i I OUD AMSTERDAM IN HET LAATST VAN DE 1921 EEUW NAAR PENTEEKENINGEN VAN L. W. R. WENCKEBACH MET EEN INLEIDING VAN J. F. L. DE BALBIAN VERSTER DRUKKERIJ EN UITGEVERIJ J. H. DE BUSSY AMSTERDAM, A», 1926 DE STADSGEZICHTEN VAN WENCKEBACH DE platen in dit boek behoeven nauwelijks toelichting, omdat zij voor zichzelf spreken, maar zij hebben een geschiedenis. Gaarne voldoet de ondergeteekende aan het verzoek van de uitgevers om die eenvoudige geschiedenis in herinnering te brengen. L. W. R. Wenckebach (geboren in 1860) heeft bekendheid gekregen als schilder, daarnevens als begaafd teekenaar en sierkunstenaar. Zijn landschappen, riviergezichten, bosch* en duinpartijen, onderscheiden zich door groote distinctie en huldigen de beste tradities van de Haagsche school. Tot zijn talrijke boekillustraties behooren de prentenboeken „Note* kraker en Muizenkoning" en het reeds lang uitverkochte mu* zikale sprookje „Uit de Muizenwereld" van Agatha Snellen en Catharina van Rennes. Met Jac. P. Thijsse, dien profeet van de levende natuur, heeft Wenckebach van den aanvang af het grootste aandeel gehad in de samenstelling van de bekende Verkade*albums, waarvan hij er enkele zelfs geheel alleen heeft geïllustreerd, in zwart*en*wit en met vele kleine aquarellen. Over zijn loopbaan en zijn veelzijdigen arbeid OUD AMSTERDAM IN HET LAATST VAN DE 192S EEUW NAAR PENTEEKENINGEN VAN L. W. R. WENCKEBACH MET EEN INLEIDING VAN J. F. L. DE BALBIAN VERSTER DRUKKERIJ EN UITGEVERIJ J. H. DE BUSSY AMSTERDAM, A°. 1926 VI bevat de jaargang 1905 van „Eigen Haard" een artikel met talrijke platen; in 1913 heeft hetzelfde blad meer in het bijzonder over zijn werk als schilder uitgewijd. Onder de illustrators is Wenckebach als teekenaar met de pen nauwe* lijks overtroffen. De sprekende erkenning hiervan is geleverd in 1904, toen hem, bij het huldebetoon aan den 80*jarigen Jozef Israëls, was opgedragen om het prachtige album dat den meester namens het geheele kunstenaarsgilde werd aan* geboden, te versieren met 'smeesters portret en vele afbeel* dingen. De taak was te zwaarder omdat hier geteekend moest worden op Japansch perkament, dat geen fout en correctie gedoogt. Toch heeft dit werk ieders bewondering weggedra* gen, ook van den jubilaris zelf. Van overeenkomstigen aard zijn de teekeningen welke in dezen bundel zijn vereenigd. In het voorjaar van 1898 is Wenckebach begonnen om voor het Zondagsblad van Het Nieuws van den Dag stadsge* zichten te teekenen. Met ternauwernood enkele onderbre* kingen, zijn zij om de twee weken verschenen gedurende tien jaren, tot het einde van 1907. De teekeningen werden, meest een weinig verkleind, gereproduceerd en in het Zon* dagsblad vergezeld van bijschriften door een historicus, die tegelijk een groot kenner van Amsterdam was, wijlen den Heer J. F. Gebhard Jr., een der redacteuren van Het Nieuws van den Dag. Toen de geheele