GIDS VAN MAASTRICHT GEÏLLUSTREERD UITGAVE VAN BOOSTEN & STOLS MAASTRICHT SIGARENFABRIEKEN „GRAAF FLORIS" 'TSLUITEND HET FIJNSTE ZANDBLAD FABRIKAAT VOOR UITERST MATIGE PRIJZEN VERRE BENEDEN ALLE CONCURRENTIE.' GIDS DER STAD MAASTRICHT EN NAASTE OMGEVING. GEÏLLUSTREERD MET 47 AFBEELDINGEN NAAR GEHEEL NIEUWE OPNAMEN. AUTEURSRECHT VOORBEHOUDEN UITGAVE VAN BOOSTEN & STOLS, MAASTRICHT BEZOEKT DE WERELDBEROEMDE OUDE GROT „ST+ PIETERSBERG" = EN = RUÏNE ♦XICH TEN BERG." Panorama yan Maastricht, genomen Tan af O. L. Yrouwe-kerk. 4 Het Station. Reeds terstond na aankomst per spoor, wordt men getroffen door het ruime, monumentale, geheel modern ingerichte station. Het kan wedijveren met de schoonste stations van ons land, ook wat praktische inrichting betreft. Zeer schoon is de groote hal, evenals het geheele gebouw, uit baksteen opgetrokken. De prachtige gebrande ruiten zijn de beschouwing waard. Wanneer men het station verlaten heeft, kan men den tocht door de stad per auto of rijtuig aanvangen. De gemeentelijke autobussen vervoeren ook den reiziger door het grootste gedeelte der stad. Evenwel is voor een aandachtige beschouwing der stad een tocht te voet of per rijtuig te verkiezen. Achter het Station, aan den overweg (dus links als men het station verlaat) ligt de kerk van de Paters van het H. Hart. Zij werd in December 1922 ingezegend. Deze koepelkerk werd gebouwd door den «I 6 architect Alph. Boosten. De kerk wordt versierd met beeldhouwwerk van den Maastrichtenaar Charles Vos, die de Prix de Rome verkreeg ; reeds zijn er geschilderde ramen geplaatst van Henri Jonas, die de aandacht waard zijn. De kerk is nog niet geheel voltooid. De Stationstraat. Voor ons ligt de breede Stationstraat, Percée, voor enkele jaren opnieuw beplant. Wij zijn hier op grondgebied dat buiten de „oude 7 veste" gelegen was. De oude stad of liever de voorstad Wyck (door de Maastrichtenaren „Wiek" genoemd) begint pas daar, waar de boomen ophouden. Op het eind van de Wijker Brugstraat rechts inslaande bereikt men de St. Maartenskerk. Deze werd gebouwd door den beroemden, voor eenige jaren overleden architect Dr. J. P. H. Cuypers, in den aanvang zijner loopbaan, op de plaats van de oude Sint Maartenskerk, die even als de oude kruittoren 8 afgebroken werd. Het nieuwe gebouw is opgetrokken in Gothischen stijl. Merkwaardig zijn in deze kerk o.a. een antieke koperen doopvont en een miraculeus Christusbeeld, hetwelk, naar het verhaal gaat, omstreeks het jaar 1300 op de volgende wijze ontstaan is : Een edelman, wonende in het dorpje Riempst op korten afstand over de grens bij Maastricht gelegen, was ter bedevaart in het Heilige Land geweest. Hij had daarvandaan een noot meegebracht, die hij aan zijn jongste dochtertje schonk, welke die noot plantte. Na een tiental jaren was hieruit een groote boom gegroeid. Op zekeren dag werd deze door het onweer getroffen en in tweëen gespleten. In zijn midden vertoonde de boom toen het Christusbeeld. Dit beeld werd toen aan het Adellijk Wittevrouwenklooster, gelegen langs het Vrijthof, geschonken door de edele dochter, die naar aanleiding daarvan in dat klooster ging, en er spoedig geprofest werd. Toen door de Fransche Revoluties de kloosters werden opgeheven, deelde ook het Wittevrouwenklooster dit lot. Het miraculeuze Kruisbeeld werd toen geschonken aan de St. Maartenskerk. Men leze hierover : Het wonderbaar Christusbeeld te Wijk-Maastricht, (verschenen' bij Boosten & Stols, te Maastricht in 1920). Rondom de kerk vindt men grafsteenen afkomstig van het oude kerkhof, dat om de kerk gelegen was. Nadat wij de kerk verlaten hebben komen wij door het smalle Pastoorsstraatje, waar het De Maasbrug. 10 oudste huis der stad gelegen is, langs de Maas, en men heeft een prachtig gezicht op Maastricht. Ofschoon men zal getroffen worden door het groote aantal der torens, zal men zich zeker verbazen, wanneer men een oude gravure van Maastricht beschouwt, die het dubbele aantal vertoont. Links van de Maasbrug als men naar Maastricht gaat ligt het z.g. Waterpoortje of Maaspoortje. Dr. W. Goossens, oud Stads-Archivaris, houdt het ervoor, dat niet hier, zoo als steeds beweerd is, de Romeinsche „Trajectus" (veer. niet: brug) naar de overzijde, de O. L. Vrouwe Poort (Porta Regia) heeft gelegen, maar van tegenover het Eksterstraatje, een oeroude verkeersweg. (Zie Publ. de la Soc. Hist. et Arch. dans le Limb. 1922 p. IX e. v.) Het Maaspoortje is sinds enkele jaren door de zorgen van wijlen Jhr. Mr. V. de Stuers, den onvermoeibaren ijveraar voor Maastricht's oude monumenten gerestaureerd. Van hier hebben wij een mooi gezicht op de Maasbrug Deze monumentale brug, de oudste en zeer zeker de mooiste van ons land, helaas ijuist den laatsten tijd weer bedreigd door Maaskanalisatie plannen, werd gebouwd van 1280 tot 1298. Later werd de brug gerestaureerd onder leiding van den beroemden Dominicaner monnik Franciscus Romanus, bouwmeester van de prachtige Pont-Royal te □ 11 Parijs. Dit geschiedde in de jaren 1684 tot 1716. Naar hem werd genoemd de Franciscus Romanus weg, die zich uitstrekt van achter de St. Maartenskerk tot aan de spoorbrug over de Maas, rechts van ons gelegen. Zijn portret vinden wij in het Stadhuis. De boog aan den kant van Wyck is pas sedert 1827 van steen. Vóór dien tijd was hij van hout. Aan den kant van Wyck stond destijds nog de mooie Wyckerpoort, die helaas in 1801 moest wijken voor de moderne verkeerseischen. Zij werd ter gelegenheid van het bezoek van H.H. M.M. Koningin Emma en Koningin Wilhelmina in 1895 tijdelijk herbouwd naar de teekeningen van het Provinciaal Geschied- en Oudheidkundig Genootschap. Het rechter gedeelte van den