LANGS DEN WEG






LANGS DEN WEG
VERSPREIDE OPSTELLEN
DOOR
FREDERIK VAN EEDEN
J. J. ROMEN & ZONEN, ROERMOND



niet ver van de R. K. Kerk. Maar eevenals zijn geestverwant Angelus Silesius is hij door de R. K. Ooverheid na zijn dood niet als Katholiek erkend. Zoo ook Eckhart en Boehme, die ik altijd zeer hoog achtte. Kabir was een revolutionair, maar ook een mysticus, die leefde in Luther's tijd. Ik denk niet, dat de Kerk hem, om zijn mystiek, zou opneemen.
De tijdgenooten Verwey, Henriette Holst, Herman Gorter, zijn socialisten of vrijdenkers. J. I. de Haan was een vroome jood, Prof. Mannoury is een Communist, Prof. Brouwer is een mysticus op eigen hand, De Winter staat niet ver buiten de Kerk. Aletrino was een zwak denker en zwak karakter. Hij kon niet tot dieper inzicht koomen dan tot een mild goedhartig atheïsme.
Al deeze persoonen zijn merkwaardig om hun verschillende leevens«beschouwingen. Mijn bespreeking van ieder deezer zal geen goed Katholiek op een dwaalspoor brengen, en waar ik zelf, teegen mijn bedoeling, dwaalleer mocht verkondigd hebben, daar herzie ik mijn uitgesprooken gedachten en onderwerp ik mij aan de uitspraak van onze heilige en ge* eerbiedigde Moeder, de R. K. Kerk.
Walden, Bussum, 1925.
F. v. E.



ALTIJD ZOO GEWEEST?
,,'t Is altijd zoo geweest" — met de onuitgesprooken ge* volg trekking: ,,'t zal altijd wel zoo blijven" — is een dood* doener, die door zwakwillende, ongeloovige, niet*idealistische menschen graag wordt gebruikt — en waarvan ik de waarde éven wil bespreeken.
Zoo wordt het een illuzie genoemd, dat het vreede*lievende masker, dat alle krijgvoerende volken thans dragen, een com* pliment aan den vreede, een bewijs van vooruitgang beduidt.
Die illuzie moeten wij laten varen, zoo heet het, — want in alle oorloogen beriep ook de aanvaller zich op eigen vreede*lievendheid.
Nu wil ik er aan herinneren, dat „altijd", ten allen tijde, zeer lang is. De gegeeven voorbeelden gaan meestal niet verder terug dan een duizendtal jaren. En wij weeten thans, dat de menschheid minstens 'honderd duizend jaren lang beezig is zich te ontwikkelen, te veranderen in een bepaalde vaste richting. Een richting, die altijd vrij zuiver werd aan* gegeeven door enkele individuen die hun tijd vooruit waren, soms duizenden jaren vooruit, en die, in hun eigen tijd, als idealisten bespot of gehoond werden.
Meent iemand in ernst, dat de Romeinsche senator, die achter elk zijner reedevoeringen liet volgen: „boovendien ben ik van meening dat Karthago verwoest moet worden", daarbij zich beriep op de vreedelievende gezindheid van het Romeinsche volk, en het noodig vond — a la Bethman Holl* weg — er bij te voegen dat het wel onrecht zou zijn, maar dat de nood Rome dwong, en dat men het later zou „goed* maken?"
Met blijkbare voldoening meldt ons de oudtestamentische kronieksschrijver, dat Josua in Kanaan niets in 't leeven liet, wat adem had. Sommigen zullen welligt beweeren, dat het er in België aardig op begint te gelijken. Maar zou Josua



aan de koningen van Jericho en Hebron en Ai' plechtig ver» zeekerd hebben, dat hij „zich verdeedigde teegen een op* gedrongen oorlog"?
Sommigen zullen mij weederom teegenwerpen, dat dit alleen pleit voor Josua's grooter oprechtheid, en niet voor vooruitgang. Maar is het niet terecht opgemerkt, dat alle schijnheiligheid een compliment is aan de deugd?
Hebben de vorsten van Babyion en Ninivé, van Perzië en Macedoniën, hebben Cesar, Tamerlan, Attila, Dschengis Khan zich ooit moeite gegeeven hun vreedelievendheid te betuigen? *)
Napoleon was de laatste verooveraar van het oude ras, die de gansche waereld met wapengeweld tot eenheid wilde brengen. En hij was ook de eerste, die, vooral aan 't einde van zijn regeering, steeds verzeekerde, dat het hem om vreede te doen was. En dat moest hij, de krijgsman bij uitneemend* heid, wel doen, omdat hij anders het volk, dat vreede wil, niet achter zich kreeg. En daarmee is de groote kentering in de waereldhistorie voldoende beweezen.2)
Het is niet „altijd zoo geweest". Zelfs in 't korte tijdperk van een paar eeuwen is de verandering duidelijk en geweldig.
De massa heeft een collectieven wil, die door de dagblad* pers wordt geconsolideerd en geuit. Die wil is wel te leiden, maar niet te dwingen, door den grootsten veldheer niet. De volkeren willen zich vereenigen tot een waereldrijk, met be* houd van elks individualiteit. Alleen de leider die deezen wil in zich voelt als zijn eigene, die hem verteegenwoordigt, zal in de kracht der massa steun vinden. Alle frazen en leuzen van de staatslieden onzer dagen toonen, dat zij vaag en onzeeker deezen drang gewaar worden. Ze moeten spreeken naar 't hart des volks, al zijn het leugens in hun mond.
*) Tamerlan (Timoer Leng), Mongool, verooveraar van Perzië, Dschengis* Khan, Mongool, voorvader van Tamerlan. *) De komst van Jezus.
8



Van joodsche zijde wordt mij verweeten, dat ik ten on* rechte de vreemdeling in oudstestamentischen tijd „zonder menschelijke rechten" noemde. Mijn antwoord is, dat ik niet van het joodsche volk sprak, maar den oud*testamentischen tijd bedoelde. Toen — en nog veel later — was de barbaar voor den toenmaligen kultuurmensch een weezen zonder recht, een dier, waarop gejaagd mocht worden. De oover* wonnene werd gedood of in slavernij gehouden.
Dat hier en daar — en in het joodsche volk niet het laatst — een stem het algemeen menschelijk recht bepleitte, al was het schuchter — dat heb ik nooit vergeeten of ontkend.
Maar het sparen en zelfs goed behandelen van krijgs* gevangenen, en het zich voortduurend beroepen op een „Vol« kenrecht" — al wordt het nog steeds geschonden — dat zal men in geen periode der menschenshistorie als reegel vinden. Dat is zeeker niet „altijd zoo geweest".
(1915)
9



ANTON AVERKAMPS JUBILEE.
EEN BACH-AVOND EN EEN PALAESTRINA-MIDDAG.
Ik schold wel eens op het Concertgebouw. Maar men kan de dingen bekijken zonder liefde en met liefde. Ik kan mij verplaatsen in de gevoelssfeer van een Amsterdammer, die de fijnste en teerste emooties van zijn jeugd geassocieerd voelt aan die groote zaal, dat rood fluweel, dat podium met groene palmen versierd, het scheemerige licht, het menschen* geruisen, het stemmen der instrumenten — alles voorbereid ding tot de heerlijke uuren in meenig jong amsterdamsch leeven, alles verheerlijkt door de wijding van de eerste vreemde en geheimzinnige muziekale ontroeringen, daar genooten en daar telkens weer gezocht.
Zoo trachtte ik nu deeze maal dat zoo beschimpte Con* certgebouw te zien, verfraaid door liefdevolle herinneringen, en zóó trachtte ik de bekooring er van te begrijpen.
De jubilaris van den avond scheen me in meenig opzicht een benijdenswaardig man. Hij heeft door vijfentwintig* jarigen geduldigen arbeid een instrument gebouwd, koste* lijker en fijner dan de beste viool, een instrument, samen* gesteld uit leevende eenheeden, die hij stuk voor stuk heeft moeten onderrichten en vormen en aanvuuren, en die wel het zuiverste en meest harmonische instrument vormen, dat men op aarde kan bouwen, een koor van schoon*stemmige, goedgeschoolde en door heilig vuur bezielde zangers.
Op zulk een zelf*vervaardigd instrument met de grootste zeekerheid, met volkoomen beheersching, dag aan dag te kunnen speelen — en er de muziek op te maken, die men zelf het hoogste en zuiverste vindt — is dat niet een bizonder en benijdenswaardig voorrecht.
Ik behoef hier niet uit te weiden oover de feiten van den avond. Ik behoef niet te vertellen, of de zangers soms een kleine fout maakten, of de dirigent alles geheel
10



beheerschte, of de solisten teegen hun taak opgewassen waren — dat laat ik oover aan deskundigen.
Alleen heb ik wel recht tot de opmerking, dat een klein koor, van zeer goede stemmen en zeer muziekale zangers, meer kracht heeft, ook in deeze groote zaal, dan een ge« weldig koor van tienmaal zooveel zangers — zooals we dat op sommige Mengelbergsconcerten hooren, waarbij wel het geraas grooter is, maar de intensiteit van de muziek niet wordt verhoogd.
Zonder twijfel zou Bach zelve ook het kleine koor ver* koozen hebben. Met het aantal zangers stijgt toch ook meestal het aantal slechte zangers — en het gevolg is méér gerucht, maar minder muziek.
Van alles, wat in het tweedaagsch jubileum ten gehoore is gebracht, scheen mij de Mis van Palaestrina verreweg het zuiverste en het schoonst. Ik wil daarmee niet zeggen, dat ik deeze kerkmuziek hooger stel dan al wat er later gekoomen is. Maar voor dit koor, onder deeze leiding, scheen mij Palaestruuumuziek de allerbeste, die ze kunnen bereiken. Het is muziek uit de oude doos, maar in zijn soort volmaakt, het meest harmonisch aandoende van al, wat ten gehoore werd gebracht.
Ook meer harmonisch dan de Bach'sche werken. Ik had Zaterdagnamiddag, in een kamer, door een gevoelig dilettant, een suite van Bach hooren speelen, en ik was toen heeviger ontroerd dan op den ganschen avond. Het kwam mij vóór, dat er iets was als een vergissing, een misverstand omtrent het ware weezen van Bach's kunst.
Vooral bleek dat uit de poogingen, die men doet om de in den tekst uitgedrukte gevoelens in de muziek terug te vinden. Mij komt dat voor als een ij del zoeken. Bach was zonder twijfel een vroom, godsdienstig man, hij gevoelde den goddelijken aard zijner muziekale inspiratie en zocht daarom naar religieuze teksten voor zijn composities. Maar
11



het komt mij als een geweldige vergissing voor, het religieuze weezen van Bach's muziek in verband te brengen met de conventioneele godsdienstige begrippen van het midden van de achttiende eeuw, waarin Bach leefde, en waaruit hij zijn teksten kreeg.
Bach is het grootste muziekale wonder der waereld, en het heeft een diepe, tot nog toe ondoorgronde beteekenis, dat deeze onuitputtelijke bron van welluidendheid, deeze stortvloed van harmonieën de menschheid heeft gezeegend, toen ze stond voor haar needergang tot diep geestelijk ver* val, in het begin van de achttiende eeuw. De pruikentijd, de vooravond van de Fransche revolutie, de eeuw, voorafgaande aan dien meest decadente en kunstelooze aller eeuwen, de negentiende eeuw — die ziet den man gebooren worden, die meer muziekale gedachten had, die gemakkelijker met har* monie en ritme werkte, die rijkelijker putte uit den mystieken bron aller muziek, dan welk ander componist ook.
Maar juist daarom moeten wij vermijden samenhang te zoeken tusschen de gedachtensfeer, waarin Bach leefde, en zijn muziek. Het verband is veel losser en oppervlakkiger, dan meestal gedacht wordt.
Om een voorbeeld te noemen, het motief uit de derde cantate1), dat ook voorkomt in de H. moll mis, staat daar volstrekt niet met dezelfde gevoelens in verband. De tekst is daar geheel anders (Agnus Deï).
Zoo is dat onbeschrijfelijk lieflijke koor uit de Mattheus passion, dat „Ruhe Sanft" zingt, eigenlijk in 't geheel niet in verband te brengen met den texst. En gelukkig! want wat is er onzinniger dan de Godheid, die hier toch in Jezus wordt toegezongen, een „rust zacht" toe te roepen!
Ik heb eens de stoutheid gehad te beweeren, dat ik beeter
*) „Lobet Gott in Seinen Reichen." De texten zijn niet alleen literair zwak, maar zelfs bespottelijk en onzinnig.
12



den aard en het weezen van Wagner's muziek begreep dan Wagner zelf. Omdat hij verheeven muziekale gedachten koppelde aan een veel lager soort dramatische tekst.
Iets dergelijks is omtrent Bach te zeggen. Wij, die in elke modulatie, in elk accoord, in elke polyphonie van Bach, de stemmen der zaligen en de mystieke sfeer van hooger har* monie herkennen, — wij vinden het stuitend als hij met dien reegen van heilige welluidendheid, triviale zaken — zooals een kop koffie en een pijp tabak — omsproeit. Voor Bach zelf was dat niet zoo erg. Hij had altijd muziek, voor alles, en het felle contrast tusschen de hoogere waereld, waar ze van daan kwam, en de triviale pruikenwaereld om hem heen, voelde hij niet als wij.
Daarom is die zoogenaamde waereldlijke cantate, de strijd tusschen Phoebus en Pan, tot een raar onding geworden, waarmee wij verleegen zitten en dat we maar liever met rust moesten laten.
De hoorders verneemen de eigendommelijke modulaties en harmonieën, die voor hen altijd met religieuze gevoelens zijn geassocieerd, en daarbij geeft het tekstboekje hen ge* dachten, die er in 't geheel niet bij hooren. Niet te ver* wonderen dus, dat ze eenigszins onrustig en verleegen rond* keeken, onzeeker welke stem ze vertrouwen, welke schoon* heid ze bewonderen moesten.
Bach spreekt het beste tot ons in zijn meest eenvoudig* muziekale intensiteit. Zoeken wij bekende menschelijke smart en weemoed, waarbij woord en muziek harmonisch samen* gaan, dan luisteren we liever naar Wolff'sche liederen, vooral als die zoo schoon worden weergegeeven als door mevrouw Stronck*Kappel in de ronde Luthersche kerk.
(1915)
13



LITERAIRE BESCHOUWINGEN.
DE ZIELE BETRACHT DE NABIJHEID GODS
Ik meende ook de Godheid woonde verre,
in eenen troon, hoog boven maan en sterren,
en heften menigmaal mijn oog
met diep verzuchten naar omhoog;
Maar toen gij U beliefden te openbaaren,
toen zag ik niets van boven nedervaaren;
Maar in den grond van mijn gemoed
daar werd het liefelijk en zoet.
Daar kwaamt gij uit der diepte uitwaarts dringen
en als een bron mijn dorstig hert bespringen,
zoodat ik U, o God, bevond
te zijn den grond van mijnen grond.
Dies ben ik blij, dat gij, mijn hoog beminden,
mij nader zijt dan al mijn naaste vrinden.
Was nu alle ongelijkheid voort,
en 't herte rein gelijk het hoord,
geen hoogte, noch geen diepte zouw ons scheiden,
ik smolt in God, mijn lief; wij wierden beide
een geest, een hemels vlees en bloed,
de wezentheid van Gods gemoed,
dat moet gescbien. Och, help, getrouwe Heere,
dat wij ons gants in Uwen wille keeren.
JOANNES LUIKEN.
Ik wensch onzen leezers in herinnering te brengen, welken schat onze literatuur bezit in een klein boekje: „Jezus en de ziel" bevattend gedichten en prenten van Joannes Luiken.
Men kent hem vooral als teekenaar en illustrator. Hij versierde tal van boeken met zijn prentkunst. En men weet van hem, dat hij verzen schreef. Maar men kent hem niet genoeg als een groot, oorspronkelijk dichter en teekenaar.
Men houdt hem meestal voor een vroom geworden losbol, die aanvankelijk het leeven lustig genoot, een vroolijke vrijer — die op rijper leeftijd ernstig geworden — zooals dat meer gaat — zich geheel oovergaf aan vroome bespiegelingen.
14



In de voorige eeuw, toen Vondel, Hooft en Breeroo tot hun recht kwamen, werd Luiken niet gewaardeerd. De kri* tische literatoren der 19e eeuw geloofden niet in vroome, mystieke dichtwerken, vooral niet, als ze kwamen uit onze zeventiende eeuw, — tenzij die zich onmiddellijk aanslooten bij nog bestaande kerkelijke gezindheeden. Men eerbiedigde Vondel's katholicisme, maar om de oorspronkelijke, onaf* hankelijke mystiek van Luiken te waardeeren, daarvoor was men niet wijsgeerig genoeg gestemd.
Het vroome dichtwerk van Luiken werd beschouwd als bigot, misschien ligtelijk seniel — een soort kunst, die voor ons geen waarde meer heeft. Terwijl zijn prentkunst — die ook maar al te vaak tot geldwinning en bedrijf bij hem moest dienen — niet werd geacht een eigene en subtiele schoonheid te bezitten.
Den losbol en minnezanger Luiken liet men nog gelden, den vroomen mijmeraar stelde men als verouderd in den hoek.
Die miskenning wensch ik te doen ophouden. Wij hebben in Joannes Luiken niet alleen een merkwaardig en interes* sant figuur uit onzen gouden eeuw, maar ook een groot, oorspronkelijk mystiek en artistiek dichter, die onmiddellijk doet denken aan een Engelsen kunstenaar en mysticus van grooten naam, die een eeuw later kwam: William Blake. Ik weet niet, of Blake het werk van Joannes Luiken heeft ge* kend, maar de oovereenkomst is treffend. Ook Blake was poëet, teekenaar en mysticus — en men weet niet bij hem, eevenmin als bij Luiken, in welke eigenschap hij het grootst en sterkst was. De gedichten van Blake zijn intensiever, melo* dieuzer, krachtiger, dan de meer gemoedelijke verzen van Luiken. De fantasie van Blake is somberder, die van Luiken meer teeder en liefelijk. Maar in sommige prenten is de oovereenkomst opvallend, zooals b.v. in Luiken's beeld van de ziel in het Vuur der Loutering.
15



Ik denk nu hier eerst aan het prentje: „de ziele haaren God vast aankleevend".
Men merke op, hoe geheel inconventioneel de Godheid wordt voorgesteld, het is niet de Katholieke Vader uit de Drieeenheid, noch is het de gemartelde en gekruisigde Naza* rener, en toch wordt ditzelfde beeld zoowel als God en als Jezus aangesprooken.
Het is een baardeloos kind*menschje, met een lichtende aureool, bijna het eevenbeeld van de ziel zelve — met een fijne uitdrukking van zachtzinnige meerderheid.
Men zou in de twee figuurtjes ook kunnen zien, het lager en hooger ego van den mensch. En daarbij de expressieve houding, de fijne gratie, de teederheid en innigheid, die als weerkaatst wordt door het lichte landschapje rondom.
Het gedicht geeft aan de volkoomen oovergave, die zoowel de oostersche Boeddhist als de Christelijke Quietist heeft gekend en ondervonden als de eenige uitredding uit alle vertwijfeling, uit alle aardsche ellende.
Ach neen! ik laat ü niet, ach neen! Gij- kunt noch zult mij niet ontvlieden,
Ik houw aan God, mijn eenig Eén, 'Het ga zoo 't wil; en of 't geschieden
dat Aarde en heemelrijk verging Het raakt mij niet, dat mag gebeuren,
Om één verlaat ik alle ding Wie zou dat mijnen WIL ontscheuren?
Mijn- God, mijn Lief, mijn eenig goed Al ging mijn lijf en ziel te gronde,
Zoolang daar nog in mijn gemoed Een snak, een vonkje wordt gevonden
Zoolang wordt gij van mjj bemind; Met zoetheid hebt gij mij gevangen
Gelijk mij lokt een speelend kind Nu lust het mij u aan te hangen.
Gij zijt mijn grond, waar zoude ik gaan? GH zyt mrjn God, u houde ik stille
Mijn WILLE GEEST grijpt nergens aan, Gij meugt het maken naar Uw wille.
16



Zoo men wil erkennen, dat dit gezegd wordt uit eigen diepe ervaring en oovertuiging — zoodra men dit leest met het voor ieder dichter noodige geloof, dat hij innig oprecht en met diepe bedoeling spreekt — zoodra ook krijgt ieder woord een rijke beteekenis. Luiken mag dan niet erkend zijn als Katholiek, een vroom mensch is hij zeeker.
Niet alleen de aarde, maar ook het heemelrijk mag ver* gaan, niet alleen het lijf, maar ook de ziel mooge te gronde gaan — zoolang er één vonkje van deeze Godsliefde oover* blijft, dan is het den oprecht vroomen en wijzen genoeg.
Ditzelfde sentiment vindt men bij den dichter Tagore. Prentje en gedicht zullen eeven duidelijk spreeken tot den Oosterling als tot den Westerschen Christen, die de Christe* lijke termen voor zijn aandoeningen beezigt.
Op deeze sentimenten komt het aan, zij zijn de gezochte waarheid en werkelijkheid, die niet speciaal geldt voor deeze of géne sekte — maar eeven als mathésis, universeel is, en een kostbaar bezit voor de gansche menschheid.
JAN LUIKEN, JEZUS EN DE ZIEL.
DE ZIELE ZET ZICH TEGEN VLEES EN BLOED.
Zoud gij mij dan zo gants en geer begeeven,
mijn halsvriendin? ö ziel, en rooven mij
mijn hoogste goed, mijn weelig speelend leeven,
en voeren in een diepe slavernij?
Zoud gij uw vriend, uw naaste halsvriend schenden?
en maaken tot een iders smaad en spot
en werpen in veel jammer en elenden;
Bedenk u recht, kan dat bestaan voor God?
Zo spreekt het vlees, den ouden mensch der zonden,
Hoor wat ik hem voor eenen antwoord geef:
't is beter dat gij tijdlijk word gebonden,
als dat gij mij in eeuw'ge banden dreef;
gij zijt een schalk en spint mij maar elende,
gij meend uw buik en doet gelijk een beest;
en komt gij dan aan uw bestooken ende,
wijl gij uw grond hebt in der Sterren Geest
zo breekt gij af, en laat mij heenen vaaren;
17
2. L. den W.
17



Schijnt dan Gods licht niet in mijn zielenvuur; zo moet ik wel in 't eeuwig duister waaren, wijl- ik ontspringe uit d'eeuwige natuur; Daarom, o, gast! mij is de wacht bevoolen, Gij stuift tot niet, ik ben een eeuwig Band, Het lust mij niet in eeuwigheid te dooien. Ik zoek mijn rust in 't eeuwig Vaderland.
Herhaaldelijk erkent Luiken, dat zijn ideeën niet uit hem* zeiven koomen, en in dit zinnebeeld ziet men ook de spooren van ouder wijsheid, van de Gnosis, de Christelijke Mystiek. Volgens deeze was er strijd tusschen de natuur, het gebrek* kige, vergankelijke, en de goddelijke, eeuwige mensch, een teegenstelling die oovereenkomt met de Oostersche scheiding tusschen Schijn (Maja) en Weezen (Satjam). De sterren waren volgens de Gnosis Godheeden van lager rang, démo* nen, die den mensch neertrokken in het vergankelijke. Blijk* baar kende Luiken deeze leer (van Saturninus) en daarom beeldt hij den vleeschelijken, lageren mensch steeds af met een ster tusschen zijn eezelsooren, en spreekt hij van een „sterrengeest". Teegenoover natuur en sterren staat dan de Godheid, die zich in de ziel oopenbaart, eevenals de Brama der Indiërs, het eeuwige en zuivere Weezen, dat staat teegen* oover den Zinnelijken Schijn.
KABIR'S VERZEN.
Kabir, de weever van Benares, is een indisch dichter, naar mijn weeten tot nog toe in Europa onbekend. Zijn verzen zijn geschreeven in het Hindi, de indische volkstaal, die tot het Sanskrit, de heilige officieele taal, stond, zooals het Italiaansch, dat Dante schreef, stond tot het Latijn. Er is een vertaling van gemaakt in het Bengaalsch door Tagore en een vertaling in het Engelsch door Miss Evelyn Underhill met assistentie van Tagore en Kshiti Mohan Sen.
Kabir was een zoon van Mohamedaansche ouders en een leerling van den Hindoe Ramananda. Hij was dus noch Muselman, noch Hindoe, noch Boeddist. Hij behoorde tot
18



geen secte, tot geen Kerk, maar zocht de Godheid in zich zeiven .Hij kan op één lijn gesteld worden met de westersche Mystieken Boehme, Eckhart, Bunyan en Joannes Luiken en het merkwaardige is, dat hij een tijdgenoot was van Eras* mus. Toen Luther gebooren werd was Kabir 43 jaar. Weeder* om een bewijs van hetgeen ik reeds vroeger heb gezegd, spreekende oover de oud=helleensche en chineesche philos sophen, n.1. dat in verschillende volken der menschheid, onafhankelijk van elkaar, ter zelfder tijd machtige geesten opstaan, die gesteund worden door een zelfde algemeene Macht. De Macht van den koomenden Ohristus. Hij zegt:
De afbeeldingen zijn leevenloos, zij kunnen niet spreeken.
„Ik weet het, want ik heb luide tot hen geschreeuwd." „De Poerana en de Koran zijn maar woorden." „Ik heb het gordijn opgetild, ik heb gezien."
Kabir's woorden zijn dieper dan die van de westersche hervormers. Ze hebben iets in zich van de schoonheid der hebreeuwsche Psalmen. Het is duidelijk, dat Tagore in zijn werk onder den invloed van 'Kabir heeft gestaan. Tagore's gedichten zijn lieflijker, rijker, romantischer, maar Kabir heeft een klassieke kracht, een naieve oorspronkelijkheid, zooals men die alleen bij sterke Mystieken vindt.
Ik zal ze geeven in de volgorde van de engelsche vertaling.
I
„O, dienaar, waar zoekt ge Mij?" Zie! Ik ben naast u,
Ik ben niet in tempel of moskee. Ik ben noch in Kaaba *) noch in Kailasj *)
Ook ben Ik niet in ritus of ceremonie, noch in Yoga 3) of zelfkwelling.
') Kaaba, de heilige zwarte steen, dien de Muzelmannen te Mekka aanbidden. s) Hindoetempel te Ellora. 3) Hindoedeer.
19



Als gij een eerlijk zoeker zijt, zult gij Mij op eenmaal zien.
Gij zult mij in een oogwenk ontmoeten.
Kabir zegt: O, Sadhoe*) God is de adem van alle adem.
II
Het is niet noodig den heiligen te vragen tot welke kaste hij behoort
Want de priester, de krijgsman, de koopman en al de zes en dertig kasten zoeken gelijkelijk God.
Het is enkel dwaasheid te vragen wat de kaste is van een heilige.
De barbier heeft God gezocht, de waschvrouw en de timmerman.
Zelfs Raidas was een zoeker naar God.
De Rishi6) Swapacha was een leerlooyer van zijn kaste.
Hindoes en Muzelmannen hebben dat Einde bereikt, waar geen onder* scheidingsmerk meer overblijft.
m
O, vriend, hoop op Hem, terwijl gij leeft, weet terwijl gij leeft, versta terwijl gij leeft, want in het leeven schudt de verlossing.
Als uw kluisters niet gebrooken worden tijdens uw leeven, welke hoop blijft er oover op bevrijding in den dood?
Het is maar een ijdele droom dat de ziel met Hem vereenigd zal worden, alleen omdat zij het lichaam verlaten heeft.
Als hij nu gevonden wordt zal Hij ook dan gevonden worden.
Zoo niet, dan gaan wij slechts woonen in de stad des doods.
Als gij nu de vereeniging hebt, dan zult ge hem in het Hiernamaals hebben.
Baad u in <te Waarheid, ken den waren Leermeester, geloof in de ware Naam. , c
Kabir zegt: Het is de zoekende geest die helpt. Ik ben de slaat van deeze zoekende geest.
IV
Ga niet naar den tuin der bloem< O, mijn vriend ga niet daarheen. In Uw lijf is de tuin der bloemen. Zet u op de lotos en aanschouw
vandaar de Oneindige Schoonheid.
*) Sadhoe = Broeder. *) Rishi = Wijze.
20



V)
Zeg mij, broeder, hoe kan ik Maya') verloochenen? Toen ik het opgaf mij met linten te versieren toen moest ik toch mijn kleed opbinden.
Toen ik het opgaf mijn kleederen op te binden, moest ik toch mijn lijf in de plooyen wikkelen.
En zoo zie ik, dat, al geef ik den hartstocht op, de kwaadheid blijft.
En als ik de kwaadheid verloochen, dan behoud ik toch hebzucht.
En als de hebzucht ooverwonnen is, zoo blijft toch trots en eerzucht.
Als de ziel bevrijd is en Maya wegwerpt, dan klampt ze zich toch aan de letter.
Kabir zegt: „Hoor mij, lieve Sadhoe, het rechte pad wordt zelden gevonden."
VI»)
'De maan schijnt in mijn lijf, maar mijn blinde oogen kunnen haar niet zien.
De maan is in mij en ook de zon is in mij.
pe nooit geslagen trom der Eeuwigheid wordt in mij geroerd, maar mijn doove ooren kunnen het niet hooren.
Zoolang als de mensch schreeuwt om het ik en het mijn, zoo lang zijn zijn daden als niets.
Als alle liefde voor het ik en het mijn dood is, dan wordt het werk des Heeren gedaan.
Want werk heeft geen ander doel dan het winnen van kennis.
Als die er is, dan wordt het werk weggedaan.
De bloem bloeit voor de vrucht. Als die er is welkt de bloem.
De muskus is in het hert, maar het zoekt er niet naar in zich, het dwaalt om en zoekt gras.
ALBERT VERWEY, HENRIETTE ROLAND HOLST, JACOB ISRAËL DE HAAN.
Drie dikke, witte boeken liggen vóór mij, elk vol goede verzen.
En dan zijn er nog altijd onder ons, meestal arrogante jonge nieuwlichters, of geblaseerde, door oo ver prikkeling af* gestompte ouderen, die zeggen: „het is een tijd zonder litera*
") Deeze woorden zijn gericht teegen hen die al te snel de Heiligheid meenen te bereiken. ') Maya == de schijn.
8) ln deeze woorden wordt aangeduid hoe alle weezen, alle schoon* beid in ons zelf is, en hoe wij dat niet bemerken door te zeer bekommerd te zijn, ons ik, datgeen wat ik het lagere zelf 'heb genoemd.
21
21



tuur, de literatuur is ten achter, groote dichters hebben wij niet." ...
Alsof het niet ware hun eigen blindheid, opgeblazenheid en stompzinnigheid, die hen doet loochenen de kracht en zuiverheid van de ritmische taal, die thans in ons land ge* sprooken wordt. Er is geen schooner tijd geweest voor onze literatuur dan deeze, en in onze gouden eeuw zelfs, was er geen oovervloed van goede poëzie als thans.
Deeze drie witte boeken geeven een rijkdom aan taalkunst, die elk ander land ons benijden mag. De Slavische en Azia* tische verskunst versta ik niet — maar ik kan wel beoor* deelen, dat in geen Westersch cultuurland drie dichter* figuurên naast elkander staan, zoo sterk, zoo ernstig en waardig, zoo representatief als het drietal, dat deeze drie witte boeken schreef. Wat hen ontbreekt is het dramatisch vermoogen, waardoor ze, als élite, ook zouden doordringen tot de meenigte. Maar dit ook kan een teeken geacht wor* den van hun ernst en hun karakter. Zij hebben nog geweigerd te zoeken, wat hun alleen op grond van hun eigengerechtig werk moest gebooden worden: de volks*vereering. Zeeker, een nog grooter, nog eenvoudiger Mensch zou deeze wel ontvangen hebben, ook zonder zoeken. Maar zooals zij zijn, strekt hun betrekkelijke impopulariteit hun tot eer.
En elk van de drie is representatief. Representatief ook voor een bepaalde categorie in de menschenwaereld.
Verwey, de oudste van het drietal, is de tadkunstenaar, de dichter in engeren zin, de virtuoos van het woord. Dit wil niet zeggen dat zijn poëzie enkel virtuoziteit - ondiepe vaar* digheid — zou zijn, integendeel! — eevenmin bedoel ik, dat hij in versvaardigheid onoovertroffen zou zijn in onze literatuur. ,, , ,
Maar hij heeft zijn leeven lang vastgesteld en verdeedigd de goede verskunst als een heerlijk leevensdoel, als iets dat niet oppervlakkig en niet dilettanterig mag bedreeven wor*
22



den, en dat een kostbaar en eerbiedwaardig bezit is voor een volk.
Aldus verteegenwoordigt hij, en heeft hij geduldig en steevig gekampt voor een goed ideaal, en om zich verzameld een kleinen kring van gelijkgezinden, wier gemeenschappen lijk werk ons volk nog langen tijd tot eer zal strekken — al vindt het nu nog maar weinig populariteit.
Verwey is een merkwaardig fenomeen, meer dan een eedele en beminnenswaardige persoon. Men moet zijn werk be* wonderen, ook al kan men hem als mensch niet innig lief* hebben. Zijn boek doorbladerend, vind ik zeer weinig, wat mij diep ontroert, af en toe iets, waarom ik moet glimlachen, omdat het smakeloos en leelijk is, maar toch ook nooit iets, waarvan ik moet zeggen „dit is hol, of voos, of oneerlijk."
Uit zijn poëzie is onmiddellijk te verklaren, zoowel het feit, dat hij niet algemeen als nationaal dichter wordt geëerd, ondanks zijn sterk Hollandsch karakter en nationaal gevoel — als dit, dat hij een kring van trouwe en toegewijde, en daarbij zeer talentvolle volgers heeft geschapen.
Zijn werk is bij uitstek leerzaam, instructief. Het toont ons hoe een mensch zijn weezen zuiver kan verklanken, tot ritmische uiting brengen, hoe hij dus dichter kan worden, ook al zijn de groote dichterlijke eigenschappen, diepe mys; tische intuïtie, brandende liefde, en zelfverloochenende heldhaftigheid hem vreemd.
Verwey doet zich kennen als een bezadigd, verstandig, wel*eevenwigtig denker, eenigszins droog, nuchter en zelf* zuchtig — maar toch rechtschapen en betrouwbaar. Eigenlijk een middelmatig mensch, — maar die toch verre booven de middelmaat uitstijgt, door zijn standvastige toewijding aan de schoonheid van het woord.
Hij zegt het zelf in het schoonste vers uit den bundel, in de terzinen gewijd aan zijn gestorven vriend en meede* dichter Gutteling:
„Wat ik met moeite werd, waart gij geboren."
23
23



Verwey heeft zichzelven tot dichter gemaakt, door vlijt en vasten wil. En het zou een zeer oppervlakkig oordeel zijn dat in deeze zelf*vorming, naar een vooropgesteld ideaal, iets minderwaardigs lag. Het is geen knutselwerk, geen be* denkend intellectueel gepruts — zooals sommige meenen, — neen! het is een zuiver en heilzaam ontginnen van de eigen ziel, door de macht van het ritmische woord, een arbeid die honderden tot leering en veele honderd duizenden tot zeegen kan strekken.
Verwey onderging zijn eerste inspiratie als jongeling, door den invloed van Kloos. Kloos deed zich aan hem voor, zooals aan veel anderen, als het dichter*genie, als de Dichter in den volsten zin, die zijn zangen zong onder onmiddellijke leiding van de Boovenzinnelijken, de Muze, den God van ritme en klankschoonheid. Aan deezen invloed heeft Verwey zich nooit geheel onttrokken, hij is er nooit aan ontgroeid, zijn vereering voor den ouden Kloos, — of liever den jongen Kloos, den dichterlijken jongeling Kloos — is nooit ver* minderd. Dat kon ook niet anders, want Verwey had niets in zich, dat menschelijk booven Kloos uitsteeg. Hij had geen dieper mystisch inzicht, noch natuurlijke verheevenheid van sterker allooi. Wat hij vóór had booven Kloos, was zijn beeter psychisch eevenwigt, iets wat zeeker den dichter eevengoed te stade komt als ieder ander, maar dat geen bizonder dichter* lijke eigenschap genoemd kan worden.
Voor Kloos was Shelley de idéale Dichter en hij streefde niet naar minder dan naar Shelley's verheevenheid. Maar wat bij Shelley natuur was, en zonder inspanning, als uit nood* zaak bereikt werd — dat was bij Kloos een min of meer gewilde, met moeite volgehouden schijn. Het was geen rhetoriek, in den ouden zin, geen holle bombast, maar wel een ooverspanning, een gezochte en opgeschroefde houding, die niet, in natuurlijken eenvoud, van zelve verheeven was, noch door innerlijke diepe wijsheid werd gesteund.
24



Kloos wilde toen Verwey ook brengen tot die Shelley* verheevenheid, die voor hen beiden toch booven hun kracht ging. Perk alleen had er de eigenschappen voor, verzen als de zijne worden niet door opschroeven gevonden, en in al wat Kloos gemaakt heeft in dien majestueuzen trant, voelt men toch het gemis aan geestelijke diepte en vrijheid en de neeven*werkingen van allerlei min of meer inferieure hartstochten, ijdelheid, heerschzucht, afgunst.
Hiervan heeft Verwey zich nu het eerst door een krach* tigen ruk bevrijd. In zijn jeugdwerk volgde hij de wijzingen van Kloos en schreef Shelley*achtig werk, in den verheeven trant. (Rouw om 't jaar, Demeter). Toen voelde hij de on* waarheid, en rukte zich los. Een daad, toenmaals door nie* mand zijner tijdgenooten naar waarde begreepen en geëerd. Wat hij toen schreef — o.a. het vers op den ouden Thym — was recht leelijk, in vergelijking van zijn eerste verzen, maar het was echt. Het was plat, stroef, hortend en stuntelig — maar het was eerlijk. En hijzelf zei, teegenoover het smalen van al zijn vrienden: „dat vers is goed, en beeter dan al dat moois van vroeger".
Zoo is het ook. Verwey begreep met zijn deegelijk, stug, nuchter Hollandsch karakter, dat eerzucht een dichter niet verder brengt. En dat, als men verheevenheid wil, men die vinden moet van binnen uit, door eigen verheeven aard.
Verwey heeft nooit de verheevenheid van Shelley in zijn verzen gebracht, noch zelfs die van Perk. En toch is er in al zijn werk verheevenheid, maar van een wat gewooner, huisselijker — maar daarom niet minder deugdelijk soort. Hij heeft een min of meer burgerlijke verheevenheid bereikt, die door en door solide is, en die hem ook als mensch tot een eerbiedwaardige gestalte maakt. Terwijl het Kloosiaan* sche regime ons niet veel anders kon brengen dan machte* looze hoogmoed, en een verheevenheid op rotte pijlers, die tot een miserabele ruïne ineenstort.
25



