1150
B
*=1


















MIDDELBURG
UITGAVE GESTEUND DOOR HET GEMEENTEBESTUUR VAN MIDDELBURG
N.V. D. Y. ALTA's Uitgevers- en Courantenbedrijf - Amsterdam
19 2 5



Bierbrouwerij „de Meiboom"
pilsener ) nif9"n
munchener Kif1 K lager ) UlsLl 1
Vanuit 't Depot Middelburg, St. Janstraat H 192 dagelijks thuisbezorging van flesschen Bier.
Eerste Zeeuwsche Auto-Garage
Tel. 141 OPGERICHT IN 1900 Tel. 141
LANGE NOORDSTRAAT C 19, MIDDELBURG
Grootste en meest moderne inrichting in Zeeland. Degelijke reparatie-werkplaats met vakkundig personeel
LUXE AUTO'S TE HUUR OPEN EN GESLOTEN WAGENS
Benzine, Olie, Banden, Onderdeden en Gereedschappen
Hispano - Fiat - Buick - F. N. en andere lekl. Automobielen. Aanbevelend, P. J. WIJTENBURG, Eigenaar-Ondernemer.



Stadhuis. Foto KEES HELDER, M'burg.



De eenige echte
Zeeuwsche Letterkoek
en Profetenbrood
== sedert 1859 =
M. PETERSE, v/h GRAVESTEIN
CONFISEUR PATISSIER
LANGE DELFT B 126, MIDDELBURG
ZEEUWSCHE BABBELAARS in luxe Doosjes
Fa. Gebr. STEENLAND g
Grossiers in Koloniale Waren,
1
Tabak, Sigaren en Suikerwerk ::;>
Stationsstraat P 274 - MIDDELBURG |
ë.
ALLEENVERKOOP VOOR ZEELAND VAN ijf
KAHRELS THEE, Groningen 1
Vraagt Klokzeep en Sneeuwwitzeep- g
„^^A^~ ooflaon on Hr»at qIIpd tnpp mm
1 aan de groote Wedstrijd October 1925 g



VOORWOORD.
Bij de samenstelling van dit boekje is gedacht aan hen, die in Middelburg wonen, en aan hen, die er niet wonen, maar om een of andere reden iets van de stad willen weten.
't Is een algemeene ervaring, dat men, wat in eigen stad bezienswaardig is, niet gaat zien, terwijl men in een andere plaats alles opzoekt, wat als belangrijk vermeld staat en zich min of meer gewillig laat leiden naar allerlei, wat men toch bepaald gezien moet hebben. Zoo zijn er Middelburgers, die nog nooit den Abdijtoren beklommen hebben, terwijl zij, als ze ergens anders zijn, het allereerst een toren opgaan, om te genieten van het panorama, dat daar geboden wordt.
Aan de Middelburgers wil dit boekje toonen, hoeveel moois er in hun eigen stad is, en als zij dan geneigd zijn te klagen, dat er niets gebeurt, hun laten zien, wat er in hun naaste omgeving omgaat en hoeveel zij kunnen genieten, zonder dat zij zich daarvoor moeten inspannen. En vooral, wat een kostelijke woonstad Middelburg is, gelet op de inrichtingen van onderwijs e. d. welke er gevestigd zijn.
Het laatste wil het ook zeggen aan hen, die de vraag overwegen, waar zij zich zullen vestigen. En als nu niet de schaduwkanten erg donker gekleurd worden, dan is daarmede niet gezegd, dat zij er niet zijn. Elke plaats heeft wat voor en wat tegen. Middelburg natuurlijk ook. Maar zeker zal alleen volstrekte onbekendheid met Zeelands hoofdstad een afdoende veroordeeling doen vellen. Zij heeft, behalve haar schoon verleden, waaraan zooveel in haar nog getuigt, heel wat aan te bieden. En zij streeft er ernstig naar, om te zorgen, dat haar inwoners krijgen kunnen, wat zij voor zich zelf en de hunnen noodig hebben op allerlei gebied. Haar ligging in het midden van het schoone eiland Walcheren, Zeelands tuin genoemd, heeft voor haar bevolking



groote waarde en kan werkelijk de vergelijking met wat andere steden in ons land aan natuurschoon bieden, gemakkelijk doorstaan.
Daarom wil dit boekje ook de aandacht vragen van hen, die maar eenige dagen van hun vacantie besteden willen, om Middelburg te bezoeken. Men kent Nederland niet, als men Zeeland niet kent, en men kent Zeeland niet, als men Middelburg niet kent. Een reis naar Zeeland brengt altijd verrassingen, een bezoek aan Middelburg is altijd den tijd en de moeite eraan besteed ten volle waard. Deze gids wil allen, die in Middelburg belang stellen, helpen, om onze goede stad beter te doen kennen.



Panorama met Stadhuis en K..K. kerk.
Foto KEES HELDER, M'burg.
Uit de geschiedenis der stad.
Middelburg ligt midden in Walcheren. Men zegt, dat haar naam zou afgeleid zijn van de middelste van verschillende burchten — volgens sommigen tegen de Noormannen, volgens anderen tegen de Vlamingen opgericht — waaromheen de stad zich zou hebben uitgebreid. Tegen deze afleiding schijnen echter groote bezwaren te bestaan, waarvan dit wel het voornaamste is, dat geen enkele aanwijzing gevonden is omtrent het bestaan van die burcht, die dan gelegen moet hebben op de hoogte van de straat, die nu Lange Burg heet. De opvatting, dat de stad zou zijn ontstaan, doordat handelaars zich zouden gevestigd hebben onder de muren van een grafelijk kasteel of burcht, wordt van alle kanten bestreden. De veronderstelling blijft mogelijk, dat het de abdij geweest zou zijn, onder wier bescherming zich een nederzetting van visschers en kooplieden heeft gevormd.
De stichting dezer abdij ligt in het duister. Alleen kan hier worden meegedeeld, dat het oorspronkelijk alleen aan Onze Lieve Vrouw gewijde klooster later ook Sint Nicolaas, de patroon van visschers en schippers, tot patroon kreeg.



Dr. unger, de archivaris van Middelburg, laat de kwestie van abdij of burcht onbeslist, maar wijst er op, dat het punt, waar men zich vestigde, daarom zoo gunstig gelegen was, omdat het riviertje de Arne aan de Noord- en Oostzijde als door een natuurlijke gracht de plaats beveiligde. Deze Arne kwam als Portelinghe uit het Noord-Westen, sneed de tegenwoordige Lange Noordstraat ter hoogte van den Blindenhoek, stroomde achter Hofplein en Wagenaarstraat oostwaarts en liep zuidwaarts afbuigend achter de St. Pieterstraat naar de tegenwoordige Rouaansche kaai, daar weer oostwaarts en zoo verder naar zee.
„ , ~ ., . . , a,i,tt«rV Foto KEES HELDER, M'burg.
Panorama met Gastnuiskerk en Oostkerk.
Volgens P. K. Dommisse was tot het midden der 13e eeuw Middelburg besloten binnen den cirkel van de tegenwoordige Noordstraat, Lange Delft, St. Pieterstraat, Wagenaarstraat en Hofplein.
De nederzetting was spoedig van groot belang; gravin Johanna van Vlaanderen en graaf Willem van Holland verleenden in 1217 een stadsrechtprivilegie, waarin reeds naar een ouder stadsrecht wordt verwezen. Onder het inademen der „vrije stadslucht" ontwikkelde zich hier een welvarende koopmansstand. Gedurende langen tijd kon Middelburg tot de belangrijkste handelsplaatsen van Nederland gerekend worden.
Reeds in 1254 schijnt de stad te zijn uitgebreid met een gebied waarvan de grenzen aan drie zijden gevormd werden



door de tegenwoordige binnengrachten en het Spui (langs de Spuistraat). Behalve dat er in de 14e eeuw naar het Oosten een kleine uitbreiding kwam, waardoor wat thans de Dam is en het Noordelijk gedeelte van het Dok binnen de stad werd getrokken, schijnt gedurende eeuwen Middelburg binnen deze grenzen beperkt te zijn geweest. In 1549—1550 werd de stad uitgebreid met een gedeelte ten Zuiden van de Rouaansche kaai tot aan de Segeerspoort. Na de uitleggingen in het laatste vierde deel der 16e eeuw, vooral noodzakelijk door toevloed uit Vlaanderen, en waarbij het stadsgedeelte ten Oosten van het tegenwoordige Dok en de ruimte tusschen de huidige bolwerken en de binnengrachten binnen de stad werden getrokken, werd de stad voorzien van vooruitspringende bolwerken, de tegenwoordige wandeling. Langzamerhand zag men Middelburg zich ook uitbreiden langs de door breede vesten van de bolwerken gescheiden buitensingels, en langs
de voornaamste wegen, die als de stralen van een cirkel, waarin de stad als middelpunt, naar de verschillende deelen van Walcheren leiden. Een laatste uitbreiding onderging Middelburg door de bebouwing van een groot terrein achter de Veersche Singel door de Algemeene Woningbouw-Vereeniging en de stichting Volksbelang.
De geschiedenis van Middelburg verhaalt van tijden van grooten bloei en perioden van angstwekkenden achteruitgang. In zijn belangrijke studie: „De economische ontwikkeling van Middelburg vóór den Bourgondischen tijd", zegt Dr. ÜNGER, dat de handelsgeschiedenis van Middelburg, die zich over een periode van bijkans 6 eeuwen uitstrekt, gevoeglijk in twee
tijdperken kan worden ver- Gistpoortgebouw. f°*° kees helder, M'burg. deeld. „De eerste periode loopt van de oudste tijden tot den ondergang van Antwerpen in 1585; de tweede vangt aan
9



met dat jaar en kan tot het midden der 19e eeuw worden doorgetrokken, toen ongeveer aan eenige der meest typische overblijfselen dezer periode een einde kwam en ook de herinnering aan vroeger grootheid verstierf; tot 1850 heeft de Middelburgsche Commercie-Compagnie, in 1720 opgericht,
Kuiperspoort. F°'° KEES HELDER, <M'burg.
haar schepen uitgereed; na 1858 konden de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij niet meer te Middelburg gehouden worden; in 1878 ging de Middelburgsche wisselbank eindelijk teniet." Hij wijst het onderscheid tusschen deze twee tijdperken aldus aan. In het eerste is in het toenmalig intereuropeesch handelsverkeer Middelburg te beschouwen als de voorhaven van Brugge en later van Antwerpen, als voorhaven dezer beide emporia in den tijd, „dat de stralen van het toenmalig wereldverkeer naar de
10



Scheldedelta convergeerden," terwijl in het tweede zij een zelfstandig concentratiepunt werd.
Door privileges beschermd, kwam de Middelburgsche lakennijverheid reeds in het eerste tijdvak tot vrij hooge ontwikkeling. Op het einde der 14e eeuw was de stapel der Engelsche wol eenigen tijd te Middelburg gevestigd. In het begin kwam de gebruikte wol voornamelijk uit Engeland. Toen de uitvoer daarvan afnam, kwam de Spaansche, minder in kwaliteit, meer in gebruik, terwijl nog minder in kwaliteit dan deze beide soorten waren de Schotsche en de inlandsche wol.
Het oudste privilege van 1217 reeds stelt straf op het verkoopen van vervalschten wijn. Met de lakenhandelaars vormden de wijnkoopers het belangrijkste deel van het koopliedengilde. Rijnwijn, wijn van La Rochelle en „Zuderswijn" worden in een accijnsordonnantie van 1326 genoemd. De grootste bloei van den wijnhandel is echter pas later gekomen. In de 16e eeuw werd Middelburg de groote stapelplaats voor Westersche wijnen in deze landen. Behalve laken, wol en wijn, werd ook bier en hout, bontwerk en huiden, ijzer, staal en leder uit andere landen hier ingevoerd. Handelsbetrekkingen werden onderhouden met Engeland, Schotland, Frankrijk en het Hanzegebied. Spanjaarden, Portugeezen en Italianen vestigden zich hier, terwijl ook de Lombarden, die geen
Foto KEES HELDER, M'burg.
Muntplein.
11



goederen- maar geldhandel dreven, hun eigenaardige plaats innamen. Maar naast dit vreemde verkeer heeft Middelburg's eigen handel en industrie, haar vrachtvaart en visscherij in hooge mate tot haar bloei bijgedragen.
Natuurlijk ontging Zeelands hoofdstad niet den invloed, dien de opstand tegen Spanje en den oorlog met dat machtige rijk in de Nederlanden uitoefenden. Zoo was er van internationaal en zelfs van nationaal verkeer voor Middelburg geen sprake, toen eerst Vlissingen en daarna Veere de zijde van den Prins van Oranje hadden gekozen. Middelburg werd toen van alle kanten bedreigd. Alva deed, wat hij kon, om de stad, welker regeering aan de Spaansche zijde stond, voor zijn koning te behouden; het mocht niet baten. Al bracht de komst van Mondragon in Augustus 1573 eenige verlichting, toch bleek wel uit brieven, die den geuzen in handen vielen, hoe benauwd men het in de arme veste had. De ellende steeg steeds meer en berichten van aanstaande bevrijding, die echter niet kwam, voerden het volk tot wanhoop. Gaarne gelooven we, wat een ooggetuige, de rederijker der Walchersche Geuzenlegende rijmde:
In Februario, den vijftienden dag,
Een vierde! tarwe (voor) vijf en veertig pont groote;
Een heelen daalder voor eenen katte,
Die gegeten werd voor een mignote ;
Een dubbelen stuiver voor een ratte,
Vijf stuiver een ei, gezeid in 'tplatte;
't Canariezaad, lynzaad, heel opgegeten was,
Daar en viel te koope dit noch datte,
Die deze legende wel om weten las,
En zag Middelburg nooit in meerder varen.
Toen alle hoop op hulp van de zijde der Spanjaarden vervlogen scheen, deed Mondragon op den 13en Februari van het jaar 1574 aan den burgemeester Adriaen Jacob Joosz. het voorstel, om met den Prins in onderhandeling te treden over de overgave. Den 20en Februari besloot de overheid der stad de door den Prins gestelde voorwaarden aan te nemen, waardoor de Spanjaarden hun laatste steunpunt in Walcheren verloren.
Spoediger dan men verwacht had, herstelde Middelburg zich van de geleden ellende en keerde de oude welvaart weer, voornamelijk, toen na de val van Antwerpen vele Zuid-Nederlanders zich hier vestigden, waar de hervormde religie ongehinderd kon worden beoefend en de gelegenheid, handel te drijven, onbelemmerd was.
12



Van de in de jaren 1580—1591 te Middelburg ingeschreven 1597 poorters, kwamen er 1148 uit Zuid-Nederland. Onder de velen hier bedoeld, is wel de bekendste Bathasar de Moucheron. Middelburg ging nu zelfstandig handel drijven en naast de betrekkingen, die vroeger reeds bestonden, kwamen nieuwe handelsgebieden. Het verkeer met Engeland, Frank-
Verdwenen Hoekje. Het Bagijuhof.
Foto KEES HELDER. M'burg.
rijk en Zuid-Europa bleef bestaan, maar nieuwe welvaart bracht toch voornamelijk de Oost- en West-Indische handel.
De kooplieden, hier gevestigd, beraamden spoedig plannen, om handelsbetrekkingen met die verre landen te openen. De Zeeuwsche compagnieën, tot dat doel opgericht, zijn dan ook na de Amsterdamsche de belangrijkste. Twee ervan kwamen reeds terstond na Houtmans terugkeer op 14 Augustus 1597 tot stand. De eerste werd opgericht door den Middelburgschen burgemeester Ten Haeff, die reeds geruimen tijd op de kust van Guinea had gehandeld. Van deze liepen in het voorjaar van 1598 drie schepen uit, waarvan er twee in het begin van 1600 met een rijke lading terugkeerden. De andere Zeeuwsche
-13



compagnie was opgericht door Balthasar de Moucheron. Zijn rustelooze geest en geniale blik dreven het steeds tot nieuwe ondernemingen. In November 1600 ging het grootste deel der aandeelhouders uit de compagnie van de Moucheron in die van Ten Haeff over. Het jaar 1602 zag de V. O. I. C. tot stand komen, waarin alle tot nu toe bestaande combinaties werden opgelost. Sindsdien is het lot van Middelburg als handelsstad aan de lotgevallen dezer groote maatschappij verbonden. Nog altijd herinnert het O. I. huis met zijn heele omgeving aan de beteekenis van den handel op Oost-Indië, die in Middelburg groote bedrijvigheid teweeg bracht. En slechts weinigen weten, dat op de plaats van de tegenwoordige Lange Delft-school, eenmaal het West-Indische huis stond. Toen de handelslichamen onder gingen, taande ook Middelburgs welvaart. Op de omwentelingen van 1795 volgden jaren van teleurstelling en verval. De goede hoop, die men zich na de restauratie van de nieuwe orde van zaken had voorgespiegeld, werd niet verwezenlijkt. Haar oude luister als handelsstad verdween; haar beteekenis als zetel der Zeeuwsche regeering kwam naar voren.
„En zij vervult haar representatieve taak van gewestelijke hoofdstad onberispelijk."
Hierachter volgen hoofdstukken over handel, industrie en marktwezen, woningbouw, gemeentebedrijven, keuringsdienst enz., zieken- en armenwezen, onderwijs, kerken, kunsten en wetenschappen en sport. Een wandeling door de stad, gevolgd door een uitvoerige adreslijst en een opgave der middelen van verkeer, zal het boekje besluiten.



