkoozende bewondering en tipte met haar rond rose vingertopje even boven de bloemvleugels.
„O, smet het niet," waarschuwde Heleen, „het ziet er zoo teer uit." „Maar ze zijn voor jou," joligde Kitty. „Alles wat van daag komt, is voor jou. Pak aan, Heleen, voor jou!" Meteen keek ze even op het aanhangende kaartje en toen met een ontstelden blik naar Heleen: „Ze zh'n werkelijk voor jou. Van Van Heem."
Heleen las ook het kaartje. Toen schaterde Kitty ineens van pleizier. „O, ik begrijp het al, ik begrijp het al. Laatst op een avond praatten we er over, dat jouw verjaardag in nüjn bruidsdagen viel en daar was Van Heem ook bh. We hadden het er over dat een zangeres altijd bloemen kreeg en iemand als jü, die lezingen gaf, niet."
„Aan mejuffrouw H. Heyendaal" stond op het envelopje en op het kaartje: „Te late lauweren."
In majesteit hieven de reuzenbloemen met het paarse fluweel zich op tusschen het vele wit van de kamer. Zij mochten tusschen de bruidsbloesems staan, omdat ze orchideeën waren, vorstelijk van geslacht.
„Alles, wat er ook komt, is voor jou," plaagde Hage en Heleen stribbelde niet meer tegen. Ze wou zich laten omlachen door al wat er aan blijheid maar te genieten was. De dag was voor haar, voor haar, was begonnen daar op de duinen. Nooit had ze zoo verjaardag gevierd. Het was een glorie voor je hart, het was feest, een nieuw



140
feest. Geen verworpene te zijn, maar een begeerde, de gekozene, Queen, Queen! Het was om te dansen, te zwieren, te walsen... Met denken, niet redeneeren meer met jezelf. Alle vraagstukken loslaten. Niet kweeken aan je idealen. Wat brachten idealen je? Al je ellende storten in het vuur, in den gloed die er was by hem. Dit was iets nieuws. Eén teug had ze geproefd. Meer, meer wilde ze hebben. Alles, alles. Zich storten tegen hem aan en vóelen gloeien zijn vuur in haar hart, in eiken vezel, in 't bloed. AUe geleden miskenning laten verteren in dat vuur! Alle ellende werd begeerte nu, brandende begeerte, die op vervulling stond. „Neem me, neem me!"
Hij zou komen en dan... Vieren, vieren, den vierdag van het leven! Hoelang het duren zou, het kwam er niet op aan, als je maar vierde! Als je maar kwijt was den last van jezelf!
De groote dag voor Kitty was ingegaan. Om elf uur zou het zijn. Kitty's trouwen. De morgen was druk geweest. Aan duizend dingen moest gedacht. Alles moest naar regel en op tijd gebeuren. Het huis was roezig vol familie en ieder was doende geweest met eigen en anderer toilet. Toen werden ze verdeeld tot paren in de rtftuigen en nu eindehjk zaten ze weer allen vereenigd in de officieele rust van de stadhuiszaal. De wederzijdsche families, allen, die Kitty hef hadden, en Hage. In een groot ovaal zaten ze langs de wanden. Als een groote ring van hefde voelde Heleen nu gesloten om die twee, die daar alleen in het middenruim zaten, op twee stoelen voor de groene tafel, de bruidsmeisjes er achter.
Zooals kinderen in spel wel een keten maken hand in hand, zoo voelde ze hun aller liefde zich schakelen ineen, om die twee, van hart tot hart een schakel.
Nog even rumoerde het achter de afsluiting onder het toegestroomde volk. Gedrongen vol stond dat pubheke gedeelte van de zaal. Ieder wilde Kitty zien. Een drom van vrienden en kennissen was er.
De ambtenaar van den burgerlijken stand stond op. Toen viel de stilte.
Het rabbelig oplezen van formuher-vragen vertrilde eentonig in het klassieke zwijgen van deze trouwzaal. „Zoo verzoek ik u dan op te staan van uwe zitplaatsen."
Daar rezen ze op, stonden alleen, en aller oogen, aller verwachting op die beiden.
Twee volle weken was Kitty bruid geweest in vroolijkheid; met



141
feest en lach hadden ze gespeeld van geluk. En nu trilde plotseling een diepe ontroering Heleen door de ziel. „Het jonge paar" was getoast op de diners. Het was altijd weer geweest: Het jonge paar, en nu ineens zag Heleen dat zoo hevig waar, nu de heüige ernst van het oogenbhk lag over hun jeugd. Beiden waren ze zoo heel jong. Een klein bruidje was Kitty, door het geheel-in-wit kinderlijk rein, en haar bekoorlijk gezichtje half weggesluierd in tulle. Daarnaast hu", stevig gezond en in eerwaardig zwart, maar ook zoo jong door eigen blondheid en fleur. En toch was er niets van het oppervlakkig of wuft huwelijksluiten, alsof ze kinderen waren en bruid en bruidegommetje wilden spelen; dachten, dat het leven wel mooi was, als je maar een huishoudentje op mocht zetten en meneer en mevrouwtje wezen. Ze kenden teleurstehing en strijd en op dit oogenblik dacht Heleen aan de „solemn quiver". Ze voelde de trilling van pijn, die hun liefde de diepte had gegeven. Andere trouwplechtigheden hadden haar vaak hol gedoe toegeschenen, maar, o, als je de harten kende! Als je ze voelde! De stilte beefde om hen heen. Aanstonds zou de uitspraak komen: „Dan verklaar ik u in naam van de wet voor..." Zelfs als ze van geheel vreemden het trouwen had bijgewoond, had Heleen bh' het vallen van die verklaring een schokje gevoeld. Want met die wegende woorden, viel ook de band om de twee. Een ring, die als met een tooverslot toeknapte, dat niemand openen kon. Breken kon de band, gewelddadig geschonden worden ook, maar zich openen nimmer.
En nu stonden daar de twee, die ze beiden zoo innig hefhad. Zoo jong, aan den ingang van het groote leven nog maar, zoo kinderlijk bereidwillig om het zoo goed te leven als ze maar konden. En toch rijp voor déze belofte.
Nu gingen ze het openlijk getuigenis afleggen. Voor haar ouders — „Vader" voelde Heleen afzonderhjk — die Kitty van zich moesten laten gaan; voor zijn ouders, die hun eenigen zoon haar overgaven, voor al degenen, die hen liefhadden, voor de vrienden en bekenden, voor de wereld... voor zichzelf... voor God...
Toen, als met een stoot, brak er iets in Heleen stuk. En ze zag. Kitty in den vollen moed van haar reine hefde en zij...? In schaamte zonk haar hoofd voorover in de hand en ze barstte in snikken uit. Ze kon niet meer opzien tot Kitty, de kleine Kit, die haar lief zusje was. Ze wist in Kitty een stil vredig licht van rein beminnen, de droppel uit den beker, die Gods hefde heet... En in het eigen hart... ? In



142
gulzige begeerte naar hartstochtvlam zonk haar blik. En ze snikte, snikte, zou nooit kunnen ophouden van snikken. Menschen waren om haar heen, bekenden uit de stad, ze voelde verwonderde oogen op zich, de zaal was er, de ambtenaar, Kitty zelf, die naar haar zag, maar ze kon niet anders, snikken moest ze van namelooze smart, in de openbare zaal.
„Ja", hoorde ze. Twee stemmen: één getuigenis. Als van verre kwam het door haar jammer heen. Eén bhk sloeg ze naar hen en Kitty ving dien éénen blik op. Met een snel, voor anderen bijna onmerkbaar knikje, zond ze haar troost toe uit haar eigen vlekkeloos geluk.
Nog dieper dook Heleen achter de hand. Niet wild genoeg kon ze snikken voor dit vreesehjke, Kitty's oog met de lichtende reinheid op zich te weten. Zwart voelde ze zich onder dien blik. Hartstocht had in haar gebrand, had haar gebrand in vleesch en bloed, ze voelde het nu. Kon ze dan niet weg uit de zaal? Want snikken moest ze ... -Tot stuipachtig schokken werd het als in krampaanval. Ze snokte met het hoofd, dat nergens rusten kon, merkte niet wat verder omging; dat men opstond en de stoet zich weer vormen moest. Ze was buiten kennis van ellende, wist zichzelf niet en de omgeving niet, kon niets dan zich weerloos laten schudden van smart. Toen kwam daar een arm om haar schouder en één boog zich over haar neer. „Heleen, kind, we moeten gaan." Een zachte stem, als van jaren terug, met een troostende kalmte. Verbijsterd staarde ze op. Was ze kind weer? En had ze een van die ontembare buien, waarin ze zich tot kalmte schreide tegen Moeder aan?
Moeder had den hoed op en den mantel aan nu en toen zag ze opeens weer om zich heen, de zaal. Den trouwstoet. Nee, ze was geen kind meer, kon zich bij niemand bergen, ook in Moeders hefde niet Wat ze gedaan had, dat had ze zélf gedaan. Mènsch was ze nu, stond voor eigen- rekening in het leven.
Wel bleef de arm steunend om haar en voerde haar zacht mee naar het rijtuig terug, maar in Moeders hefde schuilen, zich er door laten toedekken en dan slapen tot het over was, dat kon niet meer.
„Kind, je moest hever naar huis gaan, zou je niet?" Het was weerde stem van voor jaren terug, toen ze dien troost nog niet ontwassen was.
Nu dacht ze voor het eerst Naar huis? Niet mee dus naar de kerk? Hoorde ze er niet meer bh?
„O, laat me maar," vroeg ze. Zou zij een valsche schakel zijn in den ring van tot getuige staande hefde? O, ze wou mee, toch mee.



143
Als een vagebondskind voelde ze zich, dat uit een winkelportiek wordt weggejaagd. Ze zou niets doen, niet meer als rechthebbend getuige daar zitten, alleen maar zien.
„Ik zal me wel inhouden," zei ze met meer vastheid en worstelde langzaam de tranen weg.
Thuis stormde Kitty het rtttuig uit naar haar toe, omvatte haar heelemaal met de armen, zoodat de bruidssluier viel om haar beiden heen. Met wanhoopskracht drukte ze Heleen tegen zich aan, want hoe zou ze het laten voelen, hoe, hoe lief ze haar had. „O, Leenie, Leenie," barstte ze snikkend uit. „Ik laat je niet los, nooit, nóóit. Ik ga niet van je wèg. Je weet het toch wel, hèm heb ik lief, maar dan kom jü het eerst en dat blijft zoo. Dan hou ik het meest van jou. Ik ga niet van je wèg. Ik heb Piet een jaar lang niet gezien en hy is aldoor by me geweest, van dag tot dag, by elke gedachte. O, Leen. als je liefhebt, dan reik je zoo ver. Je bhjft niet alleen, ik neem je mee in mijn hart en mijn hart bhjft by jou. Geloof je het wel? Toe, Leenie, zeg dan dat je het weet..."
Hopeloos snikte Heleen weer.
„Ja, Kitty, ja," wrong ze moeilijk door de snikken heen.
Langzaam schoof ze zich uit Kitty's armen los en toen ze opkeek, stond daar Hage met tranen in de oogen. 't Leek of ongezien zyn hefde zich had uitgegoten over haar beiden, zooals ze één waren in eikaars omarming.
„Ik ben je broer nou," zei hy met die vastheid, die zyn trouw hart hem gaf, ik reken op je als zuster." Hy nam haar beide handen, dat ze in zyn stevige palmen schuilden en ze zagen elkaar tot in 'thart.
„Dank je," fluisterde ze ontroerd.
Ze waren afgereisd.
Het huis was heel stil, de familie alweer vertrokken. Heleen had wat meegescharreld in het doen van de anderen, die opruimden, cadeaux inpakten of de bloemen verzorgden, maar nu lag de werkelooze nacht voor haar.
„Dank je," had ze tot Hage gezegd. Iets anders had ze niet weten te zeggen. Alleen danken kon ze voor zooveel hefde. Ja, ze wist het wel, Kitty's hefde was nog om haar heen, die bezat ze voor het leven. En Hage, als die zich gaf, dan gaf hy gul en voor goed. Het was een koestering om haar ziek hart. Maar het heelde niet. Het kon niet heelen, in al die hefde niet. Ze voelde zich zoo ziek... Geschonden...



144
Als Kitty het eens wist, als de menschen het eens wisten. Een schaamte voor alle menschen viel op haar. Dat wat zij gedaan had, was slecht zijn. Of gedaan? Nee, gedaan had ze 'i niet, geen daad, maar de begeerteprikkel... Hartstocht had haar gebrand in de ziel... in het bloed. Geen hefde... nee, geen hefde. Ze wist het, dat was geen hefde, de inspraak' van haar vrouwenhart, het geweten voor hefde, zei het haar, dat was géén Liefde. Liefde?... Liefde had ze voor één... die hefde was nog in haar hart en daarom was dat andere slecht. O, als hij het eens wist... Genepen, geprangd voelde ze zich in berouw. Klein zonk ze in elkaar op den stoel, waarop ze was neergevallen, verkomen in ellende. Vergeving! Daarnaar snakte ze in hunkerend hongeren. O, ze moest naar Leonard toe, hij wist het niet, hoe slecht ze was. Dat hartstocht haar gegrepen had en dat ze met dien hartstocht haar liefde had geschonden, maar ze wilde het hem zeggen. Alles bekennen.
„Dat heb ik gedaan, dat erge, een ander... ik vraag niet meer om je hefde. Ik ga aanstonds weer heen, zeg, zeg alleen maar, dat je weet, hoe slecht ik ben en... dat je 't me vergeeft."
Maar het kon niet. Nooit zou ze het hem mogen belijden. Hij zou niet komen, zij mocht niet gaan. Waar, waar was de groote hefde, waarin een ziek menschenhart zich baden kon tot het geheeld was en rein?
„God is hefde," beweerden de vromen. Maar waarom, o, waarom had Hij haar dan gestooten op dezen weg? In dezen val? Nooit, nooit had ze aan zoo iets gedacht, of zoo iets gezocht. Geen verlangen naar Goddelijke vergeving drong haar hart tot bidden. Tegen Leonard had ze gezondigd, tegen hem... Het goede had ze immers gewild, ze wilde het nog...
In hopelooze donkerte zat ze. Ze kon niet meer denken. Peinzensmoe en strijdensmoe het ze zichzelf liggen voor wat ze was. Ze vermocht niet meer te onderscheiden en te zoeken. „O, God, als gU' liefde zijt..." ging aheen een flauwe zucht op uit het hart, „red rxuj dan."
Van Heem ontmoette ze vooreerst niet weer. Voor een avondje, waar ze wist hem te vinden, bedankte ze. Maar toen, onverwachts, kwam ze voor hem te staan. Of hij het zoo geschipperd had, dat ze samentroffen? Met een zekerheid op overwinning kwam hij tot haar om te groeten. Koel gaf ze een groet terug over haar innerlijk sidderen heen. Nu moest het gebeuren...



145
Den heelen avond gunde ze hem geen bhk en mengde zich in druk gesprek met anderen. Het gezelschap was groot, onder de velen voelde ze zich veüig. Maar aan het eind van den avond kwam hij met zijn onschokbaar zelfvertrouwen op haar af: „Ik zal je thuisbrengen."
Zijn doen beklemde haar. Die hopelooze moeheid maakte zoo zwak. Als ze maar de kracht van trots tot haar dienst had als anders, maar alleen ingezakt moe was ze, verzonken in den jammer van eigen Zijn.
Anderen waren om hen, wat kon ze zeggen? „Ik was van plan met de tram te gaan," antwoordde ze ontwijkend. „Dan breng ik je aan de tram," zei hij met een doorzetten, waarvan ze huiverde.
Het was slechts een klein eindje van dit huis naar de tramhalte. Nauwelijks waren ze van de anderen af, of hh- vroeg: „Waarom wou je liever met de tram?" Hij vroeg het streng en toch trillend warm.
„Omdat ik dat beter vond," gaf ze terug met zwakke stem.
„En waarom had je voor den avond bij Van Aar bedankt? Om mij?"
„Ja."
Toen voelde ze van terzij zijn blik op zich als 'n hypnotische kracht. O, wat een kracht. Zijn heerschkracht... èn... de gloed
„Lieveling," bruiste het haar tegen uit vollen hartstocht.
Ze moest naar hem opzien, of ze wilde of niet. En daar was de gloed... nooit nog zóó hevig gezien. En in haar... ellende en zwakheid ... Waar kwam het vandaan, dat plotseling ziek voelen, smachtend ziek, lichamelijk ziek en zielsziek? De genezing-met-tooverslag was vlak bij, bij hem. Het smachtte in haar en by hem was de lafenis de volle beker. Hij trok haar uit zichzelf uit, ze had zichzelf al niet meer, hem behoorde ze toe. In den gloed, in den gloed, daar was geluk en vlammend rood leven, redding. Ontkoming aan haar zelf.
„Lievehng, lieveling..."
O, ze wilde in dien gloed ondergaan. „Geef hier, geef hier, den beker, één teug, ik sterf als ik niet drink..., ik moet..." Heel klein en verschrompeld was daar nog een weten van Kitty, de plechtigheid in de trouwzaal, de heüige belofte, verloren hefde en gebroken idealen.
Kwijnend was daar ook nog het Beter-Ik, dat aanhoorde den hartstochtskreet... Nu moest het..., of...
Met klemmende vuisten trok ze den blik van hem af en dwong hem vast op de straatsteenen.
„Ili liefde bloeyende."



146
„Dat kan ik nooit zy"n," sprak ze zwak, als een stervende, elk woord met zijn toegewogen gewicht aan klank.
„Heleen!" Het was bijna een kreet van woede en phn. „Dat meen je niet."
„Jawel."
„Het kan niet. Ik ken je beter dan jijzelf. Je hèbt voor me gevoeld. Toen we naar huis hepen na de laatste lezing. O, ik heb je hef, ik moet je bezitten. Zeg nou, dat je niet koud voor me bent. Je liegt, als je dat zegt. Je wondt me voor niets. Op de receptie en dien morgen in het duin. Ik weet, dat je voor me voelt. En ik heb je hef. Weet je wat dat beteekent? Weet je dat?"
Hij wou doorstormen met zijn woorden.
„Ja," kwam zij er tusschen en het klonk plechtig, als een voor de rechtbank afgelegde eed, zoodat hij onthutst zweeg.
Zachter zei hij even daarna: „Maar zeg dan niet, dat je niets om me geeft, je hebt toch voor me gevoeld..."
„Geen hefde..."
„Wat dan?" Woest weer en recht hebbend eischte hij antwoord.
Ze zweeg. Moest ze dat bekennen? Aan hèm? Wat zou hij met zoo'n bekentenis doen?
„Niet wat... ik liefde noem... en wat noodig is om elkaar gelukkig te maken. Daarom moeten wij beiden van elkaar gaan. Ik ben voor mijzelf overtuigd. Dag Van Heem."
„Nee, Heleen... ik wil... je mag niet gaan ..." Er kwam een tram, ze wenkte snel den conducteur met de hand, mj stopte. „Dag Van Heem."
„Dan zal jij het geluk ook nooit vinden," beet hij haar na met wraak-woede in zyn stem.
De tram reed met haar weg. Ze trilde tot klappertanden toe. Maar ze was veilig. En het was afgesneden...



TWEEDE DEEL.






I.
Wat nu? Wat nu? Daar stonden ze weer de dagen. Wat nu met het kleine stukje bestaan, dat dag heet? Met het gansche bestaan? Met zichzelf? Wie nam haar? Eiken morgen sarrend hetzelfde: Wat nu ? Leeg bleef de dag boven haar dreigen. Ze sleepte zich morgen, middag, avond wel door, sliep dan wel in, afgemat van hchaam ook en als ze 'smorgens ontwaakte: Wat nu? Wat nu? Die vraag kwam haar niet meer bespringen van buitenaf; in haar, vlak bij haar Ik, in het kerkertje lag ze verborgen, als een loerend beest... Sloop om haar als ze shep. 's Avonds al begon het te dreigen: „Morgenochtend, dan weet je het wel, dan kom ik..." Was het niet beter in het geheel niet in te slapen? Want dan kronkelde die demon zich om haar.
„Er uit, er uit wil ik," gilde ze op een morgen zichzelf wakker. Was het een nachtmerrie? Een droom? Ze tastte om zich. Daar voelde ze toch lakenplooien, dekens, ja, en daar stond ook het houten wekkerklokje op den stoel voor het bed.
„Ik... ben... wakker," zei ze bardop en luisterde of ze haar eigen stem hoorde. Ja, dus het was geen nachtmerrie, geen droom, want die cel met nacht was er nog. O, er uit moest ze, er uit. Ze gooide zich om. Dan werd ze misschien nog klaarder wakker. Maar ze raakte niet bevrijd. Die demonische vraag! En het was zooals het wel gaat, wanneer je met bezigen geest inslaapt in een vreemd huis. In droom schrik je en wilt opstaan, 't Is donker; je steekt je hand uit, nee, daar is muur. Je keert je om, en stapt... De muur. Dan moet het aan den anderen kant open zijn... Weer de muur. Wat? Overal muur? Waar is de open kant? Je tast, tast, voelt... Totdat je je werkehjk stoot en dan ben je wakker en lacht om de nachtmerrie.
Overal de harde wanden van het kerkertje. „En ik bèn wakker," zei ze nog eens. Het kerkertje was werkelijkheid... dat stond al heel lang om haar eigenlijk Ik. Heel nuchter wilde ze denken nu. Was het zenuwspel? Die heele stikdonkere nacht? Behoefde ze de vraag



150
niet te beantwoorden? Wie dwong haar? Ze moest opstaan en het volle daghcht binnenlaten... Dat hielp. ■
In den middag kwam ze op haar slaapkamer om iets te halen. Gedachteloos hep ze er binnen. Kijk, nou had die slordige meid weer vergeten de sprei over het ledikant te doen. Het stond nu net als klaar voor den nacht. De lakens zoo glad om den dekenomslag gevind, een breede rand wit dwars over het heele bed en verder de gefiguurde deken. Plotseling huiverde ze er voor terug. Over enkele uren moest ze er weer in en dan... de vraag loerde haar al tegen uit het duister
van den nacht. _ w .
Maar wat een onzin! Ze lachte luid om het zelf te hooren. Wat was dat nou? Onzin, klare onzin... En opeens zag ze het, dit was
zenuw-werk. _ _
Zenuwpatiënt? Ging ze dat worden? Dat werden allen tegenwoordig wie het bestaan te zwaar viel. „Maar dat wil ik niet worden, dat wil ik niet" Met geweld vocht ze de gedachte van zich af. Daar kon je toch tegenop met je wh! „En een wil... heb ik," sprak ze en richtte
mCVroe°gePrlghad ze ontwakingsangsten weggewandeld in de frissche morgenlucht. Dat kon nu niet meer. Van Heem kwam daar immers ook en wist van haar gangen naar het duin. Ze bleef voor het raam staan, staarde het luchtruim in en dan weer eens naar beneden naar de straat. En onder het denken ging toch al die werkelijkheid voor haar oog verloren en zag ze de straten, die ze altijd was doorgegaan in de vroegte, heen en terug. Enkele steeds weerkeerende figuren was ze gaan kennen. Eén gaan groeten zelfs. Het was een meisje als zy, die stipt eiken dag op datzelfde uur in hetzelfde straatgedeelte hep. Een pakje boeken of zooiete in zeüdoek onder den arm, zinnig maar knap van kleeding. Eenige morgens had ze haar gezien en toen hadden ze toevallig elkaar aangekeken met een bhk van: „Jij ook weer? en onwillekeurig gegroet Zoo was Heleen over haar gaan denken totdat ze opeens haar had gemist Het was haar ingevallen, dat het Paaschvacantie was en waarhjk, den eersten schooldag, daar verscheen ze weer. trouw op tijd, gaande naar het centrum van de stad. Zoo hep ze daar dus op dit oogenblik ook. Haar gang van phcht werd niet gebroken. Heleen volgde haar naar haar school, naar haar taak. Kon die angst hebben voor leeg blijvende dagen? Er was een moeten in dat leven, dat steun gaf en althans je houding redde. O, als zrj ook eens een taak had om zich aan vast te houden, iets dat haar dwong,



151
dat moest... Maar één akte had ze, Hoogere Burgerschool, wat kon ze als vrouw daarmee uitrichten? Als ze eens... het flitste door haar heen, ja, als ze eens een studie begon, een vaste studie met examen tot doel? Het begon waarlijk te lichten over de allernaaste dreigende toekomst by dien inval. O..., wat zou het leven dan gemakkelijk worden! Elke week een taak op te krijgen van een leeraar en dan maar leeren als een kind. Goede hersens had ze... Met vastberadenheid kondigde ze haar besluit aan, dat ze een studie wilde ondernemen, middelbaar Nederlandsch. Ze voelde haar moeders oogen op zich, alsof die wel meende haar kind te begrijpen. Ja, Kitty was nu immers weg, Heleen hield zielsveel van Kitty, Moeder begreep het wel.
Ze trok zich uit den kennissenkring terug. Och, de kennissen begrepen het ook wel, ze miste haar zuster zoo. Wat had zé op den trouwdag gesnikt. Niemand had dat in Heleen Heyendaal gezocht, maar ze begrepen het best en waren hartelijker voor haar dan vroeger.
Twee jaren gingen om met „de taak".
Weken gleden voorbij in partjes van dagen gedeeld, Maandag, Dinsdag, Woensdag... alles hetzelfde, opstaan, studie, een uur wandelen om gezond te blijven, weer studie, slapen... Donderdag les. Dat was een atstandspaal. En het gaf toch eiken keer een gezonde voldoening je „opgekregen taak" af te hebben. Het sterkte je, zoo'n geregelde arbeid, en Heleen was steeds dankbaar voor het genomen besluit. Wat ze in lang niet had bezeten, gewoon goede stemmingen natuurlijke opgewektheid, dat vond ze terug in de kalmte van gezetten arbeid. Langzaam gleed van haar af dat ziekig gevoel van zwakheid, ze kön weer...
Slechts twee dingen van het groote leven, dat buiten de muren van haar studeerkamer om zijn gang ging, brachten een schok in den gemakkelijken tredmolenloop. Het eerste was het logeeren bij Kitty. Een vacantietje gunde ze zichzelf. Alsof ze weer kind was, zoo lokte het aan weer eens „uit" te zijn en dan te deelen in Kitty's geluk. Zoo'n echte vacantieweelde kon je toch alleen genieten tusschen stevig werken in.
„Je ziet er goed uit," zei Kit, haar opnemend, en daarachter voelde ze Kitty's vreugd, omdat ze gewoon opgewekt was en niet aan sombere buien leed als vroeger wel eens. Den tweeden dag verklaarde ze: „Heleen, nu gaan we onze wandelingen beginnen. We wonen wel niet in een plaats met bosch, we moeten ons met het Vondelpark



152
behelpen, maar wandelen willen we toch. Weet Je nog, dat we aan het strand altijd illusies hepen te maken over onze toekomstige woonplaats en dat er vooral bosch moest wezen? Maar wat komt het er eigenhjk op aan? Jij bent er nog en... ik ben er nog, niet Leentje?"
„Maak je maar niet te moe," vermaande Hage met bhjde zorg zyn vrouwtje aankijkend.
Nog voor ze aan het wandelen toekwamen, troonde Kitty haar zuster mee in hun kleinen stadstuin. In een begroeid hoekje gingen ze samen zitten. „Ik zal het je nu maar vertehen," begon Kit. Ze stak den arm door dien van Heleen en zag haar niet aan. Ze leunde zich losjes tegen haar en keek voor zich uit. „Leen... ik krijg een kindje..."
Een enkelen keer kon Kitty de dingen zeggen, alsof de stem regelrecht uit het hart kwam. Zoo was het nu en toen zag ze Heleen aan, en 't leek of ze met haar oogen vroeg: „Ja, kijk me maar aan, want ik ben een wonder. Er is een wonder in mij." Het was Heleen of ze het geluk uit Kitty's oogen kon indrinken, zoo klaar stond het er in. „Kleine Kit," fluisterde ze en nam haar heelemaal in de armen, haar èn het geluk', dat ze in zich droeg. Dicht tegen zich aan wist ze nu het heilig wonder van moederschap, dat in Kitty zyn tempel had. Kitty, de kleine Kit... In haar woonde het thans, wat zij nimmer zou kennen en op dit oogenblik leed ze iets van de schande, die een vrouw in Israël droeg, als ze kinderloos bleef.
„Het is nog veel heerhjker dan ik ooit gedacht had, veel mooier. Ik" heb altijd veel van kinderen gehouden, dat weet je wel, maar al had ik er een afkeer van gehad dan zou ik nog jubelen over dit kindje. Het is van hem en van mij, wy" zyn er samen in, zyn leven en het nhjne. Br weet niet goed, hoe fk het zeggen moet, maar bet is net, alsof het zich voedt van onze hefde. Alsof het niet groeien zou, als we elkaar niet meer liefhadden."
Heleen was nooit tijk in woorden, maar het was een troost, Kitty wist dat. Die wist, dat ze niet alleen hoorde, maar haar hart opende om den schat van dit geheim er in weg te bergen. „Kleine Kit," fluisterde ze, „kleine Kit," en dan streek ze zacht met haar vingers over Kitty's hand.
„Niemand weet het het nog, maar jou moet ik het zeggen. O, Leen, als ik jou niet had, dan... Mijn geluk wordt er altijd nog grooter door, als ik er jou van vertel..."



158
Kort na haar thuiskomen kreeg Heleen een gedrukte kaart. „Heden werden wij verblijd met de geboorte van een welgeschapen dochter.
L. Lemkema.
M. Lemkema—Bentink."
„Verblijd," las ze nog eens, en toen, ja, het stond er ook bij, „welgeschapen", ze had het zoo gauw niet alles in zich opgenomen. Nu moest zijn geluk toch wel heel sterk worden... „Alsof het zich voedt van onze hefde..." Nu kon het toch niet meer scheuren, zijn geluk... met Bleke. „Ik wil schrijven," besloot ze. En terwijl ze bezig was, zag ze voor zich Rieke en het wiegje, met het kleine rose mensch-popje in wit, zooals ze het een enkele maal wel by kennissen had gezien. Zoo'n paradijsje van onbezoedeldheid en zoeten slaap tusschen wieggordijntjes... Rieke, het kindje en... hèm... Ja, nu was zijn geluk toch stérk... En toen ze lang daarnaar keek en Rieke zag, gaande om het wiegje en hem, er over zich buigend, toen kreeg ze begeerte om zyn geluk mee te vieren, zooals ze Kitty's hefde voor Hage had meegevierd. Ze gunde het hun, haar ook, Rieke ook. Ze ging een jurkje naaien, koopen wilde ze het niet. Vroeger was het altyd Kitty's liefhebberij geweest, die kleine dingetjes te maken, maar nu wilde _ ze het zelf naaien. En als ze dan zat en het wit nansouk zich zoo fijntjes rimpelde onder haar vingers tot hals- en mouwstrookjes, kwam er een reine vreugd over haar, die heel stü maakte. Iets, alsof ze weefde aan zyn geluk. Ze stuurde het met een briefje aan Rieke. . Het tweede, dat een schokje, maar slechts een klein, gaf in haar regelmaat van studiedagen was een ontmoeten van Van Heem. Op een schitterenden zomermiddag was ze alleen naar zee gegaan. Ze liep nog op het terras en opeens zag ze tusschen de warreling van menschen zyn forsche gestalte in uniform. Naast hem, gearmd met hem, liep een heel jong meisje. Het was een tenger persoontje in van zy ruischende kantjapon. Door het slingslangen van de volte kwamen ze vlak langs haar heen, het was of hy met moedwil haar kant uit drong. En nu zag ze van naby het fijnblanke gezichtje met beeldig gebogen kusse-mondje en coquet neusje. Rakelings gingen ze haar voorby en uit de hoogte van zyn gestalte schoot hy een blik vol vernietigenden trots op haar neer; zette zich hoog in de borst naast het chique meisje aan zyn arm.
„Solist fuhlen wie so sanft vergessen thut," beet haar sarcasme in



154
het verborgen. Uiterlijk volkomen onaandoenlijk was ze langs hen gegaan. Een paar dagen later hoorde ze het vertehen. ^Henriétte Celestine de Breuk van Boekeren, rijk en mooi..."
En toen ging weer geregeld de opvolging der dagen, studie, wandelen, een enkel bezoek, les... Alleen de Zondagen bleven over. Benijdend zag ze kerkgangers door hun straat gaan. Die hadden ook voor den Zondag een besteding. Uitgaan deden haar ouders niet veel en met Kitty's vertrek was de meeste omgang uitgeraakt. „Waarom zou ik ook niet gaan?" vroeg ze zich op een Zondagmorgen af, terwijl ze de kerkgangers nakeek tot aan den hoek. Als jong meisje was ze ook wel gegaan met haar moeder. Ze nam de kerkbode en zocht een dominee naar haar zin uit het lijstje. En toen ze neerzat in de gewijde stilte werd het haar vreemd blij om het hart. Dertig jaar en... Kon er nog eens weer een jeugd in je leven komen? Werd ze weer opnieuw kind? In de week leeren voor je lessen, bhj zijn als je zelf tevreden was en je leeraar. En 's Zondags naar de kerk. Heel rustig zat ze neer om te ontvangen. De stilte aUeen stichtte met haar wijding. Deze dommee had geen enkele van die machtspreuken, waarmee haar grootmoeder haar in bitter verweer zette. Er was in zijn preek een groot vérlangen naar het goede, voor zichzelf en voor alle menschen. Het goede, dat in God leefde en huisde ook in elke menschenziel. Ja, heelemaal kind was ze weer, met een hopend streven, dat het éénmaal nog wel terecht zou komen. Éénmaal, na veel strijd misschien, zou ze komen tot het rustig rein leven, dat ze, na heftige wilsuiting als klein meisje al had zien lichten als het groote Ideaal.
Het examen kwam en het werd een heerhjke dag. Als op de eerste lezing was ze in het begin een beetje zwak, maar daarna juist onwrikbaar vast in zelfvertrouwen. Een oolijken examinator had ze getroffen en toen ze in den gloed kwam, waarin literatuur haar brengen kon, schoot hy ondeugende strikvraagjes tusschen haar redeneeringem Maar... ze zou hem wel, o, ze snapte het... wou Inj haar er in laten loopen? Mis, met 'n fijn zetje, zoo nuchter weg gezegd, en keurig beleefd, troefde ze hem en dan zag ze schalksche rimpeltjes om zh'n mond. Zijn oogen waren achter geglim van briheglazen niet te bespieden, maar ze snapte hem al lang... Het leek een debateerspehetje. Wat een genot als je werkehjk wat in je mars had, eens



155
uit te mogen pakken. En dan voor één, die niet naar ingepompte wetenschap vroeg, maar naar verwerkte kennis.
Ze kreeg de akte. Natuurhjk! Als ze daaraan had getwijfeld, had ze het examen nog niet gedaan. Met een lofspraak werd het haar aangezegd.
Nu had ze het bereikt, het gloriepunt van twee jaar, het gloriepunt van dé-zen dag, en... och, nu was hij meteen om. Nu al? Kalm hep ze de gang van het gebouw uit. Dat dat nu in één dag op was...
Kalm ook liep ze de straten door.
„Br. ben er door," zei ze zichzelf aan. Had ze het niet begrepen? Waarom was ze dan niet een heel klein beetje dol van blijdschap, zooals vroeger met de H. B. S.-examens van klas op klas? Ze was immers kind geweest den laatsten tijd. En ... een akte middelbaar Nederlandsen was toch nog wel iets... het was toch ook maar geen hulp-aktetje bijvoorbeeld.
Ze begon zich werkehjk gewichtig te voelen. De leuke vraagjes van het kleine rondkop-examinatortje werkten nog na. Ze fantaseerde er een nieuw schaakspehetje op. Zou je niet eens af en toe voor je vermaak examen kunnen doen?
Thuis vertelde ze er van en met haar leeraar had ze nog een avond van vohe napret. In dialoog zette ze het heele verhoor voor hem neer, alles met haar humor-sputterende stem.
Ja, nu had ze het bereikt... De taak was af. En ze stond... Als een jongen, die... Zijn vlieger, wat is hij hoog gegaan, heel, héél hoeg ziet hij hem staan tegen de heldere lucht. Vieren het touw, vieren, nog een ietsje, hooger kan hij nog, op zijn allerhoogst.. Daar flupt hem het touweind uit de vingers, mee weg omhoog den vlieger na. Daar gaat hij, weg, weg...
De jongen staat nog en kijkt...
Het werd zomer weer, de tijd van logée's. Zelf ging ze ook uit. Al was het in de stad, naar Kitty wilde ze, want daar was de vroohjke lach van geluk om haar heen en de speelsche, maar toch zoo diepe vreugd, die een eerste kindje brengt in een gezin. Als altijd deed het innig weldadig aan, dicht naast Kitty's geluk te leven. Een beetje stil ging ze er tusschen door, het zich alleen maar omkoesteren.
„Je bent toch wel namoe van je studie," zei Kitty bezorgd, „is 't niet?" En dan zette ze haar altijd in luie stoeltjes en rustige hoekjes. Ook soms ineens vroeg ze: „Heleen, ben je niet erg prettig, je bent zoo stil?"



156
Och nee, heel goed was ze, niet moe of zwak, niet mistroostig ook. Alleen maar stil. Heelemaal stü was het in haar. Waarom zou ze vertoon maken voor Kitty? Hier juist behoefde ze "niets te wezen, want Kitty was altijd iets. En daarna vroeg Kit niet meer, maar af en toe voelde Heleen wel den bezorgden blik van haar oogen zoo warm op zich.
Hage was mannelijker geworden van uiterlijk, maar innerlijk nog even jong, hh dolde met den jongen als met speelgoed. Kitty zelf stond volop in de vreugd van moedertje-voor-het-eerst Eiken morgen ^ was het aankleeden haar een genot. Janbaas was nu geen onbenullig snoesje meer, maar een echte jongen met een eigen karaktertje al in belofte op zijn gezichtje. Hh' tierde van gezondheid en Kitty griste en greep met de handen om hem heen om hem baas te bhjven.
Eiken morgen zat Heleen te kijken naar de onstuimige vreugd van het ventje, als hij uit de kleertjes kwam en zh'n roze ledemaatjes dartel uitgooide. En als hij klaar was, brachten ze hem samen naar de wieg om zijn slaapje te doen. Heleen leefde weer geheel Kitty's dingen mee. „Vind je hem niet precies Hage?" vroeg het moedertje trots, toen ze op een morgen even bij het bedje bleven staan. „O, Leen, Leen, het is toch zoo'n groot bezit. Sommige menschen vinden, dat het huwehjk zoo tegenvalt, maar ik heb nog veel meer gevonden dan waaraan ik ooit heb gedacht. Niemand kan het weten, voor hh het heeft."
Plotseling met één vollen blik gaf Kitty haar al de innigheid van haar zusterhart en toen lei ze den arm om haar heen. „Ik wou dat jü het ook nog eens vond, Heleen."
„Och," kwam Heleen koel beschouwend er tegen in, „naar een kindje heb ik nooit zoo verlangd. Al dat gepruts en die kleine zorgjes, ik vind dat mooi, maar voor een ander. Ik geloof, dat ik hever schreef dan voor zoo'n kleintje te zorgen,"
„Niet een kindje hebben alleen, maar alles samen. Dat wou ik dat je vond..."
Heleen trok de schouders op.
„Schrhf je nu nooit meer?" vroeg Kitty verder, niet uit bemoeizucht, maar in diepe meevoeling en meedraging van dat leed. „Heb je het nog wel eens geprobeerd?"
„Na den roman niet" Ze zei het met den ernst van een droeve waarheid, waaronder men stü is geworden.
„Maar in het leven van velen is een zwügperiode geweest..."