Maastrichtschen oever, dien wij thans bereiken, na over de brug van de Zuid-Willemsvaart te zijn gegaan, heet Kesselskade, zoo genoemd naar den beroemden Maastrichtschen beeldhouwer Mathias Kessels, geboren 10 Mei 1784, overleden in 1835 te Rome. Volgen wij deze kade, dan bereiken wij spoedig de voormalige Augustijnenkerk, thans St. Josephskerk. De prachtige laat-Renaissance gevel is rijk met beeldhouwwerk versierd, en vertoont het symbool der Augustijnen, een vlammend hart, alsmede het wapen van Hendrik graaf van Amstenrade, landcommandeur der Balie-Biessen, van de Duitsche orde, vroeger te Maastricht. Deze Hendrik van Amstenrade had 12 □ op zijn kosten den gevel laten optrekken. Ook ziet men in den gevel een borstbeeld der Heilige Maagd, aan wie de kerk gewijd was. De Toormalige Augustijnen-, thans St. Jozefskerk. De Augustijner monniken hadden volgens hun regel de taak om de jeugd te onderwijzen. Meerdere malen hebben de kloosterlin- □ 13 gen dan ook getracht een latijnsche school te Maastricht te openen, hetgeen de geestelijkheid van St. Servaas, uit vrees voor concurrentie wellicht, verhinderden. De Jesuiten, die later het onderwijs aan zich trokken, hebben die plannen geheel verijdeld. De aartsbisschop van Mechelen, Dr. Nicolaas Creusen, Maastrichtenaar van geboorte (1570-1629) behoorde tot de Augustijner orde (*) Het klooster der Augustijnen was niet rijk, en kon nauwelijks een vijftiental geestelijken onderhouden. Na de opheffing der kloosters in 1795 diende de kerk tot graanbergplaats. In 1825 werd er een school ingericht, evenals een teekeninstituut. In 1914 werden er gewonde Duitsche en Belgische soldaten verpleegd. Het gebouw was toen in beslag genomen door het Roode Kruis. Nadat de Roodekruis-dienst was overgeplaatst, werd de kerk bestemd tot school voor kindéren van Belgische vluchtelingen, daarna bureaux voor dë Gemeenmeentelijke Distributie. Pas een paar jaren geleden is de kerk aan haar oude bestemming teruggegeven. De muren, dietnen in het gebouw had geplaatst ter samenstelling van schoollokalen, werden uitgebroken. Toen kwam o. a. het mooie stucwerk van het oorspronkelijke koor weer te- voorschijn. Ook vond men de grondslagen van de oude kapel van de H. Maria-ten-Oevere, de patrones der maasschippers. (*) Zie over hein „De Maastrichtsche Almanak voor 1922" (uiteave Boosten & Stols). 14 Keeren wij thans terug- naar de Brugstraat, dan zien wij aan onze rechterhand enkele oude gevels, o. a. de mooi gerestaureerde gevel van het huis „Het Kerksken". Bij de res- Het oud Stadhuis of Ding-hnis. tauratie vond men sporen van een oud kapelletje, dat daar ter plaatse gestaan heeft. De linkerkant van de Brugstraat werd in de tachtiger jaren afgebroken ter verbreeding van dë straat. Toen Werd o. a. het gildenhuis 15 met den prachtigen Renaissance gevel, het z.g. huis Gadet, een prooi der sloopers. Slaan wij thans de Kleine Staat in, dan ligt rechts tegenover de Groote Staat het z.g. Oud-Stadhuis of Dinghuis. Dit werd omstreeks 1475 geheel opnieuw opgetrokken. Tot aan de voltooiing van het Groote Stadhuis op de Markt diende dit gebouw tot Schepenbank der beide Heeren van Maastricht, n.1. de Prins-Bisschop van Luik en de Hertog van Brabant. De titel van Hertog van Brabant behoorde later aan de koningen van Spanje. Na de inname van Maastricht door Frederik Hendrik in 1632, traden de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden in de rechten van den koning van Spanje. In den Franschen tijd diende de vestibule van het Oud-Stadhuis tot komedie. Onder Napoleon was het gebouw gevangenis voor deserteurs. Tot voor een tiental jaren diende het tot Museum van het Provinciaal Oudheidkundig genootschap. Enkele jaren geleden werd de trap, die in 1749 werd afgebroken, om het verkeer niet te storen, hersteld. Alleen de vier bronzen leeuwen, die tot 1654 het schavot versierden en daarna bij de trap werden geplaatst, zijn verdwenen. Nu zijn in het gebouw de kantoren der Kamer van Koophandel gevestigd. Alle inlichtingen betrekking hebbend op nijverheid, handel en verkeer, zijn er dagelijks te verkrijgen. Thans gaan wij onze wandeling door de Groote Staat vervolgen. Deze straat heette oorspronkelijk St. Jorisstraat, naar de kapel van St. Joris, gelegen op den hoek der Spil- 16 □ straat. Ze werd 'verwoest tijdens de Reformatie. De Groote Staat is de voornaamste winkelstraat van Maastricht. Rechts, enkele huizen vóór het Vrijthof inslaande, komen wij bij de Dominikanen- of Predikheerenkerk. Deze gothische kerk werd omstreeks 1296 gebouwd, althans gedeeltelijk. Men vindt er overblijfsels van muurschilderingen, vermoedelijk de oudste van Nederland, voorstellende de Keulsche maagden en martelaressen, de kroning der maagden en episoden uit het leven van den Heiligen Thomas van Aquino. De kerk, die tot voor enkele jaren diende tot Stadsmagazijn, is geheel gerestaureerd en wordt thans gebruikt als concert-, tentoonstellings- en vergaderzaal. Aan onze rechterhand bij het uittreden der kerk ligt het poortje van het „Lyceum", een voormalig Dominikaner klooster, thans gedeeltelijk ingericht tot lokalen voor het Gymnasium en het Natuurhistorisch kabinet dier inrichting van onderwijs. Keeren wij terug naar de Groote Staat, dan ligt aan onze rechterhand op den hoek van die straat en den ingang naar de Dominikanen- of Predikheeren kerk het huis genaamd „De Windmolen". Dit was vroeger een oud, beroemd logement, waar vorsten en bisschoppen en andere personen van hooge geboorte logeerden. De beruchte Cagliostro heeft er op het eind der 18e eeuw zijn kunsten vertoond. Ook zou er omstreeks dien tijd een loge in gevestigd zijn geweest. Wij zijn nu bij □ 17 Het