Gezicht vanaf het Station.
Foto KEES HELDER, M'burg.
In ons historisch overzicht is duidelijk geworden, dat Middelburg tot nieuwen bloei kwam door het feit, dat Vlamingen uit Antwerpen zich hier vestigden. Dit verklaart dan ook het eigenaardig aspect, dat onze stad heeft. Immers zooals het oude stadrecht uit het Vlaamsche stamt, zoo draagt ook de architectuur een zeer bepaalden Vlaamschen stempel. Alleen zij nog opgemerkt, dat behalve de groote gebouwen, die tot de bezienswaardigheden van Middelburg behooren, de meeste patricische huizen, zooals er nog vele zijn, eerst in de achttiende eeuw zijn gebouwd.
De Stationstraat, waardoor men van het station de stad ingaat, is in haar tegenwoordigen vorm aangelegd, nadat de verbinding van Middelburg met het overige deel des lands door middel van den spoorweg was verkregen. Over de Koningsbrug passeeren we de voornaamste binnenhaven en komen we op de kaaien, wier groote huizen en breede bestrating al dadelijk den indruk wekken, die bij een wandeling door de stad telkens wordt bevestigd, dat Middelburg zeer ruim gebouwd is. Wat nog meer ons treft, is, dat we boven de huizen uit zien oprijzen de slanke torenspits der Abdijkerken, die eiken Middelburger heel familiaar den Langejan noemt, ter onderscheiding van den stadshuistoren, die men heel gemoedelijk aanduidt met den naam Gekke Befje.
De eerste straat rechts van de Koningsbrug, de Segeerstraat doorgaande, komen we op de Lange Delft, Middelburgs hoofdstraat, die met een bevallige bocht midden door de stad heenleidt. Rechts van ons zien we het gebouw der Provinciale Bibliotheek. Dit huis met zijn hardsteenen gevel,
15



zijn fraai gesmeed balkonhek, werd in 1733 ontworpen voor Johan Pieter van den Brande, wiens familiewapen aangebracht is in het midden van een rijk bewerkte attiek, die den gevel kroont. Evenals bij enkele andere patricische huizen verheft zich ook hier midden uit het huis een uitkijktoren met als windwijzer een zeemeermin. Iets verder rijst boven de huizen uit het torentje van de Gasthuiskerk, waartoe een monumentaal poortje toegang geeft.
Links gaan we nu naar de Groote Markt. En dan zien we het eerst aan onze linkerhand het café-restaurant, genaamd de Gulden Sonne. Dit huis met zijn mooie renaissance-gevel is in 1635 gebouwd voor G. Quirynssen en zijn vrouw Martine de la Vainqerre, wier wapens gedragen worden door de leeuwen in den top. Als men even de eerstvolgende zijstraat (de St. Janstraat) ingaat, ziet men links naast het minder mooie schoolgebouw de overblijfselen van een huis, eenmaal genoemd een typisch hotel uit de 16e eeuw, vol fraai houtwerk en fijn slotwerk, dat als een soort Musée de Cluny bewaard had behooren te worden. Er is nu alleen nog over het achterste gedeelte, dat in 1636 voor Bank van leening werd ingericht. Het geheel diende Prins Willem I tot woning, wanneer hij Middelburg bezocht. Een weinig verder zien we juist in de bocht van de Lange Delft het breede huis, waar nu Grand Hotel Verseput is gevestigd. In 1747 werd dit huis gebouwd voor Matthias Cornelis Versluys; het spreekt zoowel door zijn gevel als door zijn inhoud van den rijkdom der achttiende-eeuwsche kooplieden.
De Groote Markt stelt door haar omgeving teleur. Aan eene zijde begrensd door het prachtige stadhuis, Middelburg's trotsch, is zij verder omgeven door gebouwen, die volstrekt niet in overeenstemming zijn met dat grootsche bouwwerk. Waarschijnlijk is dit te verklaren uit het feit, dat eertijds zich in het midden van het plein een kerk verhief en in het oorspronkelijk plan der stad dus geen open plaats bedoeld was. Ze heeft een oppervlakte van 7800 M. en zeven straten komen op haar uit. Links vindt men de huizen de Vygeboom en de Kerkbyle, toebehoorende aan de Vereeniging tot Bevordering van Vreemdelingenverkeer in Walcheren. Aan het Bureau, door deze vereeniging daar gevestigd, worden alle gewenschte inlichtingen gaarne verstrekt.
Het belangrijkste is de Markt op Donderdag, want dan is het weekmarkt in Middelburg en van alle kanten komen de bezoekers. In witgekapte wagens rijden de Walchersche boeren aan, die evenals de boerinnen in hun Zondagsche
16



De Weekmarkt.
Foto KEES HELDER, M'burg.
dracht de markt bezoeken. Door hun landelijke kleeding geven zij aan het plein, dan met tenten bezet, een wondere bekoring. De boeren staan bij de Langeviele, waar zij weten elkander te ontmoeten; de boerinnen onderhouden over de Lange Burgt de gemeenschap van de Markt met de Botermarkt.
Op dien dag ziet men kleederdrachten uit alle deelen van Zeeland in Middelburg bijeen. De Walchersche te herkennen aan de strakke glimmende muts, de Zuid-Bevelandsche aan de muts met breede vleugels, terwijl de vrouwen uit het land van Axel zich onderscheiden door hoog op de schouders opgewerkte doeken. En al kan men in de kleeding der boeren niet zoo sprekend onderscheid aanwijzen, toch is ze ook zoo, dat zij duidelijk aanwijzing geeft, uit welk deel van Zeeland ze afkomstig is.
In den laatsten tijd is de Markt met kramen bezet en daartusschen beweegt zich een groote menigte, waaronder in den zomer veel buitenlanders, wier grootst genoegen het schijnt, als het hun gelukt, een groepje boeren of boerinnen te kunnen kieken. En terwijl het stadhuis stil op dat bedrijf neerziet, kijkt over de huizen heen de Lange Jan, die al zooveel geslachten heeft zien komen en gaan en welks klokkenspel des middags vroolijke wijsjes doet hooren.
17



Het stadhuis bestaat uit een hoofdgebouw met toren en traptoren, gekeerd naar de Markt. Later werd het vergroot met het gerecht aan de Noordstraat. Anthonius Keldermans bouwde in 1512 en 1513 een nieuwen voorgevel van Bentheimer steen, terwijl het bordes voor den ingang van hardsteen is gemaakt. Tusschen de vensters werden beeltenissen der graven van Zeeland geplaatst; de oorspronkelijke beelden werden in 1514—1518 gemaakt door Michiel Ywynsz uit Mechelen. Sinds + 1890 is men bezig den voorgevel te restaureeren, evenals die van de vleeschhal, die zich naast het stadhuis bevindt. De beelden werden vernieuwd, terwijl
Nieuwe Kerk met Statenzaal.
Foto KEES HELDER, M'burg.
in den top van den gevel van de vleeschhal in 1910 een beeld van Koningin Wilhelmina met Prinses Juliana werd geplaatst. In 1670 werd het stadhuis vergroot door een nieuwen aanbouw in de Noordstraat, waarin kamers voor burgemeesters en schepenen werden ingericht. Toen van
1780 1784 er nog een stuk werd aangebouwd, is door
Koenraad Kayzer meteen een nieuwe gevel gezet voor den eersten aanbouw. De toren, die met zijn achtkant bovenstuk, waarop een meermin als windwijzer is aangebracht, midden achter den hoofdgevel oprijst, is gebouwd van 1507—1511 en werd in de jaren 1882—1884 gerestaureerd. Daarin bevindt zich een uurwerk met vier wijzerborden. Boven dat-
is



gene, hetwelk naar de Markt gekeerd is, zijn vier vergulde beeldjes; de bovenste vertoonen twee voetknechten, gewapend met hellebaarden, die bij het slaan van het half uur elkander aanvallen; de onderste zijn twee ruiters, die bij het slaan van het heel uur op elkaar aanstormen.
In het stadhuis is bezienswaardig de voormalige oude vierschaar met mooi gesneden banken en deurportaal. Een trap met fraai bewerkte leuning voert naar de eerste verdieping, waar zich de raadzaal bevindt met een wandbetimmering stijl Lodewijk XVI, een stucplafond, twee schoorsteenstukken door P. Borsselaar (1684—1687) en een gebeeldhouwd houten
Balans.
Foto KEES HELDER, M'burg.
stadswapen. De gerestaureerde groote bovenvoorzaal is ingericht tot oudheidskamer, waarover nader bij de musea melding gemaakt is.
Een der straten, die op de Markt uitloopt, is de Lange Burgt, die lichtelijk stijgend voert naar de plaats, waar naar alle waarschijnlijkheid wel de eerste nederzetting zal hebben plaats gevonden, die aan Zeelands hoofdstad het aanzijn schonk.
Op de Groenmarkt, waar wij onzen weg over de Burgt nemend, nu het eerst komen, zien wij de Nieuwe Kerk, waarvan de gevel eenige jaren geleden weer in zijn ouden vorm werd hersteld. Daarnaast de Statenzaal, oudtijds het gebouw van de Admiraliteit van Zeeland, terwijl een sierlijk aangelegde tuin aan de derde zijde wordt ingesloten door
19



het oude reefter, dat in den loop der tijden voor verschillende doeleinden wordt gebruikt en nu tot gymnastieklokaal werd ingericht.
Vanaf de hoogte van de Burgt zien we reeds den bergsteenen gevel van de sociëteit St. Joris. Maar voor wij de Balans bereiken, passeeren wij rechts een der poorten, die toegang geven tot het Abdijplein; op de architraaf vinden we de letters S. P. Q. M. : Senatus populus que Medioburgensis. Het volk, dat de Q niet begreep, noemt haar de Spompoort. Links de Botermarkt, in het midden waarvan een oude linde haar breede kruin verheft. De St. Jorisdoelen, nu sociëteit, is waarschijnlijk in 1582 gebouwd en werd in 1894 gerestaureerd. Ter rechterzijde trekken eenige huizen de aandacht door hun mooie goed onderhouden oude gevels, welke een geheel schijnen te vormen met de Abdij, waarheen we ons nu door de breede poort begeven. Het Abdijplein maakt een rustigen
20
Abdij.
Foto KEES HELDER, M'burg



indruk; de hooge boomen rijzen statig op in deze omgeving, die van vele eeuwen getuigenis aflegt.
Als stichtingsjaar der Maria- of St. Nicolaasabdij wordt 1123 genoemd en als stichter de prior van Vormezeele Abbaldus, die ook de eerste abt werd en in 1130 stierf. Kort na de stichting van de Abdij kwamen geestelijken uit de Abdij St. Michiel te Antwerpen de huizinge van de reguliere kanunikken van Vormezeele bezetten.
Abdij. Foto KEES HELDER, M'burg.
Het geheel der gebouwen spreekt van de macht dezer abdij en van den grooten invloed, welke de abten, die er zetelden, uitoefenden. Het grootste gedeelte der Abdij werd op 22 October 1492 door brand vernield, waarbij „die alderschoonste bibliotheek ende oudste boecken van heel Zeelandt" verloren gingen. In dat gedeelte wordt nu het hotel gehouden en heeft het polderbestuur van Walcheren zijn bureau. Hier tegenover bevindt zich de ambtswoning van den Commissaris der Koningin in Zeeland. Eertijds woonde hier de abt, terwijl het gebouw later den Raad van Vlaanderen tot huis-
21



Statenzaal.
Foto KEES HELDER, M'burg.
vesting strekte. De gevel is geheel gemoderniseerd. Op den rechterhoek is een achtkante toren van baksteen. De complex van gebouwen met hoektorens en middeltoren en van baksteen opgetrokken is thans bestemd voor het Rijksarchief. De toegang geschiedt door den toren rechts. De overige gebouwen der Abdij zijn in gebruik bij het Provinciaal Bestuur van Zeeland. Een op het plein geheel vooruitspringende, gerestaureerde vierkante toren geeft toegang tot den kruisgang. Deze kruisgang — evenals al de gebouwen, waar later de Admiraliteit van Zeeland gevestigd was en die nu voor de vergaderingen der Staten van Zeeland dienen — zijn een bezoek zeer waard. Men wende zich hiervoor tot den conciërge. Behalve om de architectuur bezoeke men de Statenzaal ook om de fraaie tapijtbehangsels (1591—1599), vervaardigd door Johan Demaegt van Middelburg en Frans Spierinx van Delft.
Door de poort aan de oostzijde komen we op het Koorkerkhof, dat geheel wordt beheerscht door den hoog-oprijzenden gevel van de Koorkerk, die geheel is gerestaureerd. Daarnaast rijst op de sterke Abdijtoren, die breed steunt op zijn achthoekigen onderbouw van bak- en bergsteen. Het bovendeel is van hout, gedeeltelijk met koper bedekt. Een klokkenspel van 41 klokken meldt de uren. Naast den toren is een ingang van de Nieuwe 22



kerk. Zij heette eertijds Oost-Monster en schijnt het schip te zijn van de oude Abdijkerk. In haar bevinden zich twee gedenktafels voor Roomsch-koning Willem II en graaf Florus V. Daar is ook het fraaie gedenkteeken voor de Zeeuwsche admiralen Jan en Cornelis Evertsen, door Rombout Verhulst in 1680—1682 op last der Staten van Zeeland vervaardigd.
:;Lange Jan" KEES HELDER, M'burg.
Bij gelegenheid van de herdenking van het 350-jarig bestaan der Hervormde gemeente in Februari 1924 werd op het groote muurvlak naast het orgel een houten herinneringsbord opgehangen, dat den naam vermeldt van Gelein Jansz. d'Hoorne, den eersten predikant.
Langs den toren en de Koorkerk gaan wij terug door de Korte Giststraat. Daar zien we den mooien gevel van de Blauw- of Gistpoort, bekleed met arduin, gebouwd 1509—1512, gerestaureerd in 1909—1911 en thans ingericht ten behoeve van het Rijksarchief.
23



De Giststraat geeft een mooi gezicht op de Gistpoort, en vertoont nog een aardig renaissance-geveltje in het huis, dat naar den gevelsteen „de Vrijman" wordt genoemd. Twee gevelsteenen vermelden het jaartal 1667; eenige jaren geleden werd de gevel gerestaureerd. De Giststraat leidt verder langs de Graanbeurs over den Dam naar het Prins Hendrik dok. Gaande langs de zuidzijde daarvan komen we aan een steeg, die den naam Kuiperspoort draagt; een alleraardigste inkijk met mooie trapgevels van ± 1609. Ook de achterzijde van het poortgebouw levert sinds de restauratie een schoonen aanblik. Onzen weg langs het Dok vervolgend, komen we nu voor een pas gerestaureerde gevel, die met zijn fraai gebeeldhouwde bas-reliëfs een der mooiste bouwwerken van de Nederlandsche renaissance vertegenwoordigt. Het huis heet „In de Steenrotse" en ontleent zijn naam aan het beroep
24
Giststraat.
Foto KEES. HELDER. M'burg.