157
„Ja... Da Costa... vijf en twintig jaar..." „Br. geloof vast, dat het weer terug zal komen bij je," betuigde Kitty.
Maar Heleen wist het nu eenmaal zeker. Drie jaar was het nu, het kon niet eens zwijgen heeten, als ze niet zelf de innerlijke verdorring voelde. Kon je tegen een doode zeggen: Probeer eens op te staan? Ja, zeggen kon je het... als je gek was.
Kitty had nog den arm om haar heen. Altijd was het geweest Kitty, die in vreugd en hjden vluchtte naar Heleen. Dan was het Heleen, die stond en Kitty, die het hoofd borg tegen haar schouder, altijd dien linkerschouder... Nu ook rustte het bruin belokte hoofd daar, Heleen keek er op neer in de zijige glansjes van springkruhetjes, en toch was het of nu Heleen leunde bij Kitty, die de sterkte had van het geluk. In vollen bloei stond Kitty en zij... onvruchtbaar gelaten was haar hart als het nimmer uitgezaaide zaad.
„Ik heb géén geluk gevonden..."
Dat bleef na dien eenen avond op Marianne's logeerkamer ingekrast in het diepst van haar gemoed.
Veel dauwelde ze met den jongen om zijn pretgekraai in haar ooren te laten juichen. Ze wandelde vaak met Kitty, praatte met Hage in den ouden toon van leer om leer met grappen. Dat alles kon ze zonder zich op te schroeven meedoen. Kitty vroeg niet meer, of ze moe was, maar maande haar telkens aan toch goed te eten en menigmaal nog was er haar blik van bekommernis.
In het roezig Amsterdam was het bij Kitty tamelijk stil logeeren. Het was niet anders dan Heleen begeerde. Veel vluchtige kennismakingen hadden haar nooit bekoord. Alleen de bepaalde huisvrienden wilde ze gaarne leeren kennen. Kitty had veel geschreven over twee, den dokter en de directrice van het ziekenhuis.
De dokter was oud schoolmakker van Hage. By toeval waren ze op straat elkaar tegengekomen, nu beiden inwoners van Amsterdam. Ze hadden elkaar aangekeken met den blik van „ben je het of ben je het niet?" toen gelachen en de namen genoemd.
„Loop eens aan," had Hage genood en toen ze later een dokter noodig hadden, was Bartlink al lang huisvriend by hen. Hij was nog wel jong onder al de ervaren artsen van de groote stad, maar Kitty was van hem gaan houden en daarom stelde ze in geen der ouderen zooveel vertrouwen als in hem. De dokter had weer de directrice by hen gebracht, omdat hij het by Kitty nu juist een gezinnetje vond



158
om tot rust te komen na een dag van inspanning. En nu had Kitty die beiden op een avondje gevraagd.
„Kitty heeft me altijd veel van u verteld," zei Zuster Hermien openhartig, toen ze aan Heleen was voorgesteld. „We kennen elkaar al half, denk ik."
Ze wou, geheel thuis hier, zelf een stoel nemen, maar Kitty kwam er tusschen: „Nee, Hermien, neem dezen nou 's, daar kun je zoo heerlijk je hoofd in laten rusten."
Ze was veel ouder dan Kitty maar blijkbaar gewoon zich door haar hartelijke zorgzaamheid te laten koesteren, want ze gaf er zich onmiddelhjk onder zonder de minachting, die verpleegsters meestal hebben voor eigen lichamelijke vermoeidheid.
„Hè ja," verkneuterde ze zich, het hoofd tegen de weeke sluimerrol drukkend. Met haar drietjes nog babbelden ze over allerlei. „Dokter zal wel laat komen," zei Hermien.
„Och, hij is ons zoo ontrouw," roemde Kit op haar gewone manier. Toen begon ze naar de patiënten te vragen, die ze uit het vertellen er over kende. Heleen luisterde. Het was over een vrouw, die ze gevonden hadden met longontsteking, drie hoog in een uitgearmd kamertje met niemand bh' zich om haar te verzorgen dan een kind van vier jaar. „Zoo'n stakkerd ligt daar dan met een ziek lichaam en voortdurend in angst voor haar man, die drinkt." Tegen Heleen léi ze even breeder uit: „Vier kindertjes heeft ze al gehad,drie dood." Onwillekeurig voelde Heleen den dood als een redder gekomen voor die drie, maar in de rustig vertellende stem was warmte van spijt. „O, als u dat gezicht nu eens zag. Nu ze op de zaal ligt bij ons. Het staat zoo innig dankbaar, als de zusters haar gewasschen hebben en ze weer frisch ligt. Hei. is ook zoo anders voor de ziel dan in haar eigen huis. BU elk geluidje op de trap gingen haar oogen wijd open van angst, vertelde de wijkzuster. Dan dacht ze dat haar man thuis kwam." „En hoe is het met dat kindje?" vroeg Kitty verder. In ahes deelde ze. „Dat met die brandwonden? Och zoo'n stakkertje. Dat weet je nou hopeloos zeker, zoo'n stumper kan niet weer beter worden, moet sterven. Het eenige, dat je kunt, is een beetje verzachten. Een beetje ook maar. Ik heb jaren geleden nog eens zoo'n patiëntje gehad. Verhaaltjes vertellen, dat was als een macht, die haar hielp de pijn uit te houden. Maar als je dan moet zeggen: „Br. heb geen tijd..." Je künt er andere zieken toch niet om verwaarloozen." Zoo vertelde ze voort en Heleen zag alles voor zich, de kleinen en



159
de grooten, allen in lijden van ziekte en verwaarloozing. En tegelijk hoorde ze aldoor rustig de klare stem. Het moest op zichzelf opbeuren, wanneer je met je ellende alleen lag en die stem kwam om je heen. Ze had altijd zoo goed kunnen begrijpen, dat blinden veel opmaakten uit de stemklank: zij ook had altijd het gemoed van de menschen gekend aan hun stem. In deze voelde ze een kennis van veel lijden en toch een gave blijmoedigheid van het eigen hart. Onder het luisteren bleef haar blik hangen aan het in rust achterovergeleund hoofd. Het was een heel blank gelaat, ovaal en fijn van beenderen. De grijze oogen stonden voornaam rustig onder het hooge voorhoofd, alsof ze nooit schichtig naar alles heenblikten wat schitterde, maar alleen het groote zochten. Ook zonder het verpleegstershoedje met sluier had ze het onwereldsche dat anders een wit diakonessenmutsje over een gezicht legt. Sterk leek ze niet en zulk leven greep aan.
„Hoe lang ben je nu al in de verpleging?" vroeg Heleen.
„Tien jaar, met een tusschenpoos van anderhalf jaar. Eerst, na mijn diploma, drie jaar wijkverpleging en nu ben ik een jaar directrice."
Tien jaar... Onwillekeurig mat Heleen zoo'n tijdperk af van haar eigen bestaan. Dat was dus sedert haar eerste werk gedrukt werd. Nu had ze den blik geslagen in één enkel stukje, twee patiënten... en dan tien jaar, dag aan dag. Plotseling leek het haar of die ander wel driemaal zoo oud moest wezen als zij en toch, toen ze naar het gezicht keek en de stem hoorde... nee, jonger was ze, want een ongebroken blijheid bezat ze nog.
„Het is toch wel een zwaar werk, en sterk ziet u er niet uit," zei ze.
„Nee, sterk ben ik nooit geweest, maar, och, ik vind je ziet zoo vaak, dat die zoogenaamd zwakke menschen op den duur nog meer kunnen dan ijzersterke. Wij, taaie Pietjes, rekken en krimpen zoo'n beetje met het werk mee. Maar... ik zou het ook nooit zoolang hebben volgehouden, als het werk niet zoo heerhjk was, denk ik." Het blanke gelaat lichtte, zooals Kitty's gezicht wel stralen kon, als ze haar Janbaas nog eens weer bezong. „Het werk is toch zoo rijk..." Denkend Zat ze even in herinneringen. „Ja," bevestigde ze eigen gedachten. „De wijk was heerhjk."
„En vond u het dan geen opoffering dat op te geven?"
„Ja, eerst kostte het me heel wat, want als directrice ben je eigenhjk uit de verpleging. Maar dit vind ik toch ook heerlijk. Toen ik zelf leerzusje was, heb ik soms veel geleden en anderen zien hjden, wat niet noodig was geweest. En toen ze me vroegen voor hoofd van het



160
huis, is het een nieuw ideaal van me gewerden, een ziekenhuis te hebben, waar het niet alleen goed is voor de verpleegden, maar waar ook de verpleegsters deel van leven hebben. Werkehjk je vraagt ten slotte in je vacanties alleen naar liggen en luieren, misschien ook nog naar lekker eten, als je zoo afgesloofd wordt. Je leeft niet, als je geen tijd hebt voor gedachten. Ik heb tenminste wel gehongerd naar één gedachte, maar ik was er te uitgeput voor. En nu is het me dag op dag een genot, de inrichting van ons huis dichter bh mijn ideaal te brengen. En op deze manier is het ook weer een rijk leven." Toen ineens met een sprong in haar gedachten, vroeg ze: „En hoe is het met den jongen, Kit?"
„Je hebt hem in twee maanden niet gezien, je kunt altijd zoo weinig, ga mee," zei Kit. Glunder troonde ze altijd ieder mee naar het ledikantje van Jan.
En toen keuvelde ze wat over een nieuw manteltje, dat ze voor hem maakte, over verschillende onbeduidende dingen, die glansden van Kitty's zonnigheid.
De bel ging en in de gang hoorden ze gepraat. „Zeker Bartlink," zei Kitty, scherp luisterend.
„Nou, eindelijk," verwelkomde ze lachend. „Tk dacht, dat je ons geschrapt had."
„Druk, druk Kit."
„Heb je het te meer noodig om eens bh ons te komen uitblazen," hiepte ze blij. „M'n zuster," stelde ze voor. „En ik dokter Bartlink," vulde hij aan.
„Och, ja, vergat ik heelemaal, door ontstemming over je schandelijk laat komen."
„Niks als pralerij, dat gesnoef over druk, druk," hitste Hage op. „Zal het druk hebben, ph ..., zoo'n jong broekie en dan druk... in Amsterdam."
„Niks als pralerij, dat geroep over jong," kaatste Bartlink terug. „Drie jaar ouder dan mh'nbeer zelf, ofschoon... niet bekleed met de waardigheid van vader."
Heleen vond het gemakkehjk, dat zh, als onbekende, in het geheel geen belemmering was voor den hartelijken vertrouwenstoon. Hage zeulde een bekussenden fauteuil aan voor Bartlink.
Met een smakje buitelde hij er in neer en strekte zijn lange beenen met innig welbehagen onder de tafel. „Zie je, daarom alleen



161
zou je nou hier komen, om in dit serretje te zitten schemeren."
„Zeer vleiend voor ons serretje, maar... voor ons?"
„'n Serretje is zooveel als een haard," meende Kees. „Eenhuiselijke haard," zei Hage met zijn frissche gezicht vol lach naar zijn vrouwtje kijkend.
Bartlink lachte en keek guitig om uit de diepte van zijn lagen stoel naar het gastvrouwtje. „Zoo'n serretje moesten wy ook nog hebben, dat zal ik onzen huisbaas eens voorstellen."
„Doe het maar niet," viel Kitty in, „want dan kom je niet meer by ons."
„Is uw zuster altijd zoo haatdragend?" vroeg hij naar Heleen toe. „Altijd geweest," antwoordde ze, mee in den toon. „Zeg, Mart gaat nog niet," begon hij over wat nieuws. „Met?"
„Och, je kunt er wel inkomen, ze wou nu eenmaal dolgraag met een clubje, maar geen Lissone-gedoe. Ze 'zegt: „Ik kan mezelf wel begidsen," en daar heeft ze gehjk in. Ze heeft nu nog maar één reisgezellin, er bestaat kans op een derde, maar zeker is het nog niet."
„Heleen... als jij 's..." zelf verrast met haar vondst schoot Kitty te voorschijn.
„Hoe kom je er bij?"
„Wel, per geluk. Het viel me zoo in. Heusch, het zou zoo gek niet wezen. Nee, zet nou nog maar niet zoo'n gezicht van afkeerigheid, want een reisje... Nou mannetje, hoe was het?"
Kitty begon opeens weer uit te fonteinen over haar huwelijksreisje. Heleen stribbelde nog tegen en later stevende Kitty er met vrouwentactiek naar terug, toen het gesprek lang over andere dingen had geloopen. Waarlijk, het plan begon Heleen al meer toe te lachen. Het kon wel eens een ware verfrissching zyn er heelemaal „uit" te komen. Ze lachte om hun aller gedrijf aan haar, alsof ze een weerbarstige in de kudde was en onder de hand omluwde de hoop haar, dat de frissche reine berglucht haar nieuwe veerkracht zou geven. Ergens, waar electrische krachten in de lucht zweefden, daar moest ze zyn, niet in het dompige Holland.
Toen de gasten opstonden om heen te gaan, voelde Heleen den blik van zuster Hermien even op zich, zooals je den blik voelt van iemand, die over je heeft zitten denken. Toen scheen ze te besluiten... „Mag ik u eens wat vragen?" kwam ze op haar doel af. „U hebt hier veel tijd. Er zyn zooveel kinderen in het ziekenhuis en de herstellenden
„In liefde bloeyende."



162
maken de ziekeren vaak zoo moe. Zou u ze niet eens een middagje willen bezig houden? Er komen wel meer dames zoo om de beurt, maar de meesten zijn nu uit de stad..."
„O, maar u vergist u in mij," aarzelde Heleen in een schuchter gevoel van onbekwaamheid tegenover patiënten. „Zoo iets kon Kitty beter."
„Vindt u het zoo erg om het te probeeren?" Nog kleiner voelde Heleen zich, omdat ze geaarzeld had. Als je toch iets voor die stakkerdjes kon doen en je deed het niet... „Mag ik wel een verhaal vertellen?"
„O, graag, wat u maar wilt." Het was of ze voor een cadeautje bedankte, zoo bhj zei ze het.
In hetzelfde kleingevoel, waarmee ze de belofte had gegeven, trad Heleen de breede deur van het ziekenhuis in en vertelde aan den portier, waarvoor ze kwam. In zwak makende onzekerheid over zichzelf ging ze verder, naar zijn aanwijzingen. Trad ze hier niet buiten haar aanleg? Zou het lukken? Vertellen kon ze, dat wist ze,jzoo, dat groot met klein geboeid zat, maar het was altijd geweest voor gezonden. Die kon je om zoo te zeggen met voüen greep aanvatten, maar zieken.... Ze voelde zich als sterke mannen, die met hun knokige werkhanden nooit kleine kindertjes de armpjes durven te buigen, zooals moeders dat vrijweg doen.
Twee lange rUen bedjes stonden in de zaal. Alle gelijk, wit geverfd ijzer Bijna in ieder een kind. In sommige, overeind zittend met speelprutsjes om zich heen, in andere bedjes alleen een hoofdje boven het dek uit op het kussen. Alle oogjes kwamen op haar, de vreemde dame, met een hoopvolle
verwachting.
Een jong zusje trad op haar toe. „Wat vriendelijk van u om een middagje te komen, het is zoo ontzettend druk de laatste weken."
Heleen lei zwijgend hoed en mantel af. Ze aarzelde om te beginnen. De zaal was zoo lang en ze mocht toch zeker niet luid spreken, ze had op de gangen bordjes gezien: „Zacht spreken."
„Waar zou ik het best staan?" vroeg ze aan de zuster.
„Wou u staan?"
•„O, nee, zitten is ook goed," verbeterde ze. Ze was het zoo gewoon door de lezingen.
Het jonge zusje werd door Heieens verlegenheid onzeker. „Och,



163
waar u zelf het liefst wilt. Die op deze zaal liggen, mogen het allen wel hooren."
Heleen koos een plekje, waar de meeste ruimte was, dicht onder het raam. De loopende patiëntjes kwamen om haar heen. Dat waren ze blijkbaar gewoon.
Al de paren oogjes richtten zich tot haar omhoog. Blauwe, bruine, grijze, groene, in allen dezelfde wachtende nieuwsgierigheid.
Ze zette in: „'t Was avond. Bijna nacht. In de lucht stonden heel veel sterretjes, maar beneden op de aarde was het om te loopen heel donker. Er waren daar geen lantaarns en ook geen winkels met lichte ramen. Het was ver buiten de stad, een eenzame weg met boomen aan weerskanten. En... daar liepen twee jongetjes, héél alleen..."
't Was muisstil in de zaal, uit alle bedjes, van ver en vlak bij zagen de oogjes hunkerend naar haar. Bleeke gezichtjes, die nu leefden van aandacht.
De zuster glipte weg, hier kon ze nu wel gemist worden. Na haar zachte stapjes spande de stilte zich nog aan. Eén, de verste in de bedjes, heesch zich op één elleboog op, hing schuin over den rand van het ledikant heen naar het vertellen. Onwillekeurig toomde Heleen zich wat in. Ze mocht ze niet opwinden, dus iets minder gloed in den toon.
Na een poosje zakte het verre patiëntje weer terug op het kussen, hoestte een droog kuchje. Zoo gauw ze kon leunde ze weer reikend voorover naar Heleen.
„Kun je me niet verstaan?" vroeg Heleen luider naar haar toe over het groepje heen.
„Niet alles," kwam een flauwe stem terug.
„Die is wat doof," zei een ander.
„Dan kom ik wat dichter by jou zitten."
Een vreugd van verwondering lichtte het gezichtje over. Heleen nam een stoel vlak by dat ledikantje en nu zag ze het eene oor geheel overpleisterd. Het bleek verziekte gezicht stond zoo moe om de groote tinteloogen heen en het hoofd lag diep achterover gezonken tegen het kussen aan. Het was door het vooroverleunen en op gaan zitten verschoven. Het zag er nu zoo onbehaaglijk uit.
„Lig je wel prettig?" vroeg Heleen.
„Nee, niet erg, maar vertel u nou maar verder."
Het kind scheen geen idee te hebben zelf haar kussen terecht te maken, leunde in de ongemakkèhjke houding achterover. Heleen keek



164
zoekend de zaal rond. Nee, de zuster was immers weg... bleef weg. Zoo kon het kind toch niet liggen en met een lichten schroom, — als ze het eens onhandig deed! — tastte ze toe, richtte het kind half op en schudde het kussen recht. „Probeer nou's."
Het moede hoofdje vlijde zich neer. „Ja," zeiden de groote oogen met een blijde dankbaarheid. „Vertelt u nou verder?"
Ze ging voort aan 't verhaal. De hartjes dronken uit de vertelling, 't Waren alle bleekfletse gezichtjes van kinderen uit het volk, grove trekken en meest met piekig, nu heel schoon gewasschen en gekamd haar. En allen waren ze in blauwbonte ponnetjes van „het huis". Maar in ieder ponnetje wist ze een ander hartje. Onmiddellijk tot die hartjes ging het verhaal. Het meisje, naast wier bedje ze zat, lag nog aldoor lekker in het nu weer mollig zachte kussen. Heleen had de hand op den ijzeren rand van het ledikant liggen. Toen sloop heel schuchter een mager handje er heen, het raakte de vingers van „de juffrouw". Heleen zag even naar haar, het kind schrikte, omdat het gemerkt werd. Heleen nam toen heel het smalle handje in de hare en een blos steeg over de bleekheid.
Een zucht van velen ging door de zaal toen het verteUen uit was.
„Wat mooi," stopte de een de ander fluisterend toe.
„TJ kèn het het mooiste van allemaal," verklaarde één ronduit. Het bleeke kind met het zieke oor staarde haar nog aldoor aan, met die vereering, waarmee kinderen zich plotseling geven aan wie hen bekoord heeft.
„Komt u nog eens gauw weer terug?" vroeg ze, toen Heleen haar handje loshet en opstond om heen te gaan. „Als ik kan en als het mag van de zuster." „En komt u dan weer naast mij ?"
Toen ze weer buiten hep als een uur te v voren, was het haar vreemd te moede. Het was of iets, dat zacht en vriendelijk was, zich dicht om haar hart had gevhjd en dat ze mee mocht dragen. Was het gestraald uit de hchtende sterretjes, die in alle kinderoogen waren geweest? Het leek iets van jaren geleden, iets wat geweest was voor... voor alles brak. Toen ze jong was en in een toekomst keek. Nog zag ze de paren oogjes... Ja, nog één keer kon ze gaan, dan was haar tijd in Amsterdam om. Zou het oortje dan beter zijn? Zouden sommige patientjes geheel genezen terug gegaan zijn naar huis?



n
Heleen ging met Martha's clubje mee naar het Berner Oberland.
En op dit reisje is de groote schok gekomen, die haar leven een andere richting in stootte. Verbazend genoten hadden ze. Ze hielden niet van de weeldepraal van Interlaken; in het dorpsche Wüderswil hadden ze gelogeerd en van daar uit tochten gemaakt. Een echten bergtoer maken, dat bleef Heieens ideaal. Niet met een Drathseilbahn je laten ophijschen, maar met eigen kracht, op eigen voeten je opworstelen .naar den top. Alles meemaken, alles zien.
In de gezellige broederschap van alle natiën had ze met een clubje uit hun hotel staan praten. Ze wilde wel gesprek in drie talen door elkaar. En toen had ze zoo van harte dien wensch geuit.
„Dat kan," had een geantwoord. „In het bergland zijn... en geen bergtoer kmmen maken?"
„Hèt kan, als ik maar kan... Ik heb het nooit gedaan."
„Iedereen doet het eens, als hh het nog nooit gedaan heeft."
Zoo hadden ze gegrapt, ten slotte met een Amerikaansch echtpaar, ervaren klimmers, een clubje gevormd en den tocht gewaagd. Niet allen van het Hollandsche zestal begeerden het. „Is het niet gevaarhjk?" onderzocht een.
„Gevaar is hier overal," verklaarde de Amerikaan lachend en Heleen riep: „Ik houd van gevaar." „Die kühne Hollanderin," noemde men haar plagend.
Doodmoe en door de thuisblijvers hartelijk uitgelachen hadden ze een morgen met „gletscherbeenen" te bed en een middag tegen de berghelling in de zon gelegen, maar Heleen had met heerlijke voldoening geroepen:
„We hebben toch een bergtoer gemaakt." Dat was iets, dat je je heele leven mee nam. O, ze had genoten, kerngezond genoten weer... en dat ze dat weer vermócht,- het was haar een verlichting.
En nu, na al het getrek en de vermoeienis, na dagen van al maar



166
zien en bewonderen, hadden ze het peraionminimum, vhf dagen, genomen in Brunnen, in de rust aan het meer.
„Nu zijn er al ruim twee van je . drie weken om," schreef Kitty. „En je zult eens zien, hoe zoo'n laatste week vliegt. Op reis duurt de eerste week het langst en langzamerhand laad je ook zooveel nieuws in, dat je terug verlangt naar je eigen gewone omgeving en al het oude. Dat is juist zoo'n geno$ van reizen, dat je ook weer verlangt om terug te gaan. En ik geloof, dat je niet half zoo genieten kon, als je geen bezit had in je eigen vaderland. Ik zou me in een vreemd land eenzaam voelen, als ik niet ergens een vaderland had."
En onder de onderteekening had ze nog haastig als een laatsten kus van haar warmte bijgeschreven: „Kom nou maar gauw weer bij ons, Leenie, want... als je zoo ver wegblijft, dan gaan wij ons nog eenzaam voelen in ons eigen landje. Piet leest dit en zegt, dat ons huwehjk niet deugt, want dat „ik jou heb meegebracht ten huwelijk." En daaronder met Hage's hand: „Kom toch maar, Zusje 1" Onder het vallen van den avond zat ze den brief te lezen, alleen op haar kamer voor het wijd open raam. Het ruischen van een waterstroompje zong naar binnen. Hun pension stond voor het drukke verkeer te afgelegen en de landelijke stilte, zooals die tusschen groote bergen kan hangen over kleine huisjes, drong er rond om heen. Heleen staarde de schemering in en hier was het, of ze voor het eerst voelde wat is: het néérdalen van den nacht Zoo zachtjes kwam hij langs de hellingen afgegleden, streek over de groote zwijgende bosschen en nu kwam hij neer, neer, om toe te dekken. Alle menschenhjden toe te dekken met zfjn groote vleugels.
En... dan moest je ook maar slapen gaan met natuur mee. Niet bh lampen ploeteren na dag...
„Nog vier dagen," berekende ze. Ze telde ze langzaam: „Eén, twee..., drie..., vier..., en... nee, zy verlangde niet naar huis. Meer zien kon ze niet, de rust hier deed zoo innig weldadig aan voor den volgeladen geest... En thuis, daar vond ze Moeder, Vader, Kitty... O, wat zou het een genot zijn hun alles te vertellen, Kitty zou alles weer mee-zien, werkehjk zien. Zelfs hier kwam Kitty's warmte haar zacht koesteren. „Als je hef hebt, reik je zoo ver..." mijmerde ze de de woorden van Kitty's trouwdag. Ja, wel ver, maar... En toch geen Heim... Ze verlangde niet naar huis. „Och... het Heim voor je hart is niet in de hefde van velen, maar in de hefde van één..." Die anderen konden het haar niet bouwen met al hun goeden wil niet



167
Nee, ze verlangde niet te gaan, want als ze terugkwam... Het was of ze zichzelf zag gaan de grenzen over naar de dingen, waartusschen ze haar bestaan verleefde en... daar stond ze weer, mee thuis-gebracht had ze Zichzelf... "Waar zou ze het laten?
Plotseling krulde ze de onderhp in bitterheid op, beet de kaken scheef op elkaar zooals ze altijd deed om krenking te verbn'ten. Dat... Dat was loopen met je ziel onder den arm... je ziel, die niemand genomen had om „den heelen mensch" te maken, 't Was even maar, een kneep in haar trots. Toen vloeide de rust van binnen weer ineen met de kalmte in haar. 't Was één gesloten vlakke rust. Ze hoorde weer het waterbeekje ritselen als een nimmermoe beestje, 't kwam hoog de bergen af door het woud, van heel ver, van waar ook de nacht was neergegleden. Koel en donker was alles voor haar uit. Daar shepen de wouden, de huizen, die je niet meer zag.
Nu slapen gaan. Slapen gaan...
Jezelf heelemaal leggen in die rust en... o, als dat eens kon... zoo zachtjes doodsluimeren. Jezelf nooit meer terug vinden, eeuwig slapen... Wèg zijn... in het onbewuste.
Omdat het in dien nacht geschiedde, sloeg het geval haar met helderziendheid, zooals bhksem iemand kan slaan met blindheid. Met een hevigen schok waakte ze op en zat overeind. Was het een knal geweest? Een schot?
Slaapstil lagen de hotelkamers aan de hare gerijd als altijd. Was het dan een knap geweest, alsof een zenuw versprong, zooals je wel hebt bij inslapen?
Er was een slag geweest, te hevig voor... Met een kalme klaarheid van denken bleef ze overeind zitten en hield het oor luisterend tegen het zwijgen.
Daar ging een deur. Behoedzame voetstappen... In de kamer linksgedempt stemmengerucht. Weer een deur, die open en dicht gedaan werd. In de kamer rechts onaangeroerde stilte. Plotseling voelde ze het na, daar was het schot gevallen.
Op het portaal, waarop alle kamers uitkwamen werd heen en weer geloopen. Heleen stond op en maakte licht.
Er werd op een deur getikt dicht naast de hare. Daarna volgde antwoord en stilte. Weer een deur open en dicht, weer stemmen op het portaal. Een vragend klopje op haar eigen deur. Ze rilde onder die twee korte slagjes.



168
„Ja," antwoordde ze, maar niemand bewoog den knop om binnen te komen. Ze wist, hiernaast, als men daar klopte, rechts... In haast sloeg ze den langen mantel, om. Op het portaal vond ze een groepje bijeen. De portier stond er in zijn uniform, voorts de hoteleigenaar zelf en enkele gasten. Martha zag ze ook. Allen in haast gekleed, ongekapt, bleek uit den slaap geschrikt onder den hellen schijn van electrische gloeihangers. In alle gezichten één angst en één vragen: „Wie?"
Het gezicht strak over haar aandoening heen stond Heleen bij hen, de oogen hol van ontzetting, want zij wist.
„Hier," sprak ze met klanklooze stem en wees naar de deur rechts. „Ik heb het gehoord."
Een oogenblik stond de heele groep roerloos. De nacht zweeg. Aller blikken waren op de aangewezen deur. Toen trad de portier een pas óf wat vooruit met geknokkelden wijsvinger. Drie tikjes vielen op het houten deurpaneel neer. Eén, twee, drie, kort en zeker... Geen antwoord dezen keer.
„Huuuu," sidderde een en vluchtte weg in een van de openstaande kamerdeuren. Ze zagen haar na. Daarna stonden ze weer, dezelfde groep in het rosse licht en de nacht zweeg.
Nog eens stak de portier de hand uit. Twee tikjes. Brutaler riepen ze. Onmiddellijk sloot de stilte zich weer toe. Achter deze deur zweeg het. Gasten blikten elkaar aan met bang groote oogen. Hier...
De eigenaar trad naar voren; de hand, die hij uitstak, beefde. Hij vatte de kruk, draaide, duwde tegen de deur. Even wakkelde die in het kozijn, maar week niet, bleef stuiten in het nachtslot.
„Gesloten," zei een.
„Nummer acht," las de hoteleigenaar van de deur en allen keken naar de groote zwarte acht op het gele bovenpaneel.
„Laat ieder toch rustig naar zijn eigen kamer gaan," zei de hoteleigenaar. „De portier en ik waken. Hier moet politie komen. Ik zal cognac laten brengen, dan kunnen de dames en heeren iets nemen. Dat zoo iets nu in mhn hotel gebeuren moet."
Enkelen namen den cognac. Als een wachthond bleef de portier voor de deur met de acht staan om het geheim te bewaken. De eigenaar ging naar beneden en even later werd de telefoonschel gehoord.
„Om de politie," fluisterde een.
„De dames en heeren kunnen werkehjk rustig gaan slapen," maande de portier nog eens aan. „Er kan niets gebeuren, ik waak, en wat zou er gebeuren? Het is gebeurd."



169
„Ik kan niet in bed zün ," hakkelde een vrouwenstem. Heleen stond nog altijd te staren op de deur, waarachter een was, die niet opende.
„Ga met mij mee naar mijn verdieping?" zei Martha, den arm om haar heenslaand. „Je moet van nacht niet hier bhjven." .
„Mag ik met u mee? O, laat me als 't u beheft met u meegaan. Al zit ik den heelen nacht op een stoel," smeekte het dametje van zooeven.
Van de eerste verdieping kwamen ook gasten toegeloopen. Meteen verscheen de politie, een inspecteur met agent. De uniformen en het rustig opnemende van den blik, waarmee de inspecteur rondzag, brak de spanning. Nu zou...
„Het zou voor u allen beter zhn, als u naar uw eigen kamer ging," zei hh' kalm. „Deze zaak zal de politie ter hand nemen. Niemand behoeft ook angstig te zijn, want wie hier geschoten heeft, heeft het alleen tegen zichzelf gemunt. Het is een één-persoonskamer."
„Ja," bevestigde de hoteleigenaar gretig: „Een één-bedskamer."
Er werd nog gedraald.
„Werkehjk, ik zou gaan. Maar als u blijven wilt, het is mij goed... Maar... ik raad het u af..."
Er was zoo'n dringend raden in zijn goedigen toon, dat Martha zei: „Kom, wij gaan," en toen gingen er meer.
Kort daarna hoorden ze zacht geloop over het portaal en stille stemmen.
Toen ze vroeg in den morgen het portaal over gingen, net als andere morgens, om beneden te ontbijten, stond de deur van nummer acht wagenwijd open. Het volle zonlicht viel er in en door het open raam woei de frissche morgenwind binnen. Zonder bloedsporen, in de zuiverste orde, met opgemaakt bed, wachtte de kamer op een nieuwen gast. Het hjk was vervoerd.
Aan de ontbijttafel was geen leege stoel, maar twee, die gisteren een tusschen zich hadden gehad, zaten nu naast elkaar.
„Daar heeft hij gezeten," hoorde Heleen zeggen. En elk die binnenkwam zocht met den blik de tafels langs tot aan die twee.
Plotseling herinnerde Heleen zich. Een jonge man was het geweest, dien ze nauwelijks had opgemerkt in nadere behjning. Aan de overzij ver van haar af. Er hing een beklemming over den gastenkring. Zwijgend reikte men elkaar brood over.



170
„Hy" heeft gisteren nog met mij staan praten in den tuin," kwam een stem door de stilte. „En gelachen."
„Hij zag er in het geheel niet uit als een melancholicus."
Plotseling brak het gesprek los in nooit bereikt animo.
Heleen zat er zwijgend tusschen, hoorde alles uitleggen, allerlei meeningen en gissingen over de reden. Oordeelvellingen over den hoteleigenaar, die bhjkbaar maar op één ding bedacht was: zyn hotel zoo gauw mogelijk te zuiveren van zulk een schadelijk artikel als een lijk was.
Geen van het clubje had plannen voor den dag. In het hotel blijven, niet. Groote wandeling maken, niet. Allen waren moe en geschokt. Martha schafte raad: „We moesten een eind het meer opvaren."
De meesten waren bhj zich te kunnen laten leiden. Na de lunch stelde Martha voor, dat ze allen wat zouden gaan slapen en de een na de ander van het zesje trok af. Maar Heleen voelde, dat ze niet rusten kon. Of ze zich daar al neerlei, vlak uit op het bed en tot roerloosheid bond onder haar wh, dat was geen rust. Niet omdat juist naast haar kamer, een dunne wand er tusschen, het schot was gevallen. Of het nu één of twintig meter ver was geschied... Ze nam den hoed en ging uit. Stilte moest ze hebben en eenzaamheid van natuur, lucht om in te staren, want als je gemoed, je gansche denk-voelen troebel stond van vragen, dat was niet uit te houden. Met doelvasten tred hep ze voort, van den grooten weg af en klom naar een achterafplekje aan de berghelling.
„En ik? En ik...?" lag het in haar te dreigen. Had ze zich gisteren niet aan den slaap willen geven met een verlangen, dat het lastige leven haar nooit weer wekken zou? Die ander had de daad gedaan, had ingegrepen... Voor dien was het beslist."
„Als 'tvoor mh" ook eens beshst werd!"
„Nee ..., nee..." was de angstschreeuw in haar. 't Was of ze nog eens opschrikte van het schot. Met dien knal stond ahes in klaarheid van bliksemfel hcht. Met één slag trilde het door haar heen, door elke zenuw, van schedel tot voetzool, en ze wist, wist...: Je kunt niet sterven, als je het Leven nog niet hebt gevonden.
O, het was zoo gauw gedaan, één trekje aan den haan van je revolver en je hart stond stil.
Als Heleen aan het doordenken ging en met zichzelf afrekende, dan kwam ze tót de wreedheid van zelfpijnigers. Dan werd elke droppel gestort bloed tot hope, want dan was er maar één dorst in haar: Waarheid!



171
Met wreedheid hoorde ze zich den blik in het binnenst.
„Ik heb het Leven nog niet gevonden," dat was het verkregen weten. „Als je leven noemt dagen doorgaan met ademende longen en bloedstuwend hart..., dan..., maar Hèt... Leven ? Nee. Haar hchaam was het graf van haar Ik.
. Ze zat waar geen wandelaars waren, in een holte tegen rotsigen bergkant. Om haar zitplekje heen de groei van weigras en bloemen. Vóór haar de spiegel van het vlakke meer, met zijn hart klaar en ongeschokt, omdat het zoo onpeilbaar diep lag en'de winden het niet beroeren konden. Zóó'n diepte moest er ook liggen in 's menschen ziel.
Haar gedachten gleden met den blik heen over den vrede van het meer, de zigzaglijnen van de bergkammen naar het eigen terrein van bestaan, thuis, in Den Haag. De lezingen, dé studietaak, kennissen zien, den stillen omgang met Vader en Moeder, alles zag ze. En het leek wel, of het geheel vreemde hier, het spreken in verschillende talen, het dag aan dag nieuwe pracht zien, haar had losgemaakt uit die omgeving. En zoo zag ze dien bestaanskring van thuis op den afstand, dien anders de jaren alleen kunnen geven. En toch... bewogen had ze, gewerkt, zich geweerd, heviger dan de meesten en, was ze dan nog niet anders dan het scheprad, dat ze in Meiringen hadden gezien aan de zagerij ? Leek het niet, of dat groote wiel buiten aan de fabriek al die reuzenzagen op en neer joeg? Al die beweging dóór het scheprad? Toch werd het slechts gewenteld en al wentelend versleet het.
Voor dien van nummer acht was het belist, maar eenmaal zou de dood toch komen, of ze hem riep nu, of dat hij haar nog jaren gunde. Zou Inj haar vinden als een versleten gewenteld rad?
Als ze nu in Holland terugkwam, jlan moest ze zichzelf meebrengen. „En wat met mezelf doen?" vroeg ze zich af.
De akte gaan gebruiken? Schoolonderwys had haar nooit aangetrokken. Weer volproppen dus haar weken met dagtaakjes? Zich laten wentelen?
Met de stilte om haar van het diep blauwe meer en de zwygende bergen, rumoerde het niet in haar van driften. Tot volkomen kalmte gezonken zat ze. En ze zag haar loop door de wereld, een... dalende. „Ik zak af van nnjn eigen idealen," sprak ze langzaam, maar beslist tegen zichzelf. En toch... haar idealen waren de rechtmatige. Dat zag ze ook.
„Nee," zei ze met nieuwe kracht van wü. „Het moet voor ieder



172
menschenhart toch ergens zijn. Ik zal zoeken, tot ik het vind." Het Geluk was haar niet geschonken, maar ook zonder dat durfde ze verder. Haar dagen durfde ze gaan in verborgen rouw, maar den dood haatte ze. Doch waarin lag voor ha&r het Leven?
Lang zat ze voor de open vraag wachtende. Zoo gleden haar gedachten langs anderen, die ze kende. Kitty, die een bruisende bron in zich had... de directrice. Het blanke voorhoofd zag ze voor zich en ze hoorde de stem met de ongeschonden levenlust er in. In Kitty had de smart nog nooit iets stuk geslagen, natuurlijk dat die «ongeschonden" was, maar de directrice... Nu met den blik over de bergen, die ze niet meer zag, keek ze diep in de rust van de grijze oogen. En nu pas begreep ze wat haar op dien eersten ontmoetingsavond zoo weldadig had aangedaan, het was de rust, de verkregen rust.
Was het dat? Was het dat?
Tranen sprongen Heleen in de oogen. O, als het haar eens gegeven mocht worden... Opnieuw hchtte door wat ze gevoeld had in het zaaltje met de zieke kinderen. Een straaltje van nieuwe hoop was toen als verdwaald gevallen in de kaalheid van haar bestaan... En nóg, zoo ver af, troostte het. Ze keek lang naar het beeld, dat ze zag met geestesoog, het langwerpig gezicht met het blanke voorhoofd, waaronder de oogen zoo rustig stonden.
„Ik geloof, dat ik het nooit zoo lang had volgehouden, als de arbeid niet zoo heerlijk was. De arbeid zelf sterkt je." Dat was haar getuigenis geweest. Wisselwerking dus. Hoe had ze haar hoofd kunnen volproppen met geleende gedachten en haar hart op nonactiviteit zetten?



m.
Opgewekt kwam Heleen van het plezierreisje thuis met de innerlijke rust, die volgt op een daad van wilskracht. Als een groot geschenk voor zichzelf bracht ze het besluit mee: „Ik ga verpleegster worden."
„Jij ?" was het overal weer, waar zé het vertelde. Ze wist al vooraf, dat het komen zou. Ze wist ook, dat er altijd gemeesmuild werd, als een meisje plotseling met die begeerte voor den dag kwam. Ze raadden goed, maar het kon haar niets schelen, als ze maar redding vond.
„Jij? Jij?" En dan groote oogen van verbazing, waarin onbewust het antwoord lag: „Als ik de patiënt dan maar niet behoef te zyn."
In Kitty's oogen ook stond de zwijgende verbazing. Heleen boorde den blik er recht in om ze te doorpeilen. Nee, niet de twijfel, alleen groote, groote verbazing... èn droefenis was hier.
„Kitty, denk j\) dat ik het zal kunnen ?" vroeg ze met zwakke stem.
„Kunnen? Natuurhjk, maar... o, Heleen..." Er waren ineens tranen bij Kit. „Het grijpt me zoo aan. Ik weet niet hoe het is, maar... je komt er zoo plons mee binnen vallen... Ik verwachtte eerder, och, ik dacht... dat je nog wel weer eens schrijven zou, maar... je moet gaan, als je hart er je heen drijft." De tranen werden Kitty te machtig en Heleen vroeg zich af, of de kleine Kit plotseling in het geheim van haar strijd geblikt had.
„Ik geloof, dat ik zoo mijn leven voor mezelf en voor anderen het meest waardevol kan maken. Moeder en Vader missen mij niet erg. We leven toch elk op ons zelf. En... misschien vraagt Vader wel overplaatsing aan naar hier. Als Ik maar werkelijk hjden verzachten kan. Als ik was als jU ... Ik ben zoo anders..." Onwillekeurig keek ze naar haar eigen kleine, maar te sterk gepeesde handen.
„Ik? Ik?" zei Kit. „Ik zou al dat lijden nooit kunnen aanzien. Ik zou uit de operatiekamer wegloopen, of flauw vahen, denk ik. Maar jij hent zoo sterk, je hebt zoo'n geestkracht..." Ineens maakte ze weer het sprongetje van ernst naar guitigheid, „en... „Du'kénnstmein Herz nog lange nicht"... want het is maar zoo-oo-oo-óó" — ze bracht



174
metend de handpalmen heel dicht bh elkaar — „klein." Meteen gooide ze de armen weer wijd uit en pakte Heleen er in.
Heleen was naar Amsterdam gereisd om alles te bespreken.
Ze werd door lange gangen geleid en toen vond ze in een kleine kamer met persoonlijk karakter het blanke voorhoofd 'en de rust van de grijze oogen zooals ze had verwacht.
„Ik heb het briefje gekregen. Gaat u zitten. Prettig, dat u dadelijk zelf komt, dan kunnen we eens overleggen en u kunt kennis maken met ons huis. Toe, gaat u daar zitten, bij het raam, in dat stoeltje."
Zelf stond ze ook op van achter haar schrijftafel en kwam bü het ronde tafeltje aan het raam zitten.
Ze was anders dan op den avond bij Kitty, even rustig, maar 't leek, of ze haar best deed om toch vooral met vriendelijkheid Heleen te gemoet te komen.
Heleen zelf vond het bezoek niet moeiebjk en reikte kalm het attest van haar huisdokter: „Buitengewoon gezond en sterk van gestel," over met haar akte hoogere burgerschool.
„Maar u hebt toch ook middelbaar Nederlandsen gedaan?" vroeg de directrice.
„Ja.
„En die akte dan?"
„Och, ik meende eigenlijk dat die andere genoeg was."
De blik, die al zoo menige aspirante had doorproefd, gleed over Heieens gezicht. Ze voelde op dit oogenblik niets meer van den schroom, waarmee ze eens het kind had aangeboden het scheef gezakte kussen voor haar recht te schudden. Bij elke vraag van de klare stem en bü ieder antwoord van haar kant, zag ze de tot tweede natuur ingegroeide, bemoedigende directrices-vriendelijkheid minderen. Het was of die optrok als een nevel, zoodat nu alleen bleef de gewone mensch. En onder een mènschenblik had Heleen nooit gebeefd.
„En... nou wou u in de verpleging gaan?"
„Ja. En ik geloof, dat ik het goed heb overwogen."
Heleen wist de vraag wel, die aan allen gedaan werd bij de aanmelding: „En waarom begeert u dat?"
Ze wachtte rustig af. Daarop had ze het antwoord klaar, dat ze aan Kitty had gegeven maar de vraag kwam niet.
„U bent dertig," las ze van de geboorteakte hardop.
En toen, alsof haar gedachten een sprong maakten: „Er. heb er



175
niets op tegen, ik heb geen bezwaren, voor uzelf moet u in den proeftijd beslissen. U hebt een groot voorrecht, een sterk hchaam. Het komt zoo te pas."
Toen ze al stonden om afscheid te nemen, vroeg ze nog: „TT bent eigenlijk nooit in het huishouden bezig geweest, wel?"
„Totaal geen opleiding in dat opzicht gehad," verklaarde Heleen. „Ik wil graag van a af beginnen," en het kwam met zooveel zelfkennis er uit, dat de ander onwillekeurig lachen moest.
Toen Heleen weer buiten stond, verbaasde ze zich, dat het nu al afgedaan was. Anderen hadden wel eens een uur zitten praten, was haar verteld. En op den terugweg was ze aldoor bezig den sluier van vriendelijkheid af en aan te doen om de Mensch, die ze had ontmoet. Vreemd, zonder die omgehangen vriendelijkheid was ze in het geheel niet onvriendelijk. Waarom iemand schijnen wou wat hij was?
Ze voelde zich heel nieuw en vreemd in het „zustercostuum." Het koele van de gesteven katoenen schort herinnerde er haar eiken keer aan, als ze de handen liet neerhangen of ze in den schoot lei. Maar het wende gauw en net andersom als anderen het getuigden, zij merkte het ineens weer op, als ze bij Kitty was in het gewone gezinsleven; op straat onder enkel vreemd onverschillige oogen was ze het vergeten.
Op een middag in het vrh uur hep ze de Weesperzij over om de de ruimte van water voor zich te hebben inplaats van straat. Zij met haar kunstenaarsliefde voor ongerepte natuur, voelde voor stadsplantsoentjes nog denzelfden afkeer als voor opgekooide vogels.
In gedachten hep ze voort met prettige stemming. Ze had eindeloos staan afwasschen en daarna een groote zaal gedweüd. Met de eigenaardige voldoening, die geschrob en geboen altijd geeft aan menschen, wier leven buiten huishoudelijk werk staat, genoot ze dit uurtje van vrijheid en dacht over de zuster onder wie ze werken moest, Zuster Cornehe. Een jong strevend ding leek ze haar, die iets bereiken wou. Vrijpostige bruine oogen had ze en daarmee had ze Heleen aldoor volop aangekeken onder de uitleggingen van: „Zoo moet je doen, begryp je? Zoo, zoo," en toen had ze met een handigen zwaai de dweü uitgewrongen, ze breeduit op den vloer gepletst en toen, sher, sher, naar links en rechts met groote vegen gedweild „ten exempel." „En dan niet zoo kledderen, niet je dweü met zoetsappige dameshandjes uitdrukken. Zie je?"