Vrijthof aang-ekomen. Dit plein, met geurige, linden beplant, lag vroeger ongeveer een meter hooger, en was door een muur omgeven. Op den hoek bij de Groote Staat, waar nu het tramhuisje is, stond vroeger de „Perroen", n.1. een zuil op voetstuk, waaraan vier bronzen leeuwen (vgl. het wapen van Luik), het zinnebeeld van de macht van den Prins-Bisschop van Luik. Voor ons ligt nu de Sint Servaaskerk met hare vijf torens en de Sint Janskerk, die zich daarnaast verheft, met haren slanken spits. De Sint Servaaskerk, de voormalige „Frye Ryckxe Kercke", werd gebouwd door den H. Monulphus, erfheer van Dinant, (uit een hoogadelijk geslacht geboren,) op de plaats waar zijn voorganger, de heilige Bisschop Servatius in 384 begraven was. Deze plek lag oorspronkelijk buiten de muren der oude stad. Doch ten tijde dat de H. Monulphus de kerk bouwde, werden de muren der stad uitgelegd tof achter de tegenwoordige kerk. De bouw werd begonnen omstreeks 561. De H. Gondulphus zette den bouw der kerk voort. Beide heiligen werden in de middenbeuk der tegenwoordige kerk begraven. (*) Thans bestaat de kerk na vele uitbreidingen uit drie schepen met een transept en zijkapellen, een choor met absis en twee torentjes, twee kleine zijchoren, een portaal ten Zuidwesten, een westelijken bouw met drie torens, voorts ten Noorden een aantal kloos- (*) Zie: De St. Servaaskerk en hare schatten te Maastricht. Maastricht — Boosten & Stols. 18 □ tergangen, die een kerkhof, het z.g. „Paradijs" omsluit, een oude refter of eetzaal, thans schatkamer, en een kapittelzaal. Het Vrijthof. Het middengedeelte der kerk, alsmede het graf van St. Servatius en de 2de krocht of krypte werd, gelijk wij hierboven vermeldden, gebouwd door den H. Monulphus, de 12e van de 21 bisschoppen van Maastricht. Het priesterkoor aan de oostzijde, het transept en het zangkoor met de daarboven gelegen Keizerzaal dateeren uit de 11e eeuw. In de 17e eeuw werd gebouwd de absis met de beide torens. Aan den buitenkant, op het Vrijthof staande zien wij een galerij, welke vroeger bij gelegenheid der Heiligdomsvaart gebruikt werd tot vertooning der relikwieën aan de pelgrims. Dit vrome gebruik bleef in stand □ 19 tot aan de inneming- der stad door Frederik Hendrik in 1632. De Keizerzaal, boven het zangkoor gelegen is een meesterwerk van architectuur. Volgens overlevering zou deze oorspronkelijk door Egenhard, de bouwmeester en geheimschrijver van Karei de Groote, en abt van de St. Servaaskerk, gebouwd zijn. Maar thans is bewezen dat haar ouderdom niet hooger dan de ne eeuw reikt. Vóór het zangkoor staat het door Jozef Geefs vervaardigde standbeeld van Karei den Groote. Vroeger was dit zangkoor een afzonderlijke kapel. Dit gedeelte noemde men weleer „nieuwwerk" of „opus novum", en is een soort narthex of voorhal, gelijk men die in de kerk van St. Pieter te Xanten aantreft. Aan het Zuid-Westen ligt een portaal, dat een onovertroffen meesterwerk van architectuur en plastiek is. Het werd gebouwd in de 13de eeuw in den overgangsstijl van Romaansch tot Gothisch. Tegen de zijmuren zijn geplaatst de figuren der groote profeten en der kerkvaders ; in de vier spitsbogen die der kleine profeten en eenige kerkvaders en koningen van Israël. Verder het geslacht van Jezus-Christus, waaronder wij St. Servaas aantreffen, die volgens de legende een „bloedverwant van Onzen Heer" was. In het midden zien wij: de dood, de opstanding en de kroning van de H. Maagd Maria ; rechts : St. Jan, David, Mozes, Abraham die Isaac opoffert; links : de H. Maria met het kindje, St. Jan, Christus doopend ; St. Jan de Evangelist en St. Servaas. 20 In de 14de en 15de eeuw bouwde men aan den Noord- en Zuidkant kapellen. In 1463 werd door Lodewijk de Elfde, koning- van Frankrijk, de z.g-. koningskapel gebouwd, uit dankbaarheid voor de genezing van een zijner voorvaderen op voorspraak van St. Servatius. Deze werd in 1806 afgebroken. Sporen dier kapel ziet men in den hoek tusschen de Hoofdwacht en de kerk gevormd (aan het Vrijthof). Over de kloostergangen, die omstreeks 1465 gebouwd werden, en het „Paradijs" omsloten spraken wij hierboven. De kerk werd voor een vijftiental jaren door Dr. P. J. H. Cuypers gerestaureerd. De zijkapellen aan de rechterhand (wanneer men met het gelaat naar het priesterkoor staat) zijn : ie de kapel van den H. Jozef ; 2e de kapel van de H. Barbara, met een schilderij voorstellende Christus aan het kruis, verder in den muur het grafmonument van kanunnik Engelbertus Boonen t 1661. Een houten hek geeft toegang tot de doopkapel met een doopvont, waarvoor een nieuw deksel vervaardigd is door Jan Brom, den bekenden goudsmid en hetwelk aan de kerk is geschonken door de familie de Stuers. Het zangkoor wordt afgesloten door een voetstuk van een 12de eeuwsch monument, waarboven zich een merkwaardig basreliëf bevindt. Aan den linkerkant der kerk bevinden zich wederom drie kapellen. De eerste kapel die men van af het zangkoor bereikt, is die van het Lijden van den Zaligmaker. Ze bevat een mooi grafmonument der familie Meys, met een merkwaardig schilderij. De tweede kapel is die van den H. Antonius, met het grafmonument van Renier Jozef van Meer I. U. L. f 1721. Aan den voet van het altaar ligt het graf van Guillaume de Stappers van Brusthem f 1792. Verder vindt men er een grafmonumentje van Octavius Poccobelli, een Spaansch edelman, die in 1600 overleed. De derde kapel is toegewijd aan de H. Maagd Maria.' Op het altaar prijkt haar dertiend'eeuwsch beeld. Men vindt er het grafmonument van Hendrik Frans van Bounam t 1742 en een grafsteen van Johannes van Best t 1615. Tegen den oostelijken pijlermuur hangt een merkwaardige groep van de