„Iu de Steenrotse"
Foto KEES HELDER, M'burg.
van den bouwheer Andries de Valckenaere, die zich als steenhouwer in Middelburg vestigde. Het is in 1590 gebouwd. De voorstellingen in bas-relief geven weer de geschiedenis van Mozes en de rotssteen bij Horeb, terwijl de bovenste herinneren aan het beroep van den eersten eigenaar. Ook het inwendige van het huis is zeer bezienswaardig. In 1922 werd de restauratie van den gevel voltooid, welke geschiedde voor rekening van de vereeniging Hendrik de Keijzer, aan welke het gebouw toebehoort.
Op den hoek van de Dwarskaai, daar waar bij het machinegebouw van het Dok een gedenknaald de herinnering aan de opening van de haven in 1814 levendig houdt, ziet men rechts de Rouaansche kaai met haar groote heerenhuizen.
Zij ontleent haar naam aan den levendigen wijnhandel, die
25



vroeger op Frankrijk van uit Middelburg werd gedreven. Aan de overzijde van de haven staan eenige gebouwen, die eertijds aan de Oost-Indische Compagnie behoorden en waar nu de Middelburgsche machinefabriek en de Vitrite Works gevestigd zijn. Links, over de Bateau-porte rijst het OostIndisch huis in zijn massale breedte voor ons op; een herinnering aan vroeger tijden, toen uitgebreide handel groote voorraden van uitheemsche producten hierheen bracht. Een der schoonste stadsgezichten heeft men vanaf de Bateau-porte; het gezicht op de mooie huizenrij, die de noordzijde van den Dam begrenzen. In het Oost-Indisch huis, eertijds kantoor
Koepoort. Foto KEES HELDER, M'burg.
en opslagplaats der Oost-Indische Compagnie, dat doorloopt tot in de Breestraat, waar de pakhuisgevels nog ongeschonden bewaard zijn, zijn nu kantoren van belastingen en hypotheken en dergelijke gevestigd.
Aan de vereeniging Hendrik de Keijzer behoort ook een huis vlak naast het Oost-Indische huis, dat „De Globe" heet. In het fries boven het fraaie zandsteenen poortje is gebeeldhouwd een lint met het opschrift: „Mercatur et labor-pax mihi Christe manes".
Verrassend rijst ook hier, voor wij de Schuitvlotstraat ingaan, de Abdijtoren weer voor ons op, die — overal zichtbaar — toch van verschillenden kant gezien, altijd aan het stadsgezicht een eigenaardig aspect geeft.
Tot de gebouwen, die uit den tijd der Oost-Indische Compagnie dagteekenen, behoort ook de Oostkerk, van 1647—1667 gebouwd door B. F. Drijfhout met advies van P. Post, A. van 's Gravezande en P. Norwits Az. Zij is een
26



achtkante koepelkerk met achteraan gebouwd achtkant voor klokketoren. Boven den koepel steekt een achtkante koepeltoren uit, bekroond door een pijnappel met windwijzer op gesmeed ijzeren stang. Zij behoort tot de weinige koepelkerken, die omstreeks dienzelfden tijd in ons land voor den protestantschen eeredienst zijn gebouwd.
Door de Ververijstraat komen we nu op het Molenwater, waarvan alleen de naam nog doet blijken, dat er eertijds water was. Nu is het een groot veld, bestemd voor exercitieterrein; een deel werd afgestaan voor den bouw eener ambachtsschool. Langs de oostzijde passeert men het Burgerweeshuis en komt dan aan de Koepoort, de eenig overgeblevene der vroegere stadspoorten. Zij is gebouwd door Jan de Munck, die behalve zijn eigen woonhuis, nu Zuidsingel E 51, ook de Luthersche Kerk bouwde en het thans bij de militairen in gebruik zijnde gebouw naast de rijschool.
Door de Koepoort heen komt men op de Bolwerken, de in wandelpark herschapen stadswallen. Een breede brug
Koepoortstraat.
Foto KEES HELDER, M'burg.
27



voert naar de Singels, maar zal binnenkort voor een breedere verbinding met het nieuwe stadsdeel moeten wijken.
Naast de Koepoort staat de Schouwburg en verder de Gasfabriek, waaraan in de laatste jaren aanzienlijke technische verbeteringen zijn aangebracht.
Langs de Luthersche kerk (aan de achterzijde der Ambachtsschool) voert de Bree weer de stad in. Ongeveer in het midden van deze straat zag men tot voor korten tijd de kleine huisjes van het Bagijnhof, een oud gedeelte, dat nu is ontruimd en waar nu een nieuw wonincomplex van de Vereeniging Algemeene Woningbouw is verrezen. Rechtsom, de Wagenaarstraat in, vallen terstond in het oog de groote vergulde letters, die de woning van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen duidelijk aanwijzen. Dit huis met zijn breeden gevel is vermoedelijk gebouwd voor Anthony Huisman en sinds 1887 eigendom van genoemd genootschap. Merkwaardig is nog de houten gevel aan den zijkant van het gebouw, vroeger voor een huis in de Lange Delft.
28
Engelsche Kerk.
Foto' KEES HELDER, M'burg.



Op het Hofplein stond in de middeleeuwen de commanderij der Duitsche Orde. In 1765 liet de schatrijke J. A. van de Perre op die plaats een huis bouwen, waarin sedert 1876 de Arrondissements-rechtbank is gevestigd. Het inwendige van het huis is zeer bezienswaardig. De Lange Noordstraat, die breed uitloopt naar de Markt, heeft eenige huizen, ongeveer uit denzelfden tijd als de twee laatste, n.1. het laatst der achttiende eeuw. Het mooiste van die is het gebouw, waarin nu de kantoren van de registratie gevestigd zijn, en dat in 1825 in zijn tegenwoordigen toestand is opgetrokken. Zonder eenige versiering is de gevel van het huis, waarin thans de rijkskweekschool voor onderwijzers en onderwijzeressen gevestigd is. Het trappenhuis met zijn mooi stucwerk en zijn fraai besneden trapleuning getuigt intusschen van rijkdom en goeden smaak. Naast dit gebouw staat een kleiner huis. Een steen in den gevel herinnert eraan, dat Jacob Cats hier eenige jaren gewoond heeft, terwijl nog kan worden gemeld, dat ook Balthasar de Moucheron hier verblijf hield. Aan de overzijde trekt een stemmige hardsteenen gevel onze aandacht. Naast dit huis staat de Roomsen-Katholieke kerk, welker houten toren soms van buiten de stad gezien met de toren van het stadhuis en de torens der Abdijgebouwen, die den Langen Jan omringen, een eigenaardige combinatie geeft. Een klein straatje over de Roomsche kerk herinnert door zijn naam aan het gebouw, waar eertijds krankzinnigen verzorgd werden. In deze Simpelhuisstraat staat de Engelsche kerk, die vroeger de kapel was van het Cellebroedersklooster, na 1592 de tapijtfabriek van J. Demaegt herbergde, terwijl er sinds 1629 de godsdienstoefeningen der Engelsche gemeente gehouden werden tot het eind van 1921, toen deze werd opgegeven.
De Simpelhuisstraat door, komt men op de Vlasmarkt. Rechts voor zich ziet men het Schuttershof. De naam herinnert aan het schuttersgilde, welker tehuis, de St. Sebastiaansdoelen, in 1594 gebouwd werd op de plaats waar voordien het Augustijnenklooster stond. Het gebouw wordt tegenwoordig gebruikt voor vergaderingen en dergelijke, de tuin voor concerten. Aan de vroegere bestemming herinnert alleen nog de gerestaureerde schutterskamer. Door het Schuttershofstraatje, waarin de ingang is van het Kunstmuseum en over de Molenberg komt men tegenover het tegenwoordige Hospitaal. Daartoe is sinds 1795 ingericht de Kloveniersdoelen, die in 1607 is gesticht, later werd gebruikt als Kuipersgildekamer en in 1788 werd afgestaan aan de Oost-Indische Compagnie. De breede voorgevel is opgetrokken van baksteen met zandsteenen banden.
29



Zij is gerestaureerd in 1914—1919. Vroeger had het gebouw een toren, welke in 1745 is afgebroken.
Teruggaande door de Langeviele slaat men aan de Markt rechts om en dan de Gortstraat in. In deze straat zullen wel eenige gevels de aandacht trekken en bevindt zich ook het agentschap van de Nederlandsche Bank. Door de Hoogstraat naar de Nieuwe Haven passeert men de Stadsschuur, een gebouw van ± 1660.
Langs de kaden komen we aan de Koningsbrug, die heenleidt naar het station, vanwaar we onze tocht begonnen.
Langeviele. Folo KEES HELDER, M'burg.
30



HANDEL EN INDUSTRIE.
Bij onze wandeling door de stad troffen ons vele gebouwen, die getuigen nog zijn van den belangrijken handel op OostIndië, met Frankrijk en Engeland. Nog altijd is de handel voor Middelburg's bewoners van groote beteekenis. Het spreekt van zelf, dat zij zich in de allereerste plaats bezig houdt met de producten, die uit de omgeving worden aangevoerd. In Zeeland is de landbouw hoofdzaak; de veeteelt is van veel minder belang, behalve dan misschien in ZeeuwschVlaanderen. Het gevolg daarvan is, dat de graanhandel in Middelburg bloeit. Op den wekelijkschen marktdag, den Donderdag, komen dan ook de landbouwers uit een groot deel der provincie, om hunne vruchten te koop aan te bieden, welke door de graanhandelaars over verschillende deelen van den aardbol worden gedistribueerd. De Zeeuwsche tarwe heeft nog altijd een goeden naam en erwten en boonen, in Zeeland geteeld, vinden gereede aftrek.
Is er in verband met het bovengenoemde geen reden, om een geregelde veemarkt te verwachten, toch verdient wel vermelding de paardenmarkt, welke op den derden Donderdag in Juni gehouden wordt en waarvoor de aanvoer toch altijd nog van beteekenis is, gelet op het feit, dat de grootste stoeterijen in Zeeuwsch-Vlaanderen zijn en deze de verkoopbare dieren uit hunne stallen niet in Middelburg ter markt brengen.
31



Door de sluiting van de Belgische grens kreeg de weekmarkt in Middelburg een groote uitbreiding en het is te constateeren, dat in tegenstelling met zooveel, dat in de oorlogsjaren groot was en daarna ernstig verminderde, zoo niet geheel verdween, deze zich handhaafde en daarom elke week groote scharen kooplustigen uit geheel Zeeland naar Middelburg trekt, terwijl vreemdelingen zich dan verlustigen in de bonte schakeering van Zeeuwsche kleederdrachten, welke op het mooie Marktplein met het grootsche stadhuis altijd weer door beweeglijke schoonheid verrast. Het spreekt van zelf, dat het talrijk bezoek niet alleen de marktkooplieden ten goede komt, maar de Middelburgsche winkelstand evenzeer en dat van deze laatste natuurlijk de winkels op de Markt en in de buurt daarvan het het allerdrukst hebben, maar dat toch ook de overige daardoor goede zaken doen.
Eiken Donderdag is het tusschen twaalf en twee uur op de Lange Burgt bijzonder druk. Een groot getal Middelburgsche huismoeders begeeft zich naar de Botermarkt, waar breed uit achter hare korven met boter en eieren de boerinnen zitten.
De Zeeuwsche boerenboter en dan
Botermarkt. f<*° kees helder, M'burg. 0p fje Botermarkt
zelf gekocht, is
voor velen nog altijd het allerbeste. Aanmerkelijk groot is het getal eieren, dat daar iedere week verhandeld wordt en waarvan een belangrijk deel voor uitvoer bestemd is. In October vooral is daar ook fruit te koop, dat in kleine hoeveelheden door de boeren in hun huifwagens wordt aangevoerd.
Het klein landbouwbedrijf in Walcheren heeft vele landbouwers er reeds toe gebracht ook groenten te teelen en bessen, voornamelijk zwarte, te kweeken.
De veilingsvereeniging te Middelburg maakt het hun gemakkelijk de produkten van hun land te gelde te maken.
32



Zij worden verhandeld in de Vleeschhal naast het stadhuis.
Naast den graanhandel handhaaft zich in Middelburg de houthandel. In deze gids vindt men een photo van het bedrijf der „N.V. Houthandel voorheen G. Alberts Lzn. & Co.", die haar zaken niet alleen tot Zeeland beperkt, maar welker aanwezigheid in Middelburg wegens haar uitgebreide buitenlandsche betrekkingen van groot belang is. Vermelding verdient hier ook de in 1864 opgerichte firma „Den Bouwmeester, Borsius & van der Leijé". Zooals op genoemde foto duidelijk te zien is, is aan den houthandel van de firma Alberts een stoomhoutzagerij verbonden. Zij behoort mede tot de belangrijkste industrieën, welke in Middelburg bestaan. Naast haar worde genoemd de „N.V. The Vitrite Works", welke haar kantoren en fabrieken heeft aan de Maasbaai. Haar naam is over de geheele wereld bekend en een groot gedeelte der arbeidende bevolking van Middelburg vindt bij haar werk. Zij heeft sinds enkele jaren haar bedrijf uitgebreid met een koperpletterij.
Aan de overzijde van het kanaal staat de meelfabriek; vroeger eigendom der firma Kakebeeke, wordt zij sinds eenige jaren geëxploiteerd als N.V. Meelfabriek der Nederl. Bakkerij.
Van de overige industrieën vermelden we de olieslagerij Luijk, de ijzer- en kopergieterij der firma Boddaert & Co. en de „N.V. Zeeuwsche Confectiefabriek".
Een onderdeel van het groote scheepsbouwbedrijf der Kon. Maatschappij „De Schelde" is het Prins Hendrik dok, dat aan zeeschepen van vrij groote afmeting gelegenheid tot herstelling biedt.
The Vitrite Works.
Foto KEES'HELDER. M'burg.
33



Weer in verband met de landelijke omgeving staan de zuivelfabrieken te Middelburg, waarvan een geëxploiteerd wordt door een coöperatie en waarvoor een nieuwe groote fabriek in aanbouw is.
Industrieterrein, heel geschikt gelegen aan het spoor en aan het kanaal door Walcheren, is in Middelburg beschikbaar.
Meelfabriek. F°'° KEES HELDER, M'burg.
WONINGBOUW.
Middelburg is ruim gebouwd. Een gevolg daarvan is o.a. ook, dat het aantal huizen, welke meer dan één gezin herbergen, percentsgewijze gering is. Steeds heeft men getracht in de behoefte aan woningruimte zoo te voorzien, dat huurkazernes niet voorkwamen. Zoo bouwde een woningbouwvereeniging de twee rijen huizen, die de Eigenhaardstraat begrenzen. Een andere de woningen in de Werfstraat. Deze waren alle bestemd voor arbeidersgezinnen, terwijl de Nijverheidsvereeniging grootere huizen deed bouwen, en de bouwvereeniging „Middelburg" in de Stationsstraat hare woningen stichtte. Dat was alles gebeurd lang vóór den oorlog. Evenals overal elders deed zich in Middelburg als een van de gevolgen van den oorlog een ernstig gebrek aan woningruimte gevoelen. Twee woningbouw-vereenigingen werden opgericht, t. w. „De Algemeene Woningbouw-vereeniging" en „Volksbelang", die groote complexen gebouwen deden verrijzen achter den Veerschen Singel en op de plaats, waar tot voor korten tijd de kleine huizen van het Bagijnhof stonden, eenige rijen woningen in modernen stijl bouwden. Voor middenstandswoningen heeft het gemeentebestuur een keurig terrein aan den Noordsingel gereserveerd.
34



„Nieuw Middelburg". Foto KEES HELDER, M'burg.
GEMEENTEBEDRIJVEN.
Had de gemeente gedurende vele jaren bij hare bedrijven steeds met groote tekorten te kampen, die hare rekening ernstig drukten, in den laatsten tijd hoort men niet meer van tekorten, maar wordt er zelfs gesproken van een voordeelige exploitatie, welke natuurlijk de bevolking ten goede komt, hetgeen duidelijk blijkt uit het dalen van het vermenigvuldigingscijfer van den hoofdelijken omslag. Sedert eenige jaren staan het gas-, waterleiding- en electrisch bedrijf onder één directie. De administratie dezer gemeentebedrijven is gevestigd in het gebouw Dam F 96. Van die bedrijven is het gasbedrijf het oudste. De gasfabriek staat, men zou zoo zeggen, op de meest ongeschikte plaats, die men daarvoor in Middelburg kan aanwijzen, te weten het Molenwater, ver van het kanaal en den spoorweg, zoodat de benoodigde steenkool per as door de stad naar de fabriek moet worden gevoerd. En toch gaat dit bedrijf zoo goed, dat de gasprijs aanmerkelijk kon worden verlaagd. Zij is daar gebouwd in 1854 en werd op 1 Januari 1881 door de stad overgenomen van de firma Wolterbeek, van Baggen & Co. In den loop der jaren werd dit bedrijf uitgebreid en overeenkomstig de nieuwere uitvindingen op het terrein der gasfabricage telkens verbeterd. Maar in den wereldoorlog ontbrak het materiaal zelfs voor de noodige herstellingen aan de fabriek, zoodat ingrijpende veranderingen en verbeteringen dringend noodig waren. Een nieuw machinegebouw werd overeenkomstig de nieuwste inzichten der techniek ingericht, waardoor een grootere bedrijfszekerheid
35



werd verkregen. Nieuwe, zeer oeconomische ovens werden opgesteld, met doorgaande retorten, zoodat mechanische vulling en lediging daarvan nu mogelijk is. Deze werkzaamheden hebben de inrichting der gasfabriek zoodanig verbeterd, dat zij aan de verwachtingen beantwoordt en het mogelijk is niettegenstaande het opnieuw in het bedrijf gestoken kapitaal de exploitatiekosten te verminderen, zoodat de gasprijs tot de laagste in Nederland behoort. Steeds wordt naar verbetering gestreefd en binnenkort zal een installatie tot concentreering van ammoniakwater in werking worden gesteld, waardoor ook dit bijproduct der gasfabriek beter zal worden verzorgd.
Blijkens het verslag der gemeente over 1923 is in dat jaar geproduceerd 1.853.535 M3. gas, 68.467 H.L. cokes en 242.728 K.G. koolteer, terwijl het aantal gasverbruikers op 31 December van dat jaar was 3.591.
Een groote verbetering onderging door al die verandering ook het uiterlijk van de gasfabriek. De zwarte, groezelige stokerijen aan het Molenwater werden afgebroken en daar een buitenmuur opgetrokken, waarachter nu een heel geschikte bergplaats voor cokes zich bevindt.
De waterleiding der gemeente werd op 15 Juni 1892 officieel in exploitatie gebracht. In 1887 had de gemeente daarvoor gekocht ongeveer 300 H.A. duin- en vroongronden, gelegen binnen de gemeente Vrouwepolder. Daar werd nabij de Oranjezon de prise-d'eau ingericht. Veel zorg heeft deze inrichting steeds aan het gemeentebestuur veroorzaakt. Altijd door werden klachten gehoord over het water en bij onderzoek bleek dan ook, dat er groote bezwaren verbonden waren aan de waterwinning door middel van de in de vronen aangelegde putten. Voortdurend is aan de verbetering daarvan gewerkt en het is te verwachten, dat zij binnen korten tijd aan de eischen des tijds zal beantwoorden. Tot nu toe werd het water van de Oranjezon opgepompt in den watertoren, waarvan het hoogreservoir parallel aan het buizennet in de stad is aangesloten. Het bleek echter, dat bij sterke afname op warme zomerdagen en vooral des Vrijdags en des Zaterdags, op deze wijze niet voldoende kan worden aangevoerd, zoodat men op de bovenverdiepingen in de huizen vaak geen water kon krijgen. Om dit euvel te verhelpen, is nu aan den voet van den watertoren van gewapend beton een kelder gebouwd, die door een muur in tweeën gescheiden is. Elk van deze twee ruimten kan duizend kub. meter water bevatten. Door een electrische installatie regelt de watertoevoer zich nu zoo,
36