176
Heleen had op de hppen gehad om met schoolkindgedweeheid te antwoorden: „Ja, Juffrouw," maar ze had zich intijds bedacht en voor zichzelf alleen de pret uitgelachen en naar behooren: „Ja Zuster," geantwoord.
Later kwam ze terug om den arbeid van de nieuweling te monsteren. Het witte hart van het bandenschort welfde eigenaardig met de parmantigheid van haar houding mee. „Het gaat nog al voor den eersten keer," het ze bijna goedkeurend van haar hppen vallen, „maar je begrijpt, dat het op den duur minstens anderhalf maal zoo vlug moet."
Zoo was het dien morgen geweest, den eersten dag, dat Heleen den voet „op zaal" had mogen zetten. Ze genoot nog de voldoening over den lap vloer, waar ze met eigen handen de frissche houttint weer ingewasschen had. En nu hep ze studies te maken over Cornehe. „Zou ze bang zijn, dat ze mij er niet onder kan houden?" bedacht ze lachend. Er was in de manier, waarop alle blikken op haar waren geslagen by haar eerste binnentreden in de theezaal onder de zestig zusters, iets geweest van: „O, is ze dat nou!"
Ze schenen niet te weten, dat ze geschreven had, wel van „het spreken voor het publiek," dat ze natuurlijk voor een vrouw iets byzonders vonden. De dhectrice had zeker tegen géén gesproken over haar schrijfster-zijn en zoo was het haar het liefst
Lustig van spotplezier over zuster Cornehe stapte ze door en plotseling... recht voor haar uit op straat, enkele meters van haar af... Onwillekeurig sloot ze de lippen vaster aan. Ja, Lemkema... met... Rieke. Zij ook hadden haar herkend, Rieke's vriendelijk gezicht lachte heelemaal. Het zijne stond strak van verbazing, één oogenblik en toen waren ze vlak voor elkaar. Er trilde iets, onmerkbaar bijna om zijn lip. Ze kende dat trillinkje van vier jaar terug. Het was er geweest, als gedrochtelijke kunst hem ergerde en by in sarcasme viel met zijn critiek. Toen wist ze opeens weer den sluiken zwarten mantel om zich heen en den driehoek wit schort, die er van onderen uittipte.
„Wel Heleen!" zei Rieke grootehjks verbaasd. „Ben jij Verpleegster?"
„Zaaldweilstertje nog maar. Tien dagen ervaring."
„Dus je bent nog pas hier?" vroeg rrij.
„Ja."
„Dat zou ik nou nooit van jou hebben gedacht, dat jij dat kiezen zou," Rieke weer. „Maar ontzettend veel meisjes worden het tegenwoordig." „Hoe gaat het met julhe dochter?" vroeg Heleen. „Uitstekend," zei hh' opgewekt. Hy was nu weer heel gewoon, niet



177
sarcastisch of strak. „Ze is je jurk al lang uitgegroeid." Hij lachte en met dien lach was zijn gezicht weer zoo volkomen hetzelfde als vier jaar geleden op de hei en meteen zag ze, dat het zonder dien lach ouder was.
„Je moet 's komen kijken," noodigde Rieke. „We logeeren hier in Amsterdam. Haast ieder jaar komen we hier. Weet je nog wel Ardie, toen met the lezing? Ja Leen, we hebben je gehoord. Ik had het in de krant gezien. Dat moesten we waarnemen."
„Ik heb jullie ook wel gezien," schertste Heleen terug.
„Ja...? We dachten van niet. We merkten er ook niets van, wel Ard?"
„Sommige sprekers zien niemand uit het publiek."
„We hoorden, dat je den volgenden dag al weggegaan was. En aan de zaal konden we je niet spreken. Maar kom je ons nu eens opzoeken ? Doe je 't? Kitty woont ook hier, wat leuk! Memke moest er nog bij wezen, hè Ardie?"
„Mijn ouders komen ook hier wonen, Pa heeft overplaatsing aangevraagd, dan zijn we weer zoo gezellig allemaal by elkaar. Maar ik moet gaan, ik moet erg op mijn tijd letten, want ik ben die afgepaste uurtjes nog niet gewoon."
„Kom je dan eens?" drong Rieke nog weer, „Prinsengracht 804."
Hh noodde niet mee.
„Zou ze het weten, iets vermoeden?" vroeg Heleen zich af. „Van vroeger? Dat vóór zg kwam, hij... mij... gezocht, of nee, hij heeft rnij misschien nooit gezocht, ook in het boerderijtje niet, toen de ongesproken vraag van z«n hart... och nee, ik weet het niet, maar... ik ga niet naar hen toe. Het verleden..."
Ze was heel dankbaar, dat ze door de breede deur het ziekenhuis wéér binnen mocht vluchten en voortaan alleen behoefde te bestaan voor het hoekje wereld, dat achter dezen muur lag.
Zuster Cornehe hield de teugels in zekeren angst strak over deze nieuwelinge. Af en toe liet ze een stekelig prijsje van haar lippen op haar leerling neerdalen als: „Het zal wel gaan, als je je best bhjft doen."
Heleen stond dan stom van mond en blik, als zocht ze in alle hoeken van haar brein naar een passend antwoord en ze voelde, dat juist dat zwijgen Cornehe de teugels krampachtig deed vastklemmen. Soms had ze lust om boutweg te zeggen. „U behoeft u niet zoo te vermoeien." Waarlijk, als je werkte om het Leven te vinden, dan deed je „je best" wel.
„In liefde bloeyende." ,„



178
De moeiten, die andere jonge zusjes den leertijd zoo zwaar maakten, raakten Heleen niet. 's Avonds had ze geen gedachte meer van lichamelijke moeheid en 's morgens ontwaakte ze met frischheid voor den dag. Het gebaas van zuster Cor vermaakte haar dag aan dag. „Korhaantje", noemde ze haar in gedachten, als ze haar op de teenen zag waggelen, ofschoon Heleen in gedweeheid een trap bereikte, waarover haar schooljuffrouwen van voorheen verbaasd zouden staan.
En als ze moe was en des avonds met de gansche schaar van nog onbekende zusters in de theezaal zat, dan was daar aan het eind van de middentafel steeds de rust van de grijze oogen met het blanke voorhoofd. Dan stond Heleen zoekend stü bij dat voorhoofd, zooals men staat bh' een marmerbeeld, verlangend om de ziel te vinden en te begrijpen. Bepaald in aanraking kwam ze weinig met.haar; een vluchtig woordje op de gang bh' toevallig samentreffen, een vraagje of het hchamehjk werk haar niet te veel vermoeide, dat waren de ontmoetingen. En voorts zag ze haar in haar eigen kamer met weinig tooi.
Slechts enkele dingen, bepaald van Kunst, en een paar portretten. Eén groot mansportret hing boven de schrijftafel. Het had hetzelfde hooge, effen voorhoofd en de rust van oog. Schrijvende vond ze haar, altijd,'wanneer ze ook kwam. De eenige in dit groote huis, dat leefde van 'omscharrelen en bezig beweeg, die zat en achter het fijne voorhoofd het werk deed.
Op een morgen toen het gewone uur van doktersbezoeken al voorbij was, en Heleen zaal dweüde, ging de deur open; een mannengestalte verscheen. Dokter Bartlink en daar achter Korhaantje. Hij zag herkennend Heleen aan. „Al in functie, juffrouw Heyendaal?" Onmiddellijk kwam hij naar haar toe. „O, nee, Zuster. Pardon."
„Dat nog niet," zei Korhaantje met opgerichten hoofde.
Heleen veegde lachend de natte hand aan haar schort af op werkvróuwenmanier en stak ze hem toe. „Steriel," zei ze.
Hij lachte. „Ja, Kitty heeft het me verteld. Bevalt het u goed?"
„Uitstekend," roemde Heleen.
„U dweüt al cum laude, geloof ik. Nou even naar mijn patiënt zien.'
Hun ontmoeting was een gebeurtenis in de zaal, aller nieuwsgierigheid was brandende. Korhaantje stond even een beetje doeüoos, sprak toen met veel gewicht en voor de zieken onhoorbaar iets over de patiënt en daarna hardop nog een paar woorden Latijn. Ineens was



179
Bartlink geheel ernst en zette zich met volle aandacht voor het vrouwtje neer.
„Ga zoo lang maar iets anders doen, in de keuken," bestelde Korhaantje. „Je kunt niet dweüen als Dokter bezig is."
Heleen trok af. Toen Cor in de keuken kwam, vond ze haar aan het afwasschen van een rechtbank vol ontbijtgerief.
„Kon je niets ,anders doen?" ondervroeg ze.bijterig. „Dit werk werd toch gedaan, al hielp jy niet."
„Ik wist niets anders, Zuster," zei Heleen beleefd.
„Je had best kunnen dekken voor de koffie. Zuster Sina is met hoofdpijn te bed!"
Heleen wist dat niet en... met je bonte schort voor mocht je niet dekken.
Het was geen moeite geweest die met de witte te verwisselen, maar Heleen behield het genot van deze bilhjke verontschuldigingen voor zichzelf alleen, keek Korhaantje aan en zei: „O, maar ik ben heel gauw klaar met mijn zaal, dan kan ik nog wel dekken."
„Dat is myn bedoeling niet, ik zal iemand laten inspringen, jij hebt verder je eigen werk." Daarna snibde ze nog tegen het keukenzusje: „Van jou vind ik het niet mooi zoo de gelegenheid waar te nemen, je kunt het afwasschen best alleen af."
„Br heb het aangeboden," merkte Heleen op.
„Dan had ze het niet behoeven aan te nemen. Zn" wist, dat Dina in bed is." Meteen keerde ze zich om. Het verdere van den dag hep ze als op hooge zolen en de jongere zusjes zagen haar naar de oogen.
Eens kwam Korhaantje de zaal op met de gewichtige aankondiging: „Helena, Directrice wenscht je te spreken."
Het klonk eenigszins verpletterend, maar Heleen antwoordde rustig: „O, heel graag."
Een maar half verbeten lachje proestte van den hoek, waar andere zusters doende waren, de zaal in.
„Heeft Directrice ook gezegd, hoe laat, Zuster?"
„Dat spreekt van zelf. Aanstonds, als je met de waschtafels klaar bent, kun je gaan."
Nader te komen tot „de marmeren ziel" was een van Heieens verlangens en elk samenspraken bood een kans. Toen ze de kamer binnenging, vond ze haar weer als altijd, het hoofd gebogen en de



180
hand rustig schrijvende. In alles van deze vrouw was de blanke rust van het gedachtenrüke voorhoofd.
„Och, ga maar even zitten," vroeg de klare stem.. Ze schreef den zin af'en schikte zich toen in den stoel om naar Heleen. Ze lachte haar bemoedigende vriendelijkheid toe en het was Heleen een groote teleurstehing, dat ze geheel in den sluier gehuld was.
„We moeten eens praten, je proeftijd is gauw om."
„Voor mij niet, want eigenlijk heb ik geen proeftijd gehad, ik was besloten. Ik zou niet weten, wat er had moeten komen om me af te schrikken."
De sluier ging losser. „Och, ja, als men op rijperen leeftijd iets wh... Dan houden zoogenaamde moeilijkheden niet gauw tegen."
„En je begeert toch ook geen leven zonder moeiten. Dat heb ik ten nünste hier niet verwacht. De menschen, die het rijkste leven hebben gehad, hebben misschien ook wel het zwaarst geleefd."
Plotseling viel het haar in, dat ze in de dhectrices-kamer zat en niet was gekomen om een vriendschappelijke wrijving van gedachten te hebben. Maar meteen ook zei de ander uit het hart: „Ja, dat is waar," en de sluier scheurde weg. „Heleen," zei ze, „weet je wat ik gedacht heb, als je proeftijd om is, moest jH maar dadehjk volop in de verpleging komen."
Heleen zette verraste oogen op.
„Och, ja, ik vind het werkehjk onnoodig, dat jij op je dertigste jaar een maand of wat zult staan kopjes wasschen. Jü bent gekomen om wat te zjjn en niet om wat te worden. We hebben op het oogenblik van „de hoop der toekomst" meer dan genoeg en menschen te kort. Je kunt niet op schouders van twintig de taak leggen, die je pas op dertig aan kunt. Dan breken de schouders of de taak glipt er af. Je zult nu wel genoeg geboend hebben en Zuster Cornehe is zeer
tevreden over je."
„Zoo?" vroeg Heleen. En ze betrapten beiden zichzelf op een glimlach. Onmiddellijk omwolkte de sluier weer de mensch, waarnaar Heleen verlangde. „Ja," sprak de klare stem met beslistheid „en ze is gelukkig nooit met half werk tevreden. Ik zal het verdere met haar bespreken. Wat je nog door moet gaan, dat zul j« wel in het voorbijgaan weten
Overloopend druk was het in het huis, toen Heieens proeftijd om was. Van chirurgie of ziektebehandeling had ze nog geen ervaring en zuster Cornehe beraadslaagde met de directrice. „Stel zuster Heleen



181
bij een zenuwpatiënt," raadde die aan. Heleen hoorde de beslissing vallen.
Korhaantje gaf veel aanwijzingen voor den nacht en goeden raad om toch vooral te bellen, als Heleen het niet aan kon. „Ik ben altijd by de hand. Twee belletjes ben ik. Roep me gerust maar, want voor my kruipt ze in haar schulp. Als een lam is ze voor me. En denk er aan, in geen geval haar uit bed laten komen. Dat wh ze altijd, maar nooit toestaan."
Ze ging even mee binnen, zag de patiënt in bed, dekte haar nog eens met een lief maniertje toe en zei heel beshst als tegen een kind: „Netjes in je mandje bhjven, hoor!" Ze dreigde met het wit van de oogen boven de donkerbruine pupillen en ging.
Heleen deed als haar voorgeschreven was, sloot van binnen de deur achter Cornehe en stak den sleutel in den zak.
En toen zat ze voor heel den nacht alleen in het kleine kamertje gesloten met de patiënt. Ze blikte met medebjden naar het bed, om te zien wie en wat aan haar overgeleverd was. Een mooi jongevrouwengezicht met blond haar er om heen gelokt, lag op het kussen.
Blauwe oogen gluurden haar wantrouwend aan. „Geen wonder," dacht Heleen en ze ging naar het bed. „Ik ben zuster Heleen," zei ze kalm. „Lig je goed, Alide?"
„Jawel."
„Dan zou ik nou maar rustig gaan slapen, of wou je nog iets?" „Nee."
„Wel te rusten dan." Heleen zette zich op den stoel by de tafel, maar hield den blik naar het ledikant. Het bleef er rustig. Toen deed ze haar boek open en las, maar alle aandacht was by het gespannen luisteren. Een ritseltje van het laken en ze keek op. Het beduidde geen kwaad. Ze las weer en het bleef een poos stü. Kyken wüde ze niet, misschien was de patiënt wel op het inslapen.
Toen onverwachts een hard geschuif en met een zet zat de witte gedaante op den rand van het ledikant, de beenen er uit.
Heleen schrok. Ze had het fout gedaan. Ze sprong toe, voor de de patiënt overeind kon komen.
„Wat wou je?" vroeg ze met die eigenaardige kalmte, waarmee ze gewoon was eigen ontroering te verbergen en die haar stroef deed schijnen. Geen antwoord kwam.
„Kom, bhjf er rustig in, dat is beter voor je. Het is immers nacht, waarom zou je niet gaan slapen?"
Ze bewoog zich niet. De tengere gedaante met smalle schouders



182
in de fijn bestrookte nachtjapon zat roerloos op den bedderand. Toen zag Heleen het kwaadaardig flitsen in haar oogen, die loerden op de deur. Met een sprong waren haar smaUe voeten op den grond. ïn hetzelfde oogenblik greep Heleen haar in de krachtige armen, tilde haar op, zooals ze het op de zaal had geleerd — het leek een menschje enkel van zenuwen, zoo licht — en lei haar terug op haar plaats. Nauwelijks het ze Alide uit de armen neer en dekté haar toe, of die sprong weer op, omdat Heleen voor het bed stond, niet uit het ledikant, maar van onder de dekens en tegen het voeteneind aan. Dit was er öp of er onder. Heleen besefte het. Nu mocht ze niet verhezen. Ze kon haar wel grijpen en dat fijne lichaampje met haar spierkracht neerhouden, maar... was dat de manier? Ze voelde er een afkeer van. Met een onafleidbare rechtheid richtte ze den blik op de zittende gestalte en fixeerde haar zwijgend. Onbeweeglijk bleef ze. Al de kracht van haar wil stond in den vast gesloten mond en de oogen. Met de kracht van haar blik drong ze op Alide's oproerige zenuwen aan en nam ze onder bedwang van haar wil. „Je moogt niet, hier staat een sterke, die het nooit toelaat," dat dreigden de oogen Alide toe. Die dook lager ineen, boog het blonde hoofd en dekte de oogen met haar handen weg. Heleen stond nog in dezelfde houding voor het bed, in onverminderde wüswerking. Schichtig snel blikte Alide op uit de gebogenheid, stuitte tegen den dwang van Heieens persoonlijkheid, die nog haar vrijheid perk stelde. Heel diep hurkte ze toen ineen, de smalle schouders kommerlijk gebogen. Het leek wel, of ze zich inrollend bergen wou in het tengere hchaampje. De smalle blauwe dooraderde handen drukte ze smeekend met de palmen tegen elkaar.
Plotseling overviel een hevige deernis Heleen, een golf van medehjden. Had ze nu met haar wil gedaan wat ze van haar te gespierde handen vaak zoo vreesde? Angst sidderde in Alide's ledematen onder het dunne witte katoen.
„Had ik moeten bellen?" vroeg ze zich af.
Ze boog zich, zooals haar medelijden dreef, zacht voorover en nam de in smeeking opgestoken handen tusschen de hare. „Je mag zoo niet doen, dat weet je toch wel?" zei ze in een poging om iets van die deerniswarmte te geven.
Ze wist niet of ze goed deed, twijfelde, maar ze kon niet anders.
Alide keek verbijsterd op en barstte in schokkend snikken uit.
„Kom," zei Heleen bedarend, „ga nu weer liggen, het is immers nacht."



183
Meteen scheen de woeste bui gebroken. Ze streefde niet tegen, toen Heleen haar tilde in het plaatsje, waar ze liggen moest, recht uit midden in bed. Ze snikte nog na als een kind."
Heleen dekte haar langzaam onder, keek zacht neer op het blonde golfhaar en toen liet ze luchtig de hand over het voorhoofd gaan. De angst was weg uit de oogen, ook het boosaardige hcht, ze stonden enkel moe, maar het leek of ze binnenin trilden van iets zachts.
„Nu ga je slapen, hè?" zei Heleen met vertrouwen.
Was het nu beter om niet langer pal voor het bed te blijven posten, of moest dat juist? Wat was nu de weg? O, als je toch geen ervaring had. Uit vrees voor nieuwe buien bleef ze maar op den stoel vlak bij, keek niet naar de patiënt. Na een poosje hoorde ze de zachte regelmaat van ademhaling bij slaap.
„Ze is zeker rustig geweest?" vroeg Cornehe. „Je hebt me tenminste niet gebeld."
Ze stonden met haar drieën op de gang, zij beiden en de directrice..
„Rustig? Ik weet niet precies, hoe ze anders is, maar..." en toen vertelde ze heel in het kort.
„Waarom heb je rxhj dan niet gebeld? Voor mij is ze als een lam, heb ik je gezegd."
„Eigenhjk dacht ik er niet aan, voor het te laat was. Ik kon trouwens geen pas van haar afgaan, dan was ze er uit gekomen."
„O, dat doet ze bij mij nooit. Dan kijk ik haar aan en zeg maar: „Alide, je blijft er in!" en dan heeft ze het hart niet in haar hjf een voet buiten bed te steken." Cor stak al sprekend den vinger op en zond een temmenden blik van onder de gefronste wenkbrauwen Heleen toe, zooals ze het anders zenuwpatiënten deed. Al de vragen van den nacht kwamen weer in Heleen terug. Had ze goed gedaan? Maar meteen voelde ze, dat ze het Korhaantje niet wou laten uitmaken.
„Je ziet er moe van uit," klonk de klare stem hartelijk. „En Alide is ook immers niet uit bed gekomen, wel?" Heleen had maar in groote trekken meegedeeld.
„Nee, op den rand gezeten heeft ze alleen."
„Van nacht kan ik wel weer waken," stelde Cor voor. „Ik durf wel bij haar te slapen zelfs."
„Och," zei de dhectrice, „ik vind, het is nu zoo goed gegaan." Het klonk zoo superieur kalm na het rechthebberig woordgejacht van Cor De reine grijze oogen, zochten Heleen aan te zien.



184
„Heleen moest het nog maar eens doen. Jij bent zoo nöodig over dag, en met je volle kracht noodig ook. Je nachten komen je toe. En voor de operatiepatiënten moet jy toch beschikbaar bhjven."
„Ja, die kan Heleen onmogehjk overnemen."
Korhaantje ging heen, er waren geen minuten over om verpraatte worden. Ze draafde heel hard onder de gewichtige taak van hoofdzuster.
„Je moest een flinke wandeling gaan doen," zei de directrice en ongemerkt schoven zij en Heleen samen haar kamer in, waar ze juist voor stonden. „Zenuwverpleging is zoo aangrijpend."
„Ja," bekende Heleen, „ik voel me meer moe dan van hard werken op de zaal. Je moet zooveel van je innerhjke kracht besteden."
„Het is een byzondere gave. Ik kan het niet."
Heleen zag haar aan, ze had bewondering voor iemand, die groot genoeg was om klein te willen schynen.
„Nee, ik kan het niet. Tenminste geen onrustige patiënten. Als menschen goed willen, kan ik ontzettend veel met hen. En o, dan is het zoo'n genot om het beste, wat in hen is weer op te wekken, 'tls net of je het tot ontplooiing moet brengen. Tegen kwaden wil vermag ik niet veel. Met de jongere zusjes ook niet. Als ze werkehjk niet goed willen, stuur ik leerlingen heel gauw weg. Misschien heb ik er wel afgedankt, die Cornehe klaar had gekregen. Die kan dat. Als ik haar niet had, zou ik nooit zulke onrustige patiënten kunnen opnemen."
Het was Heleen vreemd te moede. Ze voelde zich beschaamd en niet vernederd, eer opgeheven. Geheel zonder den sluier nu sprak de directrice door uit eigen gedachten. „Maar het is een heerlijke verpleging. Ik heb wel patiënten gehad, die in volslagen apathie waren gezonken, maar als je dan langzaam zoo'n zieken geest weer ziet opveeren. 't Is gerust net een lente. Ik ken niet iets heerlijkers in de heele verpleging dan om zoo'n zieken geest weer op te helpen. En ze houden meestal zoo veel van je."
„Misschien wel, omdat je ze juist met je eigen geest hebt gedragen."
„Ja, je geeft er jezelf heelemaal aan... Maar... dan gaan ze ook weer van je weg..."
't Was even stil daarna en Heleen voelde zich als zoo vaak niet in staat om te geven, wat ze wel te geven had.
„Kom, maar je moest gaan wandelen voor het eten en dan naar bed. Die kamerlucht deugt niet voor je."



185
„Deze wel," had Heleen op de lippen. „Flink door den wind loopen, dat is beter."
Onderweg dacht ze na over den afgeloopen nacht. Als het weer zoo ging. Moest ze dan hetzelfde doen? Toen ze al weer op den terugweg was, hoorde ze een stevigen stap achter zich en na een oogenblik was dokter Bartlink naast haar.
„Aan het uitluchten?" vroeg hij met de gemeenzaamheid, die hij nu bh Kitty als huisvriend gewoon was.
„Ja, 'k heb de waak gehad. Zenuwpatiënt."
„Zoo? Wie?"
„Juffrouw Binsal."
„O, van dokter Moen een patiënt.'*
Meteen viel het haar in, dat ze hem om raad kon vragen. „Toe, zeg jij me's, hoe het moet," vroeg ze. „Je hoort zusters onder elkaar over allerlei gevallen praten, maar als je er Zelf voor staat, weet je het niet. Theoretisch weet ik er nog in het geheel niets van."
Ze vertelde, heel nauwkeurig nu, hoe alles geweest was, ook van den angst. Bij hem met zijn gemakkelijk joviale manier leek je eigen gevoel zoo gewoon, en ze zei: „Ik vond mezelf eigenlijk wreed, want ze zat voor me te sidderen. En toen ben ik naar haar toegegaan en ben vriendelijk voor haar geweest. Had ik dat nou niet moeten doen? Zou ze daar van nacht op speculeeren?"
„H... ja Heleen, elk ziektegeval heeft zhn eigen diagnose en zoo is het met „de" manier voor zenuwpatiënten ook. Ten slotte is je gevoel je beste raadsman."
„Het hangt er maar van af, of je gevoel het rechte is."
„Nou, ik zou zeggen, dat je het bij deze wel hebt getroffen. Misschien... was de volle kracht van je wil wat al te forsch." Hij keek haar van ter zij even aan en lachte. „Dat hangt er maar van af, hoe sterk die wil is ..."
Ze moest ook even lachen. „Ja, en Korhaantje — o, nee, ik bedoe zuster Cornehe — die zegt..."
„Noem jullie die zoo?" Hy schudde van den lach.
„WH zusters? O, heden nee, ik alleen maar, in gedachten, vooral niet hardop, en by Kitty. Daardoor vergiste ik me nu zeker."
„Nou maar, Korhaantje zegt... ?"
„Dat je geen speldeknop moogt toegeven. En dat je voor goed kwijt bent, wat je den eersten keer verspeelt. Een zenuwpatiënt moet er onder gehouden worden."



186
„Maar toch om er bovenop te komen zeker? Korhaantje — om jouw benaming maar over te nemen — is voor de zaal verbazend flink. De vroegere hoofdzuster was wat toegeefbjk. Toen heb ik het een keer gehad, dat ze me een oud mannetje haddenjaten doorliggen, dat er een plek zat als een gulden. Zie je, dan word je eenvoudig razend. Als je drie, vier hoog patiënten hebt en een kind moet er voor zorgen, nou, dan verwacht je niet anders. Maar in het ziekenhuis? Waarom haal je ze dan naar het ziekenhuis? Ik heb ze de kast uitgeveegd, dat ze rilden."
Ze moest even glimlachen, vertrouwde best, dat de jonge zusjes „rilden," als hij eens van harte „uitbulderde". „Gaat je dat nog al handig af?" plaagde ze.
Hij lachte johg. „Ja maar je moet wel eens op je poot spelen. Korhaantje staat voor haar taak, dat beloof ik je. Maar wat ik nog zeggen wou... de allereerste eisch in de zenuwverpleging is toch wel, dat de patiënt vertrouwen krijgt in de verpleegster. Dat is de eerste voorwaarde tot genezing." Hij drukte sterk op dat laatste woord en was nu weer in voüen ernst. „Een dwangbuis houdt hen wel in rust, maar ze moeten komen tot de rust zonder het dwangbuis. En... ik vind altijd, wat hun bespaard kan worden dat moet hun bespaard worden. Maar nooit met je laten spelen, daarin heeft Korhaantje gelijk."
Het vraagstuk was er niet eenvoudiger op geworden, bepeinsde Heleen en toch voelde ze geen vrees voor dén komenden nacht, veeleer een groote dankbaarheid dat ze deze patiënt weer mocht hebben. Dat zachte, dat getrild had in de oogen vol onbestemde smart, als dat eens een schemertje van vertrouwen was geweest! Als, o, als... zij eens mocht helpen om deze ongelukkige weer op te richten.
Bartlink stapte mee op tot het ziekenhuis. „Ik moet er zijn," zei hij. Korhaantje hep juist door de gang, toen ze samen binnenkwamen. Onmiddellijk stevende ze op hem af met een belangrijke mededeehng over zijn patiënt. Heleen glipte zywaarts weg.
„Wat hun bespaard kan worden, dat moet hun bespaard worden." Dat zeggen droeg ze als een schat mee het afgesloten zenuwcelletje in, dat achter aan het huis, ver van de zalen met de vele zieken lag. Ze voelde voor de ménsen in deze patiënt. Als je ziek was van ziel... Ze kende iets van dat hjden door ervaring.
„Ze heeft naar je gevraagd," zei Marie, de dagzuster, toen ze kwam aflossen. „Ze scheen het prettig te vinden, dat jij weer kwam,



187
want ze is eigenlyk erg bang voor zuster Cornelie." Het laatste fluisterde ze.
„De nacht rustig verloopen. Zonder recalcitrante buien," kon Heleen melden in het kort verslag, dat ze voor den dokter moest achterlaten.
Den volgenden nacht had ze weer een paar aanvaüen van verzet. Heleen was haar nu voor, stond bh het bed vóór Alide overeind kon komen. Het boosaardige hcht kwam weer in de oogen, iets sluws, alsof ze het wel klaar zou spelen. Ze woelde onrustig, alleen nog liggende gehouden door het besef, dat een wakende kracht vlak voor haar was. De handen neep ze met al heviger en heviger gewring om en om. Heleen dekte haar eigen hand er met vasten druk over heen. „Kom, Alide, zoo mag je niet," zei ze, „dat weet je wel?" En heel de drang tot oprichten, die in haar was, legde zich in haar ernstigen toon. Zelf wist ze niet, dat ze de eendere woorden gebruikte van den eersten nacht. De oogen vol onbestemde onrust blikte Alide haar aan, een beetje bang, maar de handen trok ze niet weg en langzaam onder de gestage omvatting van Heieens hand werd het wringen van de vingers minder. Heleen bleef nog een poos bij haar. Haar steunen. En dragen! Dat werd haar gansche wh. Alle innerhjke krachten richtten zich daarop, tot het een spanning werd in haar, 't Was of het hart die krachten vermocht uit te stuwen tot buiten haar, over de arme Alide heen met haar onmacht tegen delireerende zenuwen. Tot rondom stroomden ze uit, zweefden door heel de kamer. Overal waar Alide den voet zou zetten, daar waren de krachten om haar in het wankelen op te vangen. Ze zou nergens mistasten. O, als ze toch eens den dag mocht hebben, niet den nacht alleen om haar in rust te houden, maar den dag, om óp te richten.
Volgende keeren als de onrust zich wüde verheffen, deed ze altijd hetzelfde, omdat het eens goed was gegaan. Ze nam haar handen en zei: „Kom Alide, zoo mag je niet. Dat weet je toch wel?"
Den dokter sprak Heleen niet, omdat ze shep op het uur als hh kwam. Maar op een morgen deed Korhaantje de aankondiging: „Heleen, dokter Moen wil je spreken." Het was weer een van de gangconsulten zooals Heleen ze noemde; loopende van zaal tot zaal hielden ze de bespreking. De dagzuster was er ook by.
„Het gaat merkbaar vooruit met onze patiënt," zei de dokter.
„Ja, de keer schijnt gekomen," Korhaantje er wijs overheen. „Ze is veel rustiger, niet zuster Marie?"



188
„Ja. Bij rr4j af en toe nog een keer onwillig, meer onwillig dan bepaald oproerig. En ze wordt zooveel opgewekter. In de stille, tijden is ze niet zoo apathisch."
„En de nachten ? sprak de dokter Heleen aan. „Begint ze nog wel eens ?"
„Een énkelen keer."
„En wat doet u dan?"
Heleen aarzelde even.
„Zij? Zy heeft een bezweringsformule," antwoordde Marie voor haar. „Ik heb die ook eens beproefd, maar toen had u die ondeugend shmme oogen moeten zien. Net of ze dacht: „Wat woujy?"Ze snapte het best.
De dokter zag twyfelend van de een naar de ander. Korhaantje wist geen bescheid te geven en zweeg. Heleen sloot de lippen korzehg en keek strak naar den muur.
„Ze neemt Alide's handen in de hare en dan zegt ze: „Zoo mag je niet. Dat weet je toch wel?"
De dokter keek lachend Heleen aan. „Als ze nu zoo kalm wordt, moest u er gaan slapen. U schijnt • 'n goeden invloed op haar te hebben."
Ineens zag Heleen de kans schoon. „Mag ik haar niet eens over dag hebben?" vroeg ze verlangend. „Wou u dat zoo graag?"
„O, zoo graag," zei Heleen met het groote verlangen om op te richten, dat ze van den eersten nacht al in zich droeg.
„Het kon," zei dokter Moen. En toen nog eens, als nu eerst geheel besloten: „Ja, het kon wel heel goed werken. Zuster" — tegen Cornehe — „regel u het er op, dat zuster Heleen dag en nacht bij deze patiënt is?"
„Ik zal er voor zorgen, als u het wenschelijk acht," zei Korhaantje bits.
Daarna kwamen er drie onbeduidende gebeurtenisjes,, die voor Heleen eerst later verband met elkaar kregen, zooals ook wel op een herfstmorgen struiken, die nooit elkaar geraakt hebben, gemeenschap hebben gekregen door lange ragdraden van top naar top.
Toen Heleen de gang weer over kwam, stonden daar dokter Moen en Bartlink in druk gesprek. Op hetzelfde oogenbjik kruiste ook Korhaantje door de gang en blikte naar de dokters, alsof ze op een gelegenheid wachtte een van beiden te spreken. Zoodra mogelijk nam ze Moen in beslag. Bartlink groette en fladderde onder het heengaan



189
Heleen nog een paar woorden toe. „Nog een boodschap bh Kit? Ik ga er van avond heen."
„Groeten, anders niet," zei Heleen vroohjk terug.
Dien avond vroeg ze aan Zuster Cor om uit te gaan. Ze had gewaakt, dus na het slapen kwam het restend dagdeel haar toe.
„Het is morgen ook al je vrye avond," snibde Korhaantje met nederwaartsche blikken naar Heleen ziend. Je hebt gewaakt, dus... Als je je recht wilt laten gelden... Maar een goede verpleegster is er niet op uit om te halen wat ze maar krhgen kan. Het is me ook nog al waken by Alide. Menige zuster met slapende waak, maakt zulke nachten niet. Er moeten zooveel zusters uit, want er zyn kaarten voor het concert cadeau gestuurd."
Heleen voelde drift bruisen. Wat dacht dit schepseltje? Het was in de klaskeuken en andere zusters stonden in spanning er om heen.
De drift brandde uit haar oogen Korhaantje in het gezicht. Maar toen opeens zag Heleen wat komen ging als kleinzielig gekibbel. Tegenover zulke verdachtmakingen verdedigde je je niet.
lp. hooge kalmte richtte ze zich een ietsje op, keek Korhaantje recht in.de vinnige oogjes en zei rustig: „Ik wist niet, dat er zooveel zusters uit moesten. Ik kan ook best nnjn boodschap uitstellen tot morgen."
De omstaande zusters gaapten haar aan. Eén, die niet brutaal opsprak tegen Cornehe en toch niet schuchter in haar schulp kroop, begrepen ze niet.
Den volgenden morgen trof Bartlink Heleen aan een zaaldeur en alsof ze geschildwacht had, tripte Korhaantje er juist langs. „Ik wou u wel graag even spreken," zei ze met veel gewicht. „Of stoor ik soms?"
„In het minst niet," zei Bartlink johg, „we hadden 'tmaar over familiezaken. Patiënten gaan voor." Tegen Heleen, die naar 't zij afkeerde rabbelde bij nog gauw: „'kBen niet eens by Kit geweest. Je groet dus niet overgebracht. Ik denk van avond."
Meteen vloog een schaduw van teleurstelling over Korhaantjes pittig gezicht. En plotseling zag Heleen één draad de feiten aaneenrygen: De zenuwpatiënt, die onder haar leiding zoo vooruitging - dokter Moen met Bartlink in gesprek... misschien wel over de zenuwpatiënt en haar invloed in vergeüjk met dien van Cornehe — Bartlink gisteren avond vermoedehjk by Kitty — zij niet uit mogen op dien zelfden avond en... nu ?



190
„O, Korhaantje," spotte ze met innig vermaak haar rug na, „ik ga maar naar Marianne. Geheel zonder gevaar. Span je maar niet zoo in. En dan... och, het is zoo veilig. Als je eens wist..."
Even schenen haar gedachten neer te zinken tot-het verleden, dat ze als donkere herinneringen in haar hart droeg. Ze schudde zich onmiddellijk er uit los. Ze ging immers naar haar patiënt. Haar patiënt, zoo voelde ze het al dagen. „Lente over de ziel..."