H. Anna en de H. Maagd. Dan volgt de deur die toegang geeft tot den „Omgang". In de linkerkruisbeuk ziet men twee kapelllen, de H. Sacramentskapel en de kapel van den H. Marculphus. Tegen den noordelijken muur staat het grafmonument van Herman, graaf van den Bergh, ccmmandant van Maastricht, t 1669 en van Josina Eleonora gravin van Leeuwenberg-Rochefort, t 1683. Vroeger bevond zich dit monument in de Dominikanenkerk in de Groote Staat. Het priesterkoor, bevindt zich boven de krocht. Links zien wij het fraaie dertiend' eeuwsche beeld van St. Servaas, door Dr, P. J. H. Cuijpers gerestaureerd ; rechts dat van den H. Lambertus. Midden op het koor staat het 21 22 □ hoogaltaar in Romaanschen stijl, gedragen door vier kolommen. (*) Bij de absis staat een altaar, waarop zich de z-g. Noodkist bevindt. Hierin worden bewaard de relieken van den H. Servatius, en het gebeente van den H. Martinus van Tongeren. Zij is vervaardigd in 1102 uit verguld koper en is een merkwaardig product van edel-smeekunst. De vier frontons zijn terecht gekomen in de Musées Royaux (pare du Cinquantenaire) te Brussel, na verkocht te zijn geweest in het begin der XlXe eeuw. Thans zijn wij gekomen bij de, in 1882 gerestaureerde, Romaansche krocht, gebouwd in 1039. Deze bevindt zich onder het priesterkoor ter geheele breedte van de kruisbeuk. Zij is door een dubbele rij kolommen in drie deelen verdeeld. In de steenen urnenkist die op het altaar staat, worden relieken van de H.H. Monulphus en Gondulphus bewaard. Aan den oostkant ligt een trap die toegang geeft tot de krocht door den H. Monulphus gebouwd. Men vindt er meerdere steenen sarcophagen of grafzerken uit den Frankischen tijd. Door de deuropening ten Westen komt men in de z.g. kleine krocht, die aan St. Gertrudis is toegewijd. Achter het altaar staat een steenen kist, bevattende het stoffelijk overschot van den laatsten Karolinger, Karei van Brussel, t iooi, broeder van Lothanus, (*) Het prachtige marmeren altaar en de vroegere communiebank zijn Wij mSeten het tot onzen spijt vermelden, indertijd verkocht, en vormen nu terecht het mooiste sieraad van de kerk van Ken sington (Engeland). Ook verdwenen toen twee marmeren altaren uit de zijbeuken. 23 koning- van Frankrijk. Door een kleine deur kunnen wij van hieruit het graf van den H. Servatius bezichtigen. Thans zetten wij onzen tocht voort naar de Schatkamer. Deze bereikt men door den westelijken De Sleutel yan den H. Servatius. kloostergang, waar een beeld staat van den H. Petrus. De schatkamer, die een bezoek overwaard is, is gevestigd in een vertrek, dat 24 in de 18e eeuw tot kapel van het St. Servaaskapittel was ingericht en is in gothischen stijl opgetrokken. De prachtige gebrande ramen zijn een geschenk van ridder Emile de Stuers. De kasten bevatten relieken gevat in de heerlijkste kunstvoorwerpen uit goud en zilver, van de oudste periode der kunstnijverheid af. Zeer vermeldenswaardig zijn : Meerdere stukken van het kruis onzes Heeren, de kromstaf en de pelgrimsstok van den H. Servatius. Midden in de schatkamer is opgesteld het borstbeeld van den H. Servatius, waarin zijn schedel gevat is. Dit is een geschènk van Alexander Farnese, Hertog van Parma, Een bijzondere vermelding verdient „de afneming van het kruis" door van Dijck, welk doek met andere schilderijen in de schatkamer bewaard wordt. De Schatkamer is dagelijks te bezichtigen van 8—-12 en i—6 uur. Voor toegang wende men zich tot den koster. Voor een uitvoerige beschrijving van de St. Servatiuskerk en hare schatten verwijzen wij naar het werk van den kundigen Rijksarchivaris Dr. P. Doppler: Beschrijving der St. Servatiuskerk te Maastricht met een beknopte levensschets van den H. Servatius en eene lijst der H.H. Relieken in die kerk bewaard. (Maastricht, Boosten & Stols), en naar het boekje van wijlen Pastoor M. A. H. Willemsen, oud schatbewaarder van St. Servaas : Het Heiligdom van St. Servaas te Maastricht; (Maastricht, 1919, Boosten & Stols), geïllustreerd. □ 25 26 □ Liefde, in de wandeling genoemd de „school onder de Bogen". Men ziet op de binnenplaats nog het oude torentje en een deel der oude muren. Naast de St. Servaaskerk staat De St. Janskerk. Deze kerk werd gebouwd in de 14e eeuw. Haar toren is 78 meter hoog en werd in het 27 jaar 1450 gebouwd. In 1633 na de verovering der stad door Frederik Hendrik moesten de Nederduitsche Hervormden in het bezit der kerk gesteld worden. Zij behielden dit tot 1673, toen de stad door den Zonnekoning Lodewijk XIV werd ingenomen. De RoomschKatholieken herkregen alsdan het bezit der kerk. Toen echter in 1678 de Franschen vertrokken; namen de Hervormden weer bezit der kerk. In de kerk, die geheel gerestaureerd is van binnen, bevinden zich o. a. de graven van Claudius Salmasius (Saumaise) en van Will em Albert Bachiene, professor in de astronomie en geographie te Maastricht, die in 1783 overleed, schrijver van een aantal geleerde werken over geographie. De kerk is buiten de diensten te bezichtigen op aanvraag bij den koster. Keeren wij thans naar het Vrijthof terug. Vóór de St. Servaaskerk ligt de Hoofdwacht, die in 1737 werd gebouwd en de monumentale St. Servaaskerk gedeeltelijk maskeert. Daar zijn eenige bureaux gevestigd met betrekking tot den militairen dienst. Op de plaats voor de Hoofdwacht waar nu de muziektent staat, geflankeerd door 2 fonteinen, was tot op het einde der 18e eeuw de St. Servatius fontein, die haar water ontving van de St. Servatiusbron in het gehucht Biesland, aan den Cannerweg. Staande met den rug naar de hoofdwacht ligt aan onze rechterhand het Spaansch Gouvernement. Het gedeelte aan de St. Jacobstraat gele- g-en, is in 1920 afgebroken