Houaansche Kade
Foto KEES) HELDER, M'burg.
dat er altijd een voldoende hoeveelheid in de stad aanwezig zijn zal.
In 1923 werden 633.974 M3. opgepompt, terwijl 3.879 gebouwen bij het buizennet zijn aangesloten.
Het jongste der bij besluit van 30 April 1919 door den gemeenteraad onder de centrale leiding van een hoofddirecteur gestelde drie gemeentebedrijven is het gemeentelijk electrisch bedrijf. Teneinde de bewoners dezer stad ook te doen deelen in de voorrechten van andere plaatsen, waar reeds electrische stroom werd gedistribueerd, besloot de gemeenteraad in de zitting van 29 Maart 1911 om van gemeentewege electriciteit beschikbaar te stellen. In het feit, dat voor korten tijd de Société anonyme de Tramways haar bedrijf te Vlissingen in een electrisch omzette, vond men een geschikte aanleiding, om van daar uit electrische stroom voor Middelburg te verkrijgen. De distributie van electriciteit begon 2 November 1912 en toen het eenmaal mogelijk geworden was, heeft de geringe lichtsterkte van het gas in den oorlogstijd velen begeerig gemaakt naar electrisch licht. Nog altijd wordt de stroom voor het gebruik te Middelburg betrokken van de centrale te Vlissingen. Op 1 Januari 1924 bedroeg het aantal aangesloten installaties 1.795. Ook de straatverlichting werd vrijwel geheel veranderd in een electrische, met automatische ontsteking.
Op 1 Augustus 1921 nam de gemeente de reinigingsdienst in eigen beheer. Daaraan werd verbonden een ontsmettings-
37



dienst, terwijl men ook meer werk maakt van de bereiding van compost.
De vee- en vleeschkeuringsdienst in den kring Middelburg begon 16 Augustus 1922 zijn arbeid.
In het pand Nieuwstraat 9 is gevestigd het bureau van den dienst voor werkloosheidsverzekering, arbeidsbemiddeling, arbeidsbeurs, tevens districts-arbeidsbeurs voor de gemeenten tusschen Ooster- en Wester-Schelde.
ZIEKEN- EN ARMENZORG.
Naast de zorg voor de armen heeft die voor de zieken alle eeuwen door de bestuurders der stad bezig gehouden. De kerkelijke armverzorging is zeker nog van groote beteekenis, terwijl wat door particulieren geschiedt, o. a. door de „Vereeniging tot het bezoeken der armen" alleszins vermeldenswaard is, toch wordt het allermeeste ook hier door het Burgerlijk Armbestuur gedaan. Enkele hofjes, die aan oude vrouwen woning bieden, getuigen nog van vroeger inzicht in dit werken. Door den arbeid van den Armenraad, waarbij men over alle gevallen inlichtingen kan inwinnen, is de armenzorg zeer verbeterd.
Uit vroeger eeuwen bestaat nog de stichting der godshuizen, die de zorg voor oude van dagen, weezen en zieken op zich nam. Onder haar beheer staat het Oude Mannenen Vrouwenhuis, dat in Middelburg doorgaans „Ziekenhuis"
38



genoemd wordt. Het stond vroeger in de Korte Noordstraat. In 1849 werd dat gebouw van een nieuwen gevel voorzien en voor kazerne ingericht. Het huis op de Heerengracht, waarin nu aan oude mannen en vrouwen onderdak wordt verleend, is gebouwd in 1784. Hoewel het de bedoeling is, dat alle daar verzorgden in gemeenschap leven, bestaat er ook de gelegenheid tot het bewonen van een afzonderlijke kamer. De mooie tuin voor het gebouw dient den oudjes, die niet meer kunnen uitgaan, een genoeglijk zitje. Een vader en moeder voeren het beheer, terwijl het toezicht wordt uitgeoefend door twee leden uit het bestuur en een college van regentessen. Het weeshuis aan het Molenwater is in 1717 opgericht uit de erfmaking van Lydia Borreys, wed. Verbrugge. Het werd in 1854 aanmerkelijk uitgebreid en verbeterd en was bestemd voor weezen van den Hervormden godsdienst en uit den burgerstand. Later zijn ook de weinige verpleegden uit het armenweeshuis, dat in 1859 was gesticht voor kinderen van verschillende gezindten, daarin ondergebracht. In het weeshuis op het Molenwater is ook gevestigd het bureau van den secretaris-penningmeester der Godshuizen.
Het derde der groote gestichten van de Godshuizen is het gasthuis op het Noordpoortplein, dat in 1866 in gebruik werd genomen. Vroeger was de inrichting tot verpleging van zieken gevestigd aan de Lange Delft. De Gasthuiskerk, welker hooge dak en kleine toren boven de huizen oprijst, al staat zij dan ook geheel verborgen, herinnert door haar naam daaraan. Overeenkomstig de eischen, welke de steeds voortgaande medische wetenschap aan een ziekenhuis stelt, zijn allerlei verbeteringen in den loop der jaren aangebracht. Natuurlijk kan men niet van een gebouw, dat omstreeks het midden der vorige eeuw en naar de inzichten van de wetenschap dier dagen is gebouwd, een modern ziekenhuis maken. Maar hier is toch door de goede zorg en toewijding van het bestuur der Godshuizen bereikt, wat maar mogelijk is. Kan men voor de afdeeling ter verpleging van patiënten, lijdende aan interne ziekten, allerlei nog anders en beter wenschen, de chirurgische afdeeling beschikt over behoorlijk geoutilleerde vertrekken. In Augustus 1920 werd het radio-therapeutisch instituut in gebruik genomen, dat in 1922 belangrijk werd uitgebreid. De laatste uitbreiding onderging het gasthuis, doordat de buitensocieteit met haar tuin aan het Noordbolwerk gelegen en grenzend aan den tuin van het gasthuis, door het bestuur werd aangekocht, en in overleg met het bestuur der Provinciale Zeeuwsche Vereeniging tot bestrijding der tuberculose
39



en de inspectrice van de volksgezondheid, afdeeling tuberculosebestrijding, totpaviljoen voor lijders aan tuberculose werd ingericht. In het huisje, dat eertijds diende tot bergplaats van de stoelen, etc. der sociëteit diende, is nu het consultatie-bureau van bovengenoemde Zeeuwsche vereeniging gevestigd. Deze werd in 1923 officieel in gebruik genomen. Door dit alles is het mogelijk geworden, dat het aantal specialisten, dat zich in Middelburg vestigde, zijn patiënten in het Gasthuis kan doen opnemen. En zoolang de uiterst moeilijke ziekenhuiskwestie voor Zeeland nog niet is opgelost, zal Middelburg's ziekenhuis voor de geheele provincie van groote beteekenis blijven.
In onmiddellijk verband met de verzorging in het Gasthuis,
staat de verpleging van zieken in hun woning; deze wordt uitgeoefend door verpleegsters van de Vereeniging voor ziekenverpleging en door de afd. Middelburg der Zeeuwsche Hervormde Diaconessen-Inrichting. De wijkzuster-huisbezoekster van de Vereeniging tot bestrijding der tuberculose weet haar taak beperkt tot de tuberculosepatiënten en die gezinnen, waar gevaar voor tuberculose bestaat.
Had de diakonie der Ned. Herv. Gemeente een tehuis voor ouden van dagen in de Lombardstraat, door den kerkeraad der Gereformeerde kerk van Middelburg werd aangekocht de groote villa op het Noordbolwerk en deze tot rusthuis voor de ouden dier gemeente ingericht.
Sedert 1863 werkt in Middelburg de Vereeniging tot werkverschaffing aan Zeeuwsche blinden. Zij heeft haar werkplaats aan de Kalvermarkt en stelt daar door stoelen matten matten vlechten, borstelmaken enz. deze ongelukkigen in staat voor zich zelf een weekgeld te verdienen. De inkomsten dezer vereeniging bestaan uit contributies van leden en begunstigers, verkoop van door de blinden vervaardigde
Planetarium.



voorwerpen en vergoeding van door hen verrichte reparaties en uit de opbrengst der jaarlijks gehouden verloting, waarvan het bestuur dezer zeer sympathieke weldadigheids-instelling het getal jaar op jaar ziet vergrooten.
De belangstelling voor het verwaarloosde kind, welke door het in werking treden der Kinderwetten gemakkelijker dan te voren tot daden kon komen, uitte zich in de oprichting in Januari 1906 van de Vereeniging „Kinderzorg", die, gesticht door de diakonieën der hervormde gemeenten van Zeeland, bedoelt de verzorging van kinderen, wier ouders of familie tot de Hervormde kerk behooren en die door den rechter aan het bestuur worden toevertrouwd. Deze kinderen worden voor het grootste gedeelte in de stichting aan den Veerschen Singel ondergebracht. Slechts enkelen worden in gezinnen verpleegd, behalve dan de meisjes, die als dienstbode en de jongens, die als knechts elders werkzaam zijn.
Voor kinderen, die tot de Roomsen-Katholieke kerk behooren, zorgt het St. Josephsgesticht, dat sinds 1910 op de Lange Burgt is gevestigd.
Mogen deze vereenigingen, evenals toch eigenlijk de afd. Middelburg van de Vereeniging „Tot Steun" een confessioneel karakter dragen, de Vereeniging „Zeeland", die zich eveneens het lot van voogdijkinderen aantrekt, wenscht neutraal te zijn.
ONDERWIJS.
Een groot voorrecht, dat de inwoners van Middelburg dan ook ten zeerste op prijs stellen, is, dat onze stad voorzien is van uitstekende onderwijs-inrichtingen. Voor kinderen, die den leerplichtigen leeftijd nog niet bereikt hebben, zorgt de gemeente door instandhouding van een bewaarschool aan de Segeerstraat. Het departement Middelburg der Maatschappij „Tot Nut van 'tAlgemeen" heeft er twee, n.1. een op de Vlasmarkt en een in de Schuitvlotstraat. Op de Bree is een Christelijke voorbereidingsschool en op de Wal een RoomschKatholieke bewaarschool.
Voor gewoon lager onderwijs zijn er vijf gemeentescholen, te weten: school A aan de Verw er ij straat, school B aan de Nieuwe Haven, school C aan de Lange Delft, school J aan de Bree en school K aan de Molenstraat. Verder de leerschool verbonden aan de Rijkskweekschool voor Onderwijzers en Onderwijzeressen in de St. Sebastiaanstraat; de school van de Hervormde Gemeente aan den Zuidsingel, de school aan de Gravenstraat van de Vereeniging voor Gereformeerd Onderwijs te Middelburg. Voor uitgebreid lager onderwijs
41



biedt de Roomsch-Katholieke school aan de Wal en de school aan de Heerengracht van de Vereeniging voor Gereformeerd Onderwijs de gelegenheid. Meer uitgebreid lager onderwijs wordt vanwege de gemeente gegeven in school Q aan de Haringplaats, echter alleen voor meisjes; voor jongens en meisjes op de Christelijke Burgerschool aan de Lange Singelstraat.
Aan de Lange Noordstraat staat de Rijks Kweekschool; oorspronkelijk alleen tot opleiding van onderwijzers, is zij tengevolge van de nieuwe regeling, die met betrekking tot deze aangelegenheid tot stand kwam, ook voor de opleiding van onderwijzeressen. De Christelijke kweekschool voor onderwijzers en onderwijzeressen is gevestigd aan de Heerengracht. Zoowel in de Rijks kweekschool als in de Christelijke kweekschool wordt een cursus gegeven voor de opleiding tot de hoofdakte.
De Rijks Hoogere Burgerschool met 5-jarigen cursus staat in de Lange St. Pieterstraat. Zij heeft ook een literaireconomische afdeeling.
In de Latijnsehe Schoolstraat staat het Gymnasium.
Een Ambachtsschool werd hier in 1881 opgericht. Op 10 Maart 1919 verhuisde zij naar het mooie nieuwe gebouw op het Molenwater. Zij biedt gelegenheid tot opleiding voor allerlei ambacht, waarbij in den laatsten tijd het electrotechnisch bedrijf een zeer belangrijke plaats inneemt. In haar gebouw wordt des avonds les gegeven aan jongelieden, die overdag in een of ander vak werkzaam zijn. Vroeger werden deze lessen onderscheiden in Burgeravondschool en Avondschool voor Handwerkslieden. Sinds 1 Januari 1922 heet het alles Avondschool voor Nijverheidsonderwijs.
In September 1917 werd in de Si. Pieterstraat in het gebouw naast de Gistpoort de Industrie- cn Huishoudschool gevestigd. Zij biedt gelegenheid tot volledige opleiding voor meisjes, die de lagere school verlaten hebben, tot linnennaaister, costuumnaaister of hulp in de huishouding. Zij leidt op tot gediplomeerd huishoudster, voor het staatsexamen nuttige en fraaie handwerken, voor het diploma kinderjuffrouw van de Vereeniging „Tesselschade". Afzonderlijke cursussen voor meergegoeden worden gegeven in koken, huishouden, strijken, nuttige en fraaie handwerken, lingerienaaien, costuumnaaien en teekenen. Een afzonderlijke cursus in handwerken is ingericht voor meisjes, die de Hoogere Burgerschool of het Gymnasium bezoeken. Voor haar, die overdag andere bezigheden hebben, worden cursussen gegeven in allerhande
42
i



kundigheden, die voor het richtig bestuur der huishouding van veel belang zijn.
In Maart 1909 werd opgericht de Vereeniging voor Handelsonderwijs. Deze vereeniging stelt zich ten doel de bevordering van het Handelsonderwijs voor Middelburg en omstreken. Haar eerste werk was de stichting van een Handelsavondschool, welke school 15 Januari 1910 werd geopend. Deze school
is gesticht voor hen, die overdag op kantoor of winkel werkzaam zijn. Zij worden daar in de gelegenheid gesteld zich die kennis te verwerven, die zij op later leeftijd of tot verkrijging van een betere positie noodig hebben. De cursus is 4-jarig. De lessen op deze avondschool worden gegeven op Maandag-, Dinsdag-, Donderdag- en Vrijdagavond van 7—972 uur. Les wordt in de le klasse gegeven in de Nederlandsche-, Fransche-, Duitsche- en Engelsche taal, rekenen en aardrijkskunde. In de 2e klasse wordt begonnen met de handelsvakken. Bij de reeds genoemde vakken komt dan boekhouden, handelsrekenen, handelsrecht, staathuishoudkunde,
43



stenografie en machineschrijven. Wie den 4-jarigen cursus heeft afgeloopen, neemt deel aan een eindexamen en kan verkrijgen een diploma van de Middelbare Handelsavondschool met 4-jarigen cursus. Zij, die dit diploma behaald hebben, kunnen zich op den vervolgcursus bekwamen voor een praktijkdiploma in boekhouden, Nederlandsche-, Fransche-, Duitsche- en Engelsche taal en correspondentie en kantooren dictaat stenograaf.
Naast deze Handelsavondschool richtte in 1917 de Vereeniging op de Middelbare Handelsschool, thans genoemd de Handelsschool met 4-jarigen cursus. Deze Handelsschool is bestemd voor diegenen, die na het doorloopen daarvan den handel ingaan, aanvankelijk om te leeren, later om gedeeltelijk of geheel zelfstandig werkzaam te zijn, ook om hunne ouders in hunne zaken behulpzaam te zijn. Voorts is zij bestemd voor die talrijke schare van toekomstige ambtenaren, van wie eenig inzicht in administratie en kennis van den handel verwacht wordt. Op deze school wordt in de eerste 2 klassen algemeen vormend onderwijs gegeven. Hier onderwijst men de vakken Nederlandsch, Fransch, Duitsch, Engelsch, wiskunde, (vnl. rekenen), geschiedenis, aardrijkskunde, teekenen, schoonschrijven, natuurhistorie, beginselen van natuur- en scheikunde. In de derde klasse komen de handelsvakken. Boekhouden, handelsrekenen, handelsrecht, techniek van den handel, stenografie en machineschrijven en correspondentie in de vier verschillende talen, lichamelijke oefening. Aan het eind van den cursus wordt een eindexamen afgenomen. Daar deze school door de regeering erkend is, wordt het examen afgenomen onder toezicht van gecommitteerden. Het diploma dezer school heeft verschillende rechten: toelating tot de Hoogere Textielschool, de Middelbare Landbouwschool, school voor Suikerindustrie, school voor Bakkerij en Maalderij, cursus voor leerares bij het Nijverheidsonderwijs, Middelbare Technische school, vrijstelling voor de vakken van algemeene ontwikkeling bij het examen apothekers-assistent, assistent bij het lager onderwijs enz.
In 1921 werd geopend de Hoogere Handelsschool, thans Handelsschool met 5-jarigen cursus. Zij tracht hare leerlingen datgene mede te geven, hetwelk het hun mogelijk maakt in veel sneller tempo dan zij, die dit onderwijs niet genoten, een functie in handel en bedrijf te vervullen, die werkelijk van beteekenis is. Zij is in de eerste plaats bestemd voor die jongelui, wier bestemming de Groothandel is en die later leiding moeten geven in zaken, zoowel hier te lande als in
44