IV.
De vreugd van actie was onafgebroken over Heleen. Eén ongestoorde krachtgeving was het, één daad van toewijding en hefde, dagen en weken door. Eerst in het kleine vierkant, dat de muren van Alide's kamer omsloten, maar toen werd al wijder en ruimer dekring, want veilig wist ze haar nu ook buiten de cel. Het was of ze nu die muren missen kon en minder geconcentreerde kracht noodig had om er de zenuwzwakke op te dragen. In den tuin mocht ze met haar gaan en daarna maakte ze met haar van die korte snoepbezoekjes, zooals patiënten en zusters zoo. gaarne maken in eikaars afdeelingen. Telkens bracht ze haar in nieuwe stukjes leven, bij andere menschen.
„Je hebt een ontzaglijke voldoening," zei de directrice toen ze Heleen zonder anderen aantrof. Het klonk als een diep meegevoelde gelukwensen. „Maar je ziet er moe van uit."
„Maar voor geen geld zou ik haar nu kunnen afstaan. TJ denkt er toch niet over? Wat is een beetje moeheid?".
De grijze oogen zagen haar weer zoo begrijpend aan. „Nee," zei ze, „ze is nu bijna klaar. Het brengt soms een grooten rijkdom, verplegen, vind je niet?"
„Ilr ben in jaren niet zoo gelukkig geweest," bekende Heleen en ze voelde, dat ze dat aan deze bekennen mocht.
Het was haar eerste glorie als verpleegster, toen Alide het ziekenhuis kon verlaten, klaar om het leven daarbuiten in de normale samenleving weer aan te kunnen. Geen glorie als een benoeming is tot hoogen post, of zooals je toestraalt uit bewonderende menschenbhkken, maar glorie, die trilt in het leeuwerikenhartje en het feestje opvoert hoog in zonnige lucht om te tiereheren. De glorie, die den nachtegaal zijn lied geeft in donkeren avond, omdat het gaaike luistert.
Alide's vader haalde haar af. Hij groette al de zusters, die in groepjes in gang en vestibule stonden om haar te zien uittrekken. Alide was een patiënt geworden van het gansche huis door haar bezoekjes op verschillende zalen en nu waren allen, die een minuutje van haar taak konden wegsnappen, toegeloopen om haar een bhj vaarwel te



192
geven. De vader groette nog eens in het rond met een glans van geluk over het gezicht.
„Nou ga ik weg," zei Alide zacht tot Heleen en ze sloeg de armen haar om den hals, alsof ze haar niet wilde achterlaten. Ze klemde zich tegen haar aan en kuste haar schreiend. „U moet maken, dat ik u nog eens weer zie, Zuster, dat moet u, ja?"
Heleen knikte en kuste haar terug. Ze kon geen woorden krijgen. Toen het Alide haar los uit de armen.
„TJ hebt zoo ontzaglijk veel voor ons gedaan," zei de vader. „Als we eens ooit iets voor u kunnen doen..." IHj drukte stijf Heieens beide handen. Alide was al langs hem heengegaan, het rijtuig in. Ze had van Heleen het allerlaatst afscheid genomen. Hij volgde haai'. „Dag! Dag! Adieu," klonk het haar na uit de groepjes van zusters. Heleen wuifde. -
Toen viel het portier dicht en ze waren gegaan. Heleen wendde zich om. Dé zusters stonden er nog, allen deelend in de glorie. Maar plotseling zocht haar hart in zyn jubel een intieme verbinding met één, niet met deze velen om haar, maar met één, die alles, alles zou weten en verstaan wat ze gegeven had, die haar glorie ten volle zou mee voelen. Eén wien ze het groote geluk zou willen geven om het nog rijker te maken. Als... hij dit eens wist... Zou hij dan nog spotlachen om haar verpleegster-worden ? Leonard...
De directrice zag haar verbleeken en de lippen met beslistheid saamnijpen. „Ga even naar je kamer," zei ze, „om alleen te zijn," en de warmte van meevoehng in de klare stem deed zoo weldadig aan.
's Avonds in de theekamer kwam ze naar haar toe; de sluier van zich toewijdende liefde was geheel om haar. „Je moest maar een uurtje uitgaan, naar Kit bijvoorbeeld." Heleen nam het dankbaar aan, want ze had een groote leegte gevoeld, terwijl ze Alide's kamer in orde bracht voor een nieuwe patiënt, die niet haar patiënt zou worden als Alide. Aansluiting met een ander stuk werk — op de zaal zou ze komen — had ze nog niet gemaakt. Bij Kitty vertelde ze kort van Alide's uittocht en langer over het werk, dat ze nu zou krijgen.
Bartlink kwam even aanloopen. Nog zelden had ze er met hem saamgetroffen, ze was ook het hefst in de vertrouwelijke huiselijkheid met Kit en Hage alleen, maar Bartlink stoorde nooit den toon van geheel onder eigen te zijn, de stemming sloot zich weer zoo gaaf om hen toe, toen hij in den luien stoel — zijn stoel al — achterover lag te dampen met zijn sigaar. Hij babbelde losjes met Hage over



193
lag te dampen met zijn sigaar. Hij babbelde losjes met Hage over de gemeenteraadszitting en Heleen haakte zich mee in het gesprek. Kitty bemoeide zich nooit met die „maatschappelijke belangen," zooals ze zei en naaide. „Kijk's;" snoesde ze tegen Héleen, en het haar een kieljurkje zien, dat ze voor Janbaas maakte. „Het eerste," fluisterde ze. „Nou gaat hh' een echte jongen worden."
Heleen zat midden in de raadsvergadering en luisterde oppervlakkig. Ze vond het ontslag van enkele gemeentewerklieden onbilhjk 'en stond met hart en ziel aan den kant van de sociaal-demokraten. Hage, die op de fabriek veel van den werkvolkstrijd hoorde, zei: „Je moest ze maar eens kennen. Als je er eiken dag mee omspringen moet, weet wel, dat je met die theorieën niet verder komt. Rechtvaardig moetje zijn, maar gezag moet er büjven. Ik baas en dan: Als je geen zin hebt om te doen, wat ik zeg, kun je heengaan."
Het was een meer besproken punt tusschen hen beiden en ze liepen al weer warm. Heleen kwam er altijd tegen op met vohe waardeering voor Hage. omdat ze wist, dat zyn karakter hem wel behoeden zou voor de onbillijkheden van zyn systeem. Bartlink was al lang tot het gemak van toehoorder gezonken.
„Kom Kees, gooi 's mee een duit in het zakkie," stootte Hage hem aan.
„Och, kerel, waarom zou ik? Ik heb immers nooit met werkvolk te maken. Gelukkig niet 1 Loonstandaard bestaat niet voor doktoren." „Tarief wel," plaagde Hage.
„Nou... vyftien visites drie hoog, drie gulden of niks, één visite Keizersgracht een rijksdaalder."
„Daarom neemt hy alleen maar de gracht," hitste Kitty op. Ze wisten wel, dat hy halve dagen in de achterbuurten trap op en af sjouwde en zijn huishoudster pruttelde over het eindeloos geloop aan de deur om kannetjes soep.
„Nou, maar ik ga ze opslaan," bromde bij uit zijn lagen stoel, „ze gaan je op 't laatst voor de gezeüigheid halen. Zeg Kit, hoe is het met den jongen ?"
„Je mag zien!" zei Kitty. Meteen hield ze het maatMeltje omhoog, dat aan haar stoelknop hing. „Voor onze vacantie. Hy groeit uit alles uit."
Ze stond al. Bartlink heesch zich ook op uit zyn geluier.
„Kom," spotte Hage tegen Heleen, „zouden wij ook maar niét meegaan, wy zien „den jongen" zoo zelden. Kitty stopt hem altijd weg."
„In liefde bloeyende." jg



194
Kitty wreef hem dreigend door zijn steil opstaande haren en sjorde hem mee aan zijn jasmouw.
Boven stonden ze stil om het ledikantje. De armen wijduit geslagen en de stevige stapbeenen dwars boven het dek uit, lag Janbaas in al zijn jongenskracht zoo lekker onbewust in slaapgenot.
Kitty stond aan het hoofdeneind en keek even gebogen op hem neer. Zooals ze daar stond, heelemaal weg in den gelukstrots van moeder te zyn over dit prachtkmd, was ze één met het slapend ventje. En Hage omvatte ze beiden met één blik van zyn liefde.
„Nou?" vroeg Kitty, toen ze weer op de gang waren.
„Prachtig, Kit, prachtig, een model!"
„Hij denkt altijd, dat hij er een beetje aan meehelpt, omdat hij zoo om de maand eens in zhn bedje kijkt," gooide Hage hem toe.
Met een forschen greep pakte Bartlink hem in den schouder. „Kerel, je bent een gelukkig mensch," zei hij met een benijding, die alles gunde.
Beneden praatten ze nog een beetje over allerlei. Heleen dreef mee op de zorgelooze stemming van kalm genoten geluk. De sociale verhoudingen raakte geen weer aan.
„Kom," zei ze met een bhk naar de klok, „het wordt mhn tijd."
„De mijne ook, dan gaan we samen, hé?" zei Bartlink Ze moesten een heel eind denzelfden kant uit, het sprak van zelf, dat hh' haar wegbracht.
'tWas koud geworden na den warmen Junidag. Heleen rilde even.
„Ben je koud? 'tls frischjes. Maar je ziet er ook echt moe uit. Je zenuwpatiënt is nu weg, hè? Dokter Moen vertelde het me. Je zult nog wel eens meer patiënten van hem krijgen."
„Br vond het heerhjk," zei Heleen openhartig.
„Het was eigenlijk je eerste patiënt... O, een eerste patiënt — tenminste als het wat van belang is — dat weet niemand dan uit ervaring, wat dat voor je is!" En toen begon hij te vertellen van zijn eersten patiënt. Een man, die van een steiger was gevallen en dien hij op straat vond liggen. „Ja," zei hh', „'t is zonde, maar ik was haast blij, dat de kerel gevallen was, zoo graag wou ik hem helpen. Natuurlijk moest de gemeentedokter er bij komen, toen ik hem goed en wel had laten ^vervoeren. Die wou het been afzetten, maar ik kon het niet prijsgeven en dat merkte de vrouw wel. Een huisvader van negen kinderen... 'k Zié die vrouw nog voor me, zoo'n echt kattig wijf met een hart van goud. „Dokter," zei ze tegen me, „as u der kans op ziet, dat me man ze been houwe ken, och...



195
we hebbe nege kindere de mond ope te houwe en me man werkt bij een klein baassie. Penseneere ken die hem ook niet... As u der toch kans op ziet, dan lap ik alle dokters en perfesters an me hiele. Of ze nijdig benne of niet, me man ze been is alles." „En is het been ... ?"
„Perfect... Het heeft een jaar geduurd, maar hij staat weer op den steiger."
„En heb je dan geen moeite gekregen met den gemeentedokter?"
„Och... we behandelden hem samen, zoo het heette. Hij vond het een leerzaam liefhebberijkarweitje voor zoo'n jong broekie als ik was. Maar 't is een genot, je eerste patiënt. Met Alide, dat was toch ook bijzonder. Moen was er verrukt over."
Ineens viel het haar in, dat ze weken geleden ook met hem over Ahde had gesproken, ook op straat. „Weet je wel, dat ik jouw raad heb gevraagd over zenuwverpleging? Wat jij zei heeft me den weg doen vinden," verklaarde ze in eerhjke dankbaarheid.
Hü keek haar verrast aan. „Nou maar, dan had jij toch niet veel aanwijzing noodig om den weg te vinden."
„Och nee... als je op een kruispunt staat, hoeft iemand aüeen maar te zeggen: „Rechts" of „links."
Hh lachte om haar snedigheid. „Maar werkelijk," zei hh', nu weer heelemaal ernstig, „je moet het nu een beetje gemakkelijk opnemen. Je zag er erg moe uit, toen je bh" Kitty zat."
„Dat komt wel weer in orde," antwoordde ze vroolijk; zün gezellig kameraadschappelijke zorg deed haar prettig aan.
Het zaalwerk nam Heleen zoo ten volle in beslag, dat ze aan niets anders denken kon. Het was jachten van morgen tot avond onmiddellijk onder Korhaantjes oogen. „Het is waarhjk wel goed voor jou," zei die, „dat je eens op zaal komt. Jij hebt natuurlijk vooral praktijk noodig."
„Ja," stemde Heleen toe, „als je je heele leven in studie en boeken hebt gezeten, zijn je handen wél eens doelloos geweest. Ik vind het ook heerlijk voor mijn opleiding."
Korhaantje keek haar argwanig aan en handelde ten voorbeeld zelf met een ongelooflijke vaardigheid van vingers en raakheid van aanvatten den eenen patiënt na den anderen af. Zij drie tegen Heleen één. Heleen repte zich wel, maar' de vrees voor haar gespierde handen toomde haar in. Het waren toch zieken... Ze wierp een onderzoekenden blik naar het doen van de beide zusjes, die ook op de zaal haar tal zieken



196
hadden; of die ook zoo rap voortkonden en zoo verbijsterend flink waren. Het hefst wilde xe de zieken zelf vragen: „Doe ik het goed? Pak ik ook te stevig aan?" Maar ze voelde wel, dat zooiets op deze zaal alleen door de hoofdzuster mocht worden uitgemaakt. Er waren er onder, aan wie ze zich graag wat meer persoonhjk had gegeven. Het oude schrompelkereltie, dat zoo ongelukkig was, omdat hij nu ook zijn broek al niet meer aüeen kon aantrekken. Met armoe-cynisme zei hij: „Och, ja, Zuster, de machine gaat aan het rammelen." Onder het dagelijksch helpen en terecht maken van zijn bed kreeg ze bij stukjes zijn leven te zien. Sjouwerman was hij geweest, maar „Och, zie je Zuster, zoo lang as je de veertig nog heb, loop je op ouwe stoom, maar as je de leg krhg, dan leg je voor goed." „Er uit geloopen" hadden zijn makkers hem, harder doorgezet met de steenkoolzakken op den nek, net zoo lang tot hh' niet meer mee kon en „er uit" was hij gebleven.
Ze had hem zoo graag in den tuin gereden in het wagentje, omdat hy daar „z'n pijpie nog nebbe kon en op de zaal nooit!" Maar het was jachten om klaar te komen.
Elk wat en niemand genoeg, want aan geen kon ze een persoonhjk deel geven.
Het was weer zoo geheel anders dan in de zenuwafdeeling, maar ze léérde en dat gaf iets van de frissche voldoening, die ook de studie M. O. gegeven had.
En Korhaantjes doen was haar onder het werk een kruiderij.]



V.
Heleen en Cornelie stonden in de directrices-kamer. Nooit als Heleen die twee by elkaar zag, kon ze het laten vergehjkingen te maken. Dat prikkelde nu haar vergelijkingsvermogen. De superieure rust en vriendelijkheid-voor-allen by de een en het geëlboog om de eerste te zyn by de ander. Soms twijfelde ze wel eens of Zuster Hermien wel inderdaad genoeg dirigeerde, maar dan hoorde ze de jonge zusjes weer eens elkaar waarschuwen: „Pas op, Directrice komt er aan." En brutaliseeren, zooals ze, tot het uiterste gedreven, Cor durfden doen, kwam tegenover haar nooit voor. Ze deden allen wat Directrice wemchte en zoo voelden ze onbewust het allen, wat Directrice zei, dat wenschte ze, om aller bestwil. Dat was de kracht waarin ze stond. „Met kwaden wh kan ik niet voort," had ze eens gezegd en vaak had Heleen daaraan gedacht. Korhaantje stond zeer opgericht, met het witte sehorthartje over haar zelfbewust opgezettte borst gewelfd.
„Ik had gedacht, Zuster, dat Heleen nu naar de klas moest. De zaal is zwaar en ze is er nu wel lang genoeg geweest."
Onmiddellijk zag Heleen, dat Korhaantje het niet aldus begeerde. Ze was kribbig, vol bezwaren. Hoe kon Directrice zooiets uitdenken? Wie moest er dan op zaal? Zij kon waarhjk ook met haar twee handen niet alles af.
„Nee Cor, ik vind, dat jy ook noodig afgelost moet worden, jy moest eens naar de eerste klas, dan heb je een kalm poosje."
Cor keek ontnuchterd. „O, nee, dat behoeft heelemaal niet. Tegen werken heb ik nooit opgezien, maar ik heb Heleen er nu net in, dan kan ik met een ander opnieuw beginnen."
Cor had nog een berg van tegenargumenten, maar haar gerabbel leek Heleen wel een beetje als het fladderen van een vlinder tegen de kamerruiten, waarachter hy gevangen zit. Het diertje meent er wel uit te komen, als het maar vliegt, maar 't komt nooit verder dan dat vreemde ding, dat niéts, dat het niet ziet en waarop het toch aldoor stuit.
Het werd beslist. „Het zal dan wel het beste zyn," zei Cor de



198
kamer uitgaand en haar lippen sloten zich in stijve rimpeltjes samen.
Toen Heleen bij de hoofdzuster van de tweede klas kwam om orders, werd haar gezegd het allereerst een kamer in orde te maken voor een operatiepatiënt van dokter Bartlink.
„O, Korhaantje," spotte Heleen. En later, toen ze haar aan de thee zag zitten, geheel in rust en niet zich werende in toonbeeldige flinkheid, leek het of ze moe was onder den druk van gedachten.
Voor zichzelf verheugde Heleen zich, dat ze op de klas was. Zou ze hier weer iets vinden van „lente over de ziel?"
De patiënt van Bartlink was veel zwakker dan ze had verwacht na zoo'n kleine operatie. Toen ze goed en wel in haar eigen kamer op bed lag, met volkomen bewustzijn, want ze was niet onder narcose gebracht, sloot' ze de oogen. „Ik ben zoo... moe," fluisterde ze, niet tegen Heleen maar voor zichzelf.
De klacht schoof traag over de vermoeide Hppen. Het heele gezicht was zoo deerniswaardig moe, dat Heleen's bhk er even opbleef rusten.
Het was een vrouw van middelbaren leeftijd met grijzend haar. Het gelaat had geen vormen van groote beslistheid of wilskracht, maar wel het taaie duldings- en doorzettingsvermogen, zooals zachte vrouwen kunnen hebben. Het was nu ook niet gewrongen in pijn, of gespannen in onrust. Ze lag daar maar, hol mager en toch niet grof, zoo gaaf; heelemaal neergelaten had ze zich in rust. Zooals sommige menschen door fiebbelijkheid een vreemden trek in het gelaat krijgen, zoo schéén hier door altijd zorgen de bekommernis van een moederhart ingegrift te zijn. Rimpeltjes stonden tusschen de wenkbrauwen recht omhoog, ook nu ze zonder gedachten neerlag. „Ik kan niet meer," dat zei het gezicht in zijn onbeschrijfelijke moeheid.
Heleen was altijd sterk onder den indruk, dat zoo'n eersten nacht de patiënt zich overgegeven wist aan geheel vreemden. En ze wist het zoo goed, hoe haar gezicht niet het warm lieve had als dat van Kitty, dat innam, of het voornaam kalme als van de directrice, dat rust bracht en vertrouwen. Ze had wel soms pijnlijk den blik gevoeld, waarmee nieuwe patiënten haar monsterden.
De drang van haar hart trilde door tot haar hand, ze wilde die wel even zacht doen gaan over dat voorhoofd met de rimpeltjes van bekommernis en zeggen: „Vertrouw me maar, ik zal voor alles zorgen." Bijna nooit had ze spontaan behoefte om iemand te kussen, maar haar hand te leggen op een voorhoofd, dat ze hefhad, daartoe drong haar het hart soms. Hier, achter de rimpeltjes en de hoogere welving



199
moesten duizenden gedachten gegaan zijn van moederzorg, de jaren door. Zeven kinderen en geen groot inkomen...
Heleen hield van de waak. Dan vlijde 's avonds de stilte zich zoo zacht neer over het heele huis. Je voelde het van druk leven trillende huis en de wereld rondom in slaap zinken. In die wijde stilte waarden haar gedachten rond, ver weg, want de daggeluiden waren er niet om te stuiten. Het zwijgen was een schenking van den nacht.
En nu ze stil zat, wakende over de zwakke, die niet meer kon, zij alleen, door niemand gezien, kwam over haar de intieme zachtheid van gemoed, zooals eens in de eenzaamheid van de groote heide, toen ze allen gingen en zij alleen bleef met het kind van Tine in de armen.
Als hij 't eens zag... O, Leonard.
Die gedachte joeg haar hart tot snelleren klop, toen een dag of wat daama zuster Hermien met een briefje van Kitty by haar kwam. „Ik ben even by haar geweest, je moet het doen, je vrije avond kan wel verschikt worden, dat maak ik wel in orde en Kit wou het zoo vreeselijk graag. Ik heb beloofd, dat je zou komen."
Lemkema en Rieke logeerden weer in Amsterdam en Rieke had het zoo leuk gevonden, als ze nu eens allen samen konden zynj dat was het briefje.
Een leugen tot antwoord sturen aan Kitty, dat wilde ze niet. En... was het niet beter te gaan en hem gewoon te ontmoeten? Ze had indertijd Rieke's hartelijk dringen hen eens op te zoeken ook al geen gehoor gegeven. Hermien kon er wel iets van denken, als ze niet ging, want er was immers gèèn verontschuldiging. En... ze verlangde zoo om te gaan, met eigen oogen iets te zien van zyn geluk met Rieke, opdat ze weten mocht.
Ze kwam aan den laten kant. Bartlink was er ook, Kitty scheen hem gevraagd te hebben.
En nu by het binnentreden flitste weer de gedachte van denwaaknacht door haar heen. Even trok ze den mond scheef op om die gedachte te verbyten, een hebbehjkheid van haar den laatsten tijd.
„Hoe bevalt het je in de verpleging?" vroeg hy, toen ze een poosje zaten.
„Uitstekend," zei ze, hard van fierheid en den pittigen neus moedig vooruitgestoken.
„Het is een mooie roeping," gaf hy terug met een eigenaardigen



200
ernst, waarin zij afkeuring vermoedde, ze voelde zijn nadruk op „roeping" als een steek. Ze kende de publieke meening wel over „bazige verpleegsters."
„Ja," zij pralend er tegenin „ik heb ten nrinste nóg geen oogenblik spht gehad van mijn besluit."
„Dus het gaat er je goed mee?" Dit vroeg hij met die prettige geanimeerdheid van toon, die haar ineens jaren terugzette, in het gezellig onder-ons-leven in Eerten, met Memke en juist dat beetje gewoon hartelijke belangstelling van hem, als een oude bekende, deed haar wreed pijnlijk aan.
„Ja, het gaat er me best mee, tot groote verbazing van alle spotlachende kennissen," bruiste het in haar op, maar ze zei alleen: „Dat moeten mijn patiënten maar uitmaken. Ik heb er nog geen spyt van." Ze sprak het met de stugheid, die haar een hulp was om innerlijke ontroering te verbergen en meteen ook las ze op zijn gezicht, dat dit zeggen hem onaangenaam aandeed, dat hy alleen had bedoeld, of zij het er goed in had. En naast haar kwam de stem van Bartlink vroohjk roemen: „Nou, je patiënten hebben waarlijk geen spijt. Of ze maar niet hoog staat aangeschreven. Julhe moest maar eens in het ziekenhuis thuis wezen, zooals ik... „Is zuster Heleen er niet? Is zuster Heleen er niet?" Dat hoor je maar ééns."
Heleen durfde niet opzien naar Lemkema; dat johge prijzen van Bartlink sneed haar in 't gemoed. Dat een vreemde haar ging aanprijzen ... bij hèm ...
„Ik vind het toch ook een veel mooier taak voor een vrouw dan spreken voor het pubhek, zooals je toen deed," kwam Rieke er onnoozel hartelijk tusschen.
„Maar wel jammer van je eigenlijke Kunst," vond Lemkema.
„Een mensch heeft maar één leven te besteden en dit is zeker wel een van de edelste manieren," zei Bartlink.
„Och," — Heleen er koeltjes overheen en een beetje korzelig — „edeler dan schrijven vind ik het niet. Het is geen verdienste van een eik, dan hy grooter is dan een wilg." Waren ze maar van het onderwerp af. Toen er slechts even een gaping was, vroeg ze plompweg: „En hoe is het toch met Nox?"
„Och... d-oo-d," zei Rieke en begon met bekoorlijke meewarigheid te vertehen van zyn zieke dagen en dat Lemkema hem had laten „ruiken" om er een einde aan te maken. „O, ik had het nooit kunnen doen, ik had hem zyn eigen dood maar laten sterven, maar Leonard



201
vond het beter. Hij kon alleen maar naarder worden, maar zie je... om het besluit te nemen... hè, 'k vond het zoo griezelig." Ze huiverde nog.
„Hij kon toch niet beter worden, maar... 'k had hem dertien jaar gehad."
Heleen dacht die jaren langs. Daarbh' waren ook de tijden, waarin hij gezworven had van kamer tot kamer, zonder thuis. Zou hh nu in Rieke het Heim voor zijn hart hebben gevonden? Of... was dat bij mannen niet die grondbehoefte des harten, zooals bij haar...
Onder het over en weer gepraat, ging in een verren hoek van het huis, boven, ineens een klein schreistemmetje op. Hage keek luisterend op en toen Kitty aan.
„Daar is hij weer, dat is toch zoo'n gekke gewoonte van hem," zei Kit. „Daar is Inj ineens mee begonnen. Eiken avond om een uur of negen wordt hy wakker, net of hy gedroomd heeft en dan kan hij zoo dadehjk niet weer in slaap komen." Meteen stond ze op en ging naar het kind zien.
Het stemmetje kwam tot zwijgen. Hage luisterde onder het gesprek door naar stommelgeluidjes boven en op de trap. „Daar komt ze waarlijk al weer terug, dan is bij-wel heel gauw weer ingeslapen."
De kamerdeur ging open en werkehjk het was Kitty, maar met den jongen. De worstronde armpjes had hy om haar hals gedrukt en zyn slaapzwaren bol zoo lekker tegen haar aan laten vallen.
„Maa... r Kit," plaagde Bartlink, „dient dat nou om hem die „gewoonte" van wakker worden gauw af te leeren?"
„Dat dient," Kitty parmantig terug, „om nnjn taak als gastvrouw en moeder te vereenigen. Jullie dokters met je wijsheid van regel en wet! Moeders weten het het best."
Hage glunderde om zyn fleurig wijfje en trok gauw een stoel op zy, dat ze gemakkelijk door kon met den zwaren jongen. Janbaas lichtte zyn kopje op, en keek met zijn heldere oogen, verbaasd groot open in het nog dommelend gezicht, den kring rond van zooveel menschen. Vreemden, en toen ineens aan den overkant zag hy Heleen. Meteen stond zyn gezichtje heelemaal wakker in bhjden lach. Hij stak de armen naar haar uit „Tante Leenie."
Heleen nam hem over en hield hem op schoot. Ze zag de dikke voetjes onderuit het ponnetje steken en dekte ze toe met een plooi van haar rok. Knuffelend nestelde het kind zich tegen haar aan in het warm veilige holletje van haar arm en schoot. Zoo bleef bij zitten



202
rondkijken, niet de ravottende Janbaas van overdag, maar een beetje stil onder het prettig büzondere van uit bed weer beneden te zijn bij de groote menschen en de lamp.
„Zoo, hè Janneman," zei Heleen, het beer-dik kinderlijfje, dat door het nachtponkatoen heen zoo warm-zacht aanvoelde, tegen zich drukkend.
„Net als onze schattebout," roemde Rieke tegen Kitty. „Maar die begint heusch soms al een beetje stout te worden. Jk vind het wel eens moeielijk om te weten, wat je moet."
De twee moedertjes naast elkaar bleven praten. 'tWas zoo'n vertrouwelijk smoesgesprekje van die beiden alleen buiten het algemeen gekeuvel om.
Heleen boog zich naar Janbaas en vertelde zoo heel kalmpjes, op een rustigmakenden toon, omdat hij toch weer moest gaan slapen, van een poesje, dat snoepte uit het melkkannetje, zoo'n stout poesje...! Maar over haar eigen gedempt sussende zinnetjes heen, luisterde ze naar Rieke. Aldoor over hun meisje, dat een half jaar ongeveer scheelde met den jongen, praatte ze en over het willetje dat in zoo'n klein kind al zoo verkeerd kon wezen. „En wat moet je dan? Ze is zoo slim en toch weet je vaak niet in hoeverre ze begrijpt of niet."
En terwijl ze luisterde, kwam iets terug van de reine vreugd, waarmee ze had genaaid aan het jurkje bij de geboorte van dat kindje. Rieke... Moeder... sommige vrouwen kregen eerst haar diepte met het moederschap. Rieke was misschien ook zoo. Zooals ze nu sprak... .Die diepte was er dan toch... voor hem...
De heeren hadden afzonderlijk gesprek gemaakt. Lemkema's stem hoorde ze pittig vroolijk tusschen de anderen en onbewust, aldoor vertellend van het stoute poesje, ging haar bhk met het luisteren mee hun kant uit. Plotseling schrikte ze, want daar had haar bhk geraakt in den zijnen, die blijkbaar al lang op haar met het kind had gerust.
Ze boog zich dieper tot Janbaas over. „En... toen het poesje weer op de tafel wou springen ..."
O, o, wat was het? Zat ze op de hei? Op den piekniekheuvel met het nog zoo heel kleine kindje van Tine in de armen? En riep haar hart tot hèm?... „toen kwam daar een hand en gaf het stoute poesje een klap..."
Janbaas werd dommelig. „Hn" valt in slaap," zei Rieke, naar de open en toeknippende oogjes kijkend. „Laat n4j hem maar even naar boven brengen, Kit," stelde Heleen



203
voor, „dan kun jy inschenken." En toen ze Jan in zyn bedje had, bleef ze heel lang by hem. Het was hier zoo veilig by het slapende kind. Hier konden de geheime stemmen van je hart je aan niemand verraden.
Ze was zwakker dan ze had gedacht.
Dien nacht wilde de slaap maar geen vergeten schenken. Tot visionaire helderheid leek haar innerhjk denk-voelen veryid. De zalen met zieken, haar eigen kamer, de Eertensche heivlakte, het huis van mevrouw Dussard, het salon by Kitty, waarin ze gezeten hadden, het wasaües één zonder stoffelijke afscheidingen, of afstand van tyd. Het was ahes één in den draad van smart, die door haar eigen leven hep. Zooals je gaat van morgen in dag, van avond in nacht, zoo gingen gedachten van de hei, waar ze met Lemkema had gestaan, pratend over Nietzsche, naar het ziekenhuis, waar haar tegenwoordige dagen lagen; dan weer in Kitty's salon, waar ze zyn stem hoorde: „Toch jammer van je eigenhjke kunst."
Hy was opgewekt, geweest, met zijn opgewektheid, niet met de jongensachtige doüende vroohjkheid als van Hage, maar met het energieke zooals vroeger in gesprekken over kunst. En toch... was zyn stem... zyn stèm iets... ja, wat was het? Iets donkerder getint? Had ze er iets èehter gevoeld, dat er dat donkere in lei? Of waren het de jaren, die een mannehjker klank gaven? Zoo aardig zorgend was hij geweest voor Eieke. „Doe je kraag maar omhoog," had hy gezegd met het omslaan van haar avondmantel. En nu in den nacht wüde ze wel lezen door zijn gezicht heen. Als hij "het maar gevonden had. Het volkómen geluk... Het was hetzelfde gezicht, dat in haar geheugen stond ingesneden. Elk weivinkje en plooitje kende ze terug. En wat had hy met bhjde tinteloogen verteld van zyn dochtertje. Ze zag zelfs in de duisternis van de kamer om haar heen het licht van zyn kleine scherpkykende oogen, zoo innig bhj en... juist by dien glans zag ze... och, nee, dat was de mannelijkheid, die op zyn gezicht was gekomen. Hy had het Geluk wel gevonden... met Rieke... En toch...?
Eindehjk toen ze ongemerkt was ingeslapen, schrikte ze met een schok op. Ze had hem gezien en hy mishandelde zyn hond.
Ze wist niet wat haar zoo drukte in den morgen, de gedachten of de droom. Om den droom lachte ze als leugenachtig hersenspel en toch scheen wel die droom haar het meest te hebben aangegrepen.



204
Ze zag het aldoor, nu nog, nu ze aangekleed haar kamer uittrad en op de gang zusters een morgengroet gaf. Hh schopte het beest, telkens weer, en valsch, en dan de goedige hondenoogen zoo verwonderd vragend: „Doe jij dat, mijn baas?"
Ze sleepte de zwaarte mee haar dagtaak in. Waarom kon je toch niet het verleden afsnijden van je bestaan? Ze had hem immers aan Rieke gegéven, ze mocht, ze wilde hem immers nu niet nemen, niet aanvaarden.
Met wilskracht zette ze het hoofd in den nek. „Nee, niet denken over wat geweest is en nooit had moeten zijn." Niets hebben dan stukjes heden, dat was het beste en... werken, hard werken in dat heden. Hopen met eiken patiënt, mee opleven in hun herstel, of... hen bijstaan in het einde. Gelukkig, nu had ze een patiënt, die wel herstellen zou, Mevrouwtje 5. En dan.... in de stille nachten kon ze zich openplooien. Ze wist het, het geluk van géven te smaken, dat had de verpleging haar geschonken. Het zou weer komen, dat hefdezorg haar hart ontvloeide als een bescherming rondom de zwakke heen, dat ze uren kende van toewijdingsgeluk en zich omkoesterd voelde van eigen uitgestraalde warmte.
Met verlangen trad ze bij Mevrouwtje 5 de kamer op, lachte haar een goedenmorgen toe en als ze onder het helpen even leeg wachtend moest staan, ging ze voor het tuinraam. Haar blik werd gepakt door de herstellende kinderen, die daar beneden aan het spelen waren met een van de jongere zusters. Het was een levendig gebuig en gezwenk van de lenige lijfjes in het zonlicht, tusschen het omringende groen. Ze Uverden allen en maakten een tuintje, met een stok teekende de zuster perkjes af en paden. Weg wipten de kinderen in het gras en plukten er de Meizoentjes.
Telkens moest Heleen even een handreiking doen aan de patiënt, dan weer kon ze een oogenblik naar het spelend troepje keeren.
„Ze hebben het haast klaar," zei ze opgewekt en beschreef in kleuren wat ze daar beneden uitvoerden en hoe ze vorderden aan hun parkje. „Nu steken ze er de witte bloempjes in, de perkjes staan in het wit van al de bloemkroontjes. Als u 't eens zien kon, nu dansen ze er om heen..." Ze zag den blijen dans, hoorde de zingende stemmetjes en Mevrouwtje 5 luisterde mee.
Nog even stond Heleen, toen ze zwegen. Of ze volgen kon de klankjes, die vergaan waren in hooge lucht. En in het zwijgen na de jubelende stemmetjes, schoof stü de last weer op haar van den



205
droom en den slapeloozen nacht. Eén oogenblik vergat ze weg te gaan van het raam. Toen schokte ze op uit zichzelf, want beneden in den tuin hep Bartlink,, haar tegemoet en keek naar haar op.
Ze had hem nog niet verwacht, want hij kwam niet meer eiken dag. Het was slechts een onbeduidend operatietje geweest.
„'k Heb een patiëntje op de kinderzaal," zei hy by het binnenkomen tegen 't mevrouwtje, „en nu kom ik toch meteen even naar u zien. Hoe gaat het? Goed, geloof ik, want u ziet er zoo fleurig uit." Hij zei het alles met zyn ingeboren vroolykheid, die een opfleuring meebracht aan ieder bed.
Met hem alleen was er iets van cohegiaüteit in de telkens weerkeerende gesprekjes over de patiënt. Andere geneesheeren vroegen gegevens, maakten hun berekening en gaven de zuster hun eindbesluit in verschillende aanwijzingen. Met hem was er nooit iets van den afstand van ondergeschikte tot meester. Hij vroeg haar meening. „Jy" bent er den heelen dag bij," zei hij dan vaak.
De operatiewond was al genezen, de patiënt sterkte wel aan, werd gevulder en vaak keek Heleen naar het gezichtje, dat zooveel bevalliger werd, nu het gebeente wat minder scherp uitkwam. Het holle, dat haar in den eersten waaknacht zoo had getroffen, was er geheel uit weg. „Maar ze bhjft altyd maar moe, altijd moe," zei ze tegen Bartlink, met hem de gang doorloopend. „Het is alsof ze eën vermoeienis heeft opgedaan, waarvan ze in maanden niet kan uitrusten."
.Misschien heeft ze in jaren ook niet gerust en geen vacantie gehad. Een hchaam is nu eenmaal revolutionnair, en gelukkig maar. Als je het zijn recht niet geeft, grijpt het dat met geweld. Weet je wat, Heleen? Wij houden haar een flink poosje hier, wh zullen haar samen eens lekker opknappen. Ik ken die omgeving daar thuis wel. Als ze daar terugkomt, is het uit met de rust."
Hy stond prettig in zijn besluit. Ze voelde, dat hy het met de bezwaren van dat „thuis" wel zou klaren.
„Maar ze begint wel erg te verlangen, geloof ik. Als de kinderen nu eens beurtelings bij haar kwamen."
„O, mij best. Bescharrel jy dat maar. jy ziet haar vlak na dat bezoek en weet beter of het haar goed of kwaad doet, dan ik."
„Dus ik krijg de macht in handen?" 'vroeg ze plagend. „Je moest eens weten, hoe gewichtig patiënten dat zeggen: „Het mag niet van Zuster."
„En dan zal ik dat met dien boekhouder wel maken. Zyn zuster



206
moet dan nog maar een beetje langer blijven of... hij een beetje minder vergaderen. De wereld zal zonder zyn bemoeiingen heuseh niet blijven stilstaan, 's Lands belang... laat hij maar eens voor haar belang zorgen. Maar... nog niet aan haar zeggen,'dat we haar een rustkuur toedenken. Ik noem veertien dagen en daarna zullen we zien." Heleen wilde teruggaan, maar hij begon weer te zeggen: „En hoe gaat het jou?"
„Mij? Best. Gezond en buitengewoon sterk van gestel," herhaalde ze met een ondeugend lachje, „dat is het attest van mijn medicus."
Hy keek haar aan, zooals ze hem al eenige keeren naar een patiënt had zien kyken, als hij al waarnemend zocht naar de diagnose. „Zul je heusch niet te veel zondigen op dat „sterke gestel"? Je ziet er moe uit. Heb je goed geslapen?"
„Nee," bekende ze. Lieg-smoesjes maken had ze nooit gekund. „Ik wen van uitgaan af. Als ik maar in nnjn werk biyf, slaap ik als een os."
„Nou pas maar op," plaagde hij nog, terwijl ze al wegliep.
Zyn opgewektheid had haar heelemaal uit de zware morgenstemming gebeurd. Zijn komst bracht altyd iets van de gelukssfeer, die by Kitty was, mee voor haar, hier in het ziekenhuis.
Iji y ver en fleur zagen de zieken haar bezig. Ze haalde de gordijnen hooger op. „Ieder moet vandaag een stukje zonnesclnjn hebben," grapte ze in het rond, en ze voelde haar vroohjkheid inwerken op de zieken, „'t Zou wat moois worden," spotte ze tegen zichzelf, „hier Hjden aan humeur."
Na zes weken mocht het Mevrouwtje gaan en er was iets van zegevieren by haar uittocht als op den dag, toen Alide genezen wegging. De zusters van de klas kwamen toegeloopen om nog „even te groeten." „Mevrouwtje 5 gaat weg," wisten ze allen en een zoo gaaf genezen patiënt was een nieuwe vreugd voor de zusters. Bartlink kwam ook aangestapt. Zyn verschyning als officieel persoon zette opeens nieuwen luister by. „Zoo, zoo," zei hy. „Gaat het gebeuren? Nou, Mevrouw, het eerste wat u thuis doet, is in den spiegel kyken, want u bent wel tien jaar jonger dan toen u het laatst in uw eigen spiegel hebt gekeken."
Het Mevrouwtje had schik in hem en in zichzelf. Het gezichtje was werkehjk veel jeugdiger dan toen het de eerste dagen zoo uitgeput op het kussen lag.



207
Toen ze gegaan was en de zusters weer teruggehaast waren naar het wachtende werk, stonden Bartlink en Heleen nog een oogenblik bij elkaar.
„Die hebben we samen klaar gekregen," zei hh, haar aanziend. En plotseling gaf dat eenvoudig zeggen van hem haar een schrik, want ze zag, dat „samen" stond hem als liefde-geluk in de oogen. En... o, hij vergiste zich. Zij was niet als andere meisjes: vrh. En in den schrik borg ze haastig de eigen oogen weg voor hem en keek naar iets uit de omgeving. „Ze is weer klaar afgeleverd," zei ze er oppervlakkig overheen.
„Ja..." Er was een draling in zijn stem. „Dag Heleen," sprak hij toen heel kort en ze voelde, dat hij begrepen had.
En toen hij gegaan was, stond ze alleen in de door Mevrouwtje 5 achtergelaten kamer. Nee, nee, het kon niet. Ze zag de leegte van de kamer aan. De kast was opengebleven na het inpakken van den koffer. Leege kapstokken, leege boorden. Het bed onafgehaald. Op tafel een leeg kistje, waarin vruchten waren geweest.
Het „samen" werken was nu uit. 't Was prettig geweest, met zijn beiden als collega's voor de taak te staan. Het eenige wat nu te doen viel, was de kamer in orde te maken voor een nieuwe nummer 5, die ze niet samen zouden hebben. Zoo kwamen ze... en gingen... namen een stukje van je hart... Als ze eens al haar patiënten met hem „samen" mocht verzorgen. Als dat eens het bhjvende kon zijn onder het eindeloos wisselen, maar... het was nu uit.
Een paar dagen ontmoette ze hem niet, want hij kwam alleen voor de zaal,, had met haar afdeeling niets te maken. En toen ze toevallig samentroffen, hep hij niet in stugheid voorbij, akelig gewichtig doend of gekrenkt. Korhaantje was naast hem en als altijd kwam zijn groet op den gezelhg warmen toon: „O, dag Heleen", zoo volkomen zonder aanstellerü over gewonde liefde, dat ze één oogenblik met schrik dacht: „Heb ik me vergist?" Dat brandde haar. Wat een figuur had ze dan gemaakt!
,,'k Heb Mevrouwtje 5 gisteren nog even gesproken," zeide mj, „ze maakt het uitstekend." Alles deed hij gewoon door, en... o, nu begreep ze, hij wilde geen voor beiden hinderlijke breuk, wilde ook niet lastig en dringerig zijn, alleen... hij kon het niet helpen, één oogenblik, toen Korhaantje weg was, drong de liefde zijn trouwhartige oogen in. Maar meteen ook, alsof hij zichzelf betrapte, ging hij.
„Zoo'n goeierd," gaf haar smart hem na.