Men versta dit wel, Verwey's voorrecht booven Kloos is niet dat hij een fatsoenlijk man en eerzaam huisvader is gebleeven — inteégendeel, in een maatschappij als de onze heeft de sterke en waarachtige Dichter meestal een excen* trieke, alles behalve fatsoenlijke loopbaan.
Maar die moet volgen uit innerlijke kracht, in botsing met verstarde onnatuur, niet uit ij delheid, zelfbedrog en lieder* lijkheid. Een oprechte, innerlijk echt deemoedige dichter wordt juist door de meest woeste carrière en het meest tragische lot het verste gebracht, zooals wij zien aan Ver* laine en Wilde. Maar de eerzaamheid van Verwey, die oprecht en eerlijk was, heeft hem meer vereedeld dan de buiten* spoorigheid het Kloos deed, omdat in Kloos de diepe deemoed en de nietsontziende oprechtheid ontbrak.
Verwey's laatste boek heet: „Het zichtbaar geheim". De meeste leezers zullen wel tevergeefs gissen naar de beteekenis van deezen titel, en ik weet volstrekt niet of mijn verklaring harmonieert met Verwey's bedoeling.
Verwey zelf is het zichtbaar geheim. Tot nog toe bleef het een geheim welke heerlijke en geweldige beteekenis het voor een menschenziel heeft, als zij zich gestadig toelegt op een onmiddellijke, ritmische verklanking. Dit heeft voor den nieuwen mensch de waarde, die het gebed voor den middeneeuwer had. Het is een gestadige scheppingsdaad — die ook den gewoonsten mensch, als hij maar volstrekt eerlijk tracht te zijn — verheerlijkt.
Dit geheim kenden onze dichters niet, ook Vondel niet. Zij noemden poëzie, wat maat en rijm had en schreeven boekdeelen vol berijmde en ritmische taal, die alle onmiddel* lijkheid miste. Ook Vondel was zich niet bewust van de functie der onmiddellijke zegging, die sommigen zijner ge* dichten tot juweelen, en wier ontbreeken anderen, de mees* ten zelfs, tot reederijkerswerk maakt.
In Verwey is dat geheim zichtbaar geworden. Hij is vaak
26



stroef en leelijk, maar nooit rhetorisch. En hij is stadig aan gesteegen, waar men eerder zou verwachten dat hij in bana= liteit en huisbakkenheid ten onder was gegaan. Wat is zijn leeven anders geweest dan een schiften en zoeken in een veilig hoekje? — een leeven, dat dichters als Multatuli on* dichterlijk en verachtelijk voorkwam.
Dit „zichtbaar geheim", deeze functie der onmiddellijke zielsverklanking is tot nog toe alleen ons dichters bekend, en nog maar weinigen van ons welbewust. Ze is een veel hooger en betrouwbaarder functie dan de dialectische metaphysica, het redeneeren in den trant van Bolland. Ze is iets geheel anders dan de muziek, d.i. ritmische verklanking zonder taal* symboliek.
De muziek is veel gevaarlijker, verleidelijker en meesslees pender. De muziek vereedelt haar toegewijden dikwijls niet, in teegenspraak met de gewoone opvatting. De muziek kan den mensch de hoogste verheevenheid doen voelen, maar ze kan hem ook absorbeeren en verteeren als een jaloersche, wulpsche vrouw.
Het „zichtbaar geheim" is steeds door de vaste kluister der oprechtheid gebonden aan het werkelijk leeven. Het is als een schip, dat ballast in heeft, en daardoor veilig vaart op bewoogen wateren, terwijl de muziek als luchtvaart is, schoon maar hachelijk.
Dit hebben de jonge dichters begreepen, die in Verwey hun steun en meester zochten.
ALBERT VERWEY, HENRIETTE ROLAND HOLST, JACOB ISRAËL DE HAAN.
„HET FEEST DER GEDACHTENIS". (H. R. HOLST)
II.
Het is niet te verwachten dat een dichter zal toegeeven dat het hem aan een der dichterlijke hoofdeigenschappen,
27



aan brandende Liefde, ontbreekt. Wat hij als liefde in zich voelt lijkt hem sterk en machtig genoeg en wat daar, in anderen, booven uit gaat, moet hij wel hol, ijl en rhetorisch vinden.
Maar de luisterende meenigte, al laat ze zich dikwijls door schijnkracht en holle klanken misleiden, onderscheidt toch in 't eind altijd het geluid van echte liefdesontroering, en dan blijft ze dankbaar en trouw.
In de geestdrift en de verheevenheid van Henriette Roland Holst is een élement van vuurige liefde, dat bij Verwey niet te vinden is.
Zij vergeet zichzelf, uit meedegevoel voor de lijdenden, — het leed der waereld beschaduuwt steeds haar geluk, zij ge* voelt zich veel te innig aan de menschheid verbonden om vreede te vinden in het leeven van een letterkundige, zooals dat van Verwey.
Dat klinkt uit haar verzen, dat blijkt uit den opzet van al haar werk, ook al kent men niet haar leevensdaden. Zij heeft het heete bloed in zich van de groote dichter*strijders, Shelley, Schiller, Hugo — wier kompas niet gerigt was op schoonheid van klank en zuiverheid van expressie — maar op éthische schoonheid, op het heil der meedemenschen, op een waardig en dichterlijk daden*leeven.
Dat ontdekt de meenigte eerder nog dan de literator en de kritikus. En Henriotte Holst zal het ondervinden, dat ons volk dankbaar is en trouw, door de eer, die men aan haren naam zal bewijzen.
Zij heeft niet te klagen oover gebrek aan waardeering. Wel heeft zij nooit die oppervlakkige populariteit onder* vonden, die soms den vlotten rijmer ten deel valt. In dat opzicht is iemand als Adama van Scheltema haar vóór, en zij zal hem dien voorrang niet benijden.
Maar van de publicatie van haar eerste verzen af heeft een kleine groep, die zich als élite kon voordoen, onder de
28



autoriteit van Kloos, haar tot „groote dichteres" en „ver* heeven vrouw" verklaard. En deeze soort erkenning, door een élite, die, al is ze klein, geen ernstige meededingster heeft, weegt op teegen veel miskenning, geringschatting en zelfs bespotting. Laat de bende dan maar lachen, ze moet ten slot toch de toon*aangeevers na*loopen.
De lof van Kloos was voorbarig en ooverdreeven en zoo er al invloed van hem op Henriette Holst is oovergegaan, zoo was dat geen gunstige. Niemand wordt zonder schade op zulk een heemel*hoog voetstuk gezet. Door een enkele pompeuze reegel bewijst een jong dichter nog niet zijn genialiteit. En Kloos was niet de persoon om Henriette Holst de diepe leevenswijsheid, de hooge intuïtie bij te brengen, die ik als een der drie hoofdeigenschappen van den dichter heb genoemd.
Sterker en duidelijker is in het werk van Henriette Holst merkbaar, de invloed van Herman Gorter. Gorter is wel een zeer origineel Hollandsch zanger, die ontroerd door de wel* luidendheid van Keats, een eigen timbre heèft gevonden in zijn moedertaal, dat door frissche kleurigheid en zoete tee* derheid onvergankelijk is. Gorter's muziek heeft uit de ziel van Henriette Holst „muziek weer los gemaakt" en al is er geen sprake van imitatie, ieder versgevoelige hoort in het werk van Henriette Holst, en niet het minst in dit laatste, „Feest der gedachtenis" sterker verwantschap met Gorter's timbre, dan met dat van Kloos of Verwey. Maar Gorter's kunst is nooit gerijpt, ten minste tot nog toe niet. Terwijl dit laatste werk van Henriette Holst een weezenlijke ont* plooying geeft van de veelbeloovende bloesemknop. Hen* riette Holst heeft, met Gorters muziek, ook den invloed on* dergaan van zijn zonderlinge stugge, stijf*intellektualistischen geest — maar haar liefdegloed was sterker en haar talent leeniger en rijker, zoodat zij* dóór het wintersche getij heen is gegroeid, waarin Gorter's bloei verstarde en bleef steeken.
29



Het mag verwonderlijk klinken, maar het moet gezegd, dat Gorter ontbeert, wat door Goethe het grootste voorrecht van den dichter werd genoemd, de goede smaak. Nadat hij zijn eerste toonen zuiver had gezongen, en de gulle erken* ning dier nieuwe klankschoonheid zijn zelfvertrouwen al te zeer had versterkt — deed hij dissonanten hooren, zoo on* waarschijnlijk kras, dat ze aan de buitenspoorigheid der futuristen doen denken. In elk nieuw werk van Gorter, tot heeden toe, kan men die smakeloosheeden vinden. En men herkent in het werk van Henriette Holst dezelfde zwakheid, hoewel in veel ligter graad, en altijd als getemperd en gered door de gevoelskracht van haar liefdevolle ziel.
Op de eerste pagina van „Het Feest der gedachtenis" vindt men reeds deezen reegel:
„de zon die aan den hemel stond te roemen"
en terstond komt de herinnering op aan een reegel van Gorter — waarvan reeds vroeger door mij de zotte smakeloosheid werd opgemerkt — van „de maan" die aan den heemel „loopt te koopen".
De expressie van Henriette Holst is minder dwaas, en van zuiverder gehalte. Maar toch is ze niet fraai, en zelfs min of meer potsierlijk. Dat de zon „roemt" of praalt, kan gezegd worden, maar het „staan roemen" van een zoo ver* heeven weezen als de zon, is een uitdrukking die hindert door lage associaties.
Zulke Gortersche dissonanten zijn door het gansche werk te vinden. Maar ik bedoel allerminst, dat zij de waardeering en de eerbied voor het schoone kunstwerk aanmerkelijk zouden schaden.
„Het Feest der gedachtenis" is een forsch en machtig werk, een sterke, voltooide conceptie.
Zooals Verwey het dichterschap verteegenwoordigt — het dichterschap in engeren zin, (met een kleine d) — en Jacob Israël de Haan het joodsche volk, zoo verteegenwoordigt
30



Henriette Holst de Vrouw, de Vrouw in haar nieuwe positie en waardigheid, de vrouw in het nieuwe, herbooren menschdom.
Dit naar vereischte te doen is een geweldige opgaaf. De maatschappij aan te tasten met het bijtend loog der ironie — zooals Shaw b.v. doet — is gemakkelijk en belooft meestal succes.
Maar teegenoover de negatie het positieve op te bouwen, zonder aarzelen in de gegeeven rigting tot gang te koomen, het ethisch schoon te geeven, en de weegen van goedheid en deugd met vaste hand aan te wijzen, dat vereischt veel. Het vereischt öf een geweldige kracht, die prestige mee* brengt, öf een naïef kinderlijk eenvoudige ziel, die vuurvast blijft in de scherpste ironie.
Dit vind ik het mooye en goede in het boek van Henriette Holst dat ze het heeft aangedurfd, het beetere, mooyere leeven in een toekomst*vizioen te verbeelden. Zulk een een* voudige daad staat zoo hoog booven het gemorrel en geschar* rel van futuristische decadenten, dat ik elk woord van kritiek in eerbied zou willen hullen.
Het werk is volstrekt niet onaantastbaar. G. B. Shaw zou het begraven onder verteerende sarkasmen. Maar dit con* stateerend, gaat al mijn liefde uit naar het positieve werk, en mijn afweer naar het negeerende en spottende. Ik houd van ironie en acht die gezond en onmisbaar, om de weeke uitgroeisels, het wilde vleesch eener nieuwe groei als met helsche steen te cauteriseeren.
Maar de steen is daarom niet minder helsch — en als hij het eedele weefsel zou aantasten, zullen wij dat beschermen.
Het is een goede daad, dit boek, ook al heeft het zwak* heeden, en al is de wijsheid die het steunt en deed groeyen, niet zeer diep. Zeer diepe inzichten werken soms verlam* mend, en voor den ethischen bouwer, den schepper van schoonheid, is een zeekere beperktheid juist voorwaarde tot vaste daad*kracht.
31
31



Het lijkt mij twijfelachtig of Henriette Holst het vizioen van haar „Feest" werkelijk heeft gezien met volle geestelijke klaarheid. Als dat waar was, dan zou het al heel opmerkelijk zijn dat haar vrouwengroep hetzelfde deed als de groep van zaligen, door Dante gezien, die zich schikte
„in forma dunque di candida rosa."
Waarschijnlijker komt het mij voor dat de dichleres gedacht heeft aan het paradijsvizioen van Dante, en toen getracht heeft zich iets dergelijks voor te stellen.
Dat is een stout onderneemen, en het kon natuurlijk niet geheel gelukken. Want een vizioen bedenkt men niet, maar ondergaat men. Doch ook hier voel ik de reddende macht van het goede, schoone willen. Dat maakt alles goed, het lijden harer lotgenooten dreef haar.
Zoo zijn er veele plaatsen in het boek, waar de verzen totaal afzinken tot een soort berijmd proza. De opgaaf der dichteres was een episch4yrisch gebouw te stichten, als een baken voor den lichtgang van 't menschdom.
Maar daarbij behoort de taal ook steeds te blijven op zui* vere hoogte, in eedele sfeer.
Dit is. nu meenigmaal mislukt, en Henriette Holst had, eevenmin als Gorter, die zeekere takt, die behoedt voor uitglijden en den wanklank van het triviale.
Reegels als de volgende zijn rijmen, maar geen verzen:
„Op de brug over de rivier
vond een heer haar en sprak haar aan,
die zocht zijn avondplezier
hij vroeg of ze mee wou gaan."
Deeze eevenmin:
„Hij droeg mooie zachte kleeren en hij geurde naar bloemenwater zijn snor wuifde zijig als veeren over zijn lip, die zou later vaak kittelen tegen haar wang."
32



Of deeze.
„Hij heet van lust, zij met een laag beramen in haar geschonden ziel, een treurig paar."
Dat „een treurig paar" is zoo triviaal omdat het de uit* roep is van iemand, die het geval ziet als een journalist of een dominee. De taalschoonheid, die uit dichterlijke beschou* wing van zelve voortkomt, ontbreekt.
En toch ligt dit niet aan het onderwerp: „de Deerne". Ook een deerne kan dichterlijk gezien worden en uit diep begrip ontstaat noodwendig eedele harmonische taal. Maar de dichteres heeft het geval moralistisch gezien en gegeeven, en het is geen toeval, dat juist hier de taal zoo vaak in wan* klanken verloopt.
Een weinig verder wordt ons geteekend: „de Vlinder", de vrouw die van natuure grillig en onstandvastig is in haar liefde. En hier klinkt het vers*geluid terstond zuiverder, met de fijne harmonieën van diep gevoel:
„Ik groei en bloei en geur naar eigen aard mijn dag is lieflijk en mijn nacht is zoet niemand veracht mij omdat mijn warm bloed Kcht is, omdat mijn hart zijn vreugden gaart uit yeele bloesems, als de vlinder doet. De jonge moeders reiken mij de hand de jonge kindren spelen op mijn knie gij weert ze niet, en kindren minnen wie gelijk zij zelf zijn, blij naar kindertrant.
Hier heeft het vers zijn eisch van mélodie, omdat hier hoog dichterlijk gevoel zich uitzegt. Maar zoodra theorieën in 't spel zijn, dat wil zeggen: intellektueele gedachten, moralisee* rende ooverweegingen, begrippen die uit een of ander stelsel voortkoomen, dan worden de woorden ondichterlijk en triviaal.
Herman Gorter en Henriette Holst hebben beiden zich tot aanhangers verklaard van een dor intellektualistisch stel* sel. Teegenoover een sterk, maar beperkt*verstandelijk mensch als Marx, hebben ze beiden hun vrij*dichterlijk oor*
3. L. den W.
33



deel ondergeschikt geacht, hun dichterlijke fierheid en zelf* standigheid prijs gegeeven. Men hoort het onmiddellijk zoodra ze sociaal*demokratische ideeën in verzen trachten te verkondigen. Als ze van „proletaren" spreeken, dan is de zuiverheid van hun geluid al geschonden en komt er iets komisch te hooren, waarop het bijtend loog der irome
vat krijgt. . t; é#.
Maar bij Henriette Holst was de dichterlijke geestdnit, de liefdevolle stuuwkracht, sterk genoeg om steeds meer en meer het gemis aan goeden smaak te compenseeren, — en door het geheele boek „Het Feest der Gedachtenis blijft de gansche innige pracht van haar dichterlijk gevoelsleven triomfeeren in telkens zich herstellende zuivere harmonieën.
Der dichteres liefdevolle wil heeft zich weeten te hand* haven in de zware, gewigtige opgaaf. Het boek is geslaagd, het staat vast en blijvend als een der blanke monumenten van onzen duisteren, maar van koomende wonderen zwan* geren tijd.
VERWEY, ROLAND HOLST, DE HAAN.
III.
HET JOODSCHE LIED, door JACOB ISRAËL DE HAAN.
Er zijn ras*geesten. Laat mij dit vooraf vaststellen en toe* lichten in de eenvoudige concreete — en daarom juist voor de meesten onzer nog geheel onaanneemelijke en onbegnj* pelijke beteekenis. - , ,
Met een Ras*geest bedoel ik niet een vage, half abstrakte zaak oovereenkoomend met den „geest der troepen , die, zooals bekend, steeds „uitmuntend" is - ik bedoel niet een ding maar een weezen. .
Er zijn geen „dingen" — ook geen „Dinge*an*sicn — dat is alles schijn, maar er zijn wel weezens, deelen en onder* deelen van een Hoogste Weezen, dat zich eeuwig splitst en weer vereenigt - en wat wij de waereld, of het Heelal noe*
34



men is het resultaat van de botsing tusschen al die weezens en ons eigen, van het Hoogste Weezen gescheiden en er zich weeder mee vereenigende Zelf. Doode, weezenlooze stof bestaat niet, er zijn geen weezenlooze dingen, elk scherfje, elk snippertje, elk droppeltje is het product van de botsing van het Hoogste Weezen met ons Weezen. De onweezenlijke schijn ontstaat door de oneindige afstand, ondanks onmid* dellijk contact — tusschen ons besef en het hoogste besef.
Die afstand wordt echter gevuld door weezens in oneindige gradatie. Elke cel van ons lijf is een weezentje, en iedere groep menschen, die samen hangt door gemeenschappelijke afkomst en eigenschappen, is weederom een weezen. Een weezen georganiseerd als een boom, waarvan wij den stam en de wortels niet kunnen waarneemen, maar wel de blade* ren, de individuen.
Doch de afzonderlijke rassen beantwoorden niet aan de volken in hun politieke begrenzing. Er heeft een verwarring en vermenging plaats — vreemd en onheilvol — katastrophaal, maar uitloopend op een nieuw eevenwigt, waarin het ras tot zuivere eenheid en de rasgeest tot klaarder weezenheid en zelfbesef zal stijgen.
Het is die rasgeest die de dichters zingenskracht geeft, en waar, zooals thans, in de volkeren zelf verdeeldheid en verwarring heerscht, kunnen geen nationale Dichters optree* den. Want wat men thans natie noemt, is een willekeurig afgegrensde groep, waaraan niet beantwoordt een innerlijke, aangebooren eenheid. Zulke administratieve groepen hebben geen dieperen samenhang, geen geest en geen zangers. Zij steunen elkander in gevaar, en zijn gezamenlijk onderheevig aan massaal«suggestie. Maar hun eenheid, hun ras is niet de natie maar de menschheid, en hun rasgeest is de Mensch, Christus. Hun Dichters zijn de dichters der menschheid, die in alle natieën kunnen opstaan.
Rassen zijn er eevenwel nog altijd. En daarvan is wel merk*
35



waardigst het Joodenras, omdat het totaal uiteengeslagen is en toch zich zuiverst van allen heeft gehouden. Treffend bewijs er van, dat rassen gansch anders samenhangen dan politieke volkeren en naties.
Het Joodenras komt tot zelfbewustzijn en tot zelfstandig* heid. In de periode van verbijsterend snellen groei en ge* weldige omkeer, waar wij thans midden in zijn, voelen alle tot nog toe afhankelijke en verdrukte groepen de moogelijk* heid van bevrijding, het recht en de kracht tot zelfstandig* heid. De slaven voelden dat, en de vrouwen, en de Jooden. Zij willen vrij staan, en zichzelf zijn, en voldoen aan hun eigen aanleg en aard. # m
Dit is het gevolg der steeds vorderende zelfbezinning. Het zelf, dat in al wat mensch is, leeft, erkent in zich het hooger zelf, het weezen van alle dingen, het vrije en scheppende Zelf, de Al*ziel. En daarom heeft het geen vreede en geen geduld met een staat van slavernij en afhankelijkheid, met den rol van werktuig.
Die scheppende vrijheid is het goddelijk praerogatief der menschen, hun hoogste doelstelling en hun machtigste be* geerte. De zelfbewusten voelen God in zich, en willen zijn als God, kennend goed en kwaad. Daarmee schudden zij hun onderworpenheid af. Vrij scheppend willen ze ook eigen verantwoordelijkheid dragen; goed en kwaad kennend, wil* len ze ook hun gevoel van recht en onrecht erkend zien. God in zichzelf ontwarend, verlangen ze ook reekenschap in eigen ziel, en buigen niet voor vreemd gezag. De kastenscheiding der Indiërs verdragen ze eevenmin als de hiërarchische orga* nisatie der Roomsch*Katholieke Christenen, tot hun onheil.
Een nieuw eevenwigt wordt gezocht, met moeite en nood, al den jammer trotseerend, die politieke bevrijding en het neerhalen der scheidingen — met de zoozeer gevreesde kasten*menging — onvermijdelijk mee moet brengen. De stemmen der rassen spreeken, door hun dichters — en in de
36



allergrootsten spreekt de stem der menschheid, het tot één Weezen, den Christus, verbroederde menschenras.l)
Geen natie bestaat er, van zoo groote eenheid, van zoo innig rassbesef, als het Joodsche volk. En ik weet geen enkelen nationalen dichter die zulk sterk, zulk noodwendig werk maakt als Jacob Israël de Haan.
De Jooden moogen zich assimileeren, ze moogen in de verschillende naties de nationale deugden en kwaliteiten met hun eigen Joodsche kracht tot expressie brengen, ze moogen zelfs als vijanden elkaar bekampen, ieder in zijn eigen natio* naliteit — toch blijven ze één joodsch ras, met onmiskenbare joodsche eigenschappen, waarvoor maar één gevaar dreigt, waarvoor dan ook eeven ernstig wordt gewaarschuuwd als bij alle zuivere rassen: vermenging met vreemden.
Hier ligt de grootheid en het bijzondere van De Haan's verzen, en zijne zwakte.
De Rasgeest die hem zijn verzen ingeeft, is niet de hoogste en heiligste der menschheid. Het is niet het Eene Weezen, waarin de gansche mensch*bevolking deezer planeet haar eenheid vindt. Maar Hij is hooger en heiliger dan de geest van één Europeesche natie.
En daarom is het dat deeze joodsche dichter met sterke stem, deeze naties allen kan toespreeken als een machtshebbende. Hij spreekt met een ernst, een woord*geweld, een klassieke kracht, waar teegen geen enkel nationaal dichter in Europa is opgewassen.
Jacob Israël is nooit rhetorisch, veel minder nog dan Verwey, en toch spreekt hij met de strenge hoogheid, waar* naar rhetoriek vruchteloos streeft, en die ze in holle galmen nabootst.
Klanken van zulk eene waereld*beteekenis, zoozeer stand* houdend in den grooten, wilden tijd van beroering, zijn in ons land sints Vondel niet gehoord.
■j Dit schreef ik in 1916.
37
37



Dit joodsche lied is zelden liefelijk, het is minder zangerig dan veel Hollandsche dichters, minder melodisch zelfs dan Verwey en Henriette Holst, die toch ook niet zijn, wat men vroeger als lof „zoetvloeyend" noemde.
Maar noch de dichter van het dichterschap, noch de zan* geres der vrouwen heeft zoozeer de waerelckmaat in het vers gebracht, als deeze dichter der Jooden.
Al het provinciale, dat nog schuilt in het werk onzer beste dichters, is hier verdweenen. Dat komt omdat de geest, die ze ingaf, machtiger is dan die der minder natuurlijk vereende groepen, en spreekt uit ziels*diepte, niet uit min of meer intellektueele oovertuiging.
Het socialisme van Gorter en Henriette Holst is voor een groot deel bedenksel en systeem, het joodendom van De Haan is één leevende weezenheid.
Hoor, hoe hij Rusland toespreekt, met de heftigheid en de zware intonatie der Hebreeuwsche profeeten: „Uw wrange mond mag bitter water drinken gelijk gij mijn volk kwelt met bitterheid
Uw blank graan zal Hij walgelijk verminken gelijk gij de walg van de volken zijt."
Welk Nederlandsch dichter heeft zulk een toon gevoerd zonder belachelijk te zijn?
Jacob Israël is discipel van Verwey. Hij heeft van hem geleerd, hoe men deugdelijke verzen maakt, expressief zonder holheid. En hij heeft, eevenals Verwey, het ruige stroeve ritme, dat liever afwijkt van de mélodie dan van de echte émo tie.
Maar hij heeft meer hartstocht en meer smaak dan Verwey, zoodat we bij hem niet vinden de bepaald leelijke, gewron* gen zeggingen, en ook nooit het verveelende, zwak geémotio» neerde dat zooveel van Verwey's werk, al is het niet slecht, toch oninteressant maakt voor den nietJiterairen leezer.
In de Haan's vers is het zich Jood gevoelen de scheering.
38



maar het zich schuldig gevoelen de inslag. En beide motieven zijn eeven aangrijpend.
De dichter heeft zich voelen zinken in den afgrond van Gods vervreemding. En in zijn wanhoop heeft hij het sterkste en echtste godsgevoel gezocht, dat hij in zijn ziel kon vinden.
Volkoomen juist en natuurlijk is het, dat hij zich nu daar* aan vastklampt met al den hartstocht van zijn vuurige, ontruste ziel.
En daarom is hij beeter dichter en vroomer mensch dan Da Costa, die zich troosten liet door de holle klanken van een gedogmatiseerd Christendom. De Joodsche leer is streng, praktisch, soms hard en eng, maar niet dogmatisch.
Ik geloof niet, dat Jacob Israël tot zijn aardsch einde in deeze sfeer zal blijven.1) Eevenmin als ik geloof in den blij* venden aard van den Joodschen Rasgeest. De Waarheid is leevend en groeit bij de ceconde.
Het joodsche ras zal niet bestand zijn teegen de Macht, die vermenging der Volken wil. Die vermenging, — door het joodsche geloof als de vreesselijkste zonde verafschuuwd — is onvermijdelijk. De joodsche Rasgeest verfoeit haar, omdat ze zijn ondergang zou beteekenen, — eevenals Vader Pan in tranen uitbarst voor den naam van Christus, wiens koomend rijk zijn einde beduidt.
Dit is de onafwendbare gang der dingen, — maar de jood* sche Rasgeest zal niet sterven eer zijn volkoomendheid be* reikt is, de bloem zal niet afvallen eer de vrucht is gezet.
Daarom is de strijd door Jacob Israël aangebonden, eer* biedwaardig en prachtig. Hij staat alleen en heeft in de joodsche waereld zijn gelijke niet. De Godheid die hij als Jahwé kent, maar die ook tal van andere namen draagt, waarvan geen toereikend — zal de hand niet van hem weg trekken, en zijn volk brengen
„van eeuwen banschap tot een vol hartstochtelijk leven Ben onverbreekbren stand."
(1916)
*) Mijn hoop op zijn bekeering is door moordenaarshand' vernietigd. 39
39



DIAGNOSE VAN DEN HOLLANDER.
John Gallsworthy heeft ons, in de Amsterdammer, een diagnose van den Engelschman gegeeven, die zeker meenig* een tot helderder inzicht heeft gebracht van het eigenaardig karakter der Britsche menschengroep.
Zijn conclusie was, dat geen volk beeter kwaliteiten kon hebben dan het Engelsche, om in een zoo geweldigen oorlog als deeze, op den duur, de ooverhand te behouden.
Ik vrees, dat de diagnose van den Hollander tot de con* clusie moet voeren dat geen volk zoo veel kwaliteiten heeft als het Hollandsche, om ingeval van een oorlog, tot de gruuwelijkste jammeren, tot bloedbad, oproer en schrik* bewind te geraken.
Tot nog toe heeft het waereldbestuur ons gespaard. Ik ben geen pessimist en geen onheilsbode. Best moogelijk, dat wij ook tót het sluiten van de vreede gespaard blijven. Maar als de ramp oover Holland mocht koomen, dan zou het hier verschrikkelijker toegaan dan ergens op de waereld.
En wel omdat de Hollander, bijna zonder uitzondering, een heftig antismilitarist, een warm vaderlander, een onverbee* terlijke stijfkop, een vrijheids*dweeper en een vijand van dwang en discipline is.
Wat moet daarvan terecht koomenl Het zijn juist eigen* schappen als zwavel, kool en salpeeter — elk voor zich on* schadelijk of nuttig, maar te samen een gevaarlijk ontplof* fingsmiddel! De heemel behoede ons als er vuur bij komt!
De Hollander beroemt zich op zijn vrijheidsliefde. Maar hij heeft nog in de verste verte geen begrip van wat vrijheid is, en wat er vereischt wordt om een vrij mensch te zijn.
De hoofdvoorwaarde om vrij te worden is „tucht", zelf* tucht, zelfverloochening. Daarvan snapt de Hollander van heeden niets. Hij begrijpt vrijheid als: „doen waar je lust in hebt" en „niemand gehoorzamen".
40



Dat zou goed zijn, als ieder steeds lust had in hetgeen voor hem noodig is, en als ieder zoo wijs was om uit eigen beweeging te doen, wat anderen doen uit gehoorzaamheid.
De Hollander verfoeit het Duitsche militarisme — maar wat heeft hij er voor in de plaats? Niets hoegenaamd.
De Engelschman heeft zijn vormelijkheid, zijn correctheid, zijn kostschoolsopvoeding, die werkelijk — zooals Galis* worthy ons duidelijk heeft gemaakt — zoo goed is als de strengste discipline. De jonge Engelschman leert zelfverloos chening van zijn vroegste jeugd af. Hij leert de ongeschreeven wet gehoorzamen, die zegt wat „good form" is. Hij blijft zijn individualiteit handhaven, maar laat zich eer pijnigen of dood* schieten dan af te wijken van hetgeen onder zijn kameraden geldt als correct, fatsoenlijk.
Daardoor is de Britsche groep zoo sterk en zoo rijk aan individueele krachten, ondanks een zeer gebrekkig onderwijs* systeem.
Holland geeft zijn kinderen uitsteekend onderwijs — maar geen opvoeding.
In geen beschaafd land worden de kinderen zoo slecht opgevoed als bij ons. Ze zijn nagenoeg geheel zonder tucht. Er heerscht in Holland iets, wat men vrijheidskoorts zou kun* nen noemen. Een mooi ding, als er een machtig zelfbedwang teegenoover stond. Maar daarvan is niets merkbaar.
Na een bijna tachtigjarige periode van vreede en stijgende voorspoed zijn we wel niet verwijfd, maar toch zeeker ver* wend geworden. Ons rechts*bewustzijn is bizonder gevoelig, onze afkeer van dwang en onrecht gaat tot in het sentimen* teele. Wij vergeeten, hoe ver de ons omringende volken nog van den idealen rechtsstaat af staan, wij willen, alleen, idealen handhaven waar de menschheid nog niet aan toe is, en wat het ergste is: wij verbeelden ons reeds een mate van voortreffelijkheid te bezitten, die recht geeft op waar* achtige vrije en rechtvaardige organisatie..
41



Nu komt, onverwacht, een dreigend onheil, vreemde oover* heersching. Het militarisme van Pruisen bedreigt ons. De Hollander zegt: „hen navolgen? dat nooitl"
Goed! — maar weet de Hollander wat dat beduidt?
Dat beteekent martelaarschap.
De vrijheid die wij begeeren, kan alleen door zelfverlooche* ning worden gekocht. Een volk dat vrijheid wil, moet iets in zich hebben van den Spartaan.
Wil hij, uit een verheeven beginsel, niet vechten, dan moet hij kunnen lijden en zich verloochenen.
Daartoe zie ik den Hollander allerminst in staat.
Wij hebben, met veel moeite, een reedelijk leeger bij elkaar. Herhaaldelijk koomen uit dat leeger berichten van insub* ordinatie. Er zijn officieren beleedigd, er worden orders ge* woon geweigerd, en zoo voort. Naar ik hoor is het gehalte der manschappen goed, ze zijn gewillig, geduldig, vlijtig, ze doen hun best. Maar men moet niet met straffe tucht aan* komen, dan heet het: „Zeg nou! geen Jan Klaassen!"
En boovendien koomen nu de vrijheidsdweepers, de anti* militaristen, en trachten verzet te brengen teegen de poogin* gen tot weerbaarheid.
Dat zou mooi zijn, als het bij het gansche volk diepe, heüige ernst was. Ik ken enkele mannen, bij wie het ernst is.
Zij zouden zeggen, als de Pruissische tucht hier werd in* gevoerd „fusileer mij maar, de moordenaar is er erger aan toe dan de vermoorde."
Maar geldt dat voor den gemiddelden Hollander?
Goeie heemel! — men denke eens aan de houding van onze soldaten, in 't geval dat de Pruissische Feldwebels hen de paradepas wilden leeren, of iets van die kracht.
„Ben je nou heelemaal bedonderd!" zou het heeten.
Ik heb eenige ondervinding van ons volk. Het zijn goed* hartige, vlijtige, maar geducht koppige, en in hun idealisme
42



tamelijk fanatieke en ruuwe menschen. Meent iemand, dat die zich goedmoedig en weerloos zouden laten drillen?
Geen sprake van. Als Pruisen ons oovermeestert, als Pots* dam bij ons den baas'kan speelen, dan komt er een gestadig, vreesselijk, akelig machteloos verzet.
Dan krijgen wij fusillades en oproer na oproer, dan wordt er gehangen en gekerkerd — dan zal er bloed vloeyen in ons land, zooals niet gezien is sints de tijden van Alva.
De Hollander van thans begrijpt niet dat hij, oogenschijn* lijk gespaard, niettemin voor een ontzettend dilemma is geplaatst.
Hij moet óf zijn antimilitaristische idealen verloochenen en zich zoo geducht wapenen, dat de dreigende nabuur zich tweemaal bedenkt, eer hij toegrijpt — en dat alles met een vrij onzeekere kans, buiten het conflict te blijven — öf hij moet alle kanonnen en geweeren in zee gooyen en zich voor* bereiden op een lange, bittere martelaarsstrijd, die een mate van zelftucht, zelfbedwang, zelfverloochening vereischt, waartoe het Hollandsche volk, als geheel, nooit gesteegen is, en vermoedelijk ook zoo snel niet stijgen zal.
Jan Dwars, de Hollander, bedenke maar eens, wat het zal beduiden als hij wordt „gemassregelt" met een „nicht*gestat* tet" vóór, en „nicht*gestattet" na. En een Pruissische dienst* plicht op den koop toe.
„In Pruisen is niets veroorloofd, alleen zijn er enkele din* gen niet bepaald verbooden". Zoo zeide mij een Duitscher nog kort voor den oorlog.
Hoe zou dit regime passen voor Jan Dwars, die nu al moppert als een agent wat hard „doorloopen" durft zeggen?
En als onze kwartiermutsjes al te zwaar zijn, hoe zou de pinhelm hem bevallen?
(1915)
43



DANSEN IN DE OOPEN LUCHT.
Het was voor mij op 25 Augustus in het Suzanna*park te Hilversum een zuiver en uitneemend genoegen. Het was pre* cies wat ik zou wenschen, een antwoord op oud verlangen uit mijn kindertijd, dat tot de komst van Isadora, de geniale Californische, onbeantwoord bleef.
En Duncan zag ik nog maar in een foei*leelijk concert* zaaltje, — nu kwam ik al nader tot mijn ideaal. Hier scheen de stille Augustus*zon door groene looverschaduuw, hier was zoomerschoon en danskunst, muziek en fraaye kleuren tot blijde harmonie gebracht.
Het ontroerde mij heevig, bizonder heevig. Ontbrak er een kleinigheid, dan werd ik beklemd en moest den blik afwen* den — was het alles zuiver en mooi, dan kwamen er tranen en een huivering van schoonheids*emotie.
Geen schouwburg, geen concert, geen voordracht geeft mij zulk een intensieve aandoening. Ik ken natuurlijk wel dieper en grootscher ontroering, uit drama of gedicht — maar door* dringender, onmiddellijk heeviger pakt mij niets, geen har* monie van zinnenschoon doet mij zoo sterk en machtig aan.
Het is ook of de muziek nu eerst goed tot haar recht komt. Dit is gemakkelijk te verstaan, in verband met hetgeen ik oover de kunst van oog en oor geschreeven heb. *)
Vooreerst eischt de muziekale aandoening dringend ook zichtbare harmonische gewaarwording. Ik kan de volle kracht van muziek niet genieten in een leelijke omgeeving. En door dans, bij loovergroen en zoomerschoon ontstaat een nieuwe sensatie, die het toppunt is van zinlijke bekooring.
Muziek is motorisch. Dat wil zeggen, ze dwingt tot bewee* gen, zonder effect van beweeging sterft haar diepe ziele* leeven; muziek moet zijn: öf marsch, zooals krijgsmuziek, öf dans, öf gebed.
*) Oog en Oor, zesde bundel studies, W. Versluys.
44



Is zij niets van dit alles — en in onze concerten en opera's is zij meestal niets van dit alles — dan komt er bederf bij, dan werkt ze niet verheffend en bevrijdend maar ontzenu* wend, verslappend, demoraliseerend.
Hierin schuilt de verklaring van mijn weerzin teegen al wat opera en muziekdrama is, en van het verzet der groote zeedesmeesters, als Tolstoy, teegen onze moderne, decadente muziek=z\velgerij.
En de dans moet zich innig met de muziek verbinden, en ook altijd hebben een hoog, onzinlijk doel, een religieuze beteekenis en een onmiddellijk effect.
Het dansen moet gelukkig maken; zeer zuiver zijn, vrij van alle leelijke en lage bijvoegsels en iets beteekenen, iets wat waarde heeft voor 't leeven, voor onze ziel.
En het is een groote troost voor mij, juist in deezen, zwaren onheilssvollen tijd, te zien hoe het dansen wordt tot een nieuwe kunst, een nieuwe weelde — een voorboode van blij der toekomst.
Een ras, dat zijn ondergang tegemoet gaat, ontdekt niet, als ons ras, de vreugde en de heerlijkheid van den eedelen dans.
Dat is een bewijs van opbloei, een weer opneemen van hetgeen de menschheid bijna vergeeten was, — de schoon* heid en de uitdrukkingsmacht van het vrij en ritmisch be* weegende lichaam.
En men merke op hoe greetig onze kinderen dit nieuwe dansen bewonderen en aanleeren. Op tal van plaatsen, in min of meer geslaagde poogingen, begint de goede danskunst zich te doen gelden.
Terwijl de decadente, afstervende cultuur zich nog vermeit in schotsche drie, in wals, in ballet en tango — ziet men ooveral de waarlijk zuivere en eedele dans, gesteund door de beste muziek, als een nieuwe kunst erkend worden, en tot een onmisbaar deel van de opvoeding der kinderen zich ontwikkelen.
45
45



