1132
DE HISTORISCHE VORMING VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR
REDE TER AANVAARDING VAN HET AMBT VAN BIJZONDER HOOGLEERAAR UITGESPROKEN BIJ DE OPENING DER INDOLOGISCHE FACULTEIT AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT OP 7 OCTOBER 1925
DOOR
Dr. C. GERRETSON
c 14
N.V. BOEKHANDEL v/h W. P. VAN STOCKUM & ZOON VGRAVENHAGE












DE HISTORISCHE VORMING VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR






4>E HISTORISCHE VORMING
VAN DEN
BESTUURSAMBTENAAR
REDE TER AANVAARDING VAN HET AMBT VAN " BIJZONDER HOOGLEERAAR UITGESPROKEN BIJ DE OPENING DER INDOLOGISCHE FACULTEIT AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT OP 7 OCTOBER 1925
DOOR
Dr. C. GERRETSON
N.V. BOEKHANDEL v^d W. P. VAN STOCKUM St ZOON 's-GRAVENHAGE






Mijne Heeren Curatoren, Professoren, Lectoren, Docenten, Doctoren en Studenten dezer Universiteit en gij allen, die deze bijeenkomst met uwe tegenwoordigheid vereert!
Zeer geachte en gewenschte Toehoorders en Toehoorderessen!
Mede geroepen om bij de plechtige opening der Indologische Studiën aan deze Universiteit tot u te spreken, heb ik, van deze keuze, de natuurlijke verklaring gevonden in den aard der studiën, waarvan de leiding mij is toevertrouwd.
Immers, het onderwijs dat aan deze Instelling zal worden gegeven, is, evenals welk ander wetenschappelijk onderricht ook, niet zonder bepaalde grondgedachte; een gedachte, die bij allen die zich aan deze Instelling hebben verbonden, de gelijke uitkomst is van zeer verschillende studie en ervaring en die, bij alle onvermijdelijke schakeering van inzicht en overtuiging, den geest bepaalt, waarvan alle opvoeding en onderwijs aan deze Instelling moge doordrongen zijn.
Deze grondgedachte is, met volkomen openhartigheid, van den aanvang af publiekelijk



6
DE HISTORISCHE VORMING
beleden. Of was het niet 'de overweging der wenschelijkheid van de ontwikkeling' van het Rijk in Azië 'langs historische lijn', die tot stichting dezer Instelling dén stoot gaf? Geen anderen dus konden elkaar bij de inrichting de hand reiken dan zij, die méde zich stellen 'op den bodem der realiteit' en zich, bij de bevordering van Indië's belang, 'aansluiten bij de bestaande toestanden', in de overtuiging, dat eerst dan deze ontwikkeling 'een proces kan worden van historischen groei.'
Het ligt derhalve in den aard der zaak dat, bij een door dien geest bezield onderricht, de historische vorming van den bestuursambtenaar als een uiterst belangrijk element zijner opleiding wordt beschouwd. Hoe zijn de toestanden, zooals zij bestaan, geworden ? Welke steunpunten bieden zij voor verderen opbouw? Welke krachten zijn voor dien opbouw beschikbaar? Hoe moet de arbeid worden verdeeld? In hoeverre kan, van de kennis van het verleden, partij worden getrokken voor heden en toekomst? En hoe kan deze kennis den toekomstigen bestuursambtenaar het best worden medegedeeld? Ziedaar de vragen die, van historisch standpunt, bijzondere aandacht verdienen.
In dit verband vak uit den aard der zaak



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
7
het eerst de aandacht op de omschrijving der historische vakken, die het leerplan aanwijst en op de wijze, waarop zij zijn samengevoegd. En dan treft u, wellicht niet zonder bevreemding, dat, naast de geschiedenis van Indië, èn de koloniale geschiedenis èn de volkenkunde vanaf één leerstoel zullen worden onderwezen.
Nochtans, toen, op voorstel van den Wetenschappelijken Raad, Curatoren dezer Instelling tot deze samenvoeging besloten, gaf dit besluitvorm aan een zeer bepaalde opvatting omtrent de wijze, waarop de historische vorming van den bestuursambtenaar het best zou kunnen worden gediend.
Niemand die het gebied der historische studiën in meer dan één richting doorkruist heeft, zal het nauw en innig verband ontkennen dat tusschen de verschillende takken dier studiën bestaat. Een verband zóó nauw en innig, dat het niet overmoedig schijnt te zeggen: 'Er is maar één historische wetenschap.' Edoch, niet alleen de onmetelijke omvang van het historisch gebied, ook de zeer uiteenloopende ambachtelijke scholing die de arbeid in de verschillende takken der historische wetenschap vordert, heeft allengs tot zóó groote verbijzondering geleid, dat het verband tusschen de beoefening der onderscheidene takken vaak is verloren geraakt en er reden is



6
DE HISTORISCHE VORMING
om het bekende woord, waarmede Seneca eenmaal de specialisatie der wijsbegeerte laakte, in onze dagen van toepassing te maken op de historische wetenschap: 'Dividi enim historiam, non concidi, utile est.'
Het nieuw academisch statuut, dat den aankomenden historicus reeds gedurende zijn studietijd ruimer gelegenheid biedt verwante vakken in onderlingen samenhang te beoefenen, zal niet nalaten op de zoo noodige synthese der verschillende historische studiën een gunstigen invloed te oefenen. En het is in den geest van dit statuut, dat de geschiedenis en de volkenkunde van Indië aan deze Instelling niet als twee afzonderlijke wetenschappen, maar, in nauw organisch verband, als twee takken van een enkele discipline zullen worden onderwezen.
Vergun mij dan voor een wijle uwe aandacht te vragen voor een beschouwing, in het algemeen, van de beteekenis van de historische vorming van den bestuursambtenaar, en in het bijzonder, van de wijze, waarop een meer synthetische behandeling van data ontleend aan de verschillende op het leerplan voorkomende historische vakken aan die vorming kan worden dienstbaar gemaakt.
Het nut dat de toekomstige bestuursambtenaar