en vervangen door het in Renaissancestijl opgetrokken gebouw- Het Toormalige Spaansch Gonrernement. der Nederlandsche Bank. Het nog intact gebleven gedeelte van het Spaansch Gouvernement wordt bewoond door de familie Schaepkens van Riempst. Het huis behoorde oorspronkelijk aan den kanunnik Johannes Fraybart. Deze gaf het in 1333 aan den Hertog van Brabant, die het op zijn beurt in 1351 aan zijn rentmeester, den Heer van Wittem gaf. Later gaf de Hertogin van Brabant, Johanna, het in 1398 aan het kapittel van St. Servaas, evenwel op die voorwaarde, dat zij er haar intrek in kon nemen als ze te Maastricht kwam. 28 29 Keizer Karei V en Philips II koning van Spanje hebben er gelogeerd. In den gevel die uit 1621 dateert ziet men nog tusschen de drie laatste ramen, tusschen twee gekroonde Hercules zuilen, de woorden „Plus Oultre" en daaronder „P. H. S. Archid. Austriae Hispaniar. Rex". In het midden tusschen de twee kolommen vindt men het wapen van Habsburg. Oudtijds waren de borstbeelden 'van Karei V en Philips II in den gevel aangebracht. Deze zijn door de Franschen omstreeks 1790 weggenomen. Aan den achterkant van het gebouw heeft men een paar jaren geleden prachtige arcaden ontdekt, en een fontein. Op den hoek van het Vrijthof en de Breedestraat, waar thans een groot smakeloos wit gebouw staat, bevond zich oudtijds het paleis of de palts der Karolingische koningen, die er dikwijls verblijf hielden. Tusschen de Helmstraat en de Statenstraat bevindt zich een groot huis, thans politiebureau en Archief en Bibliotheek der Gemeente. Deze is te bezichtigen van I9"—1 uur. De stad Maastricht bezat reeds in 1632 een openbare bibliotheek. Doch ook in de middeneeuwen bezaten de rijke kloosters een schat van handschriften en boeken. De Stadsbibliotheek, die voor een achttal jaren nog in het gebouw van het Rijksarchief aan de Pieter•straat gevestigd was. Zij bevat o. a. prachtige versierde handschriften en zeldzame incunabelen benevens een verzameling van 30 □ prenten, die betrekking hebben op de oude geschiedenis van Maastricht. 19e eeuwsch huis, thans Politiebureau en Gemeente-Bibliotheek en Archief. Vroeger stond op de plaats van dit gebouw het Witte-Vrouwenklooster (op pag, 8 genoemd bij de geschiedenis van het Miraculeuze Christusbeeld te Wyck.) Op den hoek van de Statenstraat en het Julianaplein, waar thans het Postkantoor staat, dat voor eenige jaren gebouwd is, bevond zich het z.g. Statenhuis, waar de Com- 31 missarissen-Deciseurs, de vertegenwoordigers van de beide Heeren der stad, tijdens hun verblijf in Maastricht logeerden. Dit merkwaar¬ de eeuwsch Patriciërshuis. dige gebouw moest helaas gesloopt worden, alsof er geen andere plaats voor een postkantoor te vinden ware geweest! Vervolgen wij nu onze wandeling door de hellende straat genaamd St. Servaasklooster, onder de straks genoemde Bogen door, langs de mooie oude kanunniken woningen, dan bereiken wij weldra het statige Gouvernementshotel. Dit gebouw dient tot woning van den Com- 32 missaris der Koningin. Tevens zijn er de bureaux van het Provinciaal Bestuur in gevestigd. Het Gouveriiementshötel. In 1606 kocht de stad huizen in de „Bülioenstraat" (Bouillonstraat) om ze tot woning van den gouverneur in te richten. In 1656 en 1658 werden er nog huizen aan toegevoegd. In 1777 werd er door den architect Soiron een nieuwen gevel voorgeplaatst en een verdieping er op gebouwd. Vroeger vond men er de portretten van de militaire gouverneurs van Maastricht. Deze zijn in den Franschen tijd verdwenen. Frederik Maurits de la Tour, hertog van Bouillon, zoon van Hendrik de la Tour en Elisabeth van Nassau woonde er van 1632— □ 33 1641, Georjje Frederik, Vorst van Waldeck, van 1679—1694, en Karei Christiaan, Prins van Nassau-Weilburg, die gehuwd was met Carolina van Oranje, een dochter van Prins Willem IV woonde er van 1772 tot 1784. Omstreeks 1895 is dit gebouw gerestaureerd. In 1895, tijdens hun bezoek aan Maastricht van 20—24 Mei logeerden er H. H. M. M. de Koningin en de Koningin-Regentes. Gaande door de Papenstraat, het Vrijthof en de Helmstraat, waar aan den rechterkant de gebouwen van het Gymnasium en de H. B. S. liggen, dan rechts ombuigende naar de Groote Gracht, met vele mooie oude huizen, komt men op. de Markt, waar het Stadhuis ligt. Het geheele gebouw is in Naamschen steen opgetrokken. Het vormt een vierkant van 100 Rijnlandsche voeten omtrek. Onder het gebouw bevinden zich uitgestrekte kelders. Aan elke zijde van het gebouw zijn 9 vensters. De hoofdingang die aan het Westen is gelegen en waarvoor een balcon ligt is bedekt met een portiek van drie bogen. Daartoe krijgt men toegang langs een dubbele trap met 3 bordessen. De eerste verdieping is versierd met pilaren en ornamenten van Dorische-, de tweede met pilaren van Ionische orde. De vooruitstekende gedeelten ten Oosten en ten Westen zijn voorzien van attiques in compositie stijl, in wier tympanen het wapen der stad alsmede allegorische figuren zijn gebeeldhouwd. Het klokkenspel werd volgens overeenkomst in iö68 door Peter Hemonj', den be¬ llet Stadhuis. vaardigd. Het bestond toen uit 28 klokken. In 1707 werden door Andreas van Gein uit Leuven nog negen klokken bijgeleverd. Den 24 September 1657 besloot de Raad der stad het model voor het nieuwe stadhuis, gemaakt door den Haagschen architect en- ingenieur Post, aan den Geheimen Raad van den Prins Bisschop van Luik te onderwerpen. De 34 85 Staten-Generaal hadden het waarschijnlijk reeds vroeger goedgekeurd. De architect kreeg 345 Hollandsche Gulden voor dit plan. Behalve Post heeft ridder Moray uit technisch oogpunt veel tot den bouw van het stadhuis bijgedragen. In 1659 begon men met