Ik wil nu nog eenige kritische opmerkingen maken, naar aanleiding van de oopenlucht*dans in het Suzannapark, te Hilversum, onder leiding van Angèle Sydow.
Als geheel was het volkomen geslaagd en oovertrof mijn verwachting verre.
Angèle Sydow is een volleerde danseres, en ze toont ook door haar oorspronkelijke opvatting, door haar smaak en kleeding en arrangement, een bevoegd leerares te zijn in de nieuwe danskunst.
Maar ze moet mij de opmerking ten goede houden, dat zij ook iets van haar leerlingen te leeren heeft.
Dit geldt vooral de zuiverheid en de waardigheid van den dans. Zooals het Prélude van Chopin gedanst werd door mej. E. M., zoo voornaam, zoo ernstig en fijngevoelig — zoo iets gaf ons de leerares zelve niet.
De gelaats*expressie vooral gaf een merkwaardig onder* scheid te zien. Bij de leerlingen zag men een dieper ernst dan bij de leerares. Zelfs het blijde en tamelijk kokette kind Yvonne gaf meer intensieve ernst en verdieptheid te zien in haar werk, dan Angèle Sydow zelve.
Er was iets gemaakts in het lachen van Sydow, in debe* groeting van het publiek — iets dat.... aan het circus deed
denken. _ • . t „j.i ,.t«;
Dat moet er uit. Bij den nieuwen Dans is dat beslist uit
den booze. ...
Gekunstelde lachjes, gemaakte groetjes aan het pubüefc doen ons onmiddellijk dalen tot een heel andere sfeer, tot iets vulgairs en onzuivers, waarvan de nieuwe, eedele dans* kunst verre moet gehouden worden.
En dit is geen kleinigheid. De gelaatsexpressie hangt on* middellijk samen met de gebaren en beweegingen. Ook m de conceptie van den dans zelve, was Sydow met altijd op de hoogte van de muziek.
Het moet nooit er uitzien alsof de danseres danst voor
46



het publiek. Men moet niet anders bemerken dan dat zij danst om de vreugde en de heerlijkheid van den dans zelve.
Schoon dansen, bij schoone muziek is een onuitspreekelijk genot. Iedere jonge mensch, die het gedaan heeft, zal het mij toegeeven. En zooiets moet het blijven. Niet een vertooning voor een betalend publiek, dat men wil streelen en te vriend houden. Maar een uitdrukking van diep, innerlijk geluk — dat ongezocht oovergaat op den toeschouwer.
Trouwens, ik zou mij voor dat Hilversumsche publiek niet veel moeite hebben gegeeven. Ze klapten wel en waren vol* daan, maar hun onderscheidingsvermoogen scheen mij niet groot. En gewoon schandelijk vond ik hun koele houding teegenoover het waarachtig fraaye en gevoelvolle zeggen der fransche gedichten door mad. Dhayrmond.
Wat de muziek betreft, daarop moet nog iets anders wor* den bedacht. Het harpspel voldeed, maar het geluid van den vleugelpiano klonk zoo ijl, zoo tinkelig en ijzerig, tusschen* beide ook zoo reegelrecht valsch — dat men kon bemerken, dat het instrument zich daarbuiten, in de zoomerzon en de frissche lucht, niet op zijn plaats voelde en dit te kennen gaf door een zeer duidelijke ontstemming.
Het geluk eevenwel van schoone kleuren, blijde gebaren, ranke leenige lichamen, van blonde haren plotseling oplich* tend in den feilen zonnegloed — alles gedragen door de muziekale gedachten van groote toondichters — dat geluk nam ik mee als een kostbaar, blijvend goed.
(1915)
47



STILLE WERKERS VOOR DEN VREEDE.
Terwijl de generaals met hun millioenen leegers maneu* vreeren en ongehoorde sommen gelds vermorsen voor een doel, waarvan niemand het rechte schijnt te weeten of het bereikbare en wenschelijke kan aantoonen — heeft er op Zondag 25 Juli 1915 een bijeenkomst plaats gehad van een kleine groep menschen in een rustig, landelijk hoekje van ons land, met een doel, waarvan niemand het schoone, nut* tige en wenschelijke kan ontkennen.
Het was in Blaricum, het welbekende toevluchtsoord voor artiesten, hervormers en nieuwlichters. De vereeniging, die daar in het veertiende jaar van haar bestaan weeder bijeen* kwam, vertrouwend en onverdrooten, was de vereeniging „Gemeenschappelijk Grondbezit" G. G. B.
Het was een treffend, bijna roerend en aandoenlijk schouw* spel, het kleine groepje, met hun zangkoor en hun fanfare* corps, — niet beeter dan zulke dingen gewoonlijk zijn, — maar ook met hun taai geduld en hun onbuigbaar idealisme — terwijl de groote waereldbrand aan alle zijden woedt.
Ze geeven het niet op, met Hollandsche koppigheid, en waarachtig! ze winnen veld, hoe langsaam ook. Het aantal leeden is niet grooter dan in den aanvang, maar er zijn nu een viertal krachtige, leevensvatbare groepen, waaronder een sigarenfabriek te Groningen, die werkt met tachtig man, twee typografische groepen, en een bakkerij met verbruiks* vereeniging te Zaandam, die in bloei toeneemt.
En wat beoogt deeze, naauwelijks met het bloote oog zicht* bare beweeging? |
Niets meer of minder dan het zuivere, praktische sociahs* me. Socialiseering der productiemiddelen, democratiseering van het bedrijf.
En dit niet door politieke middelen, niet door wettelijken dwang, ook niet door gewelddadige revolutie, maar door de
48



daad, door geduldige werksaamheid, door economischen arbeid.
Deeze socialisten willen toonen, dat het moogelijk is te arbeiden zonder despotisch patronaat, zonder uitbuiting, zonder parasitisme.
En ze doen het. 'Het gaat niet gemakkelijk, er zijn veel moeyelijkheden, veel wrijvingen — maar er is vooruitgang. Steeds beeter leeren ze wat er noodig is voor zulk een wijze van werken. Een leering die geen politieke werksaamheid, geen bezoeken van volksvergaderingen, geen vakvereeni* gings4eeven zelfs kan verschaffen.
Zonder twijfel, dit is de rechte weg, dit is een arbeid die bestand is teegen alle kritiek. Dit werken gaat het meest onmiddellijk, zonder omweegen af op het groote doel, dat niemand thans nog durft kleineeren, en dat men alleen nog maar onbestaanbaar en utopisch noemt, omdat het zich nooit in daadwerkelijke manifestatie heeft omgezet: de sociale rechtvaardigheid.
En hier geldt het toch maar één positief bewijs te leeveren, hoe microscopisch ook. Eén positieve uitkomst bewijst hier meer dan duizend mislukkingen.
Men heeft zich uitbundig verblijd, met duivelsch leed» vermaak, oover mijn zoogenaamde teleurstellingen en mis» lukkingen, toen ik mij, met het eenvoudig doel om den weg te vinden, in allerlei werksaamheid had gestort, waarvoor ik persoonlijk minder geschikt en slecht toegerust was. Tot heeden toe is het geschetter niet verstomd, oover dat zoo* genaamde échec.
Maar voor mij was er geen échec, geen teleurstelling, geen mislukking. Ik moet het voor de zooveelste maal herhalen.
Het beginsel: „Werkers, werkt voor elkander" wist ik onaantastbaar. De groote vraag was, langs welken weg zal zich die gedachte tot leevende, zichtbare werkelijkheid for* meeren?
4. L. den W.
49



Die vraag is voor mij opgelost. Ik weet wat ik weeten wilde. Daarmee was mijn doel bereikt en mijn persoonlijk ingrijpen In het economisch leeven verder ooverboodig.
De resultaten van wat ik mijn experimenteele loopbaan kan noemen, heb ik neergeschreeven in het boekje: „Happy Humanity"*) (Duitsch: „Glückliche menschheit")2) dat zich aansluit bij het meer principieele boek „de Blijde Waereld" (Duitsch: „die freudige Welt"). Beide werkjes doen langsaam, maar gestadig, hun werking in Duitschland en Amerika.
Dat het programma der sociaal=democratie herziening be* hoeft, komt thans door den waereldxkrijg beeter dan ooit aan 't licht.
Nadat het vrije, anarchistische, revolutionaire socialisme, met zijn dwaze verwerping van alle gezag of discipline, met zijn demagogische ooverschatting van de macht der arbei* dende massa, zich herhaaldelijk onmachtig had getoond, en zijn voornaamste wapen, de algemeene staking, ondeugde* lijk was gebleeken — bleef alle hoop der socialisten gevestigd op de internationaal georganiseerde sociaalsdemocratie.
Vooral in Amerika bleef men uitkomst verwachten van de prachtige, sterke Duitsche sociaaldemocratische orga* nisatie.
Nu is die hoop ijdel gebleeken, en het internationale ver* band door nationale verblinding verbrokkeld.
De reactionaire regeeringen zijn er in geslaagd de Demo* cratie onder hun juk te krijgen en voor hun zeegekar te spannen.
Maar deeze overwinning kan niet anders dan tijdelijk zijn. De menschheid wil sociale rechtvaardigheid en internationale eenheid. En zoolang het sociale onrecht blijft bestaan is alle uitzicht op een duurzame vreede benoomen.
*) Bij Doubleday Page & Co., New York. *) Bij S. Fischer, Berlijn.
50



Wie den oorlog wil bestrijden, wie het militaristische spook het krachtdadigst te lijf wil gaan, die treffe het in zijn hart, in zijn diepste weezen, niet in zijn uiterlijke manifes* taties.
Het hart van deezen dwazen krijg, de wortel van al deezen jammer is het sociale onrecht.
Daar teegen moet gestreeden worden, en niet door woor* den en leuzen, maar door daden.
De bakermat van het socialisme is niet Duitschland, maar Frankrijk en Engeland. (Men zie Quack's „Socialisten"). Ook in Nederland is de socialistische gedachte reeds in de zeven* tiende eeuw tot een daad geworden (Plockhoy).
Men kan eerder zeggen dat het dadenrijk socialisme der Engelschen in de eerste helft der negentiende eeuw, in Duitschland tot een meer woordenrijke theorie geworden is. De daden der sociaalsdemocratie waren vooral kritisch, opponeerend en afbreekend. In het opbouwen gingen ze niet verder dan de andere partijen. Een economische onderbouw te beginnen, waaruit noodwendig de politieke actie zou vol* gen, werd utopisch en voorbarig geacht. En nu zijn ze ge* koomen tot wat in „le Temps" genoemd werd: „le triomphe de 1'incohérence". En men komt ook in Duitschland tot inzicht.
„Eine politische Macht, die wirthschaftlich nicht unterbaut wird, kann vielleicht durch einem plötzlichen Ansturm ge* wonnen werden, muss aber oder kann wenigstens wieder verloren gehen." Zoo schreef Dr. Franz Oppenheimer.*)
Het is deeze economische onderbouw, waaraan allereerst gewerkt moet worden, en het spotten en schouderophalen om de kleinheid der proefneemingen is dom en kinderachtig.
Vereenigingen als G. G. B. werken in de zuivere richting. Alle argumenten teegen het socialisme, die de sociaal*
*) Zeitschrift für Politik 1915. Eine revision des sozial'democratischen Programms.
51
51



democratie niet af kan wijzen, vallen krachteloos neer voor zulk eenvoudig, onmiddellijk streeven.
Het eenige, wat men er teegen zeggen kan is, dat ze zwak zijn en gering in leedental, en helaas verbonden met anti* religieuze theorie.
Dat haar beginsel sterk is wordt beweezen door haar taai* heid, haar voortbestaan ondanks onophoudelijken teegen* spoed.
Zoo ging het met alle nieuwe stroomingen.
Wat haar ontbreekt is steun, zoowel stoffelijk als moreel.
Geld is niet de hoofdzaak. Het voorbeeld van de Rochdale coöperators bewijst het. Het geld moet eerst koomen, en komt ook zonder moeite, als de beste weg gevonden is.
Maar het gewigtigste is de meedewerking van schrandere, begaafde, geestdriftige persoonen.
Tot nog toe hebben zulke persoonen hun krachten liever gegeeven aan meer volgroeide, machtige beweegingen met talrijker deelneemers.
Maar de oorlog oopent veeier oogen en bevrijdt veel gees* ten van het juk der groepsmeeningen. De tijd is nabij, dat een nieuw socialisme zal ontluiken, dieper wortelend in de ziel der menschheid en vruchtend dragend, die ook voor de felle teegenstanders van vroeger aanlokkelijk zullen zijn.
(1915)
52



EEN MAHLER*SYMFONIE.
ERVARING EN FANTASIE.
Mocht ooit Amsterdam door de koeltoer beleegerd worden, dan zal ik, in die verschrikking, uitzien naar twee gelukkige vergissingen, als een kleine zweem van troost.
Ik zal hoopen, dat twee Zeppelins, mikkende op het Paleis op den Dam, en op het Rijksmuseum, door een zelfde gun» stige noorderbries afdrijvend, hun bommen welligt laten! vallen op de moolen zonder wieken, die Groote Club heet en op het Concertgebouw.*)
Telkenmale als ik dit wonder van 19e eeuwsche architec* tuur binnentreed, voel ik me als een hongerig mensch, die het vooruitzicht heeft, zich een smakelijk gerecht te zien op* gedischt, in een niet*gereinigde aschketel of vuilnisbak.
Ik zeg het niet om iemand onaangenaam te zijn, ik kan het heusch niet helpen, maar het aanschouwen van al die menschen, die in zulk een omgeeving de hoogste kunst* emoties gaan genieten, doet mij altijd ligtelijk huiveren, ik moet denken aan een kat, die toch ook een zindelijk dier is, en niettemin geen aesthetische bezwaren schijnt te voelen teegen de soms zeer onsmakelijke plekjes, waar ze haar lek* kers opsmult.
De zaal zelf, met haar infame roodpluche, draperieën, haar modder* en stopverf*tinten, haar platte nissen met een be* hangsel*patroontje, haar miezerige lichtkroontjes, haar totaal gemis aan wijding, aan eedele licht*valling, aan statige ver* houdingen, verbaast ons alleen door de massa menschen die ze kan opneemen, ondanks haar klein en zielloos aspect. In plaats van grooter te schijnen dan ze is, zooals het nietigste kerkje uit den goeden tijd, lijkt ze zóó klein, dat de menschen* massa den indruk maakt van een troep dwergjes, angstig saamgepakt in een harde, brutale verlichting.
*) Natuurlijk als ze leeg zijnl
53
53



Musici en virtuoozen hebben soms een merkwaardige on* verschilÜgheid voor de uitrusting en de zichtbare omgeeving, waarin ze optreeden. De geluids*harmonieën zijn hun hoofd* zaak en voldoende. De wijdere accoorden van stemming en vizie laten hen veelal koud.
Maar dit Amsterdamsche publiek waardeert Mahler nog om iets anders en iets meer. Het is onbetwistbaar en het strekt hun tot eer, dat ze in Mahler ook vooral den vroomen mensch met diepe godsdienstige aspiraties eeren en hun aandacht, hun geestdrift zegt duidelijk, dat ze iets in deeze muziek vinden, wat hun half* of heel*bewuste dorst naar het goddelijke en boovenzinlijke bevreedigt.
Maar hoe is het dan moogelijk, dat deeze menschen, die toch wel weeten, wat een schoon kerkgebouw beteekent voor het religieuze gemoed, genoegen neemen met zulk een plat* burgerlijk gewrocht, zulk een ordinaire kast als dit bouw* werk, waarvan de eenige deugd is, dat er een paar duizend menschen in kunnen, beschermd voor reegen en wind, en in de geleegenheid gesteld de geluidenstroom in alle hoeken behoorlijk te ondergaan?
De sfeer van een permanent circus is mooyer, stemmings* voller en beeter geschikt de beste muziek waardig te om* vangen en af te sluiten, dan dit stijllooze rechthoekige ver* trek, deeze reusachtige dentisten*wachtkamer of biersalon.
Een derde van de griezelige ruimte wordt ingenoomen door de geplastroneerde heeren en te pronk zittende of staande dames van orkest en koor, die door hun strakke houding en grelle verlichting de herinnering wekken aan figuuren in een kermis*spul, waarop men met ballen gooyen mag. Terwijl een voortduurend heen en weer geloop met kooperên instru* menten, een in 't oogvallend gescharrel met gongs en pauken, met beezems en potten en pannen, al de verborgen mekaniek van een grootsch geheel onder de aandacht brengt
54



op zoo hinderlijke wijze, dat het is, alsof men de keel» en ademspieren van een zanger zag functionneeren.
Hoe vreemd het staat met de diepe waarachtige wijding van deeze luisteraars, dat bleek wel aan het slot. Toen onze ziel was opgevoerd in de hoogste spanning en dan op een» maal werd losgelaten met een eindtoon van ongehoorde kracht en stoutheid, zoodat ze niets beeters zou kunnen ver* langen, dan een uurenlang zwijgen van heemel en aarde in
de diepste zelf*verzonkenheid wat deed toen het zoo*
zeer gestichte publiek?
Onmiddellijk, zonder ook maar een pauze van een frag* ment eener seconde, onmiddellijk barstte het los in een af* schuuwelijk gedaaver, een geluid, alsof de hel, met al zijn bur* gerlijkste démonen, was losgelaten, om zoo spoedig moogelijk al het schoone, wat de ziel zich in twee uuren aandacht ver* gaard had, in een troebelen stroom van vuil geraas weer weg te spoelen, in twee minuuten tijds.
Onmiddellijk was alle wijding weg, de menschen liepen door elkaar, als mieren, wier nest verstoord wordt, gejoel, gebabbel, gebuig, gedachtetjes aan succes, aan jassen en man* tels, aan coupeetjes en taxis en trams, — ach! hoe dun zit er die vroomheid nog maar op.
In de allerpijnlijkste beklemming, met de handen voor de ooren, redde ik mij uit dien chaos. En huiswaarts keerend steeg voor mijn geest het vizioen, de profetie van hoe het eenmaal worden kan, als de waereld gelouterd is.
Ik dacht nog niet eens aan onbereikbare verheevenheid, niet aan de schoonheeden van een hooger Rijk, waarin mijn bevrijde ziel oover vijftig jaren den weg zal zoeken — ik dacht aan een aardsch en zeer uitvoerbaar plan, dat onze onmiddellijke nakomelingen kunnen verwerkelijken, en waar* van de voornaamste gegeevens reeds «voorhanden zijn, ont* worpen door Hutschenruyter en Berlage voor hun Beet* hoven*huis.
55



Ik dacht aan een tijd, dat de volkeren tot bezinning zullen gekoomen zijn en hun strijd van domme weederzijdsche ver* nieling, zal geworden zijn een vuurig elkander voorbijstreeven in de meest waardevolle werkzaamheeden. Een tijd waarin de dwaasheid van thans met schaamte en ootmoed herdacht wordt, en waarin dan de besten aller groepen te samen koomen om de verklanking der hoogste en schoonste menschgedachten in waardige omgeeving te genieten.
En dan ons land, de Hollandsche duinenkust. Daarop de eenzame tempel van witten steen, de schoonste architec* tonische gedachte, die Berlage gehad heeft. Een week van wijding, waarin de symfonieën van Beethoven en Mahler de verbroedering der menschen uitzingen.
De uitvoeringen teegen den laten namiddag, zoodat het einde samenvalt met den zonsondergang. De hoorders zien niets van orkest of uitvoerend choor, maar enkel het duinen* verschiet en de avondheemel door de groote vensters.
Maar somtijds, op bepaalde oogenblikken, zooals b.v. Mahler's scherzo in zijn tweede symfonie, wordt gedanst door luchtige figuuren in eedlen stijl, zich zacht en harmo* nieus afteekenend teegen den grooten achtergrond.
En alle hoorders in gewijde, ernstige stemming, zwijgend en plechtig bewust van het heilige en groote, dat getracht wordt weer te geeven en te ondergaan.
Een meenigte, die zich kleedt in witte, of lichtkleurige ge* waden, omdat het, bij alle rouw en deemoed, een feest is van reinheid en blijheid, vol toevertrouwen.
De geluiden der natuur, hetzij wind of reegen, of het zee* geruisch, of het schreeuwen der strandvoogels, stooren niet in de harmonieën van instrument en stemmen.
En als de laatste toon der muziek verstorven is, en de zonnekoogel niet meer zichtbaar — dan een lange, diepe stilte, waarin men de eeuwige stemmen van wind en zee
56



alleen nog verneemt, de eenigen, die recht hebben nooit te zwijgen, om hun grootschen, onvergankeUjken aard.
En dan een traag en aandachtig scheiden van deeze zeld* zame vreugde, gesticht en gesterkt voor hernieuwd maanden» lang zwoegen en lijden, als het moet — uitziend naar een volgend samenkoomen, zooals het zee*kiezend schip uitziet naar de volgende haven.
Zoo kan de menschheid eenmaal haar groote muziekale feesten vieren, en wie het geluk en de zeegen er van nu reeds beseft, die twijfelt ook niet of zij is eenmaal wijs ge» noeg om zich te goed te doen aan zooveel wèl bereikbare heerlijkheid.l)
(1915)
*) Dit heerlijk vizioen is oovertroffen in het Eucharistisch Congres van Augustus 1924.
57
57



Dr. A. W. VAN RENTERGHEM. (Juni 1845—1915)
Een van de stellingen, waarop ik in 1886 in de medicijnen promoveerde, luidde als volgt:
„De onderzoekingen van Bernheim, Richet, Charcot e.a. omtrent hypnotisme en suggestie verdienen groote belang* stelling".
Toen ik dat schreef, wist ik van de therapeutische waarde van hypnose en suggestie nagenoeg niets. Ik had de hypnose alleen te Parijs in de clinieken van Oharcot en Debove leeren kennen. Had ik toen geweeten, wat de school te Nancy in die richting had gedaan, dan had ik mij terstond op die prak* tijk toegelegd. Maar eerst nadat ik een jaar de gewoone dorpspraktijk had waargenoomen, kreeg ik een brief van mijn vriend Dr. C. M. van Deventer, den bekenden chemicus en platonicus, toenmaals docent te Goes, meldend, dat er in de stad zijner inwooning een zeekere Dr. van Renterghem beezig was wonderen te doen en dat het hoog noodig was, dat ik eens ooverkwam, om die zaak te bestudeeren. Ik liet toen geen tijd verloor en gaan en bezocht Goes en de cliniek van v. Renterghem, die hij daar geoopend had in navolging van Liébault te Nancy. Eerst toen werden mij de oogen geoopend voor de moogelijkheid van een methodische toe* passing der psycho*therapie. De rivaÜteit der beide schooien Parijs en Nancy had mij in Frankrijk weerhouden naar Nancy te gaan, daar geen der parijsche psychologen aan het werk der geleerden van Nancy eenige waarde scheen toe te kennen. Van Renterghem echter was zoo wijs geweest met zijn eigen oogen te kijken, en in navolging van hem ging ik toen ook terstond naar Nancy, om te zien wat hij gezien had. Met Van Renterghem besprak ik de wenschelijkheid om de methode in een groote stad toe te passen en wij kwamen terstond oovereen, met het oog op de moeylijkheid om deeze vreemde zaak te verdeedigen teegen den argwaan van publiek
58



en collega's, om gemeenschappelijk op te treeden. En zoo stichtten wij te samen de kliniek voor psycho*therapie te Amsterdam, waarvan Van Renterghem tot heeden toe nog steeds met groot succes de leiding heeft.
Door dit voorbeeld is de verdienste van Van Renterghem reeds voldoende aangeduid. Hij heeft twee zeer buiten* gewoone eigenschappen. Ten eerste de ruime blik en het volslagen gemis aan vooroordeel, waardoor hij voor elk nieuw denkbeeld op weetenschappeUjk gebied terstond ontvanke* lijk is. En ten tweede het taaye geduld, waarmee hij dat nieuwe denkbeeld in de praktijk doorzet. Beide qualiteiten zullen de oorzaak zijn, dat zijn naam altijd met eere ge* noemd zal worden in de geschiedenis der medische weeten* schap. Eer hij zich op de psychotherapie toelegde, was hij leerling van den Belgischen geleerde Burggrave. Deeze was ook een baanbreeker en stichter eener nieuwe méthode. Hij wilde de toediening van geneesmiddelen brengen op zuiver weetenschappelijke hoogte, daar de tot nog toe heerschende wijze, waarop de pharmacie werd uitgeoefend, met haar lange recepten en het werken met allerlei half*bekende stoffen hem onweetenschappelijk voorkwam. Hij diende dus alleen chemisch zuivere stoffen toe, waarvan de werking naauw* keurig was onderzocht, en die op volkoomen exacte weeten* schappelijke wijze waren bereid. Zij werden zorgvuldig, fabriekmatig gedoseerd en in granules verstrekt. Deeze méthode heette dosimétrie en is door Van Renterghem nog niet geheel verlaten. Ook in deeze dosimétrie heeft Van Renterghem een geweldige arbeid geleeverd. Hij heeft nJ. van alle therapeutisch aangewende stoffen, waaronder de zwaarst bekende vergiften, die de meeste geneesheeren niet durven toedienen, een ooverzicht gegeeven in een lijvig boek* deel en daarbij elke stof op eigen lichaam toegepast, totdat hij de eerste vergiftigingsverschijnselen kon constateeren. Wat dit zeggen wil, kan misschien alleen een geneeskundige begrijpen, maar ik meen niet te ooverdrijven, wanneer ik het
59



een weetenschappelijke heldendaad noem, die in de annalen der medische weetenschap met eere genoemd zal worden.
In de jaren dat Van Renterghem en ik hebben samen* gewerkt, hebben wij bij veel succes, waarvoor wij dankbaar mogen zijn, ook natuurlijk meenige teleurstelling ondervon* den. De psychotherapie is niet zoo gemakkelijk en niet zoo eenvoudig als zij wel eens in den aanvang schijnt. Hoe meer wij haar toepassen, des te meer zien wij, dat zij nog geheel in haar kindsheid is en dat zij eerst dan volle vlucht kan neemen, wanneer de geheele psychologie een grondige herziening heeft ondergaan. Eevenals de medische weeten* schap niet vooruit kan koomen zonder deugdelijke kennis der hulpweetenschappen, zoo lijdt de psycho*therapie altijd nog aan het gebrekkig inzicht van den samenhang tusschen gees* tes* en zieleleeven en de meer materieele verschijnselen. Tot nog toe is die weetenschap door bekrompenheid en ingeroest vooroordeel belemmerd, maar Van Renterghem is eevengoed overtuigd als ik, dat haar grondbeginsel juist is, dat ons streeven ging in de goede richting en dat de methode door uitbreiding en geduldige observatie nog een groote toekomst tegemoet gaat.
Zeven jaar lang heb ik met Van Renterghem op de aan* genaamste wijze samengewerkt en toen het verschil in ons beider aard en krachten een scheiding noodzakelijk maakte, geschiedde dat met volle waardeering van elkanders motie* ven. Van Renterghem heeft de hem aangeweezen taak op de meest eervolle wijze voortgezet. Hij zou met zijn zeven* tigste jaar volle recht hebben op een otium cum dignitate, maar ik denk wel dat, zoowel de veele patiënten die op zijn persoonlijke hulp vertrouwen, als zijn eigen onverzadelijke werklust, hem nog meenig jaar in frissche arbeidzaamheid zullen doen voortgaan.*)
(1915)
*) Hij viert 9 Juni van dit jaar (1925) zijn tachtigjarig jubilee in goede gezondheid.
60
60



GOED VECHTEN — OF NIET VECHTEN!
Hoe is het? — als wij morgen aangevallen worden, zullen wij dan vechten? — ja ofte neen?
We hebben de voorbeelden voor onze deur.
Welke rol zullen we speelen? die van Luxemburg of van België?
Wijlen Batavus Droogstoppel en Jan Salie zouden roepen: „Luxemburg! — beeter een blooye man dan een dooye man!"
Zijn we 't daarmee eens? Heel goed! maar dan ook on* middellijk alle wapengerei aan kant. Dan geen geld meer vermorsen.
Maar dan ook geen „Nederlandsche Leeuw" meer. Zelfs geen „Nederlandsche Bij" of „Nederlandsche Mier", want die beesten verdeedigen zich heldhaftig totterdood. Eerder nog de „Nederlandsche Kikvorsch", maar de kikvorsch eet leevend aas. Het best zou zijn de „Nederlandsche Vlinder". Dat is een onschuldig dier, dat geen kwaad doet, dan alleen als rups en zonder booze bedoelingen.
„Hoe nu?" zal men mij zeggen. „Beteekent die ironie, dat gij den oorlog en het militarisme goed keurt? Gij, die als Pacifist en Tolstoyaan te boek staat?"
Ik heb altijd grooten eerbied voor Tolstoy gehad, ik keur doodslag en gewelddaad af, maar ik ben nooit zóó Tol* stoyaansch geweest, dat ik mij niet zou verweeren als ik aangevallen werd. Er zijn wel zulke menschen, maar zóó* ver ben ik nog niet en ik wil er dan ook nog niet den schijn van dragen.
Maar zóóver zijn onze antimilitaristen eevenmin.
„Geen man en geen cent voor het leeger" is nu hun leuze.
Een hunner, de welbekende R. van Zinderen Bakker, wil zelfs, blijkens zijn jongste geschriftje, die leuze aan het held* haftige Belgische volk opdringen.l)
*) „Oud en Nieuw" een tuiltje verzen.
61



En toch! o zonderlinge teegenstrijdigheid! was de eenige man, die den ridderlijken moed had, oopenlijk aan te dringen op het gewapenderhand ter hulp snellen van het benarde België — een sociaalsanarchist en volbloed antismilitarist, Christiaan Cornelissen.
Ik ben er ook zeeker van, dat b.v. Domela Nieuwenhuis, die een moedig man is, geen oogenblik zou aarzelen om een geweer op te neemen, als het gold een vrije arbeiders*gemeen* schap teegen gewelddadige onderdrukking te beschermen.
Zulk een gemeenschap bestaat nog niet. Maar zij zal koos men, daaraan geloof ik nog, eeven zeeker als toen ik „de blijde Waereld" schreef.
De toekomst is aan een maatschappij zonder soldaten, zonder onze politieke staatsgrenzen, misschien zelfs zonder geschreeven wetten.
Maar wij leeven in het Heeden, en zijn omringd door heb* zuchtige, machtlievende, agressieve groepen. Is het goed en wijs, als kleine groep, daartusschen weerloos te blijven en zich te laten opslokken?
Juist in kleine, niet agressieve groepen ontluiken vaak de eerste kiemen eener beetere maatschappelijke orde. Men denke b.v. aan de Belgische en Deensche arbeiders*coöpera* ties. Moeten wij niet juist zulke kiemen beveiligen en be* schermen, door onze onafhankelijkheid, onze eigenwaard, onze vrije ontwikkeling met alle macht te handhaven?
En wij weeten nu dat dit kan, zelfs teegen groote oover* macht. Servië en België geeven de schitterende voorbeelden.
Maar dan ook goed, met alle macht, zonder kleingeestig* heid. Elk weerbaar man gewapend en geoefend. De beste uitrusting, de beste voorbereiding, de beste leiding.
Goed — of thuis blijven! Half werk brengt enkel ellende.
Dus dan toch moord en doodslag? zal men vragen, en dat door ons, bij uitstek vreedsame, teegen den oorlog gekante lieden?
62



Dit is mijn antwoord:
Er worden in het menschengeslacht telkens en telkens enkele bizondere persoonen gebooren, bij wie zachtmoedig* heid natuur en weezen uitmaakt. Zij zijn als voorloopers — mutaties zou de bioloog zeggen — van een beeter, wijzer, liefderijker ras.
Boeddha, Lao*Tsz, waren er hooge voorbeelden van.
Zulke persoonen — ik heb er een gekend die mij zeer na bestond, — gevoelen nooit de neiging om zich te wreeken op den beleediger, of om geweld met geweld te keeren.
Maar zij hebben een zeedelijk ooverwigt, een heldenmoed, een zelfverloochening, waar teegenoover de geweldenaar machteloos is. Een geheele groep van zulke menschen zou geen wapenen behoeven. Ze zouden ooverwinnen door wijs* heid, door liefde, door zeedelijke meerderheid.
Maar verbeeldt zich iemand dat ons Neerlandsch volk zoo is, als groep?
De Hollanders noemen zich wel Christenen, en belijden Christelijke idealen. Ook zijn ze zeer teegen den oorlog gekant.
Maar die idealen zitten er nog maar buiten op, niet in 't bloed. Er is geen sprake van, dat ze de heilige weerloosheid van een waarachtig Christen zouden kunnen aanneemen.
Een pooging daartoe zou niet anders geeven dan schijn* heiligheid en huichelarij.
Probeer eens een onzer antimilitaristen onverhoeds een fermen klap toe te dienen, liefst door een niet al te pootigen aanvaller.
Let eens op, of hij ook de andere wang toekeert.
Ieder, die den aard van ons volk kent, zal mij toegeeven dat, mochten de pinhelmen het noodig vinden Nederland te bezetten, de Nederlanders zich eeven grimmig en taai zouden verweeren als de Serviërs en de Belgen. Zóó is hun onver* loochenbare aard.
63



En dan, — wee ons! wee ons! als de boel niet prima in orde is. Dan volgt een jammerlijk bloedbad, een ellendige slachting, een akelig ën nutteloos gemartel.
Als er toch gevochten moet worden, dan in Vreedesnaam goed. — Ja, met recht in Vreede's Naam.
Dus algemeene dienstplicht, elk weerbaar man gewapend, geen vrij*looterij en geen bevoorrechting. Het beste materiaal, de zorgvuldigste voorbereiding.
Er zullen misschien onder ons enkele van die uitzonde* rings*natuuren zijn. Echte Christenen van aard en aanleg, weerloos en heldhaftig. Zulke dienstweigeraars zijn gemak* kelijk te herkennen. Men dwinge dezulken niet, maar make verstandige uitzonderingsbepalingen. Als soldaten zijn ze onbruikbaar, maar voor hen is plaats in hospitaaidienst of roode kruis. Zulke antimilitaristen zijn echter zeldsaam. Ons land heeft er — onder de mannen — misschien niet veel meer dan een dozijn.
Maar ieder, die spreekt van „geen man en geen cent", weete, dat hij welligt een gruuwelijk onheil zou bevorderen, een nutteloos verspillen van kracht en bloed, door een ge* brekkige, slecht georganiseerde weerstand.
(1915)
64



MISLUKTE PROPAGANDA
Een innerlijke stem, waaraan ik meestal pleeg te gehoor* zamen, had mij gewaarschuuwd de uitnoodiging van „Volks* weerbaarheid" om te spreeken op de propaganda*avond, niet aan te neemen. Ik bezweek echter voor de volgende argumentatie:
— „Je hebt op dit punt toch een vaste oovertuiging?"
— „Zeeker! ik heb die herhaaldelijk uitgesprooken in „de Groene".
— „Je erkent, dat ons volk een groot gevaar dreigt, je voorziet de moogelijkheid van groot onheil?"
— „Ja."
— „Dan is het toch ook je plicht waarschuuwend op te treeden, waar je kunt".
— „Goed! ik zal koomen".
Maar toen ik in de annonce las „Vrije toegang. Geen debat", toen begon ik al de lucht te krijgen van de koomende herrie. Dat was, alsof men vollen stoom gaf, en teevens de veiligheidsklep toeschroefde.
In de solistenkamer, waar het comité bijeenkwam, drong het gezang dóór uit de groote zaal. Men zei verheugd: „ze zingen al!" Men dacht blijkbaar aan het Wilhelmus. Maar het was de Internationale.
Op het podium koomend, begreep ik eindelijk naauwkeurig wat mijn waarschuuwing beteekend had. Daar stonden offi* eieren, daar kletterden sabels, daar zaten ge*uniformde jonge* lui onder oranjemanen, daar was een militair fanfarecorps...
En daar zat, in de zaal, het mij maar al te goed bekende publiek van de Amsterdamsche volksvergaderingen.
Dat kwam mij vóór alsof men, teegenoover een kamp vol stieren, een étalage van roode lapjes kunstiglijk had ten toon gespreid.
5. L. den W.
65



Eerst toen begreep ik de beteekenis van mijn weerzin.
Als wij, Nederlanders, moeten vechten is het een akelige, bittere noodzakelijkheid, waartoe het verblinde drijven van een nabuurig volk ons dwingt.
Maar aan die lugubere noodzaak een soort feestelijke glimp te geeven, dat is in strijd met ons beste gevoel.
Iemand, die een operatie moet ondergaan, versiert zijn kamer niet, en maakt geen mooye étalage van de messen en verbandmiddelen.
Ook belegt men geen propaganda*vergaderingen, met vlag* gen en muziek, voor de vaccinatie, of voor de pestbestrijding, of voor uitbreiding van de politie. De Nederlanders zullen welligt moeten vechten, en willen dan ook wel vechten, om* dat de meerderheid geen Christelijke weerloosheid belijdt, en zich dus ook niet verheevener en wijsgeeriger wil voor* doen dan ze is. En als ze vechten, moeten ze het goed doen — niet met halve kracht. Dat is reedelijk. En ze zullen het waarschijnlijk ook wel goed doen, ondanks het verzet der minderheid, die zich verbeeldt weerloos te kunnen blijven.
Maar in vreede's naam, geen feestelijke propaganda voor zulk een sombere, algemeen verfoeide plicht. Geen lustig vertoon van wapens en uniformen, geen militaire bombarie, geen opschroeverij, geen geschetter met verouderde leuzen. Daarvoor is ons volk te ernstig, te afkeerig van vooze praal en onechte geestdrift.
De soldaten in het leeger doen hun plicht. Dat ze daarbij opgewekt moeten blijven, dat ze muziek te hooren krijgen, en hun naargeestig dikwijls verveelend werk zoo dragelijk moogelijk wordt gemaakt, dat spreekt van zelf. Maar als ze leuzen moeten aanheffen, die in de Slag bij Waterloo nog dienstig waren, dan zeggen ze schouderophalend: „nou jal en ze doen het niet. Dat is oude rommel, die ze niet meer kunnen respecteeren.
Daarom was de pooging van „Volksweerbaarheid een
66



misreekening. De leiders hadden zich blijkbaar iets voor* gesteld als de propaganda*avonden voor Vrouwen Kiesrecht of Algemeen Stemrecht — muziek, vlaggen, geestdrift, groot gejuich, dat zou doorklinken tot den Haag, en invloed heb* ben op de stemming in het parlement. Dat moest falikant uitkoomen.
Toen ik daar tusschen die min of meer reactionaire propa* gandisten stond — teegenoover het schijnbaar zoo dom en onreedelijk herrie*makend gehoor, toen voelde ik toch meer sympathie voor de felle fluiters en schreeuwers, dan voor sommigen dier heeren, wien men het aanzag, dat ze maar liefst een paar mitrailleurs zouden doen aanrukken. En ik waardeerde het woord van professor Van Hamel, die de lawaaimakers aan zijn hart wou drukken.
'Zeeker, ze gedroegen zich als kwajongens, er was geen spoor van reedelijkheid of consequentie in hun beweeringen. Ze hadden geen enkel steekhoudend argument teegenoover de grimmige noodzaak. De houding der anarchisten, der weerloosheicUdweepers, was niet dwazer dan die der sociaal* democraten, die met halve kracht willen vechten. Het was geheel en al een sentimenteele, reedelooze gevoels*oppositie.
Maar in die oppositie zat een juist en waarachtig element, dat door de meesten niet verstaan is. En diezelfde fluiters en schreeuwers zouden, onder verstandige leiding, geïnspireerd door een ideaal dat ze konden meevoelen, helden en heldin* nen worden, bereid tot elk offer.
Allereerst moeten de weerbaarheidspropagandisten begrij* pen, dat, als Nederland zich ten oorlog wapent, dit geen aan* leiding is voor feestelijk vertoon, geen reeden tot geestdrift of verheffing, maar een sombere, zware plicht, die de diepste zelfverloochening vergt.
Slechts één zaak kan den opposanten niet ernstig en drin* gend genoeg worden voorgehouden, een zaak, die tot hun
67



rechtsgevoel moet spreeken, en die ik hier dan ook nog een* maal scherp wil formuleeren.
Volkoomen weerloosheid, in zuiver Christelijken zin, is eedel en verheeven, en zeeker de hoogste en beste houding. Maar ze kan alleen in een zeer klein deel van ons volk oprecht en waarachtig zijn. Al is het aantal derzulken grooter dan ik vermoed, toch is het een kleine minderheid.
En die minderheid zou nu, door hun drijven, door hun oppositie, door hun gemis aan zelfverloochening, de meer* derheid van het volk willen dwingen tot het martélaarssschap.
Dat is een vreesselijke en verfoeylijke onrechtvaardigheid.
Wie weerloosheid preedikt, preedikt martelaarsschap Maar de martelaarskroon moet vrijwillig gedragen worden, niemand heeft het recht ze anderen op te dringen.
Een minderheid, die een meerderheid wil beletten zich te verdeedigen, pleegt gruuwelijk onrecht.
Dit ter ooverweeging aan allen, die zich misschien er oover verheugen, dat ze door herrie maken de propaganda deeden mislukken.
(1915)
68