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
9
van de beoefening der geschiedenis kan trekken is drievoudig, overeenkomstig het drieledig doel zijner universitaire vorming: scholing voor zijn toekomstig ambt; opleiding tot zelfstandige beoefening der wetenschap; voltooiing van de vorming zijner persoonlijkheid.
1. Bepalen wij ons aanvankelijk tot het naastliggend doel. De wet eischt van hen die toegang begeeren tot den loopbaan van Indisch ambtenaar, in het bijzonder van de Indologen, een zekere positieve kennis van historische feiten betreffende Indië. Natuurlijk ligt het niet in de bedoeling, den geest van den toekomstigen ambtenaar te orneeren met een aantal op zichzelf wetenswaardige feiten, die overigens slechts tot zijne 'algemeene beschaving' bijdragen. Zijne opleiding is, vóór alles, vakopleiding ; de bedoeling wordt dus te volkomener bereikt naarmate deze kennis hem in zijne ambtelijke loopbaan meer van practisch nut is. Dit nu zal vooral dan het geval zijn, wanneer zijne historische kennis hem een duidelijk schematisch inzicht verschaft in de structuur der zoowel ethnologisch, economisch als staatkundig uiterst ingewikkelde samenleving, waarin hij geroepen is werkzaam te zijn. Aan den eisch, een zoodanig inzicht te ver-



10
DE HISTORISCHE VORMING
schaffen, is dus in de allereerste plaats te voldoen.
Hier stuiten wij echter reeds dadelijk opeen niet geringe moeilijkheid. Ons is opgedragen het onderwijs in de geschiedenis van NederlandschIndië, niet slechts in de nieuwere, doch ook in de oude geschiedenis.
Wat valt echter onder oude geschiedenis van Nederlandsch-Indië te verstaan? Of duidelijker: kan de historisch gevormde bij deze omschrijving iets redelijks denken? Ik vrees, dat niet slechts de spreker van dit oogenblik deze vraag niet met een volmondig 'ja' kan beamen. En zoo het den leermeester zelf aan helder inzicht faalt, hoe zal hij het den discipelen bijbrengen? Hoe zou de blinde de blinden leiden ?
Want wanneer wij, in overdrachtehjken zin, spreken van de geschiedenis van de opkomst en den ondergang van Rome, dan bedoelen wij daarmede gemeenlijk niet de bouwgeschiedenis der Eeuwige Stad, maar de geschiedenis van het imperium van het Romeinsche Volk. En wanneer wij de geschiedenis van Nederland aan onze kinderen vertellen, spreken wij niet van het ontstaan van duin en haf, van kil en plas, maar van de lotgevallen der Natie die Nederland bewoont, of, in wijderen zin, van de



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
11
kern, die, door strijd en vlijt scheppers dezer oikoumene, in den loop der tijden tot de Nederlandsche natie is opgewassen. Maar eilacy, een oude geschiedenis van Nederlandsch-Indië in dezen alleen gezonden zin bestaat niet; Nederlandsch-Indië is niet het gebied van een staatsvolk; zelfs een kern wier ontwikkeling van de vroegste tijden af het huidig bestaan van dit imperium, op welke wijze ook, zou verklaren, is niet nawijsbaar. Nederlandsch-Indië is slechts de naam van zekere landen en zeeën, die met graden en minuten op de wereldkaart kunnen worden omschreven en die onder het machtsbereik van Nederland staan. Of, om het nog duidelijker uit te drukken, NederlandschIndië is, historisch, slechts het Rijk van Nederland in Azië.
Doch geschiedenis, — de Nestor onzer historiographie heeft het in zijn afscheidsrede nog eens in herinnering gebracht, — is niet een geschiedenis van dingen, niet een geschiedenis van een territoir, van zeeën en bergen, van rivieren en wouden, maar een geschiedenis van menschen en wel van menschen in hunne onderlinge verhoudingen. En nu hebben voorzeker sommige vroegere inwoners van het tegenwoordig Nederlandsch-Indië met elkaar in veelsoor-



12
DE HISTORISCHE VORMING
tige verhoudingen gestaan en deze verhoudingen hebben zelfs tot belangrijke en belangwekkende staatsverbanden en statenverbindingen geleid. Doch zélfs uit de verzamelde geschiedenissen dezer gemeenschappen valt met den besten wil toch een oude geschiedenis van NederlandschIndië niet te construeeren.
Want niet alleen dat de grenzen dier gemeenschappen de grenzen van ons Aziatisch Rijk in geen enkel opzicht, hoe gering ook, verklaren, maar ook hebben deze gemeenschappen in verreweg de meeste gevallen als zoodanig met elkaar gedurende hun geheele bestaan in geenerlei verhouding gestaan.
Het onderwijzen van 'de oude geschiedenis van Nederlandsch-Indië' als een organisch geheel zou dus slechts voedsel kunnen geven aan het misverstand, als ware Nederlandsch-Indië het historisch resultaat van een binnen dat gebied van oudsher aanwezige Indonesische natiein-den-knop.
Zijn wij dan verplicht heel het menschenhjk bedrijf, dat zich vroeger, te land en ter zee, in dezen Archipel heeft afgespeeld, als voor den bestuursman zonder practische beteekenis, buiten bespreking te laten?
Geenszins!



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
13
Indië is, niet alleen nu, maar ook oudtijds, altoos een kolonisatiegebied geweest, een gebied, vol van volkerens<rt/i, van strijd tusschen overheerschers en overheerschten, en het zijn de elkaar opvolgende en overdekkende sociale, economische en staatkundige afzettingen dier kolonisaties, die de historicus, als gold het een voorhistorische nederzetting, heeft te ontgraven, en op wier tumulus het Nederlandsch-Indië, dat wij kennen, is opgetrokken.
Uit den aard der zaak hebben de geschiedenissen van beide partijen, overheerschers en overheerschten, altoos sommige aanrakingspunten; zij kunnen derhalve met elkaar in verband worden gebracht; maar zij vorderen toch af zonderhjke behandeling. Bij deze beliandeling komen onze beide nevenvakken ons te hulp.
De koloniale geschiedenis van den Archipel brengt ons de kennis van de opeenvolgende inen uitheemsche overheerschers. Doch iedere koloniale geschiedenis heeft één groot nadeel, en wel dit, dat zij uit den aard der zaak de hoofdaandacht wijdt aan het koloniseerende volk zelf. De aandacht, die aan de onderliggende partij geschonken wordt is beperkt, en evenals men in de Pararaton meer gegevens vindt over de familiegeschiedenis der Hindoesche overheerschers,