208
Zoo had mj het ingesteld, dat hun verhouding dezelfde bleef en ze was er hem dankbaar voor, want wat had het moeten worden, onder de bhkken van tachtig op intrigues beluste vrouwen, indien zij met haar radicaalheid den omgang gebroken had? Ze moesten elkaar telkens ontmoeten, vooral toen hij een jongetje op haar klas kreeg. Het kind had geen moeder meer thuis dus geen verzorging. Heleen had behalve hem vijf klaspatiënten, zóodat ze maar oogenblikjes voor hem bezig kon zijn met knipseltjes of vertellen.
„Wil ik je eens wat zeggen?" kwam Bartlink op een morgen, alsof hij sedert het vorig bezoek iets had bedacht, „dat kind kniest zich hier eer zieker !" En toen werd het hem blijkbaar opeens duidehjk, dat dat Heleen als een verwijt in de ooren moest klinken. „Jij kunt er niets aan doen," zei hij gul en even wou het weer in zijn oogen komen. Het was als de zachte schemer van een verborgen gehouden lamp, die heel de omgeving vriendelijk maakt.
„Bc heb soms met het kereltje te doen, hij moet zooveel aüeen wezen. Als wh' hem eens in het wagentje haar de zaal reden?"
„Nou, dat heb ik ook gedacht," zei hij lachend om hun eenstemmigheid. „Dus dat doen we."
„Mijn logéétje," zei de zuster van de kinderzaal, „zaalmoedertje," zooals Heleen haar noemde, omdat ze zoo innig moederlijk met al de kleintjes omsprong.
Ze keek de doorschijnende wangen aan, alBof ze er naar hunkerde ze te zien opstevigen. Toen Bartlink later de klaskamer opkwam, vroeg hij: „De vogel gevlogen ?" Samen gingen ze naar de kinderzaal.
„Zoo, ondeugend gespuis," riep hij naar binnen, op den dorpel staand, en zijn groet leek wel ineens schatten in het rond te strooien.
„Dag Dokter!" kwam het haast juichend uit alle hoeken en Heleen zag in al de ziekige gezichtjes bbjdschap lichten. Een meisje heel dicht bij, in een bedje, glansde in glorie, ,,'k Heb het al op," riep ze met een gloed van trots.
„Al op... ? O, o, mijn arme beurs. Maar ik ben al aan het sparen."
Allen wisten het geheimpje mee en het heele zaaltje glunderde. Heleen keek vragend in het rond.
„Weet u," lei zaalmoedertje uit, „zij moet eiken dag trouw haar geklopt eitje nemen en ze vindt het... akelig, hé Jet? Ba! akelig. Maar ze neemt het wel, want... Dokter heeft haar een pop beloofd en eiken dag, als ze haar eitje hef heeft genomen, doet dokter wat



209
bij in den spaarpot voor de pop. De pop wordt van elk eitje mooier en grooter."
Eerst onderzocht hij nu Heieens ventje en toen kon ze gaan, naar haar andere zieken. Eerst die mijnheer, die voor kanker aan de maag was geopereerd. Hij was altijd somber en Heleen wist, dat er óok werkehjk zoo goed als geen hoop op herstel was. Wat viel hier voor opbeurends te zeggen?
„Ik kom net van de kinderzaal," begon ze om een praatje te hebben voor hem. „Het was er toch zoo leuk," en onder het helpen begon ze het heele zaaltje met zaalmoedertje en al de bleeke gezichtjes voor hem te beschrijven, alsof ze aan kinderen vertelde. Toen ook van het kind en de pop, die van elk» eitje groeide. En terwijl ze het heele scènetje voor hem deed leven, voelde ze, dat ze Bartlink's zonnigheid zelfs in deze sombere kamer had meegedragen. De man luisterde en lachte. En in gedachten zag zij nog Bartlink bezig op de zaal, waar zaalmoedertje was. Die twee... het jonge zusje, geboren om Moeder te zhn... Die hoorden bij elkaar. En het ging door haar heen: „Kerel, je bent een gelukkig mensch," zooals hij dat in benijding had gezegd den avond bij slapenden Janbaas, tegen Hage. O, waarom gingen de dingen, die in dit leven op elkaar konden passen, toch langs elkaar heen?
Een poosje was Ihj volkomen gewoon in zQn onverstoorbare goedmoedigheid, zoodat ze soms meende, dat het maar een vluchtige aandoening van het oogenblik was geweest... er waren zooveel lonkjes van Aprilzon voor Zomer kwam... Maar toen, terwijl ze een van de laatste samensprekingen hadden over het jongetje, dat nu mooi opknapte, zei zij: „Die zullen we wel weer klaar krijgen!"
Ze ontstelde van haar eigen woord, want plotseling was het er weer dat gansch bijzondere, in zhn oogen, dat geen andere aandoening dan Liefde er in kan leggen. Liefde, waarin alle andere aandoeningen samentrülen als de kleuren in het licht, waarin het geluk schreit en de smart zingt. Het was er, nog. Het was er altijd geweest. Het had er klaar gelegen, voor haar... als ze maar nemen wilde. Het werd haar wonderlijk te moede, zoo zacht deed het aan, dat zooiets liefelijks in een menschenhart leefde, voor haar. En of ze het aanvaardde of niet... het was er toch, tóch.
Toen hij gegaan was, stond ze even door gepeins genomen, de oogen vochtig van weemoed. Nu ging hij de straten door in zijn koetsje, van patiënt tot patiënt, overal sclüjnend met zijn zonnigheid. Niemand
„In liefde bloeyende." 14



210
zou het in hem vermoeden. „Dokter Bartlink is altijd vroolijk." Maar het was in hem, de liefde, het schreiend geluk. Thuis was het in hem... Thuis? Hij had wel een woning, met zijn zuster samen, maar een thuis...?
Hèm had ze geen thuis mogen bereiden. Hij..., Lemkema had niet gedacht, dat ze dat vermocht, iemand het Heim te bouwen... Het moest toch wel een rijkdom zijn, als je iemand het Geluk mocht geven. Nu was het aldoor in hem, de verborgen schat, nu terwijl zij bezig was en de eene patiënt na de andere hielp. Later, toen ze tusschen al de zusters, onder wie ze een vreemde bleef, aan tafel zat, gedacht ze ook den schat, in hem. Of ze het nemen wüde of niet, hij was er toch, die schat.
Tegenover zich zag ze het gezicht van Korhaantje in volle fleur, tierende in opgewektheid. Waar ze haar zag, er was geen sprake van verbeten teleurstelling meer.
„Gaat het je goed op de klas?" vroeg ze eens met ware hartelijkheid aan Heleen. „Mn' bevalt heter best, nu ik er eenmaal ben.Beschaafde patiënten te hebben, is toch wel een genot. Je spreekt er nog eens over dingen van belang. De meeste zusters geven daar niet veel om, maar zooals jij en ik... Als je geest nu eenmaal hoogere behoeften heeft..."
Heleen staarde haar verbaasd aan. Het was plotseling by haar overgeslagen „du haut de sa grandeur" naar het kameraadschappelijk „jij en ik." „Nou, adé," groette ze haastig, „mijn patiënt krijgt bezoek."
Een anderen keer enterde ze Heleen en zei: „'t Is nu juist wel goed voor je, dat je op de klas bent, dan word je niet zoo afgedraafd. Toen ik voor mijn examen zat, waren mijn handen 's avonds vaak veel te moe van het grove werk om te schryven. Nu kun je heerhjk opschieten voor den cursus."
Daarna werd haar gezicht zeer ernstig en ze fluisterde met veel gewicht: „Weet je Heleen, je moet er maar niet over praten, die jonge zusjes zijn zoo gauw afgunstig, maar Directrice en ik vinden, dat jij best in twee jaar je examen kan doen. En als wh dat aan de doktoren voorstellen, lukt het wel. Jij bent de eenige, die eigenlijk goed zou wezen voor hoofdzuster. Daar moet je bijzondere gave voor hebben. En ik geloof, die heb jü." „Zoo?"
„Zie je, en als ik dan eens weg mocht 'gaan ..." „Bent u dat dan van plan?"



211
„Och... van plan, maar ik zal mijn heele leven toch wel niet hier blijven."
Dien middag trof Heleen een heer op de gang aan. Hij groette en hep, den weg al wetend, door naar de eerste klas. Korhaantje trad een deur uit. „O, is ü daar? Uw moeder verlangt al weer, als altijd."
Hij groette haar als bekende en er was iets in Korhaantjes doen van roemende vreugd. Heleen glimlachte. Korhaantje had een romantische klasseverpleging.



VI.
Ze zaten by Kitty in het serretje.
De kleine stadstuin lag voor hen als een eilandje veilig ommuurde rust in het gewoel en gedruisch van de stad.
Het was Heieens vrye Zondag. Ze deelde haar dagen altijd tusschen haar ouderlijke huis en Kitty's gezinnetje. En nu was hier de beurt. Het was zoo'n dag van stille genoegzaamheid in de natuur, dat je zoudt willen hggen aan zee of in het bosch om je gedachten zonder stuur en zonder begeerte te laten ghjden. Zoo zacht kwam de kalmte om je heengevloeid. En toen ze zoo zat, stoorde plotseling de bel en onmiddellijk daarna wist ze: het was Bartlink. Zü"n stem in de gang. Het korzelde in haar. Ze had dezen dag zoo gaarne gaaf gehouden, want de heele week had ze er naar verlangd. De Zondagen hier waren haar van oneindig meer waarde dan thuis. Daar was wel vrijheid en de weelde van onbezette uren, wat altijd een herademing was tusschen de overvolle verpleegstersdagen, maar daar voelde ze nooit de verborgen eenheid, die de sfeer van huiselijk geluk brengt in een woning. Ze leefden er los naast elkaar. De leegte na het heengaan van een bijzondere patiènt was voor haar altijd als de losheid, waarmee ze tusschen anderen bestaand, haar eigen leven met dagen verlengd had, vroeger na het afwerken van een boek. Het gansch je geven aan één, zooals de verpleging dat soms schonk, was toch altijd weer op kamers wonen by het geluk en dan... o, nergens het eigen Heim te bezitten. Daarom had ze met bhzonder verlangen uitgezien naar dezen dag by Kitty, om den troost van het bhjvende.
Ja, ze vergiste zich niet Hy was het wel. Entoen tuj binnenkwam, vond zijn blik onmiddelhjk haar. Even floerste verlegenheid over zyn gezicht, omdat hy niet terug kon, maar meteen buitelde hy met zijn vroohjkheid door de moeite heen.
„Eén kopje thee moet ik van je hebben, Kit! Ik moet naar een verren patiënt en kwam langs je haven... en dan..."
„Kolen innemen," deed Heleen mee. Dit hadden ze elkaar nu



213
bedorven: het vrij in- en aanloopen bij Kitty. Ze kende immers haar eigen gedachten, wanneer ze voor de deur stond: „Als hij er nu maar niet is." Kende hij dat ook? Zy om hem en hy om harentwil? „Heb je een ernstigen patiënt?" vroeg ze voort.
Want, och, om haar mocht hij wel blijven. Als ze hem maar niets ontnam. Liefde was toch wreed, want nooit het ze des menschen bezit onaangeroerd, ze wierp er schatten bij of ontnam ook wat je had.
„Ernstig? Och, weet je, je hebt vaak onder het volk zulke vooze lichamen. Met een borrel er op, houden ze het lang gaande."
„Maar als de drank hun ontschiet, is het huilen," zei Hage.
„Huilen voor den patiënt... en voor den dokter," vulde Heleen aan, opzettehjk vroohjk.
„Nou alsjeblieft." Hij had zhn kopje nu leeg. Als hij zich nu maar niet verplicht rekende te gaan om harentwü. Kon je die dingen elkaar nu maar eens openhjk zeggen, 't Werd net een rebus, heel hun doen. Elk zegseltje en elke daad een figuurtje, waarin het eigenlijke verstopt zat. En dan, moest je maar gissen. Kon ze 't maar zeggen. „Och, blijf nou gerust, en kom zoo vaak je wilt, nrij hindert het niet."
Bh zette met een drukje de handen op de armleuningen van zijn stoel, alsof hy wilde opstaan.
„Je tweede?" kwam Kitty, zyn kopje opnemend.
Gelukkig! Kit was toch altijd een uitkomst op het benarde oogenblik. Zou ze iets vermoeden? Toen hy zyn tweede uithad, wou hy werkehjk opstaan, en toen weer: „Kom, zit nog een poosje, het is net zoo gezelhg. Dan zing ik nog eens, hé Heleen?" Janbaas kwam ook binnengescharreld en klauterde dadehjk tegen Bartlink's knie op. Na het zingen bleef Bartlink stil, tot Jan met zyn van levensplezier tierend stemmetje hem uit zijn gepeins trok: „Nou damespaad en boeiepaad?"
„En dan weg!" zei Bartlink beslist, alsof bij zichzelf den pas wou afsnijden.
„Kom, malligheid," spotte Hage, „je Zondag moet je rustdag bhjven. Die patiënt is er morgen ook nog. Zoo dringend is het geval niet."
„En het is zoo'n eenige middag voor het serretje."
Heleen doorzag het al lang. Hij was gekomen voor den geheelen middag, dat deed hy wel meer. Kon zij maar verdwijnen. „Och," zei ze, in dezelfde losheid waarmee hij gewoonhjk alle steentjes des aanstoots overwipte: „Rust moet je nemen, als je ze krijgen kunt. En... rusten kun je by Kitty."



214
„Vooruit dan," beloofde hij Jan. „Nog een boerenpaard. Oom Dokter bhjft."
Zijn blik ging even tot Heleen en het was er weer. Ze keek den tuin in, want die blik neep haar in 't hart.
„Dan blijf je eten ook. Kit heb je biefstuk genoeg?" plaagde Hage.
„Van middag vegetariër, geen nood, hoor," zei Bartlink en duwde zich nog eens opnieuw diep in de molligheid van den stoel.
De meid kwam na een poosje bezoek aandienen. „Ik heb Mijnheer in het salon gelaten."
„Uitstekend," zei Kitty met het sterretje in haar oogen op stralende helderheid. En toen het meisje weg was, tegen Hage: Ziezoo mannetje, da's voor jou alleen. Aan u de eer."
„Laat hem maar hier komen," oordeelde Hage, lakoniek in zyn luiheid bhjvend.
„Geen sprake van, mijnheer van Raamsdonk in de huiskamer? Kijk nou's, daar ligt de heele rommel van Janbaas, boerderij en trein en Noach. Heusch, in het salon!"
Hage heesch zich met een zucht omhoog.
„Arm mannetje," sarde Kitty lachend, „ga maar moedig. En maak nou vooral een heve verontschuldiging dat... tot je spyt, je spijt, hoor, nooit onwaar zijn, je vrouw verhinderd is hem te ontvangen."
„Je bent een Xantippe," zei Hage, haar schouder afkloppend.
„Voor je eigen bestwil, want als we hem hier halen, zitten we tot zes uur met hem. Tot wederziens."
Hage verdween naar zijn plicht.
„Als hij nou maar ver genoeg van de opgravingen bij Nijmegen afbhjft," verzuchtte Bartlink. „Hadden we hem dat nog maar gezegd, want anders plakt hij toch tot etenstijd. Het is van Raamsdonk in de oudheidhefhebberij geslagen."
Jan scharrelde al spelend den tuin in en kwam na een poosje met een bemodderd schortje terug. Zijn beslikte handjes stak hy hulpeloos vodruit naar zyn moeder.
„O, Janbaas, wat heb je nou weer gedaan?"
„Poes gespeeld," verklaarde Jan, heel nuchter.
„Kom maar' gauw mee, Moeder moet alles afwasschen; en je een ander pakje aantrekken. Heleen, schenk jij nog even in, als Kees nog wil?"
„Wh je nog?" vroeg Heleen. En gelukkig, hy wou nog. Ze paste even met de kopjes heen en weer op het theeblad. In het ziekenhuis



215
bracht de arbeid hen telkens samen als collega's, maar hier in de gewoon huiselijke omgeving, viel het besef „met hem alleen" zwaar op haar neer.
„Ik geloof heusch, dat ze aan de opgraving zijn begonnen," merkte Heleen op, maar de stilte sloot zich onmiddellijk na het vallen van die enkele gewild luchtige woorden om hen heen toe.
„Nou, natuurlijk," het Bartlink volgen. „Ken jij hem?"
„Ik alleen van aanzien."
„Het is de moeite waard."
„Waar woont hij?"
„Prinsengracht."
Tegen ieder van hun korte gezegdetjes leunde de stilte. Ze konden niet overeind komen van zwaarte.
„Dan moet je 'm zien," begon hij nog eens weer en zette met geweld door. „Tusschen zhn reliquieën. Hij ruikt zelf ook al duf met zijn heele huis er bij. Maar als hij je dan zoo'n potscherf laat kijken en staat te verkondigen, hoe dat een onbetwijfelbaar teeken is, dat daar meer zit, dan gloeien zyn oogen in zyn mummiegezicht."
„Als je er nou eenmaal voor voelt... dan kan ik wel begrijpen, dat het belangwekkend is."
Ze zwegen weer. Wat bleef Kitty toch bespottelijk lang weg. Heleen werd kriegel en zat met vastgesloten hppen. Janbaas moest al lang weer schoon zyn.
„Wat is het toch een heerüjke herfstmiddag."
„Ja, zoo mooi na al die regens."
„Ik houd veel van den herfst."
„De meeste menschen houden er van, geloof ik."
Ook onder hun stemmengeluid bleef de stilte, pakte hun zinnen één voor één en drukte ze dood.
Met een rukje stond hy ineens overeind uit den lagen stoel. Ze schrok, want zyn doen was even benauwend als het zwygen.
„Heleen," sprak hy, „kunnen we niet eens praten?" Ze zag hem aan. „Jawel... als je dat wilt." O, als Kitty nu maar niet kwam.
„Ga je dan mee in den tuin?"
Ze stond op en hep met hem mee, wachtend... want nu moest het komen. En toch.., was het niet beter, dat het niet kwam?
„We zien elkaar nooit anders dan oogenblikjes,'' gaf hy als een verontschuldiging voor zyn vraag. Zy zweeg. Ze kon geen vulseltjes van woorden maken, nu allerminst.



216
.Heleen," zei bij. |Ze ontroerde. Nog nooit was het in zijn stem geweest, wel in zijn oogen, dat alleen aan hefde eigene. En nu was het in zijn stem, in alles, in zijn manier van gaan zoo zacht naast haar in haar kleinen langzamen pas. O, als het toch "kon...
„Wat?" vroeg ze zacht.
„Je begrijpt me wel?"
Ze knikte. En toen: „Ik geloof tenminste van wel." „Ik heb je hef."
Ze had het geweten, gevreesd, van zich geweerd en weer geweten en toch nu het gezegd werd, met menschehjke stem... het overweldigde haar. Een macht was het over haar, dat ééne woord: „Ik heb je hef"! Het was iets dat zich over haar uitstortte, een warmte, een nieuwe hoop. Het was een vorstelijke schenking. Aan haar alleen. Het zong haar nieuwe jeugd om het hart, dat ééne zinnetje, want het zweefde om hen samen heen. Nog: „Br, heb je hef, ik heb je lief".
De uit allen verkorene was ze voor hem. Het was geen IJdelheid, dat voelde ze, maar hier was een, die nooit had gelachen, nooit aan haar had getwijfeld. Die alles erkende, alles begeerde van hetgeen ze af en toe bh Btukjes mocht geven aan patiënten. Dat was toch altijd op hotelkamers wonen in het hart van anderen, je kwam er om weer weg te gaan. Hier was een hart, dat zich opende tot een blijvend tehuis. Was het eigenlijk niet een lang ingeleefde gedachte, dat het voor haar niet meer kon ? Een verdorde stengel, die was bhjven staan, omdat ze vergeten had hem af te snijden ? Als... het eens kon.
„Och," zei ze zwak van droefheid, „ik geloof niet, dat het kan."
„Waarom niet ? Omdat jh... mij niet hef hebt ?"
Ze knikte.
„Maar Heleen. Ik heb jou hef. Als je maar eens wist, wat dat zeggen wil. Ik voel mijn Hefde zoo groot, ik kan er alles door. Ik wou je alleen maar dragen op mijn liefde en dat zou mijn geluk wezen."
Ze kon niet spreken, want ze wist, dat bij het eerste woord de spanning van zelfbedwang breken zou en haar tranen zouden losspringen. Ze schudde enkel droevig van neen zonder naar hem op te zien.
„O Heleen,... als je wérkelijk wist, wat ik te geven heb. Ik geloof, dat het kan, als je me enkel maar geven laat En... je bent nou toch ook niet gelukkig. Toe, laat me je nou dragen."
Plotseling richtte ze zich op en zag hem aan met kracht in den bhk. „Hoe weet je dat ?"



217
„Geloof je, dat je iemand lief kunt hebben en dan niet voelen, of ze gelukkig is of niet? Met liefde ken je de menschen."
Ze beet zich de tanden op elkaar en wendde het hoofd af. De handen hield ze achter zich klem ineengenepen.
„Ik kan het niet helpen. Dat is nou eenmaal zoo met hefde," kwam het als een verontschuldiging.
Ze keek hem aan met zachten blik. Nee, ze wilde hèm niet hinderen, was alleen maar boos op zichzelf, niet op hem. Dien mórgen, toen ze voor het raam stond by Mevrouwtje 5 op de kamer, toen moest hij het van haar gezicht hebben gelezen. En nu ze hem aanzag, lag daar weer zh'n oneindige hefdesgoedheid open vóór haar in zijn oogen. Als ze maar nemen wilde...
HU deed zoo heel gewoon, naar zh'n goed hart, zonder theatraal gedoe of minnaarswanhoop. Hij was zoo heelemaal echt in alles. En... echt was ook zh'n hefde. En moest ze heel dien schat nu verwerpen ?
Nu al was die hefde zoo warmend om haar heen. Heelemaal om haar heen, troostend en bemoedigend, niets vragend... alleen maar stü hopend. Lag haar hart niet soms in haar te kreunen van verlatenheid? Hier was troost.
En opeens strekte al wat in haar was zich uit naar hefde. Liefde, anders niet. Hier was één, die niets vroeg. Als hij enkel maar geven mocht. Het kwam er niet op aan, of zy beminde. Zhn liefde was almachtig en zou aües doen... En ze was zoo kwijnend moe. Zoo als Mevrouwtje 5 zich had neergelegd op het bed, zich loslatend in rust, zoo snakte ze er naar zich neer te mogen leggen in hefde. Als ze haar gewond hart tegen Liefde aan mocht buigen, zou het dan niet ophouden te verlangen ? Dan moest het immers genezen. „Laat me je-nou dragen," dat was het eenige, dat bij vroeg.
„Ik heb je al zoo lang liefgehad," zei zh'n hart. „Al..., eigenhjk al van af dat ik je heb leeren kennen. Dien avond by Kitty, weet je nog, toen je in Amsterdam logeerde. We hebben toen over de reis van Martha gepraat. Weet je het nog?"
Ze knikte. Het werd haar vreemd te moe als nooit te voren by eenig menschelijk wezen. Als met elkaar opgegroeide, heel oude bekenden, als twee, die nooit kennis hebben gemaakt, omdat ze elkaar altyd hebben gekend stonden ze tegen over elkaar. Had zy dat niet gevoeld voor hem... Leonard? Die haar niet had gekend. Dat uitbreken in hefde, het versteld staan over je eigen hart, omdat



218
het roept: HU is het, hh' is de eenige. Vóór hem is geen geweest en na hem...
Meteen met de gedachten aan Lemkema was het of die haar aanzag. Of ze stond voor hèm. Zh'n oogen op haar en dan... de andere. Had ze de koestering van vreemde hefde gekozen boven hem, den mensch? Met onverwachte beslistheid sneed ze het zwijgen: „Nee. Het kan niet. Ik weet het nu."
HU verbleekte en keek haar zwijgend aan. Ze kon zich haast niet harden tegen het smeeken van zyn smart.
„Nee," zei ze, „ik wou, dat het kon, maar het kan niet. We zh'n zoo verschillend. Ik... ik weet het niet, maar eisch zoo ontzettend veel, misschien kan niemand mij dat alles geven."
„Vind je, dat dat verschil er toe doet? Je bedoelt, dat... dat ik niet aan pohtiek doe en om al die dingen geef, waar jy wel om geeft, literatuur en... Maar als je liefhebt, dan heb je toch hef om het hart, niet om de een of andere gave."
„Als je hef hebt, dan heb je hef om alles, niet pm stukjes hier en daar; je weet misschien niet eens waarom je hefhebt, het heele geheel heb je hef, geest en hart en fouten, alles." Ze zei het roemend, want ze kende die glorie. Even verbaasde het haar, dat ze zich zoo bloot gaf, maar alles was anders dan het van verre ooit had geleken. Als een je hefhadt... Voor Liefde zou Liefde's bekentenis heilig zyn.
„Nee," verzekerde ze nog eens met tranen van spyt om hem, „het kan niet. Je kunt me niet alles geven. Laten we ons niet vergissen. Zal jy ooit het geluk vinden, als je merkt, dat je mij het geluk niet geeft?"
Zyn lip trilde even en ze sloeg de oogen neer. Ze kon zyn smart niet aanzien, omdat hy zich nu wel begrepen wist en toch verworpen. Ze stak hem de hand toe, alsof ze vergeving wilde vragen, dat ze hem dit moest aandoen... Ze kende dat leed. Hulpeloos keek ze tot hem op, als een die niets vermocht.
„Je hebt gehjk, ik zou niet gelukkig zyn." Eén oogenblik stonden ze open voor elkaar en hy hield haar hand. Ze wilde hem geen pijn doen en het het zoo.
„Ik ben misschien te vroeg gekomen... Je houdt wel van me, misschien nog niet genoeg."
„Nee, anders. Ik wou, dat je myn vriend kon blyven, je bent een vriend voor me geweest."
Hij wou nog iets zeggen, zag ze en ze wachte stil. „Maar... o,



219
Heleen, als je het later eens anders mocht inzien, dan..." Hij aarzelde en zocht. Ze wist wat hij zeggen wou. „Omdat ik trotsch ben, meen je?"
Even, door den zwaren ernst, die zoo ongewoon stond op zijn gezicht,„glansde, iets als een lachje van zijn verzonken opgewektheid.
Toen zei ze en hij voelde, dat het een heüige bekentenis was: „Je eigen geluk breek je wèl tegen je vrouwentrots, maar voor jouw geluk, zou ik ook nüjn trots breken. Maar wacht er niet op. Ik weet het heel zeker. Het zal nooit komen. Het kan niet. Begrijp je me nu?" •
„Ik begrijp het," zei hh' stü van hopeloosheid.
„Ik kan het niet helpen..."
„Nee, dat kun je niet." Toen liet lüj zacht haar hand de zijne ontgaan.
Ze zag hem na, terwijl hij ging, het tuinpad over terug naar de serre en weg. En plotseling overviel haar een schrik. Daaraan had ze niet gedacht Hoe moest het nu verder ? Ze leefden in één kring. Waarom moest je toch altijd terug in het gewrijf van de menschen om je heen. Ze werkten in één kring... lüj kon niet weggaan, zijn praktijk... en zij ? Haar examen en veel meer nog zhn naam...
Het spiedvermogen van de zusters was scherp. Als ze nu vertrok, zonder reden, zoo kort voor het examen, dan werd er een reden gezocht. Ze wüde het hem vragen, nog: „Laten we zh'n als vroeger, als collega's," maar toen ineens weer was ze dankbaar, dat ze niets had gevraagd. Hij moest maar weten, wat hem het gemakkehjkst was, zooals hij er het best doorkwam, zoo moest het zijn. ZÜ had geen recht te vragen.
Toen ze binnenkwam, vond ze Kitty alleen. Ze had geschreid en keek niet naar Heleen.
„Is de visite er nog al?" vroeg Heleen.
„Nee, Hage is een eind gaan wandelen."
„Ja, 't is ook mooi weer."
Toen begonnen ze met Janbaas te babbelen.
„Waar is oom Dokke nou?" vroeg hij ineens als een gedachte, die hem inviel, aan Heleen.
„Oom Dokter is naar al de zieke menschen om ze te helpen," antwoordde Kitty gauw, en de oogen sprongen haar weer vol tranen.
Heleen beet de tanden op elkaar in bitterheid. Wie hielp hém?
Zoo ging ze heen, de tanden op elkaar geklemd, hoektand op hoektand, den mond scheef of getrokken als in verachting van het eigen



220
leed en zichzelf. Zoo hep ze de straten door vol Zondagsche stadsdrukte. Hage had haar willen wegbrengen, maar ze had gezegd: „Br ga hever alleen." Geen van beiden had zich verwonderd of verder aangedrongen.
En het leek haar of ze voortaan zoo het leven door moest, de tanden op elkaar gebeten of uitbarsten in nooit meer te stelpen tranen. Als ze maar even met minder wilskracht ze verbeet, drongen ze omhoog haar in de oogen. En toen ze 's avonds veilig alleen was in de eenzaamheid van haar kamertje met duisterheid van nacht om zich heen, barstten ze ook los samen met de smeekbeê voor hem. „O, God," riep ze in opstand, „ik vraag niets meer voor mijzelf, maar laat ik hem niet ongelukkig maken."
Het was waar, ze bad niet meer voor zichzelf, had het lahg niet meer gedaan. Haar leed was hopeloos, daar was ook met bidden niet aan te verzetten. Als ze bad, was het voor Kitty, bewaring voor haar geluk, voor patiënten soms, maar over haar leven heerschte het noodlot.
Den morgen daarop, toen ze ontwaakte... o, ze herkende ze, de muren van het kerkertje vol nacht. Weer waren die om haar. Droomde ze nog? Nee, het tikje op de volgende deuren was er, dat was werkelijkheid, het bekende pittige drieklankje van de wekzuster, op elke deur herhaald, heel de rij van zusterkamertjes langs. Tik-tik-tik! eiken morgen schrikte het haar uit den slaap op. Begon die macht weer over haar te heerschen? Met een zet van nijdige wilskracht was ze uit bed, uit het kerkertje gebroken. Onmiddellijk beet ze de tanden weer op elkaar. Gelukkig er was een taakl Een phcht en dagvulling.
Het jongetje hep nu op eigen beenen rond, zocht zijn vertier en maakte babbelbezoekjes in de andere klaskamers. Nog ééns moest Bartlink voor hem komen, om te zien of hij het huis mocht verlaten.
„Zoo, zoo," begon hij tegen het kereltje, „en nou wou je graag weer weg?" Alles op den ouden gekkenden toon.
„Br wh wel bhjven," zei de jongen.
„Zoo, zoo." Er was een eigenaardige schaduw van weemoed over die spelende „zoo, zoo's," telkens herhaald.
„Nou, maar je wangen zijn nou dik genoeg. Als je langer hier bhjftn barst je velletje nog." Hij kneep er eens in, bleef aldoor tegen hèm alleen bezig, terwhl Heleen voor het raam stond en naar buiten keek. Geen enkelen keer was het als vroeger: „Niet Zuster?"



221
„Je mag nou wel weer naar je eigen huis," zei hy en toen tegen Heleen: „Gegroet", heel kort, bij het afloopen van de kamer.
Het was geen zegeryke uittocht als van Mevrouwtje 6. Zoo stilletjes ging hij en met hem herinnering. Het was nu uit, het samenwerken met Bartlink. Ook zyn gezelhg vriendschappehjke zorg voor haar persoon en dat zeker iets, dat met hem binnenkwam, iets van de sfeer in Kitty's huis. En het was in het drukke ziekenhuis met geloop van bezige zusters en zalen vol hjders voor Heleen een uitgestorven stilte. Vroeger was het ook stü geweest, maar ze had er niet naar gehoord. Nu was ongemerkt zyn vriendschap gekomen en had de stilte weggeneuried. Of ze nu luisterde naar de toekomst heen of tegen herinnering aan, de stilte bleef. Het was niet geweest, het zou niet komen voor haar, het fluitend aanroepen, het kwinkeleerend pryzen, de nachtegalenzang van een menschenhart, zoodat de lucht vol zangen gedicht staat, die niemand kan verstaan dan met een hart, dat mint.
Er kwam niet gauw een patiënt, die in het byzonder van haar iets vroeg. In algemeene toewyding en plichtevervulling gingen de dagen heen. Het was geen stralend geluk, maar... ze kon het er in uithouden. Als ze de morgens maar van haar dagen had kunnen afsnyden. De eerste gedachte, waarmee ze tot ontwaking kwam: „Waarvoor? Waarvoor?" Sarrend hetzelfde. Eiken dag was het een oogenblik van hevigen stryd. Of stryd eigenhjk niet. Daarvoor was het te kort. Tot een gewoonte groeide het in haar wezen in. Andere zusters klaagden over „niet kunnen opstaan", maar by haar was het één onmiddelhjke opvolging: tot bewustheid opwaken en den sprong doen om te staan in het werk, buiten je zelf, want daar, in den dag, moest iets zyn om dat etmaal het leven waard te maken. Over verloren dagen hoorde ze menschen soms klagen achterna, maar zy voelde ze in het komen „verloren," want nooit konden ze waarchj brengen voor haar. Maar als de dag voor haarzelve niets opleverde, dan zou ze hem waarde geven voor anderen. En met innige dankbaarheid gedacht ze haar keus van dezen arbeid... al had hij gelachen.



VIL
Niet heel lang daarna bracht de post een rouwbrief, de tijding van Rieke's dood. Een hevige schok gaf het haar. Met die mogelijkheid bad ze nimmer gerekend. Ook nu was er geen gedachte aan haarzelf. Het was immers niet Rieke, die hen gescheiden had. Hij had haar niet gekend, niet verstaan den verborgen mensch in haat. Zijn blik was over haar heengegleden en dat vermocht de blik van liefdé niet. Bartlink had haar gekend.
„Nu is hij weer eenzaam." Dat alleen was de groote schok. Een man alleen in de volle wereld met het kleine meisje. Weer eenzaam, zooals hij het geweest was, vóór Rieke hem het tehuis bouwde.
Met een plotselinge opwelhng van dankbaarheid dacht ze terug aan haar „nee" tot Bartlink. Het zou nooit komen, nooit zou Leonard komen tot haar. Hfl vermoedde niet, dat haar hart een eenzame tot Heim kon strekken, maar al het hij het tot haar dood toe ledig, géén ander zou het ontwijden.
. Ze begreep hem te moeten schrijven. Enkele banale zinnen flanste ze saam, maar toen scheurde ze de kaart aan brokjes. Was het niet als zinloos gezeur van een kind op een mondharmonika en ze wilde hem van verre wel omzingen met troost. De smart van eenzaamheid verstond ze. Wat verhezen is, ook. Nu bezat hij alleen herinnering. Zouden die drie: herinnering, vader en kind ook te zamen den geheelen mensch maken ? Een nieuwe kaart begon ze... nee, ze vond geen woorden. Ze kon haar innig verlangen tot troosten niet boeien in klankjes, die niets verrieden. Toen nam ze een naamkaartje en schreef: „Met deelneming."
„Ja," dacht ze, „daarin ligt de waarheid. „Deel... neming..."
Midden in dagen van effen stemming en gelijkmatige toewjjding, meer aan de taak dan aan de menschen, viel Korhaantjes engagement.
Alle feestelijkheden in het huis werden aan de thee gevierd, want eerder was er geen tijd. In haast riep de directrice de zusters saam



223
om bloemen en groen te halen. Alle handen waren in het bedrijf van groenmaken. In een oogenblik was de zaal gesierd. Om het zachte doorlichte melkwit van de lampekappen lag een wolk van fijn veerig groen, mee doorglansd van licht. En uit die met levenden tooi gekroonde lampen viel het licht uit over de tafels, de stoelen, de bloemen en omhulde zelfs de schotels vol gebakjes met poëzie. Allen hadden meegewerkt en waren vreugdig voldaan. Korhaantje was niet bemind, maar ook niet gehaat. En toen zuster Corüehe met gezang ontvangen was, daarop na het druk gelukwenschen even de stilte stroefde, kwam de klare stem, die allen kenden, met de bhjde rust er in, zoo snaaks: „En zuster Cor trakteert op gebakjes."
Dagen daarna herhaalde Heleen voor zichzelf telkens dat zinnetje: „Zuster Cor trakteert." Cor was onafgebroken stralende. Niemand scheen ze meer met snibbige zetjes op haar nummer te willen houden. „Wat is Zuster Cor toch veranderd," fluisterden de jonge zusjes tegen elkaar.
„Ze trakteert altijd maar door," het Heleen zich ontvallen tegen de directrice, die fijntjes lachte en even ondeugend dreigde met een blik.
„Och, stakker," vermaakte Heleen zich al studeerend, „wat heb je moeielijke jaren gehad." Haar studiemodel had nieuwe merkwaardigheid gekregen. Jarenlang had ze tegen allen op geconcurreerd en nu was als met een tooverslag dat bange bestaan tot blijde rust geklaard. Er was een oplossing gekomen.
Heleen benijdde haar niet. Zoo'n geluk... zulk goedkoop aUemansgoed, zoo'n Fransche-Bazaarartikel, en toch... Je voelde, er was een oplossing gekomen. En voor haar was nog gèèn Oplossing gekomen.
Onwillekeurig blikte ze 's avonds aan de theetafel weer vaak naar het hooge blanke voorhoofd met den klaren bhk uit de grijze oogen. Ze had wel in oogen zien staan een jong gaaf vertrouwen, dat het leven mooi was en veel schonk en dan had ze soms spijt gevoeld, omdat dat vertrouwen toch een breuk zou opdoen. Vroeg of laat. Maar in deze oogen stond verkregen rust en verkregen blijmoedigheid. Ze hunkerde soms om tot de „marmeren ziel" te genaken.
In het drukke bestaan van overvolle dagen was het Heleen een nog grooter weelde dan vroeger, om al lezend zich op te laten voeren naar haar hoogsten schouwingstop. En vaak lichtte het haar als een ideaal van later toekomst tegen: Meer harmonie te brengen in. haar levensbesteding. Vrij verpleegster zn'n en tijd nemen voor verheffing en vorming van je geest ook.
Zonder bepaalde gebeurtenissen hadden zij en de directrice elkaar



224
getast in datzelfde verlangen naar het gebied der Gedachte. Zoo af en toe lazen ze samen. Toevallig was het ontstaan door een nieuw uitgekomen boek, waaruit Heleen haar gedeelten had voorgelezen.
„Dat moesten we eens meer doen," had de directrice gezegd. „Je geest loopt groot gevaar te verschalen in zoo'n bezig leven."
Op een van die leespoosjes namen ze de voor beiden geliefde gedichten van Tennyson. Heleen las en toen ze kwam aan het „'t Is better to have loved and lost than never to have loved at ah," zei ze opeens hardop in de bitterheid, waarmee haar hart daar tegenin getuigde: „Dat is een dichterhjke leugen."
En hunkerend om nader te komen tot den „verkregen vrede" van de marmeren ziel, zei ze nog: „Of misschien alleen een leugen voor een vrouwenhart. Mannen zullen ons nooit doorgronden."
„Nee," zei de klare stem terug, en Heleen schrok even van den ernst, waarmee Hermien het verklaarde, „het is een diepe waarheid. Éénmaal te hebben liefgehad met al wat in je is, dat moet een voorrecht zjjn in je gansche leven. En wie het niet vindt in geluk, die moet het vinden in leed, of... dat gebeurt ook, je vindt het nooit."
Heleen zat verstomd. De diepte van een levenservaring lag achter deze uitspraak. Peinzend keken de grijze oogen voor zich het raam uit en Heleen zag dien blik hangen in het verleden. Schuchter hield ze haar meegevoel in, want het binnenst van een menschenziel was hier geraakt.
„Toch krijgen de meesten den strijd door te maken," zei ze zacht.
„Als je een vrouwenhart hebt, dan ontkom je er niet aan," zei de ander in een filosofische kalmte. „Och, er zhn er natuurlijk, die niets hoogers kennen dan een soort guerüla-oorlog, zooals Cor. Een eindeloos begeeren en teleurgesteld worden, totdat het eens lukt... of niet lukt. En... och, als je met dat geluk tevreden kunt zyn ... Het is maar goed, dat zoovelen het zoo by den weg kunnen vinden, als alle vrouwen waren zooals jy en ik.., dan werd het een leege wereld..."
Heleen keek met groote oogen op. „Di heb u nooit iets van mij verteld. TJ kent my niet..."
„Als je je eigen hart kent, ben je al voor driekwart op weg in dat van anderen. En ik heb er zoovelen den strijd zien strijden. Getrouwde vrouwen ook. Maar die hebben dan meestal het moederschap. Heb je wel eens opgemerkt by hoeveel vrouwen het levensgeluk ongemerkt verghjdt van de liefde in het moederschap? Ik heb hier een zusje gehad, dat eerlyk bekende: „Ik begeer niet te trouwen, als ik zonder



225
dat maar een kindje kon hebben, dat van mezelf was." Maar jy en ik zouden het zoo ook niet kunnen." „Nee," bekende Heleen somber.
Het was haar of langzaam haar eigen last verzwaard werd onder deze filosofie over dingen, die haar hart doorgriefd hadden. Zuchtte zelfs die er mee onder?
't Was even stü en beider gedachten gingen onder het zwijgen voort.
„'t Is better to have loved and lost, than never to have loved at ah. Je moest het maar eens kennen, als het niet komt."
„Dan loop je toch den zwaarsten strijd in je leven mis, dat dacht ik... tenminste."
„Dat dénken ze, die de bitterheid van het „lost" alleen kennen." Plotseling zag ze Heleen aan, zoodat die er van ontstelde. De rust, die altijd om het blanke voorhoofd was, leek een spanning nu; de grijze oogen stonden donker en in hun diepte lag een smart. Ze richtte zich sterk recht op. „Ik ken het andere. Ik heb nooit hefgehad. Niemand. Er is niemand geweest, onder al degenen, die ik ken, die het vuur in mijn hart heeft ontstoken, die al de deuren van mijn hart tegelijk heeft opengezet." Het was, of ze zich openreet en Heleen toeriep: „Kijk dan, je denkt, dat ik het gemakkelijker heb dan jy, kijk dan."
Heleen zat roerloos, strekte geen hand uit tot deelnemend hefkoozen, gaf zelfs geen bhk. Er was niets dan het wijd openstaan van haar hart vol hefde, waarin de ander het lang alleen gedragen geheim een schuilplaats gaf.
Snel gingen de woorden, als vlammen, die omhoog jagen uit den brand. „Ik heb begéérd, dat het niet komen zou. Ik heb gebeden, dat niemand mij Hef zou hebben, want ik wilde alleen het geluk, dat ik toen bezat."
Kalmte scheen te komen met het terugdenken aan dat geluk.
„Ik héb jaren gehad van geluk," vertelde ze, en haar stem was weer geklaard tot de gewone vastheid. „Ik was toen nog thuis. Ik had alleen mijn vader en een zuster. Vader was hulpbehoevend. Mijn zuster was jonger, ik zorgde voor Vader. We leefden heel stü buiten op ons dorp. Vader en ik, want nüjn zuster was op kostschool, zy kon niet tegen die stilte. Vader was een fijne geest."
Onwillekeurig blikte Heleen naar het groote mansportret, dat haar den eersten keer, dat ze in deze kamer was, getroffen had en ze zag hetzelfde voorhoofd als tegenover haar, forscher omdat het mannehjk was, maar ook met dat fijn toegankelijke er in.
„In Uefde bloeyende". 16



226
„We lazen veel, vooral klassieken. O, als ik toen het leven stil had mogen zetten... In dien tijd heb ik gehoopt, dat nooit iemand komen zou met hefde. Ik begeerde niets andera dan voor Vader te bhjven en Vader te houden. We leefden zoo rijk en zoo rein in die stilte van de natuur en ik wou altijd zoo vredig gelukkig bhjven... 't Is niet zoo geweest...
Myn zuster was mooi. We leken van binnen en van buiten niets op elkaar. Haar hart trok naar het romantische. Ze was zoo volop jong van geest en bloed. En toen is er iets gebeurd... Ze is niet slecht geweest, maar hij was slecht... en ze had hem lief. Ik hoor het Vader nog zeggen: „Het brengt haar tot een val." Dan voelde hij zoo zh'n hulpbehoevendheid en dat hy voor haar niet zijn kon, wat zij noodig had. My gaf lüj alles. „Hermien," zei hy een keer, „we moeten haar redden." Toen heeft hy haar by zich genomen in de veiligheid van ons dorpje. Ze kwam thuis, maar daar was ze doelloos en.,, toen ben ik weggegaan. Ik dacht, dat dat haar redden kon, als ze het diepe geluk en het diepere leven vond, dat ik in het zorgen voor Vader had. Het heeft haar ook gered... Ik ben verpleegster geworden Vyf jaar ben ik het geweest. Het werk vond ik heerhjk, maar al die jaren heb ik een stü heimwee gehad naar het samenleven met Vader.
Myn zuster is toen getrouwd, heel gelukkig getrouwd en ik juichte, dat ik het oude terug zou vinden. Ik ben teruggegaan... En toen is het zware gekomen. Het was zoo vreemd. Ik had het geluk aan mijn zuster afgegeven en nu ze het my weer toereikte, was de glans er niet meer over. Alles was hetzelfde... maar ik miste toen iets. Vader had ook verlangd die vyf jaren.
„Nou is 't weer net als vroeger, kind," zei hy. „Kind," noemde hij me meestal. Het zei het den eersten middag, dat ik weer alleen met hem buiten zat, naast zyn wagentje, met een boek. Er was zoo'n groot vlak van schaduw om ons heen, maar tusschen het blad door speelde een zonnestraaltje over zyn haar. Nooit zal dat van nüjn oogen weggaan, het gras waar de wielen van het wagentje diep ingezonken stonden, het gezicht van Vader, de schaduw en die ééne zonnestraal. Lk las weer en de oude stilte van onzen tuin was net als vroeger om nüjn stem. Alles was „als vroeger". Vader was gelukkig en... ik miste den glans. En toen heb ik het gevoeld: vroeger had ik daar gezeten met verwachting... nu zat ik er alleen met mezelf."
„Ja," zei Heleen, haar stem moeiehjk van diepe gedachten, „er zjjn geluiden, die je eerst hoort, als ze ophouden."