EINDELIJK EEN!
„J'accuse", von einem Deutschen. Lausanne, Payot & Cie.
Er wordt wel gezegd, dat schrijver deezes „antisduitsch" zou zijn.
Het is noodig uitdrukkelijk te zeggen, hoe zeer dit on* waar is.
„Antisduitsch" kan alleen beteekenen afkeerig van alles wat uit Duitschland komt, van de taal, de eigenaardigheeden, de producten en de persoonen.
Zulk een antipathie acht ik onreedelijk en bekrompen. Geen misdaad of dwaasheid, begaan door het complex Duitschland, door de Duitsche regeering, zal mij tot zulk een gezindheid brengen.
Juist in een krachtig verzet teegen onrechtvaardige han* delingen eener regeering, uit zich mijn liefde en waardeering voor het volk.
Ik beweer, dat ik beeter vriend van Duitschland ben dan de Duitsche keizer of Max Harden.
Ik ken eerlijke, rechtvaardige Hollanders die vast oover* tuigd zijn, dat aan Duitschland — aan de Staat Duitschland, zoowel volk als regeering — groot onrecht wordt aangedaan.
Zij gelooven in het boosaardig opzet van Engeland om Duitschland te vernietigen. Zij neemen aan, dat de Duitschers vechten voor hun bestaan, en dat de uiterste nood hen recht gaf tot al wat ze gedaan hebben. Ze vergoelijken alle daden die Duitschland, als wreed en onrechtvaardig, verweeten wor* den, — omdat ze noodig waren tot zelfhandhaving en be* scherming van hun volksbestaan.
Somtijds kan men nagaan dat deeze verdeedigers van Duitschland optreeden bizondere reedenen hebben voor hun gezindheid. Duitsche afkomst, langduurig verblijf in Duitsch* land, Duitsche vrienden, de lectuur van Duitsche kranten,
69



— om van minder fraaye motieven maar geheel te zwijgen. Toch behoeven er niet altijd zulke reedenen te zijn. Men
kan ook een karakter hebben, dat zich laat imponeeren door krachtsvertoon, door methode en organisatie. In dat geval volgt men ook gemakkelijker zuiver intellectueele bewijs* gronden, men laat zich oovertuigen door uitvoerige en ver* nuftige redeneering — omdat men geneigd is te bewonderen.
Het zuivere gevoel van recht en onrecht, het intuïtieve besef van waarachtigheid gaat daarbij verlooren.
Zulke „vrienden" acht ik inteegendeel Duitschlands groot* ste vijanden.
Waar gaat het om? Wat is de groote vraag?
Het is deeze: of de voorstelling, door de Duitsche regeering van den toestand gegeeven en door alle Duitsche bladen en ook door de meerderheid des volks, aangenoomen, geloof* waardig is.
Heeft Engeland jaren lang den oorlog gewild en voor* bereid?
Was de Duitsche armee alleen op verdeediging bereekend? Was Duitschland in noodstand?
Werd het door zijn nabuuren, door Engeland, Frankrijk, België en Rusland bedreigd, op zulk een intensieve wijze, dat het de noodlottige slag alleen kon keeren door een plotse* linge aanval, met schending van internationale verdragen?
Alleen hij, die op deeze vragen volmondig „ja" kan zeggen, zal in staat zijn het op treeden van Duitschland, tot in de uiterste consequenties te vergoelijken en te bewonderen.
Mij was het reeds van den aanvang af duidelijk, dat deeze gansche voorstelling een fictie was, door de oorlogspartij, de pan*germaansche militaire groep, noodzakelijk geacht om het groote volk achter zich te krijgen.
De brutaalste pan*germanisten — met name Max Harden
— erkenden het ook als fictie, en uitten den eerlijken raad haar maar liever rondweg op te geeven.
70



Maar bijna al mijn Duitsche vrienden, met een enkele uitzondering, hielden krampachtig aan deze fictie vast.
Duitschland heette vreede*lievend, de oorlog was „opge* drongen", een Duitsche zeegepraal behoefde door niemand gevreesd te worden.
„Wir Deutschen sind gute Kerle", schreef mij een eedele duitsche Jood. Maar hij voegde er bij: „Morgen wird Deutsch* land Trumpf sein".
Toch bleek het mij ook spoedig, dat veelen in Duitschland — door strenge censuur gemuilband — de fictieve voorstel* ling niet aannamen.
En nu eindelijk komt er één, de eerste, die met een vloed van volstrekt oovertuigende argumenten in een sterk en deegelijk werk, van 400 bladzijden, het geheele fictieve weef* sel uiteenrafelt en toont wat het is „eine gigantische Lüge".
Eine gigantische Lügel Een voorbeeld van duivelsch be* drog en goedmoedige volksverblinding, dat alleen staat in de waereld*geschiedenis.
Het boek draagt tot titel de bekende woorden van Zola „J'accuse" en is verscheenen te Lausanne bij den uitgeever Payot en Cie. De schrijver noemt zich „ein Deutscher". Dat hij zijn naam niet geeft is te begrijpen. Ook in de Zwitser* sche uitgave werd door de censuur geschrapt. De verant* woordelijkheid der uitgave rust op Dr. A. Suter te Lau* sanne.1)
Het boek is vlot en krachtig geschreeven, vermoedelijk door een rechtsgeleerde, die wat onnoodig zijn beleezenheid toont, maar inderdaad uitneemend is gedocumenteerd. Het zijn feiten op feiten, er is niets teegen in te brengen. Het is
*) Dr. Suter is een bekend Zwitsersch burger. Natuurlijk hebbenDuit» sche couranten onmiddellijk verbreid dat de schrijver van „J'accuse" géén Duitscher is. Hij zelf zegt uitdrukkelijk dat hij is zuiver Duitsch van bloed, van geboorte, van opvoeding en van hart. „Unbestochen und un* bestechlich, nicht verkauft und nicht Kauflich". Dit botweg en zonder bewijs te loochenen is een al te makkelijk verweer.
71



geen kunstwerk als de Max Havelaar, maar de welspreekend* heid der feiten is niet minder ooverweldigend.
Het is een verschrikkelijke aanklacht — waarteegen de beschuldigde alleen met machtelooze woede en holle aan» tijgingen zich zal kunnen verzetten.
Wie rechtvaardig wil oordeelen, leeze allereerst dit boek.
Ieder die nog met Duitsche vrienden spreekt of corres* pondeert vrage hen: hebt ge „J'accuse" geleezen?
Wij zijn niet AntisDuitsch. Eevenmin als wij AntüEngelsch waren in 1899, of Anti*Fransch tijdens de Dreyfus* geschiedenis.
Maar als de Waarheid eindelijk uit de put rijst, dan hebben we ree den tot juichen.
En daarmee bewijzen we vrienden te zijn van Duitschland, eevenals de Duitscher, die eindelijk zijn landgenooten de waarheid durft zeggen.
De gevolgen van dit boek kunnen ontzettend zijn. Zeegen* rijk en ontzettend teevens.
Want het zal verbooden worden in Duitschland en toch bij honderd*duizend*tallen geleezen worden. Heeft ooit de strengste censuur de waarheid kunnen onderdrukken? Men sluit geen gedachten achter tralies.
Een revolutie kan het gevolg zijn van dit boek.
Want nooit is een groot volk op zulk een enorme wijze misleid en in 't ongeluk gevoerd. En als zijn oogen oopen gaan, dan zal zijn kracht zich nog op andere wijze uiten dan door 't vermoorden van onschuldige buitenlanders.
Dan wee den schuldigenl
(1915)
72



DE SCHRIJVER VAN „J'ACCUSE".
Een in Holland verschijnend Duitsch blaadje, dat zijn „Büro" in Berlijn heeft, doet meededeelingen omtrent den schrijver van „J'accuse", op gezag van een Zwitsersch rechts* geleerde, die echter anoniem blijft.
De schrijver heet Dr. Richard Grelling, en is een Duitscher en een rechtsgeleerde. Dit wordt toegegeeven. Dus toch geen Engelschman, geen Franschman. — Dit boek dat onmoogelijk door een Duitscher heette geschreeven te kunnen zijn, is dus geen mystificatie, en wèl het werk van een Duitscher.
Maar natuurlijk een omgekochte Duitscher. Dat is nu een* maal het Duitsche argument. We zijn allemaal omgekocht. Ramaekers is omgekocht, de Groene is omgekocht. Geen Duitscher kan zich voorstellen dat men kritiek op eigen regeering oefent zonder omgekocht te zijn.
En de Duitsche autoriteiten houden zich nooit met om* kooperij op, noch maken Duitsche patriotten ooit van dit ignobele middel gebruik.
Men informeere maar eens bij den Heer Holdert van De Telegraaf of bij den heer Rinse.
Maar de rechtsgeleerde anonymus weet nog meer. Dr. Grelling is weegens „dunkle Sachen" uit Berlijn gevlucht, heeft in Parijs gewoond, en aldaar een „permis de séjour" gekreegen. Kan het erger?
Welke „dunkle Sachen" behoeft men niet te zeggen? Mis* schien wel een complot teegen den rijkskanselier. Of nog gruuwelijker dingen.
Bewijzen zijn blijkbaar onnoodig.
Dr. Suter, die het boek met zijn naam dekte, is ook al niet veel beeter. Hij is volgens denzelfden anonymus een „uit de lijst der „Rechtsanwalte" geschrapte advocaat."
Ik heb van den schrijver van „J'accuse" twee brieven ont* vangen en van Dr. Suter één.
De eerste vroeg mij, of ik zorg wou dragen, dat de opbrengst
73
73



der Hollandsche uitgave, die door ds. Giran voor de Fransche gewonden werd bestemd, gelijkelijk zou gedeeld worden rus* schen het Fransche en het Duitsche Roode Kruis.
Tot mijn spijt heeft ds. Giran geweigerd aan deezen bil* lijken wensch te voldoen.
Maar is dit het verzoek van iemand wien het om geld of reclame te doen is?
De brief van Dr. Suter was in zuiver 'Hoüandsch gesteld. Hij moet Hollander zijn of lang in Holland gewoond hebben. Of hij „geschrapt" is op de „lijst van advocaten" weet ik niet, en doet ook weinig af aan de waarde van „J'accuse". Ik hoorde niets dan goeds omtrent Dr. Suter. Hij is een man, die zijn vermoogen aanwendt ten beste van de arbeiders* beweeging. Misschien was hij den Zwitserschen advocaten te revolutionnair.
Omtrent den schrijver van „J'accuse" meldt mij Dr. Suter, dat hij zeeker een echte Pruis is, omtrent wien niets ongum stigs te zeggen valt. Door een lid van den Duitschen Rijksdag is hij bij Dr. Suter geïntroduceerd.
Het is vrij zeeker, dat de Duitsche autoriteiten reeds lang geweeten hebben wie hij was.
En wat doet het nu eigenlijk aan de waarheeden van zijn boek toe of af, dat de schrijver Dr. Richard Grelling heet?
Toen men dien naam niet wist heette het boek een mys* tificatie, — en nu komt iemand die zich zelf weer schuil houdt, met onbeweezen lasteringen van „omkooperij" en „dunkle Sachen".
Zal het Duitsche blaadje ons ook de foto laten zien van de check waarmee Dr. Grelling is omgekocht? zooals een Amerikaansch blad het deed met de 5000 dollar*check van Bernstorf?
Binnenkort is een „Erganzungsschrift" van „J'accuse" te verwachten waarin de schrijver met zijn aanvallers af reekent. (1915)
74



EEN MACHTIG BROUWSEL.1)
Het is ongeloofelijkl meer dan tien jaren ligt dat stuk proza oopenlijk ter leezing. Eenige honderden hebben het den schrijver hooren voordragen, en vermoedelijk hebben nog eenige honderden het geleezen. En niemand kent het, nie* mand praat er oover, het ligt daar maar stil, in zijn lieven, witten omslag, met zijn dreigende, verschrikkelijke zwarte woorden — en rondom lacht en zwatelt en zwendelt de bende, en filosofeert en danst en schiet elkander dood — terwijl de sombere Brouwer van dat helsch*heemelsche brouwsel vrij rondloopt, nu eens in een net colbertje, dan weer in een deftige toga, en door iedereen wordt beschouwd als een in onze sameiüeeving passend, min of meer interes* sant en niet alleen onschadelijk, maar zelfs zeer achtens* waardig en nuttig individu.
Ongeloofelijk is het. Een verbijsterend bewijs van de wee* zenlooze vaagheid, de suffe slender, de ontoereekenbaarheid der meenigte.
De menschen*waereld schijnt mij een groote kinderpartij, waar de lieve kleintjes dansen en krakeelen in hun beste pakjes — en in 't midden van de pret ligt een groot ding, niemand let er op, het lijkt wel dood — wat is het? Een kussen? een crapaud? Kom er eens digt bij en bekijk het eens goed. Een sidderende ligte beweeging, een paar strakke oogen, een snel uitgeschooten tongetje — het ding leeft, hoor! Een groote boa. Past op, kindertjes!
Verbaasd vragen de leezers: waar ik het oover heb? Ze heb* ben nooit zoo iets gevaarlijks opgemerkt, en gelooven ook niet, dat een stuk proza zooveel kwaad kan.
Ik heb het oover een boekje, getiteld Leven, Kunst en Mystiek — voordracht in Delft gehouden voor het gezelschap
*) Naar aanleiding van de 'brochure Kunst, Mystiek en Wetenschap, door Prof. E. L. J. Brouwer, Hoogleeraar in de mathesis te Amsterdam.
75
75



Vrije Studie in 1905, door den toenmaligen student L. E. J. Brouwer, thans professor in de mathesis aan de Amsterdam* sche Universiteit en lid van de Koninklijke Academie van Weetenschappen.
Begrijpt mij nu wel, kindertjes! Ik zelf vind die boa niet zulk een leelijk beest. Ik vind hem prachtig en machtig — hoewel ik een en ander op hem aan te merken heb — en hem beeter op zijn plaats vind in de wildernis dan op ons kinderbal.
Maar gij! — kindertjes! — gij behoort hem te vreezen, te verafschuuwen, te verfoeien — gij behoort onmiddellijk op de vlucht te slaan en de politie te waarschuuwen, en de brandweer op te schellen en een aantal ervaren oppassers van Artis te laten koomen, met touwen en strikken en wat er verder noodig is, om zulk een onguure gast te breidelen en veilig achter de dikke glasruiten van het reptielenhuis te bergen, waar hij straffeloos kan worden aangegaapt, met griezeling bewonderd en in zijn geheimzinnig ijzingwekkend leeven bestudeerd.
Deeze honderd bladzijden Hollandsch proza zijn wel de machtigste, maar ook de verschrikkelijkste, naar mijne mee* ning, die in deeze eeuw zijn gepubliceerd. Ze zijn schoon en diep en vol waarheid. Maar ze zijn fel*revolutionair, vol* strekt*vijandig aan onze geheele maatschappij. Ze gaan reegelrecht in teegen de orde, het geloof en het recht der menschen.
Daarin koomen ze oovereen met veele profeeten*woorden — en het zou bijna een belachelijke inconsequentie, een on* vergeefelijke onbenulligheid zijn, als de menschheid, die Socrates vergiftigde, de profeeten steenigde, Jezus kruiste en Bruno verbrandde, deezen geweldigen onheilbrouwer liet rondloopen zonder hem op te knoopen of ten minste achter prikkeldraad te interneeren.
En ziet! — de man is professor aan de Amsterdamsche
76



Universiteit en lid van de Koninklijke Academie. En dat is hij alles geworden na de publicatie van dat stoute stuk. Is hij er soms van teruggekoomen? Heeft hij zijn woorden ingetrokken? Ik heb er niets van vernoomen. Ik meen zeeker te weeten van niet.
Maar lieve heemel! wat voor soezebollen zitten er dan toch in de academische» en regeerings#lichamenl kunnen die menschen alleen cijferen en administreeren — en heelemaal geen Hollandsen leezen?
Ze moeten toch, vóór zijn benoeming, kennis genoomen hebben van al zijn geschriften, ook van dit geschrift.
Nu zijn Excellenties en Hooggeleerden, als het algemeen wenschelijke wijsheid geldt, soms merkwaardig incompetent. Vooral in onze dagen te dat op pijnlijke wijze aan 't licht gekoomen.
Men moet aanneemen dat ze eigenlijk, in wijsgeerige zaken, geen ernst van onzin kunnen onderscheiden. Ze heb* ben oover die honderd bladzijden heen geleezen en gedacht: „nu ja! dat is maar zoo wat fantastisch gezwets van een on* besuisden jongeling. Dat telt niet mee. Daar meent hij natuurlijk niets van. Wij hebben alleen met zijn mathematisch vernuft te maken. Dat is geniaal en solide. Ergo, wij negeeren rustig die buitenspoorigheeden, die hij zelf wel gaauw ver* geeten zal, en wij neemen hem op in onzen officieelen, académischen Heemel, waar hij troonen mag tusschen de gelauwerden en geridderden, en zich zonder twijfel spoedig eeven bezadigd, eeven correct*weetenschappelijk en fatsoen* lijk gedragen zal als wij allen."
Deeze houding is echter min of meer ridicuul. Ze schijnt te getuigen van een hooge weetenschappelijke neutraliteit. Maar in waarheid bewijst ze onweetendheid in de hoogste geestes* functies van den mensch, en onbekwaamheid in het leezen en verstaan van onze taal.
Want het meest opvallende in die honderd bladzijden
77



proza is het met nadruk verwerpen van het menschelijk intel* lect als hoogste geestelijke functie. Daardoor stelt de schrij* ver die kleine brochure zelf nadrukkelijk booven zijn mathe* matischsweetenschappelijke prestaties, en de Excellenties en Hooggeleerden hadden zich behooren af te vragen, of het pas gaf, en oovereenkwam met de waardigheid van den Staat, en van de of f icieele weetenschap, zulk een aartsketter in hun midden op te neemen.
Misschien denken sommigen mijner leezers aan de benoe* ming van professor Bolland, als een soortgelijk geval. Maar dat heeft er niets van. Bolland is wat zonderling, wat eigen* gereid, wat ruw in zijn optreeden, wat bazig in zijn houding, maar Bolland is geen ketter. Hij gelooft in de zuivere Reede, in het intellect, in de weetenschap — al acht hij zijn weeten* schap de vorstin aller weetenschappen.
Maar Brouwer is een echte ketter, en staat kettersch teegenoover het gansche geestesleeven van de menschheid waarin hij verkeert. Hij spreekt van de „zonden der Wetens schap" — van „het geloof aan een werkelijkheid" en van „het logisch denken" als van dwalingen, aardsche banden waaruit wij verlost moeten worden. Hij spreekt van het ven stand als een geschenk des Duivels, waarvan men zich ont* doen moet.
Bij zulke ketterijen vergeleeken is de leer van Bolland on* schadelijk, conventioneel gebabbel.
Nu komt het wel voor, dat begaafde jonge menschen, door onvoldoende studie, door gebrek aan een kritische omgee* ving, door dilettantisme dus, aan het dóórslaan gaan, en pennevruchten publiceeren, waarvoor ze zich later schamen.
Er zijn ook permanente warhoofden, die er van alles uit* flappen, luk raak, soms schijnbaar zeer diep, soms bespotte* lijk, en er hun leeven lang niet aan toekoomen om zich daar* oover te schamen.
Maar de drieëntwintig*jarige student, die de honderd blad*
78



zijden proza schreef, was geen warhoofd. Warhoofden kun* nen nog wel eens bij vergissing of door protectie professor worden — maar leeden van de Academie worden ze niet.
En eevenmin was de student Brouwer een dilettant, van het slag Piet Pijl. *) Hij weet drommels goed wat hij zegt, elk woord is zwaar van innerlijke welbeproefde oovertuiging. En hij weet niet minder secuur wat er oover de onderwerpen die hij bespreekt, reeds in de waereld is gezegd.
Het is dus in elk opzicht gewenscht en de moeite waard zijn geschrift met de grootste zorg en aandacht te bestudee* ren en te bespreeken.
Ik hoop dat de leezer mij hierin geduldig zal willen volgen:
II.
BROUWER TEEGEN BESCHAVING EN CULTUUR.
Natuurlijk zal de ernst van hetgeen ik hier*booven schreef, den meesten leezers ontgaan. Men zal het houden voor een grap, een „boutade" zooals men zegt. Hooge ernst verwacht men alleen in drooge, saaye, min of meer verveelende betoo* gen, waarbij de leezer als 't ware onmiddellijk gewaarschuwd wordt, dat hij niet verder behoeft te leezen, tenzij hij vakman is, en thuis en geoefend in wijsgeerige reedenering.
Maar algemeen*menschelijke wijsheid is geen vak, en gaat iedereen aan, zoowel den bankier als den koopman, eeven goed den staatsman als den arbeider en den hooggeleerde.
Ik moet dus allereerst aantoonen dat Brouwer's geschrift: „Leven, kunst en mystiek" werkelijk, in allen ernst, zulk een vervaarlijk revolutionair stuk is', en reegelrecht ingaat teegen datgeen, wat bijna alle menschen, hetzij door hun woorden, hetzij door hun daden, toonen te gelooven en te belijden.
Zoo duidelijk moogelijk, in de meest eenvoudige woorden
*) Men zie het artikel Dilettantisme, pg. 124.
79»



zal ik trachten te doen zien hoe Brouwer zich vijandig stelt en zich verzet teegen die ontwikkeling der menschheid, die genoemd wordt „beschaving" of „cultuur", teegen het intel* lect en de natuur*weetenschap, teegen de kerk en de religie, teegen de moraal, teegen de theosofie zooals die thans be* dreeven wordt, teegen de kunst, teegen de économie en het socialisme, teegen vooruitgang, hervorming, waereld*verbee* tering, teegen idealisme en optimisme, ja zelfs teegen dat heiligste ideaal aller menschen: het Recht.
Dit moet ik vooreerst duidelijk constateeren, om dan later te bespreeken hoe zulk een houding, die stellig algemeen als dwaas en onzinnig zal veroordeeld worden, toch vol diepe en schoone waarheid is.
Ik zal trachten het wonder te verklaren, dat zulke taal wordt gesprooken, niet door den eerste den beste, niet door een fantast — maar door een geleerd en scherpzinnig man, een grootmeester in de meest strenge en exacte weetenschap» pen: de mathésis. En dan zal ik het voor veelen ongeloofelijke verschijnsel toelichten, dat ik zelf, die toch niet geheel ten onrechte bekend sta als een voorvechter van datgeen wat Brouwer aanvalt, toch, zonder iets van mijn eigen meeningen te verloochenen, een diepe en vreedige bewondering voel, en voldoening vind, bij het lezen van zijn grootsch en kloek geschrift.
Eerstens de Cultuur, de menschelijke beschaving, de gan* sche groei van het menschweezen. Brouwer veroordeelt die, zonder genade. Hij begint met te wijzen op ons eigen land, dat wij heeten ontwoekerd te hebben aan de zee — maar dat wij inderdaad, door ons technisch vermoogen, en ons in* grijpen in een steeds gevaarlijker toestand brengen. Volgens Brouwer was er vroeger een subtiel eevenwigt in de Rijn* delta, tusschen rivier*stróoming, plantengroei, dier*leeven en getijden, waarbij ook plaats was voor een krachtig, soober* leevend menschenras. Dit eevenwigt had duizende jaren
80



stand kunnen houden, als wij niet begonnen waren door bedijking en droogmaking, door ontbossching en akkerbouw het te verstooren; gedreeven door de ontevreedenheid met het soobere, harde bestaan. En nu wordt — volgens Brouwer — steeds zwaarder werk vereischt om ons land te behoeden voor algeheelen ondergang, terwijl wij de daartoe noodige arbeid — dien wij ons zelf op den hals hebben gehaald — beschouwen als door een God of noodlot ons opgelegde taak.
Het voorbeeld is, naar ik meen, niet oovertuigend. Het krachtige geslacht dat Brouwer bedoelt, kan niet anders zijn als de bewooners van het diluvium en van de terpen, die veele eeuwen vóór de Romeinsche invasie, een oorspronke* lijke, primitieve cultuur hebben bereikt en gehandhaafd. Het is te betwijfelen of die 'hadden kunnen standhouden, bij het voortdurend dalen van den boodem, en bij het afslijpen van de kusten, door de Noordelijk gerigte zeestrooming, die door* brak tusschen Engeland en het vaste land.
Maar al is dit voorbeeld niet gelukkig gekoozen, Brouwer's bedoeling is duidelijk. De primitieve mensch zocht enkel zijn eevenwigt te bewaren, „in de dragende natuur tusschen zont dige verleidingen". Hij dacht er niet aan in te grijpen, in het subtiele samenspel van plant* en dierengroei en kos* mische werkingen. Daardoor bleef het eevenwigt, waarin hij paste, in het ontzaglijke langzame kosmische tempo, duizen* de eeuwen lang bewaard. De oer*mensch leefde honderd* duizende jaren in bijna onveranderde omstandigheeden.
Maar toch, de verandering kwam. Volgens Brouwer, door ontevreedenheid — of zooals hij het krachtiger uitdrukt — door „opstand tegen Gods wif', de mensch verlangde macht over elkander, zekerheid over de toekomst".
Men merke op, hoe Brouwer reeds in dit eerste hoofd* stuk terstond stelling neemt, op een wijze die geheel afwijkt van de houding onzer geleerden en wijsgeeren. Hij gebruikt woorden, die zoowel door den modernen filosoof als door
81
6. L. den W.
81



den natuurgeleerde om hun klank en hun werking juist angstvallig worden vermeeden.
Hij spreekt van „zondige verleidingen", van „helsche samenspanning", van „ellende" waartoe „de schepping uit haar verband werd gerukt". En hij schetst het ontwikkelend menschdom op een toon van afkeuring en minachting, die geheel vreemd is aan de voorzichtige neutraliteit, waarmee de beoefenaars van natuurweetenschap en metafysika alle verschijnselen, ook die van ons innigst zieledeeven, poogen te beschouwen;
„een arrogant uitvreten van haar nesten over de gave „aarde, een knoeien aan haar moederend, gewas, knagend, „schendend, een steriel maken van haar rijke scheppingSf „kracht, totdat ze alle leven heeft vervreten, en om de dorre „aarde dort de menschenkanker weg.
„De dwaasheid in hun hoofd, die dat begeleidt, en hém „zelf gek maakt, noemen ze: De wereld begrijpen."
Is dit niet taal die men eerder zou verwachten uit den mond van een ouden, grimmigen profeet en moralist der mid* deneeuwsche kristenheid — dan uit dien van een jongen twintigsteseeuwer, opgevoed in streng weetenschappelijke richting en zich toeleggend op de strenge en neutraalste aller weetenschappen, de mathésis?
Elk woord heeft een bijklank, die aanduidt dat de spreeker niet eenvoudig wenscht te constateeren hoe de dingen zijn, maar vooral aan te duiden hoe ze wel en hoe ze niet moeten zijn, geheel in weerspraak met natuurweetenschappelijke en metafysische gewoonten.
Niets is hier te vinden van het „jenseits von Gut und Böse" van het zorgvuldig vermijden der drijvende aanspoo* rende éthiek, van het onbesprooken laten eener bepaalde, ons bekende goddelijke Wil.
De goddelijke Wil, het Goede dus, dat wij allen behoorden te erkennen en te doen, wordt hier, met een in onzen tijd
82



van zulk een schrijver, verbazende plotselinge beslistheid vastgesteld. Wie zoo spreekt, zegt daarmee dat hij weet, hoe Gods wil is, en dat de mensch er van is afgeweeken. De schrijver gebruikt het woord „arrogant", hetgeen zeggen wil dat hij, Brouwer, rechten toekent aan God en aan den mensch, en gelooft, dat de mensch zijn menschelijke rechten is te buiten gegaan en ingegreepen heeft in de rechten Gods.
De kerkelijk*godsdienstigen zullen hierin, niet zonder wel* gevallen en beaming, hunne leer van de erfzonde willen her* kennen. Men denkt ten minste bij Brouwer's woorden aan de voorstelling van Adam en Eva, als de oorspronkelijke zondaars, wier misdrijf thans nog in ons gestraft moet worden.
Voor de Westersche, z.g. Christelijke waereld is deeze voorstelling niet vreemd. Men heeft daar geleerd zulk een expressie als „erfzonde" zonder verdere navraag aan te neemen.
Hoe de Almachtige die zonde kon laten bedrijven, zonder er zelf in laatste instantie toch weer aansprakelijk voor te zijn, dat ooverweegt de Christen niet. Het gevoel van schuld en deemoed wordt gezocht, omdat het verligting geeft. Aan een nauwkeurig samengaan met ons diepste gevoel van Recht, — dat is ook ons gevoel van bestaans*moogelijkheid, — wordt geen gewigt gehecht.
Dat Brouwer hierin niet denkt en gevoelt als de kerkelijke christenen, dat blijkt in zijn geschrift duidelijk genoeg. Wij vinden wel meenige aanduiding bij hem van christelijke ideeën. Hij spreekt herhaaldelijk van den „Heiland", als van een unieke uitzondering onder alle menschelijke slechtheid. Ook spreekt hij van „Gods genade" als het eenige redmiddel. Maar dit zijn toch bij hem geen eind*begrippen, die als vaste muuren zijn waerekUuitzicht begrenzen en waarachter men niet kijken mag. Brouwer gaat verder dan de Westersche christen en neemt het begrip „Karma" in zijn beschouwingen
83



op, de wet van rechtvaardigheid en eevenwigt, die alles en allen omvat, en alles en allen verbindt tot een geheel dat goed is, harmonisch en volmaakt, zoowel illuzie als werke* lijkheid, leugen en waarheid, kwaad en goed — juist omdat het is het Al, dat niet anders zijn kan dan volmaakt.
En de kerkelijke vroomen en religieuzen, die meenen in den jongen weetenschappelijken ketter een steun te vinden voor hun oovergeleeverd geloof, zullen bitter ontgoocheld worden als ze leezen, hoe Brouwer de religie noemt, „morfine* industrie op groote schaaT' die den „hang naar beeter leeven sust en verdooft" die „rust geeft aan elk die het slechte massawerk helpt bestendigen", die alleen in „boek en toot neet' ontzag leest voor hervormers, revolutionairen, voor diepe minachting voor wet en gezag, voor zelfverloochening, vrijwillige armoede en honger, voor „vrij leeven, loochening der aanschouwingswaereld, onverschilligheid voor weder* waardigheden", voor het „Koningrijk Gods" — terwijl ze verontwaardigd en bang zou laten opsluiten in gevangenis of krankzinnigengesticht ieder, die ze in 't leeven teegen* kwam en die zulk een heiligheid zou willen verwerkelijken.
Eevenmin kan het aangenaam in hun ooren klinken als Brouwer zegt: „de priesters gelooven het niet, wat ze der menigte voorhouden".
En als daarop een verontwaardigend protest zou volgen van priesterlijke zijde, dan heeft Brouwer de opmerking: „de dominee preekt wel dat het zondig is, om den dag van morgen bezorgd te zijn, maar heeft zijn huis verzekerd teegen brand en inbraak".
De theologen krijgen te hooren: „meer dan een spelletje is ook exegese van den Bijbel niet".
Maar ook de theosofen worden niet gespaard. Brouwer spreekt van „bijeengetrommelde vereenigingen van vegetas riërs en theosofen" die zich gewigtig voelen om een geloof dat.zij — en anderen niet — aanhangen, van het „kosmisch
84



systeempje" dat vroeger was „Hemel, Engelen, Laatste Oor* deel, Uitverkorenen en Eeuwige Zaligheid; en tegenwoordig: Odstralen, Magnetisme, Somnambulisme, Reïnkarnatte en Zeven Hemelen".
Eindelijk geeft de jonge profeet te kennen, dat hij wel ge* looft aan voorgevoelens en geestverschijningen, maar dat deeze alleen het leeven rigten van hem, die deemoedig zijn onbevangen zinnen oopenstelt; maar niet van hem „die tele* pathie en spiritisme wetenschappelijk heeft onderzocht, of aan séances en vertooningen op dat gebied heeft meegedaan".
,JEn wie, als theosofen, wat weten wil van 't leven na den dood, dien zal het daarginder jammerlijk vergaan".
Heb ik te veel gezegd, toen ik Brouwer een aarts*ketter noemde? Zijn negatie gaat tot het uiterste en spaart nagenoeg geen uiting onzer cultuur.
Dit zou alles waardeloos en zelfs verfoeilijk en beklem* mend zijn — wanneer niet ook iets positiefs gesteld werd, wanneer ons niet een Waarheid werd voorgehouden.
Dat geschiedt in het tweede hoofdstuk, in een viertal blad* zijden, van allerdiepste beteekenis en groote macht.
Dat hoofdstuk bespreek ik laatst van al. De essens er van doordringt het geheele geschrift. Maar ik moet eerst de negatie en het verzet der ooverige hoofdstukken nog uit* voeriger doen zien.
Alleen wil ik terstond doen opmerken, dat juist in dat tweede hoofdruk de mathematicus zich verraadt. Er wordt in gezegd: „alle uit het zelf geëmaneerde fantazieën hebben een Richting, met de Richting van het zelf paralel, en gaan die, gestadig, omkeerbaar".
De woorden Richting en Parallel zijn aan de Mathesis ont* leende beelden. Niet meer dan dat. En het woord „omkeer* baar" is zelfs een voor niet*wiskundigen onbegrijpelijke technische term. Bs ben niet zeeker of ik als leek dat zware, geheimzinnige woord wel verstaan kan. Maar ik zie in, dat daar de kern is van 'het gansche betoog.
85



m.
BROUWER TEEGEN INTELLECT EN WEETENSCHAP.
Er is iets wonderlijks in het ageeren van Brouwer teegen intellect en weetenschap. Het is, ondanks de geweldige ernst, niet zonder humor. Er komt iets bij te pas wat „meesmuilen" genoemd wordt, naar mijn opvatting van dat woord. Het is of John D. Rockefeller en Andrew Carnegie samen een hef* tige brochure opstelden en loslieten teegen privaatbezit, geldmacht, kapitalisme en monopolie.
Als wij bij Brouwer leezen dat „het Intellect den duivels* dienst verricht" van ons te helpen voortleeven in een steeds toeneemende verdooling, als hij „een wetenschappelijke waan heid niet meer dan een zekere verdwazing der begeerte" noemt en de weetenschap, „de laatste bloem en verstarring der cultuur", als hij spreekt van „het geloof aan een werke* lijkheid" en het „logisch denken" als van „zonden der weten* schap" die in plaats van „reddende vlucht uit aardsche ban* den" niet anders geeven dan „stolling tot ongevoeligheid in een schijn*evenwicht, gekocht met steeds verdere compli* catie der behoeften, steeds slechter levensvoorwaarden,
steeds zwaarder werk, steeds dieper verdwaling" —
dan komt er een neiging in ons op om te vragen: „Lieve student in de wiskunde, die dit alles zegt met uw mathe* matische dissertatie al in uw hoofd, uw aanstelling als hoog* leeraar in de mathésis al zoo goed als in uw zak, uw be* noeming tot lid van de Académie vrij wel als zeeker in 't verschiet, spuuwt gij niet wat al te verachtelijk op schatten, die u in milden oovervloed zijn toegeworpen, en die wij arme slokkers, moeite hebben u niet te benijden? Gij beweegt u in de meest verfijnde en gecompliceerde abstracties met de gemakkelijkheid van een slinger*aap in de hooge boom*i kruinen der tropische wouden, zoo hoog booven den be* ganen grond, dat het gezicht ons, logge stervelingen, alreeds
86



doet duizelen, gij jongleert met cirkels en driehoeken, met tangenten en costangenten, met integralen en differentialen, met oneindige en onbestaanbare grootheeden, met hoopen dimensies, met aftelbare aantallen van aftelbare hoeveel* heeden, die zelf weer aftelbaar zijn — hou me vast, want het begint me al te draayen — met puntverzamelingen, sim* plexen en de heele heilige kraam van gewigtige en nonsens sikale onmoogelijkheeden — wier praktische waarde, ondanks hun hersenschimmigheid, beweezen wordt door vliegmachi* nes en marconi*toestellen, — maar als dat alles nu vers dwazing is — waarom houdt u er dan niet gauw mee op?
Zoudt ge zelf niet teegen Carnegie zeggen, als die zoo ligtvaardig oover zijn dollars en zijn staahaandeelen sprak, „maar man! gooi die rommel dan toch op straat, en blijf er niet op zitten met een gezicht van „hadt je me maar!"
Hebt ge u zelf, bij 't aantrekken van den toga en het opzetten van den baret, niet een weinig in de positie ge* voeld van den assurantiessluitenden dominee?
En zijt ge niet zelve geworden — eevenals trouwens uw onderdanige dienaar — „eerzaam samenlevings*lid, lakei in het groote paleis van slechtheid, lakei niet al zijn lafheid voor den meester, al zijn wreedheid voor den vreemdeling, met onedel vernederend werk, tegelijk schreeuwend onrecht* matig parasiteerend en vreezend voor het eigen veege lijf'?
Hebt ge niet toegelaten dat men u maakte tot sieraad van die hoogeschool, die naar uw zeggen, is afgedaald tot kweek* school van loondienaars in onaangenaam, ellendig, noodzake* lijk, menschonteerend maatschappelijk werk?"
„De medische industrie" zegt Brouwer, was bij barbiers en kwakzalvers in de juiste handen.
Hiermee kunnen de hooggeleerde operateurs en klinici naar huis gaan. Ondergeteekende, die zelf deeze industrie heeft gedreeven, voelt zich door zulken smaad niet gekrenkt. Ik begrijp wat Brouwer tot deeze woorden bracht. Ik heb
87