14
DE HISTORISCHE VORMING
dan over de oerbevolking van Java, vindt men ook in de bronnen van de Opkomst van het Nederlandsen Gezag in den Archipel slechts onvoldoende en bovendien weinig onpartijdige gegevens omtrent de onderworpenen. Niettemin is deze kennis voor een juist inzicht in de tegenwoordige structuur der Indische samenleving zeker niet minder belangrijk, dan de geschiedenis der overheerschers.
In dit opzicht komt ons nu de volkenkunde te hulp, niet de volkenkunde in haar geheelen omvang, niet dat belangrijk gedeelte hetwelk aan deze universiteit reeds sinds lang op voortreffelijke wijze wordt onderwezen, maar het gedeelte, hetwelk zich bezighoudt met de geschiedenis en geleding van die stammen en volken, als geheel, die óf naar de conventioneele opvatting 'nog' geen eigenlijke geschiedenis en staatsorganisatie hebben, óf, en deze opvatting is ons dienstiger, hun staatkundige organisatie door de opeenvolgende overheerschingen vernietigd, geknot of opgeslorpt zagen en zoo van staatsvolk tot volk gedeclasseerd werden. Zulke gemeenschappen treft men, evenals in elk eenigszins belangrijk koloniaal imperium, ook in Nederlandsch-Indië in vrij grooten getale aan; waar zij buiten den greep der staatkundige ge-



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
15
schiedenis vallen, kan alleen de volkenkunde haar eigenheid en vooral haar ontwikkelingsmogelijkheden doen kennen.
Zoo vormen volkenkunde en koloniale geschiedenis van Indië elkaar's complement en kunnen zij, in onderling verband onderwezen^ de niet-bestaande en niet-bestaanbare oude geschiedenis van Indië vervangen en een duidelijk inzicht geven in de voorgeschiedenis van dat Nederlandsch-Indië waarin de Indische volkeren eindelijk de uiterlijke voorwaarde hebben gevonden, onder welke zij tot een subject van eigen historie, een Nederlandsch-Indische natie, kunnen samengroeien.
2. Echter, herinnert gij mij, ook tot zelfstandige beoefening der wetenschap heeft de universitaire vorming den bestuursambtenaar op te leiden. Juister wellicht ware eene andere formuleering. Beoefening van de wetenschap om haars zelfs wil wordt in den normalen loop der dingen van dien ambtenaar niet gevergd. Wat van hem gevorderd kan worden, waartoe hij dus aan de academie moet zijn geschoold, is de zelfstandige wetenschappelijke behandeling van die practische vraagstukken van bestuursbeleid en staatsbestel aan wier oplossing hij, in hoogeren rang, kan worden geroepen deel te nemen.



16
DE HISTORISCHE VORMING
Hoe nu kan een grondige historische vorming daartoe bijdragen?
Met deze vraag raken wij het wellicht teederste punt der geschiedbeoefening aan. Wat is het nut der historie voor het practische leven? Kan en mag het handelen in het heden bepaald worden door de ervaring van het verleden?
Dat de geschiedenis een gids behoort te zijn op den weg naar de toekomst is een postulaat zoo oud als de beoefening der geschiedenis zelf. Naïef doch praegnant wordt het reeds uitgedrukt door een klassiek schrijver: 'Het doel der historie is, uit de waarheid nut te trekken'. Ook laat hij ons niet in het onzekere, welk nut hij beoogt: 'Het doel der historie is, dat, zoo dezelfde toestand van zaken terugkwam, men weten zou, op het vroeger gebeurde ziende, hoe zich in het staatsbestuur te gedragen'. En nog duidelijker: 'De geschiedschrijver zij, zoo noodig, in staat, om de staatszaken te behandelen, zoo ze hem wierden opgedragen.'
Naar dit antieke inzicht is de geschiedenis dus de leerschool, in welke de regelen der regeerkunst kunnen worden geleerd. Heeft ook bij de wettelijke omschrijving der historische leervakken deze overoude en altoosj onge gedachte haar invloed geoefend? Immers, niet slechts



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
17
onderwijs in de koloniale geschiedenis en volkenkunde behoort te worden gegeven, maar beide wetenschappen moeten vergelijkend worden gedoceerd.
Wie nu zegt vergelijken, zegt analogie, en wie zegt analogie is, bewust of onbewust, op zoek naar regelmatigheid, naar wetmatigheid.
Bij het uitspreken van dit woord zie ik een wolk trekken over het voorhoofd der historici onder u. Vreest niet! Geen modern beoefenaar der geschiedenis zal een herhaling verlangen van Buckle's grootsche poging, en van de vele wijsbegeerten der historie of wijsgeerige historiën betreur ook ik het talent en den tijd, die daaraan vruchteloos zijn verkwist.
Toch: men zou zeer verkeerd doen met uit beginsel de bestaanbaarheid van historische wetmatigheden te ontkennen. De honger, waarmede telkens weer historische phantasieën als van Chamberlain en Spengler verslonden worden, wijst op een diep ingeschapen behoefte der menschheid, een redelijken zin in het wereldgebeuren te ontdekken. Het ware dan ook voor het aanzien der geschiedenis een uiterst gevaarlijk bestaan, zoo zij zelve zich vernederde tot eene slechte oneindigheid' van feiten. Want de genius der menschheid vergist zich zelden, en de droo-