den vreemde (van haar oud-leerlingen vonden verschillende een goede betrekking in Indië). Haar diploma geeft dezelfde rechten als dat der literair-economische afdeeling der H.B.S. Het geeft vrijstelling voor tal van examens, o. a. Registratie, Marine Belastingen, Invoerrechten, Notariaat, Rijkswerf, Candid'aat-Gezaghebber in Ned. Indië. Administratie bij de posterijen, telegrafie, telefoon, het departement van algemeen Bestuur, 'spoorwegen, Rijkspostspaarbank enz. Bovendien geeft hét toegang tot de Handelshoogeschool te Rotterdam en Handelsfaculteit te Amsterdam. De vakken van onderwijs zijn: Nederlandsche-, Fransche-, Duitsche- en Engelsche taal en correspondentie, aardrijkskunde, geschiedenis, staatswetenschappen, wiskunde, boekhouden, handelsrekenen, handelsrecht, techniek van den handel, bedrijfshuishoudkunde, natuurkunde, natuurhistorie, scheikunde, warenkennis, teekenen, schrijven, stenografie, machineschrijven en lichamelijke oefening. Het diploma dezer school is een aanbeveling voor plaatsing op groote kantoren, o. a. de Twentsche- en Amsterdamsche Bank, de Nederlandsche Handelmaatschappij, Philips, Eindhoven, Pakketvaart-Maatschappij, enz. Verschillende oud-leerlingen vonden daar een plaats. Wie dus op eenige wijze zich voor den handel wil bekwamen, kan altijd op een der onderwijsinrichtingen datgene vinden, wat hij noodig heeft. Men kan in elke richting gaan. De school is gevestigd in het groote heerenhuis aan de Dam N.Z. N 11.
KERKEN.
De bevolking van Middelburg is in haar overgroote meerderheid protestant. Terstond na de overgave van de stad aan den Prins van Oranje in 1574 werd dan ook in de Oudeof St. Pieterskerk een godsdienstoefening der Protestanten gehouden, welke samenkomst men beschouwen kan als de stichting van de Hervormde gemeente. Alle kerken voorden Roomschen eeredienst bestemd, gingen over aan de Hervormde gemeente. Voor en na zijn er daarvan verdwenen, zoodat daarvan alleen nog de Nieuwe- en Koorkerk over zijn, terwijl als de derde kerk gebruikt wordt de Oostkerk. Ook in het verleden was de Hervormde gemeente van Middelburg van groote beteekenis, vooral omdat in deze stad gevestigd was de Kamer Zeeland van de Oost-Indische Compagnie en zij dus haar bemoeiingen moest uitstrekken tot de godsdienstige verzorging der Oost-Indische bezittingen. In de naamlijst der predikanten, die haar gediend hebben, treffen wij vele namen aan van hen, die in de ontwikkeling van het protestantisme
45



in Nederland een aanzienlijke rol hebben gespeeld. Eiken Zondag wordt er godsdienstoefening gehouden in de drie genoemde kerken.
Bijna even oud als de Hervormde Gemeente is de Waalsche, welke reeds sinds 1575 haar kerkgebouw heeft in de St. Pieterstraat, in de oude kapel van het klooster der Bogaarden.
Porceleinkast.
Van 1666—1669 was Jean de Labadie haar predikant. Zijn optreden hier heeft heel wat beroering gebracht. Omdat Middelburg een der voornaamste wijkplaatsen was voor Protestanten, die in Frankrijk in de uitoefening van hun godsdienst belemmerd werden, heeft de Waalsche gemeente tijden gekend, waarin het getal harer leden belangrijk steeg. In tegenstelling met de Engelsche gemeente, die ook reeds in oude tijden in Middelburg was gevestigd, heeft zij zich nog altijd kunnen handhaven. De godsdienstoefeningen en catechisaties worden nog geregeld gehouden.
De Luthersche gemeente heeft haar gebouw aan de Zuidsingel. Deze kerk is gebouwd in 1742, toen door den aanwas
46



der gemeente vooral tengevolge van de vestiging der Salzburgers (1732—1737) het oude gebouw in de Suikerpoort bij de Spuistraat ongeschikt geworden was.
Uit het feit, dat in 1578 de Doopsgezinden reeds door den Prins van Oranje tegen de vervolging der onverdraagzame Stadsregeering gesteund werden, blijkt, dat reeds vroeg de Doopsgezinden ook in Middelburg hun samenkomsten hielden. Tot in 1634 deden zij dat in een onaanzienlijk huis achter de Oude- of St. Pieterskerk; daarna hadden zij hun kerk op de Hoogstraat, terwijl zij sindsdien weer verhuisden naar het aantrekkelijke gebouw in de Lange Noordstraat.
Tengevolge van de afscheidingen, die in den loop der negentiende eeuw in de Hervormde kerk plaats vonden, ontstond in Middelburg in 1834 de Christelijk Gereformeerde kerk, „Afgescheidenen", die in de Gasthuiskerk haar godsdienstoefeningen hield. Verder in de zeventiger jaren de „Gereformeerde gemeente onder 't Kruis", die in de St. Pieterstraat samenkwam en later zich op het Hofplein een ruime kerk met pastorie bouwde. En in 1886 de Gereformeerde kerk, „de Doleerenden", die de Noorder kerk in de Bogaardstraat stichtte. Na langdurige onderhandelingen zijn deze drie gemeenten vereenigd.
Door een erflating van den eigenaar kreeg de Gereformeerde gemeente „de Oud-Gereformeerden" de beschikking over het grootsche gebouw met zijn hardsteenen gevel in de Lange Delft, waar nu de Provinciale bibliotheek gevestigd is. Gedurende eenigen tijd hield zij in het achterste gedeelte van dit huis hare godsdienstoefeningen, terwijl de rest ervan werd verhuurd als woonhuis. Later heeft zij een gebouw gesticht aan de Segeerstraat, op de plaats, waar de stal stond, hetwelk wegens de uitbreiding der gemeente moest worden vergroot en waarin sedert kort een orgel is gebouwd.
De machtige organisatie van het Leger des Heils, die de geheele wereld bijna omspant, heeft ook in Middelburg haar afdeeling. Haar samenkomsten houdt zij in het gebouw aan de Hoogstraat, dat vroeger der Doopsgezinde gemeente tot kerk diende.
Voor de belangen van een bijzonder deel der Hervormde gemeente ijvert de Vereeniging van Vrijzinnig Hervormden, die tegenover de Waalsche kerk in de 5/. Pieterstraat haar gebouw heeft, waarin ook de afdeeling Middelburg van den „Gereformeerden Bond" hare samenkomsten houdt, dieeveneens waakt voor de geestelijke belangen van een deel — zij het ook een ander deel — der leden van de Hervormde kerk.
47



De Roomsen-Katholieken konden hun samenkomsten gedurende een paar eeuwen slechts houden in een eenvoudig woonhuis, dat stond op den Blauwen dijk. In Mei 1846 werd een nieuwe kerk in de Noordstraat, aan St. Petrus en Paulus gewijd, in gebruik genomen.
De Israëlitische gemeente heeft haar synagoge sedert 1705 in de heerenstraat. Vroeger vergaderde zij in het huis St. Pieter, Rouaansche kade G 153. Behalve de nu gebruikte begraafplaats aan het Seisbolwerk, geopend in 1704, is er nog een achter de Seissingel gelegen in de z.g. Jodengang, welker zerken, eenige jaren geleden gerestaureerd, namen doen lezen van Portugeesche Joden, de z.g. Seraphimsche gemeente, die gedurende een zeventig-tal jaren (1656—1721) in Middelburg van beteekenis was en door het optreden van den kerkeraad tegen haar veel van zich deed spreken.
KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.
Hoewel niet in Middelburg gesticht, is de naam van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen toch aan die stad verbonden. Voortgekomen uit een Fransch leesgezelschap, werd het in 1769 te Vlissingen opgericht. Maar reeds in 1801 zocht het zijn woning in Middelburg en vond het die in het z. g. Museum Medioburgense, dat zich in de Latijnsche Schoolstraat bevond. Dit museum was gesticht door Mr.Johan Adriaan van de Perre, die daarmee bedoelde de verschillende wetenschappelijke instellingen te Middelburg in een gebouw te vereenigen en alzoo „meer dienstbaar te maken aan het verspreiden van nuttige kennis". Sindsdien is het Zeeuwsch Genootschap te Middelburg gebleven. In 1888 schonk Mr. G. N. de Stoppelaar de huizinge in de Wagenaar straat, waarin het nu gevestigd is. Lid van het Genootschap wordt men alleen, wanneer de ledenvergadering op voorstel van het bestuur daartoe besluit; tot directeur wordt men benoemd, indien men zich bereid verklaart een jaarlijksche contributie van f 25.— te betalen. Gedurende den winter worden telkens op den eersten Woensdag der maand de gewone vergaderingen gehouden, waartoe leden en directeuren toegang hebben en waarin een lezing over een of ander wetenschappelijk onderwerp gehouden wordt.
Vanwege het Zeeuwsch Genootschap wordt telken jare uitgegeven: Archief, vroegere en latere mededeelingen, voornamelijk in betrekking tot Zeeland, dat behalve het jaarverslag, de lijst van leden en directeuren en een opgave van geleerde genootschappen in het binnen- en buitenland, waarmee het
48



genootschap vriendschappelijke betrekkingen onderhoudt, studies en mededeelingen bevat over Zeeland en zijn geschiedenis. Behalve de bibliotheek van het genootschap, die aan de Provinciale bibliotheek in bruikleen is afgestaan en derhalve ook in het gebouw dier inrichting is ondergebracht, bevinden zich de verzamelingen van het genootschap in zijn groote huizinge aan de Wagenaarstraat. De belangrijkste van deze hebben op Zeeland betrekking, te weten:
1°. de Zelandia Illustrata, die bevat een belangrijke collectie kaarten van Zeeland en de verschillende deelen dezer provincie, teekeningen en prenten van belangrijke plaatsen, gebouwen enz., waaronder van kasteelen en buitenplaatsen, waaraan Zeeland eenmaal zoo rijk was, maar waarvan de meeste helaas, verdwenen zijn, en portretten van mannen en vrouwen, die in Zeeland geboren zijn of een belangrijk deel van hun leven daar hebben doorgebracht. Telken jare kunnen vele aanwinsten worden vermeld, terwijl zooveel maar eenigszins kan, deze collectie door aankoop wordt uitgebreid; 2°. de verzameling van geschiedkundige voorwerpen en zeldzaamheden. Tot haar behoort de zoogenaamde „steenen kamer," waar altaren of geloftesteenen bewaard worden, welke waarschijnlijk uit de derde eeuw onzer jaartelling afkomstig zijn, en waarvan het grootste gedeelte in Januari 1647 aan het noorderstrand van Walcheren gevonden is. Een is gewijd aan Hercules den Magusaner en deze werd in 1514 bij Westkapelle opgegraven. Een andere, aan de Godin Burorina gewijd, is in 1756 in den gevel van een huis in Domburg ontdekt, terwijl de fragmenten der meest aan Nehalennia gewijde altaren gered zijn uit den brand, welke op 10 October 1848 de kerk te Domburg vernielde en de steenen verbrijzelde. Van geloftesteenen aan deze laatste Godin, welke elders bewaard worden, zijn hier afgietsels in gips aanwezig. Voorts bevinden zich hier scherven van vaatwerk uit het ver verleden, die op het strand bij Domburg en van Schouwen gevonden zijn. Een groote attractie voor de bezoekers van het museum vormt de oud-Walchersche kamer, waarin meubelen bijeengebracht zijn, zooals die vroeger in het huis van den welgestelden Walcherschen boer gevonden werden. Een kleederdracht wordt vertoond, waarvan men hoogstens nog eenige herinnering in dezen tijd bij heel oude menschen vindt. In deze kamer trekt ook vooral de aandacht een kast, waarin
49



een schitterende collectie Delftsch aardewerk bewaard wordt. Naast deze kast zijn in een vitrine samengebracht goudenen zilveren voorwerpen, die, voor een deel tot de gewone dracht der bewoners van Walcheren behoorden en voor een ander deel slechts in het bezit der meergegoeden, te voorschijn gehaald werden, als zij zich eens heel netjes kleeden wilden, hetzij op hoofddagen, hetzij men ter bruiloft ging, of zelf het middelpunt vormde van zoo'n feestelijkheid.
In een aangrenzende kamer staan poppen, die doen zien verschillende kleederdrachten, waarin men nu nog de bewoners van Zeeland ontmoet. De Walchersche boer en boerin, een vertegenwoordigster van het land van Cadzand en Hulst, de breed-gemutste bewoonster van het Goesche land en een visschersmeisje uit Arnemuiden, die men in levenden lijve met hare manden, aan een juk gedragen, ook in de groote steden van ons land tegenkomen kan. Deze modellen van kleederdrachten, alle keurig uitgevoerd, zijn oorspronkelijk vervaardigd voor de tentoonstelling van Zeeuwsche kleederdrachten, welke ter herdenking van Neerlands vrijwording in 1813, te Middelburg in 1913 is gehouden. Door het bestuur van die tentoonstelling zijn ze aan het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen ten geschenke gegeven.
In deze zelfde kamer staat een vitrine waar een goudenen eenige zilveren bekers tentoongesteld zijn, die zeker een nauwkeurige beschouwing waard zijn. Een van deze is afkomstig van het 5/. Jacobsgilde te St. Maartensdijk.
Aan den wand van dit vertrek hangen een groot aantal borden, alle vertoonende de beeltenis van Stadhouder Willem V, een buitengewone verzameling, afkomstig van de familie Van Citters.
Afzonderlijk vermelding verdient het planetarium, dat Mr. J. A. van de Perre door den horlogemaker Jos. van den Eeckhout liet maken, die er van 1782 tot 1787 aan werkte. Hoewel het tegenwoordig geen wetenschappelijke waarde heeft, verdient het toch bewaard te blijven om de groote zorg, die er aan besteed is.
Niet alleen kinderen staan stil bij het z.g. wiel van Michiel Adriaanszoon de Ruyter, waaraan onze zeeheld in zijn blauw geruiten kiel zooveel dagen heeft staan draaien, toen hij in de lijnbaan van de heeren Lampsens moest werken, in plaats van het zeegat uit te varen.
Van de groote verzameling portretten, die de wanden van het gebouw vullen, is zeker het belangrijkste de beeltenis van dezen grooten admiraal, door Ferdinand Bol geschilderd.
60



Om de groote beteekenis, die de oesterteelt in Zeeland heeft, vragen ook velen naar de afbeelding van de oesterput, die in de zaal van de Zelandia Illustrata is opgesteld.
Met groote zorg bewaart het Genootschap een verrekijker en een microoscoop, die door den uitvinder Zacharias Jansen hier vervaardigd zijn.
Hoewel niet speciaal Zeeuwsch, verdient het munt- en penningkabinet toch zeker de aandacht, terwijl ook aan het kabinet voor natuurlijke historie, alsmede aan de verzameling natuurhistorische- en ethnographische voorwerpen en aan het Zeeuwsch herbarium steeds groote zorg wordt besteed. Het bestuur des Genootschaps kan er zich op beroemen, dat het bijeengebracht heeft heel veel, wat voor de geschiedenis zoowel als voor de kennis van het dagelijksch leven van het Zeeuwsche volk van groote waarde is. Het heeft daardoor zijn eigen verzamelingen verrijkt, maar ook bewaard wat anders verloren was gegaan.
Is de kring dergenen, die tot het Zeeuwsch Genootschap behooren, beperkt, voor ieder is de gelegenheid opengesteld om lid te worden van het Natuurkundig Gezelschap, dat bijna even oud is als het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Zijn geschiedenis gaat terug tot het laatst der achttiende eeuw, het tijdstip, waarin men meende, dat alles bereikt kon worden, indien men maar een genootschap er voor oprichtte. Een belangrijke rol vervulde bij zijn oprichting ook weer de meer genoemde Mr. J. A. van de Perre. In zijn huis werd op 29 November 1780 het Natuurkundig Gezelschap opgericht en hij was de eerste voorzitter. Teekenend is wel, dat oorspronkelijk geen dames tot dit gezelschap werden toegelaten en dat als gevolg hiervan op initiatief van Mevrouw van de Perre een Natuurkundig Gezelschap voor dames werd opgericht. Nog altijd worden vanwege dit gezelschap in den winter lezingen gehouden, waar alle leden toegang hebben, en die in het algemeen veel belangstelling ondervinden.
Op het laatst van de negentiende eeuw werd de Geschieden Letterkundige Vereeniging opgericht, waarvan ook ieder, die dat wenscht, lid kan worden, welk lidmaatschap toegang geeft tot een drie- of viertal lezingen, welke in den winter over letterkundige- en historische onderwerpen gehouden worden.
Elk voor hun eigen groep menschen bedoelen het bestunr der afd. Middelburg van den Nederlandschen Protestantenbond, het Comité voor Arbeidersontwikkeling en het bestuur van de Bogaardzaal kennis en ontwikkeling bij te brengen
BI