227
„Ja, zoo was het. Ik heb eens een sprookje gelezen. Ik weet niet meer waar en ik heb het ook . niet terug kunnen vinden. Het was van een engel, die elk meisje bij de geboorte een geheim in het hart fluisterde. Als het kind dan groOter werd en gedachten kreeg, trokken die gedachten naar de dingen om haar heen, maar als ze nog grooter werd en geen kind meer was, trokken de gedachten naar binnen, om Het geheim, dat ze zelf niet kende. Dan luisteren de meisjes naar de engelenstem. En zooals je in donker al meer en al meer gaat onderscheiden, zoo verstaan ze al luisterend al meer van hun eigen geheim. En eenmaal weten ze, dat de engel heeft gefluisterd: „Jij bent een prinses, maar niemand weet het. Spreek er niet over, want de menschen zullen je uitlachen. Maar eenmaal zal de prins komen. Die zal het weten en hh heeft de kroon. Als hij je de kroon opzet, zullen de menschen zelf zien, dat je een prinses bent. De prins alleen kan je koningin maken. Hy brengt de kroon mee."
„Zie je, ik had vroeger by Vader gezeten met Het geheim. Toen ik terugkwam, voelde ik, dat er een verwachting was geweest. Dat de prins komen zou, dat hy nnj zou zien, en Vader, en ons verborgen geluk ontdekken, dat hy het even heerhjk Zou vinden als ik en zien zou, dat ik prinses was. We leefden zoo op den achtergrond, maar ik was Prinses."
Toen zweeg ze een poosje. En het leek hier in de kamer de stilte van den tuin, de groote plek schaduw door het lommer en de ééne zonnestraal op den ouden man.
„Heb je je vader nog lang opgepast?"
„Nog zes jaar. Ik had maar één angst, dat hy het merken zou. Ik hield zoo ontzettend veel van hem. En ik geloof, als... tóen de prins gekomen was, dat ik de kroon niet genomen had. Ik zou Vader voor niets hebben verlaten.
Maar, o, als je gedacht hebt, dat je ook zonder liefde het leven wel door kon gaan... Ik heb nooit van die spelletjes van hefde of coquetteerpretjes gemaakt. Ik had het geluk met Vader. Dat zette je daar zoo ver boven. Ik heb ook niet zoo gehunkerd om een kindje in mijn armen te mogen knuffelen. Zie je, als de Prins was gekomen, dan had ik hèm een kindje willen geven. In de verhalen van het oude Joodsche volk staat altyd zoo roerend: „En zy schonk hem een zoon." Een huishoudentje te hebben, daar hoefde ik niet naar te verlangen, ik had van nnjn vijftiende jaar af naast Vader gestaan en alles bestierd...
En toch is het gekomen... Vader is heengegaan. En toen stond ik



228
alleen... 't Was alsof het riep, binnen in me en buiten om me: „Nu moet de prins komen." Ik verweet het dien onbekende, dat hij niet kwam. Br. wachtte op hem. Maar hij kwam niet. Hij bestond misschien niet...
Toen ben ik naar een ziekenhuis gegaan. Werk moest ik hebben. Werken, werken, anders... o, ik weet het niet, Heleen, maar als ik toen geen werk had gehad, dan was ik gek geworden, of zenuwpatiënt, 't la net of werken het gebit is, waarmee je je schande verbijten kunt. Een schande, zoo voel je het. En die me van nabh' kenden zoo genaamd, waren nog wel jaloersch op me. Juist in dien tijd werd ik eenige malen gevraagd, maar... het was de Prins niet. Bi voelde het, ik had ze niet lief. Dat noemen sommigen „een eer", gevraagd te worden, 'n Mooie eer, je hart wringt er zich onder. De steen te zijn, waartegen een ander zich wonden stoot...
Als ze 't me boden en ik 't niet nemen kon, heeft mijn hart wel gegild om den Prins. Dat hij toch komen zou en ahe deuren van mijn hart te gehjk open zetten en dan zou het één groote feestzaal zhn vol hcht, voor hem. Zoo voelde ik het altyd. Ik moet niet klagen, ik heb aan vriendschap ongelooflijke rijkdommen bezeten. Maar weet je, vriendschap opent ook wel de in- en uitgangen van je hart. Maar iedere vriendschap maakt een andere open en de eene sluit soms weer, als de andere geopend wordt. Liefde alleen opent ze alle te gehjk. Dat heb je gekend, als je hebt hefgehad. Al is het dan „loved and lost."
„Ja," bekende Heleen fluisterzacht, „dat heb je gekend... als... Maar jij bent er toch overheen gekomen," zei ze een poosje daarna. Dat had ze gevoeld. De blanke rust, den onschokbaren vrede bezat deze vrouw.
„O ja, natuurlijk."
„Toch niet ieder komt er boven te staan." ■
„Als je nou het hoogste geluk niet hebt gevonden, daarom hoef je je dagen niet te verkniezen. Wie vindt er, kijk nou's rond, getrouwd of ongetrouwd, het hoogste geluk? Je hebt er een harden dobber mee, maar je komt er wel. Als je maar wilskracht hebt. Ik heb al zoovéél vrouwen den st^jd zien strijden: zoo tusschen acht-en-twintig envhfen-dertig, dat is je moeilijkste leeftijd. Dan voel je zoo, het had er nu moeten zh'n en het is er niet Je hjn met de toekomst is gebroken en je moet een nieuwe zoeken. Een nieuw levensdoel. En je vindt ook wel een ander. Br heb nooit gedacht, dat ik nog weer zoo gelukkig zou kunnen worden. Br houd weer van mijn leven. Je gaat je geluk



229
vinden in je werk. Al heeft het bestaan voor jezelf nou niet het hoogste opgeleverd, wat komt dat er eigenlijk op aan. Je kunt het toch altijd voor anderen rijk maken. Dat blijft voor ieder open. Ik word nu morgen twee-en-veertig, en dat vind ik een gelukkigen leeftijd. Je bent tot rust gekomen."
„Ja," zei Heleen werktuiglijk, en geheel met eigen gedachten bezwaard. Dus dat lag in uitzicht. Zy zou ook het leven nog wel vinden. Was het niet gekomen al, by poosjes? Als ranken, die uit het hart omhoog gingen naar het hcht, langs den steen omhoog? Onder al het komen en gaan van hjdenden zou haar ziel zich al meer leeren openen tot allen, niet tot enkelen alleen. En ziende naar het blanke voorhoofd wist ze ver voor haar worstelend en struikelend Ik het Ideaal van onafgebroken zorgend buigende liefde.
„Nou heb ik met jou nnjn oudejaarsavond gevierd," hoorde ze opeens naast zich de klare stem met de bekende opgewektheid van altijd er in terug.
Er was iets in Heleen, dat danken wilde voor zooveel vertrouwen. Even stond ze dralend voor ze heenging. „We hebben elkaar leeren kennen," zei ze met hefde.
„We hebben elkaar al zoo lang gekend, geloof je niet? We zyn altijd Directrice en Zuster gebleven, je hebt netjes u gespeeld," zei ze met een rimpeltje van guitigheid om den mond. „Dat is misschien ook maar het beste. Maar we kenden elkaar al lang."
„Ja," stemde Heleen ghmlachend toe, „maar toch ten halve."
Hermien keek haar aan met den vollen vrede weer in de oogen en spontaan gaf ze Heleen den eersten kus. Anderen, jonge zusjes vooral, kuste ze soms met een moederhjke vertrouwelijkheid. Ze kon geen hart eenzaam laten, als haar meevoeling het vermocht op te beuren. Heleen had ze dien kus echter nooit gegeven.
„Dag Directrice..." zei Heleen speelsch over haar ontroering heen.
„Tot weerziens," zei Hermien lustig en Heleen knikte welgemoed van ja.



vrn.
Bartiink zag ze zelden. Ze was nu in de operatiekamer en daar was hy' alleen, wanneer er een patiënt van hem werd geopereerd. Maar eens kwam hij opzettelijk naar haar toe. De uitdrukking van zyn gezicht verontrustte haar. „Janbaas is niet al te best," vertelde bij-
Het was van geen beteekenis, maar in dezen tyd heerschte een kwaadaardig soort van influenza, veel in complicatie met longontsteking.
In het huis was het overloopend druk met zieken en Heleen vroeg niet eens om weg te gaan en even zelf te hooren. Den volgenden morgen kwam Bartlink weer.
„Ik ben er van morgen geweest, acht en dertig negen had hy."
„Voor een kind niet hoog," zei ze, hem met een blik vragend naar wat hy dacht.
„Nee..., als die influenza maar niet heerschte, gaf je er niet eens aandacht aan."
„Denk je dat hy...?"
„'k Weet het niet, maar..." Hij haalde de schouders op. Heleen merkte, dat hy het niet best inzag. „Kitty maakt zich zoo ongerust. Als je toch eens even gaan kon..."
Dien middag nog kreeg ze een briefje van Kit: „O, Leen, onze Janbaas is ziek, werkehjk ziek en dat is hy nog nooit geweest, ons kereltje. Hy hoest zoo, kom toch eens gauw. Ik kan haast niet by zyn bedje vandaan. Kom toch eens by me."
Heleen brak er uit, In twee weken had ze geen vry uur genomen, het kon eenvoudig niet, maar nu moest het. Directrice vond het ook.
Kitty barstte in tranen uit, zoodra ze haar zag. „O, Leen, hij is nu zoo ziek. Het is influenza en hier in de straat zyn er al twee kinderen aan gestorven. Onze heve Janbaas..."
„O, maar Kit, hy is zoo sterk, hy heeft een fonds van kracht om de ziekte te doorstaan, moet je denken."
„Zou je meenen, dat hy er door kan komen?"



281
„O, best, 38.9 is voor een kind niet hoog. "Wh hebben er met 40.8 gehad en die nu al beter zhn."
„Is 'twaar?" De hoop keerde in Kitty terug. Met begeerigheid zag ze naar Heleen om verdere uitspraken. Anderen, haar moeder, Hage, allen hadden haar verzekerd, dat Jan er best door zou komen, maar Heleen sprak uit ervaring, zy aüeen wist het als verpleegster. Zoo ernstig stond ze daar naast het ledikantje, dat Kitty zich ineens trillend van zenuwen voelde, één trilling heel haar lichaam. „Was jij maar aldoor hier," zei ze in verlangen, „jy bent zoo kalm. Hoe kun je daar zoo heerlijk rustig staan, ik moet den heelen dag heen- en weerscharrelen. Ik loop misschien veel tè veel om hem heen, ik wil aldoor wat voor hem doen, hy is zoo naar. Van nacht heeft hy zoo gegild. Bartlink dacht oorpyn, dat hebben ze veel by deze influenza."
Heleen nam even het vuistje, dat op de deken lag, in haar hand. Het brandde in haar vingers van gloeihitte.
„Hy is erg mat, je moet hem maar zoo lang als het kan, stilletjes laten liggen."
„O ja, maar dan hoest hy weer zoo en dan vheg ik er heen. Zou het helpen? Als het voor hem goed is, kan ik alles. Als jy toch maar bhjven kon. Jy weet alles zoo. Den heelen dag is het hier nog niet zoo kalm geweest in de kamer als nu. Ik heb zoo'n angst..." Al pratend nam ze Heleen mee een eindje van het ledikant af. „Bartlink komt van avond nog terug, heeft hy beloofd, die goeierd. Ik zou hem wel ieder uur willen vragen: „Hoe is het er nu mee?" Om mij komt hy terug, dat weet ik, hy zei het. Niet omdat Mj het noodig vindt."
„Kinderen koortsen heel gauw hoog. Hy hjkt me niet zoo ziek als een van onze patiëntjes."
„En is die...?"
„Beter geworden. Allemaal. Je moet toch vooral trouw stoomen. Dat is zoo zacht voor het keeltje. Die vochtige damp in zoo'n rauw gehoest keeltje."
Het deed aües Kitty innig weldadig en troostend byna aan. Het staan van Heleen en het hooren van alles wat ze zei met haar gewoon kalme stem en toch meevoelend. Ze voelde haar eigen angst zakken. Nu Heleen het zei, was het, of ze de doorwasemde lucht streelend door het zieke keeltje voelde gaan. Dat moest helpen... Ze draaide het stoomtoestel een paar duim om, dat het pypje met het uitwolkend wasempluimpje geheel in de richting van het mondje stond.



232
„Br zal werkelijk kalmer zyn," beloofde ze Heleen. „Hage zei ook, dat ik rustig moest doen bij zijn bedje en als hij bij hem zat, woelde Jantje veel minder dan by mij."
Eiken morgen kwam Bartlink nu even by Heleen op de klas, heel kort de boodschap brengen.
„Het ventje is hard ziek," moest zijn mededeeling zyn den volgenden dag.
„Zyn de longen aangedaan?"
„Nog niet... Kitty is wel iets kalmer gelukkig. Het is zoo vreeselijk voor haar." En ze stonden beiden even zonder woorden in dezelfde zorg: de jongen, Kitty, Hage.
's Avonds ging Heleen nog zelf zien. Zacht schelde ze en de meid deed haar open. „Hoe is het?" vroeg ze fluisterend. Nauwelijks had haar stem de woorden gesproken, of Kitty kwam de kamerdeur uitgestormd. In wanhoop vluchtte ze tegen Heleen aan en sloeg de armen om haar heen. „O, Leen, Leen, als we hem toch moeten missen." Ze snikte haar angst uit, tegen Heleen aangehangen in hulpeloosheid.
„Kitty... Kit," zei Heleen zoo fluisterend rustig. En toen na een poosje: „Is hy veel erger?"
„De longetjes." Ze hijgde het woord uit en kwam niet verder. „Zyn ze aangedaan?" Kitty knikte.
„Maar dan is het toch nog niet hopeloos. By ons waren er met hevige longontsteking."
„Dat zegt Bartlink ook, maar..., o, Heleen, het is zoo vree... sehjk. Ik kan hem niet afstaan. Als je het voelde... Alles scheurt stuk van binnen in me, als ik er maar één oogenblik aan denk, dat het gebeuren kan."
„Maar, Kit, je hoeft hem toch ook nog niet af te staan."
„Nee, nög niet. Maar ik kan het ook niet. Als God hem neemt.,. Ik kan niet berusten..."
„Moet je dan al berusten ? Het wordt misschien nooit van je gevergd."
„Ik weet het niet. Ik ben soms zoo bang, van wel." Haar stem wrong zich onder het zeggen van wat ze niet zeggen kon. Heleen voelde het arme moederhart zoo angstig van smart. Ze wou het wel nemen en heel zacht dragen in haar handen en troosten: „Het hoeft



288
niet." Maar had zij zeggenschap over dood en leven? O, als ze het had...
En toen begon Kitty te vertehen aldoor met de verwrongen stem: „We hebben gebeden, Hage en ik. Samen. We hebben... nog nooit zoo gebeden.., wel gedankt,... 200 samen en zoo, ik weet niet, zoo èrg, zou ik zeggen. Er zijn twee dingen, waarin het me zoo heelemaal tot één gegroeid aanvoelt. In ons kind en in het bidden, zooals wij gedankt hebben, toen Jantje geboren was, en we hem voor het eerst hadden. En nou hebben we zoo gebéden. En... hij kan het, als het moet... ik voel zijn hart krimpen er onder, hij houdt zoo ontzettend veel van den jongen, maar toen lüj bad, heb ik het gevoeld, hij zou hem geven... als het zoover komen moet... Hij zei het: „Heer, G-ij weet het beter dan wij. Uw wü geschiede." Als je dat zegt, zooals hij, terwijl je aan het randje staat, of het ook moet, dan meen je het. En al had lüj het niet uitgesproken, 0, Heleen, ik heb het gevoeld, zh'n gebed ging tot God. Ik voel me zoo ontzettend eenzaam. Nog nooit is me dat gebeurd, dat zh'n liefde me niet helpen kon. Ik voel hem aldoor een eind van nüj af, want ik kan niet met hem meebidden. Ik kan het niet. Zijn gebed ging alleen op. Het nüjne niet, het kon niet. Hij wü me troosten en ik voel zijn liefde wel overal om me heen net als anders en toch ben ik aUeen, want hy kan hem geven en ik niet."
Ze schreide zacht onder het zeggen van deze dingen uit de diepte, het hoofd tegen Heleen gebogen.
„Zou ik moeten berusten?"
„Ik weet het niet," fluisterde Heleen bijna onhoorbaar. Ze kon niet anders zeggen, ze had weinig hoop.
Nog nooit in al de jaren van smart en vreugd deelen had Kitty haar laten schouwen in dit heüige van haar huwelijksleven. Ze stond er stil voor en durfde niet naderen. Moest zij hier raad geven? Ze besefte in een armehjk kleingevoel, dat zyzelve niets van dit leven had geleerd. Bittere opstand en daarna afkeering, dat was bij haar geweest in de dagen, toen de gang der dingen haar in het leven trof.
Ze voelde de verlatenheid om dat arme hart, dat buiten de schuiling gezet was. Ze drukte Kitty zacht tegen zich aan. Dit was de schouder geweest, waartegen Kit van kind afaan zich geborgen had, den linker, het hoofd er zoo diep tegen aangebogen, zoodat zij enkel het glanzende haar zag. Ook zy vermocht niets dan hefde te geven en hefde schoot te kort. Byna schreiend en in aarzeling, alsof ze het recht miste iets te zeggen, fluisterde ze naar Kitty heen:



234
„Ik weet het niet, ik denk... misschien kan God alleen je helpen. Jij hebt met God geleefd."
Zoo bleven ze zwijgend een oogenblik nog. „We moesten naar binnen gaan," zei Kit, zich bedenkend, „Bartlink is er en hij moet weg."
In de kamer vonden ze de twee mannen. Bartlink in een ernst, als waarin Heleen hem slechts tweemaal had gezien. Eens bij een operatie met doodehjken afloop en later, toen hy tot haar was gekomen met de vraag. Geen straaltje van zh'n luchte vroohjkheid was meer over hem. Het gaf haar een schok. Stond het hopeloos met het kind? Van hem zag ze naar Hage. Plotseling ontroerde ze. Een vrouw in smart, met de ontspanning van al was het maar één enkele traan, was altijd iets, dat haar phn deed, maar dit te zien... Ze klemde de tanden vast op elkaar, anders was' ze in tranen uitgebarsten.
„Heleen," anders zei hij niets ten groet en stak haar zwijgend zhn hand toe.
Er was iets in hem, waaraan ze voelde, dat hij een man was geworden in dezen éénen dag. Hy was de diepte doorgegaan, die enkelen nooit leeren kennen. Sommigen eerst op hun sterfbed. Naar die diepte strekt menschebjke hefde zich wel heen, pogend te helpen, tot het aheruiterste, maar daar, aan de grens, moet ieder alleen verder en alleen den strijd strijden. Die diepte was Hage doorgegaan...
„We hadden het er over om een consult te hebben, Bartlink wü dat liever," zei hy rustig, in het besef dat er gehandeld moest worden. Heleen blikte naar Kitty, maar die schrok er niet van op, wist blijkbaar.
„Ik zou het graag willen," zei Bartlink met drang.
„Bi begrijp niet waarom toch," jammerde Kitty, weer overstuur. „Je zegt zelf, dat je het niets geen byzonder geval vindt. Wat moet een vreemde er dan by doen? Aan niemand vertrouwen we hem immers zoo toe als aan jou. Wie zal zoo alles doen wat er gedaan kan worden als jy. Je zegt wel, dat het niet is, omdat je het buitengewoon erg vindt, maar waarom moet het dan?"
„Kitty, alleen, omdat ik nog zoo jong ben. Als ik Vermande nou eens meebracht, die heeft een ervaring van twintig jaren. Het is een kind. Je moet alles raden."
„Kitty, ik zou het doen. Er is toch niets tegen," raadde Heleen aan en Bartlink dankte haar met een blik, omdat ze hem hierin begreep.
„Och, ik weet het ook niet, hoe aües moet- Ik kan niet meer denken. Zeg jullie het maar. Bx wü alles wel, als onze Janbaas maar beter wordt. Ik ga maar weer by hem zitten." Ze vluchtte weg naar



235
de andere kamer, die in deze uitliep en waar ze het ledikantje gezet hadden.
„Breng morgen Vermande maar mee," besliste Hage.
„Ik wou hem graag nog even zien," zei Heleen en met een blik naar Barthnk, als deskundige: „Zou het hem onrustig maken?"
„Ga maar, jou kent hij." Hage ging even met haar. Zacht veerend hepen ze, Kitty zat hü het voeteneind. Zielloos staarde ze voor zich over het kind heen. Nog nooit had Heleen haar oogen zoo gezien, alsof ze het hcht er uit had weggeschreid.
Geruischloos gleed Heleen door tot het ledikantje.
Daar lag de blok van een jongen. De koortsspanning had wel een heet rood naar de wangetjes opgedreven, maar in het handje, waarin nog nooit het gebeente te voelen was geweest, zag je nu de fijne botjes als schuine richeltjes onder het velletje liggen. Machteloos van ziekigheid lag hij te hijgen, elk ademstootje een zachte kreun. De oogjes gingen even open.
„Dag Janneman," zei Heleen liefkoozend. En toen hy haar zag glom even een schemer van een lachje door zyn narigheid heen.
Kitty brak in zacht snikken uit.
De oogjes zonken loom weer toe.
Toen ze daar samen waren, de moeder, de vader en zy, om het bedje, waar het leventje van hun Janbaas lag te kampen tegen koortsmacht, scheen het groote bedryf in de wereld vol strevende menschen stil te staan. Het week zoo ver terug als in zwü'gende waaknachten en daar was alleen het leven van het hart. Het gansche bezig zyn in de dingen van eiken dag scheen opgehouden, de dagen leken in hun gang gestuit, nu geen nachten met vergeten ze onderbraken; 't was één eindelooze dag van waken over het vechtende leventje, van in spanning staan. Zou het krachtig genoeg blijken? Wat pompte het borstje. Dat was het zwoegen van het jonge leven om behoud. Het worstelde zoo. Het heele kinderhjfje was één innerhjk vechten tegen de koorts... In dit zwijgen voelde je de harten Jxillen in vrees.
Hage stond naast Kitty's stoel. HU lei den stevigen arm om haar heen. Dat was het eenige wat hy vermocht, haar bergen dicht tegen zyn hefde aan en tegen zyn smart. Den stryd was hy door, maar de smart, die leden ze samen.
Het consult bracht niets nieuws. „Br. dacht het wel," zei Kitty.



236
„Br. dacht het wel," zei Bartlink, toen hij Heleen in het ziekenhuis het heele verloop kwam vertehen. „Hy zag het net in als ik." Heleen voelde, dat hy gehunkerd had ongelijk te krijgen.
Drie dagen was het een bang hangen tusschen leven en dood.
Heleen ging ze door zich reppend van bed tot bed. De klaskamers waren alle bezet. Operatie-, nier-, maag-, anemiepatiënten, heeren, dames, ieder vroeg een stuk van haar kracht en toewyding voor zijn hjden. De dagen stonden gespannen vol van arbeid, zoodat ze haar onder de handen wegroesden. En onder het velerlei doen wist ze in Kitty's huis te kruipen, van minuut tot minuut vol angst en hjden, de dagen en nachten, die zoo eindeloos lang waren van aaneengeregen oogenbhkken. Kitty raakte geheel afgetobd en eens vond Heleen haar in volslagen dofheid verzonken en Hage by het bedje van hun jongen.
„Ik kan niet meer," zei ze machteloos, „nnjn hart kan niet langer." En toen Heleen Bartlink den volgenden morgen er naar vroeg, zei hy, dat ze weer by het kind was en zorgde. „Ze heeft het zoo zwaar," verzuchtte hij. „en ik vrees zoo... Daar sta je nou met je kop vol wetenschap en je kunt niks, heelemaal niks. Voor je beste vrienden niet eens..."
Ze wist, dat hy van het begin af had gevreesd. De „keer", waarnaar ze zoo uitzagen en die by ziekenhuispatiëntjes wel was gekomen, kwam bij hun Janbaas niet.
„Mynheer en Mevrouw zyn allebei boven, gaat u maar,''zei de meid, toen Heleen weer kwam. „Het is heel erg."
De trap kraakte by twee treden. Kitty was ineens vóór haar. Het was of ze zweefde, zoo hcht gleed ze heen. Een oogenblik stonden ze zwijgend tegenover elkaar. Heleen durfde niet te vragen. Kitty vermocht het niet te zeggen. Ze lazen alleen in eikaars oogen.
„We moeten hem missen," kwam het zacht van Kitty's lippen'in een kalmte als nog niet over haar was geweest. „Kom maar mee."
Heleen lei even hoed en mantel af. Toen nam Kitty haar by de hand als om te geleiden. „Kom maar," herhaalde ze. Haar zeggen en heel haar doen was heel zacht, alsof elke beweging van hchaam geboren werd in een groote alles omvattende hefde. Hage blikte hen even aan by het binnentreden. Het was de tijd, waarin het gewone doen van de menschen afghjdt als een buitenst schilletje; waarin men niet meer groet ten welkom of ten afscheid, omdat men niet komt of gaat, maar altijd bhjft met het hart.



237
Weer stonden ze om het bedje. De dekens waren niet verwoeld. Gladjes bleven ze over het kind heengespreid. Willoos en uitgeput was het handje op het dek neergevallen. De oogleedjes lagen gezonken over de oogjes, die als kleine bolletjes in het uitgemagerde gezichtje stonden en de kleine borst ging flauwtjes op en neer onder het witte ponnetje. Het borduurstrookje met de open boogjes wikte langzaam mee. Wat was bij altijd snoezig geweest in die ponnetjes in de schaterpret van het uitkleeden.
Nu kampte het leventje niet langer. Het kon niet meer. Het had zich prijsgegeven en nu moest de dood maar komen... en nemen...
Zoo hadden zij tweeën al een wijl gewaakt om het afgestreden leventje heen, tot het uit zou gaan. Nu stonden ze met hun drieër hefde. Heleen aan het voeteneind, Hage met Kitty aan de zy. Dicht tegen elkaar stonden die twee, hy met haar hand in de zijne. En het was Heleen of ze nu allen met het kinderzieltje mee genaakten tot aan de uiterste grens, waar tijd aan eeuwigheid raakt en het aardsche wegwykt. Kitty leunde niet zwak en hopensmoe tegen zyn sterkte, ze stonden beiden, zij ook, alleen wel dicht tegen hem aan. Ze snikte niet en was ook ook niet in onvermogen gezonken tot berusten in wat niet te keeren viel.
Haar blik hing met innige warmte aan het leventje. Ze wist, dat het dooven ging. Ze klemde het niet angstig vast in haar krampende liefde, haar hefde zou het alleen vergezellen... tot het einde. ..
Een wondervol geheimenis trilde in deze stilte om het stervende kind. Hun harten waren dicht by den hemel, met het kindje meegegaan. En zoo wachtten ze tot de poort zich ontsloot.
„We moeten hem missen."
Daarachter wist Heleen de kalmte, die, Kitty in de ziel was gedaald: „We kunnen hem missen."
Plotseling boog zy het hoofd. Beheerscht zacht gleed ze weg en in de andere kamer ontsnapte haar de eerste snik. Ze barstte in tranen uit en snikte, zooals ze nog maar eenmaal gesnikt had om eigen leed. Op den dag van Kitty's trouwen.
Den volgenden morgen kwam Hage zelf aan het ziekenhuis om Heleen te zeggen, dat „het afgeloopen was."
„Nu zien we Jan niet meer terug voor in den hemel," zei Kitty. „En hy werd zoo snoezig, onze Janbaas. Het heerhjkste begon juist te komen."



238
Ze schreide om al het heerlijke, dat voor hen verloren was gegaan met de afgesneden toekomst. Het opgroeien...
„En dan voor Hage, juist omdat het een jongen was. Hy was er zoo gelukkig mee..." Telkens geraakte ze weer in tranen. De smart was nog zoo versch, ze moest het nog weer zeggen'van haar Janbaas.
En telkens ontroerde Heleen van den vrede-in-smart, die achter haar woorden lag, als op dien avond toen ze gestaan hadden om het sterf bedje.
Vrede te hebben in geluk, dat was naar je natuur, maar vrede te bezitten in smart... Ze kende Kitty door en door. Dit alles was bij Kitty echt. Geen stemming van hypervroomheid als waartoe zelfphnigers zich opwerken door dooding van eigen menschelijke inborst.
Peinzend ging ze de straten door van Kitty's woning naar het ziekenhuis. De stad roesde om haar heen met haar druk bedrijf, keelgalmende venters en rossende sleeperskarren, maar daar doorheen droeg ze haar stemming van stü gepeins, alsof het wereld-leven ver weg geweken was als in den nacht, toen ze wachtend waren op den dood. Als je toch gelooven kon... Als je toch datgene bezat, waardoor je bleef leven, als het Leven je uit het hart werd gescheurd... Een innige begeerte dreef haar te weten. Wat was in Kitty's ziel geschied?
„Kitty, van waar heb je die kracht?" vroeg ze met benUding, toen ze weer met haar was.
„Van God natuurhjk," zei Kitty, in den eenvoud, die haar altijd groot had gemaakt. „Geen mensch kan je dat geven. Hage zelfs kon me niet helpen."
En toen begon ze te vertellen, heel rustig, met die diep gezonken stem, waarmee ze de dingen zei recht uit het hart. „Br kon niet berusten. Hage kon het wel. Het heeft hem veel gekost, maar lüj kón toch geven wat God vroeg. Van het begin af aan heeft heeft hij gezegd: „Kit, we moeten het aan God overlaten. Janbaas is ook van God."
Br heb nüjn hart toen ineen voelen krimpen, het was werkehjkalsof het breken zou. Br kon het niet. MHn hart zou er van scheuren. O, Leen, wat hoor je die uitdrukking vaak: hartverscheurend, maar als je het werkehjk ervaart... Je denkt niet, dat er zoo iets bestaat, dat het maar beeldspraak is, maar dat werkelijk je hart binnen in je scheuren kan. Dat het kapot is... Daar zou je krankzinnig van worden. En dan zei Hage af en toe: „Kit, we moeten hem toch geven." Hy smeekte het me haast af, en ik voelde zijn angst om mij, omdat ik het niet kon.
En toen kwam Memke. Ze hard gehoord van Lemkema, dat het



239
zoo erg was. Ik weet niet, hoe het was, maar toen zin opeens voor me stond, leek ze me als de komst van een profeet. Zoo iemand, die bidden kan en dat het gebeurt. Mhn bidden vermocht niets, dat voelde ik. Ze kwam, toen Hage niet thuis was en zoodra ik haar zag, dat lieve kleine figuurtje, ben ik in wanhoop tegen haar aan gevallen en ik heb gevraagd: „Bid u met mhV' Ik dacht, dat zy het profetengebed voor onzen jongen zou bidden. En dat dat dan tot God zou stijgen."
Kitty kon byna niet verder. Haar stem kroop weg in tranen. Ze schreide stü en begon toen tóch weer, aldoor voor zich uit starend, alsof ze terugleefde in den dag, waarvan ze sprak: „Ze heeft gebeden. Met mij samen. En éérst vroeg ze, of God ons de kracht wilde geven om te zeggen: „Uw wil geschiede" ... en daarna het andere ... Toen heb ik gevoeld, dat het moest... Memke heeft zelf zooveel geleden. Nu zy het zei, wist ik, dat het moest. Be kon niet meer denken. Ik begreep niet, waarom het moest, waarom we Jantje eerst hadden gekregen en nu hem weer moesten afstaan. De dingen waren me te zwaar om voor elkaar te krijgen, maar... ik heb het gedaan."
Heleen zat zwygend, de oogen heel donker van aandoening.
„Nu zullen de broertjes nooit samen spelen," zei Kitty. „Van daag vroeg iemand me, of we het tweede kindje, als het weer een jongetje was, ook Jan noemden. Maar dat doen we niet. „Nee," zei Hage, „Jan is onze eerste geweest. En Jan hebben we aan God teruggegeven."



LX.
Heleen had haar diploma gehaald. Het had een gezonde voldoening gegeven en geen teleurstelling als by het gewichtiger middelbaar examen. Ze kon zonder voor een „wat nu?" te staan verder aan haar taak van toewijding.'
De dhectrice oordeelde het goed, dat ze nu een rustig poosje had en stelde haar daarom in de afdeeling voor longpatiënten. Er waren er meestal weinig, voor het meerendeel armen, die geen sanatoriumgeld konden betalen.
Er was geen tak van verpleging, waarvoor Heleen zoo weinig neiging voelde als voor longzieken. Zelfs het zaaltje en de lighal waren een stuk van het huis, dat ze onbewust beschouwde als buiten het eigenhjk terrein liggend. Ze was er ook zoo goed als onbekend. Chirurgie en zenuwverpleging was haar element. Chirurgie, omdat die zoo radicaal was en zenuwverpleging, omdat voor haar de geest altijd zoo oneindig ver boven het hchaam stond, dat bij gewone patiënten een klein ziele-• lijden haar hart wyder geopend had dan hevige hchaam ssmart.
Ze werkte zich in diep plichtsbesef, toen ze de afdeeling betrok, uit angst voor oppervlakkigheid. Het was noodig, want in grijze eentonigheid gingen de dagen, de een als de ander. Meest stadspatiënten waren er, die met kracht van voeding en zuivere lucht opgelapt werden. Oplappen, meer vermocht je niet voor hen. Heleen zag het voor de meesten in: Teruggaan naar hun eigen vunze bacterie-zwangere woninkjes, humbugvoeding dag in dag uit, terugzinken dus. En onder het werk blikte ze wel eens nieuwsgierig naar den jongen broederdiakoón, die in dit ziekenhuis was gezonden voor zyn opleiding en eiken morgen de patiënten naar de lighal kwam dragen. Eén patiënt in het laatste stadium verzorgde hij geheel. Zoo had ze het gevonden by haar komst in de afdeeling en daarom het ze het zoo. Als je toch jong was als hy, de voortdry vepde jeugd-eerzucht nog in je had, als je aan het begin van je leven stond, dan moest longverpleging, althans hier, wel een arbeid van louter barmhartigheid voor je wezen.



241
ZHn komst was ölken morgen een kleine gebeurtenis in de dagen vol traditie. Hij kwam uit zijn wereld naar dit afgesloten hoekje en bracht als iemand, die gereisd heeft, altijd iets mee uit die grootere wereld. Altijd had hij wat te praten en te vertellen. Zijn dagen schenen wel nooit grauw te zyn. Met den dag groeide haar nieuwsgierigheid aan en op een morgen, toen ze even over een patiënt een samenspreking gehad hadden, merkte ze op: „Weinig belangrijke verpleging hier, vindt u niet?"
Hij keek haar even verwonderd aan en stemde toen toch toe: „Ja als het nog in een sanatorium was... Maar... och, als je je eenmaal gegeven hebt, dan doe je alles toch met dezelfde hefde. Dan komt het er ten slotte niet op aan, wat je doet, al zou je je halve leven broodsnijden en lampen schoonmaken."
Hy lei den klemtoon zoo eigenaardig op dat leven, dat het leek alsof longverpleging en lampenpoetsen hetzelfde was.
„Vindt u die twee dingen het non plus ultra van vervelendheid?" vroeg ze plagend.
Hy lachte ook even om het misverstand. „Lampen schoonmaken en broodsneetjes snyden, dat is het allerergste. „Chagrynig," dat zei je voor zoo iets op school. En ik heb het v..ie...r maand lang gedaan. Vier maand... ja."
Heleen dacht het zich in. En dan voor een man. Als vrouwen verpleging kozen, was haar dat een redehjk iets, maar als een man het tot vak koos, moest hy toch eigenlijk wel energie-loos zyn of tot monnik geboren. Dat devotie je tot zooiets dreef,-was begrijpeüjk.
Karakterstudies maken was nog een onuitroeibare neiging in haar Ook nu ze niet meer schreef. En als de broeder op de zaal doende was, had ze hem vaak ongemerkt onder haar blik genomen. Hy had geen droomende oogen en eigenhjk niemendal van een dweperstype. Een doodgewoon burgerjongensgezicht. Zoo een, die in handel of fabriek thuishoorde. Ze kende het hunkeren van de keukenzusjes om in de eigenlijke verpleging te komen en als ze hem bezig zag vroeg ze zich vaak af, of hy niet Snakte naar een gelegenheid om zich op te werken in de maatschappy, of dat er soms een tekort aan strevende kracht in hem was.
„Wat bent u toch geweest voor u in de verpleging ging?" vroeg ze eens rondweg. „Het hjkt me zoo'n ontzettende stap om broeder te worden."
„Een stap? Het is een sprong! In het bouwvak was ik. Ik was met jongelui op een kantoor en teekende veel."
„In liefde bloeyende".