18
DE HISTORISCHE VORMING
men van gisteren zijn de werkelijkheid van morgen.
En inderdaad: Is er één historicus, die nimmer getroffen is door de regelmatigheid, waarmee in het bijzonder bij de opkomst en den ondergang van staten zekere verschijnselen zich voordoen? En is het niet juist een intieme kennis van de kinetiek dezer crises in het leven der staten, die den bestuursambtenaar, in een tijd als deze, van bijzonder nut kan zijn? Zeker, ik herhaal het, wij zullen niet meer vervallen in de misvatting van een vorig geslacht, de verwarring van historische en natuur-wetenschappen, maar zijn wij zóó gewis, dat de geschiedenis niet óók aan eigen wetten, aan de logische, onverbiddelijke ontwikkeling der ideeën in den Platonischen zin gebonden is?
Of moeten wij veeleer het feit, dat het ons nog niet gelukt is dergelijke regelmatigheden na te wijzen, wijten aan de uiterste beperktheid onzer geordende historische ervaring? Want om slechts de historie te nemen in zoo verre zij als grondslag voor het historisch staatsrecht kan worden gebruikt: gaat onze intieme, werkelijk bruikbare kennis van het leven der staten eigenlijk wel héél veel verder dan de Renaissance, met wellicht, als aanhangsel, eenig inzicht



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
19
in de ontwikkding van den antieken stadstaat? Doch wat beteekent zulk een 'ellendig endje historie' van een twintig eeuwen tegenover de geschiedenis der menschheid?
Aan dezen nood der historie komt nu de volkenkunde op onverwachte en ruime wijze tegemoet. Zij stelt den historicus in staat het leven van een groot aantal politieke organisaties in zijn geheel te overzien. In zijn geheel; ik druk op dat woord. Want evenals het schrift de tendenz heeft het tempo van ontwikkeling eener taal te verlangzamen, zoo heeft ook het historisch bewustzijn in het algemeen tot gevolg, dat de staatkundige ontwikkeling der moderne volken gestabiliseerd en daardoor vertraagd wordt. Is er niet iets waars in het woord van een Engekch geschiedschrijver, dat Europa nog steeds bezig is de revolutie, die met de Renaissance begon, tot een goed einde te brengen?
Bij de politieke gemeenschappen, waarmee de volkenkunde zich bezighoudt, bestaan deze remmen op de beweging der ontwikkeling echter niet. Evenals bij verschillende primitieve volkeren de ontwikkeling van de taal zóó snel in haar werk gaat, dat de leden der verschillende ouderdomsklassen elkander niet meer verstaan, zoo voltrekt zich ook de politieke ontwikkeling vaak in



20
DE HISTORISCHE VORMING
het tempo waarmee ons in de bioscopen de metamorphosen van rups tot pop, van pop tot vlinder worden vertoond. Schijnt het al te stout om op grond van dit omvangrijker en betrouwbaarder materiaal opnieuw een voorzichtige poging te wagen tot beschrijving althans van de meest in het oog vallende phasen van het leven der staten?
Maar, hoor ik u twijfelend vragen, is zulk een bestudeering van b. v. staatsrechtelijke vraagstukken vanaf breeder historisch standpunt nu ook van practisch nut voor den bestuursambtenaar? Kunt gij ons aannemelijk maken, dat deze beschouwingswijze werkelijk tot andere inzichten dan de gebruikelijke leidt of althans leiden kan?
Laat ons een proef nemen! Ik stel u voor daartoe een vraagstuk te kiezen, dat, zonder te raken aan de practische staatkunde, toch van èn centraal èn actueel belang is, te weten het probleem van den aard en de zedelijke rechtvaardiging van het gezag in het algemeen en van ons Nederlandsen Gezag in Indië in het bijzonder.
De geschiedenis van elk koloniseerend volk kent een tijdperk, een gelukkig tijdperk wellicht, dat dit vraagstuk geen hoofdbreken veroor-



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
21
zaakt. Doch ook Nederland is, als koloniseerende mogendheid, de aera van Epimetheus ingetreden; het probleem is gesteld en het is de roeping van het universitair onderwijs ook te dezen opzichte voor te lichten. Want ook de toekomstige bestuursambtenaar kan het probleem niet ontwijken. Nauwelijks heeft hij den voet op Indischen bodem gezet, of het treedt hem overal tegemoet.
Omtrent het juiste antwoord op de voorafgaande vraag, hoe de practijk der gezagsverhouding is, kan hij, eenmaal in Indië, niet lang in twijfel verkeeren.
Hoe is deze practijk?
Vergun mij, om dit duidelijk te maken, u een anecdote te vertellen, waarin de hoofdrol gespeeld wordt door een man, die het leiderschap, waartoe hij in Indië gevormd werd, thans onder ons uitoefent:
Een jong bestuursambtenaar treedt op onder een pas onderworpen volksstam, die als bloedwraak het koppensnellen nog uitoefent. Hij tracht den nieuwen onderdanen te beduiden, dat de Kompenie wenscht, dat aan deze practijk een einde worde gesteld. Doch deze rechtschapen en zachtzinnige koppensnellers (koppensnellen als sanctie is, ethnologisch beschouwd, zooals



22
DE HISTORISCHE VORMING
gij weet, de uiting van een reeds zeer geëvolueerd rechtsbewustzijn) verzetten zich tegen dit bevel, als strijdig met eene goede justitie. Een volksvergadering wordt belegd en beide partijen tellen den nieuwen judex op den grond hun gesnelde koppen in rijtjens voor en ziet: de ééne turba telt één teures Haupt meer dan de andere. De andere wijst den vreemdeling op de trieste lacune in eigen series en tracht hem aan 't verstand te brengen, dat aan het rechtsgevoel niet zal zijn voldaan vóór en aleer dit nadeelig saldo zal zijn aangezuiverd. Maar de vertegenwoordiger van het Nederlandsen Gezag treedt dit rechtsgevoel als met voeten. Bevelende dat aan dit bloedvergieten bic et mme een einde moet komen en gebiedende, dat de ontbrekende kop moet worden gezoend door een boete, levert hij, onbewust, het schoolbewijs voor de juistheid der stelling, die De Savornin Lohman reeds met zeer unzeitgemaesze werkelijkheidszin aldus had geformuleerd: 'Wetten en gezaghebbers worden [Indië] eenvoudig opgelegd door een volk, dat zich, te recht of te onrecht, aan [Indië] opgedrongen .... heeft'.
Maar als de nacht is gekomen, sluipt Epimetheus de trappen op van de achtergalerij. Hij treedt binnen in het slaapvertrek van den jon-