bouwen en op 21 Juli van dat jaar werd in het bijzijn der beide Hoogschouten den eersten steen gelegd. De toren werd in 1670 opgetrokken. Ook werden na dien tijd de meeste versieringen aangebracht. Zoo vervaardigde Theodorus van der Schuer, hofschilder van koningin Christina van Zweden, van 1667 tot 1670 de muurschilderingen in het plafond der groote binnenplaats, Waarvoor hij 6000. Maastrichtsche guldens kr^eg.' In de acht facetten van den koepel ziet men een allegorische voorstelling der vier elementen, n.1. Jupiter in een wagen met twee arenden, voorstellende het vuur, Cybele in een wagen met twee leeuwen : de aarde ; Neptunus in een wagen met paarden : het water ; Juno in een wagen met pauwen : de lucht. Twee andere facetten zijn beschilderd met het wapen van Maastricht met 3 engelen op goudgrond ; de twee overige met engelen in ornamentwerk. Daaronder ziet men de jaargetijden : rechts de herfst, links de zomer, en naar den voorgevel : rechts de lente, links de winter. Een weinig hooger begint de eigenlijke voorstelling, de „oculis justitiae", omgeven door vier langwerpige facetten, voorstellende ten Oosten rechts : Minerva, links Hercules, ten Westen de Tijd, rechts de Faam. 36 Verder de Tucht, de Waarheid, de Justitie. Links : de Vrede met den palmtak, het Geloof, de Hoop en de Liefde. In het gedeelte van het gewelf aan den kant van den voorgevel is een zeer ingewikkelde allegorische schildering aangebracht, voorstellende de overwinning van de deugd op de ondeugden. Op de zijkanten zijn twee schilderstukken „en camaieux", van den Maastrichtschen kunstschilder Theodore Schaepkens aangebracht. De aandacht verdienen de onlangs door de zorg van den oud-wethouder Schaepkens van Riempst aangebrachte gebrandschilderde vensters met afbeeldingen naar teekeningen en schilderijen van thans verdwenen oude Maasstrichtsche monumenten, door den Maastrichtschen schilder Alexander Schaepkens, geschonken door oud-Burgemeesters, Wethouders en Raadsleden, benevens afbeeldingen van verdienstelijke oud-Maastrichtenaars in de vensters van de binnenplaats. De eerste koperen kolommen van de balustrade, die versierd zijn met de wapens en namen der schouten, burgemeesters, schepenen en gezworen raden werden in 1666 geplaatst. In 1704 werd het goudleer voor de Prinsenkamer besteld. Dat kostte 2383 Hollandsche guldens. In 1710 werden de kamers van de Schepenen en die der Burgemeesters met goudleer behangen. In 1705 vervaardigde van der Schuer het schoorsteenstuk van de Prinsenkamer. 37 In de Prinsenkamer kan men de beroemde gobelins bewonderen, die de geschiedenis van Mozes voorstellen. Boven de deur: de manna-regen, tegenover de schoorsteen het kamp der Israëlieten ; tegenover de deur Mozes in het biezen korfje ; links van den schoorsteen de aanbidding van het gouden kalf, rechts de doortocht van de Roode Zee. Deze gobelins werden in 1737 besteld bij Franciscus van den Borgt te Brussel. Het schilderij boven de schouw is een allegorische voorstelling van de jurisdictie der beide heeren, de Hertog van Brabant en de Bisschop van Luik en werd in 1705 door van der Schuer vervaardigd. Het plafond in de Raadkamer, voorstellende den Olympus met Jupiter, Juno, Venus, Mars, Mercurius enz-, is beschilderd door JeanBaptist Coclers, een Maastrichtenaar. Het schoorsteenstuk is wederom een allegorische voorstelling van de dubbele jurisdictie, door Plumiers in 1714 geschilderd. Het schoorsteenstuk in de voorm. zaal der Luiksche schepenen stelt de kunsten en wetenschappen voor en is van de hand van van der Schuer. De oude Brabantsche Schepenkamer bevat het stucadoorwerk, voorstellende : „Salomons recht". Het schilderij, boven den schoorsteen, voorstellende de overspelige vrouw werd in 1720 door Plumiers vervaardigd. Aan den muur hangt het portret van den Dominicaner monnik Franciscus Romanus, de bouwmeester 38 van de Maasbrug-, voorgesteld met het plan der brug in zijn hand. Na het Stadhuis verlaten te hebben richten De St. Mathiaskerk; op den voorgrond liet standbeeld Tan J. F. Minckelers. wij onze schreden naar rechts, naar de Boschstraat. Aan het begin op de Vischmarkt staat een standbeeld van Prof. Jan Pieter Minckelers, de uitvinder van het steenkolen lichtgas. Minckelers, uit een oude Maastrichtsche familie □ 39 g-eboren in 1748, deed deze uitvinding in 1783. Hij was van 1772 tot aan de Fransche overheersching hoogleeraar in Leuven. Daarna was hij apotheker in Maastricht, waar hij in 1824 overleed. Een weinig verder ligt de Sint Mathiaskerk, die omstreeks 1479 onder Bisschop Jan van Horne gebouwd of herbouwd is. Zijn wapen bevindt zich op een pijler ter noordzijde uitgebeiteld. De kerk bevat mooie geschilderde ramen. Verder een kruisweg geschilderd door den Maastrichtenaar Louis Bruis die in Rome overleed. Ook vindt men er enkele interessante grafsteenen, o. a. die van Simonetas, een officier, verwant. aan den Hertog van Parma, gesneuveld bii de inneming der stad in 1579 en een gedenkplaat in marmer van wijlen Mgr. Dr. Menten, pastoor-deken der stad, en protonotarius apostolicus f 1918. In de 17e en 18e eeuw werd de kerk herhaaldelijk door de Hervormden in gebruik genomen. Verder de Boschstraat volgend zien wij de wereldberoemde Aardewerkfabrieken van Petrus Regout. BOOSTEN 6 STOLS St. AMORSPLEIN 16 - MAASTRICHT. DRUKKERIJ - REGISTERFABRIEK BOEKBINDERIJ - kïl^KW^S 40 □ Verderop ligt het Bassin (de haven) en de Kon. Nederlandsche Papierfabriek. Het Bassin, met de Papierfabriek. Terugkeerende naar de Markt en den weg vervolgend door de Muntstraat, Kleine Staat en Wolfstraat, komen wij op het Onze Lieve Vrouwe Plein. Vlak bij de Wolfstraat lag vroeger de