reeks als afgesloten kon worden beschouwd, in 1907, heeft de directie van het genoemde blad het bekende boekje in het licht gegeven: „Oud*Amsterdam", 100 stadsgezichten door L. W. R. Wenckebach. Het werd VII gedrukt en herdrukt in een totale oplaag van 20,000 exem* plaren en kosteloos uitgereikt aan abonné's van Het Nieuws, of ook wel aan anderen die zich aan het loket daarvoor uitgaven. Die boekjes, als een artistieke reclame bedoeld en vooral in Amsterdam gewaardeerd, zijn als weggevlogen en thans alleen „antiquarisch" voor stijgenden prijs te verkrijgen. De hierbedoelde bundel bevatte dus de herdrukken van juist honderd stadsgezichten, welke in overleg met Wenckebach daartoe waren gekozen. Zij vormden ongeveer de helft van de geheele reeks, want welgeteld zijn 232 dergelijke teeke* ningen in het Zondagsblad verschenen. In den jongsten tijd zijn de nog bestaande zinco-cliché's tegelijk met het auteursrecht, in eigendom overgegaan aan de uitgeefster van dezen bundel, de Drukkerij en Uitgeverij J. H. de Bussy. Enkele cliché's bleken niet meer aanwezig, voor een deel doordat zij vroeger aan andere periodieken werden uitgeleend en niet meer ter drukkerij terugkeerden. In sommige gevallen konden nu nieuwe cliché's worden gemaakt, omdat de teekenaar de origineele teekeningen nog in bezit had. Noode missen wij ten slotte enkele fraaie stadsgezichten welke in het straks bedoelde boekje reeds voorkwamen, maar bij slot van rekening bevat deze bundel juist het dubbele aantal van den vorigen. Het heeft bijzondere beteekenis, dat de redactie van Het Nieuws van den Dag nooit eenigen invloed of pressie heeft uitgeoefend op de keus van het sujet. Wenckebach is daarin volkomen vrij gebleven, hij is zelf op zoek gegaan. Hij heeft VIII de heele oude stad doorkruist en daarbij heeft hij dikwijls verrassende ontdekkingen gedaan. Menigmaal bracht hij een teekening voor den dag, zonder dat wij in de verste verte de vindplaats konden raden. Hij sloeg heele straten en buur* ten over, totdat hij opeens werd getroffen door het schilder* achtige van een „geval", in de diepte van een steeg, in een verloren buurtje buiten alle verkeer. Twee voorbeelden uit vele zijn: het kleine poortje met den gevelsteen „het Bussen* schut" (blz. 113) en het zoogenaamde Houtkopers Hofï (bl. 184). Hoe goed verstond hij de kunst die des schilders is, om de teekening „af te snijden", zóó dat het pittoreske geen schade leed door leelijke moderniteitjes in de naaste omgeving. Dit is een welkome leiddraad geweest voor vele latere, teekenaars en etsers. Navolging is immers, volgens een Engelsch spreekwoord, de oprechtste vorm van hulde. Wenckebach heeft eerlijk weergegeven wat hij zag, maar somtijds was een onderdeel hem toch te kras. Toen hij de Agnietenschool (bl. 14) teekende — het was in Sep* tember 1909, dus lang vóór de degelijke restauratie die wij