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
23
gen vreemdeling, buigt zich over hem, wekt hem en eischt antwoord: 'Gij hebt bevolen; diep heeft uw willekeur het rechtsbewustzijn dezer eenvoudigen gekrenkt; hebt gij te recht of te onrecht bevolen?'
Behoef ik u te zeggen, van hoe eminent belang het antwoord op deze vraag is, niet slechts voor het Nederlandsen Bestuur als geheel, maar ook voor eiken bestuursambtenaar persoonlijk?
Want stel dat het antwoord luidt, dat dit gezag wetenschappelijk en zedelijk niet of niet meer te rechtvaardigen is: hóe zal dan de drager van dat gezag, juist op kritieke oogenblikken, wanneer van zijn beslissing wel of wee, misschien leven of dood, van Neerland's onderdanen afhangt, een besluit durven nemen ? Hoe kan zich een gezag handhaven, dat zelf twijfelt aan zijn rechtmatigheid? Want men behoeft geen diepgaande studie te hebben gemaakt van de geschiedenis der omwentelingen om te weten, dat hare diepste oorzaak bijkans nimmer is gelegen in den weerstand der Onderdanen, maar altoos daarin, dat de Overheid het geloof aan de rechtmatigheid van haar gezag, en daardoor de kracht tot handelen, verloren had. De vernietiging van dit geloof door valsche theorieën heeft in het verleden rijken ten gronde gericht en, mijne toehoorders!



24
DE HISTORISCHE VORMING
de kracht der ideeën is niet aan tijd of plaats gebonden!
Zulke theorieën nu worden ook in onzen tijd verkondigd. Verkondigd met een magistraal gezag, dat bewondering, met een zedelijke ernst, die vertrouwen wekt. Opnieuw hooren wij met klem van redenen de stelling aangedrongen, dat het dualisme in de rechtsorde, dat de tegenstelling tusschen Overheid en Onderdaan behoort tot een voorbijgegaan tijdperk; dat in laatste instantie de ordening van het gemeenschapsleven steunt op de werking van een allen menschen gemeen originair rechtsbesef; dat geen eigenrechtige Overheid zedelijk bestaanbaar is; en dat geen Onderdaan gehouden is tot gehoorzaamheid, tenzij hij den inhoud van het bevel kan overeenbrengen met dit ook in hem tot bewustzijn komend menschelijk rechtsgevoel.
Behoef ik u te zeggen, dat zulk een leer den grondslag voor elk gezag, maar vooral voor elk koloniaal gezag, wegneemt, en dat de bestuursambtenaar, die in deze leer gelooft, zich door dat geloof veroordeeld ziet óf tot een leven van innerlijken tweestrijd, óf tot een cynisme, dat, om den broode, een gezag blijft dienen en uitoefenen, dat hij innerlijk als onrechtmatig veroordeelt?
Nu vermeet ik mij niet tot een rechtswijsgeerige



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
25
toetsing dezer leer; daartoe erken ik mij onbevoegd. Doch wel bevoegd is èn de historicus, èn de ethnoloog deze leer, zoo ver zij feiten noemt en zich op de historische ervaring beroept, aan die feiten en aan die ervaring te toetsen.
Want ook déze leer vermeent niet het buiten een historische rechtvaardiging te kunnen stellen. Zulk pleit gaat dan uit van het gedenkwaardig 'oogenblik' in de ontwikkelingsgeschiedenis der menschheid, waarop de behoefte aan politiek gezag zich, voor het eerst, zou hebben vertoond, het oogenblik, welbegrepen, waarop, in de plaats van een nomadische samenleving, een territoriale vestiging zou zijn getreden. Dan ontstaat, zoo wordt ons geleerd, het persoonlijk gezag, dat ons voorts in drieërlei door de staatkunde naar voren gebracht en vorm wordt vertoond, terwijl ons ten slotte, als aan Mozes op den berg, een blik wordt vergund in het beloofde land der toekomst, alwaar geen persoonhjk gezag eener eigenrechtige Overheid meer zijn zal.
Wat nu in dit pleit bovenal treft, is de beperktheid van de historische ervaring waarop beroep wordt gedaan. De toespeling op de vermeende oorsprongen der staatkundige ontwikkeling uitschakelend, blijkt, dat deze leer is afgeleid uit dat deel der historische ervaring, dat door pen



26
DE HISTORISCHE VORMING
of beitel is overgeleverd. Deze vaststelling is geen critiek, want ook de staatsrechtshistoricus kan niet verder springen, dan de stok der staatskundige geschiedenis lang is. Uit deze beperktheid der historische ervaring wordt ook de algemeenheid verklaard van het eigenaardig bijgeloof van onzen tijd: het geloof aan de zedelijke evolutie. Want waar men de lijn der ontwikkeling van het beginpunt, de vestiging als territoriale gemeenschap, tot het voorloopig eindpunt, ons eigen tijdperk, geheel meent te overzien, wordt het begrijpelijk, dat men geneigd is het huidig oogenblik niet alleen als een eindpunt, maar ook als een hoogtepunt te beschouwen en het moderne onwillekeurig als het optimum gaat verheerlijken.
Welk een geheel ander beeld onthult zich voor den ethnoloog, die de historische ervaring niet alleen zoekt in de geschiedenis in den eigenlijken zin, maar ook in het leven der primitieve politieke gemeenschappen!
Voor hem wordt de voorhang weggeschoven, die de oorsprongen der staatkundige ontwikkeling in een mystisch halfduister hult. Hij wordt gewaar, dat het 'oogenblik' der conventioneele sociologische phasenleer, waarop territoriale vestiging het nomadenleven vervangt, tot het rijk



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
27
der fabelen behoort en dat, om met den uitnemenden kenner der Boschjesmannen, Passarge, te spreken, ook zelfs de nomadische jagers volken 'in ganz bestimmten gesetzmaeszig geordneten, auf festem Grundbesitz gegruendeten sozialen Verhaeltnissen leben.'
En zoo hij zich met deze nieuwere opvatting nog niet mocht hebben vereenigd, hij weet toch in elk geval» dat dit 'vestigingsoogenblik' in geen enkel opzicht de oorsprong kan zijn van een behoefte aan politiek gezag en dus nimmer kan worden opgevat als de aanvang van de politieke ontwikkeling, maar dat in elke menschelijke samenleving, hoe schijnbaar primitief ook, politiek gezag wordt aangetroffen en dat niet slechts in rudimentairen vorm, maar in vaak ingewikkelde ordeningen, die functioneel in geen enkel opzicht verschillen van de hoogst ontwikkelde staatsvormen, die de moderne geschiedenis kent. Hij weet, dat, (om een terrein van waarneming te kiezen, dat naast de deur van Indië ligt), onder de Australiërs, bij naburige stammen, die in geen enkel opzicht in cultureele ontwikkeling verschillen, naast en na elkaar alle denkbare gezagsvormen worden aangetroffen, van een eenhoofdig, absoluut of constitutioneel, koningschap af, tot het, oligarchisch of democratisch, gemeenebest toe.