Boer in oud-Walchersch costuun
door de lezingen, welke zij in den winter laten houden.
In het Stadhuis zijn niet alleen verschillende bureau's van gemeente-administratie gevestigd, maar zijn kamers bevatten allerlei dingen, die de herinnering bewaren aan wat eens in Middelburg was. Het doet dus ook dienst als Stedelijk oudheidkundig museum, en is als zoodanig een bezoek alleszins waard. De verzameling van Middelburgsche oudheden dagteekent van 1841. De groote bovenvoorzaal, waar zij in hoofdzaak bewaard wordt, werd in 1907 gerestaureerd. Aan den wand langs de groote achtertrap zijn een serie portretten van de familie Evertsen opgehangen.
Behalve een verzameling kaarten, plattegronden, afbeeldingen van biizondere gedeelten der stad en
gebouwen, die de herinnering bewaren aan wat reeds lang is afgebroken en waaronder we aantreffen teekeningen in waterverf en in kleuren van J. F. Schütz (1817—1880), bevat zij snij- en beeldhouwwerk, waaronder een tochtportaal met fraai snijwerk, afkomstig uit een nu afgebroken huis in de Lange Delft. Voorts trekken de aandacht 8 schuttersstukken van de Confrérie van den Edelen Busse, 4 gildestukken van het kuipersgilde en eenige regentenstukken. Onder het zilverwerk een verzameling bokalen als van het broodbakkersgilde en met deksel van het zijde-, wol-, lakenkoopers- en kramersgilde, terwijl ook presenteerbladen en schilden van de vroegere gilden hier worden bewaard. Aparte afdeelingen vormen nog: boekbanden en heraldisch geïllustreerde gildeboeken; handschriften, miniaturen, huisraad, kleeding en lijfsieraden, bellen en klokken en nog zooveel meer, dat alles vermeld wordt in den gedrukten catalogus, waarvan exemplaren tegen betaling van 50 cent op het Stadhuis verkrijgbaar zijn.
Het belangrijke archief der stad Middelburg bevindt zich eveneens in het Stadhuis. Het rijksarchief depót in Zeeland is gevestigd in een der gebouwen van de Abdij.
Op onze wandeling door de stad kwamen we ook langs
52



Gezicht op het Bolwerk. Foto KEES HELDER, M'burg.
het Schuttershof, dat door zijn ruime zaal en grooten tuin met hoog geboomte in Middelburg's publieke leven een belangrijke plaats inneemt. Maar we hebben nog niet vermeld, dat zich in dien tuin met den ingang in het Schuttershof straatje een gebouw bevindt, dat in 1887 is gesticht door Mr. G. N. de Stoppelaar, die eerst secretaris van Middelburg was en daarna lid van den gemeenteraad, en die door zijn groote belangstelling zoowel in Middelburg's verleden als de kunst, en daartoe in staat door zijn groot vermogen, deze stad in meer dan één opzicht verrijkte. In dit gebouw is gevestigd het Kunstmuseum, een Zeeuwsche openbare verzameling meest van moderne schilderijen. Het bestuur van deze instelling heeft zich veel moeite gegeven, om de inrichting van dit gebouw zoo te verbeteren, dat alles wat daar geëxposeerd wordt, goed tot zijn recht komt. De verzameling is een bezoek zeker waard. In deze lokalen organiseert de „ Vereeniging voor de Kunst" tentoonstellingen van thans levende meesters.
Om haar arbeid tot behoud van wat anders dreigt onder te gaan, verdient de „ Vereeniging tot instandhouding van oude gebouwen te Middelburg" zeker allen lof, terwijl de „ Vereeniging Nehalennia" al het mogelijke doet, om het natuurschoon op Walcheren te bewaren. Beide vereenigingen mogen met voldoening terugzien op wat zij tot behoud van het fraaie stadsbeeld hebben verricht en het is zeker aan een
53



dergelijke belangstelling te danken, dat de bekende Vereeniging Hendrik de Keijser tot de restauratie van den fraaien renaissance-gevel van het huis „In de Steenrotse" overging. Dit gebouw, ook inwendig geheel gerestaureerd, herbergt een particuliere oudheidkundige verzameling. De benedenvertrekken vormen aldus een zeer schoon interieur. De bovenvoorzaal is voor het houden van exposities ingericht.
Walchersche boeren.
De Provinciale Bibliotheek, een belangrijke verzameling boekwerken op allerlei gebied, gevestigd Langedelft H 12, is voor het publiek geopend des middags van 2—5 uur. Is het voornaamste doel van deze inrichting alles te samen te brengen, wat op Zeeland en zijn geschiedenis betrekking heeft, en door Zeeuwen is geschreven, toch tracht zij door aankoop zooveel mogelijk te voldoen aan hetgeen haar bezoekers ook voor hun studie op ander terrein verlangen. Door schenking verkreeg zij zeer belangrijke verzamelingen, van welke hier genoemd worden de prachtige verzameling
54



muziek, waardoor een geheel nieuw terrein betreden wordt. De bibliotheek van de Nederdultsch Hervormde Gemeente werd aan haar in bruikleen afgestaan, terwijl ook het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen zijn bibliotheek, zijn tijdschriften en zijn waardevolle verzameling handschriften daar ten dienste der studeerenden stelt. Deze Provinciale Bibliotheek, in 1859 gesticht, is voortgekomen uit de bibliotheken der verschillende Zeeuwsche regeeringscolleges. Aanvankelijk gevestigd in een der Abdijgebouwen, werd zij in het laatst der vorige eeuw naar het huis in de Langedelft overgebracht. Zij is van groote beteekenis, omdat zij niet alleen voor de bewoners van Middelburg maar ook voor die van geheel Zeeland tracht tegemoet te komen in het gemis, dat door den grooten afstand van de belangrijke boekverzamelingen in ons land, maar al te dikwijls wordt gevoeld.
Naast haar neemt de Openbare Leeszaal en Bibliotheek, gevestigd in het pand Molstraat F 89 haar eigen plaats in.
Door den ernstigen arbeid van vele jaren is het muziekleven in Middelburg tot een aanzienlijke hoogte gestegen. Als een monument daarvan kan gelden de Concert- en Gehoorzaal, in 1896 gebouwd in de Lange Singelstraat, een inrichting, welke zeker in een stad van de grootte van Middelburg slechts bij uitzondering aangetroffen wordt. Door haar uitstekende acoustiek en zeker ook door het prachtige concertorgel, dat in 1901 werd gebouwd, maakt zij alle concerten mogelijk. Onder de vereenigingen, welker doel het is de muziek te beoefenen, staat de zangvereeniging
Kasteel Westhoven.
55



„Tot Oefening en Uitspanning" vooraan. Zij is reeds in 1834 opgericht en het is zeker door haar arbeid, dat het Middelburgsch muziekleven op zoo hoog peil werd gebracht. Men behoeft alleen maar de lijst der door haar uitgevoerde koorwerken in te zien, om te weten, wat hier is bereikt en wat zij aan het publiek, dat belangstelt in haar werk, biedt.
Walchersche Huifwagen.
In 1889 werd de „Vereeniging voor Instrumentale Muziek" opgericht, die voor een belangrijk deel haar arbeid vindt in de begeleiding der koorwerken, welke door de vereeniging „Tot Oefening en Uitspanning" worden uitgevoerd. Daarnaast zijn de eigen concerten, die zij tweemaal per jaar geeft, van groote muzikale waardij. Het spreekt bijna vanzelf, dat ook in haar besten tijd de „Vereeniging voor Instrumentale Muziek" niet zooveel werkende leden telde, dat zij een volledig symphonie-orkest kon vormen. Dat het haar toch mogelijk was de werken der groote componisten in volledige bezetting uit te voeren, dankt zij aan de Arnhemsche Orkestvereeniging, van welker medewerking zij zich reeds vele jaren verzekerde.
Vanwege de zangvereeniging „Tot Oefening en Uitspanning" is een zangschool opgericht, bestaande uit vier klassen. Daarnaast bestaat vanwege de vereeniging „Uit het Volk, voor het Volk" de Volkszangschool. In het gebouw „De Vooruit" van den Middelburgschen Bestuurdersbond wordt
66



de zangschool „De kleine Stem" gehouden. Daar houdt ook de zangvereeniging „De Volksstem" haar repetities. Sinds vele jaren bestaat de Christelijke gemengde zangvereeniging „Hosanna" en „Soli Deo Gloria." En als we nu nog noemen het „Middelbargsch Mannenkoor", dan zeggen we niet, dat
Op weg naar de stad.
deze opgave volledig is, maar we meenen wel voldoende aanwijzing gegeven te hebben aan hen, wier belangstelling naar deze dingen uitgaat.
Behalve de door de in Middelburg gevestigde muziek- en zangvereenigingen gegeven concerten, geeft de „Middelburgsche
57



Concertvereeniging", die in 1923 werd opgericht, en waarvoor van den aanvang af ook van buiten de stad groote belangstelling werd getoond, aan hare leden eenige concerten, gewijd aan de uitvoering van kamermuziek, waarvoor zij kunstenaars van den eersten rang engageert.
Toen de schutterij werd afgedankt, bleef het muziekkorps der stedelijke schutterij als het „Middelburg's Muziekkorps" voortbestaan. Dit korps, dat ook ver buiten Middelburg een heel goeden naam heeft, verheugt zich in de groote belangstelling van het publiek, zoowel voor zijn uitvoeringen op het Molenwater des avonds als voor de uitvoeringen van meer gewijde muziek, welke het in den zomer eenige keeren des Zondagsmorgens van 8—9 uur in de Abdij geeft. De abonnements-concerten, door het korps des Woensdagsavonds in den tuin van het Schuttershof gegeven, worden zeer gewaardeerd, en zeker behoeft niet te worden vermeld van hoe groote beteekenis het bezit van dit korps voor de stad is, als haar bevolking feest vieren wil.
De uitmiddelpuntige ligging van Middelburg levert, zooals van zelf spreekt, groote bezwaren op, als men goede tooneelkunst hier brengen wil. Dat men nochtans ook zoo nu en dan in Middelburg van een goede tooneeluitvoering door een goed tooneelgezelschap genieten kan, is te danken aan den moed van hen, die tegenwoordig den Schouwburg op het Molenwater exploiteeren. Dit gebouw zou echter niet rendeeren, indien zij niet hun toevlucht genomen hadden tot de bioscoop, en dat deze zelfs in een stad als Middelburg niet de eenige is, behoeft eigenlijk niet te worden vermeld.
SPORT.
Herinneren groote gebouwen in Middelburg nog aan den tijd, dat de schutters hun wedstrijden en samenkomsten hielden en dit bedrijf naast het paardrijden en de jacht welhaast de eenige sport was, die men beoefende, tegenwoordig is de schutterssport wat op den achtergrond gekomen en houden voetbal en dergelijke de menigte bezig. Tot paardrijden bestaat altijd nog gelegenheid in de rijschool aan den Zuidsingel. Als het seizoen is aangebroken, wordt de zwemschool uitgelegd in het Kanaal. De gemeente bouwde een rij kleedkamertjes aan den Havendijk.
Toen het voetballen hoe langer hoe meer populair werd en niet alleen het getal spelers maar meer nog dat der toeschouwers zich uitbreidde, richtte de gemeente aan den Nadorst een groot sportterrein in, waar oefeningen en wed-
58



strijden, niet alleen in het voetbalspel maar ook in lawn-tennis, enz. kunnen worden gehouden. Het is de bedoeling, dat alles daar nu zal plaats hebben, al wordt ook nog steeds op het terrein achter de Meelfabriek gevoetbald.
Wanneer het des winters eenige weken goed vriezen wil, wat helaas maar al te weinig het geval is, bieden de vesten en de watergangen een goede gelegenheid tot beoefening van die echt Hollandsche sport, het schaatsenrijden.
MIDDELBURG EN HAAR OMGEVING.
Als woonstad is Middelburg ook door haar omgeving zeer te waardeeren. Beperken we ons tot wat vlak bij is, dan biedt het eiland Walcheren gelegenheid tot verschillende uitstapjes. Wie in onzen tijd nog van wandelen houdt, vindt daartoe lommerrijke wegen, terwijl het wandelen door de smalle paadjes midden door het bouw- en weiland heen, een wonderlijke bekoring heeft, omdat daar zoo dikwijls een uitzicht wordt genoten, dat de groote wegen niet bieden.
Wie per rijwiel gaat, kan langer dan de wandelaar vertoeven aan bosch en aan zee. Voor automobielverkeer zijn slechts enkele wegen geschikt; de meeste, die in ontelbare kronkels door Walcheren heen leiden, zijn daarvoor te smal.
Een autobusdienst langs den mooien Veerschen weg met zijn door den westenwind geschoren berken onderhoudt de gemeenschap met Veere, het kleine stadje, geheel beheerscht door de helaas vervallen groote kerk met haar breeden stompen toren. Spichtig rijst het torentje van het stadhuis op, dat gebouwd is naar het Middelburgsch model. Het bewaart o.a. den beker door Maximiliaan van Oostenrijk aan de toen bloeiende koopstad geschonken. Het pleintje in het midden der stad lijkt benauwend, maar de groote huizen aan de kaai getuigen stil van welvaart, die verging. Op de Campveersche toren, een geschikte plaats tot verpozen, verrast bij helder weer het uitzicht op Noord-Beveland en Schouwen. Bij het polderhuis, op den dijk naar Vrouwepolder geniet men aan den eenen kant een prachtig uitzicht naar Veere en aan den anderen kant een heerlijk panorama over Walcherens rijke landouwen.
De electrische tram naar Vlissingen loopt langs den Nieuwen Weg, waarlangs bijna al het verkeer zich beweegt, zoodat de Oude Vlissingsche Weg, die veel mooier is, vrijwel verlaten ligt. In Vlissingen trekken de boulevards en het strand 's zomers honderden, die vanuit Middelburg daar hun avonden doorbrengen.
59



Met de Walchersche tram rijden we langs Koudekerke en Biggekerke, welvarende landbouwdorpen, waar aan den westelijken gezichtseinder hoog de duinen oprijzen. Valkenisse bij Biggekerke is met Zoutelande, dat vanuit de verte als in de duinen ingebouwd schijnt, in de laatste jare druk bezocht. Het getal badgasten, dat de stilte van Zoutelande zoekt, wordt telken jare grooter. Met een groote bocht gaat de tram naar Westkapelle, welks hooge vuurtoren wijd uit zijn licht werpt en waar bij ontstentenis der duinen een sterke zeedijk den machtigen stroom der zee moet keeren. Het eindpunt van de tram is Domburg, naar oude beschrijvingen het kostelijkste plekje van den tuin van Zeeland, dat ook vanuit Middelburg te bereiken is met autobussen, die over den Noordweg gaan. Het aantrekkelijke van Domburg is, dat het niet alleen gelegenheid biedt om in het strand en in de duinen te genieten van de zee, maar ook dat wie het vraagt, verlof krijgt om te wandelen in de heerlijke manteling. Hoogduin en Westhove, met het oude kasteel, Berkenbosch en Duinbeek bieden gelegenheid tot heerlijke wandelingen. Een bij Middelburgers zeer geliefd uitstapje is een dagje naar de Oranjezon, waar de duinenrij op Walcheren het breedst is en vanwaar men langs een fietspad eveneens de manteling bereiken kan.
Met de overige deelen van Zeeland bestaat over het algemeen vanuit Middelburg een gemakkelijke verbinding. Vanuit Vlissingen gaat de boot naar Breskens en Westelijk Zeeuwsch-Vlaanderen met Sluis, terwijl men via Sluis gemakkelijk de Belgische badplaatsen en Brugge bezoeken kan. Een andere boot vaart langs verschillende dorpen van ZuidBeveland naar Terneuzen, oostelijk Zeeuwsch-Vlaanderen, of het land van Hulst en Axel. Autobussen brengen ons naar Zuid-Beveland. Op Donderdag schijnt het zelfs alsof elk dorp uit het Goesche land zijn eigen autobusdienst heeft. Een bijzondere dienst bestaat van Middelburg naar Wolphaartsdijksche veer, vanwaar de Provinciale boot, die vroeger van Middelburg vertrok, naar Zierikzee vaart en een bezoek aan Schouwen mogelijk maakt.
En als we nu nog vermelden het veer van Veere naar Kamperland, waardoor de bewoners van Noord-Beveland Middelburg gemakkelijk bereiken, dan zien we onze mooie stad in haar heerlijke omgeving als het middelpunt, vanwaar de stralen uitgaan naar alle deelen van het gewest.
60



Alphabetische Lijst van Adressen, enz.
Abdij 21 ')
Abdijtoren 22 ') geopend van 10—12 en 2-5 uur. Ambachtsschool 42 '), Molenwater. Arbeidsbeurs, Korte Delft G 1. 10—12, 2—5 uur. Archief, Rijks Abdij. 9-12, 1.30-5 uur.
Gemeente, Stadhuis. Maandag tot en met Vrijdag 's morgens 9.30—12 uur, Zaterdag 1.30-4 uur. Armenraad, Bogardstraat D 43. 10—12.30 uur. Arrondissements-Rechtbank, Hofplein. Bad-inrichting. Nieuwe Haven H 186a.
Betaalmeester, Rijks Lange Noordstraat L 127. Maandag tot en met
Vrijdag 9—2 uur. Bevolkingsregister, Stadhuis. Maandag tot en met Vrijdag 9—2 uur,
Zaterdag 9 -1 uur. Bibliotheek, Provinciale. Lange Delft H 12. 2—5 uur.
Openbare Leeszaal, Molstraat F 89. 10-12, 1-5.30, 7—9 uur. Maandag 2—5.30, 7-9 uur.
Botermarkt 17 % 32 ')
Burgerlijk Armbestuur, Lange St. Pieterstraat F 41. 9 — 11, 3—4.
Zaterdagmiddag gesloten. Burgerlijke Stand, Stadhuis. 10-1 uur. Christelijke kweekschool 42 ') Heerengracht.
Chr. Jongemannen-Vereeniging, gebouw Spanjaardstraat E 69. Commissaris der Koningin, Abdij A 43/44. Audiëntie Donderdag 11 uur. Concert-Vereeniging 56 ')
Concert- en Gehoorzaal 55 ') Lange Singelstraat N 181. Consulatiebureau der Vereeniging tot bestrijding der Tuberculose 40 ') Noordbolwerk. Donderdag. Diaconiehuis, Lombardstraat.
Directe belastingen, Inspecteur. Dwarskade G 107. 9.30 — 12 uur.
2—4 uur. Zaterdag 9.30-12 uur, „ ., Ontvanger. Rotterdamsche Kade O 243. Maandag,
Dinsdag, Donderdag, Vrijdag 9—1, 2.30 4 uur. Gasfabriek 45 ') Molenwater. Gasthuis 39 ') Noordpoortplein. Gemeentebedrijven, kantoor. 35 ') Dam F 96. Gemeente-belastingen, ontvanger. Stadhuis. Maandag, Dinsdag,
Donderdag, Vrijdag 10—1 uur. Gemeente-reiniging, kantoor. 37 ') Dam N 12.
l) Deze nummers verwijzen naar de bladzijde van de gids.