kennen, — stond tegen den gevel een ijzeren wenteltrapje geplakt. Dat ontsierende appendix wilde hem niet uit de pen. In het algemeen heeft hij echter den bestaanden toestand pres cies geteekend, telkens een stadsbeeld dat zijn kunstenaarsoog bekoorde, terwijl hij veel is gepasseerd omdat hij het minder* waardig of zelfs leelijk vond. Slechts in een enkel geval, bij den Schreierstoren (bl. 107), heeft hij een veel vroegeren toe* stand in beeld gebracht, door navolging van een oude teekening. IX Ten volle heeft de teekenaar uitdrukking gegeven aan het schilderachtige van den oud=Hollandschen bouw, het kloek* degelijke van het deftige woonhuis, het stemmige van een hofje, den schoonen eenvoud van onze onvolprezen grachten. Zijn heele werk van dezen aard bijeengenomen, vertoont dus oud*Amsterdam zooals het zich voordeed in het laatst van de vorige en de eerste jaren van deze eeuw. Gelukkig is veel daarvan nog gebleven en heeft oud*Amsterdam zijn karakter behouden, ondanks alle vernieuwing en uitbreiding door de dwingende eischen van het verkeer. En toch, hoeveel is in de afgeloopen dertig jaren reeds onherroepelijk ver* dwenen! In het hart van de stad is de Dam en zijn geheele omgeving grootendeels veranderd en vervormd. Zie maar het oude Beurspoortje (28), de Beurs van Zocher (29), Zeemans* hoop (30), de Vijgendam met zijn poortjes (31), het Kom* mandantshuis (32), Hajenius (33). Op het Rokin: de vroegere Beurssteeg later *straat (36), het St. Pieterspoortje (37) en de N. Z. Kapel (38). Voorts in andere stadsgedeelten: de huizen op den Amstel achter de Doelenstraat (50), de oude huizen op de Kromboomsloot (101), de poort van de Marinewerf (117), het Polderhuisje (188). Niet over alles wat werd gesloopt behoeft te worden getreurd, wel over een schilder* achtig stadsbeeld dat hopeloos te loor ging en door iets leelijks werd vervangen. Soms is er alleen sprake van gelei* delijke, niet van ingrijpende verandering of hopelooze ver* vorming. Beziet men de beide gezichten over het ongedempte gedeelte van het Damrak (44 en 45) dan blijkt dat het X tweede nog bijna volkomen met den tegenwoordigen toestand overeenstemt, terwijl op de eerstbedoelde teekening de huizen* reeks die uitloopt op het Victoria Hotel, sterk is gewijzigd omdat de karakteristieke lage huisjes voor hooge gebouwen hebben plaats gemaakt. In andere gevallen staat de verande* ring met achteruitgang en vernieling gelijk. Op den hoek van de Keizersgracht en de Westermarkt (135) heeft een prachtig dubbel huis in den zuiversten stijl van Hendrick de Keyser, helaas voor een modern kantoorgebouw moeten wijken. Hier en elders is dergelijke verdwenen schoonheid van gebouwen en zijn zelfs heele huizenrijen door deze teeke* ningen ten minste voor vergetelheid bewaard. Men kan troost putten uit een gezegde van Breitner, dien hartstochte* lijken bewonderaar van het stadsschoon