28
DE HISTORISCHE VORMING
Hij weet tevens, deze verschillende gezagsverhoudingen niet voorkomen in een bepaalde volgorde, die zou veroorloven om de een als een lageren, de andere als een hoogeren ontwikkelingsvorm te waardeeren. Hij weet, dat zelfs bij de primitiefste volkstammen persoonlijk gezag onpersoonlijk gezag opvolgt, maar ook omgekeerd; dat de absolute monarchie niet slechts door het gemeenebest wordt afgelost, maar dat het gemeenebest even goed de absolute monarchie wederom kan noodig maken. In één woord: hij ziet, dat de visie op de ontwikkeling, die ten grondslag ligt aan de gezagsleer die ik u zooeven beschreef, slechts het gevolg is van een historische kortzichtigheid, die als rechte lijn aanziet, wat in werkelijkheid slechts een kleine sector is van een ontzachlijken cirkelomtrek, die begin noch einde, hoogte- noch laagtepunt kent.
En als hij nu de kinetiek van de ontwikkeling dezer primitieve 'staten' bestudeert, ontdekt hij alras, dat er één element is, dat in al deze verschillende vormen aanwezig is en dat van die ontwildceling de motorische kracht schijnt te zijn. Dit element, het wezenlijkste en eenig constante, is het dualisme in derechtsorde.de tegenstelling van Overheid en Onderdaan en van beider recht. Maar dan, bij eene steeds aandachtiger be-



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
29
schouwing van dit sociologisch grondfeit, doet hij nog een andere, belangrijker ontdekking, nl. dat deze tegenstelling altoos te herleiden is tot eene tegenstelling tusschen vreemdeling en inheemschen, tusschen overheerscher en onderworpenen en hun beider onderscheiden (den ander willekeur toeschijnend) recht, en zoo wint hij ten slotte de overtuiging dat ook voor het staatsrecht Kant's woord geldt, dat 'das Recht ist der Inbegriff der Bedingungen, unter denen die Willkühr des einen mit der Willkühr des anderen zusammen vereinigt werden kann'.
Ja, zóó noodzakelijk is deze tegenstelling voor het leven van alle staatkundige gemeenschappen, dat, wanneer, zooals soms geschiedt, ten gevolge van een lange periode van vrede en rust, bij een dezer volken (gelijk thans in onze eigen samenleving) de tegenstelling tusschen Overheid en Onderdaan eerst vervaagt en straks verdwijnt, de onmacht der gemeenschap om uit eigen lendenen een leider (anders dan de antieke tyran of de moderne boss) te genereeren, zóó 'originair' is, dat het hulpeloos volk in zijn ellende eindigt met om den vreemden heerscher te smééken.
Zoo bevestigt de volkenkunde het resultaat waartoe reeds Fraser in zijn 'Lectures on the early history of Kingship' op grond van zijn



30
DE HISTORISCHE VORMING
studie der antieke beschavingen gekomen was, en dat zoowel door onze eigen nieuwere geschiedenis als door de mythen van zoovele halfhistorische volkeren wordt onderstreept: d/ staats- Iw historisch Vreemdeling, Vorst en Wetgever in den grond der zaak synoniem zijn en dat de ontwikkeling van alle samenleving gebonden is en blijft aan de spanning der tegenstelling tusschen een onderdanig Volk en eene zelfstandige eigenrechtige Overheid.
Beduidt deze leer, dat wij voorstanders zijn van stilstand in de staatkundige ontwikkeling van Indië? Dat wij ons ideaal in de tegenwoordige gezagsverhoudingen bereikt vinden? Natuurhjk niet. Weliswaar is de tegenstelling vooruitstrevend of reactionair naar onze historische beschouwingswijze zinloos en behoort zij van het Wetenschappelijk terrein te worden gebannen. Doch het wezen van eiken toestand is, dat hij door een anderen wordt afgelost. Wie meent, heeft men terecht gezegd, dat de verhouding van onderworpenheid van het eene volk ten opzichte van het andere eeuwig kan duren, miskent den cirkelgang der ontwikkeling. Maar de bestuursambtenaar die met dit historische inzicht vertrouwd is, kan daaruit het sterkend besef putten, dat hij het gezag, dat hij 'in naam des Konings' uitoefent,



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
31
te recht uitoefent; dat ook thans nog dit gezag een beter ideaal mag hebben dan zijn biezen te pakken; dat het van dieper ethiek en inniger liefde voor Indië getuigt wanneer Nederland niet laat varen het werk zijner handen; dat niets verderfelijker is voor eene vruchtbare symbiose, dan de staatkunde die eerst den oosterschen Onderdaan tot westerling, thans de westersche Overheid tot oosterlinge poogde te verbasteren, en dat de drager van het Nederlandsen Gezag Indië alléén dienen kan door te zijn wat hij is, de eigenrechtige vertegenwoordiger van een Westersch of neen,
wèg met dit zouteloos woord! van een Christelijk Volk!
Acht gij het, zult gij vragen, nuttig of wenschelijk om vraagstukken van zóó afgetrokken aard in uw onderwijs te beslechten?
Ik meen van niet; vooral niet waar het staatkundige vraagstukken betreft. Het is een schoone traditie van het bestuurscorps, dat het buiten de politiek in engeren zin staat. Deze traditie zullen wij trachten te handhaven. Wij wenschen geen dogmatiek tegenover dogmatiek te stellen. Doch het nut van de historische voxming die wij voorstaan is dit, dat zij den toekomstigen bestuursambtenaar de zaken van verschillende kanten leert bezien; hem tot zelfstandiger oordeel ovei