den lust in 'het „vak" verlooren toen ik meer en meer begreep wat er doeleind en beteekenis van is. De medici zijn inder» daad niet waarvoor ze zich uitgeeven: „menschen*redders." Het zijn lichaamsredders, en zeer vaak, bijna altijd, men* schensbedervers. Maar daarom sta ik toch niet voor mezelven in, en ook niet voor Brouwer, als het mocht voorkoomen dat hij of ik, of iemand die ons dierbaar is, appendicitis kreeg. Vermoedelijk zullen wij beiden niet naar een barbier of kwakzalver gaan, maar om den meest vertrouwbaren operateur roepen, en dien deemoedig en vertrouwend onzen nood klagen, en om bijstand vragen.
We zullen, zooals men zegt, een toontje lager zingen.
En ditzelfde komt, naar mijn ervaring, te pas bij het spreeken oover intellect en weetenschap.
Die twee zaken staan zonder twijfel te hoog aangeschree* ven. In mijn studententijd stonden ze als soevereine machten booven de gansche menschheid. Ik was 'hun in leeven en werken onderdanig, ik leefde en dacht in de sfeer van Mul* tatuli, die zwoer bij 2 X 2 = 4 en spotte met buitenissig* heeden. Maar toch, toen ik zoo oud was als de student Brouwer tijdens het ontstaan zijner Delftsche reede, stak ook in mij de revolutionair het hoofd op en deed ik in mijn bevrijding s*geschrift, den eersten aanval op die zelfde twee despooten, die door Brouwer zoo forsch in een hoek worden getrapt. Mijn aanval was, in oovereenstemming met mijn van Brouwer's afwijkend temperament, voorzichtiger en zachtzinniger. Maar, naar ik meen, niet minder doeltref* fend. Dokter Cijfer en Pluizer, uit de kleine Johannes, zijn de twee representanten van dezelfde valsche satanische machten, natuur*weetenschap en intellect, die de menschheid onder hun tirannie ten verderve voeren.
Ik had toen, wat men noemt, een goed hoofd. Ik kon, met vrij veel gemak, doordringen in elke weetenschap die mij de moeite waard toescheen. Gehoorzame aandacht, gedwee ge*
88



heugen, sterke hersenen stelden mij in staat de halsbreekende evolutiën van wijsgeeren en geleerden te volgen, als ik maar wat moeite wou doen. Ik was daar eevenmin trots op, als Brouwer op zijn wiskundig talent, ik waardeerde mijn ver* moogens niet bizonder. De geweldige groei der wiskunstige weetenschap interesseerde mij wel, maar ik meende altijd, als ik er lust in had, die ontwikkeling te kunnen volgen.
Maar dat zat niet zoo glad. Ouder wordend voelde ik wel mijn algemeene inzichten verwijden en verhelderen, maar het bleek mij spoedig onmoogelijk, ook met den besten wil en de ernstigste inspanning, de hoogere mathésis van den nieuwen tijd bij te houden.
En dat juist, toen ik tot mijn groote vreugde en met inten* sieve belangstelling bemerkte, dat de grootste helden van het intellect, de moderne wiskundigen, als het ware door het steeds ijler wordend weefsel van abstracties begonnen heen te zien en terecht kwamen, noodwendig, door onver* schrokken dóór*denken, in de eeuwig*geheimzinnige sfeeren der mystiek.
Zij bevonden juist datgeen wat „buitenissig' genoemd werd, te zijn het „allerissigste", veel issigër dan het theorema van Pythagoras of 2 X 2 = 4.
En daartoe kwamen ze langs den weg der zuivere mathésis.
Geen wonder dat ik hen op dien weg volgen wou! Vooral ook omdat ik eiken dag voor nieuwe moeylijkheeden stond, en hoopte dat diezelfde mathésis, die zoo onfeilbaar haar eigen incompetentie had uitgevonden, mij nu ook ten dienst zou kunnen staan bij mijn verderen groei, bij de ontwarring der geweldige raadselen die eiken dichterlijken, mystisch ontwakenden mensch beklemmen en soms tot radeloosheid drijven.
Om het symbolisch te zeggen: toen het intellect, de machi* nist op mijn schip, afstand deed van zijn geusurpeerden rang, en niet meer kapitein wou speelen, toen erkende ik zijn
89



betrekkelijke verdiensten en zocht zijn hulp voor de verdere vaart.
En met eenige ontzetting zie ik toe, hoe Brouwer, op zijn prachtig toegerust schip, met zijn wonderbaar sterke machi* nes, zoo heftig uitvaart teegen machinist en loods, omdat ze hem niet voldoende als gezagvoerder erkenden, en nu zelfs raast en tiert, alsof hij hen allebei voor de haayen zal werpen.
Maar hij doet het niet, goddank!
Hij gaat wel ijsbaarlijk te keer, maar tot nog toe heeft hij baret en toga niet aan de kapstok gehangen.
Alleen heeft hij den satanischen machten het roer uit de handen genoomen, met ruuwen greep, en aan het Goddelijk Zelf ter leiding toevertrouwd. Daarmee is hun satanisme gebrooken, en hun weezen dienstbaar gemaakt aan heemel* sche belangen.
Noch doctor Cijfer, noch Pluizer is te vreezen, wanneer hun rechten aard is begreepen. Ook de duivel hoort in den grooten Liefde*dans van het Al. Ook Satan is maar een schijn, en werkt ten goede, als het Zelf hem in zijn ware weezen heeft herkend.
In den achtsten zang van het eerste boek van „Schijn en Weezen" heb ik getracht het satanisch en het goddelijk weezen van weetenschap en intellect onder woorden te bren* gen. En nog onlangs gaf ik in het derde boek deeze uiting:
Het werk der weetenschap is als eens blinden Voorzichtig tasten, als van 't klein insect het rustloos speurend spinnen en verbinden Zoo bouwt verstand met fijn vernuftig zinnen een gang waardoor het Zelf behoedzaam trekt, waarmee 't zichzelf een veil'ge wijk verstrekt. Gedachte werkt, opdat gevoel zal winnen en draagt, volijvrig, aldoor eed'ler zoet in 't éénig Ik, en 't Eeuwig Heeden binnen.
90



Ik meen dan ook te weeten dat de grootste wijzen de diensten van het intellect niet als „duivelsdiensten" beschou* wen, maar zijn functie begrijpen, als noodwendig tot hand* having van het Zelf, — mits men daarbij nooit uit het oog verÜest, dat het neigt tot deviatie, afwijking, die voert tot chaos. Al onze üluzies kunnen nuttig zijn, als men hen slechts begrijpt als üluzies, als men bij het begrip „Karma" ook het begrip „Maya" „Schijn" onthoudt.
En de nuttigheid van den schijn wordt bepaald door zijn passendheid in de Al*Harmonie, die men ook Heil, en Schoonheid kan noemen.
Teegenoover de schijnbaar finale verwerping van weeten* schap en intellect stel ik de uitspraak van Brouwer's grooten ambstbroeder Henri Poincaré, die van de Astronomie zegt: „elle est utiïe, paree qu'elle est grande, ette est utile, paree qu'elle est belle, voila ce qu'il faut dire1/'
Hetgeen oovereenkomt met de door mij gebeezigde woorden.
De weetenschap verhoogt door zuiver meeten d'eedelste vreugd, 't verstaan der Harmonie
in 't Waereld*al
mits de schoonheid
haar leiden blijft en 't licht der poëzie
En toch heeft Brouwer's felle aanval mij verheugd en ge* sticht, omdat hij met zulk een sterke vuist den waan der materialisten en intellektualisten verscheurt en de dingen recht zet naar hun juiste waarde. Want niemand kan zeggen dat voor hem de druiven zuur zijn, of dat Brouwer de be* voegdheid mist om oover de waarde van intellekt en weeten* schap te oordeelen.
*) H. Poincaré. „La Valeur de ia Science", pg. 157.
91



IV.
DB VERZOENING.
„De dwalende wereld" zegt Brouwer, "ziet ge dat alleen bestaat, doordat ze dwaalt".
„Een wereld, waarin recht geleefd zou worden, is u even ongerijmd, als uw eigen sterfelijkheid".
„Dwaasheid en ongeluk, met elkander in evenwicht, die sturen de wereld.
„Een streven naar beter orde, het ware slechts een druppel in de zee van dwaasheid meer".
Hoe klinkt u dit, welmeenende, menschlievende, naar het goede streevende Nederlander?
Hoort ge hierin iets van verzoening, gij zachtzinnigen en deugdzamen, gij ijverige propagandisten voor rechtvaardig* heid en vreede, gij vaderlandslievende staatsburgers, gij wak* kere strijders voor Hollands bloei, gij die uw leeven wijdt aan hervorming en verbeetering, gij vlijtige, onzelfzuchtige geleerden, gij strijders voor het recht, gij socialisten, kam* pioenen voor het lijdende volk, gij, geneesheeren en ver* pleegsters, gij die voor vrouwenrechten opkomt, gij allen, braven, goeden, eedelen, middernachtzendelingen, alcohol* bestrijders, publicisten en journalisten, enthousiasten en
idealisten welke ergernis gevoelt ge, bij 't lezen van
die woorden, geplaatst onder het hoofd: „verzoening" en geuit door een jong tijdgenoot, officieel erkend als begaafd met een ongewoone mate van schranderheid en kennis?
En toch die jonge beeldstormer heeft gelijk. Toch zijn
die schrikkelijke woorden, die u als heemeltergende onzin moeten voorkoomen, vol diepe waarheid. Het is goed dat ze gezegd zijn, en ik wensch ze nadrukkelijk te herhalen en ze in het heldere licht te stellen, dat hen tot nu heeft ont* brooken.
92



De sleutel voor het raadsel is te vinden in het woord „waereld".
Als gij, welmeenende en deugdzame leezer, het woord „waereld" gebruikt, dan bedoelt ge daarmee: de werkelijk* heid, het vaste eeuwige, onvergankelijke Zijn, dat wat was en is en weezen zal —
Ten minste, dat meent ge te bedoelen, maar inderdaad spreekt ge van de waereld der verschijnselen, de voorbij* gaande onweezenlijke waereld van schijn, die door onze vijf zinnen ons wordt voorgetooverd, en die door causaliteit, de wet van oorzaak en gevolg, verbonden is.
In die schijn*waereld leeft ge en denkt ge en handelt ge — en het is die schijn*waereld, wier dwaasheid door den jon* gen mathematicus wordt aan de kaak gesteld en als trooste* loos en hoopeloos veroordeeld.
Want dit is het wonderbare weezen van ons menschzijn, dat we, midden in de onontwarbare netten van den schijn verstrikt, toch besef hebben van een vaster en weezenlijker werkelijkheid. Dat inzicht is het essentieel menschelijke, dat bestaat van het oogenbhk, dat de menschelijke geest is gaan lichten, en de waereld van schijn heeft geschapen.
Die schijn*waereld is niet, zooals de oppervlakkige meent, door God geschapen, maar de mensch is door God geschapen en de schijn#waereld door den mensch. Aarde en heemel, zooals wij die kennen, waren er niet, eer de mensch was.
Hier schudt de geoloog het hoofd en spreekt van primaire tijdperken, waarin geen menschen lichaam bestond. Maar de menschelijke geest is ouder dan alle géologisChe tijdperken, en kleuren en klanken zijn er niet en zijn er nooit geweest en kunnen er niet zijn, waar niet is een menschelijke geest, waarin ze ontstonden als weederwerking tusschen het zelf* standige menschelijke Zelf, en het Goddelijke Zelf, dat hem schiep en vrijmaakte.
„O juist" zeggen de filosoofen „dat heeft ons Kant geleerd.
93



Wat we waarneemen is schijn, en het „Ding*an*sich" is voor ons onkenbaar".
Met uw welneemen, heeren metafysici, Kant heeft ons niets hieromtrent geleerd, want hij meende door „logisch denken" het eeuwig onlogische, of hyperlogische te kunnen verklaren. Alle „dingen" zijn „bedongen" en onweezenlijk. Een „ding*an*sich" is leuterpraat. Er is een werkelijke wae* reld, dat is de Schepper, en er zijn schijn=waerelden, dat zijn Zijn schepselen.
Dat wisten Lao Tsz en Boeddha, twintig eeuwen vóór Kant, en dat wisten Eckhart en Boehme, en de Indiër Kabir, en nog veel anderen, vóór Kant, en aan hun wijsheid heeft Kant niets toegevoegd.
Wel heeft hij iets gevoeld van de vreesselijke verdooling waarin intellekt en natuur*weetenschap de menschheid drei* gen te voeren, en dat heeft hij voor zijn tijd, op zijn om* slachtige wijze, eenigszins duidelijk gemaakt.
Een zelfden dienst heeft in onzen tijd, aan onze tijdgenoo* ten, de fransche schrijver Henri Bergson beweezen, en wel op 'heel wat meer genietbare en elegante wijze, in zijn zuivere en melodieuze landstaal.
Maar ook dat was negatie, ontkennende, uiteen*rafelende redeneering, geen krachtige, positieve affirmatie, zooals Brou* wer die ons geeft.
De ernstige, dichterlijke mensch, die aan „propaganda" heeft gedaan, en tot inzicht is gekomen, leert begrijpen wat Lao Tsz bedoelde, toen hij sprak van „handelen door niet* handelen", en als beginsel van den Wijze vaststelde het „Wu* wei", het „van*zelve".
Alle propaganda, alle dwingen en drijven, naar systeemen en plannen, is ijdel en dwaasheid. Het geschiedt en blijft ge* schieden, omdat de dwaasheid in onze schijn*waereld be* hoort. Maar de tot inzicht gekoomene wil het niet meer, of wil het niet meer willen. En zijn onwil stijgt, in dezelfde
94



mate als zijn verblindheid afneemt. Hij wil niet langer doen, maar zijn. En de volmaakt Wijze heeft vreede in Zijn alleen, in het Weezen. En dat Weezen is toch teevens de hoogste Daad. „Ik doe alle werken en ben toch afgezonderd van alle werken" zegt Kabir.
Deeze gestadige verheldering, deeze „zelf*inkeering", zoo* als Brouwer het noemt — die oovereen komt met wat de oude Christenen onder „weedergeboorte" verstonden — moet door ieder waarachtig mensch als eenige troost en uit* komst in 't verschiet worden gezien.
Want wat anders heeft de mensch, om zich met volle toe* wijding aan te kunnen geeven? Is niet alle aardsche vreugde teleurstellend en vol twijfel en bitterheid? Wat zou ons een idéale orde en rechtvaardigheid in de menschheid anders brengen als een leedige tevreedènheid, een doodsche ver* zadiging, een jammerlijk uitzien naar den eindelijken onder* gang van menschdom en planeet, het eenige stellige toe* komstbeeld?
Waarvoor ware dan al die moeite, al dat leed, al die vunze ellende, die schrijnende wreedheid — waarmeede een wei* nigje genot en zorgeloosheid van een klein boovendrijvend groepje wordt gekocht, oover eenige eeuwen?
Ziedaar Brouwer's vraag aan alle waereld*verbeeteraars en hervormers. En zij 'hebben geen antwoord. Zij doen maar, zij ijveren en preediken en verbeeteren — zooals de voogel zijn nest bouwt, zonder vragen of er kans is, dat er iets van hun weTk terecht komt en nablijft.
Zij moeten zoo doen, omdat zij niet wijzer zijn, en omdat hun dwaasheid behoort in het eeuwige scheppingsplan.
Maar de zelf*ingekeerde begrijpt, dat menschelijke wijs* heid dwaasheid is voor God — en hij moet van dit inzicht getuigen — al zal hem dat eenmaal óók dwaas voorkoomen.
Hier nu ontstaat de klemmende vraag: wat wil Brouwer dan van ons? Moeten wij werkers en propagandisten, wij
95



ijveraars en drijvers, wij die ons geluk en onze rust vinden in het streeven naar een idéale menschheid, — moeten wij dat alles opgeeven? Gij spreekt van dwaasheid en wijsheid, en niemand verlangt dwaas te blijven. Moeten wij dan hande* len naar uw wijsheid?
Hier zegt Brouwer, in hetzelfde korte hoofdstuk, de vol* gende woorden, die harmonie brengen in het schijnbaar ver* warde en verbijsterende:
Ge zult niet beeter willen wezen dan ge zijt....
niet beeter zult ge de waereld willen, dan ze is....
Dit is aldus te verstaan: De menschheid is een ontluikende bloem, wat haar gisteren wijsheid scheen, acht ze heeden dwaasheid.
Het eenige wat de mensch met willen en weeten te zoeken heeft, is: zelf «inkeering, dat is terugkeer tot den Schepper die hem uitzond.
Voor 't ooverige handele hij naar zijn wijsheid, en niet naar die van anderen.
Wie het voelt als plicht en als lust te propageeren, te her* vormen, te bouwen, te knutselen — hij doe het, en zijn actie zal meede de menschbloem doen ontluiken.
Maar hij moet niet beeter willen zijn dan hij is, en dus ook niet trachten te handelen naar de wijsheid der weeder* geboorenen.
Dat voert noodwendig tot huichelarij en tot dweeperij.
Hij moet echter ook de waereld niet beeter willen dan ze is, — want de waereld zal ontluiken naar den wil des Scheppers en niet naar die der schepselen. De bloem is niet het einddoel, en ook de vrucht niet, die in de bloem ontstaat. Dat alles is schijn en vergankelijk. Maar de voor ons onzicht* bare Schoonheid, de voor ons onbegrijpelijke Vreugde — „die ewige Freudenreich" — zooals Boehme zegt — wordt uit de bloem gewonnen.
En alle menschen, wijzen en dwazen, zelf*ingekeerden en
96



actieve werkers hebben dat te weeten en te erkennen. Want er is geen mensch of hij heeft de macht in te zien dat zijn waereld een schijnwaereld is, en er is ook geen mensch zóó laag, zóó dom en zóó slecht of hij kan gebracht worden tot de vertrouwelijkheid met Hem, dien Jezus onzen Vader noemde.
V.
BROUWER OOVER DE TAAL.
In 1889 schreef ik een opstel oover Gorter's verzen, waarin ik trachtte duidelijk te maken, hoe dwaas het is, als menschen samen babbelen oover God, oover het Hoogste, oover Kunst, oover Poëzie en daarbij meenen werkelijk iets te zeggen.
„Heet gedecideerd vragen de menschen elkaar: Geloof je aan God? — zoo zeeker van hun zaak alsof ze vroegen: Hou je van thee? — en er wordt „neen" of ,Ja" geantwoord met gelijke beslistheid, alsof de zaak daarmee was afgedaan, alsof alles nu geheel duidelijk was, alsof men door zulk leedig woordspel iets van elkanders intieme weezen had begreepen".
En later heb ik herhaaldelijk er op geweezen hoe „taal» kritische bezinning" een kenmerk was van de geestelijke revolutie van onzen tijd. *)
In 1905 schreef ik een opstel oover „Poëzie, Wijsbegeerte en Mathesis" waarin ik wees op het merkwaardige, door weinigen begreepen stukje van den mathematicus Mannoury, getiteld „Hegelen of Cijferen" — in „de Beweging" van 1905. DL 72.
Voor 't eerst vond ik daarin op scherpe, treffende wijze uitgedrukt, dat de wiskunde, eevenals de poëzie, onlogisch is. Dat de logica, van de taal niet de logica is van de werke*
*) O.a. in het niet in 't Hollandsch verscheenen boekje „Happy Hu* manity, Doubleday Page & Co., New York; duitsche editie Glückliche Menschheit S. Fischer, Berlin (pg. 264).
97
7. L. den W.
97



lijkheid. Dat de filosofie, begreepen als redeneerkunde, als „logisch denken", onmachtig is in de taak, die ze meent te verrichten, omdat ze in de taal een ondeugdelijk werktuig heeft.
En in datzelfde jaar 1905 hield Brouwer zijn Delftsche reede, die mij eerst tien jaren later onder de oogen kwam.
Daarin zegt hij: „ridicuul wordt het gebruik van de taal.... als zoogenaamde wijsgeeren of metaphysici handelen onder elkaar over moraal, over God, over bewustzijn, onsterfelijk* heid en vrijen wil; menschen die elkaar niet eens liefhebben, laat staan gemeenschap hebben in fijner zielsbeweeg, ja die soms elkaar niet eens persoonlijk kennen; dan praten ze óf langs elkander heen óf ze bouwen een logisch systeempje dat alle verband met de werkelijkheid mist.
Men lette op de woorden „die elkaar niet eens liefhebben" om goed te voelen hoe dit inzicht afwijkt van de algemeene denkwijze.
„Wat nu?" zeggen onze geleerden en zoogenaamde wijs* geeren „wat heeft „liefhebben" met weetenschap te maken? Moet ik dan bijzonder veel van een collega houden om met hem een wijsgeerig gesprek te kunnen voeren? Dat strijdt teegen alle weetenschappelijke begrippen en beginselen. De Weetenschap en de Reede staat booven alle sentiment".
Ze staat er niet booven, geleerde Heer, maar er buiten — en daarom is ze voor de kennis van het Leeven, van de Werkelijkheid, waardeloos, zoolang ze „buiten" en „booven" verwart. „Logica kan begeleiden, maar richten uit eigen kracht nooit" zegt Brouwer, „ja, een bestaande wilsgelijkheid kan schijnen logica met voeten te treeden, zoo kan het samen zeggen: „er is geen kwaad" en „er is niets dan kwaad" slaan op eenzelfde eenheid van zin.
Die „taalkritische bezinning" is een allergewigtigste zaak.
Het is als een vast kenmerk waaraan men in onzen tijd den Wijzen Mensch kan onderscheiden.
98



Wie tot zelfinkeer gekoomen is, heeft daarbij ook, als een noodwendigheid, de taalkritische bezinning gekreegen, en de ware beteekenis van het „Woord" gevoeld.
Het is iets, dat zich niet laat uitleggen. Wie die taal* kritische bezinning niet heeft bereikt, begrijpt u niet, wat ge ook zegt. Het klinkt hem alles paradoxaal, wonder* spreukig en ongerijmd. Hij houdt vast aan woorden en rede* neering en begrijpt niet wat ge bedoelt, als ge hem uitnoodigt die woorden*tirannie te breeken en logische redeneering los te laten. Hij probeert telkens weer zichzelven bij de haren uit het moeras te trekken. Want iets anders is het werk der logische wijsgeeren niet.
De mysticus, de zelf*ingekeerde, de Weedergeboorene be* grijpt deeze zaak als van zelf spreekend.
Boeddha, Lao Tsz, Paulus, Augustinus, de ooverige groote mystieken waren welbewust en welweetend onlogisch. Het befaamde: „credo quia absurdum" is er een uiting van. Kabir laat niet af van zeggen met alle macht, dat „Woorden u nooit zullen vereenigen met Hem (den Schepper)"1)
Maar Kabir kent de magische macht van het mystieke Woord2), dat ook de Hebreeuwsche Wijzen kenden, en dat de gnostici den „Logos" noemden. Maar dat heeft niets uitstaande met het logisch denken en redeneeren onzer zoo* genaamde filosofen.
Zeer opmerkelijk is in dit taalkritisch opzicht de houding van Socrates, naar de voorstelling van Plato. Socrates rede* neert met de Grieken van zijn tijd, die groote praters waren en geen taalkritisch inzicht hadden, geheel naar hun eigen trant. Hij oovertuigt hen schijnbaar steeds door logische redeneering, en geeft niet met zooveel woorden te kennen hoe ondeugdelijk hij dat oovertuigingsmiddel vindt — maar
') Kabir's verzen LIX.
2) Kabir s verzen LVII. Uitgegeeven bij W. Versluys.
99



lijkheid. Dat de filosofie, begreepen als redeneerkunde, als „logisch denken", onmachtig is in de taak, die ze meent te verrichten, omdat ze in de taal een ondeugdelijk werktuig heeft.
En in datzelfde jaar 1905 hield Brouwer zijn Delftsche reede, die mij eerst tien jaren later onder de oogen kwam.
Daarin zegt hij: „ridicuul wordt het gebruik van de taal
als zoogenaamde wijsgeeren of metaphysici handelen onder elkaar over moraal, over God, over bewustzijn, onsterfelijk* heid en vrijen wil; menschen die elkaar niet eens liefhebben, laat staan gemeenschap hebben in fijner zielsbeweeg, ja die soms elkaar niet eens persoonlijk kennen; dan praten ze óf langs elkander heen öf ze bouwen een logisch systeempje dat alle verband met de werkelijkheid mist.
Men lette op de woorden „die elkaar niet eens liefhebben" om goed te voelen hoe dit inzicht afwijkt van de algemeene denkwijze.
„Wat nu?" zeggen onze geleerden en zoogenaamde wijs* geeren „wat heeft „liefhebben" met weetenschap te maken? Moet ik dan bijzonder veel van een collega houden om met hem een wijsgeerig gesprek te kunnen voeren? Dat strijdt teegen alle weetenschappelijke begrippen en beginselen. De Weetenschap en de Reede staat booven alle sentiment".
Ze staat er niet booven, geleerde Heer, maar er buiten — en daarom is ze voor de kennis van het Leeven, van de Werkelijkheid, waardeloos, zoolang ze „buiten" en „booven" verwart. „Logica kan begeleiden, maar richten uit eigen kracht nooit" zegt Brouwer, „ja, een bestaande wilsgelijkheid kan schijnen logica met voeten te treeden, zoo kan het samen zeggen: „er is geen kwaad" en „er is niets dan kwaad" slaan op eenzelfde eenheid van zin.
Die „taalkritische bezinning" is een allergewigtigste zaak.
Het is als een vast kenmerk waaraan men in onzen tijd den Wijzen Mensch kan onderscheiden.
98



Wie tot zelfinkeer gekoomen is, heeft daarbij ook, als een noodwendigheid, de taalkritische bezinning gekreegen, en de ware beteekenis van het „Woord" gevoeld.
Het is iets, dat zich niet laat uitleggen. Wie die taal* kritische bezinning niet heeft bereikt, begrijpt u niet, wat ge ook zegt. Het klinkt hem alles paradoxaal, wonder* spreukig en ongerijmd. Hij houdt vast aan woorden en rede* neering en begrijpt niet wat ge bedoelt, als ge hem uitnoodigt die woorden*tirannie te breeken en logische redeneering los te laten. Hij probeert telkens weer ziehzelven bij de haren uit het moeras te trekken. Want iets anders is het werk der logische wijsgeeren niet.
De mysticus, de zelfingekeerde, de Weedergeboorene be* grijpt deeze zaak als van zelf spreekend.
Boeddha, Lao Tsz, Paulus, Augustinus, de ooverige groote mystieken waren welbewust en welweetend onlogisch. Het befaamde: „credo quia absurdum" is er een uiting van. Kabir laat niet af van zeggen met alle macht, dat „Woorden u nooit zullen vereenigen met Hem (den Schepper)"*)
Maar Kabir kent de magische macht van het mystieke Woorda), dat ook de Hebreeuwsche Wijzen kenden, en dat de gnostici den „Logos" noemden. Maar dat heeft niets uitstaande met het logisch denken en redeneeren onzer zoo* genaamde filosofen.
Zeer opmerkelijk is in dit taalkritisch opzicht de houding van Socrates, naar de voorstelling van Plato. Socrates rede* neert met de Grieken van zijn tijd, die groote praters waren en geen taalkritisch inzicht hadden, geheel naar hun eigen trant. Hij oovertuigt hen schijnbaar steeds door logische redeneering, en geeft niet met zooveel woorden te kennen hoe ondeugdelijk hij dat oovertuigingsmiddel vindt — maar
') Kabir's verzen LIX.
2) Kabir's verzen LVII. Uitgegeeven bij W. Versluys.
99



als het er op aan komt zijn eigen diepste gedachten uit te spreeken, dan neemt hij op eens geweldige sprongen, laat alle logische redeneering in den steek en spreekt als Dichter en Mysticus.
In onze dagen zijn de taalkritisch bezonnenen eeven zeld* saam als altijd, al vullen duizende zoogenaamde wijsgeeren boeken met zeer verwikkelde abstracties.
Ik zou niet veel meer dan een dozijn tijdgenooten kunnen noemen, die het taalkritisch inzicht toonden te bezitten.
Natuurlijk hebben de groote Dichters het, want deeze zijn ook Mystieken.
Als zoodanig noem ik Carl Spitteler en Tagore, waarvan de eerste nog niet lang geleeden stierf.
De eenige, van wie het gansche leeven en werken gewijd was aan deeze groote kwestie, was een vrouw, Lady Welby Zij was geen groote Dichteres die kunstwerken schiep, maar zij was een wijze vrouw, wier intuïtieve, mystieke wijsheid dieper ging dan die der geleerden en metafysici van haar tijd.
In ons land hebben twee dichters duidelijk uiting gegeeven aan hun taalkritische bezonnenheid, n.1. Nico van Suchte* len2) en Jacob Israël de Haan*).
Deeze toonen ook sterk intellektueele vermoogens. Het zijn juist niet, zooals de opervlakkige zou meenen, voornamelijk intuïtief en sentimenteel aangelegde natuuren. Het sterke inteUekt voert niet van de mystiek af, maar juist er heen, wanneer dichterlijke grootheid, diepte van gevoel en harts* tocht aanwezig is.
Het is zooals Paulus zeide: een weinig kennis voert van God af, veel kennis voert tot Hem terug.
Dit zien we nu voor onze oogen in Mannoury en Brouwer.
De twee meest beteekenenden van onze jongere wiskun*
') Zie „GUickliche Menschheit" pag. 95.
*) Zie „Het AkEenig Leven". De Beweging van Juli 1907.
3) Proefschrift 1916.
100



digen zijn juist ook de twee schrijvers, die met de meeste scherpte en beslistheid taalkritiek hebben gevoerd en taal» kritische bezonnenheid 'hebben getoond.
Hun onverbiddelijke waarheid* en werkelijkheids*dorst, hun verlangen naar gewisheid, dat hen aandreef als wiskun* digen, deed hen ook het ontoereikende van alle logische woordsredeneering, en het gebrekkige van alle taaisuiting ontdekken.
Hun waarheidsliefde maakte 'hen tot mystieken. Want liefde tot de Waarheid is liefde tot den Schepper, den Min* naar, het Werkelijke Weezen, de Alziel.
„Ridicuul is de iaat', zegt Brouwer, „waar een geschil ié en men door redeneeren het eens te worden trachf'.
„Ridicuul is ook de taal in de conversatie. Ieder bazett, maar de kunst is te bazelen zonder dat het ridicule door* breekt binnen de cathegorieën der dressuur, die hef gezeb schap handhaaft."
En schrik nu niet, eedelaardige leezer, bij het volgende:
„Daarbij kan het „Waarheid spreeken" vaak minder
aan het doel beantwoorden dan het zoogenaamde „liegen".
Gij zult dit een enormiteit noemen, die niet te verontschul* digen is. Maar de jonge wiskundige wist wel wat hij zeide — en ge kunt zijn bedoeling eenigszins gissen, wanneer ge weederom bedenkt, dat ge meent te leeven in een logisch samenhangende werkelijkheid, die eevenwel niet anders is dan een schijn en een begoocheling. Uw „waarheid spreeken" beteekent, dat gij uw woorden in accoord brengt met die schijnwerkelijkheid. Maar dat accoord voldoet den wiskun* dige, den strengen waarheidzoeker niet. Hij bedoelt daar* meede niet, dat men behoort te liegen, maar inteegendeel, dat men niet vertrouwen kan op de waarheid van uw taal, en dat veele woorden die „onlogisch" en „leugen" worden genoemd, waarachtiger zijn dan wat onder menschen „waar* heid" heet.
101



„Met de taal als slavin van den waan der werkelijkheid, is de waarheid niet te zeggen."
Hoe moeylijk het is, zich uit die slavernij te bevrijden werd ons getoond door Bolland en zijn „zuivere Reede".
Bolland heeft het steeds oover „zelfbezinning", maar hij meent, dat men door de taal, door logisch denken en rede* neeren, tot die zelfbezinning koomen kan.
Daartoe is echter niet enkel een sterk inteüekt noodig, maar allereerst een diep gemoed en een dichterlijk gevoel.
Juist dat laatste is in Bolland te zwak om op te weegen teegen zijn geweldig inteüekt. Tot de waarachtige, deemoe* dige, vroome zelfinkeering die Brouwer bedoelt, is Bolland nooit gekomen. *)
Boüand spreekt dóór, met verbazende geleerdheid en denk* kracht, maar zijn kunst is, zooals Brouwer zegt, „te schatten op de waarde van die van een acrobaat".
„Als het heel geen levende dingen beroert, als liefde, natuur, politiek, dan geeft het levenlooze uitspraken, voor het leven zonder zin."
VI.
BROUWER EN DE VROUWEN.
Met een zeekre huivering vervolg ik hier mijn beschouwin* gen. Het onderwerp is gewigtig en subtiel.
Hier past het te doen opmerken dat het brouwsel giftige bestanddeelen bevat. Het kan verdooven en bedwelmen. Hier moet teegengif worden toegediend.
Zouden er veelen zijn die in hun nooddruft naar helder* heid en vastheid het witte boekje gretig ter hand namen — nadat ik sprak van zijn diepte en waarheid — om er door gestort te worden in afgronden van ijlheid en onweezen* lijkheid, omdat zij geen houvast vinden in de vreemde, ver* nielende gedachten?
*) Bolland stierf in 1923.
102



Dan moogen ze hier gewaarschuuwd worden, en in hun eigen onbedriegelijk gevoel de kracht vinden om zich schrap te zetten en weerstand te bieden aan de verleiding van dweepzucht en ooverdrijving.
„Voor geen man heeft in 't voldongen Karma de vrouw een plaats: zij is een van zijn weg af lokkende sirene".
Is dit waarheid? Zelfs in den mond van den voor de waereld afgestorvene? — Maar wie is dat? Boeddha? — Paulus? — Franciscus? Ook bij 't noemen dier groote namen moogen wij aarzelen.
En voor elk, die minder is dan deeze drie, is het aangehaalde woord zeeker onwaar. Het is zeeker misleidend in den mond van ieder onzer, zeeker misleidend in den mond van Brou* wer, zelf.
„de man (heeft) de vrouw te mijden, te negeeren, wil hij niet lichtzinnig zijn Karma verzwaren, wil hij niet ten onder gaan".
Voor wie geldt dit?
Toch zeeker niet voor den schrijver van „Epipsychidion", den hartstochtelijk menschelijken Shelley. Maar ook niet voor Goethe, die de vrouw zoo goed kende, — zóó goed, dat Brouwer zelf bij voorkeur Goethe's kenschetsingen gebruikt.
En als Brouwer mocht zeggen, dat Goethe toch ook nooit de vrouw in haar gansche diepte heeft begreepen en be* heerscht, en in zijn leeven heeft getoond hoe hij, een der grootste mansgestalten, dupe is geworden van vrouwelijke verleiding, — dan vraag ik, of dat ook van Dante gezegd kan worden. Ook voor Dante is „das ewig Weibliche" geen „helsche verleiding" maar een tot God omhoog brengende kracht.
„daaronder, in den donkeren ondergrond van de sekse, waarmee ze belast is, lokt ze hem op paden, die zijn ven derf zijn."
103



Zou men hieruit niet opmaken dat alleen de vrouw met „sexe" belast is? En de man dan, zou ik vragen?
Zou er niet eevenveel reeden zijn om te zeggen, dat de man zwaarder met sexe belast is dan de vrouw?
De vrouw heeft een leevensperiode waarin sexe en voort* planting haar booven alles gewigtig vóórkomt. Dan handelt zij werkelijk niets ontziend, voor niets staand, in gehoor* zaamheid aan die geheimzinnige roeping, en dwingt, door haar verleidelijk weezen, tot gelijke gehoorzaamheid.
Maar dan dan treedt 'bij de vrouw in een asexueele
periode. Dan is zij bevreedigd en verzadigd, haar zinnelijke liefdekracht heeft gewerkt en de opgave vervuld — dan is zij bereid voor de geestelijke liefde en het vergeestelijkt leeven.
Maar dan blijft juist de man achter — en er is reeden voor de vrouw om in den man de helsche verleider te zien, die haar terughoudt op het verheeven pad, omdat zijn sexueele driften niet hebben uitgewerkt. Dan gaat de vrouw vóór, en toont zich de beste gids.
Heeft niet zelfs een machtige en oprechte streever naar de volkoomenheid, een reuzen*figuur als Tolstoy, met schaamte erkend dat hij in hoogen ouderdom nog zijn sexualiteit niet ooverwonnen had?
Maar de meest gewoone vrouw is er van bevrijd, wanneer ze kuisch geleefd heeft en het stoffelijk moederschap vervuld.
Men kan het den drie*en*twintigjarigen student niet zwaar toereekenen, dat hij in de vrouw alleen de verleidster zag, maar hij heeft zijn vonnis aandachtig te herzien als hij een* maal door ervaring tot inzicht gekoomen is van de beteeke* nis van de oudere vrouw, de asexueele.
Brouwer zegt: „reine vrouwenliefde kan zeer goed zijn zonder verleiding, zoo leeft ze het meest ongetroebeld soms van zuster tot broer".
Hier ziet Brouwer een schema van hooger waarheid om*
104



trent de vrouw. Maar broer«en*zuster*liefde is daarvoor niet typeerend.
Misschien had Beatrice Dante's zuster kunnen zijn — maar waarschijnlijker is het niet zoo, en zou de broeder*en* zusterlijke verhouding de hooge stijging niet hebben te weeg gebracht.
Laon en Cythna waren, volgens Sheüey's oorspronkelijke conceptie, broeder en zuster, maar ze waren niet de sexu« aliteit te booven.
Wel waren geheel aan alle zinnelijke sexualiteit ontsteegen Michel Angelo en Vittoria Colonna. Nooit heeft deeze groote Minnaar iets anders dan de handen van zijn geliefde gekust.
Maar de door Brouwer genoemde straf: „walging van den begeerden man en toch niet laten kunnen hem te begeeren" geldt in het geheel niet voor de groote minnaars en minna* ressen in hun verheeven liefde«leeven. En zulken toch alleen hebben we als kenmerkend voor den menschelijken aard te beschouwen. Die vrouw, die „van den begeerden en begeer* lijk blijvenden man walgt" is een grof, oneedel type, dat we buiten beschouwing moeten laten als we spreeken over den gaven, zuiveren, volkoomen mensch — de waardige represen* tante van de soort.
De goede vrouw is er veel meer op voorbereid haar sexu* aliteit te ooverwinnen. Daarvoor is ze kuisch en preutsch — niet alleen om te lokken, maar vooral om na volbrachte plicht te stijgen. Daarvoor houdt zij vast aan pudeur, en aan het monogame ideaal — hoe zelden ze dit ook verwerkelijkt ziet.
En men weet ook dat ze uit diepten van liederlijkheid en ontucht kan stijgen tot den hoogsten vorm van liefde.
Jezus was jong en schoon, en Maria Magdalena was jong en schoon — en nooit heeft toch de meest roekelooze spotter zinnelijke sexualiteit in hun verheeven Liefde durven zien.
„een menschlievende vrouw is een even groot paskwil als een wreede vrouw of een eerzuchtige vrouw".
105