in oud=Amsterdam. Toen wij samen eens klaagden over een hoek die onherstel* baar was vernield, zeide hij met een zucht, maar toch berus* tend: „Och zie je, ze kunnen wel veel opruimen en leelijk maken, maar voor ons — hij bedoelde schilders en teeke» naars — blijft er altijd genoeg over; als ze de grachten maar niet dempen en de straatjes in de Jordaan en in de oude stad maar niet afbreken." Hieruit sprak een diep en ver* troostend vertrouwen in de onverwoestbare schoonheid van de stad aan Amstel en IJ. Wij moeten trouwens dankbaar zijn en mogen de oogen niet sluiten voor piëteitvolle restau* raties in den jongeren tijd, zoools die van de reeds genoemde Agnietenkapel (14), het huis op de drie burgwallen (17), de Militiezaal (65) en vooral van Rembrandt's woning (95). XI Toch worden naar wij vreezen fraaie stadsgezichten meer of minder bedreigd: de brug in de Staalstraat (49), de Magere Brug over den Amstel (129 en 130) en het oude Pesthuis (191). Sommige van Wenckebach's teekeningen danken hun ont* staan aan een tijdelijken toestand. Het overzicht van de Nieuwe Kerk met haar krans van kapellen (35), kon slechts gemaakt worden in den zomer van 1900, toen het groote hoekhuis op den hoek van Gravenstraat en Eggertstraat was afgebroken voor een herbouw. In dit bijzondere genre heeft de kunstenaar zich geleidelijk ontwikkeld, want niet ineens bezat hij de gevoeligheid en tegelijk de vastheid van hand, die noodig waren om het verschil in toon en in lichtval zoo duidelijk en artistiek uit te drukken. Zijn werk vertoont een stijging, maar de teeke* ningen zijn hier niet gerangschikt naar het gehalte en niet naar den tijd waarin zij werden vervaardigd. Bij de plaatsing hebben wij ons laten leiden door de topographische geschie» denis van de stad, welke zich naar Vondel's woord, „bij 't wassen van de halve maan", om de oorspronkelijke kern aan de Oude en de Nieuwe Zijde heeft uitgebreid. Die historie is de algemeene leiddraad geweest, maar een enkele maal moest daarvan worden afgeweken. De bladwijzer aan het slot kan het naslaan vergemakkelijken. J. F. L. DE BALBIAN VERSTER OucUredacteur van Het Nieuws van den Dag. September 1926 1 ^ ■ OU&E • K ER.KS TUX1N • i 2 :-ST /INriA-BVARSSTRAAT 3 -Enge- Kerkstek- 4 5 6 7 8 * OUDE-2 UDS-VOORBURGWAL* 9 10 » OUDB-7IJDS-KOUC- 11 12 •"PJETEIRS- HAL- ~- 13 14 15 16 • BAR BER-STRAAT •OA/DE- G.EVEX- A/lb O-2 VOOr?BU'RG.WAT-. - •OA/DE- G.EVEX- A/lb O-2 VOOr?BU'RG.WAT-. - 17 • B 1 NriEM - GcTlS-THU IS - 19 20 •jSPINHütSSTEECr 21 WOEKHUIS *>GfEU31-ANfc *N.O.:Z-ACHTEIie>URGWAU • 22 23 » OZ' ACHTERBURCiVv/AL • HOEK- HOOGSTRAAT- 24 ♦POORTÜ E.