242
„Toch anders wel een mooi vak." „Een prachtig vak!" Het bezielde hem nog.
„En waarom hebt u het dan vaarwel gezegd? Vooruitzichten hebt u als diakoon toch al bitter weinig."
„Armzalig weinig," zei lüj, zelf gemoedehjk den spot drijvend met de"maatschappehjke beteekenis van zyn bestaan. „De portier heeft om zoo te zeggen meer voomitzichten dan wij. Maar als je je eens gegeven hebt..."
Dat scheen wel zijn machtwoord te zijn, waartoe lüj telkens terugkeerde. „En vondt u het dan niet om bij te koken, vier maanden lang broodsmjden en lampen poetsen?"
„Om uit je vel te springen. Dat is het eenige woord er voor. Dan stond je daar om negen uur sneetjes te maken en met vleesch te beleggen en je wist dat je er stond tot twaalf. Je zoudt er uitioopen..."
„Maar u bent er niet uitgeloopen?"
Nee, gelukkig niet, maar de poetsdoeken, die heb ik wel honderdmaal in "een' hoek gekwakt. Dat hielp dan nog wel's bh wijze van aderlating Den eersten keer". — Heleen lachte mee in den schik, waarmee hij alles opdischte —hij zelf lachte er een kort proestig lachje tusschen, „toen heb ik het mes in een hoek gekeüd. Dat het daar zoo neerkletterde, hè dat was nou bepaald een lekker gehoor."
„Maar het mes werd er niet beter van," schertste Heleen mee m
zijn stemming. , ,
't Was kapöt! En... dan sta je met de stukken in je hand, want oprapen moetje het toch... Ziet u, daarom nam ik de poetsdoeken voortaan maar."
„Onbreekbaar! Heerhjke dingen, vindt u niet?" Als er geen poetsdoeken waren geweest, dan, nou dan was ik geên diakoon... Maar ik moet gaan." Met een sprongetje van den kinderhjken stoeilust, zooals ze bh de verpleegsters ook vaak had gevonden, was lüj het gangetje uit naar de hoofdgang.
Ze dacht nog na over hem. Zou lüj het niet willen zeggen, waarom hij zijn vak verlaten had? Als je zoo uitweek naar den achtergrond van het leven, moest er toch wel iets zijn geweest, dat je plannen had stuk geslagen.
„Een gezeüigerd toch, die broeder, vindt u met?" vroeg ze aan haar patiënt. Het was de eenige, die in een klaskamer lag.
„Ja," was alles wat lüj er op zei, zonder maar even mt zijn neerslachtigheid op te zien.



243
De vorige dagen had ze hem ook zoo gevonden. Gedwee en vriendelijk, beschaafd en daarom beleefd, maar kort in zijn woorden door diepe melancholie.
„Het is een heerhjk zonnetje vandaag," begon ze. „We moeten vlug voortmaken, hoe.eer u in de serre ligt, hoe beter."
Hij lachte flauwtjes en Heleen vond iets onbeschrijfehjk weemoedigs in dat twijfellachje over het jonge gezicht.
„Het is toch vrij wat prettiger dan met regen buiten te hggen. En... gezonder ook."
„Ja, prettiger wel."
Een longpatiënt melancholicus, die samenvoeging maakte de natuur niet vaak. Hier moest een zielehjden neerhouden. In de zaal heerschte meest een stemming van speelsche zorgeloosheid, zoodat zehethjntje strak moest houden. Altijd grappen, die van het bed tot bed gekaatst werden. Kinderen leken het, die van levenslust over elke wet heen stoeien. En dan plotseling als ze in de klaskamer kwam by den jongen man, vond ze een vleugehammen geest. Eiken dag ging ze tot hem met opbeurende vriendeiykheid. Ze schroefde zich er niet toe op als sommige zusters, die het maniertje van opgewekte vraagjes te doen, hadden aangeleerd. Haar deernis boog zich over hem, zweefde om hem, zoolang ze in zyn kamer was en tastte naar den ingang tot zyn hart. Het was een vreemde tegenstelling. De menschen op het zaaltje, die byna geen kans hadden op herstel, dartelden van valsche levenshoop en hier was altyd matheid. Als beschaafd mensch 'bleef hy vriendelyk voor zyn zuster, maar innerhjk proefde ze in hem een loomheid, die niets begeerde dan: „Laat me aan rnyn lot over."
„Als hij zelf toch maar wat meewerkte," zei de dokter. „Maar hy schynt er niet aan te hechten of hy beter wordt of niet. Tegen zoo'n apathie is niet te vechten."
Hoe meer Heleen om hem was, des te meer ook stonden innerhjke krachten van geest in haar op. Hem beuren uit die lusteloosheid, dat werd haar begeeren. Hy was nog zoo jong, even twintig. „Ia er kans op herstel?" had ze den dokter gevraagd en tot antwoord gekregen: „Nooit, als hy zoo apathisch blyft." Hy was niet als de gewone longpatiënten. Als er voor één kans bestond, was het voor hem. Terwyl hy voor een ander geval in het huis was, had hy zyn eerste longbloeding gekregen en was toen naar deze afdeeling overgebracht. Hier zou bij slechts bhjven tot de dokter het vervoer naar



244
een sanatorium aandurfde, maar als hij in deze slapheid bleef kleven, zou hij daar nooit komen.
En toen haar medelijden weer hunkerend om hem waarde, zei ze met innige behoefte om te helpen: „Kijk u nu toch eens naar dien zonneschijn buiten. Dat voelt nou aan als berglucht zoo zuiver. Daar ademt u genezing mee in."
Bhj keek haar aan met meer kracht van blik dan ze gewoon was. Een blos schoot over het smalle gezicht met de fijn doorschijnende huid, die teringlijders hun verraderlijke schoonheid geeft. Toen lachte hij weer het matte lachje van 'twel beter te weten.
„Br. ken „Het haantje van den toren" wel!"
„Dus u gelooft mh eigenlijk niet?" vroeg ze op den man af.
„Nee, maar u gelooft het zelf ook niet, Zuster."
„Dan zou ik het niet zeggen."
„TJ beweert natuurlijk hetzelfde tegen al die andere patiënten. Het is uw voorschrift den moed er in te houden."
„Nee," sprak ze. „Br. heb nog nooit een patiënt wat voorgelogen tegen beter weten in. Als kind al ben ik wel grof brutaal geweest, maar liegen kon ik niet en nu zou ik het niet willen."
De krasheid, die in heel haar houding, in het gezicht het meest stond, als zy iets zei met diepe overtuiging, pakte hem. Zijn geest scheen geraakt en hij vorschte met de oogen op haar naar waarheid. Hij had mooie diepblauwe oogen zooals heel blonde menschen kunnen hebben, hcht en toch diep en schitterend. Vreemd had het haar vaak getroffen, dat de zijne schitterden en er tegelijk in zijn blik een flauwheid was, alsof die zich op niets concentreerde. Maar nu was er een scherp treffend kijken in. Even, en daarna weer zonk hy terug. „Ik ken het te goed."
„Hoe dan?"
„Br heb vier broers gehad. De een na den ander heb ik aan tering zien gaan. Eerst mijn moeder en toen nnjn vier broers. De dokters en alle vrienden hebben hun gezegd, dat ze wel beter zouden worden. Natuurhjk! Ze hebben het allemaal geloofd en gehoopt, één, tot den dag van zyn dood toe. „Morgen wü ik buiten," zei hij, „dan word ik beter." Als je dat gezien hebt... By hen is het wat later gekomen, vyfentwintig, dertig, Moeder zesenveertig. By rnJj heeft het zich nu al geopenbaard."
„Maar u hebt geen tuberculose. Een zieke long is wat anders dan een gewonde long. U hebt een longbloeding gehad."



245
„Ik geen tuberculose ? Moeder en vier broers..."
„Dat denken de menschen en het is een fatale gedachte, dat wie tuberculeuze ouders heeft gehad, noodzakehjk aan tuberculose moet hjden. Daar lei men zich vroeger bh' neer en daarom was het zoo. Maar nu weet men wat tuberculose is en men is nu pas begonnen ze te bestrijden. De patiënten op het zaaltje praten me dag in dag uit van: „Als ik beter ben," en beter worden zij nooit, maar u kunt beter worden. Ik heb het den dokter op zijn geweten af gevraagd. U kunt... als u wilt."
Ze het hem met die gedachten, maar volgende dagen vond ze hem iets minder onaandoenlijk. Zijn blik hing hopend aan haar gezicht, alsof hy daar nieuwe verzekeringen wilde lezen. Overal volgde zyn blik haar na, zooals ze ging met haar vast kalmen gang en eiken morgen van alle randjes en richels met een natten doek stof afnam. Vaak vorschte zyn bhk in de besliste trekken van haar gezicht als om ze te doorproeven. Ze sprak nooit veel met de patiënten, ook nu was ze meest zwijgend om hem bezig en droeg niet telkens nieuwe beloften aan.
Altyd had by bloemen en op een dag, toen bij weer versche had gekregen, had ze ze in een gewoon hoog drinkglas gezet.
Ze bracht ze en plaatste ze aan het voeteneind van zyn ligstoel. Het glas was voor de lange stengels nog te ondiep: één van de topzware rozen duikelde om en lag er naast. De groene houtsteel glansde vochtig en daar achter stond het fonkelheldere water, naar den vorm van het glas omhoog en doorsneden van de staande stelen. Het zonlicht viel van 't zy er voluit overheen en boven de harde kristamjnen klaarheid van het water bekoorden de rose rozen met een teerheid van levend porselein. Heleen strekte de hand uit om de gevallen roos op te rapen.
„Hè nee," zei hy. „Zoo was het juist zoo mooi."
Van de bloemen blikte ze naar hem en toen zag ze zyn gezicht leven van hefde voor de bloemen. Al wat in hem omging teekende zich onmiddellijk af in zyn gelaat, dat wonderhjk snel van uitdrukking wisselen kon. En ineens voelde ze, dit was het zien-met-hefde, dat ook zij kende. Dat je met meer ziet de schoonheid in de dingen, maar de dingen in het aureool van hun eigen schoon. Het je toeëigenen van het geziene.
Ze stond even naar de rozen te zien. „Het is, om te schilderen 1" De blos vloog weer over zyn gezicht tot onder het heel hchtblonde



246
haar, zooals ze dat van hem kende. „Hebt u wel eens geschilderd?" vroeg lüj met een dorstige gretigheid.
„Geschüderd? Nee, niet met verf, maar... toch wel geschüderd misschien."
„Hoe dan?"
Ze aarzelde. Het was voor de zusters in het huis geheim gebleven, dat ze schrijfster was geweest. Ook voor ze het zuster Hermien had gevraagd, had die begrepen, dat ze het zoo liefst begeerde. Niemand moest aan dat verlorene raken met naar merkwaardigheden sjacherenden nieuwtjeslust.
„Op de manier als dichters schüderen," zei ze. „Ik heb voor ik in de verpleging ging wel geschreven, maar u moet het niet vertehen. Menschen kunnen zoo vervelend nieuwsgierig zijn, als je ook maar iets aan kunst hebt gedaan."
„Nou, als je belieft, ze gapen je aan." Hij leek even te aarzelen en békende toen onder een nieuwe opvlieging van kleur: nIk héb geschilderd. Ik zou kunstschilder geworden zh'n."
Dit zou zy'n leven dus geweest zijn. Kunstschüder... Voor die gedachte stond ze een oogenblik stü. Zoo jong! Ln de volle hoop en stuwkracht van je scheppend vermogen, in je opstreving naar idealen, en een lange lokkende toekomst voor je... En nu lag hij daar...
„Ja, ik zou kunstschüder geworden zijn." Er was geen bitterheid meer in hem, die tegen de ontrukking van het hoogste bezit opworstelde, aüeen een onpeübare diepte van weemoed over het verlorene.
Met deze bekentenis van weerszijden was er een verhouding geboren tusschen deze beiden. Als zuster en patiënt waren ze dagehjks samen, maar onder dien oppervlakkigen omgang raakte hun beider liefde tot het Schoone aan elkaar.
„Hé, als ik toch nog eens één keer schüderen kon," zei hh' op een morgen.
„Als u maar een beetje geduld hebt, u bent nu aan het opknappen."
Hij lachte, niet met het sceptische lachje van vroeger, want hij voelde zelf, dat nieuwe kracht in hem werkte.
„Het zal niet zoo heel lang meer duren, of u moogt reizen en in een sanatorium... daar is alles naar den eisch, hier houd je altijd het gevoel van stukwerk. En dan de lucht! Ik geniet al als ik er aan denk voor u. De beste lucht is, nog kamerlucht in zoo'n stad als hier. Je kunt hier nooit die echt gezuiverde lucht hebben als by de bosschen."
„En ik ga net met den zomer," zei hh hopend.



247
„En dan is uw eerste schilderwerk voor mij!" plaagde ze. „Ja Zuster, dat bhjft afgesproken."
„Gek toch," zei hy even later in gedachten, „dat je het per se uitgieten, moet, want als je het gedaan hebt, is het mooiste voorby, dan kyk je naar je doek niet meer om."
„Mag je het niet meer aanzien in den eersten tijd," dreef zy op. „Ja, scheppen is een wonderhjk iets, ik keek nnjn boeken niet meer aan. Als ze voor het publiek hun bestaan begonnen, hadden ze voor nuj het leven geleefd."
„Maar,.. verrukkelijk," zei hy in hooge stemming.
„Kyk," kwam ze den volgenden morgen by hem, „zoo is het," en ze hield hem een paar uit Gorter's Mei overgeschreven regels voor.
„Zoo zün ze ook niet blij met hun gevoelen Alleen te hebben in zich, maar ze koelen Hun willenswoede en zichzelve af Door scheppingen en bouwen zoo een graf Voor 't kostbaarste wat ze een oogwenk zijn."
„TJ hadt zooeven eens moeten zien," zei hy, „de valling van het hcht over de waschtafel en in de waterkan. Licht in water, als ik dat eens op myn doek kon krijgen, net zooals ik het zie. Zou u het nou net zoo zien als ik? Dat kan ik haast niet gelooven, want ik zie het zoo verrukkeiyk mooi. Het is net of het water beeft onder de aanraking van het hcht en toch staat het alles roerloos. Zoo als de stilte in een bosch kan beven, zoo beeft het. Maar dat is geluid, niet wat je ziet..."
Eiken dag waren er van die korte gesprekjes, een enkele zin soms, die hen samen deed denken den dag door. Het was iets geheel byzonders voor Heleen in dit bestaan over kunst te spreken met een, die verstond. Eiken dag even een samentreffen te hebben met een kunstenaarsziel te midden van de dagen, die haar omslommerden met praktischen arbeid. En onder de lentestemming in natuur was het of ze haar eigen lang doode jeugd overdroomde. Met Max had ze veel over schilderyen gepraat, later ook met Lemkema. By het schilderytje van Stins, den overvloedsgreep, was hun eerste ontmoeting geweest. Wat lag dat alles onbereikbaar ver terug... En wat een schatten had het leven haar toen beloofd. Niemand kon zoo'n ryke toekomst voor zich



248
gehad hebben als zij. En datzelfde had deze jonge man prijs gegeven, het hevig heerhjke leven tot het uiterste van je vermogens.
In haar lag het verdord, maar in hem leefde het nog, nög... Zijn innerlijk trilde soms van hefde tot het Schoon. Ze kende dat bevrucht staan van ideën. En als dan je hchaam je ging ontzinken. Als je machteloos op een bed werd gehouden, lam om je bruisenden geest heen, je hchaam niet meer je werktuig maar je boei. En dat terwhl je het leven in wilde rennen om den grooten eerprijs te bemachtigen ... 't was hard, maar... hij was prachtig winnend nu, de dokter gaf ook nieuwen moed. Iedere dag gaf meer zekerheid en ze zou hem dragen op haar geloof. Hij raakte het wantrouwen geheel kwijt en het leven omarmde hem hefkoozend. Zh'n leven kon Leven zjjn. Wat ze zelf verloren had, dat zou ze vóór hem en in hem verkrijgen, dienaar te zyn van de Kunst, maar vorst onder de menschen.
Van de wandehng bracht ze takken mee met eerste knoppen, katjes van hazelaar en wilg. In de luwte van de kamer op het Zuiden donsden de zilvergrijze, nauwelijks uitpiepende wilgeknopjes zich welgedaan op. De doodige stijve hazelaarrolletjes zwohen aan. Toen ineens op een morgen waren ze open en hingen in lenige molligheid te .trillen, als Heleen langs het tafeltje ging, waarop ze stonden. Een windvlaagje kwam zacht binnengegleden en ademde lente om de bloeiende takjes heen. Het deed er een geel wolkje uit opstuiven, dat er omheen zweefde en toen zacht neerdaalde tot een dof waas over de glimming van het tafelblad.
„Hebt u dat gezien?" vroeg lhj, met den blik nog op de katjes en het afgestoven bloesemmeel.
„Ja," knikte ze. Ze wist zyn ziel dorstend naar schüderen. Nü gebeurde dat bijzondere in hem, het zien „a travers un tempérament," dat doorbeefd worden van vruchtbare hefde.
„Hè," zei hh, „als ik nu schrijver was of dichter, dan kon ik het hier op nüjn bed doen. Maar..., nee, ik zou niet willen runen. Hebt ü wel ooit begeerd met een andere kunst te ruilen?"
Ze keek verrast op. „Nee," zei ze lachend, „mijn kunst is de heerlijkste, want die schüdert de ziel." „Nee," zegevierde hh, „de mijne, want die geeft het lichaam èn de zieL" Toen bleven ze beiden vroohjk stil. Hh met de handen, die tot vrouwelijk blank verfijnd waren, in rust op het dek, maar met de oogen in actie om de bloeiende takken. Zjj doende met dingen in de kamer.



249
„Heybrock knapt werkelijk op," verkondde Heleen stralend aan den broeder, die van harte mee genoot in de herrijzenis.
„Het zou heerlijk wezen." Hy zei het met zoo'n diep gevoelde begeerte. „Als je toch ook zoo brandt van levenslust en zoo'n toekomst voor je hebt en het wordt je dan op eenmaal ontrukt, dat kun je niet aan. Daar moet je wel onder bezwyken, tenminste, als je niets beters dan het leven hebt."
Heleen bleef hem wachtend aanzien, of hy meer zou zeggen, maar hy ging niet verder. Och, ze kende het ook wel, wat menschen van zyn geloof beweerden. Natuurhjk, dat je berusten moest.
„Als je er zelf maar eens voor staat," zette ze door met opwellende bitterheid, „'t Is een moord eigenlijk..."
„Ja, het moet ontzettend wezen. Ik heb zelf nog niet veel doorgemaakt," zei hy in grooten eenvoud, wetend, dat hij met zijn levenservaring tot deze diepte nog niet genaakt was. En opeens mocht ze hem weer graag.
„Er wordt vaak zoo hard geoordeeld over menschen, die het leven niet kunnen prysgeven, en we zyn toch ook geboren om te leven."
„Ja, dat denk ik wel eens, als het mij eens werd afgevraagd..." Hy draalde even en zei toen, nog aarzelend, alsof hy bang was voor grootspraak: „Maar als je jezelf eenmaal gegeven hebt... het zou nog wel stryd kosten, maar... als je jezelf eenmaal gegeven hebt..."
In verwondering keek ze hem aan. Daarin scheen zijn bestaan te wortelen, in die overgave éénmaal. Ze had altyd gemeend, dat hy bedoelde aan de zieken zich gegeven, uit naastenliefde.
„Ik dacht, dat u meende, als je je eenmaal aan de zieken gegeven had, toen ,u dat laatst zei. Dat u daarom er niet uitgeloopen was."
„Ik heb wel altijd veel voor verpleging gevoeld, als kleine jongen al, maar, nee, ik geloof niet, dat ik het om de zieken had gedaan. Van „de hjdende menschheid helpen" praat men dan, maar dat is zoo iets algemeens, denkt u dat dat genoeg kracht geeft? Dx was er vast uitgeloopen een van die keeren, dat ik de poetsdoeken in een hoek heb gesmeten. Vast en ik had ze niet meer opgenomen, ais ik aüeen had moeten steunen op de gedachte aan de zieken, die ik later zou kunnen helpen."
„Het is een roeping voor u?" zei ze ernstig en half als vraag.
„Ja. Anderhalf jaar heb ik geweten, dat God me riep. Ik wilde niet, want ik had er geen zin in. Als je diakoon wordt, wat ben je dan in de maatschappy? De meeste menschen denken, dat je het doet,



260
omdat je voor iets pittigers niet deugde. Ik meende, dat het wel bezakken zou bij me, maar ten slotte heb ik ingezien, dat God me riep. En toen heb ik me gegeven."
Heleen stond getroffen en vol ernstige waardeering. Het moest toch een vastheid geven in je, dat te bezitten. Als je zoo'n bodem had, kon je dan wel ooit zoo losgeslagen in het leven komen te staan als zy, na het breken van haar toekomsthjn ?
De jongeman zelf was ook tot ernst gekomen door het openhartig zeggen van de ervaring, die hem diep in de ziel gesneden was.
„En als u het nou eens niet hadt gedaan?" vroeg ze uit bloote nieuwsgierigheid en toen ineens verlegen er overheen: „Maar ik vraag naar dingen, die mij niets aangaan, neem u me niet kwahjk."
„Och," zei hh" met zijn gewone openhartigheid, „als u het weten wilt... maar ik weet het zelf eigenhjk niet. Ik denk, dat ik ongelukkig was geworden en misschien later toch me gegeven had. De Heer zou nog wel eens geroepen hebben, want Hij houdt je toch vast, dat ondervind je telkens."
Ze beet zich op den hoektand. Dat was weer zoo echt subjectief. Goed voor menschen als lüj en Kitty... Zij had nooit gevoeld, dat God haar vasthield. Menschen hadden haar los laten staan en de Almacht had haar aan zichzelf overgelaten. Zichzelf had ze moeten houden en als ze het niet had gedaan, zichzelf niet had gered met hard werken, dan... Zij moest haar eigen leven maken. Gelukkig als je een flinke dosis wilskracht bezat. En dat was haar deel. Genoeg had ze om er anderen méé op te dragen. Met een zekere zelfstandigheid in de oprichting van haar korte gestalte stapte ze naar Heybrock.
Hij lag in de veranda den laatsten tijd, mocht er zelf heenloopen.
Wat was er een nieuwe levensmoed in hem uitgebot, zijn oogen lachten haar een welkom toe. „Zoo, bent u daar nog eens?"
„Ja," zei ze met een lachje, „daar ben ik nog eens." Ze wipte op de balustrade tegenover hem en zat daar met haar korte beenenjong plezierig te bengelen. „Wat- u me nou nog te leeren hebt, moet u me gauw leeren, want... nou zult u hier niet lang meer zijn." Ze had hem spelend geholpen achtergronden te zoeken voor bloemen, die ze samen schikten als voor schüderen en dan zei ze altijd, dat ze les kreeg.
„Jammer... aan één kant. Gaat u mee?"
„Dat is een inval!" antwoordde ze, maar meteen viel een schaduw van diepere gedachten over haar gekkende opgewektheid. Straks ging



251
deze ook weer. Het scheen wel al meer te kosten pas gevonden vriendschap af te staan. Je moest maar geen banden leggen als verpleegster. Op kamers wonen bij het geluk...
„Wat hebben we samen veel gepraat. En... u hebt het beloofd, uw eerste schilderwerk is voor mij."
„Het kan wel voor de vlammen zijn," hitste hy op, maar ze schudde van nee.
„Beloofd, eerlijk beloofd!"
„Weet u wat u eens doen moest..."
„Nou?"
„Myn boeltje halen, daar verlang ik zoo haar, om die smeuiïge likjes verf weer's te zien. Als je die dan zoo lekker op je palet hebt gesmeerd... Doet u het eens ?"
Wat was hy toch verrukkelijk jong! Zoo'n laaiende brand van levenslust. Haar hart ging naar hem uit om die tintelende levenshoop. „Dageraad van mijn nacht", speelde het door haar gedachten. Hem had ze meer persoonhjks gegeven dan eenig ander onder de patiënten, want had ze in hem niet eigen gebroken illusie geheeld? Met gelukkigen trots keek ze op hem neer en hy bleef schelmsch met den blik bedelen.
„Maar u mag nu nog niet schilderen."
„O, nee, ik zal zoet zyn, alleen maar's rommelen in myn tubes, myn vingers jeuken naar een penseel. Alleen mijn neusje komt er aan. Zeg het niet tegen Mamaatje, zeg het niet tegen..."
„Ja, ja, en de bloempjes laten staan," plaagde ze met armezondaarsdeemoed. „Nee, hoor, geen penseelen by jeukende vingers. Ikke baas!"
Maar den volgenden dag liep ze by zyn huis aan en toen hy van de veranda in zijn kamer terugkwam, vond hy de bekende platte, geel gelakte kist.
Ze haalde den koffer maar vast te voorsclüjn. Over vier dagen mocht hy gaan en zy zou hem zelf brengen per auto. Als een belofte stond de koffer in den hoek. Heleen beweerde, dat ze het een kostehjk bankje vond en viel er telkens op neer om een oogenblikje te babbelen.
Innerhjke bhjdschap droeg haar de dagen door. Het was een rijzende vreugd. „Dageraad van nnjn nacht! Nog vier dagen. Nog drie," telde ze af. De bereiking nabij. De reis, het sanatorium, dat was het uitzicht geweest, al deze weken. Voor beiden. Het was of ze op haar handen hem had gehouden zooals een moeder wel haar kind optilt, omdat



252
het zelf niet hoog genoeg kon reiken voor het begeerde moois. Ze steekt het op haar armen omhoog, zij de kracht en zegt: „Neem het maar, het is voor jou." En het kinderhandje mag grijpen.
„Neem het maar," in die vreugde stond ze hem af, want o, ze zou hem zoo missen. Het je geven aan één, waardoor allen je nader komen, vond weer zh'n eind. „Neem het maar," want voor jou is het leven Leven, met je ongetemde hevigheid en je ongebluschte lust.
G-rtjp het en zwelg er in met je brandende schoonheidsdorst, grijp het en schud het zijn vruchten je in den schoot. Stort het je ziel in, dat ze dreigt te bezwhken van volheid en toch niet onder het wonder van al maar dijend leven. Laat zwehen je hart van nieuwe lente en openbreken van bruisende kracht. LeefI Leef! Sidder in zalig ontzetten over het geweld van je eigen leefvermogen. Stijg op, want de looden dood alleen houdt neer. Het Leven maakt hcht, dat je zweven kunt ver buiten de behuizing, die lichaam heet. Jubel: „De gansche ruimte, het heelal is mijn, want ik ben mensch, Mensch. De groote tempel waar God woont en millioenen kleine met des menschen geest, ik mag er gaan, ik heb den sleutel. Het is rnijn, omdat ik leef, omdat ik ben, omdat ik besta!



X.
Toen Heleen den volgenden morgen in de afdeeling kwam om de wachtzuster af te lossen, hoorde ze een zachten tred in de altijd zwijgende kamer van Heybrock. Hy zou toch niet opgestaan zyn? Hy was nooit ontduikerig als andere patiënten vaak. Even zien. En toen ze binnen kwam, zag ze: De wachtzuster doende om het bed en... bloed, veel bloed, op het beddelinnen. Een kom met yswater voor • compressen by het ledikant op een stoel, het bekende glazen bakje om bloed op te vangen... en op het kussen het fijne gezicht doodeiyk wit, met gesloten oogen.
Eén oogenblik stond ze gestokt in den adem, roerloos van lichaam, roerloos van geest, zonder gedachten, zonder harteklop, in de oogen een starre wezenloosheid. Toen met een snak keerde de adem terug en ze wist.
Vragend keek ze de zuster aan, die met een kleur van inspanning voor het bed stond. Deze knikte alleen en lei dén vinger langs de lippén. Heleen ging aan den achterkant. Toch... toch...
Ze durfde niet weer te zien op het in één nacht smal geworden gezicht met de gesloten oogen. Een blik kon zyn rust storen. Alleen haar meehjdende liefde vloeide schreiend om hem heen. Troosten moest ze hem, meeschreien in zyn gebroken hoop, hem in haar armen nemen als een kind en liefkoozen: „Arme, arme jongen."
Toen sloeg hij de oogen op. Ze dekte haar hand schuttend over de zyne, die mat op het dek lag gezonken. De plotselinge blos, die ze zoo van hem kende, zette één oogenblik het gezicht in onnatuurhjken gloed. Hy keek haar aan en uit die oogen sloeg haar een hard verwyt. Byna onmerkbaar drukte ze de vingers om zyn hand. Onmiddelhjk nam hy de hand haar af, fel stond het verwyt in zyn blik. Toen keerde lüj met een snok het hoofd af en meteen zag ze een klein helder rood schuimend straaltje bloed uit den mondhoek afvloeien.
„Stü liggen, niet bewegen," vermaande de nachtzuster met ernst en bette het bloed met watplukjes weg.



254
Heleen gleed zacht de kamer uit. In de gang naast de deur bleef ze staan, zich met den rug tegen den muur schragend. Waar haar blik viel, bleef ze staren, recht voor zich op de blauwe vloertegels. Binnen zweeg het weer. Ze wist weer roerloos het witte gezicht op het kussen en de oogleden gesloten over het verwijt heen. En de andere zuster, die zorgde. Haar kon hy niet meer bij zich verdragen. Doelloos bleef ze staan. Wat moest ze?
Toen hoorde ze een stap en ze herkende, 't was de broeder. Vreemd keek hij naar haar heen en ontstelde, toen hy vlak by' was. „Is u niet goed?"
Ze duidde met het hoofd naar den muur, waartegen ze leunde. „Hij heeft een longbloeding gehad." „Van nacht? Heybrock?" „Van nacht."
„TJ bent er van geschrokken." Hh' kende den omgang wel van die beiden. „Het is onzettend voor hem. Kan ik wat voor u doen?"
„Tk weet niet wat ik moet. Hh' kan mij niet by' zich verdragen... hy vertrouwt me niet meer. De wachtzuster moet afgelost worden." Nuchter regelend vervolgde ze nu: „Ik zal naar de directrice gaan om een schikking te maken. Wüt u even aan de wachtzuster zeggen, dat er een ander komen zal, ik durf er niet weer binnen. Hy kent u ook en hield van u."
Heleen ging naar de directriceskamer. De rust van de gryze oogen en klare gedragen stem was haar een toevlucht, nu alles trilde in haar.
De dokter kwam. Heybrock's vader werd geroepen. Zuster Betje, die een vreemde voor hem was, verpleegde hem nu en Heieens plaats was voorloopig op de vrouwenzaal. De bloeding was tot staan gekomen.
„Bent u nog bij hem geweest?" vroeg Heleen den diakoon later.
„Hy is erg mat, krachteloos, ligt meestal met gesloten oogen. Spreken mag hij. natuuriyk niet. Veel kan ik er u ook niet van zeggen."
Heybrock zelf wilde naar huis. „Br wü in nüjn eigen huis sterven," had hy gezegd. Dat was zyn verlangen geweest in het begin ook, toen hy in apathie lag. Nu mocht hy... en zoodra het kon, werd hy vervoerd.
Heleen had hem niet meer gezien. . „Zal ik hem van u groeten?" had de diakoon eens gevraagd, maar ze had geantwoord: „Nee, doe het maar niet." Van iemand, voor wie je alleen bitterheid van verwyt had, kon een groet geen troost wezen. Nog zag ze de gesloten oogen opengaan alleen om het harde verwyt te zeggen. Nooit had ze zyn oogen zoo gezien, doeüoos starend van



255
gebroken hoop en in dat vage staren toch de flikkering van verwijt.
Nu was hy dus terug in zyn eigen huis. Ze kende dat huis, want ze had er de schilderskist gehaald. In een van de kamers had ze gestaan, wachtend op de gele kist. Aan den wand hingen een paar bloemstukken en een landschapje in vreemden avondschemer.
Zoo zag ze het weer over, toen ze na den drukken dag tusschen velen alleen zat en dacht. In dat huis lag hy nu. *zyn korte levensillusie was hem afgerukt. En plotseling zag ze die levens-illusie als een door haar ingestoken bloem. Dageraad... zónder dag. Een ingestoken bloem, zooals kinderen wel planten in hun voor spelletje gemaakt tuintje en dan roepen: „Het groeit al." Een beetje meegevoel, een beetje opbeuring, een... illusie, ingestoken bloemen, meer bezat ze niet om te geven... Meer bezat ze zelf niet. Met een kreet van wanhoop byna schreeuwde haar eigen hart het haar toe: „Ik heb het leven niet, ik heb het Leven niet."
De stryd van jaren had niet gewekt het Leven in haar ziel. Er waren toch menschen, die niet braken onder smart, zy was gebroken en deze jonge man was gebroken... Nee, niet zijn lichaam aheen was een wrak, zyn geest was een wrak, zonder zyn kunst was het leven hem niets.
O, o, wat gaf het of je de dagen verslond, alsof je daaruit het voedsel trekken moest waarop je ziel teerde. De vlam concentreerde immers niet het hcht uit de omgeving in zich, ze was zelf het hchtend vuur, en wierp den bhjden schijn om zich heen.
Ze had gegrepen naar het leven, het onverminkte Leven. En ja, ze had wel iets getast, haar hand was niet ledig gebleven als by een greep in de lucht, maar als ze ze opende en zag... niets dan een handvol water uit de groote zee, waarin ze worstelde. Een paar druppels van het water, dat haar den dood zou doen. Den dood had ze gegrepen met de dagen. In angst kermde ze het uit tegen zichzelf: „Ik heb het Leven niet, ik heb niet, wat het bestaan Leven maakt."
Waar kon ze zoeken daar ze nog niet gezocht had?
Het werd stiller in haar en ze zag de wereld en zichzelf er in omdwalen. Ja, waar kon ze nog zoeken? Toen bleef ze een poos in dofheid zitten staren. Was er geen uitkomst en moest je je daar by neerleggen ? Kon je aheen maar voortsukkelen en omgewenteld worden tot je versleten was en een ander rad werd ingezet in de groote heelalmachine? En dan? Daarna? Moe gleed de eene gedachte in de andere. En dan? Daar hield het weten op. Dan kon je niet verder.



256
Niemand kon het weten. Lag daar de uitkomst, in het geheim van het graf? "Was het einde de eenige uitkomst?
En met de stilte om zich was het of ze naderde tot dat einde, haar eigen levenstijd uithep naar die poort. Ze was er eens geweest. Kitty, Hage en zij, ze waren genaderd tot vlak aan de grens van het Ongeziene, met Jantje... Wat was voor Jantje dan de uitkomst gauw gekomen. Weer stond ze aan het bedje „op heüigen grond". Kitty, die had het Absolute gevonden, datgene wat niet gebroken kan worden.
Ze ging bh" Heybrock aan huis hooren, hoe het met hem was.
„Het gaat den weg van al nnjn zoons," zei zyn vader, in de smart, die zwijgen heeft geleerd, zooals men zwijgen leert in de woestijn. „En hij is de laatste..."
Ja, het was de weg. Ze zag het in, de onvernnjdebjke.
„'t Is droevig, hh had zoo'n mooie toekomst voor zich." En toen begon bij te vertehen, hoe hh" zh'n schetsen had moeten verbranden. „Ze komen nooit af," zei hh*, „voor niemand hebben ze waarde dan voor rnlj en ik zal ze nooit^gebruiken." Zoo is het met alles, Zuster. Zijn schilderkist heeft hij weggegeven. En toen was het ook weer: „Die is nog wel te gebruiken. Voor een ander". En ais j'm dat dan hoort zeggen: „Voor een ander."
Een paar dagen later was de diakoon by hem geweest en kwam Heleen vertehen.
„Heeft u hem zelf gesproken?" vroeg ze verlangend.
„Ja, en hij vroeg, of ik u zijn groeten wou doen."
Heleen ontroerde. Zou hy het haar vergeven hebben ?
Toen ze weer zelf ging hooren, liet ze zich niet afschepen met het boodschapje-voor-allen, dat de meid gaf: „Mijnheer gaat langzaam achteruit." Ze vroeg zyn vader te spreken.
„Het gaat langzaam achteruit," zei ook deze, weer gelaten berustend in het onontkoombare, „'k Heb hem verteld, dat u er geweest was, hy vond het prettig, dat kon ik zien. En als u weer kwam, moest ik u vooral zyn groeten doen. Hij hield veel van u."
Heleen stond even verlegen te weifelen. Begeerde hy het? Toen vroeg ze toch, aarzelend: „Zou ik misschien by hem kunnen gaan ? Of... het kon wel zyn, dat hy me toch hever niet sprak."
Ze werd by hem gebracht. In een boven achterkamer lag hy met open ramen en getemperd hcht. Het langwerpig gezicht was nog smaher. In afwachting was het naar de deur gekeerd en toen de



257
blik uit de diepblauwe schitteroogen den haren trof, schoot plotseling de snelle blos weer over de doorsclnjnende blankheid van zhn huid, tot onder het haar. Even ontroerde ze van al dat bekende, maar rustig van houding ging ze door naar het bed, vlak bij hem. Hij stak haar zh'n hand toe. Ze hield die vast en onderwijl bleven hun blikken in elkaar hechten.
„Ik heb het zelf geloofd," bekende ze.
Met nioeite kreeg ze de woorden er uit, maar ze wilde.
't Was of hij de oogen wijder opsloeg, als in opzien. „Ik heb het ook geloofd," zei hij met de krachtelooze stem van een gesloopt hchaam.
Even speelde een flauw naglansje over het jonge gezicht, dat ze soms zoo had zien lichten van innerlijke verheugingen.
Maar toen dempte hij het zelf. „Och... ik wist het toch ook wel.. ."
„Ik ben blij, dat u nog gekomen bent," zei hh' na een poosje.
„En kan ik nou niet nog eens iets voor u doen?" vroeg ze. Hebt u het vaak benauwd?"
„Och, nee, dat gaat wel."
„Kunt u nog al slapen 's nachts?"
„Jawel. Veel last heb ik niet."
Hij zei het alles, alsof dat dingen waren, waarnaar niet gevraagd behoefde te worden.
„Maar kan ik dan niets meer voor u doen? U weet wel, wij zijn met alles zoo gewend."
„Nee, dank u wel. ü hebt al zooveel voor mij gedaan, juist voor rnij."
Het raakte haar in het hart. Ja, ze had veel voor hem gedaan, oneindig meer dan phcht gebood, maar was het voor hem iets geweest ?' Zij had het gedaan, maar... „Och," zei ze droef kleinmoedig, „Ik heb toch zoo weinig kunnen doen."
„Als je zoo bent als ik, dan is er niet veel voor je te doen. Maar u hebt toch alles gedaan, wat u kon."
„Ja," zei ze in krampenden weemoed, „dat heb ik." Het was allesgeweest, wat zij vermocht..., niets. Nu lag hy daar met de gebroken hoop. En wanhopig byna kwam het besef over haar, dat ze niets vermocht, zij, die zelf het leven doorging zonder het Leven. Gebroken van hchaam te sterven was vreesehjk, maar het was de wet, want het was den mensch gezet te sterven. Maar gebroken van geest het bestaan te eindigen, dat was mislukking in de ziel. Dan had je immers Het niet gevonden. „Napels zien en dan sterven," maar dan had je Napels niet gezien, de alles vergoedende heerhjkheid.
„In liefde bloeyende." «,