Ho! ho! vriend Brouwer, hier dwaalt gij zoo stellig als ooit iemand, die de onwerkelijkheid der woorden kent, kan dwalen.
Maar ik verzoek u de vrouw in haar gansche ontwikkeling te beschouwen. Zoolang zij stoffelijk moeder wil zijn, is haar menschlievendheid beperkt tot man en kind — maar dan, als ouder, rijper weezen — dan is zij nog vrouw en moeder, maar Menschenmoeder, en biedt ons de meest eerwaardige, en in wijdste liefdesomvatting menschlievende type van ons geslacht.
„een man die zich keert naar een vrouw heeft zijn leven verloren.'*
Ai! ai! hier klinkt het onzuivere geluid van een teleur* gestelden jongeling, van een leerling van den bitteren en grimmigen Schopenhauer.
Maar zelfs de voor de sexualiteit zijner eigene moeder be* duchte Franciscus keerde zich naar een geestelijke zuster Clara.
In alle groote mystieken heeft de sexualiteit gewoed en is de angst ontlooken voor vrouwelijke verleiding. Men denke aan Augustinus, Paulus, Dante, Franciscus, Joannes Luiken — allen getergd en vervolgd door zinnelijke be* geerten.
Maar de allergrootsten, die hun leeven het stelligst gevon* den hadden en hun sexualiteit het volkoomenst ooverwonnen — vreesden de vrouw niet meer, ook al was zij jong en schoon, als Maria Magdalena.
Zonder wuftheid, zonder verblinding hadden zij de heilige vrouw lief en vonden in haar de beste resonans voor de eigen aspiraties. En de „verheeven doem" der vrouwenliefde kwam voort uit reiner wijsheid, die het kruis wel wilde dragen — waar de man nog terugschrikt en terugblikt naar den tijd van zinnelijk genot. Maar dan moet men het typeerende liefde*leeven der menschen niet zoeken bij minnezangers
106



als Heine en Chamisso, die de eerste periode daarin nooit ontsteegen — maar in liefde*helden als Dante en Michel Angelo. Mystiek Leeven zonder het vrouwelijke in hoogsten zin, is onvolkoomen en ondenkbaar.
De dwaling van den jongeling Brouwer is te verklaren. Ze wijst op een groot en algemeen gevaar, waarvoor ieder man zij gewaarschuuwd.
Het is dit, dat de vrouw in haar aardsche, stoffelijk sexu* eele periode, zich door haar sexualiteit machtiger weet dan zij op grond harer werkelijke deugden en eigenschappen zou verdienen.
Als zij dan eerzuchtig is, maakt ze van die macht misbruik en trekt tot zich mannen*karakters die, zonder haar sexu* eele bekooring, geen bizondere aandacht aan haar zouden wijden.
Dan trekt ze die mannen omlaag en doet hen prijzen en bewonderen, wat eigelijk niet zoo prijzenswaard en bewon* derenswaard zou schijnen, als de sexueele charme er niet in speelde.
Dan, in dat bizondere geval, geldt al het scherpe en bittere, wat Brouwer oover de vrouw zegt. De verleiding is dan des te verraderlijker — omdat ook de simpele liefheid, de stille, intieme vrouwelijke bekooring zich kan voordoen als eigen* schap van den eersten rang, die opweegt teegen alle karakter* adel, genialiteit, expressief vermoogen en mystiek verlangen.
De man meent dan, dat hij in de vrouw gemis aan ziele* grootheid, aan karakter*adel, aan vuurige liefde wel kan ver* goelijken door haar kleine, innige, min of meer zinnelijke bekoorlijkheid. Als wij Goethe hooren spreeken oover zijn „Madchen" dan schamen wij ons een weinig voor den grooten man. En zoo zien wij er veelen omlaag gehaald en omlaag gehouden door de sexueele macht van vrouwen, die ver beneeden den door hen begeerden en verooverden man staan.
107



Dan doen zich al die subtiele en teegenstrijdige aandoe* ningen voor, waarop Brouwer doelt.
Maar dit zijn geen typische, menschelijk zuivere toestan* den, die als algemeene waarheeden kunnen worden opgesteld.
Met niet minder recht zou de vrouw kunnen zeggen dat het de man is, die, aanspraak? makend op deemoedige toewij* ding en liefdevolle oovergavéVnaar omlaag haalt en zinnelijke liefde blijft verlangen, door onverwonnen sexualiteit, waar de vrouw uit eigen neiging zou willen stijgen tot mystiek erkennen en een heiliger liefdeband.
(1916)
108



DE SCHILDER*MYSTICUS DE WINTER.
Als wij een schilderij op zuivere wijze — zonder vooroor* deel of waardelooze associaties — bewonderen, dan wil dat zeggen, dat er in ons een gelukkige zielstoestand ontstaat, dat wij een gelukkiger weezen worden, door toedoen van den schilder. Hij zegt iets tot ons, in de taal van vorm en kleur, en wij verstaan hem. Hij brengt iets van zijn eigen weezen in ons oover, er ontstaat een verééniging tusschen hem en ons waardoor onze kennis, ons geluk bevorderd en bevestigd wordt. Dat is het, wat wij verlangen en wat ons den kunstenaar doet waardeeren.
De meeste beschouwers vergeeten dit, en zien het kunst* werk zooals ze een foto bekijken, alleen lettend op de oover* eenkomst met de realiteit, alleen vragend of de fotograaf een goede keuze heeft gedaan voor zijn onderwerp, en of hij het getrouw en naauwkeurig heeft weergegeeven. Zij mee* nen dan, dat zij in de „natuur" hetzelfde moois kunnen gaan zoeken, ook zonder tusschenkomst van den kunstenaar.
Dit is 'het diepgaand misverstand van den modernen westerschen kunstbeschouwer. Hij zoekt „gelijkenis" in het portret, „natuurlijkheid" in het landschap. De schilder zelf is hem niet meer dan een verdienstelijk en onmisbaar tus* schenpersoon, wiens eigen weezen hem niet interesseert, als hij zijn werk maar goed doet.
Wel spreekt hij van een goeden „kijk" op de natuur, en geeft hij toe, dat de schilder hem de natuur kan „leeren" zien. Maar dat is een kwestie van smaak en oefening, naar zijn meening. „Mooi vinden" kan iedere leek. Daarvoor behoeft men geen kunstenaar te zijn. Wie tijd en lust heeft, kan volgens hem schilders en schilderijen ontbeeren. Hij behoeft maar naar de natuur te gaan. Daar vindt hij al het moois voor 't grijpen, dat de schilders met zooveel moeite en zorg trachten vast te houden en te verzamelen.
109



Dit is een begripsverwarring — die voortkomt uit de averechtsche leevens* en natuurbeschouwing van den Wester» ling, nog verergerd door het doen van pseudo*artiesten, die het publiek naar de oogen zien en gehoorzaam beproeven de natuur zoo precies moogelijk na te bootsen.
Wanneer men de stoffelijke natuur, de waereld der ver* sChijnselen, beschouwt als de uiterste en laatste werkelijks heid, als het volstrekte en onveranderlijke, als den grond aller dingen — en zoo doet thans de gemiddelde Westerling, gehoorzaam aan zijn académische professooren — dan kan er geen 'hooger kunst bestaan dan een zoo precies moogelijke natuursnabootsing.
Maar de echte kunstenaar voelt — uit intuïtie — wat de groote wijzen der menschheid altijd geweeten hebben, — dat de stoffelijke natuur een schijn is, in zichzelf onweezen* lijk, — schoon en belangrijk alleen door hetgeen ze aanduidt en beteekent, — door hetgeen ze niet zelf is, maar uitdrukt,
— door datgeen, waarvan ze is symbool, teeken en expressie,
— door het 'Eeuwige Waarachtige Weezen.
Daarom zal de echte kunstenaar de natuur niet naboot» sen, want dat helpt hem niet tot zijn doel: —de vereeniging met zijn meedemensch, in schoonheid en geluk.
Maar hij zal wel de gegeevens der natuur gebruiken en benutten. Hij zal met behulp van élementen uit zijn natuur» waarneeming, zijn eigen ontroering meedeelen, iets zeggen.
Het is echter duidehjk dat hij daarbij niet aan de natuur gebonden is. Hij gebruikt alles wat hem dienstig voorkomt tot zijn doel. De gegeevens der natuur zijn hem allen welkom
— juist omdat het ook allen expressieve middelen zijn voor de eeuwige Weezenheid, die hen schiep. De artiest gebruikt die gegeevens daarom in hun expressieve kracht, maar eigen* machtig en gerechtigd tot kiezen van hetgeen hem voor zijn heilig doel het beste voorkomt.
Een landschap drukt voor den gevoeligen mensch altijd
110



iets uit. Somberheid, liefelijkheid, weemoed, grootschheid allen zielstoestanden, die ons min of meer in den staat voeren van het Eeuwige Weezen, dat deezen schijn tot expressie nam.
Deeze kosmische expressie kan door den schilder worden gebruikt tot zijn eigen persoonlijke taal. Maar dit mag nooit nabootsing zijn. Een geschilderd landschap kan nooit de goddelijke expressie van een natuurtafreel imiteeren. Dat is dwaasheid. Men zou het blasfemie kunnen noemen.
Wel zal de schilder de vormen en kleuren van een land* schap kunnen beezigen om te zeggen, wat hij te zeggen heeft. Maar hij is vrij er van te maken wat hij wil, al naar den eisch van zijn bedoeling. Als het hem maar gelukt bij ons de schoonheidsontroering te weeg te brengen, die hijzelf ondervonden heeft.
Het kan wel gebeuren dat men in de natuur Marisjes en Mauvetjes en Mesdagjes ontdekt. Maar dat is niet anders dan het terugvinden van de geliefde expressiesmiddelen dier meesters, — volstrekt niet een bewijs van hun natuur* nabootsing.
En het portret? zal men vragen. Is daar de gelijkenis van geen belang?
Mijn antwoord is, dat er twee soorten van gelijkenis zijn. Fotografische en artistieke. De artistieke gelijkenis zoekt in het gelaat de kosmische expressie, de uitdrukking van het eeuwige Weezen dat zich in den mensch op zoo bij uitstek bizondere wijze manifesteert. Bij het portret vallen, tot zeekere hoogte, de persoonlijke expressie van den schilder met de kosmische expressie samen. Het beeld, dat de schil* der geeft is des te schooner, naarmate het de kosmische expressie dieper benadert. Maar van „nabootsing" kan eeven* min sprake zijn als bij een landschap. En de schilder blijft vrij, voor zijn vorm en kleuren*schrift — dat toch gansch iets anders is dan een leevend mensch, — af te wijken
111



van fotografische getrouwheid. Rembrandt's koppen hebben geweldige kosmische expressie — maar zullen als „gelijkenis" wel meestal veelen niet bevreedigd hebben.
In de laatste jaren zijn de boovenstaande inzichten door veele jonge schilders erkend. Er is in verschillende landen een strooming ontstaan, onder de namen: futurisme, cubis* me, expressionisme — die de vrijheid van den kunstenaar om tot eigen expressie alle gegeevens te benutten die hem aanstonden, zonder getrouwheid aan de „natuur", nadruk* kelijk wilden handhaven. Een der meest bekende woord* voerders, Kandinsky, schreef er een leesbaar en leezenswaar* dig boekje oover.
Maar „the proof of the pudding is the eating" — en als Kandinsky zijn theorieën in praktijk wilde brengen dan ver* toonde hij krabbels en kladder ij, die het meest deeden den* ken aan het werk van een in de inkt of de vla gevallen vlieg. Die pudding smaakte niet.
Voor omstreeks vijf en twintig jaar was het Vincent van Gogh, die mij voor 't eerst ontroerde door een schoonheids* expressie, waarbij natuurgetrouwheid somtijds geheel en al verwaarloosd werd.
Ik juichte oover die bevrijding, tot bittere ergernis van de schilders uit dien tijd, die nog in hun conventie gevangen bleeven.
Nu worden er voor Vincent's doeken schatten gebooden. Hij, die nooit een doek kon verkoopen, is nu, na zijn dood, gearriveerd.
En toch is Vincent maar een voorlooper, hoewel een sterke, een echte. Veel van zijn werk is démonisch, waanzinnig en onschoon. Hij heeft den ban verbrooken, doch daarbij eigen eevenwicht verlooren.
Niemand onder de jongere expressionisten zag ik, die mij
112



waard toescheen het werk op te neemen, dat Vincent begon. Het produkt der futuristen leek mij waanzinnig geklad. Veel* beloovende talenten zag ik aangetast door een manie voor raauwe, schreeuwende kleuren, en vuile, afzichtelijke, ver* dorven fysionomieën. Hier was zonder twijfel démonie in 't spel, ontstaan door een uiterlijke bevrijding zonder innerlijke vastheid, zonder echte diepe intuïtie.
Dien jongelui ontbrak het aan transcendente wijsheid, aan kennis van het onzienlijke, aan mystieke intuïtie. Zij zagen zelf niet hoe ze, eevenals van Gogh, in de macht kwamen van Satanische invloeden, leidend tot waanzin.
Totdat ik nu voor kort, door een bizondere, maar zeer duidelijke bestiering gevoerd werd voor het werk van De Winter en daar onmiddellijk zag, dat de man gekoomen is, die voort zal gaan waar Vincent is blijven steeken, die tot daad zal maken wat bij Kandinsky en de zijnen nog maar woord en theorie gebleeven is.
Uit het artikel van Henri Borel oover De Winter zou men allicht opmaken dat 'het hier demonisch schilderwerk betrof. Als zoodanig 'beschreef Borel het mij, eer ik het zag. Maar bij 't zien bemerkte ik terstond het onderscheid tusschen démonisch werk en dat van De Winter.
Zeer zeeker ziet De Winter zijn vizioenen soms in démo* nische of z.g. astrale sfeeren van lager orde, en vertaalt hij die in stoffelijk vorm* en kleurenspel.
Maar hij doet dit met volleedig inzicht. En zelfs de acadé* misch erkende psycho*analyse heeft reeds de bevrijdende macht van dat inzicht' geconstateerd.
Het werk van De Winter spreekt oover een démonische waereld, maar ook oover een hoogere. En 'hij zelf staat, als kunstenaar, booven zijn onderwerp, en is niet dupe en slacht* offer der lagere machten.
Daarin ligt zijn voorrecht booven van Gogh en de futuristen.
8. L. den W.
113



Daarom kan hij ook, in zijn landschappen en pastels werk expressies geeven van onvergelijkelijk teedere vreede en sereeniteit. Daarom zijn zijn kleuren nooit zoo waanzinnig raauw en woest, zoo chaotisch als die der futuristen. Ze zijn beheerscht, harmonisch verbonden. Dat te zien, en zijn expressieve taal te kunnen leezen was mij een buitengewoone vreugde en een ontroering vol schoone beloften.
(1916)
114



EERBIED VOOR DE WET.
„Want, bedrieg u niet! als gij de wetten schendt, zult gij noch uw eigen zaak noch die der uwen rechtvaardigen of heiliger maken, hetzij bij uw leeven of na uw dood. Maar als gij sterft, dan sterft gij als slachtoffer, niet van de onrechtvaars dige wetten, maar van de onrechtvaardige men* schen. Onttrekt gij u door vlucht laaghartig aan de wet, keert gij onrecht door onrecht en ver* geldt gij kwaad door kwaad — dan breekt gij uw woord, dan schaadt gij tallooze menschen die dit niet van u verwachten, dan benadeelt gij ons, uw vrienden en uw vaderland."
Socrates tegen Crito.
Socrates herhaalt hier tegen Crito de woorden, die de wetten van Athene teegen hem, Socrates zelve, zouden zeg* gen, wanneer hij gehoor gaf aan Crito's voorstel om te ontvluchten, nadat de Atheensche rechters hem ter dood hadden veroordeeld.
Socrates was revolutionair en werd door de machthebbers gevreesd en gehaat. Hij ging oopenlijk en onbevreesd voort in de richting, die hem recht toescheen. Hij werd gevat en veroordeeld volgens eene wet, die onrechtvaardig werd toe* gepast. Socrates nam geen woord terug, deed geen enkele pooging om het onrecht, dat hem werd aangedaan, te ontwij* ken of te verzachten, offerde dus zichzelven op, maar bleef de wet eerbiedigen.
Zóó is de bewonderenswaardige ethische schoonheid van deezen mensch, die ook ons ten voorbeeld blijft strekken.
Nu moet men in aanmerking neemen, dat het voor een Griek uit den tijd van Socrates, veel minder vreemd was dan voor ons, om Wetten, — eevenals Uuren — voor te stel* len als leevende, zelfstandige weezens van Goddelijken aard. Wij, met onze averechtsche natuur* en waereldbeschouwing, zitten met zulk een voorstelling geheel verleegen. Eevenwel
115



is ze veel minder absurd, veel minder onweezenlijk, dan het ons voorkomt.
De Atheensche wetten verteegenwoordigden eevenals de Atheensche Gooden, de menschengroep, die zich in de Atheensche republiek vereenigde. Daarom waren ze heilig, en de eerbied voor de wet was een godsdienstige eerbied.
Dit is niet bijgeloof, en eevenmin barbaarschheid. Wat een vast*aaneengeslooten menschengroep verteegenwoordigt, is een weezen van hooger Orde, en kan ook door ons, eeven* goed als door de oude Grieken en Romeinen, „heilig" ge* noemd en als goddelijk geëerbiedigd worden.
Wij onderscheiden ons echter van de antieken door ons bijna algemeen erkennen van „de menschheid" als de hoog* ste eenheid. Het geloof aan een locale godheid, een „stam* god" als Ammon*Ra of Jahwe, is wel niet geheel verdweenen en vertoont zich nog wel in nationalistische geestdrift, — zooals in dien van den Duitschen Keizer — maar teegen de suprematie van zulk een groep sgod komt toch vrijwel de geheele ooverige waereld in verzet. Christendom en Islam hebben geleerd, dat alleen aan den God der gansche mensch* heid de onbetwistbare suprematie toekwam, en de Ooster* sche en Westersche mystieken hebben deezen groeps*God der menschheid vereenzelvigd met den Oergrond aller din* gen. Zij hebben echter alleen de suprematie, maar niet het bestaan van lagere groeps*gooden geloochend.
Zooals het monotheïsme het veelgoodendom verdringt zoo verdringt ook het Volkenrecht, de universeel*mensche* lijke Wet, de wetten der locale, nationale groepen. Wie monotheisme wil, wil daarmee eenheid der volkeren en eerbied voor het Recht en de Wet, die de menschheid ver* teegenwoordigen.
Alleen met dit inzicht schijnt het mij moogelijk de gezind* heid van Socrates te begrijpen en te deelen. De wet was
11



nooit onrechtvaardig, omdat zij was de Wet, de 'heilige uiting der gemeenschap. Men kon haar veranderen maar moest haar steeds eerbiedigen, ze verdroeg wijziging, maar geen ongehoorzaamheid.
Nu mag het ons wonderlijk voorkoomen in alles wat „Wet" heet, tot zelfs in een gemeentelijk politiesreglement, iets heiligs en eerbiedwaardigs te zien — toch is er iets in de antieke opvatting, dat ook voor ons geldt. En dat zal men eerder begrijpen als men denkt aan zulke diepe en van af* komst onnaspeurlijke beginselen als „geweetensvrijheid" die toch ook in de Wet, en daarin alleen, hun vastheid en hun uiting vinden.
De religieuze „heiligheid", die men in Athene toekende aan de wetten, werd door minder hoogstaande menschen* groepen toegekend aan een persoon van algemeen erkende, of wel geüsurpeerde goddelijke afkomst, aan een Vorst. Een gewoonte die nog voortleeft in de „onschendbaarheid" van onze constitutioneele vorsten, maar die zonder twijfel, in vergelijking met de Atheensche opvatting, bijgeloovig en barbaarsch mag heeten.
Het is hooger en eedeier, religieuze eerbied te betoonen aan de Majesteit van Recht en Wet, dan aan een door niet zich in weezen van anderen onderscheidend individu uit de groep.
En tot de aüereerste voorwaarden, waarop de Eerbied voor de Wet gehandhaafd kan worden behoort 'haar rechtvaardige toepassing door de regeerders, de groepsAeiders.
Toen onze Nederlandsche regeering het noodig achtte een Nederlandsch journalist gevangen te neemen, toen deed ze dat zonder twijfel op wettelijke en juridisch correcte gron* den. Niettemin deed zij hiermeede een daad, waardoor de eerbied voor de wet werd geschaad.
Ik heb getracht dat duidelijk te doen uitkoomen door te
117



verzeekeren dat ik neiging gevoelde tot een of andere oovertreeding, die de regeering zou dwingen, om consequent zijn, ook op mij de wet op dezelfde wijze toe te passen.
Men heeft dit niet recht begreepen en gemeend dat dit ironie of een onbedachtzaamheid was.
Hoe paradoxaal het echter mooge klinken, ik deed het uit eerbied voor de wet, die mij voorkwam ernstig door zulk een regeeringsdaad te worden bedreigd.
De wet is niet onrechtvaardig, en ze werd correct na* geleefd, naar de letter. Maar de toepassing was onrecht* vaardig, en dat heeft het volk gevoeld.
Het gaat niet aan te zeggen: „het motief voor de inhechte* nis neeming was juridisch volkoomen juist, maar de zaak is, zoowel door ons volk als door het buitenland, geheel ver* draaid en verkeerd opgevat".
Het weezen eener daad omvat niet enkel de motieven er toe, maar ook de uitwerking. Onvoorzichtigheid wordt ge* heel anders beoordeeld, al naarmate ze een andere uitwer* king heeft.
De daad der regeering was onrechtvaardig, omdat ze ooveral begreepen moest worden als een schending van de geweetensvrijheid, onder invloed van de vrees om een mach* tigen nabuur te mishagen.
Of dit nu al of niet in de bewuste bedoeling van de ver* antwoordelijke persoonen is geweest, dat doet er niets toe.
Een regeerder is geen notaris*klerk of een politie*agent die zich verontschuldigen kan door te zeggen dat hij zich strikt aan zijn instructie heeft gehouden.
Een regeerder moet de Wet in haar weezen begrijpen, en zorgen dat zij blijft wat zij moet zijn: een heilige uiting van de groepsoovertuiging. Hij mag desnoods de letter forceeren, als hij aan den geest maar getrouw blijft.
En wat was hier het groote gevaar, waarop ik door mijn
118



persoonlijke uiting het duidelijkst de aandacht wilde ves» tigen?
Dit: dat de straf zou worden beschouwd als een eer. Het* geen ook inderdaad is geschied.
Dit is altijd het gevolg van onrechtvaardige wets*toepas* sing. De groep gevoelt dat haar geest niet langer wordt verstaan door den leider, en het gevolg is een verschuiving van waarde, een nieuwe waardebepaling, het gevaarlijke be* gin van een verandering, die op wanorde en anarchie zou kunnen uitloopen. Wat schande was, de kerkerstraf, wordt eer. Wie men bedoelde te doen beklagen, wordt toegejuicht en benijd. De waarschuuwing wordt verleiding.
De werking der wetten, wordt, door onverstandige toe* passing, ontkracht en de eerbied er voor verzwakt.
De goed*willende mensch voelt dan in zich de neiging juist datgeene te doen waarvoor de Wet hem dreigt te straffen.
Welk eedelsgezinde is er thans nog, die niet liever in de plaats van Socrates zou zijn geweest, dan in die van zijn rechters?
Onze regeering voelde zich gehoond en gesmaad en teegen* oover 't buitenland verdacht gemaakt.
Stellig op onbillijke wijze, en met onverdiende scherpte.
Als een particulier zoo werd aangepakt, zou hij alle reeden hebben gehad, recht kwaad te worden.
Maar een regeering moet toch begrijpen, dat zij hooger staat en anders moet handelen dan een particulier. Zij weet toch wel, dat haar taak niet gemakkelijk is, en dat zij nooit een algemeene erkenning en dankbaarheid mag beoogen of kan verwachten.
Eenstemmig heeft men haar geroemd, om haar arbeidzaam* heid, haar voorzichtigheid, haar handigheid.
Maar er zijn toch nog andere eigenschappen noodig om een volk te leiden, vooral een volk als het onze.
119



Er moeten toch ook hoogere kwaliteiten bij koomen, zoo» als geduld, en moed, en zelfverloochening, en wijsgeerig in* zicht en eedel, belangeloos karakter.
Of zijn dat al te idealistische verlangens?
Dan zou het tijd worden dat, zooals Flato het wenschte, de wijsgeer met den kooning ging, of zooals wij zouden zeg* gen: de dichter met den man van zaken.
De begane fout is er eene van angstvalligheid, vreesachtig* heid, prikkelbaarheid en kortzichtigheid.
Zij zal het volk niet blijvend van zijn leiders vervreemden, wanneer die leiders van eigen fouten willen leeren. Een verloochening die ook voor den hoogstgeplaatste geen schande is.
En dan alleen zal het gelukken de wet te doen eerbiedigen, wanneer men haar begrijpt met diep wijsgeerig inzicht en toepast met mild en ruim verstand.
(1916)
120



KEUZE EN ONTSLAG VAN REGEERINGSPERSOONEN
Naar aanleiding van de motie van wantrouwen teegen den Minister Treub.
Als ik een groot en voorspoedig man van zaken vraag naar de hoofdbeginselen van zijn bizondere kunst, dan komt zijn antwoord meestal op 't volgende neer:
De hoofdzaak is, dat men bekwame menschen weet te kies zen en die het werk laat doen, waarvoor ze deugen.
Een goed zakenman zal dus nooit, bij de beoordeeling van zijn personeel, op iets anders letten dan op hun meerdere of mindere begaafdheid, ten opzichte van de zaak.
Goede krachten zijn altijd zeldsaam en moeten met de grootste zorg worden gezocht en aangemoedigd. De zaken* man, die een uitneemend werker heeft ontdekt, moet deezen zorgvuldig nagaan en zorgen, dat hij voor de zaak behouden blijft.
Nooit mag de zakenman, de organisator, zich bij het aan 't werk stellen van zijn personeel laten leiden door persoon* lijke sympathie of antipathie. Wie goed is voor de zaak moet er in blijven en geleegenheid vinden tot ontwikkeling van al zijn kracht.
Daarom moet, als eenmaal een bekwaam en vertrouwbaar werker gevonden is, aan deezen de grootst moogelijke ge* leegenheid worden gegeeven om te toonen wat hij kan. Hij moet vrijheid vinden, en voorzien worden van al wat hij noodig acht voor zijn werk. Wat hem lust geeft om zijn werk goed te doen, moet hem worden verschaft. Alle krenterigheid en kleinzieligheid zouden zijn functie schaden en de zaak benadeelen.
Zijn privé leeven — voor zoover het niet de zaak kan schaden — komt daarbij niet in aanmerking.
Nu is er zeeker een groot verschil tusschen regeeren en zaken doen. Zaken doen is meestal een vrijwel blind streeven
121



naar geldophooping en uitbreiding. Regeeren is verteegen* woordigen en leiden der massa. Een regeerder is niet enkel een wetten*maker, en ook niet — zooals ik in een voorig artikel opmerkte — een politieambtenaar of een admini* stratie*klerk.
Maar toch — in deeze periode van onze maatschappelijke ontwikkeling is zijn functie vooral administratief. Waar gaat het om, bij al die politieke arbeid en die geweldige drukte? Om de vraag of Jan meer krijgt dan Piet. Eén groote centen* kwestie. Een enorme arbeid, om dingen die later geheel ooverboodig zullen blijken. Wanneer eenmaal de oovervloed heerscht, die krachtens onze menschelijke vermoogens heer* schen moet, zoodra die vermoogens met wijsheid worden aangewend — dan is het gekibbel tusschen Jan en Piet, wie meer centen krijgt, voor goed ten einde. Dan eerst zijn wij de kinderkamer ontwassen.
Op dit oogenblik echter, in ons land, moet de regeerings* persoon die de finantiën behartigt, voornamelijk zijn een uitmuntend administrateur. En wanneer hij als zoodanig buitengewoone begaafdheid toont, moet hij volle vrijheid heb* ben, om naar eigen inzicht zijn taak te vervullen. Men moet hem macht geeven en vrijheid, zoolang hij in functie is.
Geen man van zaken zal er oover denken zijn personeel, bij meerderheid van stemmen, te laten beslissen oover het doen en laten van zijn beste meedewerkers. Zulk een demokratie is onhoudbaar. En ons parlementaire stelsel, met een Kamer, die vaak veel van een kinderkamer heeft, en die voort* duurend, bij meerderheid van stemmen ingrijpt in de werk* zaamheeden van een bekwaam regeeringspersoon, is een voortduurende belemmering voor de vooruitgang en ont* wikkeling des volks.
Ik kan mij volkoomen begrijpen, dat een krachtig man, bewust van zijn bekwaamheid, er voor bedankt steeds te worden gecontroleerd door een aantal menschen, die vooral
122



uitmunten in welbespraaktheid, en die zoo weinig verant* woordelijkheidsgevoel bezitten, dat ze de zittingen dikwijls niet bijwoonen en door hun absentie laten verloopen.
De Amerikaansche demokratie is zeeker niet volmaakt, maar kan ons toch nog tot voorbeeld strekken. Het staats* hoofd wordt door de meenigte gekoozen, en de meenigte let niet alleen op bekwaamheid, maar ook op karakter, en haar keuzen zijn booven verwachting juist gebleeken.
Is het staatshoofd eenmaal gekoozen, dan heerscht het ook in waarheid, niet in schijn. Dan wordt aan deezen heerscher geduurende den tijd van zijn bewind, macht gegeeven en het recht zijn uitmuntende employees te kiezen en te behouden. Zoodoende is er kans op een snelle en veilige volksontwik* keling.
Het is goed, bij een zoo raar en gebrekkig regeeringsstelsel als het onze, nieuwe moogelijkheeden te ooverweegen en te bespreeken.
De tijden veranderen snel. Wat zouden de staatslieden van voor vijftig jaar gezegd hebben, als men hun voorspeld had, dat in 1916 regeerings*varkens, regeerings*groenten en regee* rings*haring te koop zou worden gebooden? Ik had het ge* zicht van Groen van Prinsterer wel eens willen zien. Zou het hem niet als een sarkastische bespotting van het staats* socialisme hebben geklonken?
En toch kunnen wij nog wel vreemder vertooningen be* leeven.
(1916)
123



DILETTANTISME.
Dit woord wordt gebruikt met zeer onzeekere bepaling en heeft daardoor ook zeer verschillende kracht. Veelal dient het als schimp, maar geeft dan teevens den beschimpte ge* leegenheid om te zeggen, dat al wat afwijkt van de plat getreeden paden, dilettantisme werd genoemd en dat toch zulk een afwijking in veel gevallen lof en eer verdient. Zoo* doende verliest het woord, dat bijna altijd als afkeuring en verwijt wordt bedoeld, alle scherpte en kracht.
Naar aanleiding van een pas verscheenen werk, dat zich presenteert als een dichterlïjk*wijsgeerig gewrocht van den eersten rang en dat toch niet anders is als een ergerlijk en verbazend staal van dilettantisme, moet ik trachten aan dit laatste begrip wat meer zuiverheid en vastheid te geeven.
In het Hollandsche woord „liefhebberen" is de signifische verwarring reeds duidelijk na te gaan. Iets met liefde doen kan door geen mensch worden afgekeurd. Een „liefhebberij" daarenteegen duidt reeds iets aan wat, zoo niet als geheel minderwaardig, toch niet als geheel ernstig behoeft be* schouwd te worden. Het heeft reeds een klank, die aan nutte* loos beuzelwerk doet denken. Dit hangt samen met het feit, dat groote, gewigtige beezigheeden meestal niet met een gevoel van vrijwillige vreugde, maar wèl als een zware plicht worden verricht.
Dit is een geweldig misverstand, waaruit het woord dilet* tantisme, met zijn afkeurende kracht, ontsprong — en dat in weederwerking ook door ditzelfde woord wordt gesteund en gevoed.
De vakman, die zijn werk doet met strenge en stipte ge* hoorzaamheid aan een plicht, hem opgelegd hetzij door het gevoel van roeping, hétzij door de eischen van het publiek, hetzij door een machtigen lastgeever, ziet minachtend neer op den dilettant die een gelijksoortig werk doet alleen omdat
124



hij er plezier in heeft, zonder zich om plichten, eischen van 't publiek, of machtige lastgeevers te bekommeren.
Bij dit minachtend verwijt nu, heeft de vakman stellig ongelijk. Het werk dat men doet uit zuiveren liefdedrang — uit plezier — uit liefhebberij — zal, onder ooverigens gelijke omstandigheeden, beeter zijn dan het werk, dat uit dwang of zwaar plichtgevoel ontstaat. Steeds waren het de werkers uit liefde, die den werkers uit plicht en gehoorzaamheid, weer op het rechte spoor brachten, waarvan ze blind waren afgedwaald. Ieder vak dankt zijn meest belangrijke wijzigin* gen en leeringen aan zoogenaamde leeken of dilettanten, omdat liefde en vreugde zuiverder drijfkrachten zijn dan plichtsgevoel of gehoorzaamheid.
Maar toch schuilt er in dit schimpwoord „dilettant" een rechtvaardige afkeurende kracht, en het fraai uitgedoste boekwerk dat ik nu op 't oog heb, kan tot toelichting daar* van dienen.
Afkeurenswaardig dilettantisme noem ik het, als men zich in een of andere belangrijke menschelijke werksaamheid, in kunst, techniek, weetenschap of algemeene wijsheid, met groot vertoon komt presenteeren als gezaghebbend deelt neemer, of zelfs leeraar, terwijl men daarbij blijk geeft vob strekt niet te weeten, wat er reeds door anderen in soortt gelijke werksaamheid is verricht en tot stand gebracht.
Dan, in zulk een geval, verdient de „liefhebber" met de noodige strengheid te worden op zijn plaats gezet, desnoods onder aanwending van ironie als koude douche of bijtende zuivering.
Het boekwerk dat ik bedoel is van den heer Piet Pijl, semi*arts te Leiden, en heet „het Tweede Leven". Misschien herinneren sommige leezers zich de enkele woorden, door Henri Borel geschreeven oover het bespottelijk prospectus, waarmee de uitgeever bij voorbaat reeds den jongen schrfj* ver onmoogelijk maakte. De stille hoop, dat door deeze waar*
125



schuuwing schrijver en uitgeever van hun onzinnig plan zou* den afzien, is helaas ijdel gebleeken. Daar ligt het boek, met een in deezen tijd bepaald misdadige verkwisting van fraai papier, met een statig bijhangsel onder den titel: „Commen* taren" bijna even dik als het boek zelf, en daar staat Piet Pijl, semi*arts, aangekondigd als de tweede, verbeeterde éditie van den grooten Dante.
Ik wilde, dat ik Piet Pijl nooit gezien had. Er is in langen tijd geen boek verscheenen, waaroover men zich zoo uitbun* dig vroolijk zou kunnen maken, als oover deeze malle kwasi* poëtische uitbarsting. Alle persiflagen en parodiën, waaraan onze literatuur rijk genoeg is, verbleeken er bij.
Maar ik ken Piet Pijl, semi*arts, als een brave, eerlijke jonge man, zonder twijfel geheel te goeder trouw, ik héb niet meer de meedoogenlooze spotzucht, die voor zulk een executie noodig is, en ik voel eigenlijk vooral ergernis teegen* oover een uitgever, die op zulk een onverantwoordelijk roekelooze en ligtvaardige manier een jong auteur voort* helpt op een weg, waarop hij zich voor zijn leeven blameert en door de heele literaire waereld in ons land in de maling zal worden genoomen.
Voor den schrijver, en vooral voor den poëet is het ver* trouwen van de leezers hoofdzaak. Zonder vertrouwen, zon* der geloof in hem kan zijn uiting niet gewaardeerd worden. Vijandige kritiek tracht dat geloof aan te tasten, en kan op die wijze voor langen tijd het streeven van een waarachtig talent teegenwerken.
Maar hier is het de schrijver zelf, die zich door slechte raadgeeving en vermoedelijk door een kritiek*looze omgee* ving liet verleiden tot een dwaas optreeden, dat het geloof in zijn werk van den aanvang af vernielt. Er zullen wellicht een aantal ligt meesleepbare, weeke gemoederen door het pompeuze gedoe geïmponeerd of ooverdonderd worden. Maar er is in ons land reeds te veel goede poëzie en deugde*
126



lijke kritiek gegeeven, om er zulk een vooze vrucht aan den man te kunnen brengen.
Mijn kritiek is niet vijandig, inteegendeel. Ik gevoel harte» lijk en vrienschappelijk jeegens den ernstigen serni*arts Piet Pijl. Had hij mijn raad willen hooren, dan had hij van zijn oopenbaar optreeden afgezien, ten minste tot hij arts of poëet was. Maar hij scheen niemands raad in deezen te behoeven. Hij sprak als gezaghebbende, en hij moet dan ook maar weeten, wat er bij staat.
Het hoopelooze van 't geval is, dat den schrijver alle ge» voel voor poëtische dictie, voor zeggingskracht, voor rit* mische plastiek — dus voor wat men poëtische techniek kan noemen — ontbreekt. De geheele beweeging van '80 is zonder den minsten indruk te maken aan hem voorbij ge* gaan. Hij weet er blijkbaar niets van, — wat er in ons land is gearbeid aan het fijne procédé der ziels*verwoording, — dat alles is hem finaal onbekend.
Had hij nu daarbij een eigen oorspronkelijk taalschoon, een eigen timbre, een nieuwe toonaard, dan zou men die onweetendheid misschien vergeeven — hoewel de grootste dichters toch altijd op de hoogte waren van hetgeen er schoons in hun eigen taal bestond. Maar Piet Pijl waagt het, op de eerste bladzij van zijn zoogenaamd geïnspireerd werk ons aan te spreeken met verzen als de volgende:
De weg was lang
maar toch geen vreezen
zij mochten onze boezems bang bekneld (0
En niets ter wereld, noch in ijl're spheren
het wist ons houden (!)
geen geweld
het was in staat ons te verleeren
Wat oordeels volle kracht ons heeft vermeld.
Dit is niet alleen geen poëzie, het is ook geen behoorlijk Hollandsch, en zelfs heelemaal geen verstaanbare taal. En het zal den verstandigen leezer ongeloofelijk voor*
127



koomen, maar het geheele boek, met 3060 reegels is gebrab* bel en gestaamel van hetzelfde gehalte.
In zijn voorwoord bereidt de semi*arts ons op die verras* sing vóór, door te zeggen:
„dat sommige gedeelten van den dichtvorm in het belang „der duidelijkheid zijn verkracht".
„De studeerende" lezer of lezeres zal mij dit — naar ik hoop — niet euvel duiden.
„Dat het gedicht naar zijn vorm nog vele onvolkomen* heden bevat, hiervan is niemand meer overtuigd dan de op* schrijver; voor welwillende kritiek houd ik mij dan ook ten zeerste aanbevolen".
Dit is roerend. Naïef kan men het niet meer noemen, het is een argelooze onnoozelheid, die paf doet staan.
Tot welwillende kritiek uit te noodigen, terwijl men er in drie duizend reegels maar op los brabbelt — dat is een cap* tatio benevolentiae, die ons te machtig wordt.
Maar let op het woord „de opschrijver". Piet Pijl beschouwt zich hier als een werktuig, door hem spreekt de Inspiratie. In de commentaren zegt hij hieromtrent de meest zonder* linge dingen:
„Het nieuwe in dit gedicht voor mij is het gedicht als zoo» danig. Het is nieuw voor mij, daar het door (?) mij nog nooit gelukt was zooveel woorden achtereen te dichten. Boven* dien dat het in 't Hollandsch is gemaakt en niet in 't Duitsch".
Niet alleen blijkt dus deeze semi*arts geen gevoel te heb* ben voor zuiver Hollandsen, laat staan voor verzen — maar hem ontgaat ook alle gevoel voor het komische, het potsier* lijke, het smakelooze. En met groote zelfvoldoening herhaalt hij de malle rijmelingen van den aanhef:
Het nieuwe Licht, het is ontdaagd (I)
Het tweede Leven dan gekomen de ziel verlost
en zoo,
Zij nooit meer klaagt.
128