St. Nicolaaskerk, thans voor een gedeelte ingenomen door Hotel Derion ; ze is in 1838 afgebroken. Maar onze aandacht wordt gewekt door de monumentale Onze Lieve Vrouwe kerk. De oudste geschiedenis van deze kerk is niet bekend. Bijna geheel het oudste gedeelte dagteekent uit het begin der 11e eeuw, daar de kerk omstreeks het jaar 1000 door brand 41 vernietigd werd. Een gedeelte van den ouderen bouw uit het laatst der ioe eeuw, is nog blijven bestaan, n.1. de krocht onder de torens 1 De Onze Llere Vrouwe Kerk. ten Westen, en eenige steenen met beeldhouwwerk. Evenals de St. Servaaskerk bezit de O. L. Vrouwekerk twee krochten. Dit zijn de twee eenige kerken in Nederland met twee 42 krochten. De kerk heeft van buiten het uitzicht van een versterkt kasteel met hoog" muurwerk, in ongelijk verband gemetseld, ein- Achterzijde yan de 0. L. "Vrouwe Kerk. digende in Romaahsche muurbogen, met een schuin dak en geflankeerd door ronde torens, geheel van hetzelfde maaksel met spitse bedekking ; daarnaast boven den ronden ingang, een Gothieken bouw met muurgangen in twee verdiepingen met pinakels en spits dak. Het merkwaardigste van de kerk is het Romaansche choor. Het choor, dat den vorm heeft van een halven cirkel wordt omgeven door kolommen 43 met kapiteelen, welke versierd zijn met bijbelserie voorstellingen ; een dezer kapiteelen geeft eene voorstelling van Hemo, den bouwmeester van de O. L. Vrouwekerk. Een tweede krocht bevindt zich onder het hoogkoor en is in 1018 gedeeltelijk ingestort. Twee torens, ter weerszijden een, steunen het koor. Beide torens werden omstreeks 1895 hersteld. Het tegenwoordige gewelf van het transept werd op het laatst der 15e eeuw gebouwd in gothischen stijl, evenals het groote raam ten Zuiden van het transept, de ingang op het O. L. Vrouwe plein en een gedeelte van den z.g. omgang Door de restauratie van de kerk, die jaren geduurd heeft en sinds kort is geëindigd, is veel wat verknoeid of niet in stijl was, hersteld. Van de bezienswaardigheden in deze kerk noemen wij op de eerste plaats het aloude miraculeuse beeld van Onze Lieve Vrouw Sterre der Zee, dat zich vroeger, al omstreeks 1470 in de kerk der Minderbroeders bevond. In de doopkapel staat een prachtige koperen doopvont door Aert van Tricht gemaakt. In het westerportaal ziet men een Romaansch Christusbeeld en een beeld van St. Bernard van Clairveaux, die in deze kerk in 1147 den eersten kruistocht predikte. De vloer van den omgang is belegd met talrijke grafsteenen, die gedeeltelijk afkomstig zijn uit de hierboven genoemde St. Nicolaaskerk. 44 □ Op een der pilaren bevindt zich een oude muurschildering van St. Catharina. Verder is er een merkwaardig doek van de Crayer: Christus aan het Kruis. De prachtige eikenhouten preekstoel werd geschonken door den kanunnik Loyens, wiens wapen daarin prijkt. De Schatkamer, die vroeger als archiefkamer was ingericht, is dagelijks van 9—6 te bezichtigen. Men wende zich daartoe tot den koster. De Schatkamer bevat prachtige kunstwerken, o.a. een Byzantijnsch reliekschrijn in den vorm van een doosje, dat uit Konstantinopel afkomstig is. Het werd van de kruisvaarders verkregen door den Roomsch-koning Philips II van Hohenstaufen, die het aan deze kerk schonk. Verder is er een stuk van den gordel van de H. Maagd Maria, een deel van het hoofd van St. Bartholomeus en van het koorkleed van St. Lambertus. De O. L. Vrouwe kerk was een collegiale kerk, zij had een kapittel en viel onder den Bisschop van Luik. De eerste Maastrichtsche Bisschoppen hadden er hun zetel. Het kapittel is door de Fransche overheersching in 1794 opgeheven. De kerk kreeg toen de bestemming van tuighuis en constructiewerkplaats der artillerie. In 1837 werd zij aan haar oorspronkelijke bestemming teruggegeven en werd parochiekerk in plaats van de vervallen St. Nicolaaskerk. Op de plaats der O. L. Vrouwekerk zou in cr cl ft) CD o 5' °W o 5 D* » n c: P ^ tn cd 3 3 P 3 crq p n> <&?ë> Qf$> ❖ I Sigaren handel I % Import - Export ^ I A* Verhaegh-Kirsch! | Hoek Groote Staat en Vrijthof 1. ^ f Maast richt» | |j Telefoon 454. ^ (r Specialiteit in @ % Egyptische, Russische en Turksche, f $ Fransche en Engelsche Sigaretten. $ ^ Directe aanvoer van geïmporteerde Havana-Sigaren. ^ Tenslotte kunnen wij ten zeerste een wandeling aanbevelen in het schilderachtige Stadspark. Nieuwe Infanteriekazerne (Villapark). 63 werd het in zijn tegenwoordigen toestand gebracht. Er is een restaurant in het afgesloten Stadspark, gelegen tusschen Maas en Jeker. In 1837 werd het park aangelegd en in 1883 Jeker met sluis en oude omwalling bij „de Kommen". ca gedeelte. Daar worden vaak concerten gegeven, die voor vreemdelingen toegankelijk zijn. Gezicht op den Sint Pietersberg, O» 36 Men verzuime ook niet een wandeling te maken door het mooi aangelegde Villa-Park. Kapel te Sla y ante (Sint Pieter). Fotohandel Chs Daniels . Kleine Staat 7f Maastricht. Levert in PRIMA KWALITEIT alles op Fotografisch Gebied, Drogerijen - Schildersartikelen - Verfwaren. 