32
DE HISTORISCHE VORMING
vraagstukken als deze prikkelt en hem harnast tegen de eenzijdige overrompeling van, spijts tabberd en katheder, in wezen politieke leerstellingen, die ons, op het gebied van het staatsrecht, als de eenig mogelijke, de eenig redelijke, ja, als de wetenschappelijke xa-r' è^o^v worden opgedischt.
3. Is deze grootere evenwichtigheid bij de beschouwing en behandeling van meer wetenschappelijke ^vraagstukken het meeste, dat een breeder historische vorming den toekomstigen bestuursambtenaar bieden kan?
Het is zeker niet weinig; maar. tóch, er is nog één oogst van deze vorming te verwachten, dien ik voor mij kostbaarder schat dan allevruchren van den boom der kennis; oogst van een akker, die, helaas, aan onze universiteiten al te vaak braak ligt, maar die toch onbetwistbaar binnen het academisch claustrum valt: ik bedoel het terrein der opvoeding, der vorming van de rjersoooilijkheid, op welke vooral bij de opleiding voor den Indischen bestuursdienst volle nadruk behoort te vallen.
Want niet om het kennen maar om het kunnen is het, in de eerste plaats, te doen! Zoo ergens, dan behoort boven de deuren ónzer college-



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
33
zalen de spreuk geschreven te staan: 'Non scholae, sed vitae'.
En welk een rijk en vol leven wacht den bestuursambtenaar ! Rijk en vol! Omdat de bestuursloopbaan zoo schitterende vooruitzichten biedt ? Ik vrees, dat het tegendeel niet zonder grond zou kunnen worden volgehouden.
Een dezer dagen, terwijl ik overdacht wat ik tot u zou spreken, viel mij (was het toeval?), een lijst in handen, waarop een thans overleden bestuursman den loopbaan zijner tijdgenooten had aangeteekend. In lapidairen stijl, met een enkel woord soms, gaven die aanteekeningen een treffend beeld van het lot dat hèn wacht, aan wie de handhaving van Nederland's gezag en eer in de tropen is toevertrouwd.
Deze, zoo luidde het, 'aan moeraskoorts gestorven'; gene 'invalide gerepatrieerd'; die 'door de bureaucratie gebroken', een ander 'op een eenzame post krankzinnig geworden'; nóg een, 'bij de handhaving van recht en orde vermoord'. En de enkeling, de gelukkige, die de hoogste rangen bereikte, die zich een naam verwierf waarvan de glans in de geschiedenis van Nederlandsch-Indië niet verduisteren zal, wat is zijn deel? Thuisgevaren: miskenning en vergetelheid! Want al te vrijelijk oefent Nederland tegenover



34
DE HISTORISCHE VORMING
de bouwers van zijn imperium het oude recht der koningen uit, om ondankbaar te zijn!
En tóch prijs ik u gelukkig, die dezen loopbaan verkoren hebt! Want al deze kwade kansen worden opgewogen door één onschatbaar voorrecht.
Dit:
Het grootste euvel eener verouderde samenleving is, dat zij in toenemende mate de vorming der persoonlijkheid in het gedrang brengt. Het talent wordt algemeen, het karakter schaarsch. Want is in onze drukke maatschappij nog altijd wel de stille studeercel te vinden, waarin, naar Goethe's woord, het talent zich vormen kan; in de loopbaan der wereld, waarin het karakter zijn zetting krijgt, verdringen zich te velen aan de meet. Gelukkige uitzonderingen daargelaten, worden in onze samenleving verantwoordelijke posten eerst bereikt, wanneer de edelste krachten der jeugd zijn vergaan. Gevolg daarvan is het allengs uitsterven, in den boezem der gemeenschap, van het aangeboren en aangekweekt leiderschap en, dientengevolge, naar wij zoo straks zagen, de onmerkbare ontbinding van den Staat. Tegen dit ouderdomsverval heeft Nederland slechts één antidoot. Nieuwe 'cephalisatie', door de interne verhoudingen in Nederland belemmerd, blijft mogelijk,



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
35
krachtens de leidende functie, die Nederland, in het Rijksverband, ten opzichte van Indië vervult. Gelijk Indië (de 'onderdaan' in de Rijksgezagsorderung) van de Nederlandsche hegemonie den 'druk' geniet, waaronder alleen de palm groeien kan, zoo bezit Nederland, (de 'overheid' in deze ordening) in Indië de 'university of leadership', van welke de Indische bestuursambtenaren de 'fellows' en 'scholars' zijn.
En dat is het voorrecht, waarvan iku sprak; en daarom prijs ik u gelukkig: u, onder alle mannen, zal de hooge eer te beurt vallen als vertegenwoordigers van het Nederlandsen Gezag, in de volle kracht der jeugd, de schoonste taak te vervullen, die het hart eens mans begeeren kan: gij zult zijn leiders van menschen l gij zult (en gij verstaat den diepen zin van dit woord) gij zult paaiXróeiv!
Maar zoo hoog een voorrecht legt zware verplichting op. BaaiXeóeiv volstaat niet; noodig is &krfi&q paaiXsóctv. En dat is niet voornamelijk een zaak van het Verstand. Daartoe is noodig in de eerste plaats: karakter; in de tweede plaats: karakter; in de derde plaats: karakter.
Dat karakter kan niemand u geven. Leiders worden geboren. Maar een karakter kan, in de kiem, worden verdorven of gevormd. Tot die



36
DE HISTORISCHE VORMING
vorming kan ook de wetenschap bijdragen. Want de grondslag van alle karakter, de kern van alle leiderschap is de liefde voor de werkelijkheid, voor het feit, die met de liefde voor waarheid en gerechtigheid in nauw innerhjk verband staat. Tot aankweeking van die liefdé nu zijn de historische vorming, het in succum et sanguinem opnemen van de historische methoden en de opwekking van het historisch bewustzijn meer dan welke andere geestelijke tucht ook, geschikt.
Want de geest, die den historicus tegenover de werkelijkheid van het verleden bezielt is geheel dezelfde, als die den bestuursambtenaar tegenover de werkelijkheid van het heden bezielen moet.
Welke is die geest? Liever dan zelf te antwoorden, draag ik u enkele regels voor uit het gulden boekske, dat Lucianus aan de kunst der historiographie heeft gewijd.
Luistert!—: 'De historicus zij onbevreesd, onbaatzuchtig, vrij, rondborstig, doordrongen van waarheidsliefde, de zaken noemende bij hunnen naam, niet toegevend aan vriendschap noch aan haat, niet sparend uit winzucht, niet zwijgend uit medelijden of schaamte of bedeesdheid, onpartijdig rechter, in zijn werk een vreemdeling '