Uit dit boek kan men de leering trekken dat een ernstige, goed willende jonge man dupe kan worden van een geestes* toestand, die hem voorkomt een hoogere inspiratie te zijn, en die toch niet anders is als een ijdele opwinding, voort* koomend uit eenige hem verrassende, en in zich zelf niet onjuiste gedachten.
Is zulk een jonge man dan omringd door een paar geest* driftige kritiek*looze vrienden, en komt hij een niet minder kritiekloozen uitgeever teegen — de arme jongen bedankt, in een voorwoord, die menschen met hartelijke woorden — dan is het ongeluk geschied. Natuurlijk zal nu toch de echtheid dier inspiratie en de schoonheid dier nonsensverzen door die menschen worden volgehouden — en de welverdiende spot, die den schrijver treft, zal vergeleeken worden met de miskenning, die alle groote genieën moeten ondergaan.
Maar, zal men vragen, al zijn nu die verzen slecht, al kent de zoogenaamde poëet blijkbaar zijn eigen taal niet, — is het daarom niet moegelijk, dat hij er waardevolle wijsheid mee verkondigt.
Het antwoord is dat de taal, opwellend uit een gemoed vol zuivere wijsheid, daar altijd de onmiskenbare kenteeke* nen van draagt. Ze mag primitief zijn en onvolkoomen, ze zal altijd zijn vol ongezochte schoonheid en harmonie. Bij Piet Pijl is daar niets van te vinden. Hij blijkt eevenzeer dilettant te zijn in philosophie als in poëzie. Ik vond achter het gerijmel geen gedachte — die niet reeds door anderen, soms al veele eeuwen geleeden, beeter en zuiverder is uit* gedrukt.
Een paar reegels als deeze:
Slechts wie verlangen kent weet wat ik lijd
9 L. den W.
129



herkent men dadelijk als vertaling van:
„Nur wer die Sehnsucht kennt"1)
Het met welgevallen telkens herhaalde:
„Leer niet begeeren" „Leer Liefde thans"
is vijfentwintig eeuwen oude wijsheid van Boeddha, die nu moeijlijk voor oorspronkelijk kan doorgaan.
Dat Piet Pijl het Boeddhisme, en de latere mystieke ge* schriften ernstig en grondig heeft bestudeerd, blijkt nergens.
Hij weet er al eeven weinig van als van de poëtische pro* ducten van zijn eigen taal en tijd. Hij heeft hier en daar wat opgevangen, dat hij nu in zijn onbeholpen taal trivialiseert en banaliseert.
Van Dante — wiens voorbeeld hem blijkbaar nu en dan door 't hoofd spookt, — citeert hij één regel:
„Laat alle hoop gij, die hier intreedt varen" zoowat de eenige reegel van Dante, die zelfs den straatjongen bekend is. Terwijl er van de geweldige plastiek, de beeldingskracht, de vizionaire grootheid van Dante ook niet den flaauwsten scheemer te ontdekken valt.
Maar men moet bij dit alles bedenken, dat de schrijver, zooals ik zeide, te goeder trouw is, en een ernstig, goed* willend, eerlijk en aandachtig jong mensch, wien het alleen aan gevoel voor verskunst, voor goeden smaak, voor humor ontbreekt, en die slechte raadgeevers heeft gehad.
Uit zijn woorden oover „het Ik" valt ook op te maken, dat hij ware en diepe gedachten heeft gehad, al weet hij in zijn dilettantisme niet, wat daaromtrent reeds dieper en zui* verder is gezegd.
Hij verlangt: opbouwende kritiek. Goed! die kan hij krij* gen. Maar daarvoor is noodig eerst afbreekende kritiek, want zoolang hij gelooft in de deugdelijkheid van het product van
1) Uit Goethe's Mignon. 130
130



wansmaak en zelfverheffing dat hij ons vóórzet, zoolang valt er geen grondslag te leggen voor een steevig, duurzaam ges bouw. Eerst moet er afgebrooken worden, tot den grond. En als de semi«arts Piet Pijl eenmaal iets leeveren wil, dat een aanwinst mag heeten voor onze cultuur, dan moét hij beginnen met een deemoedig leeren en herzien, zonder vers bitterd te worden door harde lessen.
(1916)
131



VAN 'T SOCIALISME BEKEERD.
De heer Resink is voormalig socialist, wien het inder* tijd met de propaganda vuurige ernst scheen te zijn en die thans met een luchtig gebaar zijn socialistische idealen oover boord gooit.
Zelden heb ik iemand met zoo zwierige beslistheid het kind met het badwater zien wegwerpen. Men zou zelfs, bij 't leezen van het artikel van den heer Resink, min of meer argwanend worden en vreezen dupe te zijn van een mysti* ficatie, een literair grapje, een subtiele ironie. Men kan tee* genwoordig met zulke dingen niet voorzichtig genoeg zijn.
Maar ik geloof toch, dat men bij aandachtige leezing tot de conclusie moet koomen, dat het den heer Resink thans eevenzeer ernst is met zijn grappige verloochening, als vroè* ger met zijn felle voorspraak. Het kan niet anders, hij meent het, — hij is ontgoocheld, teleurgesteld en neemt nu zijn draai met een waarlijk verrassende en sympathieke leenig* heid en oprechtheid.
Dit nu is, psychologisch, alleen te verklaren als men aan* • neemt, dat de heer Resink iets beeters heeft gevonden. Een dergelijk luchthartig in elkander trappen van het schuitje, waarin men zoo lang gevaren heeft is alleen moogelijk voor iemand, die nu werkelijk meent op vaster, betrouwbaarder boodem te staan. Iemand als F. van der Goes zou zulk een bekentenis niet met een zoo vroolijk gelaat en met zoo wei* nig bitterheid kunnen afleggen. Als Troelstra, Vliegen, Schaper op zulk een krasse wijze aan 't verloochenen gingen, wat zou er van hun figuur gered kunnen worden?
Nu mooge de heer Resink het mij ten goede houden als mijn conclusie onjuist is. Mijn persoonlijke kennismaking met hem — geduurende de staking van 1903 — was zeer kort en oppervlakkig. Hij verdeedigde toen, op de bijeenkomsten
132



der stakers te Amersfoort, zijn marxistische inzichten met de bekende hartstochtelijke felheid der S. D. A. P.'ers, teegen mijn meeningen, die 'hij anarchistisch noemde. Later héb ik niet meer het genoegen gehad hem te ontmoeten, en ook wei* nig berichten ontvangen omtrent zijn innerlijke ommekeer. Maar ik ben vrij zeeker, dat de merkwaardige uiting die hij thans publiceert, het gevolg is van zijn oovergang tot de Theosophie.
Dit verschijnsel nu, dat het doordringen in de theosophische wijsheid onverschillig maakt voor het socialisme, is door mij reeds meermalen waargenoomen, en ik moet er bijvoegen, met droefheid en ergernis. Daarom ook wil ik nu terstond het geval Resink bespreeken, omdat het zoo opvallend en zoo typisch is. Het kan zijn dat ik mij vergis, en dan wil ik van te vooren al mijn verontschuldiging gereed houden — maar ik vrees dat de vaandelsdesertie van den 'heer Resink voortkomt uit een oovertuiging van niet dieper en deegelijker gehalte dan zijn losgelaten socialisme. Het zou mij niet ver* wonderen, als hij nu met eeven weinig diepte en bedacht* zaamheid theosoof is geworden als hij vroeger socialist werd. Wie zulke kromme sprongen waagt en zoo grappig spreekt oover dingen, die hem vroeger heilige ernst waren, kan ons niet 'brengen tot een snel vertrouwen in de vastheid van zijn nieuwste houding. Wie waarborgt ons, dat wij na eenige jaren niet een causerie krijgen, waarin eeven joolig den draak wordt gestooken met Swastika's, Sterren van het Oosten, Karma*bespiegelingen, sterreswichelarij en meditatiesmatjes?
Het artikel van den heer Resink is zeer interessant, maar kan een verwarring stichten, of liever bevorderen — want ze is al veele jaren oud — die ik sints mijn bemoeying met sociale zaken heb trachten te bestrijden en op te 'helderen.
De verwarring is ontstaan door het gemis aan taalkritiek, kritische taalbezinning. Men sprak en twistte oover het Socias
133



lisme en nam niet de moeite grondig, signifisch, na te gaan waaroover men sprak.
Men noemde Socialisme het ingewikkelde, intellekfualis* tische weefsel van economische feiten en ondiepe wijsheid, dat door Marx aan de zoekende waereld is aangebooden, als standaar d*werk en basis voor alle maatschappelijke hei* vorming.
Het socialisme waaroover ik sprak en waarvan ik de kiem aantrof bij de meesten van mijn land* en tijdgenooten — ook zelfs bij hen, die meenden geheel vijandelijk teegenoover het socialisme te staan — was een zaak van verbazenden een* voud. Zoo eenvoudig, dat men haar alleen om de eenvoud niet recht vertrouwde.
Dat Socialisme werd door de weetenschappelijke en in* tellektueele hervormers, de Marxisten, verachtelijk afgewee* zen als „utopisch", „idealistisch" en „anarchistisch".
Het komt, in beknopte formuleering, daarop neer, dat wij door beetere organisatie, zoover moogehjk willen gehoor* zamen, bij al onze handelingen, aan ons intuïtief rechtsbesef.
Zou dit ook bij geval met de „geestelijke waereld der Idealen" hoegenaamd niets te maken hebben?
Men meent, dat dit intuïtieve rechtsbesef bij verschillende menschen zeer verschillend is. Maar dit is een dwaling, die berust op gebrekkige observatie.
De meest verharde kapitalist — laat ons zeggen John. D. Rockefeller — zal toonen, bij een psycho*analyse, vrijwel dezelfde begrippen van recht en onrecht te hebben als ieder normaal mensch. Hij is ook religieus en meent aan de Chris* telijke voorschriften te voldoen. Dat hij er soms zoo ver* vaarlijk teegen zondigt, weet hij niet en begrijpt hij niet, omdat hij geen vrij en oorspronkelijk denker is, en omdat zijn oordeel verdraaid en verward is, door den geest van het sociale milieu waarin hij leeft, en door hartstochtelijke aan* drift Het zou moogelijk zijn hem, door afzondering, door een
134



of andere groote katastrofe, door geduldig analyseeren, te laten inzien, dat hij teegen zijn eigen geweeten gehandeld heeft
De taak ▼au 'het socialisme bestaat nu weer hoogst een* voudig daarin, dit oorspronkelijk en algemeen rechtsgevoel tot besef en tot uitwerking te brengen.
Niet door moraliseeren, niet door propaganda, nog minder door politieke of legislatieve maatreegelen, maar door het voorbeeld van een groep waarlijk vrije menschen, sterk en bekwaam genoeg om deeze zuivere rechtsbegrippen in hun praktisch leeven te handhaven.
Dit is het beginsel, waaroover de diepzinnigste wijze zich wel behoort te wachten om geringschattend te spreeken. Im* mers niemand kan naar zijn hoogste bestemming streeven zoolang hij, door zijn menschelijken aard gedwongen, mee moet doen aan handelingen, die teegen zijn diepste rechts* gevoel indruischen.
En aan zulke handelingen doen wij thans allen mee, de theosofen zoo goed als de rest Zij trekken huur, zij knippen coupons, zij laten met hun bezit schacheren en woekeren, zij voorzien zich van comfort en rust ten koste van de gebrek* lijdende massa.
Zon dat niets met geestelijke idealen te doen hebben?
Men wijst wel eens op het Indische kastenstelsel, dat niets demokratisch heeft, en toch niet onrechtvaardig kan genoemd worden, wanneer men de beteekenis van Karma en Reïncar* natie wel begrijpt
Maar daar teegen zijn twee groote bezwaren op te merken. Vooreerst, dat onze sociale zonden eigenlijk veel laaghartiger, geniepiger en dommer zijn, omdat ze bedreeven worden onder een valschen schijn, en door tusschenkomst van onver* antwoordelijke persoonen, die in onzen naam gemeene stree* ken uithalen, waarvan wij, in onweetendheid, de voordeden genieten.
135



De teerhartige, weelderig leevende dame, die feitelijk bee* zig is de maatschappij te verarmen en nieuwe hongerlijders te scheppen, laat haar kwade praktijken uitvoeren door een zaakwaarneemer of bank, en verkeert in den waan een braaf, eerlijk, rechtvaardig en eedelmoedig leeven te leiden.
Dit bedrog bestond niet in die mate in de oude kuituur» perioden, en toen het voor een eeuw of tien algemeen begon te worden, geschiedde dat niet zonder krachtig verzet van wijze en zuiversvoelende menschen. En het is een vloek ge» worden voor het menschengeslacht. Zou het waarlijk niets met geestelijke idealen te doen hebben, dien vloek te be» strijden?
En ten tweede moet het ieder, die de gang der mensche» lijke ontwikkeling bestudeert, opvallen dat het ideaal van democratie veld wint en de ooverhand krijgt.
Dat wil zeggen, dat de menschheid niet meer tolereert het uiteenhouden van een exoterische en ésoterische wijs» heid, van een groep ingewijden en een eeuwig daarvan uit» geslooten groep buitenstanders. De vermenging van kasten, door Boeddha al geduld, door Jezus feitelijk als hoofdzaak voorop gesteld — is niet meer teegen te houden.
Dat wil zeggen dat de menschheid die scheiding in kasten, standen of sekten wil doen ophouden, omdat dit noodig is voor de vorming van het nieuwe geslacht.
Is deeze groote, geweldige geestelijke omkeer, die van alle menschen broeders in een groot gezin wil maken, ook al in dit leeven, in deeze sfeer — is die misschien ook iets wat totaal niets met geestelijke idealen te maken heeft? Kom!
Juist toen ik dit geschreeven had, komt er van den heer Resink een korte aanvulling van zijn artikel, met den titel „de Glimlach van Koning Edward".
Ik moet erkennen dat deeze toelichting de zaak voor mij niet veel helderder heeft gemaakt. Is dit nu ironie? En wat heeft het eigenlijk met het voorige te maken.
136



Reeds meermalen heb ik er op geweezen, dat het aan* grijpingspunt voor socialistische actie moet zijn het geld, en het geldverkeer.
Wie uitgaat van de primitieve en eenvoudige formuleering van „socialisme" die ik hierbooven gaf, is vrij van alle voor* oordeelen omtrent klassestrijd, kapitalisme en geld. Hij vraagt alleen: hoe kom ik langs den kortsten weg tot een meer rechtvaardige sociale organisatie. 'En dan is het natuur* lijk dat hij denkt aan het machtigste element in onze samen* leeving, het geld, of liever de verhouding van particulier en algemeen crediet. Dit is, wat ik noemde het bloed in de maatschappij, en het eerste wat gevormd behoort te worden is een sterke eenheid, die dat groote machtsmiddel op recht* vaardige wijze aanwendt. Een hart voor de menschheid.
Dat was, in het kleinst moogelijke aantal woorden saam* gevat, mijn socialistisch program.
En nu zegt de heer Resink, na eerst het socialisme voor een opeenstapeling van zotheeden te hebben verklaard, in zijn naschrift, dat alle sociale gebeurtenissen hun wortel heb* ben in dat ééne groote gebeuren, de Geboorte van den WaereldsBarik.
Dus een treffende oovereenstemming met mijn denkbeeld. Maar dit is nu juist wat ik socialisme noem.
Hoe noodig is ook voor économische vraagstukken een leerstoel voor Significa.
137



PERSOONLIJKE HERINNERINGEN. (Indië)
Niet, dat ik ooit in Indië geweest ben. Eevenmin als mijn vader, die toch zooveel voor Indië heeft gedaan. Eevenmin als Prof. Veth, de schrijver van het beste boek oover Java.
Men zeide wel eens tot mijn vader, dat hij maar wijs zou doen nooit zelf naar Indië te gaan — om zijn geestdrift voor Indië niet te verliezen.
Dat was een hatelijkheid, die toch voor hem niet gold. Ik geloof niet, dat hij teleurgesteld zou zijn, en met bitterheid oover Indië zou geschreeven hebben, al had 'hij alle ellende ervaren van het tropisch klimaat en de Europeesch*Indische maatschappij. Er zijn ook idealisten naar Indië gegaan op hoogen leeftijd, die nog niet uitgepraat zijn oover het heer* lijke land. Misschien zijn dat kritieklooze, onverbeeterlijke mooi*vinders.
Maar de geestdrift van mijn vader was er een, die niet alleen uitkijkt naar bloeyende onderneemingen, hooge divi* denden, goede hotels, prettige uitstapjes, Europeesch com* fort en smakelijke maaltijden. Hij had niet de physieke kracht, die onmisbaar is voor den ontdekkingsreiziger, maar zijn blik op Indië zou die geweest zijn van A. R. Wallace. Zijn helden waren Humbold en Schomburg en Livingstone — forsche karakters die niet buigen en week en bitter wor* den door eenzaamheid, hitte en ongemak, die nooit genoeg hebben van het vreemde en onbekende, die steeds de schoon* heid en de majesteit ondergaan van het aangezicht der aarde, die rustig, zonder heemzucht en zonder exaltatie, de aarde zoo breed moogelijk ooverschouwen en al haar bizonder* heeden waardeeren en eerbiedigen.
Voor zulke menschen heeft Indië geen teleurstelling, ik weet het, al ben ik er nooit geweest. Men moet er niet heen* gaan ter wille van het kleine groepje blanken, dat uit puur winstbejag de dreigende werking van het machtige klimaat
138



durft trotseeren. Die menschen werken uit accumulatie* instinkt — en het land zelf in zijn oorspronkelijkheid is hun vijand, dien ze uitjouwen als ze veilig met hun buit weer thuis zijn. Zulke geldverzamelaars doen hun functie en zijn op zeekere wijze, zonder het zelf te beseffen, weer nuttig in het groote proces van verandering en verbinding dat de menschheid thans ondergaat. Maar aan hun opinies komt geen aandacht toe.
De Europeesche ooverheersching was voor Indië een nood* zakelijke prikkel. Ze is tot ondergang gedoemd omdat ze als doeleind alleen geld en voordeel heeft. Zulk een streeven heeft alleen tijdelijk waarde en zal nooit den machtigen druk van het tropisch klimaat kunnen weerstaan. Verwording en ontaarding is op den duur het lot van den Europeeschen winst*jager in de tropen. Een eigen schoone cultuur is er alleen moogelijk in de rassen, die gehard zijn in den zwaren, eeuwigen zoomer. Voor hen is het tropisch klimaat noch schadelijk, noch demoraliseerend. Zie de Boro*Boedoer! — Is dat een gewrocht dat getuigt van demoralisatie of deca* dence? — Hoeveel bouwwerken heeft Europa die 'het er neeven zoude kunnen stellen?
Wie naar Indië gaat moet daarop zijn aandacht richten. Op vegetatie, op flora en fauna — en vooral op de eeuwen* oude cultuur, die zich in dat land heeft ontwikkeld. Hij moet contact zoeken met den inlander zoowel met den Raden als met den Dessaman. Hij moet de ziel van dat volk leeren begrijpen en waardeeren. Zonder oover te slaan tot blinde bewondering, zonder aan te spooren tot al te snelle eman* cipatie, moet hij het vertrouwen trachten te herwinnen, dat wij door onze grofheid en hebzucht verlooren hebben.
Wie met eedele bedoelingen komt, voor hen heeft Indië geen teleurstelling. Wie op Indië scheldt, verraadt zijn geld* makersnatuur. Een voornaam schrijfster als Augusta de Witt is door Indië niet teleurgesteld. Ook is het Droogstoppelras
139



niet meer zoo machtig als voorheen en maakt plaats voor een beeter soort blanken.
Indië was voor mijn vader en mij het wonderland, in den rechten zin het land onzer droomen. Van mijn vijfde jaar af is Indië het vaste tooneel mijner droomen.
Ik droom, dat ik er ben, de palmen en waringin's zie, de warmte voel, de geur ruik — en dan met groote voldoening tot mijzelven zeg: „ziezoo! nu is het dan toch eindelijk waar! nu ben ik er «dan toch!"
Om dan steeds weer eeven verbaasd wakker te worden en te bemerken dat ik weer bedroogen ben.
De verzameling van Indische producten en voorwerpen op het Eavilhoen te Haarlem, die nu naar het Koloniaal In* stituut te Amsterdam zal worden overgebracht, is onder mijn oogen en met mijn meedewerking ontstaan. Vóór mijn vijfde jaar begon het verzamelen reeds in mijn ouderlijk huis. Een boog en pijlen, en een Fassar met houten figuurtjes, zooals er ook in het Etnographisch Museum in Artis ver* scheidenen zijn, vormden het begin. Daarna kwamen de zendingen in groote kisten van geurig kamferhout, die met eerbied en groote verwachting werden geoopend. Dan zag ik de bruine kakkerlakken wegloopen, die de groote reis in goede gezondheid hadden meegemaakt. Veele dagen bracht ik door in 't helpen van mijn vader, in het uitpakken, ordenen, etiketteeren. Ik poetste de klewangs en krissen en mandau's, ik sorteerde en etiketteerde de honderden houtsoorten en veezelstoffen en alles had voor mij een groote bekooring. Op de holle boovenzalen van het pavillioen waar de collectie al spoedig werd ondergebracht, was ik dag aan dag beezig en genoot van de eigenaardige duffe, aromatische geur, die door de kisten werd meegebracht en de gansche vertrekken vulde en van de schoone vizioenen, die elk indisch voorwerp opriep.
140



Toen kwamen ook de stopflesschen met slangen, met vis* schen, hagedissen en insekten, die mij bizonder interesseer* den — en de vruchten, op spiritus of nageboetseerd in was, — die ik wel niet proeven kon, maar die mij in hun oneetbare conditie, toch een illuzie gaven van hun bizondere geurigheid en smakelijkheid.
En eindelijk kwam de Gamelan waarop ik in mijn eentje poogde te speelen, mij verbeeldend in het midden van den somberen tropischen woudnacht te zitten, onder het geheim* zinnig geritsel van palmbladeren en het geschreeuw van gekko of tokèh.
„Nederland heeft veertig mitlioen inwooners", plagt mijn vader te herhalen, en ook deeZe spreuk plaatste hij in het Koloniaal Museum:
„Beeter een graf onder de palmen dan een verbeuzeld leeven in 't vaderland".
Hij verzette zich altijd heftig teegen het voorstel om zijn collectie naar Amsterdam oover te brengen. Hij was een rechte Haarlemmer en wilde zijn schat voor Haarlem be* houden. Zijn denkbeeld was, dat iedere Hollandsche stad van eenige beteekenis een Koloniaal Museum behoorde te hebt ben. Zoozeer voelde hij de noodzaak voor Nederland om zich nauw te verbinden met het groote, rijke tropenland, waarvan wij niet alleen zooveel stoffelijk voordeel, maar ook zooveel geestelijk goed kunnen verwachten.
De tijden veranderen snel, en de ontwikkeling neemt een richting, die oovereen komt met mijns vaders beste aspira* ties. De Javaan wordt niet meer beschouwd als een Koeli, alleen geschikt om Europeesche brandkasten te vullen. De grootheid en fijnheid, de adel en de schoonheid, aangepast aan het zware, machtige klimaat, die dat oude cultuurvolk eigen is, wordt meer en meer beseft. En nog kennen wij
141



veel te weinig de innerlijke waarde van zijn kunst, zijn poëzie, zijn wijsheid en vooral zijn literatuur. Daar valt voor ons nog veel te leeren. Als de Javaan zelve, nu er een scheeme* ring van vrijheid begint te dagen, ook maar z'n waardigheid weet te behouden en zijn zelfstandigheid weet te handhaven. Niet enkel door gewapende weerbaarheid, maar vooral door behoud van zijn geestelijk goed. Laat hij den Europeeër niet haten en minachten, maar hem eevenmin na*aapen en blind ter wille zijn. En laat hij vooral zijn boodem niet vervreem* den. Want hoe meer welvaart er komt, des te feller wordt de greetigheid van hebzuchtige vreemden.
Indië moet Indisch blijven, in goede verstandhouding en weederzijdsche uitwisseling met Nederland.
Niet alleen moet het dessaland dessaland blijven, en door coöperatie, niet door vervreemding, tot hooger vruchtbaar* heid worden gebracht — maar ook de concessies moeten worden betoomd en gereegeld, opdat niet inplaats van de oude slavernij onder tiranieke hoofden, de nog erger, want verkapte slavernij ontstaat, van het Westersche kapitalisme.
Alleen ruime, milde, maar streng gehandhaafde maat* reegelen kunnen bloedige revoluties voor«koomen.
(1916)
142



A. ALETRINO t
Weinigen die mij lief zijn, neemen bij hun weggaan zulk een groot stuk van mijn leeven mee als hij. Ik staar op den naam, met het kruisje er achter — en ik kan het mij niet goed indenken dat het nu werkelijk zoo is, eeven stellig als ook mijn naam met het kruisje er achter, eenmaal verschij* nen zal.
Sam Aletrino ■— hij heette Aaron, maar werd Arnold ge* naamd door zijn familie, die zich voor den joodschen naam schaamde, — en voor mij is hij Sam, mijn goede Sam, de éénige academievriend, die mijn vriend gebleeven is, de trouwste en meest aanhankelijke vriend dien ik van mijn jeugd af behield.
Hij was het, wien ik mijn „kleine Johannes" voorlas, en die daarbij in tranen uitbarstte. Hij had zulk een ligt* beweegelijk gemoed en zijn tranen kwamen spoedig. Hij was het ook, die mij het denkbeeld ingaf van den gruuwelijken tocht door de graven, met Pluizer.
Hij zat vol diepe, zware somberheid. En toch was hij het, die mijn studententijd heeft verhelderd en vervroolijkt.
Er was veel leelijks in mijn studentenleeven —■ ik denk er niet graag aan — behalve aan alles wat op den goeden Sam 'betrekking heeft. Dat is vroolijkfaeid en aandoenlijk om te ooverdenken.
De Zaterdagmiddagen als wij na het college bij hem kwamen koffiedrinken, met Weissenbruch de pharmaceut, en Ham de medicus.
Dan werden er veel booterhammen met jam gegeeten en er werd piano gespeeld en er werd verbazend gelachen.
Niemand kon lachen als Sam. Als hij een van zijn malle verhalen begon, dan bleef hij meestal middenin steeken door zijn eigen gelach. Hij kon er niet uitkoomen van 't lachen, hij begon op nieuw twee. drie malen, maar het lachen was hem te machtig, en zijn bril dreef weg op zijn tranen.
143
143



Deeze sombere schrijver van de meest verdrietige en luguubere boeken, die in onze taal geschreeven zijn, was de jooligste, leevendigste, geestigste kamaraad dien men zich denken kan.
Ik zag toen nooit in hem den letterkundige, den schrijver. En eigenlijk ook niet den medicus, hoewel het medische beroep hem toch zeer ter harte ging. Maar hij was mijn kamaraad, mijn vriendje, die mij altijd welkom was, wiens hartelijkheid en grappen, wiens onuitputtelijke humor mij altijd weldeed, wiens oprechtheid mij nooit beleedigde, wiens oordeel mij altijd belangrijk voorkwam, al verschilden wij veel in leevensbeschouwing.
Hij was een kostelijke grappenmaker met een grenzenloos goedhartig, vrouwelijk week gemoed. Voor iemand, dien hij lief had, offerde hij alles op. Geld kon hem absoluut niets scheelen, en toch — dat is 't mooye er bij — vroeg hij er nooit om en wist hij altijd ongeholpen rond te koomen.. Hij zei wel eens, dat hij graag een kamer vol geld wou bezitten alleen om de voldoening te hebben er op te trappen en te spuuwen.
Hij moest in zijn studententijd uiterst zuinig leeven, hij had het arm, en kwam toch nooit te kort, en hij kwam altijd keurig netjes voor den dag. Hoe hij omsprong met zijn geld, hoe hij zijn garderobe onderhuid, was een raadsel en een meesterstuk. En daarbij had hij altijd nog iets om aan anderen te geeven. En hoe zeer is er niet misbruik gemaakt van zijn vrijgeevigheid en zijn goedheid! Maar hij beklaagde zich daaroover nooit.
Hij was graag correct, in kleeding en vormen. Voor vrou* wen had hij de volle eerbied van den dichter. De vrouw, als zij goed was, was hem iets 'heiligs, een voorwerp van diepe vereering. Hij spotte graag met zijn eigen leelijkheid, en liet zich bijvoorbeeld van achteren fotografeeren, omdat dat zijn mooiste kant was, zooals hij zei. Maar met al zijn
144



leelijkheid was hij een groot hartenoverooveraar en er waren niet veel vrouwen, die niet onder zijn bekooring kwamen.
Al waren wij nog zoo intiem, toch was er een diepgaand verschil. Hij was een geweldig pessimist, en als hij ernstig wou zijn, dan was hij siniester en naargeestig. Hij bewon* derde en benijdde mijn optimisme — maar kon er zelf nooit toe geraken.
, En hij vreesde den dood met een groote, hem nooit ver» latende vrees.
Ik hield niet van zijn letterkundig werk, en hij wist dat en verweet 'het mij nooit. Ik wilde dat hij den menschen zou geeven wat hij mij gaf, zijn tintelende geest, zijn ge* voelige, fijne humor, zijn leevendigheid, zijn joligheid. Maar dat kon hij niet en wilde hij niet. Zijn ernstige boeken zijn zwaar, somber, als een drukkende, griezelige neevelachtige nachtmare.
Het beste, wat hij heeft nagelaten zijn, naar mijn idee, behalve de herinnering aan zijn beminnelijke persoonlijkheid — zijn weetenschappelijke werken oover crimineele antro* pologie.
De leezers van de Groene hebben het laatste geleezen wat 'hij publiceerde, een fragment van zijn studie oover Napoleon.
Sam was een heldensvereerder, al beweerde hij zelf het teegendeel van een held te zijn, en Napoleon was zijn leeven lang een voorwerp van zijn hartstochtelijke bewondering.
En kenmerkend voor zijn karakter was zijn liefde voor katten. Sam en een poes waren onafscheidelijk. Hij had een eigen taal waarin hij die dieren toesprak, een jargon dat alleen hij en zijn poes verstonden. En hij gebruikte vaak het citaat van een bemind fransch auteur: „qui aime les chats donne preuve de qualités supérieures."
En nu is hij ons voorgegaan in dien grooten oovergang, dien hij met zoo nameloozen angst verbeidde. Hij kon niet
145
10. L. den W.
145



gelooven in een voortleeven, — en hij wilde het toch zoo graag. Zijn medischsnatuur*weetenschappelijke opleiding had eens voor al dat geloof in hem vermoord, en bij mijn laatste bezoek aan hem, in Zwitserland, wilde hij nog altijd met aandrang weeten, hoe ik het toch aanlegde om teegenoover dat groote raadsel, die schrikkelijke, onvermijdelijke leedig* heid — zoo gelaten en vertrouwend te zijn. Het nietszijn Was hem, — terecht, — een gevaarlijk vooruitzicht, en zijn denkkracht was onvoldoende om het onmoogelijke van zulk een totale vernietiging te begrijpen.
Nu weet hij. En ik denk, dat hij zich er oover zal verbazen, hoeveel ligter en onbelangrijker de oovergang is dan hij vreesde, en hoe hij voor dat ijzige fantoom des Doods noode* loos heeft gesidderd.
Maar ik denk ook wel dat hij lang zal slapen — eer het ontwaken volgt.
Gelukkig dat zijn laatste leevensjaren, in een heerlijke omgeeving, met een trouwe, sympathieke gezellin, zoo zorge* loos zijn geweest als hij zich wenschen kon. Een rustige, lichte avond na een moeyelijke, duistere morgen.
(1916)
146



HET GROOTE NIEUWS.
Mijn leezers zullen zich welligt herinneren, dat ik in mijn laatste beschouwing „bij 't Licht van de Oorlogsvlam" voor goede verstaanders een aanduiding gaf van het allereerste wat de menschheid noodig heeft: nl. een Hart.
Dat woord was bedoeld in figuurlijke en materieele be« teekenis. De figuurlijke bedoeling is duidelijk genoeg. Dat er gebrek is aan „hart" in den zin van naastenliefde, dat behoef ik niet te herhalen.
De materieele beteekenis zal niet zoo algemeen begree* pen zijn.
De menschheid ontbeert tot nog toe een orgaan, dat voor het gansche organisme hetzelfde doet, wat het hart doet voor het individueele lichaam. Het distribueeren van de on* misbare voedingstof — voor het lijf het bloed, voor de maat* schappij het aequivalent van stoffelijke goederen, het geld — zoodanig dat alle andere organen juist ontvangen wat zij noodig hebben, voor het zuiver en krachtig functionneeren.
De vorming van zulk een maatschappelijk hart is de eerste eisch van gerechtigheid, de noodzakelijkste voorwaarde voor het bereiken van een aardsche broederschap, en daardoor van een Hooger Geestelijk Leeven.
De Mammon is een goede godheid, mits hij rechtvaardig worde gediend. Het geld is niet verachtelijk slijk, maar een nuttig en onmisbaar ingrediënt voor onze samenleeving. Het wordt gestremd door onrecht, door monopolie, door privi* lege, door bedrog, door dwang en geweld, daar ontstaan de kwalen en ellenden waaronder wij allen lijden.
Veelen zullen de waarde van deeze min of meer dichter* lijke beeldspraak niet 'hebben erkend. Daarom verheugt het mij te kunnen wijzen op een boek waarin een bij uitstek practisch en helderdenkend Amerikaan, door aandachtige beschouwing der teegenwoordige toestanden in Europa, het* zelfde denkbeeld uiteen zet.
147
147



President Wilson heeft een bevoegd man, Charles Fergu* son, schrijver van een aantal belangrijke economisch*wijs* geerige studies, naar Europa gezonden, tot het onderzoek van de verhouding, in Europa, onder verschillende regee* ringsvorm, tusschen kapitaal en industrie en tusschen de regeeringen en het volk.
Het resultaat van zijn onderzoek heeft Ferguson neer? gelegd in een boekwerk, getiteld: „The Great News", het Groote Nieuws.
Ferguson behoort niet tot een politieke partij, maar dat hij Socialist is, in den ruhnsten zin, blijkt duidelijk genoeg uit zijn werk.
Zijn inzichten wijken daarin van die der politieke Socia* listen af, dat hij, eevenals ik, geen heil ziet in den klassenstrijd, noch in politieke actie, die niet berust op een machtige economische organisatie.
Socialisme, zegt hij, is volstrekt machteloos als het de zakenwaereld tracht te ooverheerschen door politieke ver» kiezingen en het werven van stemmen.
Maar daaruit volgt niet, dat de geest en de bedoeling van het socialisme — het socialiseeren van de gemeenschap en het vernietigen van de privilege en monopolie — daarom moet worden opgegeeven.
Inteegendeel, het socialisme zal oprijzen uit zijn teegen* woordige verwarring, op den dag dat het zijn poogingen op* geeft om de waereld van zaken (business) door verkiezingen en stemmensmeerderheid te bevechten.
Dat wil dus zeggen, wat ik nu reeds twintig jaren lang de socialisten aan 't verstand poog te brengen, dat zij zich moeten losmaken van het Duitsche theoretische, intellek* tualistische systeem, om liever onmiddellijk reekening te houden met de werkelijkheid, en zelf actief in te grijpen in de waereld van geldhandel, van zaken doen, van productie en distributie.
148



Van den dag, dat de socialisten den Marx?bijbel naar den antiquaar brengen, als historische curiositeit, om verder lie* ver uit eigen oogen te zien en naar eigen aandrift te hande* len, van dien dag zal hun victorie beginnen.
Geen Duitsche dogma's, geen dikke économische boeken hebben ze noodig, maar dieper wijsgeerig inzicht, en een vrij oordeel oover de eischen van het moment.
De doemwaardige dwaasheid van deeze tijden is het denk* beeld, dat een mensch, of een klasse, of een volk zich deugde* lijk verrijken kan door een ander mensch, of klasse of volk armer te maken.
Ziedaar ook de fundamenteele dwaasheid, waardoor deeze oorlog is veroorzaakt.
Ook zonder opgeschroefde naastenliefde, uit welbegreepen eigenbelang is de kapitalistische waan, die verrijking zoekt door verarming van anderen, zoo snel moogelijk te ver* scheuren en te verdoemen.
En wat is dan het „groote nieuws", dat Ferguson in Europa heeft geleerd en dat hij nu in een oopenlijk rapport, onder officieele sanctie, zijn landgenooten meededeelt?
Ik zal zijn eigen woorden gebruiken:
„Het hart van het finantiesweezen is zoo eenvoudig als „het Evangelie van Galilea. Het is duister gemaakt door de „professioneele financiers — eeven als het Evangelie duister „is gemaakt door de theoloogen. Het hart van het finantie* „weezen is de ruil van publiek crediet teegen privaatscrediet, ,op condities die de goederen«productie in gang brengen.
„In zijn eenvoud beschouwd moet het iedereen duidelijk „worden, dat dit de meest intieme en gewichtige van alle „sociale en politieke functies is. Zij bepaalt de plaats en de „macht van ieder individu in de gemeenschap. Zij is een „gezag, dat uitgeoefend behoorde te worden in denzelfden „geest als het universitair en openbaar onderwijs, door „menschen, waarvan het praktische oordeel en de toewijding
149