258
Het hart vol meehjdensweemoed zat ze aan zijn bed. Zwijgend staarde ze naar de bonte bloemfiguren van het beddekleedje, waarop haar voet rustte. Nee, luj leed niet veel, hchaamshinder had hij weinig. De bijzonderheden, waarover andere patiënten altijd met zoo'n streelende belangstelling uitweidden, lieten hem koud. Dat moest komen en het kwam, het ziekteproces.
Dat je je ideaal moet opgeven, dat is het zwaarste," zei ze, de wo'orden haar hppen afdwingend. Z« voelde het voor hem mee als geen ander rnisschien. Ze wilde het hem zeggen. Snel bhkte lm haar aan, de gloed vlamde weer over zhn wangen.
Dat je alles verloren hebt... En nou moet je nog hggen wachten. Waarom mogen de dokters hier er je niet uithelpen zooals m Japan? Als het toch hopeloos is? Zou het met mij lang duren? Wat denkt
u, Zuster?" . , , „ ,
„De denk het niet." Als je zoo hunkerde naar het emde! Had ze toch uitkomst? Dat ze die hem toereiken kon.
Het is ontzettend zwaar," zei ze, „maai-... en toen begon ze te vertellen van Kitty, alles van haar overgave. Dat die de Uitkomst gevonden had. Bevreemd vragend keek luj haar aan. Den diakoon kenden ze in het huis als een „geloovige," maar dat zQ daarover sprak, leek hem onbegrijpelijk.
Be heb het zelf nog niet gevonden," bekende ze met neergeslagen oogen. „U weet, wat de strijd is, als je alles verloren hebt, waarvoor je leefde. Ik strijd al zoo lang, maar de Uitkomst moet er zijn. Ik ken menschen, die die gevonden hebben."
Vreemd leken haar, toen ze terugliep, de straten met de lang gekende gevels, even vreemd het getip van haar eigen schoenen op de steenen, alsof het alles herinnering was, en werkehjkheid aheen zijn verscheurde ziel en haar machtelooze drang tot redden.
Als ze Kitty zelf eens met hem het spreken..., maar, nee, het zou haar te veel aangrijpen, ze wachtte immers het kleintje. Even wiekte de gedachte aan een dominee langs haar zoekenden geest, maar met weerzin wendde ze zich af. Nee, nee, geen dominee. Een, dien ze kende, die hèm begrijpen zou. Geen belofte van een hemel, maar herstel voor de gebroken sieZ, den troost tegen alles. Het zou haar zelf immers niets baten, of ze haar uitzicht gaven op een hemel, dan moest je toch met je gescheurde ziel voort. O, had zij toch de uitkomst, zy begreep hem. Wie uit de menschenmassa kon ze vragen, wiekende



259
het breken van je hart, zoodat met die ééne scheur hét leyen uitvloeide ...? Zijn dagen waren geteld. Moest het ook voor hem worden wel een einde en geen oplossing? Dat je toch het bestaan werd ingeschoven! Niemand vroeg er om. Ook met zelfmoord niet kon je er aan ontkomen bestaan te hebben.
Onder het voortloopen loomden haar gedachten zoekensmoe neer. In matte halfbewustheid van de omgeving en zichzelf droegen haar stappende voeten haar voort, het ziekenhuis in, waar het werk wachtte.
„O God, zend hem De Kracht," werd het zuchten van haar hart voor Heybrock. Als het van God komen moest... dan zou ze het aan God vragen. En als God God was... dan zou Hij dit niet tevergeefs laten bidden.
Nog een paar keer bracht de broeder groeten van hem aan Heleen. Als kameraad kwam luj het telkens vertellen, als hy bij hem was geweest. Hh" wist wat een patiënt voor je wezen kan, en als hh' over Heybrock sprak, kwam er éen diepe warmte in zhn stem. Hy scheen er al vaker heen te gaan. En ineens houtweg vroeg ze het hem: „Spreekt u wel eens met hem over uw geloof?"
Met een eigenaardige verwondering keek hy haar aan en antwoordde toen gewoon: „Maar als ik met hèm niet over die dingen sprak.. .Ik geloof, dat luj een zwaren stryd heeft. Je zoudt er hem wel doorheen willen tillen, maar er zyn van die dingen, die je niet voor een ander kunt doen."
Toen Heleen kort daarop hem zelf bezocht, misschien voor het laatst, zag ze by het binnenkomen met den eersten blik, dat hier iets was geschied. Hy lag als den vorigen keer, het hoofd recht achterover op het zuiver nette kussen, het proflei nog schraler en de tint broos doorschynend. zyn blik kwam onnhddelhjk naar de deur en weer was er de snel opvliegende blos.
„Hoe gaat het?" vroeg ze.
„Ik heb het nu opgegeven." Het was eer een zegejubel dan een berusten in gelatenheid. Ze wist, dat hy niet bedoelde de genezing, maar het meerdere.
„Dat moet u wel ontzettend veel gekost hebben," zei ze met uiterhjke kalmte, maar de stem diep van innerhjke bewogenheid. Hunkerend blikte ze heen naar den vrede, die hem de ziel uitstraalde. Of het ontstoken kon worden van het eene hart in het andere, zooals de eene vlam de andere vermocht aan te steken!
„Alles kost het je. Je denkt, dat je het nooit kunt en als je het
„In liefde bloeyende." 17*



260
doet, kun je het. En ik ben nog nooit zoo gelukkig geweest. Als alle menschen toch wisten dat dit er was. Dat je alles missen kunt, als je God hebt. Ik zou wel willen leven om het iedereen te vertehen. De menschen weten het niet. Ik heb het tenminste niet geweten." Hij begon te hoesten.
„U moest eigenhjk niet zooveel praten," zei ze.
„Het komt er zoo weinig op aan," zei mj, „maar ik kan het niet aan de menschen zeggen," en hij wees naar zijn borst. „Overigens, of ik nou een paar dagen langer of korter leef. Het is hetzelfde. Mijn Heiland is hier en hij is ginds ook. „Zijn goedertierenheid is beter dan het leven.""
„Ik heb het niet," dat was de leegte, die haar eenzaam maakte. De tekst was haar samengerijg van doode woorden. Ze kende die wel van vroeger, toen ze Grootmoeder met ouderwetsch preekpathos de psalmen hoorde lezen aan het middagmaal. De bekende klanken gingen langs haar heen, het bezit... dat was in hem. Haar hart bezat geen Beter dan het leven. Moedeloos staarde ze voor zich en vlak bh', toch niet te grijpen, was parelende blijdschap. Ze wist het lichten van die blijdschap, zhn oogen uit, ook nu, terwijl ze niets zag dan het witte laken en verder de gebloemd wollen deken. Ze voelde zhn blik langs haar gaan, zoekend, zooals een hand zoekt om in bemoediging eens anders hand te drukken, maar ze keek niet op. Niemand kon bet haar geven... Geen mensch vermocht het over te storten uit zijn hart in het hare. De plant aheen had de bloem op wortel, alle andere waren ingestoken.
„Br ben zoo dankbaar, dat u het gevonden hebt," zei ze en stak hem de hand toe, meteen opstaand om te gaan.
Hij hield haar hand en zei toen met stralende zekerheid: „IJ zult het ook vinden..."
Heleen had niets te antwoorden en toen ze wilde gaan zei mj: „U weet wel, dat ik u mijn eerste schilderstuk beloofd had? Het eerste zal wel niet gaan, maar wilt u nu het laatste nemen? Als een herinnering? TJ hebt zooveel voor me gedaan. Vader staat het aan u graag af. Wü u het zelf even krijgen, het staat daar." Hh' wees naar den muur onder het raam. Daar was een klein omlijst scmlderijlje gezet met den achterkant naar voor. Ze nam het en keerde het langzaam en met een zekeren eerbied om.



261
Haar blik zonk er in. Het heele omlijste vlak was doorsterd met indigo-blauwe clematusbloemen. Op en over elkaar vleugelden de groote enkelvoudige kronen. Een overlading van bloei onder een uitgieting van hevig zongeblaak. Het zonnevuur brandde om de bloemen heen, omstraalde ze, drong er tusschen, in elk holletje, omlaaide ze van alle kanten met gloed, je zag de hitte ep toch flensden de bloemen niet, juist uit die hitte zwelgden ze het leven in.
Stil lag hij haar waar te nemen van zijn bed af, terwöl ze het bekeek. Haar blik bleef in de bloemen, in zijn dorst naar het leven, zoo hevig als het maar bestond.
•„Ik durf het bijna niet aan te nemen," zei ze met vernepen aandoening. „En toch... als herinnering neem ik het zoo graag, maar uw vader..."
„Nee, Vader weet het, hy staat het aan u graag af, werkehjk. Het is een stuk begroeide muur. Ik weet wel, dat ik zoo doodgewoontjes een deur uitstapte zonder eenige gedachte op zien' of uitkyken en toen verblindde me ineens die gloed. Het bliksemde zich nnjn ziel in, die gloed en dat schetterende blauw. De zonnegloed trilde door de bloemen heen. Toen heb ik het dadelijk geschilderd."
„Het zal me altyd héél véél waard bhjven," zei ze uit het hart.
„Ik dacht toen niet, dat het het laatste was... Als ze me dat toen gezegd hadden, ik geloof dat ik krankzinnig was geworden." Iets van zijn oud vurig temperament bruiste in hem op. En toen met een plotselingen overgang glimlachte hy met een vredige kalmte. „Maar ik kan het nu overgeven..."
„U zult het ook vinden." Was het een belofte ? In bangen twijfel ging ze. Het schilderytje droeg ze onder den arm, schuin op de heup gesteund. Ze voelde gestadig den druk van het randje in haar zy en ze wist de bloemen, die in het vlammende hcht blaakten van genieting, zyn jubel, omdat het Leven was zyn deel, lag uitgegloeid in de felblauwe kleuren.
Het leek of ze tranenloos te schreien liep om het verlorene. Nu had hy het losgelaten, afgestaan. En nu ook had hy gevonden. De kracht, het Absolute. Stervenszwak lag het hchaam neer, maar herboren gaaf was zyn, ziel.
Was hy dan den dood doorgegaan ? Was er geen andere ingang tot het Leven dan de poort van innerhjk sterven?
Het werd haar bang. Want was het niet of ze jaren terug gezet werd in haar bestaan? Ze sidderde.



262
Prijsgeven haar Ik? Moest het? Was er geen ontkoming dan dóór den dood?
„Ik heb het Leven niet," dat alleen bleef bittere zekerheid onder den wilden twijfelangst.
Toen ze den daggang had afgeloopen en tegenover zichzelf aheen zat, met den zwijgenden nacht om zich, boog ze zich neer onder die bekentenis.
Het was na jaren voor het eerst, dat ze knielde ter wille van zichzelf. „O, God, het Leven zijt Gij. Ik heb dat leven niet."
Dieper zonk haar ziel in den jammer van dat weten. Met dezelfde klacht klaagde ze haar hulpeloosheid uit: „Ik heb het Leven niet." Haar hart wrong zich in stervensnood... O, het leven uit God... dat moest ze verkrijgen, God zelf... Tot eiken prijs. En... als dan sterven de eenige doortocht was, dan...
Ze liet zich los. Alles wat ze jaren had geklemd gehouden in de handen, opdat geen Almacht het haar ontrukken zou, haar hart lei het neer. Ook dood zh'n wilde ze. Ze begreep niet, dat je ten leven werd geboren en het Leven niet vond dan door den dood, maar wat kwam het er op aan. God wist het. En als dan al wat haar ontnomen was, haar door God was ontnomen, als het bedoeling der Liefde was geweest, dan... dan gaf ze het nu. Dan eischte ze niet terug. God, het leven in God, dat moest ze hebben. Niets mocht nu meer kleven aap haar ziel om haar te weerhouden. Ook Liefde niet, Leonards hefde niet. Als hij kwam op dit oogenblik, ze zou hem niet zien, God wilde ze zien, niets begeerde ze, dan God, het ééne noodige...
Maar als het Gods hand was geweest, die haar gedreven had door de wegen van smart, dan... wat was haar doen geweest 1 Kracht tegen kracht had ze gezet. Ze had Hem niet gekend en niet willen kennen. Was ze nu waard gekend te worden? Zinkende was ze in eigen doodsehende. „O, God, verlos me uit mezelf, ik kan me niet bevrijden..." En dat was het wondere, naarmate ze zonk werd ze hcht, ontbonden, dat ze opzweven kon. Ze steeg hooger, hooger tot de plaats in het heelal, die voor ieder mensch een andere is. De plaats, waar de ziel God kan ontmoeten. Velen hebben zich die plaats ingeruimd onder de dingen van het aardsche zijn, maar Heleen vond die ruimte niet voor ze alles had prijsgegeven en opstijgen kon.
En toen leerde ze kennen het mysterie, dat is als het mysterie van Liefde, dat niemand verstaat dan die het is doorgegaan. Het mysterie, dat Gods Geest raakt aan des menschen Geest en Zijn beeld



263
in des menschen Ziel herstelt. Waar de Ziel zichzelf ziet dood in zonde en misdaad en Hem vindt, die is De weg... De waarheid... en Het leven. Ze ging het in en toen verstond ze: „Wie zyn leven zal willen behouden, die zal hetzelve verliezen en wie het verhezen zal om mijnentwil, die zal hetzelve behouden."
Toen na enkele dagen de jonge Heybrock gestorven was, wist ze dat zy nu beiden hetzelfde leven leefden, luj achter het graf, zy er voor, het Leven, dat vloeit uit God en keert tot God, omdat het Liefde is. Dat alle dingen nieuw maakt. Dat ook in haar aardsch bestaan de dingen nieuw maakte, want er was geen vruchteloos werken meer, er was Eén die aanvaardde de groote daad en de kleine, voor Hem verricht. En plotseling door de eenheid met den gestorven Heybrock gedacht ze aan anderen, aan Memke, aan Kitty en Hage, aan Grootmoeder, ja, ook aan Grootmoeder, die geperst leek in starre dogmatiek, maar toch leefde hetzelfde leven. Als een overweldigende rijkdom was haar deze verwantschap met de gekenden en de niet gekenden, allen over gansch den aardbodem, wier ziel ademde tot God. Velen waren er... maar ... één niet. Hy ... niet... hy niet...
Ze boog het hoofd in de hand. Ze wist het, nu was er scheiding, waarbij ook liefde niet vermocht te vereenigen. Maar toch... God wilde ze bezitten, „O God," fluisterde haar hart, geef my U en... dan wü ik Uw wü."
De dagen zag ze komen. Naar menschelijke berekening was haar een lange levensduur toebeschikt, maar van wie ze gescheiden bleef, God was naby. In Almachtssterkte zou ook zy staan en de dagen aanvaarden. Ze mochten komen, de dag van morgen en de ontelbare, die volgen zouden, want ze hadden nieuwe waardy. Ze zou ze leven voor Eén, den boven allen Hoogheerlijke En... „als de menschen het toch wisten," het woord van Heybrock hield haar vast. Als... ze het wisten... Zij zou het hun aanzeggen, de velen, die ze dag in dag uit zag worstelen met den dood, de zonde en het leed: „Er is een uitkomst."



XI.
Ze had een zwaren tijd gehad in het ziekenhuis. Drie jaar was ze nu hoofdzuster geweest, maar zelfs het eerste jaar was haar niet zoo moeielijk gevallen ais de zes laatste maanden. De directrice was ziek geweest, had voor herstel een poos in het buitenland moeten doorbrengen en in dien tijd had Heleen door het gansche huis gemist de rust van het blanke voorhoofd, de kracht van de eenige, die zat tusschen het woelig bedrijf van tachtig zusters en achter het blanke voorhoofd het werk van allen stier gaf. Overspannen voelde ze zich en daarom had ze een langen rusttijd gekregen.
Nu zat ze op een heuvel en haar bhk zonk in de groote rust van de Eertensche hei als ruim tien jaar geleden. Als ze ergens rusten kon dan was het hier, dat wist ze.
De dokter had een verblijf aan zee geraden, maar zij had met haar gewone beslistheid de hei verkozen. Na het dag in dag uit in actie staan met lichaam, gemoed en geest, jaren dóór in de verpleging, kon ze alleen rust vinden in eenzaamheid.
En nu zat ze op den heuvel.
De ruimte van het heivlak en daarboven de wijdte van den hemelkoepel was vóór haar om in te staren uren aan uren. En in het zwijgen van deze eenzaamheid gleden gedachten heen de toekomst in en naar het verleden terug. Wonderhjk vredig was de kalmte in haar en om haar, en terwijl ze zat was het als bij een, die na jaren in de tropen te zijn geweest, terugkeert naar het moederland. Dan hggen in het nest van den horizont geborgen al de bekende landen, de stad van je inwoning, de menschen tusschen wie je geleefd hebt, en naar al dat achtergelatene heen stevent je schip, je terugkomend verleden te gerhoet.
Heleen zag het keeren, haar verleden. Ze logeerde weer in het oude huis, waar ze als jong meisje met Kitty ieder jaar de heerlijkste stukken van haar jeugd maakte, want na Grootmoeders dood, hadden haar ouders het huis als zomerhuis voor de familie gehouden. Het



265
was gebleven, zeoals het was, met de ouderwetsche veel gebruikte meubels.
Gedachten omrankten dat komend Verleden. En toch, nu ze weer vlak voor die jeugd stond, voelde ze zichzelf tot mensch gerijpt. "Wat een rijkdom hadden de jaren gebracht, in leed en in strijd wel de edelste schatten.
In de houding die haar 't liefst was, zat ze: de ellebogen op de knieën geplant en dan het hoofd tusschen de handpalmen. Ja, schatten droeg ze, het was of ze volgeladen stond met levensvrucht. En ze zag het leven weer mooi; het opworstelen tegen den dood, de schreeuw om het leven te bezitten, dat was het mooie in den tragischen toestand van het aardsche. Een trilling ging haar door het gemoed, een beven in heilige liefde voor dat Schoon. En den blik verloren in het onafzienbare, in de vaagheid van den horizont, zat ze in ontroering over zichzelf. Ze keek op... want, wat was het, wat gebeurde in haar, wat ging open...? Kon het zijn? Nu? "Wat ze nooit meer verwacht had, dat keeren zou, keerde het toch ? Het hopeloos verlorene ?
Het kwam, het stak het hoofd op, het herrees. Daar had in haar ziel het wonder plaats, die gebeurtenis... Ze kende dat van vroeger. Dit was het geweest wat haar scheppende had gemaakt. Die opvlammende liefde voor het levensschoon, dat zien als in visioen... Grijpen moest ze uit den rhkdom, die het gaan door 's levens diepten haar had geschonken, garen ook uit de schatten, die ze had geschouwd in anderer zielestrijd. En het wies int, het werd als de wonderboom, die in één nacht was gegroeid. "Wat niet lag in ervaring, dat groeide bij, nu, in dezen stond, karakters en levensloop. Schéppen was dit, zooals ze eertijds had gekund, overstorten van eigen te geweldig Leven. ScJirijven zou ze weer, een vorm geven aan deze nieuwe geboorten van haar gerijpt Ik, schrijven, want het leven was waard geschreven te worden. En als vroeger ook was daar een jubelvreugd over het geboren wordende leven, het was goed, als ze zag wat ze schiep. Juichen moest ze... en toch, dat was niet als vroeger, haar vreugd zocht niet één, den Eenen-onder-de-menschen, haar Ideaal. Daar was nu één groote bron van hefde, die geen voorwerp zocht, maar zichzelf uitfonteinde in nieuw leven. Liefde, die schiep, omdat ze was. En in dit oogenbhk voelde ze met heüig ontroeren, zoo machtig als nooit te voren, dat de mensch is geschapen naar Gods beeld. Dat ook in haar iets trilde van Gods geest, die had gebroed over den ziehbozen chaos. In God had gevlamd het machtige vuur, dat het gansche



266
heelal door het leven had aangesticht, maar in haar was een vonkje van datzelfde vuur afgespat. Het gloeide in haar. Ook zij vermocht nieuw leven aan te stichten.
In eerbied zat ze stil voor het wonder in eigen boezem, het wonder van vruchtbare hefde, dat feestelijk geluk voor het menschenhart, dat de meesten slechts vinden in huwelijksliefde, maar dat voor den kunstenaar is weggelegd in de daad van scheppen.
En voor het eerst in haar leven doorgrondde ze het geheimenis dat God hefde is. Dat niet Zh'n wezen een onuitputtelijke liefde voortbrengt, maar dat Zijn wezen hefde is. Liefde, die er is zonder dat ze gewekt werd, Liefde, die zelf het voorwerp baart om hef te hebben.
En toen ze een poos zoo gezeten had met den hemel als geopend boven zich en God in naaste nabijheid, kwam nader en nader het Ideaal, dat ze in de toekomst zichzelf had beloofd: Meer evenwicht te brengen in haar bestaan.
De leesuurtjes met Hermien waren aheen geweest als brieven uit het vaderland, waarheen je heimwee je terugdrijft. Je geest vrijheid geven om zich te verrijken aan anderer geest en schouwend te gaan door het gebied der Ideeën, dat zou thans komen. Nu Gods adem de vonk van scheppend vermogen weer had aangeblazen, zou ze zich losmaken uit den roesgang van het ziekenhuis. Vrh" verpleegster wilde ze zijn, schrijven lüj poozen en toch staan in het daadwerkelijke leven met hart en kracht.
En zoo zag ze, gezeten in de gewijde stilte der eenzaamheid, komen het herboren Verleden, de nieuwe toekomst en in haar zelf de gaafheid van verkregen rust.



xn.
Eén keer slechts had ze Lemkema ontmoet na den dood van Rieke. In een zaal met een hen omringende veelheid van menschen was het.
Ze zaten beiden te luisteren naar den spreker en plotseling werd haar afgedwaalde blik als gegrepen. Ze had gezien, hem, van terzh". Een ry of wat voor haar. Aldoor had ze haar aandacht gebonden op des sprekers gedachten, maar één ding bleef ze weten, dat hh' er was. Het was na den grooten ommekeer in haar leven, waarvan hij nu niets wist.
Ze gingen de zaal uit in den zacht dringenden drom van menschen. Achter zich wist ze hem nu, omdat hij eenige rijen voor haar had gezeten in de zaal. En toen by den uitgang was hij onverwachts tot naast haar geschoven.
„Dag Heleen," ineens ook zyn stem, de klank, die in haar bewaard lag als een kristal van geluid. Het ontroerde haar even, maar de aandoening rimpelde niet het minst haar uiterlyke effenheid.
„Dag Lemkema," zei ze, ook zonder huichelachtig verrast doen.
„Hoe gaat het je?"
„O, best, heel goed, ik ben nu vrij verpleegster." „Zoo... Heerhjk, dat het je zoo bevalt. Het moet een rijk leven zyn..."
„Ja... En hoe gaat het je dochtertje ?"
„Altyd goed gezond, gelukkig. Ze is toch zoo hef. Wordt al een heele meid, morgen is ze jarig."
O ja, dat wist ze wel, negen jaar werd ze nu, 6 September. Geen jaar was de datum haar ontgaan. Toen vond ze, verlegen, niets meer te zeggen en zweeg dus.
„Wist je, dat ik hier was ?"
„Nee, maar ik had je in de zaal zien zitten, want je zat een eindje voor my."



268
Toen was er iets, waarvan ze innerlijk beefde, in vreugd of smart, ze wist het niet, een vreemde ontroering... en, nee, het was niet iets, juist niets.
Het was heelemaal stü tusschen hen, ze zag hem niet eens aan, voelde evenmin zhn bhk, die gewoon rustig op haar bleef als in gesprek. Er was iets... het leek of één gedachte zweefde om beiden.
Ze groetten elkaar tusschen de uiteenspreidende schare en gingen van elkaar na *t wisselen van een alledaagschen groet en toen ze verder van elkaar weken, was het of de Gedachte met haar ging en ook was bij hem, of ze bleef zweven om beiden.
Twee maand was dat nu geleden. En nu ze met zijn briefje in handen zat, zag ze het voor zich, zooals het toen was geweest.
„Heleen, ik wou je graag spreken. Onze wegen kruisen zoo zelden meer. Vind je goed, dat ik kom en waar kun je me gelegenheid er toe geven?" schreef lüj kort.
„Bij mijn ouders thuis," antwoordde ze met opgave van dag en uur.
Met de kracht van haar wü hield ze alle fantasieën van zich. In kalmte ging ze werkend den dag door. Zonder voorstelling van hun ontmoeten, zonder bedenkseltjes van woorden en zinnen, die geschikt leken en een oogenblik later toch afgekeurd moesten worden. Geheel zonder plan. Ook werd ze niet gemarteld in tweestrijd. Alle dingen waren zoo volkomen zeker. Ze wist... Er viel niet te overleggen, aheen uit te spreken tegenover hem. Ze wist. En hij kwam.
Ze wachtte in het salonnetje tegen den opgegeven tijd mét een krant voor zich, waarin ze probeerde te lezen, maar ze luisterde naar zijn stap. Toen hoorde ze zijn vasten gang, langs de ramen, even niets meer, terwijl lüj op de stoep stond en gebeld had, daarna de stem in de gang. 'Meteen was hij er.
„Dag Heleen."
„Dag Lemkema."
Toen stonden ze, beiden ontroerd. Wat viel er te zeggen? Want nu wisten ze beiden, waarvóór hy kwam. De stilte broedde over hun zelfde gedachte.
Er was zelfs geen opwelling om voor hem zich een houding te geven, in louter waarheid aheen kon ze voor hem staan. Ze had de oogen neergeslagen en zweeg. Hij moest het nu maar weten, hoe het verder moest en... mj zou het ook wel weten, ze kende hem; mj had kracht, hem behoefde ze niet uit een ongelukkig figuur te helpen.



269
„Heleen," zei hij en zijn stem was beslist en vast van gang.
„Zie je wel, zie je wel," roemde het in haar, „dat hy het weet." Jawel, zonder aarzeling zette hy voort: „Ik ben gekomen om iets met je te bepraten."
Ze voelde, dat bij haar aankeek en zocht met dien blik. Ze voldeed aan zyn verlangen en sloeg de oogen op.
En toen ineens lag daar uitgesproken tusschen hen zyn bekentenis: „Ik heb je lief." Het was het eenige, dat te zeggen viel. Het was alles, dat beseften ze beiden. En hiervoor was hy gekomen.
Alle dingen had ze geweten, ook dat hy daarvoor kwam, zoodra ze zyn briefje had ontvangen, maar... nee, dit had ze niet geweten, nooit vermoed, dat het haar zoo overstorten zou. Ze zag niet, een schemer kwam haar voor de oogen, want het golfde zoo stormend door haar heen, het bloed, het leven, het geluk, de liefde, haar hefde èn zyn hefde, iets onbekends. „Hy heeft me hef,.. hy, hij. Niet een ander, maar luj. Hij heeft me gevonden. Hij is er nog, dezelfde en nu heeft hij me hef, nu kent hy me, nu heeft het lied, dat mijn ziel zingt, hem bereikt."
Toen zag ze weer. Zyn blik bracht haar tot zichzelf terug, de aldoor in haar rustende blik. „Heleen," zei hy nog eens, „ik heb je hef. En... jij hebt my hef, is 't niet zoo ?"
Ze knikte en getuigde toen nog: „Ja, ik heb je hef..."
Ze wilde meer zeggen, maar meteen barstten tranen door allen zelfdwang heen en toen het ze ze vry zonder eenig trachten naar zelfbeheersching tegenover hem.
„O, Leonard..." fluisterde ze in wanhoop over de dingen, die te laat kwamen in het leven. Of... te laat? Alles had ze in vertrouwen aan God overgegeven, ook dit. Maar te laat was het nu en toch brak in wüd onbedwingbaar geluk haar hart open. Voor hem wilde het zyn opgelegde schatten uitstorten, maar tegehjk kromp het samen van pyn. Nu moest ze het zeggen. „Toe dan," gebood ze zichzelf. De hppen bewogen, maar woorden bleven achter.
„Ik weet het lieveling, je hebt me altijd... liefgehad... ook toen ik meende van niet en... toen ik eigenlijk nog niet wist, wat liefde is."
„Hoe weet je dat?" vroeg ze als in schrik zichzelf weer meester.
„Hoe? Hoe? Ik heb het begrepen. Het is een wonderhjk iets met ons menschenhart, den éénen keer is het blind en doof voor alles en dan weer heeft het geen oogen noodig om te zien en geen ooren en



270
het verstaat. Er zijn dingen, die je verstaat lang nadat ze gesproken zijn; niet als je de klank van de woorden nog hoort in je oor. En... je leert soms ook menschen liefhebben na hun dood."
„Maar heb ik dan mezelf verraden? Kunnen dan de menschen door je heen lezen?"
„De menschen niet, geloof ik, maar ik heb het begrepen, omdat..» omdat nnjn hart zoo naar je ging verlangen. Dat jij verpleegster werd, dat heeft me den eersten schok gegeven, ik had dat van jou niet verwacht, jij had je kunst. Dat je heel je kunst opgaf... ik schrok er van. En eindehjk heb ik alles begrepen, jou en mezelf. Er zijn, gejoof ik, dingen die in je tot rypheid moeten komen. Maar nu weet ik het..."
Daar was het opnieuw, de pyn om hem. Ze moest het nu zeggen. Ze schudde van neen en zag hem hulpzoekend aan. Waarom vertrouwde mj zoo onschokbaar, dat het kon? „Het kan... toch niet..."
Toen zag ze hem verbleeken en één oogenblik las ze in zijn oogen de smart, die ze zelf had geleden en waaronder ze was gebroken. Ging ze nu hem dat aandoen?
„Leonard," zei ze, terwijl ze hem haar hand toestak, „ik kan het haast niet zeggen ..."
„Wat heveling," kwam hy haar te gemoet, „laten we alles zeggen."
„Ja, we moeten nu open voor elkaar zijn." Er kwam een groote kalmte over haar en met volkomen vaste stem ging ze voort. „We kunnen niets meer voor elkaar zyn... ik kan het nu met meer doen."
„Om... om...?" Nü aarzelde hij. „Och, Heleen, zy' heeft zich zoo heelemaal aan mij gegeven en... zy is gelukkig geweest." Het scheen hem een groote behoefte te zijn haar dit te zeggen; ze voelde dat hy het heüig geheim van zyn huwehjk met Eièke, de vergissing van zyn leven, tot haar droeg. „Dat heeft ze me gezegd voor ze heenging. „Ardie" zei ze, „je weet wel, ze hield zoo van naampjes geven, „Ardie," zei ze, „je hebt me toch zoo gelukkig gemaakt, met jou is het' geluk in mijn leven gekomen 1" Eén van de laatste dagen heeft ze me dat gezegd. Ze heeft zich zoo heelemaal aan me gegeven en... toen heb ik ook gegeven... alles wat ik kon..."
Ze zwegen beiden. Hy staarde het raam uit als naar de voorbye dingen.
Heleen durfde niet tot woorden te komen, want nu had ze toch geraakt aan zyn vergissing van toen, aan wat hen vroeger had gescheiden. Dat had ze niet gewüd, want... hy had begrepen, maar zy ook.



271
. „Ik was toen nog zoo jong betrekkelijk, ten minste in die dingen. Ik was niet in een ouderlijk huis opgegroeid, ik had niet dicht by hefde geleefd. Weet je wel, dat we by Memke op een avond hebben gepraat over de kastjes, die opengaan in het menschenhart? By nnj waren nog niet alle kastjes open, want sommige bhjven héél lang dicht. Alleen had ik altyd door een groot verlangen naar een warm plekje in de wereld, dat het mijne was, aan een thuis. En dat plekje wou Bleke me geven. Dat heeft ze me ook gegeven. Ze heeft zich heelemaal gegeven. Kun je het begrijpen?"
„Ja," zei ze langzaam, „ik heb het begrepen," en hy las in haar blik, waarin al haar schreiende hefde voor hem open lag.
„Heleen... als jy nu ook de moeder voor ons kind mocht worden... je kunt een moeder zijn."
Plotseling jubelde het weer door haar heen. Hy had haar gevonden, geheel. Nu was het er, waarnaar haar hart gehunkerd had. Getroffen zag ze hem aan. O, maar hij begreep haar bedoeling niet, ze moest het anders zeggen en duidehjker, er was thans een andere scheiding. Niet Bleke. Als het ging om hefde, alles vermogende hefde... die had ze te geven, ze had hem lief, nog en weer, juist omdat er in hem niets was van wat ze altyd zoo had veracht in weduwnaars, die maar dadelijk plaats hadden voor nieuwe liefde. Zoo iets als het „le roi est mort, vive le roi." Haar hefde juichte, over hem, om de piëtiet, waarmee hy over Rieke sprak. Rieke was dat waard ook. Hy had getracht haar gelukkig te maken. O, als hy in mannen-egoïsme haar had verwaarloosd, ze zou het hem verwyten en haar hart zou bloeden, omdat bij zoo was. „Ja, ik begrijp het alles," herhaalde ze ernstig, „maar dat bedoel ik niet. Het kan niet meer. Ik heb misschien nog nooit zoo gevoeld, dat ik je hefheb, maar het kan niet. We kunnen het leven niet samengaan. Er is zooveel in nnj veranderd, waarom we niet één kunnen worden. Het is een diepgaand geloofsverschil. En het geloof geeft de richting van je leven aan."
„Denk je dan niet als je zoo hefhebt als wy, dat je dan in den grond één bent, wat voor godsdienstige overtuiging of je ook hebt?"
„Dat heb ik vroeger ook gemeend. Dat begrippen niet scheiden konden, wat liefde vereenigt. Maar het is geen begrip. Het is het leven zelf. Het kan niet, juist, omdat we elkaar zóó hefhebben. Misschien... ik weet het niet, maar als we elkaar niet zoo heelemaal hef hadden, dat het dan kon. Zooals het nu is, wanneer er dan een stukje was van jou, waar ik buiten stond, dan zou dat ééne stukje



272
de bittere droppel worden voor mijn beker. En jy kunt het ook niet. Je wilt alles van me hebben. We moeten één zyn."
„Ja," zei hy diep gevoeld, „daarvoor hebben we te veel doorleefd." Hy zag haar aan en het was of hy op dit oogenblik „alles" nemen wilde. Alles geven, zyn gansche Zelf» èn nemen, want ze had hem hef, en dat gaf het recht tot nemen. In het diepst van haar hart beefde een heilige hefde hem te gemoet, zyn hefde ter beantwoording.
„Maar het innigst van myn leven, daar zou je buiten staan. Jy kan het niet helpen en ik kan het niet anders maken, maar het zou zoo zyn.- Ik weet het zoo zeker, omdat ik vroeger het leven ook ergens anders heb gezocht, ïk zou je alles vertellen van nnjn innerhjk leven en je zoudt rrhjn woorden hooren, maar toch er buiten biy ven. We zouden nooit samen tot Ged kunnen gaan, dat zou ik aheen doen. Het samenleven van hart en hart zou er in alles zijn behalve in het allerdiepste. Het is een ander leven, als je uit God leeft. Ik weet het zoo zeker en ik heb het geweten van het oogenblik af dat ik God en een Heiland heb gevonden. Onze hefde vermag daar niets aan. Twee levens, die niet dezelfde richting gaan, kunnen niet vereenigd worden. Het is eenmaal zoo."
In de groote kalmte van heiligen ernst had ze dit alles gesproken.
„Kun je dan toch gelukkig zyn?" vroeg hij met een trilling in zyn stem, waarvan ze ontoerde. Hy dacht aan haar aheen, ze kende dat. Zoo maakte liefde.
„Ik heb het Leven gevonden," zei ze „en dan kun je ook dit geluk afstaan."
Ze sprak niet meer en hy vroeg niet. Een poos stonden ze zoo in de stilte, die om hen was na deze woorden. Ze had den blik naar den grond geslagen en hy zag niets dan het gezicht met de droevig neergeslagen oogen en langzame tranen.
„Heleen... kan ik dan niets voor je wezen?" Zfln stem was tot schreiens toe teer en toch was het zyn stem gebleven, met zyn vastheid er in. Ja, hy was iemand die het recht had te vragen: „Laat me wat voor je zyn." Hy kon iets voor iemand zijn, o, zoo veel. Die kracht verbonden met teerheid, alles wat ze zoo vereerend had liefgehad in hem lang vóór hy het haar geschonken had, dat lag in zijn smeekenden toon. Ze zag naar hem op met een stille vreugd.
„Nee. We kunnen niets voor elkaar zyn. Jy niet voor my en ik niet voor jou, tenminste... ik bedoel als man en vrouw niet, want... och, Leonard, als je elkaar werkelijk hef hebt, dan kan het niet anders



273
of je bent héél veel voor elkaar. De grootste invloed in eikaars leven, maar... we moeten elk den strijd door. En God zal kracht geven."
Ze zag .bij hem aan elke zy van den vastgesloten mond een schuin staanden rimpel en het leek, of die daar nu voor altyd was ingegroefd. Zoo zou hy gaan en zyn smart dragen.
„Leonard, ik ben zoo dankbaar, dat je toch gekomen bent," zei ze hem nog in groot vertrouwen. „Ik weet nu, dat we elkaar toch begrepen hebben. Ik kon het niet aannemen, dat wy niet by elkaar behoorden. Dat mijn hart zich daarin vergist zou hebben. Het leek me altijd wreed van God toe, dat Hy Mozes wel het beloofde land het zien, toen hy er niet in mocht trekken, maar nu begrijp ik God."
Er speelde een glimlach van weemoed om zyn oogen en toen hy sprak voelde ze in hèm de tranen, die sommige mannen nooit kunnen uitschreien, maar die bhjven steken in de stem. „Och, Heleen... ben ik dan enkel in je leven in gekomen om je ongelukkig te maken?"
„Iemand, die je leert wat hefde is — werkehjk liefde — die is de grootste schat in je leven. Dat heb ik door jou geleerd. Heel lang heb ik gemeend, dat het een bittere leugen was: „'t Is better to have loved and lost," je kent het wel, maar ik heb ondervonden, dat het waar is. Ik weet niet, waartoe ik vergroeid zou zyn, als ik jou niet had gevonden. Eerst heb ik je liefgehad louter en aheen om mezelf, met al de zelfzucht van nnjn karakter. Ik heb geschopt van woede, van woede, begrijp je, toen je my niet hef had. Ik ben in opstand gekomen tegen jou en tegen God. Ik heb je gehaat. Eén nacht, gehaat. O, Leonard en later... ben ik tot het ergste vervallen, dat Liefde kent, want ik heb nnjn hart opengezet voor een ander, in hartstocht, terwyl ik jou liefhad."
De woorden kwamen stroef en toonloos, maar ze wilde doorzetten, haar hart moest de smet bekennen. „Het was enkel hartstocht en trots, gekrenkte trots. Ontzettend heb ik daarna geleden, ik had mezelf wel kunnen dooden, als ik daarmee maar mezelf kwijt was geraakt. Het bestaan was me niets meer waard, niets, als ik jou niet had en niet voor jou leven mocht. Alles was verloren ... Maar langzaam heb ik geleerd, wat het is hefde in je hart te dragen, en eindehjk was nnjn hefde maar één gedachte meer: „Als hy maar gelukkig wordt..." En als ik jou dadelijk had mogen bezitten... Kitty haalde altyd iets aan wat ze gelezen had, het was, toen ze Hage had leeren kennen. Dat er niet twee soorten van hefde zijn, de menschehjke en de Goddehjke, maar dat de menschehjke slechts is de beker, genomen



274
uit de Goddelijke liefde, die de bron is. Zoo was het by Kitty, maar als ik de menschehjke liefde had verkregen dan was de beker me alles geweest en ik was nooit tet de bron gekomen. En... — ze zag hem even aan — nu heeft God me toch den beker ook gegeven te proeven. Ik ben zoo dankbaar, dat je gekomen bent. En jy hebt ook geen spijt."
Eöj glimlachte ontroerd. „Nee, we hebben elkaar verstaan."
Ehj nam haar handen, elk in een van de zyne en zoo stonden ze tegen elkaar over, zonder woorden, die de dingen van het hart slechts ten halve zeggen, maar in de oogen het binnenst voor elkaar open. Zoo hadden ze gestaan dat ééne moment in het Eertensche boerderijtje. Het doorschoot haar met bhjde warmte: „Te zamen een geheel Mensch." Ging ook zijn herinnering terug?
Zé moesten van elkaar gaan. Dat was de gedachte, waarin ze stonden: Scheiding... Hy nam haar niet in zyn armen in opbruisende begeerte om één oogenblik te bezitten, één oogenbhk van smartzaligheid te grijpen, vinden en verhezen te gehjk. Geen hartstocht vlamde in dit samentrihen van hart met hart. Er was een vredige stilte, zooals wel is in het rykmooie weer van herfstdagen. Wanneer de zon na de plensregens van Augustus natuur nieuwe verheuging inglanst. Dan hggen de velden niet meer te zengen en te hijgen onder de felste hitte. Ze jagen ook niet naar vruchtdragen. Ze liggen stü in gevonden voldoening en rijpheid, en koesteren zich. Over alles heen is de hemel tot nooit bereikte helderheid geklaard, want de ruimte is vol vrede en late vreugd. Dan luistert de stüte naar haar eigen schreiende zangen over wat is en heengaat.
Zacht hét lüj haar handen vry. „Nü moet ik gaan."
Ze had ook geen afscheidsgroet in woorden. Alles, de zegenende hefde, die haar hart te geven had, gaf ze hem mee in één langen laatsten blik.
En toen zag ze hem gaan met gebogen hoofd, in groote kalmte. De deur trok hy heel zacht achter zich toe.
Plotseling voelde ze het hart samenkrimpen tot physieke pyn toe, zoodat ze de hand er tegendrukte. O, dit was veel erger voor hem dan voor haar. Het allerzwaarste was voor hem nu pas gekomen. „Ik moet gaan." Dat had alles gezegd. Wat zou hij langer hier doen? En hij was gekomen met zekerheid, zonder eenigen twijfel, wétende...
„O, Heer, doe hem de verlossing vinden in U."
Heel haar liefde werd een omhoog stijgende begeerte, een bede



275
yan het hart tot God, een opgaande zucht: „Doe hem het Leven vinden in U."
Die bede ging met haar de dagen door, als ze was by zieken, of als ze zat en schreef; zonder woorden, begeerte aheen, zucht van het hart.
En ze wist, dat ze deze bede even vurig zou bidden, als voor hem het vinden mocht komen eerst na haar dood.
EINDE.















IIIIIW MM ml ■!■ !■! BH ■ i NMH1 I