Gemeente-Secretarie, Stadhuis. 9-12 uur, Zaterdag 9-1 uur. Gemeentewerken Stadsschuur. Maandag—Vrijdag 9 —12, 1.30—5 u.
Zaterdag 9 — 12 uur.
Gemeenten, Kerkelijke.
Ned. Herv. Gemeente 45 ')
Waalsche Gemeente 46 ')
Luthersche Gemeente 46 ')
Doopsgezinde Gemeente 47 ')
Israëlitische Gemeente 48 ')
Gereformeerde Kerk 47 ')
Gereformeerde Gemeente 47 ')
R. K. Kerk 48 ')
Gend en Loos, van Latijnsche Schoolstraat C 536. Geschied- en letterkundige Vereeniging 51 ')
Godshuizen, bestuur 38 ') Molenwater N 42. Maandag tot en
Vrijdag 172 -372 uur. Graanbeurs 31 ')
Groente- en Fruitveiling, Vleeschhal, Groote Markt. Gymnasium, Latijnsche Schoolstraat. Handelsregister, Oost-Indisch Huis, Rotterdamsche Kade O 243. Handelsschool 43 Dam N.Z. N 11. Huis van bewaring, Kousteensche Dijk P 5.
Hypotheken, bewaarder der- Oost-Indisch Huis, Rotterdamsche Kade O 243. Maandag—Vrijdag 9—5 uur. Zaterdag 9 — 1 uur. Industrie- en huishoudschool 42 1) Korte St. Pieterstraat.
Inspectie Post en telegrafie, Lange St. Pieterstraat A 70/71. Kantongerecht, Griffie, Balans D 6. 9-3 uur.
Kazerne, Korte Noordstraat.
Kerken.
Nieuwe Kerk 45 ') Groenmarkt.
Koorkerk 45 ') Koorkerkhof.
Oostkerk 45 ') Oostkerkplein.
Gasthuiskerk 47 ') Lange Delft.
Noorderkerk 47 ') Bogardstraat.
Hofpleinkerk 47 ') Hofplein.
Luthersche Kerk 46 ') Zuidsingel.
Waalsche Kerk 46 ') Lange St. Pieterstraat.
Doopsgezinde Kerk 47 ') Lange Noordstraat.
Segeerstraat Kerk 47 ') Segeerstraat.
Gebouw Vrijz. Hervormden 47 ') Lange St. Pieterstraat.
Roomsen-Katholieke Kerk 48 ') Lange Noordstraat.
Synagoge 48 ') Heerenstraat.
Keuringsdienst 38 ') Eigenhaardstraat.
Kinderzorg 41 ') Veersche Singel. Leger des Heils 47 ') Hoogstraat. Marine, commandement, Koe poortstraat N 29. Middelburgsche Courant, Lange St. Pieterstraat A 73. Maandag tot
Vrijdag 9-5.30 uur. Zaterdag 9-1 uur. Militair Tehuis, Nieuwstraat G 223.
') Deze nummers verwijzen naar de bladzijde van de gids.



Musea.
Zeeuwsch Genootschap 49 ') Maandag—Vrijdag 10—12, 1.^5.
Zaterdag en Zondag 1^5 uur. 's Winters tot zonsondergang. Kunstmuseum 53 ') Dagelijks, Zondag 1.30-4 uur.
Gemeente (zie Oudheidskamer). In de Steenrotse 53 ')
Muziekkorps, Middelburg's 56 ') Natuurkundig Gezelschap 51 ') Nederlandsche Bank, Agentschap Lange Gortstraat K 21-22. Maandag—Vrijdag 9—1. Zaterdag 9-11 uur. Oude Mannen- en Vrouwenhuis, Heerengracht M 27—28. Oudheidskamer 52 '), Stadhuis. Mei-Augustus 10-5 uur. Sept.—April 10—3 uur. Zon- en feestdagen 12—3 uur. Polderhuis, Abdij. Maandag—Vrijdag 9—12'/2, Zaterdag 9—12 uur. Zaterdag 9—1 uur. Politie-bureau, Lange Giststraat. Postkantoor, Lange Noordstraat C 35 -37.
Provinciale Griffie, Abdij. Maandag-Vrijdag 9-12'/2, l1/,—5 uur
Zaterdag 9—1 uur. Raad van Arbeid, Spanjaardstraat E 68. Maandag-Vrijdag 9—1 en
2—5 uur. Zaterdag 9—1 uur. Registratie, kantoren der, Lange Noordstraat L 127.
Maandag-Vrijdag 9-12, 1-5 uur. Zaterdag 9-1 uur. Rusthuis 40 '), Noordbolwerk M 248.
Rijks Hoogere Burgerschool 42 ') Lange St. Pieterstraat F 40 Rijks kweekschool 42 ') Lange Noordstraat L 37. Rijschool, Zuidsingel E 46. Schouwburg, Molenwater.
Schuttershof 29 ') Vlasmarkt. Sociëteit St. Joris, Balans E 110.
De Vergenoeging, Groote Markt K 164. Sportterrein 58 '), Nadorst. Stadhuis 18 '), Groote Markt.
Statenzaal 19'), Groenmarkt. Aanmelding conciërge Abdijgebouwen Koorkerkhof A 142.
St. Josephsgesticht 41 '), Lange Burg B 7. Telegraafkantoor, Lange Noordstraat C 35-37.
Telephoonkantoor, Lange Noordstraat C 35-37. Veilingsgebouw Mercurius, Koepoortstraat E 61.
Venduhuis, Abdij.
Vereeniging voor Instrumentale Muziek 55 ') Vincentiushuis, Bogardstraat.
Visscherijen op de Zeeuwsche Stroomen, bestuur der- Lange Singelstraat N 190. & &
Volksgebouw De Vooruit, Nieuwstraat. 9-12, 2-4 uur.
Vreemdelingenverkeer, Vereeniging tot bevordering van- 16 ') Groote Markt I 14. ° Waterstaat, Rijks. Noordbolwerk M 232. Maandag—Vrijdag 9—12 lVi-57'4 uur. Zaterdag 9-12.45 uur.
f) Deze cijfers verwijzen naar de bladzijde van de gids.



Waterstaat, Provinciale, Balans A 57/58. Maandag—Vrijdag 9-12'/2,
l'/2—5 uur. Zaterdag 9—1 uur. IJkkantoor, Bellinkstraat hoek Bierkaai. Donderdag en Vrijdag 9— 1 uur. Zangvereenigingen.
Tot Oefening en Uitspanning 55 ')
Hosanna 55 ')
Soli Deo Gloria 55 ')
De Volksstem 55 ')
Middelburgsen Mannenkoor 55 ') Zeeuwsche Blindeninrichting 40 ') Kalvermarkt. Zuivelconsulent. Oost-Indisch Huis, Rotterdamsche Kade O 243.
>) Deze cijfers verwijzen naar de bladzijde van de gids.
P. SOETENS Jr. / Meubelmakerij
Wij leveren concurreerend prima afgewerkte
Slaapkamer-Ameublementen • Buffetten Dressoirs • Theekasten • Salontafels enz.
Beleefd aanbevelend, P. SOETENS Jr.
Lazarijstraat 82 / MIDDELBURG



FIRMA SAM VAN OS
Vleeschhouwerij, MIDDELBURG, Markt bij het Stadhuis
Speciaal Adres voor EERSTE KWALITEIT
RUND-, KALFS- EN VARKENSVLEESCH
. Alles van eigen slachting .
Hofleverancier van H. M. de Koningin-Moeder
Bestellingen worden op aanvraag direet uitgevoerd
I I I
1754
17 54
IN DE NIEUWE KLOK
ChrAHOLTHUIJZEN
kortedelft q 24 : middelburg
GROOTE KEUZE
ANTIEKE UURWERKEN
ATELIER voor REPARATIËN



Auto-Centrale Lange Gortstraat - Middelburg R. A. SERNÉ - Expert
TELEFOON 231
ELECTR. REPARATIE-INRICHTING van Automobielen, Motoren enz.
onder garantie. Billijke STALLING per dag, per week en per maand. DAG EN NACHT GEOPEND.
Autogeen-Laschinrichting. Benzinepomp, Banden, Olie en Onderdeden. VERKOOP VAN ALLE MERKEN AUTOMOBIELEN, waaraan verbonden 12 maanden gratis stalling.
^H5E5a5H5a5H5HSESH555ES2SE5E5ESHSH5E55SE5ESE5E5E5^
Vracht-Autodienst Jfliddelbarg-Vlissingen-Goes
Accurate Bediening Zeer billijke tarieven
A. P. DE WIT
Vlissingsche Straat K 161, Middelburg
TELEFOON 52
A-BLIEK
STEENKOLEN HAM DEL. MIDDELBURG
- PRIMA. KWALITBIT A.CCURATE BEDIENING



Stations H°*el
Café-Restaurant. Lunch - Diners a la carte
Aanbeuelend,
J. C. A. u. HEIJL
ü/h PIET MULDER.
B. F.Te Roller
FABRIEK VAN FIJNE
VLEESCH- EN WORSTWAREN
Leuert dagelijks VERSCHE- en GEROOKTE VLEESCHWAREN.
Aanbeuelend.
H.VAN DRIELCz.
MANDEN-EN RIETENSTOELEN-FABRIKANT
Lange Viele K 390 m MIDDELBURG.
Tel. 401. - Postrek. 31540
WITTE- EN BUFFTEEMHAMDEL Geuestigd sedert 1895.
Rieten Meubelen
in
prima kwaliteiten
tegen
b i 11 ij k e Prijzen
Luxe- en Qebruiks= Mandwerk mm
Alle artikelen worden in eigen werkplaats gemaakt.
MIDDELB. SCIIROEFSTOOHBOOTUIBNST.
Directrice: Wed. D. DE VRIES-KEUR. „ANNIE I, II" en „DORDRECHT II" Driemaal Wekelijksche Goederendienst
tusschen: Middelburg, Vlissingen, Gouda, Boskoop, Waddinxveen, Uithoorn, Ouderkerk, Amsterdam. Zaandam en verder tusschengelegen plaatsen Nadere informatiën bij D. DE VRIES Dzn. Middelburg, Kinderdijk P 114. Telef. 204 M. DE VRIES, Amsterdam, Kantoor Ligter Amstel-Zwanenburgwal. voor perceel 29 E. Telefoon 48744. Vertrek van Middelburg: Maandagmorgen vroeg, Woensdagmorgen vroeg en Vrijdagmorgen vroeg;
Hotel „De E endracht"
CAFÉ-RESTAURANT
Logies met ontbijt f 2.00 Diner uanaf f 2.00
J. G. NEVE, u/h L. ROOSE Varkensmarkt - MIDDELBURG
TELEFOON Ho 442 Gelegen in de onmiddellijke nabijheid uan Station en Groote Markt.



W~~TTET HUIS MET "DE ROODE PILAREN
Langedelft A 94 - MIDDELBURG - schuin over de Nieuwstraat
KOOPT BIJ EEN BEZOEK AAN MIDDELBURG
een doos PROFETENBROOD met Stadsgezicht
bij de Firma R. A. PAPEGAAY & ZOON
Hofleveranciers van H. M. de Koningin
LANGE BURG Telefoon 29
Minnn m iRfi
Gebr. ONDERDIJK
HEERENSTRAAT 142—143 MIDDELBURG.
MEUBELMAKERIJ, BEHANGERIJ
STOFFEERDERIJ
COMPLETE MEUBILEERING in alle Stijlen en Houtsoorten.
BEZOEKT
Café „De Vriendschap"
PRIMA CONSUMPTIE. Heinekens en Amstel Bieren. KOUD BUFFET.
Aanbevelend,
J. GROENE WEGEN
Groote Markt, Hoek Lange Viele



MIDDELBURG, TEGENOVER HET STATION.
HOTEL „DU COMMERCE"
LOGIES MET UITGEBREID ONTBIJTVANAP FL.2.50 LUNCH VANAF FL. 1.50 DINER FL. 2.50
RESTAURANT DEN GEHEELEN DAG ———— PRIMA KEUKEN
Aanbevelend,. JOS. VAN WAEGENINGH.
L. TIMMERMAN
MIDDELBURG
e
C
CU
c
o)
*cL c
>
c
<v
'5
C/3
Telefoon 360
NEDERSTR. 0109-110
BLECTRISOHB MACHINE- EN GROFSMEDERIJ
C/3
Reparatie-Werkplaats voor MACHINES, Vervaardigt en herstelt ZWAAR en Plaatwerk, Constructiewerk, Draaiwerk,
MOTOREN en SCHEPEN. LICHT SMEEDWERK. Waterdicht Plaatwerk, enz.
R. A. BASTIAANSE.
BANKETBAKKER Langeviele — Middelburg
Leuert alle Artikelen het uak betreffende netjes en billijk
Heerenstraat 5 - Middelburg
Agentuur en Commissiehandel
GROOTHANDEL IN RIJWIELEN en ONDERDEELEN
Vertegenwoordigers der N.V. v/h J. A. Luyckx, Amsterdam



GRAND HOTEL
LAMGE DELFT 33 - tel 57 -
VOORHEEN
3. C. VERSEPUT MIDDELBURG
Hotel uan den 1en Rang - 60 Bedden - Prachtig oud Patriciërshuis, gebouwd in 1734 - Appartementen met priuébaden - Centrale warmwater-uerwarming - Electrische uerlichting - Stroomend warm en koud water op alle kamers. Kamer met ontbijt uanaf f 3.—. Lunch uan 12—2 uur. Diner uan 6—7'/2 uur.
F. KLUIVING H.
HET HUIS EN DE ZAAK
Lange Burg C 109, bij de Groote Markt
VERMELD ONDER DEN NAAM
IN DEN HERCULES"
IS ZEER OUD, WAARSCHIJNLIJK
REEDS ALDUS GENOEMD IN 1673. U kunt zich ervan overtuigd houden dat het nog steeds dien naam, welke aan Grieksche smaak en kracht herinnert,' eere aandoet. Onze Firma is sterk in smaakvolle
Encadrementen en Platen
.. OP ELK KUNSTGEBIED .. .. In dat vak staat de ervaring en vakkennis van '/4 eeuw het Publiek ten dienste. Beleefd aanbevelend,
G. M. FE IJ.
JOH. JEELOF
coiffeur diplömé
ATELIER voor alle H AARWERKEN TEINTURIER DE L'ORÉAL HENNÉ
MANICURE : : PÉDICURE
Parfumerieën, Toiletartikelen Ondulation Marcel
MIDDELBURG - LANGE NOÜROMRAAT 183
Vracht Auto Dienst
DAGELIJKSCHE DIENSTEN naar Vlissingen, Middelburg, Goes en Omstreken. :
SPECIAAL ADRES VOOR VERHUIZINGEN
Aanbevelend,
C. BLANKER Tel. 110. BREESTRAAT O 160
VI



DE RAMPION
DIT MERK OP UW PAKJE
Koffie of Thee
WAARBORGT U KWALITEIT. Koffiebranderij en Theehandel
VAN DER HARST
Groenmarkt - Middelburg
OPGERICHT 1812 ==
& ütö>0it & (2o.
Berijdt het T. B. A. Rijwiel
ENGELAND'S BESTE RIJWIEL Dit Rijwiel vereenigt in zich alle goede eigenschappen en verschaft den wielrijder in de hoogste mate voldoening
Verkrijgbaar in elke soliede Rijwiel- TL i P\C D A l/l/CD handel of bij den Importeur: ■ n. O. UC DrAr\l\Cr\
Groothandel in Rijwielen enz. - MIDDELBURG.
VII