67 Enkele aanbevelenswaardige wandelingen naar de omstreken der stad. I Een wandeling naar den St. Pietersberg Zeer fraai is de wandeling tusschen Maas en De ruïne Lichtenberg. Zuid-Willlemsvaart naar Slavante en de ruïne Lichtenberg met uitzichttoren. Slavante is de naam van een openbaar buitengoed, vroe- ger klooster der Paters Observanten. Men treft er nog een mooi oud kapelletje aan. Verder is er een restaurant. Vanaf de ruïne heeft Gezicht Tan af den Sint Pietersberg op de Maas en Maastricht. men een grootsch uitzicht over de Maasvallei en de heuvels van Cadier, Keer enz. Teruggaande over den rug van den berg 68 69 komt men langs het kasteeltje de Torentjes, een oude kanunnikenwoning, de kerk van Het kasteel „De Torentjes" en de kerk yan Sint Pieter. Sint Pieter, en verder naar links ombuigend bereikt men den ingang van de grot met het wereldberoemde onderaardsche museum. De top van den berg wordt ingenomen door het fort St. Pieter. Men kan ook de onderaardsche gangen van het fort bezoeken. Vanaf het fort heeft men een uitzicht op de Jekervallei. Een Rotswoning in Maastricht! (Sint Pieter). Het Fort Sint Pieter. Spilstraat 9 Maastricht Hotel - Café - Restaurant Het Wapen van Maastricht Amstel-Bieren Diners vanaf f 1.25 Plats du jour f 1.00 Koffie - Thee - Chocolade Restauratie den geheelen dag. 71 II. Een wandeling over den Cannerweg, langs den in 1916 ingestorten ingang, thans gemas- I Het kasteel te Canne. De mergelgroeve aan den Cannerweg. keérd door enkele smakelooze theekoepels, verder langs het buitengoed der Broeders van de Onbevlekte Ontvangenis en de mergelgroeven, door de Jekervallei, naar het sprookjes- os 74 achtige kasteel Aigremont, of Canne, is zeer aan te bevelen. Het kasteel werd door Daniël Baron de Dopff in de 17e eeuw gebouwd, en is thans het eigendom van de familie Poswick. Dicht bij het kasteel liggen de onderaardsche gangen van den Cannerberg, toebehoorende aan de Paters Jesuieten. Op de heuvels De Jeker bij Biesland. □ 75 liggen achtereenvolgens het buitengoed der Paters Jesuieten en de Apostelhoeve. Rechts aan den weg ligt de St. Servatiusbron, een geneeskrachtige bron, die, volgens de legende, door St. Servaas uit den grond De Molen Tan Biesland aan den Jeker. 76 □ werd opgeroepen door aanraking met zijn bisschopsstaf. Vroeger was er een houten waterleiding van de St. Servatiusbron naar de fontein op het Vrijthof te Maastricht. Dicht bij de bron, aan de Jeker, .ligt een schilderachtige watermolen. Vervolgt men de wandeling langs den Bieslanderweg, dan komt men spoedig weer aan de Tongerscheweg. Bij het begin van de Tongerscheweg, bij de Tongerschestraat, rechts af slaande, heeft men een prachtige weg langs de oude vestingmuren. Daar is thans een mooi plantsoen aangelegd. Er is een Berenkuil en verderop een Hertenkamp gelegen. Door de St. Pieterstraat, Hondstraat en Breedestraat bereikt men dan spoedig weer het centrum der stad. III. Grootere uitstapjes vanuit Maastricht te maken zijn: i° de tocht over Meersen (6,4 km), Houthem (8,8) naar Valkenburg (12,6) en Heerlen. 20 de tocht over Margraten (10,1), Gulpen (15,5) en Vaals (26,5) naar Aken (30,4). 3° de tocht over Gronsveld (6,1) Eijsden (8,9) en Visé (15,5') naar Luik (33,5). Index. Bladz. A Archief, Gemeente- 30 Archief, Rijks 51 Augustijnenkerk, voormalige - 12 B Bassin 40 Bastion bij de Zwanengracht ..... 18 Bayard, klooster de - 54 Berenkuil 76 Bibliotheek der Gemeente 30 Bogen, klooster onder de - 26 C Canne, kasteel van - 74 Cannerberg 74 D Dinghuis of Oud-Stadhuis 14 Dominicanenkerk, voormalige - .... 16 F Fort St. Pieter 70, 71 6 Gemeentearchief 30 Gouvernementshötel . . . ... . . 32 Gouvernement, Spaansch 28 Grauwzusters, klooster der - 50 H Helpoort 45 Hertenkamp 76 Hof van Tilly .53 Hoofdwacht 27 Huis „van den Dijck", St. Servaasklooster . 31 Huis „Het Kercksken", Brugstraat. ... 14 Huis „De Windmolen", Groote Staat ... 16 I Infanteriekazerne In de Kommen . . . 63 Bladz. J Janskerk, St. - 26 Jesuïetenkerk 57 Jesuïetenkerk, voormalige - 53 Josephskerk, St. - 12 E Kasteel Aigremont of Canne 74 Kasteel de Torentjes 69 Kerk der Augustijnen, voormalige - ... 12 Kerk der Dominicanen, voormalige - . . . 16 Kerk van het rectoraat van het H. Hart . . 5 Kerk van het H. Hart (P.P. Jesuïeten) . . 57 Kerk van St. Jan 26 Kerk van St. Joseph 12 Kerk der Kruisheeren, voormalige - ... 56 Kerk van St. Lambertus 55 Kerk der Luthersche gemeente 53 Kerk van St. Maarten 7 Kerk van St. Mathias 38 Kerk der Minderbroeders, voormalige - . . 51 Kerk der Minderbroeders, Tongerschestraat. 57 Kerk der Nederl. Hervormde Gemeente . . 26 Kerk van O. L. Vrouwe 41, 42 Kerk van St. Pieter 69 Kerk der Sepulchrijnën, voormalige - . . . 58 Kerk van St. Servaas 25 Kerk der Waalsche Gemeente 52 Klooster onder de Bogen 26 Klooster der Broeders van de Onbevl. Ontv. 54 Klooster der Grauwzusters 50 Kruisheerenkerk, voormalige - 56 L ' Lambertuskerk, St. - 55 Lichtenberg, Ruïne 67 Luthersche kerk 53 Lyceum, voormalig - 16 M Maartenskerk, St. - 7 Maasbrug 9 Btadz. Mathiaskerk, St - 38 Mergelgroeve ' ... 73 Minderbroederskerk, voormalige - .... 51 Minderbroederskerk 57 Miraculeus Christusbeeld 8 Miraculeus beeld van O. L. Vr. Sterre der zee 43 Museum, onderaardsch 69 Museum van oudheden 57 N Natuurhistorisch Museum 59 Nederlandsche Bank 28 0 Observanten, voormalig klooster der - . . 67 Onderaardsch Museum 69 Onze Lieve Vrouwe kerk 41. 42 Oud Stadhuis 14 Oude omwalling bij het Lange Grachtje . . 50 „ „ bij de Zwanengracht . 48 n „ bij de Zwingelput ... 60 P Paleis van Justitie 57 Pater Vinck Toren isS> 46 Pieter, Port St. - . 70, 71 Pietersberg, St. - 67 Politiebureau 30 Poort, Hel- 45 Poort Waarachtig 47 Postkantoor . , , 30 It Rotswoning . 70 Ruïne Lichtenberg 67 Rijks Archief 51 Rijks Landbouwproefstation 56 S Schatkamer van O. L. Vrouwe 44 Schatkamer van St. Servaas 23 Schouwburg 53 Sepulchrijnën kerk . . 58 Servaaskerk, St. - . ... Servatiusbrori, St. Slavante . Spaansch Gouvernement ..... 28 Stadhuis .... Stadhuis Oud- ^ Stadspark ' ' 63 Stadsschouwburg ... 53 Standbeeld van Minckelers •?» Station ..... ■ ■ ■ ■ . ós Sterre-der-Zee, Miraculeus beeld van O. L. Vr 43 T Torentjes, kasteel de - 69 T Vestingmuren 7g Villapark . . fifi vrijthof. . ./ü *j w Waalsche kerk g2 Watermolen bij Biesland . 76 Z Zwanengracht 50 Zuid-Willemsvaart . 49