- IN vDE • K.OETSTRA.AT- 25 26 27 28 29 30 • ZEEM ANS HOOP - 31 VIJGENDAM* ui 33 JSIEUWE • ■ KERK • 34 35 36 - OUDE GEVeuS. % ROKlN 37 38 39 40 41 42 \A CC 1J NSHXJ1S'; • 43 44 45 46 47 48 •KLOVEN IERS-BURGWAL- .STA AL.STR AHT • 49 . ACHTERHUIZEN- VAN-DE-DOELENSTRAAT- $0 51 52 53 54 •POORTJEOUDE WA ACQESOUW- • N?IH- 55 56 57 58 59 60 T> l RK - VA N • H ASSELT- STE E G • 61 ♦VOORMAl-ICe'LATJJNSCHE-SCHOOl-*- • " 62 63 • ; • SIJSaEL BiJ DE HEJJTEtG- 64 65 66 67 68 •TOR EN SLUIS- 69 70 71 72 73 74 75 Ol/DE-GEVELS^PHETiDRlK-KADE 76 - BAGUNENSTEEG- 77 78 -BAGUMEn-HOrJE • 79 80 • VITTEVR.OU WENCS ANC • 81 82 83 84 •>SW1 GTE RS • HOFJE 85 86 87 88 89 90 91 92 -JONAS-DANlËL-nEUER/PLEirf- 93 94 95 % •JODEN-HOUTTUIN EN- 97 •iriGAr^C-Vii-VOORMALIQJZÜIDERKERKHOF1. 98 • vrircELBOERElS-STEEC; 99 100 • OUDE «HUIZEN-*yb-KROMBOOMSU>OTi 101 •ARMENJSCHXKERK 102 103 KLEEREH-SL.OOT- 164 105 106 107 w. • b i HMcrirc attp 108 409 •B£- MORTEL DA A M&^TOfê E N • 110 111 112 113 114 • B OLTE.TV.5 GRACHTJE* 115 116 117 118 119 120 121 •DE-ASSOCIATIE-CASSA- 122 123 124 •HEERENGRACHT- %LEIDSCHEGR/\CHT 125 126 127 128 "REaULJERS GRACHT- bu de AMSTELKERK* 129 9 130 131 132 J 133 134 Keizersgracht ^ westermarkt • 135 •DE'WESTER KERK •". 137 138 139 •Brouwersgracht- : •DET- BROUWERSGRACHT* 140 • OUDE HU/ZEN % BROUWERSGRACHT- 141 142 •OUDE-HUIZEIS-a/d OROOTE-BICKERSSTRAJST' 143 144 145 146 - r>R 1JVENDE- BRl/G- % P£ÏN1SENE1EANTD- 147 - BJ CKERS-GRACHT- 148 149 150 151 152 HOEKHUIS *>/» KORTEPRINSEMqRACHX. 153 154 PR JNSEM-QRA.CHT-- 155 156 157 158 159 160 161 162 • aTEVENKATTENGANG' 163 •PE-U N DENGRACHT' 164 165 K ARTHVIZER - H O FJE 166 167 168 i 169 170 .EGeElwTVrfT/ERS-DWARSSTTRAAT 171 172 173 174 175 •TSAANTCRACHT •hobk.WO.XENSTRAAT. •OLTDE- GEVEl-S *fa ©UOEI^l GRACHT. 176 177 178 179 •T>RJ»sr&ENfG.RACHT.^ EiUA.tsrDSSTR ART • OUDE -HUrZEN •AAN OB.EOOiÈRSCR.ACHT* 180 PA S SEERDER GRACHT- 181 • SPIEGELGRACHT- 182 183 . HOÜT-KOPERS'HOFF*. 184 185 186 187 •R IJKS MUSEUM-: 188 189 190 •HET-VOOR MALI G-BUITEHG7TSTHUIS 191 •HEHRIETTE- HOKJE- 192 195 DE-BA ARS J ES • ACHTERWEG • 0 RAA M POORT-) 195 1% 197 198 199 200 •TOL-HUIS- BLADWIJZER A. Accynshuis 43 Achterweg (Raampoort) .... 195 Agnietenschool 14 Amstel (Binnen*) 50, 85, 86, 129, 130 Amstel (Buiten ó 131 Amstelkerk 128 Amstelsluis 132 Appelmarkt 66, 67 Arsenaal 91 Associatie*Cassa 122 B. Baarsjes 194 Bagynhof 77—79 Bagynensteeg 77 Bank van Leening 11, 12 Batavierdwarsstraat (1ste) . . . 106 Beerengang 161 Beulingsluis 124 Beurs 29 Beurspoortje 28 Beursstraat 36 Bickersgracht 147, 148 Bickersstraat (Groote) . . 117, 142 Binnenkant 108 Bloemgracht 176 Blauwburgwal 120 Boltensgrachtje 115 Bossche Hofje (Palmgracht) . . 157 Brouwersgracht 139—141 Buitengasthuis 191 Burgerweeshuis 40 „Bussenschut" 113 C. Corvershof 133 Czaar Peterstraat 119 D. Dam 29—33 Damrak 43—45 Dirk van Hasseltsteeg 60 Doelenstraat 50 Driehoekstraat 155 Duvelshoek 87 Dubbele buurt 193 Dijkstraat 56 E. Egelantiersdwarsstraat 170 Egelantiersgracht 168, 169 Eilandskerk 143 Elandsstraat 179 Enge Kerksteeg 4 F. Felix Meritis. . . . 137 Foeliedwarsstraat 112 Funen 118 G. Gelderschekade 46, 47 Grill's Hofje (Weteringdwarsstr.) 