Etui- en Cartonnagefabriek - Boekbinderij
J. A. MEULMEESTER
WAGENAARSTRAAT 111A, MIDDELBURG Levert alle soorten Cartonnen Doozen. Etuis voor gouden- en zilveren Voorwerpen.
Inbinden van Tijdschriften, Muziek, Schoolboeken, enz.
i AleemeeneCentraleBankvereeniging § § voor den Middenstand. ff
|§ Hoofdkantoor: AMSTERDAM, HEERENGRACHT 580 || |É Bijkantoor: li!
li Middelburg, Londensche Kade H 54 ||
m 40 Bijkantoren in verschillende Provinciën. ||
li 27 aangesloten Middenstandsbanken. - - |§
Sri #^ II tl
I Meemt gelden a deposito tegen hoqge rente. ||
É Verleent Bedrijfscredietentegenabsolutezekerheid. |f
II Voert Effectenorders uit. || 'Ë Verziluert coupons en lossingen.
II Incasseert op binnen- en buitenland. p f! Verricht ALLE BANKZAKEN j|
J. B. DIESCH - MIDDELBURG
LANGE BURG c ÏIO - TELEFOON 64 chocolaterie „in pen zoeten inval"
een specialiteit van zeeland zijn:
J. B. DIESCH'S ECHTE ZEEUWSCHE BOTERBABBBLAARS
1viet goüd bekroond alleen echt met het merk: j. d. Verkrijgbaar in trommeltjes met stadsgezichten uan Middelburg.



r p _,s Eerste Middelburgsche Glazen-
j r L IJ C K Luasscherij en Stof bestrijdingsdienst
OPGERICHT 189 4. OUDSTE IN ZEELAND.
Geuelbeiuassching. - Binnenschoonmaak uan Huizen, Villa's, Scholen, Kerken, Rijks- en Qemeentegebouwen. Onderhouden Winkels, Lokalen, Kantoren, Puien, Ramen, etc. - fittesten ter inzage.
Kantoor: Langeuiele K 204, Telef. 334, middelburg
BOEK-en BIJBELMflGflZIJN
FIRMA F. P. D'HUIJ
BURCHT (hoek Wal) - MIDDELBURG
GROOTE SORTEERING
REISGIDSEN - ATLASSEN .. DICTIOISNAIRES - STADSGEZICHTEN. De nieuwste uitgauen op Christelijk .. gebied steeds uoorradig..
Plaatst aduertentiën zonder uerhooging uan kosten in alle bladen.
— Bijkantoor uan het Dagblad „DE ZEEUW."
Meubelmagazijn „C T O O S lü ij k"
WIJ VERVAARDIGEN ALLE MODELLEN
SALON-, WOON- en SLAAPKAMER-AMEUBLEMENTEN.
Prijzen in uerband met kwaliteit. Scherp concurreerend. flanbeuelend, J. J. VERSTELLE, Nieuwstr. H 32, Middelburg.



Mantelmagazijn „De Duif"
NOORDSTRAAT 32 - bij Postkantoor - MIDDELBURG
Grootste en meest gesorteerde Magazijn van
Dames-en Kinderconfectie
met daaraan verbonden Ateliers voor MAATWERK.
Middelburasche iatsclf van Stoomvaar
u
Rotterdam—Middelburg—Vlissingen
rz^^z en tusschengelegen plaatsen.
Vervoer van Passagiers, Goederen en Vee
met de sne'varende
Salonboot „KONINGIN WILHELMINA"
Moderne Electrische Sne I-Schoen reparatie-l n richti ng
Korte Noordstraat 77A, t o de Kazerne, MIDDELBURG.
Het beste adres voor Schoenreparatiën
in den kortst mogelijken tijd (desgewenscht kan er op gewacht worden). Vakkundige bediening. HANDEL IN LEDER-FOURNITUREN EN GEREEDSCHAPPEN
B. GOUDSWAARD.
Korte Noordstr. E4, Middelburg
Fabrikant van RIETEN SERRE-, TUIN- en HOTELMEUBELEN, ook bekleed met stoffen naar keuze.
Voorts BADSTOELEN, LUXE- en FIJN MANDWERK.
Speciaal adres voor Hotels en Pensionhouders.
Reparaties aan alle voorkomende - RIET- en TEENWERKEN. -
DE RUIMSTE SORTEERING EN DE LAAGSTE PRIJZEN van alle soorten
Melen, Beien, Matrassen enz.
ZIJN en BLIJVEN bij
A. GEEN8EN
LANGE VIELE K 200 en 387 MIDDELBURG.
MEN VRAGE PRIJSOPGAAF
Aanbevelend, A. GEENSEN.



G. ROBIJN & Co.
Lange Delft H 14 MIDDELBURG.
- MAGAZIJN VAN z
Damesconfectie en Pelterijen.
Ruime keuze. Steeds het nieuwste.
1W ATELIER VOOR MAATWERK.
CAFÉ-RESTAURANT
„DE GOUDEN ZON."
Lange Delft H 3 MIDDELBURG.
RESTAURANT a LA CARTE den geheelen dag. =^=z^= DINER om 5 uur. =
J. J. TOUW, Prop.
poldermans ZeeUWSCh Volkslied Prijsf 0.50 morks- Mnni 7oolanrl (6 Zeeuwsche liedjes)
poldermans iviooi ^.eeiana _ prjjS f 225 — morks Marcia Castagnole (j^S^fS&
de uitgevers :
GEBROEDERS HILDERNISSE
middelburg.
Zeeuwsche Stoomboot-Maatschappij
S.S. VA L K 1-2-3-4
Rotterdam-Middelburg-Vlissingen-Breskens
|| Goederendienst
XI



N.V. Stoomwasscherij „Volharding"
SINGEL 1 - Telef. Interc. 50 - VLISSINGEN
Wascht, Stoomt en Verft
ALLE VOORKOMENDE ARTIKELEN Electrische Bleek. Geregeld halen en thuis bezorging gegarandeerd.
Minimum slijtage. Agentesse te Middelburg: Mei- 1LMER, Lange Viele 282.
ffl C. J. BLIEK
REPARATIE-WERKPLAATS VAN ffi
r5 MOTOREN EN AUTOMOBIELEN
!Ö NOORDPOORTPLEIN ffi
Ü1 In
-: BON AMI en HOLKA :-
Regenjassen en Regenmantels
IN DIVERSE KLEUREN lö Maanden Garantie voor waterdichtheid.
Heerenkleeding- en Modemagazijn M. VAN LOO
voorh. J. NIERSE. - KORTE NOORDSTRAAT E 3, MIDDELBURG
MT BEDRIJFSKLEEDING wordt op eigen atelier vervaardigd.
ALVORENS XJ VAN PLAN BENT
MEUBELEN te gaan koopen en U stelt belang in eigengemaakt werk aanlagen prils bevelen wii ons hiervoor ten zeerste aan. Afdeeling Electrische Menbehnakerij staai onder vakkundige leiding van A. C. JULIANUS, werkzaam geweest bijFirma Pandek te Den Haag. Behangerij en Stoffeerder^ onder leiding van JOH. A. JULIANUS, Onderwijzer voor deze vakken aan de Ambachtsschool (avondcursus). WIJ LEVEREN U SALON-, WOON-, SLAAP- EN KANTOORMEUBELEN naar ieder of eigen ontwerp, BEDDEN, MATEASSEN en alle modellen ZITMEUBELEN en alles wat behoort tot de inrichting eener woning. U bent aan verzekerd dat het werk vakkundig wordt uitgevoerd. - - - - Aanbevelend, MIDDELBURG - - - GEBROEDERS JULIANUS
liANGEVIELE WINKEL K 211 FABRIEK K 217



1 MAGAZIJN „DE EENHOORN" 1 j Dames Confectie Magazijn
§§ ATELIER VOOR ||
M Dames- en Kinder-Costumes 8
&5
| H. MEYER - MIDDELBURG Ë
f| LANGE DELFT J 36, HOEK SINT JANSTRAAT. ||
SOCIËTEIT „St. JORIS"
BALANS — Telefoon 112 — MIDDELBURG
RESTAURANT-UITZICHT ABDIJ EN BOTERMARKT.
Prima Keuken : Billijke Prijzen.
Aanbevelend, A. VISSER, Cuisinier. GROOTE en KLEINE ZALEN beschikbaar uoor Vergaderingen en Partijen.
Bloemenmagazijn C. GUYOT
Lange Noordstraat L133 - Tel. 279 - MIDDELBURG
/ MODERNE / BLOEMWERKEN
Bekroond op verschillende Tentoonstellingen
A. KOOPMAN * MIDDELBURG
LONDENSCHE KADE H 52 TELEFOON 499
Effecten / Vreemd Geld Coupons / Vreemde Wissels Prolongatiën / Credietbrieven Deposito's / Assurantiën Incasseeringen / Safe^Deposit



rw7P. MALJERS^
MARKT / MIDDELBURG
IS UW ADRES VOOR
Koloniale Waren / Wijnen, { Likeuren en Gedistilleerd. ,
HetOudste
en meest vertrouwde adres voor le kwaliteit
Naaimachines
H. P. DEKKER
GISTSTRAAT MIDDELBURG
Tevens reparatieinrichting voor
Naaimachines en Rijwielen.
SOLIED / DUURZAAM GOEDKOOP
PIETERS'
Brandstoffenhandel
levert U prima kwaliteit Anthraciet, • Eierkolen, • Stuk' en Kacbelkolen Industriekolen en Briketten (merk ET) • Smeedkolen Bruinkoolbriketten (merk B) Korte Friesche' en Aanmaakturf Kachelhout, Haardblokken
ook Klief hout Vlugge en prompte bediening.
Aanbevelend,
W. P. PIETERS
Pottenmarkt 409. Telef. 441
fêlTAfr „De Vergenoeging"
MARKT Telef. Int 63 MIDDELBURG GROOT TERRAS BIJ HET STADHUIS
C. A. A. DEN BLIJKER
Plat du Jour - Lunch - Diner - en a la Carte. Prima Consumptie. Billijke Prijzen.
XIV



Groninger Brandwaarborg-Maatschappij.
Directie: M. BROUWER. F. DIJKSTERHUIS
ZETEL TE GRONINGEN
Commissarissen: Prof. Mr. P. A. DIEPENHORST, Amsterdam. JOHs TERPSTRA, Groningen. Mr. Th. DIJSTRA, Zutphen.
Kantoor MIDDELBURG: Directeur C. J. HONDIUS.
Verzekeren HUIZEN, INBOEDELS, FABRIEKEN enz. tegen concurreerende tarieven.
Inlichtingen te bekomen bij H.H. Vertegenwoordigers en ten kantore te Middelbura VLASMARKT K 145.
J. J. CO ZIJN, Middelburg
VLISSINGSCHE STRAAT K 56
Luxe-Artikelen / Huishoudel. Artikelen Speelgoederen / Parfumerieën
Speciaal Adres voor Schoenen, Damesjumpers, * * Gebreide Goederen, Heeren Confectie, enz. * * VRIJ ENTREE VRIJ ENTREE
Z H. B. BIEREN
der Zuid-Hollandsche Bierbrouwerij / / Den Haag.
Depot: Dwarskade 111, Middelburg
Levert overal Bier per fust en per flesch.
ïraÉÉnst „Voorwaarts."
Dagelijksche Diensten
Vlissingen, Middelburg en Goes
Vervoer door 'tgeheele land.
Aanbevelend, v. d. BURG & KLAP.
Vlissingsche Straat K 53 Telefoon 303 - MIDDELBURG.



^ KEES HELDER - FOTOGRAAF
Langedelft I 34 Naast Grand Hotel (Verseput) Middelburg
Fotografeert ook in ZEEUWSCH COSTUUM. / Costuum voorradig. / / Karakteristieke Foto's van Land-, Volk- en Stedenschoon. / /
ZEEUWSCHE FOTOHANDEL
v/h E. HELDER & zoon
Langedelft I 34 Naast Grand Hotel Middelburg
Ruimst gesorteerd Fotohuis ter plaatse. ^
= DAMES MODE MAGAZIJN
J, F. WOLSKY v/h K. J. QUIST ^ggSEAS
Speciaal Adres Zïiden" en Wollen Modestof en
voor diverse fijne —l ■
Nouveauté's op alle gebied. Handschoenen ■ Kousen ■ Onderjurken ■ Directoires Ons Magazijn voldoet aan de laatste Mode-eischen, brengt U tevens
het nieuwste op gebied van Garneering.
ALLÉÉN B1IKEM) PRIMA KWALITEITEN.
Coöp. Melkinrichting en Zuivelfabriek
„WALCHEREN"
WAL B 37—39 - telefoon 120 - MIDDELBURG FILIAAL VLISSINGEN: Aagje Dekenstraat. Tel. 66 - Directeur: R. S. meinen
Prima Gepasteuriseerde ROOMBOTER
Aangesloten bij het Rijksbotercontróle-Station te Eindhoven
KARNEMELK-GORT
bereid uit zuivere Room-Karnemelk en eerste kwaliteit Gort
LET OP ONS ETIKET
FLESSCHENMELK
bereid volgens het nieuwste systeem van pasteurisatie en sterÜisatie. Flesschenmelk bestemd voor export, garandeeren wij dat zij geruimen tijd haar natuurlijken smaak behoudt.
XVI



Hotel,Café- J. j. LLEVENSE
Restaurant -
't KANAAL, tegenover 't Station MIDDELBURG
TELEFOON No. 372
Logies met Ontbijt f 1. 2.50 / Diner f 1.2.50
J. W. MINDERHOUT.
Varkensmarkt I 317-318 MIDDELBURG
Huis- en Kachelsmederij, Slotenmaker enz.
Brandkasten - Branddoozen Magazijn van Haarden, Kachels, Fornuizen
C M. REMIGIUS
/ voorheen C. W. D'HUIJ /
Boek' en Bijbelbinderij
„HET UITHANGBORD"
Bogardstraat D 39 MIDDELBURG
Alle soorten Bindwerk worden vervaardigd
HONDIUS & ZOON
Kassiers en Commissionnairs in Effecten
Vlasmarkt K 145 telefoon n? MIDDELBURG
Verzilveren Coupons en Lossingen.
Koopen en Verkoopen Effecten. Belasten zich met het nazien van Uitlotingen en verdere Administratie. • Deposito's. • Rek. Courant. • Incasso's. Vreemde valuta's, Assurantiën, Lips' Safe deposit-inrichting



„STOOMTRAMWALCHEREN"
„„*i,„l MIDDELBURG LzilaïiiliL DIENST ^^-^-DOMBURG
Vertrek van MIDDELBURG aan het kanaal tegenover het station der Nederlandsche spoorwegen. Duur van den rit één uur.
De lijn loopt langs Koudekerke, Biggekerke (20 minuten afstand van de duinen bij Valkenisse) Zoutelande, Westkapelle (15 minuten afstand van den zeedijk), Aagtekerke naar de badplaats Domburg.
GOEDKOOP E RETOURBILJETTEN zijn verkrijgbaar op de Zondagen; bovendien op de Dinsdagen en Woensdagen in de maanden Juli en Augustus en in de trams 3, 5, 13 op de marktdagen te Middelburg.
Voordeeligste gelegenheid voor SCHOOLREISJES.
I CASTELEIJN
ZANDSTRAAT Q193 MIDDELBURG Fabrikant van Wiegen, Manden, Baden Rieten Stoelen, Ziekenstoelen enz.
Ter inzage de laatste modellen SERRE- en VERANDA-MEUBELEN,
bekleed en gebeitst in alle kleuren. PITRICTE AMEUBLEMENTEN en RESTAURANTSTOELEN in alle prijzen.
Vakkundige Reparatie-Inrichting / Concurreerende prijzen.
Aanbevelend.
XVIII



JAC. L. A. DE LANGE
IN ZUIVELPRODUCTEN
LANGEVIELE 208 * MIDDELBURG
P. A. PIETERS
Éfi Seissingel R 71 —73 / Hoek Seisweg
M tel. 206 MIDDELBURG tel. 206
ü9 Auto^DOxen-uarage lil Luxe VerhuurJnrichtiné
Indian Motoren
Hfe Citroën-Automobielen
FIRMA J. GOEDBLOED
KLOMPENFABRIKANTEN / HOUTHANDELAREN DAMPOORTSINGEL T 194 MIDDELBURG
Leveren alle gewenschte modellen in diverse maten en iedere hoeveelheid
Onze Klompen worden vervaardigd uit eerste kwaliteit Hout. Nette Afwerking Billijke Prijzen



Dit werkje werd uitgegeven door de N.V. D. Y. ALTA'S UITGEVERSBEDRIJF Ke.zersgracht 188 : . Amsterdam
Tel. 49128 — Druk Vliss. Boekhandel, Handelsdrukkerij en Binderij v/h De Vey Mestdagh Bellamypark 45 58 i Vl.ss.ngen






FIRMA BELÜEROK & VAN ROO
HARINGPLAATS
: TELEFOON 261 : :
-: COMPLETE :MEUBILEERINGEN
■ bb
BETIMMERINGEN
■ ■ ■
VERHUIZINGEN ONDER GARANTIE
MIDDELBURG
Catalogus en Begrooting gratis en franco. LEVERING FRANCO mör GEHEEL NEDERLAND