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
37
Herkent gij in het conterfeitsel van den idealen historicus het beeld van den idealen bestuursambtenaar ?
'In zijn werk een vreemdeling!' Vergunt mij, dat ik, saamvattend wat ik tot u mocht spreken, nog eens uwe aandacht vestig op den zin van dit fraaye beeld. Zijn als 'een vreemdeling': is ook dat een trek, vraagt gij, die den bestuursambtenaar siert ? Neen, voorzeker, wanneer gij dit woord verstaat in den kwaden zin waarin het, niet alleen in het oude Griekenland, maar ook in het nieuwe Indië somtijds wordt gebruikt, in den zin van vreemd, onverschillig, vijandig aan de belangen der inheemschen. Maar ja, wanneer gij het opvat in den verheven zin waarin Lucianus het bezigt, als uitdrukking van die hooge onpartijdigheid, die èn den hèrschepper èn den schepper der historie voegt.
Wij weten, dat het Nederlandsen Gezag in Indië een tijdperk tegemoet gaat, waarin zijn onmisbaarheid van alle zijden opnieuw zal worden ter toetse gebracht. Doch die onmisbaarheid kan nimmer worden aangetoond door hoe schoone vertoogen ook; zij is ten slotte een feit, dat, telkens opnieuw, door de daden van dat



38
DE HISTORISCHE VORMING
gezag moet worden gerechtvaardigd. En hierbij zijn wetten en verordeningen ten slotte bijzaak en komt alles aan op de persoonlijkheid van de dragers van dat gezag.
Nederlandsche Bestuursambtenaren der toekomst ! Ook ü zal de smart niet bespaard blijven, dat u, ronduit of mompelend, uw vreemdelingschap, in den ongunstigen zin opgevat, zal worden voorgeworpen. Er zullen in uw loopbaan oogenblikken komen van moedeloosheid, van twijfel, aan uwe roeping. Zoekt dan troost en bemoediging in het besef van de wereldhistorische rol, die den vreemdeling als onpartijdige eigenrechtige Overheid in de ontwikkeling van staten en volken is toebedeeld, en plukt, in de zoo herwonnen zedelijke kracht, van uw historische vorming de laatste, rijpste vrucht 1
Mijne Ouders!
Meer dan van eenigen leermeester heb ik van u geleerd. Wat ik ben, ben ik door u. Vergun mij u van deze plaats te danken voor al uw zorg, voor al uw liefde, voor al uw trouw. En



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
39
vergeef mij, zoo ik, van wat in dit oogenblik mijn hart het meest ontroert, zwijg.
Mijne Heeren Studenten!
Ik zelf heb, vrees ik, in mijn academischen leertijd de collegebanken slechts weinig gesleten. Meer dan in de collegekamer heb ik genoten van den persoonlijken omgang met de mannen die mij hebben gevormd. Tot naspellen van het kapittel spijbelen mag ik u niet opwekken; doch mocht ook mij het voorrecht van persoonhjken omgang met mijn studenten te beurt vallen, zoo ware dit de vervulling van een hartewensch.
Mede tot u wil ik een woord richten, dat niet slechts voor ü is bestemd.
Gij weet, dat niet ons alléén de opleiding van Indische Ambtenaren is toevertrouwd. Elders arbeiden anderen naast ons; mannen van groot gezag; mannen van rijpe ervaring; mannen van ongekreukten naam; mannen van heiligen ijver.
Hoe zal onze samenwerking worden? — Ik' herzeg: 'samenwerking.'
Indië, aldus een woord, dat school gemaakt heeft, wordt bestuurd door Nederland als geheel. Dit feit is een van de grootste weldaden, waarvoor Indië Nederland te danken



40
DE HISTORISCHE VORMING
heeft. De ontwikkeling van jonge landen Wordt vaak belemmerd door de groote schokken die, bij nog onevenwichtige parlementaire verhoudingen, het gevolg zijn van de wisselende overwinning der partijen.
Dat Indië aan deze schokken in de afgeloopen crisisjaren is ontkomen, dankt het juist aan het feit, dat aan zijn bestuur leiding wordt gegeven, niet door eenige partij in het Moederland, maar door Nederland als geheel. Zelfs de deining der hevigste politieke stormen die het Moederland teisteren is wanneer zij de Reede van Batavia komt bespoelen, uitgevloeid tot een rimpeling, die geen kano, laat staan Indie's schip-van-staat zou kunnen doen kapseizen.
Dit voordeel voor Indië kan slechts gehandhaafd blijven, wanneer Nederland als geheel zich zijner verantwoordelijkheid tegenover Indië bewust blijft. Dit sluit strijd, zelfs scherpen strijd, niet uit. Strijd van meeningen, ook op wetenschappelijk gebied, is niet slechts wenschelijk, maar zelfs noodzakelijk. Maar deze verantwoordelijkheid legt aan allen, die op de richting van het beleid in Indië, ook door wetenschappelijken arbeid, invloed uitoefenen, den ernstigen plicht op nimmer uit het oog te verhezen, dat ook het strijdperk der meeningen zekere



VAN DEN BESTUURSAMBTENAAR.
41
grenzen heeft, die de kampvechters niet kunnen overschrijden, zonder aan hun plicht tegenover Indië tekort te doen. Dit inzicht zal de samenwerking, onzerzijds, beheerschen: zoo het kan, in nauw overleg; zoo het moet, in eerlijken strijd; maar altoos vasthoudend aan de overtuiging, dat wij allen, zij het langs verschillende wegen, samenwerken tot het bereiken van één gemeenschappelijk doel: het onlosmakelijk verbonden welzijn van Indië en Nederland: de kracht en eenheid des Rijkst