183 Grimburgwal 26 Grimnessesluis 27 Groene Burgwal .... 49, 82, 83 Groenlandsche pakhuizen ... 138 202 H. Handelskade 199 Hajenius 33 Halvemaansteeg 86 Haringpakkerij 76 Heerengracht 121—126 Heiligen weg 41 Heintje Hoeksteeg 8 Heisteeg 64 Henriette Hof je 192 „Houtkopers HofF" 184 Huis met de Hoofden .... 134 Huis op de drie burgwallen. . 17 Huiszitten Weduwenhof . . . 165 J Joden Breestraat 94, 95 Joden Houttuinen 97 Jonas Daniël Meyerplein . . 92, 93 K. Kalverstraat 40, 77 Karthuizer Hofje (Huiszitten* Weduwenhof) 165 Keizersgracht 134—138 Kleerensloot 104 Klimopstraatje 81 Koestraat 25 Kloveniersburgwal 19, 48 Kolksteeg 59 Kommandantshuis 32 Korte Amstelstraat 91 Korte Prinsengracht. . . . 152, 153 Kostverlorenvaart 196 Kromboomsloot 101.—103 Kromme Tuinstraat 166 L. Lage erf 116 Latijnsche school 62 Leidschegracht 125 Leidscheplein 186 Leliedwarsstraat (2e) 172 Leprozenhuis 90 Looiersgracht 180 Looiershofje 185 Lombard 11, 12 Luthersche Kerk 63 Luthersche Kerk (ronde) . 70—74 Lijnbaan 119 Lijnbaansgracht 171, 175 Lijnbaansteeg 69 M. Maagdelievenstraat 167 Magere brug 129, 130 Makelaarskantoor 58 Markenplein 89 Marinewerf 117 Militiezaal 65 Molen „de Gooier" 118 Muiderpoort 198 Munt 61 N. Nederlandsche Bank 39 Nes 12 Nieuwe Heerengracht 133 Nieuwe Kerk 34, 35, 57 Nieuwe Kerkstraat 197 Nieuwe Looierstraat 184 Nieuwe Teertuinen .... 144, 145 Nieuwmarkt 51—56 Nieuwezijds Kapel 38 Nieuwezijds Voorburgwal . 57—60 O. Onkelboerensteeg 99 Oude Kerk 1-6 Oudekerksplein 2 Oudeschans .... 105, 106, 110 Oudezijds Achterburgwal . 20—24 203 Oudezijds Kapelsteeg 7 Oudezijdskolk 10 Oudezijds Voorburgwal . 9, 11 — 18 Oudmanhuispoort 19 P Palmgracht 157 Passeerdergracht 181 Peperstraat 111 Pesthuys 191 Polderhuis 188 Portugeesche Synagoge .... 93 Prinsengracht. . 154, 169, 177—179 Prinseneiland 146 Prins Hendrikkade 76, 107—109, 114 R. Raamgracht 84, 88 Rapenburg 113 Rapenburgerstraat 90 Reguliersgracht 127,128 Rembrandtshuis 95 Rokin 36—39 Rozengang 164 Rozengracht 158 Rusland 22 Ruysdaelkade 188, 189 Rijksmuseum 187 Rijpen Hofje 158 S. Schreierstoren 107 Singel 61—70, 74, 75 Sint Annadwarsstraat 3 Sint Anthoniespoort (Waag) 51—56 Sint Antho nies Breestraat . . . 98 Sint Anthoniessluis 96 Sint Pieterspoort 37 Sint Pieterssteeg 87 Spiegelgracht 182 Spui 63, 79 Staalstraat 49 Stadhouderskade 187, 192 Stroomarkt 74 Swigters Hofje 85 T. Taan straat 149 Tolhuis 200 Torensluis 68 U. Universiteits» Bibliotheek.... 65 V. Vierwindenstraat 150 Vinkenstraat 156 Vondelstraat 190 Vrouwengang 42 Vijgendam 31 W. Waterlooplein 100 Weespad (Schoone) 173 Weespad (Vuile) 174 Werkhuis 197 Westermarkt 135 Westerkerk . . 135, 136, 170, 177 WestJndisch Huis 109 Willemstraat. . . . . . . 159, 160 Witte Vrouwengang 80 Z. Zandhoek 151 Zeemanshoop 30 Zevenkattengang 162 Zuiderkerkhof 98 Zuidertoren 48, 88 r t