„aan het gemeenebest door iedereen kan worden ver* „trouwd".
Dat wil dus zeggen, dat het finantie* en bankweezen be* hoort te staan onder onmiddellijk publiek beheer, met volle oopenheid, op dezelfde wijze als het postverkeer en het onderwijs worden geadministreerd.
De moderne Bank, als crediet*centrum, is het meest sub» tiele en machtige orgaan dat ooit verscheenen is, in het universeele politieke veld.
Er is maar één dringend politiek probleem en dat is het menschelijk maken van het zaken*systeem. Dit is, wat ik voor zes jaren de Amerikanen heb voorgehouden en wat nu door Ferguson nadrukkelijk wordt herhaald.
Ik sprak van „kloppende vaten", die bij lagere dieren nog de plaats vervullen van een hart. In een lager organisme wordt het bloed voortbewoogen door kloppende vaten, op verschillende plaatsen van het lichaam.
Zoo is het zaken* en finantie*weezen der menschen nog niet tot eenheid en organisatie gekoomen. Het geld wordt voortgestuuwd door afzonderlijk staande, onverantwoorde* lijke, kleine centra, — en de zoo gewichtige functie van de administratie van publiek en privaatcrediet geschiedt in het duister, zonder controle, zonder eenheid.
„Er is geen natie", zegt Ferguson, „die niet wordt verarmd en uitgemergeld door de verkeerde administratie van de soevereine macht van crediet, in 't belang van een leeg* loopende, incompetente klasse. Dit veroorzaakte den oorlog. De incompetente beuzelklasse was niet van plan die teweeg te brengen. Ze begreepen er niets van. Ze dreeven weg.... naar den afgrond".
De president van de New York Life insurance Company verklaarde voor de Kamer van Koophandel, dat onder teegen* woordige condities, er op onze kleine planeet zelfs geen plaats kon zijn voor twee wedijverende soevereine machten. We
>0



moeten er dus op voorbereid zijn, om door ontzettende ver* woesting en slachting te koomen tot een oplossing van de vraag, wie der concurreerende machten een nieuw Romeinsch Rijk zal stichten naar 't model van Cesar — of we moeten trachten een waarachtige démocratie te stichten.
We zijn teleurgesteld in onze sociale worstelingen, omdat we al onze aandacht gaven aan stembussen en wetgeevingen. We bemerkten, dat de zaken*organisatie sterker was dan alle partijen; en we beweerden hardnekkig, dat dit anders moest zijn. Dat was onze zeer ernstige fout. Het zakensysteem is niet alleen sterker dan alle politieke macht, maar het behoort dat ook te zijn. Banken, beurzen, kamers van koophandel zijn uiteraard machtiger dan stembussen en kiesvergaderingen.
„Wij zullen bemerken dat zelfbestuur vereischt de socia» liseering van het finantieweezen, door de ontwikkeling, in elke locale groep, van een blijvend en georganiseerd publiek centrum voor de administratie van crediet".
(A permanent and organic political primary for the ad* ministration of credit).
Zulk een „organic political primary" beschouwt Ferguson als de kiemcel van de moderne werkdadige gemeenschap.
Alleen door zulk een maatreegel zullen wij de klassenstrijd zien verdwijnen, eevenals de verschijnselen van handels* krisen en finantieele panieken.
Dit is het „groote nieuws", de uitkomst van Ferguson's onderzoek.
Aan financiers zoowel als aan socialisten zij dit boek, dat zulk een waardevolle steun bevat voor mijn meer intuïtieve inzichten, ter aandachtige leezing aanbevoolen.
Hier is naar mijn meening de lijn van geringste weerstand, die het snelste voert naar de door allen zoo gewenschte duurs zame vreede.
Natuurlijk zal zich onmiddellijk een fel verzet oopenbaren. Want duizenden leeven van het onrecht, dat moet worden
151



aangetast. Het heimelijk gekonkel der groote financiers, het infame geschacher in fondsen, het onzinnig verkwisten van gemeenschapsgoed aan volkoomen incompetente, leeg»loo« pende en beuzelende menschen, het zonder verantwoordelijk» heid ophoopen van benoodigdheeden voor allen, uit willekeur of hebzucht — dat alles moet en zal verdwijnen.
In gewoone tijden zou er oover zulke plannen een hei» densch spektakel opgaan.
Maar nu staat het mes op de keel. Het gedonder der granaten dringt dóór, zelfs tot den stillen couponsknipper in de bank»kluis.
(1916)
152



MIJN OÖVERGANG TOT DE KERK.
Reede uitgesprooken in Het Concertgebouw te Amsterdam op 22 Maart '23. Beminde Geloofsgenooten!
'Het is nu meer dan een jaar geleeden, dat ik de heilige plechtigheid onderging van den doop.
Een jaar is het geleeden, dat ik als lidmaat van de heilige Roomsche Kerk mijn eerste Communie deed.
Ik voelde mij toen onverdiend gezeegend.
Mijn ziel werd gereinigd. Driemalen onderging ik de heer* lijke werking der Genade.
Ik kreeg de genade van 't Doopsel.
Ik kreeg de genade van de heilige Communie, het Sacra* ment des altaars.
Drievoudig werd ik in die schoone dagen gezeegend.
De aandoening van die dagen was geweldig en onvergeete* lijk. Ze oovertrof mijn verwachting verre.
Het eenige wat mij speet was dit, dat zulke hoogheilige dagen maar eenmaal in ons leeven kunnen voorkoomen.
Nu heb ik een jaar lang geleefd als kind der Kerk, en het beste woord dat ik nu voor kort mocht hooren is dit, dat ik steeds meer Katholiek ben geworden.
In dat jaar heb ik veele hoorders toegesprooken, en die aanhef, die ik ook heeden uitsprak, „beminde geloofsgenoo* tenl", is mij zoet geworden.
Het is iets zoo geheel anders als het „geachte hoorders!" van vroeger.
Ik weet dat ik hier spreek tot broeders en zusters in Christus.
„Bemind" is toch zooveel beeter en inniger dan „geacht". En ik voel wel dat ik met meer en beeter aandoening tot
153



U spreek, dan ik dat vroeger tot een luisterend publiek kon doen.
Waarlijk! zonder een gevoel van echte liefde zou ik niet tot U kunnen spreeken.
Maar het was nooit mijne bedoeling oover deeze zaak veel ophef te maken.
Het is toch een intieme zaak, uit mijn particulier leeven.
Niemand behoefde er zich mee te bemoeyen. Ik meende, dat het niemand aanging, behalve mij en de mijnen.
Ik heb uitdrukkelijk gevraagd aan de pers, om er geen ruchtbaarheid aan te geeven.
Maar die pooging om het geval in alle stilte te laten voorbijgaan, is niet gelukt en kon ook moeylijk gelukken.
Al weeken tevooren werden geruchten eroover verspreid, geruchten, die ik om der waarheid wille niet mocht laten voorbijgaan, zonder verbeetering of teegenspraak.
En toen het feit voldongen was, toen werd de ongewenschte belangstelling zoo groot, dat ik het nu voelde als een plicht om ronduit te spreeken.
Een plicht — ja! een liefdeplicht.
Natuurlijk spraken mijn vijanden van reclamezucht en zelfverheffing.
Maar als ik zulke betichtingen niet te wachten had, dan zou de daad ook niet veel beteekenen.
Ik wil ook niet zeggen, dat die kwaaddenkendheid mij geen pijn doet, of mij koud liet.
Pijnlijk en beklemmend was mij de duidelijke verplichting, om iets zóó teeder en zóó intiems oopenlijk te bespreeken voor een groot publiek.
Nog zie ik er teegen op, eiken keer als ik optreeden moet. Het kost mij veel, mijn innige gevoelens voor het licht der oopenbaarheid te brengen.
En het is grievend en schrijnend, dan nog te moeten hoo* ren, dat men het doet uit lagere motieven.
154



Als Dichter wordt men er wel toe genoodzaakt intieme dingen te geeven aan een groot, dikwijls ongevoelig en wan» trouwend publiek.
Maar zooals ik zeide: ik gevoelde het ditmaal als een liefdeplicht, oopenlijk te getuigen van den zeegen, die mij is te beurt gevallen.
Zie, als men een grooten schat vindt, en men leeft te midden van menschen, die ook door dien schat konden ge* zeegend en gelukkig worden, is het dan niet de liefde, die ons er toe brengt van dien zeegen te getuigen?
Wil men dan niet van dien schat meededeelen aan degee* nen, die ons lief zijn?
Vooral ook daarom, dat men van dat heil kan uitdeelen, in oprechte getuigenis, zonder dat 'het er minder door wordt.
De schat wordt grooter, naarmate men er kwistiger van uitdeelt.
Elke liefdedaad maakt de liefde sterker en duidelijker, zelfs dan, als ze niet onmiddellijk beantwoord wordt.
De liefde wordt nooit teleurgesteld, ze verlangt geen erken» ning, ze denkt geen kwaad.
Dat is de liefde, waarvan Paulus sprak, de liefde, die van alle zichtbare en onzichtbare dingen het voornaamste is.
En ik moet het dankbaar erkennen, ik ben ook niet teleur* gesteld. Ik heb de menschen, zoowel goeden als hatelijken, meer lief gekreegen door te voldoen aan deeze liefdeplicht.
Ik heb geen spijt ervan, dat ik mijn hart heb uitgesprooken, zonder mij te bekommeren om kwaadspreekendheid en kwaaddenkendheid.
Laat de boozen praten, de ergdenkenden, de ongevoeligen, de kleinen van geest en gemoed. Hun hatelijkheeden heb ik alweer vergeeten, ze bestaan al niet meer voor mij.
Maar de goedheid die ik ondervonden heb, de hartelijke sympathie, de betuigingen van geloof en vertrouwen, die gedenk ik, die zal ik niet vergeeten.
155



Ik weet nu wat het zeggen wil toe te treeden tot een machtige gemeenschap, waarvan het cement dat allen samen* houdt is het liefdevolle vertrouwen, de goede wil, hetzelfde verheeven geloof, dezelfde glansrijke waarheid.
Ooveral, waar ik tot nu toe heb moogen getuigen van mijn groot geluk, daar heb ik ook ondervonden de hartelijke tegemoetkooming, het zoo weldadige vertrouwen in mijn op* rechtheid en in mijn eerlijke motieven.
Ik ben maatschappelijk een eenzame geweest, tot voor een jaar. Een eenzame, lijdend onder smartelijke verdachtmaking én verbitterde vijandschap.
Ik beklaag er mij niet oover. Ik zal het wel verdiend hebben.
Maar heerlijk was het, uit mijn eenzaamheid, als 't ware te ontwaken in een grooten kring van vrienden en weigezin* den, die mij welkom heetten in hun hechte en schoone gemeenschap.
En een wonderzoet gevoel geeft het mij, als ik nu ook van mijn kant alles durf geeven, wat ik bezit aan vertrouwen en geneegenheid.
ik beantwoord Uw vriendelijke gezindheid van ganscher harte, beminde geloofsgenooten.
Misschien zijn er onder U, die mijn woorden niet goed ver* staan, niet recht duidelijk vinden.
Vergeef mij dat, ik wil trachten zoo eenvoudig moogelijk te vertellen wat mij bewoogen heeft en nog beweegt.
Misschien herkent ge iets van Uw eigen gevoelens in het* geen ik zeggen ga.
Maar bedenk, dat ik nu drie en zestig jaar ben en vroeger steeds buiten het Katholieke geloof sleeven heb gestaan.
Wat voor de meesten Uwer al in Uw kindsheid bekend was, dat komt nu voor mij als iets nieuws en ongekends.
En ik tracht het in mijn eigen woorden te verduidelijken.
Zie! ons geloof is als een groot en ontzaglijk kunstwerk,
156



dat nog onvoltooid is, en waaraan alle geloovigen meede* werken. Allen, van den hoogsten tot den laatsten, arbeiden mee, — en elk naar zijn bizondere begaafdheid. Niemand behoeft leedig te zitten.
Sommigen hebben tot opgaaf het monniksleeven. Hen past het te zwijgen en te bidden. Dit schijnt voor den oppervlak* kige het minst nuttig, het meest zelfzuchtige. Maar wie de beteekenis van het monniksleeven kent, spreekt anders. — Hij zal hun taak juist de schoonste noemen. Want deeze voor de waereld verstorvenen houden het vuur der heiligheid brandende, dat als een bakenvuur zijn zwaayende licht* bundels laat glijden oover de donkere aarde en de woe* lende zee.
Als de monniken er niet waren, waar was ons voorbeeld ter heiliging, waar zouden de getuigen zijn van het booven* natuurlijke leeven, wie zou den duurzamen gestadigen band vormen tusschen God en mensch, door nimmer stakende devootie en gebed?
Wat is de thans meer en meer in zwang koomende retraite anders dan een korte navolging van het monniksleeven, die ons sterkt en herinnert aan het bestaan van de hoogste zalig* heid, door devootie en versterving bereikbaar, en ook aan den waereldmensch tijdelijk kenbaar?
De eerbied voor het monniksleeven is de eerste toenade* ring van den ongeloovige. Dat zuivere en heilige bestaan, gedrenkt door de heldere stroomen van 'het boovennatuurlijk leeven, dat bewijst voor den aandachtigen beschouwer de waarheid en de kracht van het Geloof.
Het zijn monniken geweest, die door hun teederen, en toch zoo geweldig sterken invloed mijn ziel 'hebben gelokt en mijn godsdienstig verlangen hebben bevreedigd.
Maar niet allen kunnen het monniksleeven leiden. Dat kunnen alleen de geroepenen en de uitverkoorenen. En ons aller heil is hun doel.
157



Voor anderen is de opgaaf der dienende liefde, zij doen de werken der barmhartigheid. In alle stilte, Zonder rucht* baarheid, ooveral werkend waar het lijden hun hulp verlangt, zonder zich om teegenwerking en teleurstelling te bekom* meren. Dat zijn de liefdezusters, de zendelingen, de moedige, vlijtige kampvechters teegen ziekten en gebreeken, teegen ellende en nood, ongeloof en heidendom.
En eindelijk zijn er de geestelijken, de bisschoppen en de priesters, die ons waereldmenschen helpen door hun van God gekreegen wijding en wijsheid. En wij waereldlingen vormen de groote massa, vertrouwend op het woord van God, gesprooken door de priesters.
Onder deeze werkers aan het groote, schoone gebouw der Katholieke Moederkerk, voel ik mij maar een neederig en bescheiden helper. Een opperman aan den heiligen bouw deezer kathedraal.
Ondanks aanvankelijk grooten teegenzin, heb ik gevoeld en begreepen, dat ik niet zwijgen mocht, of ik het nu al prettig vond of niet. Ik moet mijn steenen aandragen.
Ik had teegenzin in dat werk, omdat ik veel te goed wist niet bevoegd te zijn. Ik ben geen priester en geen theoloog, geen geleerde reedenaar. Ik rijd in de laatste koets, ik sta in de achterste geleederen. Ik kan maar luttel bijdragen tot de groote schatten van wijsheid en kennis, die de Kerk al bezit. De jongste priester is veel knapper in Godsdienstzaken dan ik. Ik ben een leek en een nieuweling, ondanks mijn ouderdom. Wat kan ik U voor nieuws leeren, waar bis* schoppen en heiligen U al zoo lang hebben ingelicht?
Maar toch, al ben ik een leek, en geen heilige, al zal ik wel nooit een heilige worden, toch voelde ik te moeten spreeken.
God heeft mij toch een voorrecht geschonken, dat ik dankbaar ter Zijner Eer moet aanwenden, zoolang ik kracht bezit.
158



Ik kan spreeken en naar mij doen luisteren, wel niet meer zoo goed als ik zou wenschen, maar toch nog voldoende om verstaan te worden.
Mijn ervaring kan ik meedeelen en die ervaring moet ik nu nuttig maken naar beste krachten. De weinige jaren, die ik nog voor mij heb, wil ik aanwenden om iets bij te dragen tot den bouw van de schoone Kerk, het Koninkrijk Gods op aarde.
Het is goed als wij leeken, die geen heiligen zijn, maar toch vuurig wenschen tot dien staat van heiligheid te nade* ren, leeren kennen, wat er omgaat in elkanders harten, ter? wijl wij samen opgaan denzelfden weg.
'En dit is het hoofdmotief van mijn reede, dat ik U nog eens duidelijk wil doen gevoelen, welk een ontzaggelijk en heerlijk voorrecht het is, te behooren tot de groote Katho* lieke Gemeenschap.
De meesten van U zijn Katholiek gedoopt en opgevoed. Zij bezitten den schat, die eerst na zooveel moeyelijkc leevensjaren tot mij kwam.
U roep ik toe: bedenk welk een rijkdom de Uwe is, welk een voorrecht Gij hebt in Uw geloof.
Als Gij wilt, en getrouw volhardt, zoo kan U het hoogste niet ontgaan.
Welk een voorrecht dit is, dat kan hen alleen duidelijk zijn, die eevenals ik lange jaren hebben geleefd zonder het te bezitten.
Er zijn er natuurlijk ook veelen onder U, die den schat verlooren hebben, door lauwheid, onverschilligheid, twijfel.
Tot deezen zeg ik: „Ge hebt nooit geweeten, wat ge met dien rijkdom hebt weggesmeeten, gij hebt Uw kostelijk bezit, Uw voorrecht nooit gekend. Want wie het kent, die is er zóó gelukkig mee, die waardeert het zóó, van dag op dag, dat hij het wel bewaakt als een vrek zijn goud."
Het gaat mij als een zwerver, die zijn leeven lang niet
159



beeter wist of Mj moest altijd dóór in kou en vocht, in storm en duister buiten leeven, en die nu een huis voor hem geoopend ziet, waar Mj niet alleen tijdelijk gastvrijheid vindt, maar zelfs een blijvend thuis met warmte en licht, met stee* vige grondslagen en hechte muuren.
Bestaat er dan eenige waarschijnlijkheid, dat ik dat ge* zeegende huis, die veilige wooning, weer ga ontloopen om opnieuw te gaan zwerven?
Mij dunkt, niet veel — tenzij ik geheel verdwaald en ver* wilderd ware.
Maar versta mij wel, wie tot dat Heiligdom getrokken wordt door zucht naar veiligheid en gemak, die zal bitter teleurgesteld worden. Maar wie in heilige ernst afgaat op het licht der waarheid, dat uit de vensters straalt, die zal geen teleurstelling kennen.
Ik zal U een kort ooverzicht geeven van de zielsbeweegin* gen, die mij tot deeze uitkomst hebben gevoerd, en ook de teegenwerkende motieven, de dingen die mij terughielden.
Het is van groot belang voor ons allen, Katholieken, goed te begrijpen, wat de niet*katholieken teegenhoudt om weer, in de Kerk terug te keeren.
Het is niet alles dwaasheid of koppigheid.
Hoe meer ge dat volhoudt, des te moeyelijker zult ge den teegenstander begrijpen, en des te meer zult ge hem van U verwij deren.
Ik heb hun motieven zelf gevoeld en jarenlang gedeeld, dus kan ik beeter dan gij beoordeelen. wat het is, dat de menschen terughoudt van juiste waardeering van het Katho* lieke geloof.
Zou het anders niet onbegrijpelijk zijn, dat, waar het Katho* licisme zooveel geluk en zeegen brengt, de menschen niet allen terstond toestroomen om dat geluk te deelen?
Dat gebeurt alleen door wanbegrip, vooroordeel en mis* verstand.
160



Ja, men zegt wel dat ieder mensch, hetzij katholiek hetzij protestant gebooren wordt en dat zijn godsdienst bepaald wordt door zijn temperament
Dat is echter onjuist Men kan alleen zeggen, dat niet alle menschen eeven godsdienstig zijn en ook de een meer houdt van mystieke schoonheid dan de andere.
Maar het katholieke geloofsleeven is voor iedereen be* stemd, en eevenmin een eigenaardigheid van sommige men* schen, als ademhalen of eeten.
Onder alle volken maakt het Christendom voortgang, alle rassen der waereld zijn er ontvankelijk voor. Waar de voort* gang gering is, dan rijn daaraan duidelijk de schold de on* waardige individuen, die door hun hebzucht het Christendom in slechten roep hebben gebracht Maar zelfs in oude ridder* lijke en strijdlustige geslachten hebben jonge nakoomelingen oopenbjk het Christendom beleeden, zooals de Japanner Kanso Oetsjimoera en de Indiër Soendar Singh.
Het is een algemeene beweeging, die zich in alle streeken onzer aarde oopenbaart
Dat duidt naar mijn meening op het koomen van een groote ommekeer. In ieder mensch woont een behoefte aan godsdienstig leeven. ieder mensch kent, of kan leeren den zeegen van het vroome gebed.
Het Hiden, het zich in gemeenschap stellen met het onein* dige en almachtige Weezen, dat is voor eiken normalen mensch moogelijk, heilrijk en gewenscht Er zijn er weL die het bidden verzuimen, of vergeeten hebben. Doch ik ken geen mensch, die in zijn ganscbe leeven geen behoefte aan het gebed heeft gevoeld.
Ik heb als kind ook leeren bidden, zooals dat in protestant* sche kringen gebeurt *s*Morgens, voor en na het middag* maal en des avonds. Ik herhaalde hetzelfde gebedje, en het had geen werkelijkheid voor mij. Het was een onverschillig ding.
161
11. l_ den W.
161



Maar wèl had ik, al zeer jong, ja! zoo lang als mij heugt, het besef van een hoog Weezen dat mij liefhad en leidde.
In de Kleine Johannes is dat alles beschreeven, ook mijn langzaam dagend begrip, dat er een beetere wijze van bid* den bestond, gepaard gaande met een heevige schoonheids* ontroering.
De gestadige nabijheid van een dierbaar weezen, waaraan ik al mijn schatten van liefde kon uitstorten, dat was iets, waarvan ik groote zekerheid had.
Eerst veel later heb ik begreepen, dat het dierbare, steeds mij vergezellende weezen was, wat de Kerk een Engelbewaar* der noemt.
Ik kende dus het gebed, zooals de vrijdenker en het protestantisme het kent, als een min of meer bespottelijke, achterlijke zaak, een ooverblijfsel uit de middenseeuwen, uiting van bijgeloof en onweetendheid.
Mijn geestdrift was gericht naar weetenschap, vrijheid, kennis.
Van het Katholicisme bemerkte ik nagenoeg niets. Het was voor mij een waereld van bijgeloof, wel mooi en interes* sant, maar gevaarlijk. Men moest er voor oppassen.
Als een geestelijke in zijn zwart kleed voorbijging, dan wees mijn vader veelbeteekenend met zijn vinger, alsof hij zeggen wilde: „Daar gaat er weer zoo een ,pas op!"
Maar toch hield mijn vader van intellectueel verkeer met Roomsche priesters. In een kerk bracht hij mij bijna nooit, van de liturgie wist ik niets af. Ik weigerde op mijn 18e jaar toe te treeden tot de protestantsche kerk, nadat ik eenige jaren ter katechisatie was gegaan. De dominee, een oude eerbiedwekkende man, maar volslagen atheïst en Godlooche* naar, vond dat zeer dapper van me. Ik verspeelde er een gouden horloge mee, dat mijn ouders mij beloofd hadden.
De tijd, waarin ik een echte materialist was, duurde maar zeer kort. Afgooderij met de reede heb fk nooit gepleegd.
162



Mijn eerste geschrift van eenige beteekenis was een satirisch drama, lijnrecht gericht teegen het rationalisme. Ik was toen ongeveer 18 jaar.
Ik bespotte in dit stuk — „Het Rijk der Wijzen" genaamd — de geleerden, die van de natuursweetenschap en de Reede een Godsdienst maakten.
Het stelt voor een Staat, waar alleen geleerden worden toegelaten, en godsdienst verbooden is. Feitelijk dus een bolsjewistische staat, maar zonder wreedheid, door mij aldus veertig jaren geleeden, dus in 1880 geschreeven.
Het einde van het drama is natuurlijk algemeene zelfmoord, in een daartoe geriefelijk ingericht gebouw. Dat is de con* sequentie van ongeloof.
Weinige jaren later schreef ik een tooneelspel, getiteld „Het Poortje", of „de Duivel in Kruimelburg". Daarin wordt het enge, fanatieke Calvinisme aan de kaak gesteld, terwijl omtrent de Roomsche Kerk het volgende wordt gezegd:
„maar waarlijk 't wordt thans mijne beurt
„den duffen dampkring hier opnieuw te ontvlieden,
„al was het in den schoot der Roomsche Kerk.
„Daar is nog plaats voor schoonheid, daar omhult
„een lieflijk mystisch waas het Godsbegrip,
„daar ia nog poëzie, nog Meur, nog warmte.
„Maar in Uw hart en kerk is alles koud,
„zoo dor als doodsch, zoo kleur» als leevenloos!
.Afzichtelijk kale, witgekalkte muuren
„omgeeven daar de «tijf gezeeten schaar,
„naargeestig galmend, hart» en oorverscheurend
Zoo laat ik in het blijspel de persoon spreeken, die mijn eigen gedachten het beste weergeeft.
Ge hoort het, toen ik als jongeling in de waereld trad, had ik een heftige antipathie teegen het Calvinisme, het Orthodox protestantisme, en die antipathie is niet minder geworden.
In het eerste deel van de Kleine Johannes vindt ge de beschrijving van het zendingsfeest met den dominee, die
163



door de mieren wordt weggejaagd. In „de Heks van Haarlem" vindt ge de figuur van Frans Bakens, de dweepsche protes* tantsche geestdrijver.
Ik stond dus nooit vijandig teegen het Christendom, maar wel teegen een afdwaling ervan, het Calvinisme, dat mij, als dichter, ergerde door starre nuchterheid, gemis aan schoon* heid en poëzie.
Van het Christendom kende ik dus alleen de afgescheurde tak. Den schoonen boom zelve kende ik niet.
Ook in mijn roman „Van de Koele Meeren des Doods" vindt men geteekend den Godsdienstonderwijzer en de dor* heid van zijn Calvinistische leer. Ik zag den afgescheurden tak verdorren en wist niet, dat de boom zelve stond vol jeugdig groen en bloesemknoppen.
Van mijn dertigste jaar stond ik gereed en ontvankelijk voor het Katholicisme, maar ik kende het niet. Ik bleef mijn krachten besteeden, en voor een groot deel helaas! vermor* sen, aan stoffelijke belangen, aan bevordering van gezond* heid, van welvaart, van sociale rechtvaardigheid — zonder in te zien, dat dit alles moest berusten op het fundament van geloof, en dat de H. Roomsche Kerk de eenige macht op aarde is, die tot een reine en gelukkige samenleeving kan voeren.
Had ik toen maar één der waardige en beminnelijke pries*
ters ontmoet, die ik nu tot mijn vrienden mag reekenen
Maar dat mocht niet zijn. Het had zeeker goede reeden.
Het gebed was mij in die jaren niet geheel vreemd. Maar het moest naar mijne meening alleen op zeer zeldsame diep* bewoogen zielsmomenten plaats vinden. Zooals ik dat be* schreef in de Kleine Johannes, als Johannes bidden leert. Woorden zijn dan 'bij het gebed niet noodig. Be oordeelde toen nog, zooals veele niet*Katholieken oordeelen, op de volgende wijze:
164



„God is almachtig en alweetend. Zijn besluiten zijn goed en voor ieder en alles het beste. Dus heeft het geen zin om bizondere voorrechten te vragen, noch om Hem te smee* ken den loop der dingen om onzentwil te wijzigen. Zijn Wil geschiedel Dat is reeds genoeg als gebed. En zelfs dat is ooverboodig, want Zijn Wil geschiedt toch, of wij er om vragen en er in berusten of niet."
Dit is de redeneering, die mij, en met mij veele duizenden afkeerig deed blijven van het gebed, en daarmee van de Katholieke leer.
Katholieken voelen allen, dat dit een dwaze dwaalredenee* ring is. Dat valt ons gemakkelijk, omdat wij allen de zeegen van het gebed dagelijks ondervinden. Teegenoover dat feit moest elke eigenwijze bedenking verstommen. Maar iets anders is het, deeze drogreede logisch te ooverwinnen.
De niet*Katholiek maakt zich een zeekere gedachte om* trent God, en eischt dan, dat de werkelijke God zal zijn en doen naar deeze gedachte. Almacht en Alwijsheid zijn zeeker Goddelijke eigenschappen, maar wij kunnen niet zeggen, die Almacht en die Alwijsheid moet zijn zooals ik mij die denk en begrijp. Want wij kunnen ze ons niet denken of begrijpen.
Vraagt men dan: „zijn er veele soorten van almacht en alweetendheid?" dan is het antwoord: neen! er is maar één Almacht, maar één Alweetendheid, maar ze is niet wat wij er ons van denken of voorstellen. Dat kan niet, want Almacht valt bijna geheel booven ons begrip.
Er gebeuren dagelijks om ons heen allerlei feiten, die in teegenspraak schijnen met wat wij voor Gods wil houden.
Hoe dat moogelijk is, weeten wij niet. Wij kennen alleen het feit, dat onze Vader in den heemel ons menschen vrij* heid heeft gegeeven om te kiezen tusschen Goed en Kwaad, en dat de uitslag deezer keuze voor God hetzij welgevallig, hetzij verwerpelijk is. In 'hoeverre Hij nu de Genade laat
165



werken en barmhartigheid uitoefent, dat kunnen wij nooit vooraf beoordeelen, maar het blijft vaststaan dat die genade en ontferming anders is, naarmate de mensch anders han* delde, en dat er dus wel deegelijk invloed is van onze daden op de handelingen van God.
Geen enkel feit staat alleen, alle feiten zijn met elkaar verbonden. Een droppel, die in zee valt, zal het gansche zeevlak met een oneindig kleine grootte doen stijgen. Als wij onze handen beweegen, doen wij de zon een weinig afwijken van haar baan. Zoo is er ook verband tusschen de kleinste gedachte van een kind, en de onmeetelijke schep* pingssgedachten van God.
Waaruit eenvoudig volgt, dat er geen gebed zonder wer* king blijft. En dat er alle reeden is om te hoopen dat God, en de Hooge machten onder Hem, die wij aanroepen, be* woogen worden door onze smeekingen en gevoelig zijn voor onze liefdesbetuigingen.
Gij kunt U nauwelijks voorstellen, beminde geloovigen, als Katholiek, welk een ontzaggelijke beteekenis dit inzicht heeft op den eerlijken niet*Katholiek, die tot bekeering neigt.
Het brengt hem God op eenmaal naderbij, tot een geliefd en vertrouwd weezen, tot een Vader.
Terwijl God tevooren voor hem was een starre abstractie, een oneindig verre, ongenaakbare macht, waarop onze woordjes niets, niets hoegenaamd konden uitwerken. Een systeem van doode krachten, een bouwsel van onverbiddes lijke wetten.
Maar nu, als de drogreede ooverwonnen is, nu komt in plaats van het sombere natuur*weetenschappelijke gebouw een schoon, gastvrij en beveiligd heiligdom, waar God zelf woont en Zijn kinderen ontvangt, hen voedt, 'hun zorgen verligt, hun geest vertroost door vreedig licht, door wel* dadige kleuren, door lieflijk orgelspel en gezang — terwijl
166



ze voelen als veilig te rusten in Zijn arm en te moogen spreeken van hun meest intieme zorgen.
Zoo wordt dan ons gebed een natuurlijke daad, met boe* vennatuurlijke beteekenis. Het bevestigt en handhaaft ons samenleeven met God, en geeft het gevoel van Zijn aan* weezigheid.
Dit is de eerste vereischte voor het gebed, dat men God's nabijheid voelt en oproept. Zoo leert het ook Franoois de Sales in zijn „Introduction a la vie devote."
Ook zegt deeze heilige, dat één enkel „Onze Vader", met gevoel gebeeden, beeter is dan een meenigte, snel en vlot gesprooken.
Ik weet wel, dat men zich vaak niet hieraan houdt. Maar dat is een van de zwakheeden, die niemand behoeft goed te keuren. Ik blijf het eens met onzen heiligen patroon Fran§ois de Sales, en acht één kort gebed, met waarachtig gevoel gesprooken, beeter dan veele, die snel zijn afgeraffeld.
Maar dit snel bidden is geen vereischte, geen kerkelijk voorschrift, niemand is er toe verplicht.
De reeden waarom het zoo vaak toch geschiedt, is deeze: De vroome zoekt de gebedsstemming waarin hij Gods nabij* heid voelt. Nu moet hij soms, ondanks zijn ernstig en oot* moedig vragen, langduurig wachten, eer die stemming komt. En dan wil de biddende dat verheeven gevoel zoolang moogelijk behouden. En daarvoor heeft hij geen woorden. De ondervinding leert echter, dat het moogelijk is door herhaling van de gebedswoorden, door het „Onze Vader" en het „Wees gegroet", — die devoote stemming te behouden en te versterken. Dan verhoort ons God.
Wat ik hier zeg, weet ieder Katholiek, maar de niet* Katholiek hoort in dat herhalings*gebed enkel leege klank en bijgeloof.
Dit is wel een van de zwaarste muuren, die Katholicisme van Protestantisme scheidt.
167



Het gebed is voor ons Katholieken alles, zoo noodig als eeten en drinken, voor de meeste niet*Katholieken en voor de vrijgeesten is het niets, ijdel gepreevel zonder waarde.
De Katholiek kent, zooals trouwens ook de Jooden het kennen, de magie van hei woord. De vrijgeest weet er niets van.
Daardoor begrijpt de vrijgeest ook niets van al die heilige handelingen, die op de magie van het woord berusten. Zoo* als de absolutie na de biecht, de priesterlijke zeegen, de priesterwijding, en gewichtigst van al: de consecratie en de eucharistie.
Bij dit alles wordt gesprooken, vaste gewijde woorden, en deeze woorden hebben een bepaalde uitwerking, eevenals het gebed.
De niet*Katholiek loochent dit. Niet uit boosaardigheid of kwaadwilligheid, maar meestal, omdat hij groot gebracht is in de leer, dat er onwrikbare natuurwetten zijn, waaraan al wat er in 't Heelal geschiedt, onderworpen is.
Hiertoe behoeft hij ook niet materialist of atheïst te zijn. Hij kan alleen niet gelooven dat er dingen gebeuren, die met de natuurwetten in strijd zijn. Hij gelooft wel aan God, maar aan een God, die ondergeschikt zou zijn aan Zijn eigen schepping. Dat is dus aan een starre, slaaf sche God, die Zijn natuurwetten niet kan veranderen, die dus niet vrij is, niet alleen aan zich zelf gebonden, maar onvrij, beperkt door onveranderlijke wetten.
Dit verstandelijk inzicht, dat er niet alleen bestaat een natuur, met natuurwetten, maar ook een booven*natuur, met boovennatuurlijke wetten — dat is mij eerst bij mijn toe* treeding tot de Kerk duidelijk geworden.
Versta mij well — het begrip kwam niet tot mij door den weg van het intellect, het verstand, — maar intuïtief, door den invloed der genade. En toen het er was, toen kwam het intellect en verbond alles tot 'harmonie. Toen kon ik eerst
168



zeggen, dat ik begreep, voor zoover een mensch begrij* pen kan.
God heeft Zijn scheppingen en Zijn wetten gemaakt, zoo* als een schaakspeeler zijn reegelen opstelt voor het spel. Hij kan er wel van afwijken, maar dat doet hij niet, omdat er dan geen spel moogelijk zou zijn.
De natuurwetten zijn en blijven uitingen van God s wille* keur. En God is vrij om nog oneindig veel scheppingen en wetten te maken, die ons begrip te booven gaan.
Ik wil nog andere scheidsmuuren noemen, die den eerlijken en ernstigen Protestant door wanbegrip van de H. Kerk af* houden. Dit zijn de volgende, behalve het begrip eener boovennatuurlijke waereld, t. de magie van het woord, 2. het Wonder, 3. de Maria-cultus, 4. de heiligenvereering, 5. de gebreeken van kerk en priester, 6. het leergezag, en 7. het conservatisme in de kerk. Kortelijk zal ik bespreeken hoe deeze scheidsmuuren, die mij ook van de H. Kerk terughiel* den, allen, één voor één zijn gevallen.
Het Wonder is niet anders dan de tijdelijke, soms maar zeer kortstondige opheffing der natuurwetten, door Gods willekeurig ingrijpen en bemoeying. Dat voor de Almacht dit ingrijpen moogelijk is, kan geen diep en ernstig denker loochenen. Maar de protestant is opgevoed in een absoluut geloof in de onveranderlijkheid der natuurwetten, en de onbestaanbaarheid van het wonder. Wie onverschrokken dóórdenkt moet echter inzien, dat er booven onze natuur een hoogere, een boovennatuur kan zijn, waarvan de wetten ook door God zijn ingesteld, welke wetten Hij soms laat gelden — met Hem alleen bekende bedoeling — in onze natuur. Dan spreeken we van het Wonder. Kinderen en Dichters bevroeden het bestaan er van, en de Denker kan het niet loochenen. Zoo kan het zijn, dat door ons onbekende wetten, de lichamen van sommige heiligen na hun sterven niet verrotten, de wonden van Jezus zich op het lichaam
169



van een vroome heilige vertoonen, de hostie weerstand biedt aan de hitte van het vuur, melaatschen worden gereinigd, verwoeste weefsels van zieken geheel worden hersteld.
Dat er in de boovennatuurlijke waereld ook bepaalde wetten zijn, waaraan zij moeten gehoorzamen, dat schijnt mij ten eerste al noodwendig, omdat die verheeven waereld toch geen chaos kan zijn, maar onderworpen blijft aan God's orde. En ten tweede, omdat wij reeds met onze zin* tuigen bemerken, dat tot het ontstaan van wonderen ook bepaalde omstandigheeden noodig zijn, zooals de woorden, gebaren of formuulen, of het aanwenden van slijk bij de wondergeneezingen van Jezus.
Wie de moogelijkheid van wonderen loochent, die zal ook niet kunnen aanneemen, dat wij voortduurend in verstand* houding leeven met Heiligen. Deeze Heiligen*vereering houdt ook veele menschen van de Kerk verwijderd. Maar ik heb geleerd, dat dit juist een van de meest logische en meest zeegenrijke dingen zijn in het Katholicisme.
Alleen de verstokte, moedwillige Godloochenaar kan ook twijfelen aan het voortbestaan van onze ziel, na den onder* gang van het stoffelijk lijf. Het besef dat de ziel niet vergaat en zelfs met de leevenden in verkeer blijft, is al zoo oud als de oudste cultuur. (Egypte)
Maar wie dit toegeeft en logisch doordenkt, moet dan ook wel aanneemen dat de afgestorvenen, die ons nog hef* hebben, ook met alle aandacht onze zorgen en moeiten op aarde volgen, en dat ze doen, wat ze in hun onstoffelijken staat voor ons kunnen doen. En dat kan niet anders zijn dan bijstand in 't gebed.
Het gestadig verkeer met heiligen, het leeren van hun leeven en werken, is een der machtigste factoren in het 'Roomsche geloof. En de protestanten doen al hun best hier* oover te zwijgen. Ik heb in het afgeloopen jaar, na mijn oovergang, kennis gemaakt met den enormen schat van
170



heiligen*leevens, die de Kerk voor ons beschikbaar stelt en ter leezing aanbeveelt. Als protestant hoort men daar nauwe* lijks van. Het heet dat ze verdicht zijn, opgesierd en onwaar.
Maar al ware er maar de helft waar van de heiligen*leevens, dan nog zou geen bedachtzaam mensch kunnen aanneemen, dat zooveel oovereenkomstige meededeelingen allen ver* dichtsel en loogen zijn.
En de beweering, dat al deeze verhalen alleen in tijden van barbaarschheid en bijgeloof voorkoomen, gaat niet op. De pastoor van Ars, de kleine Theresia, Gemma Galgani, Maria Alacoque, Katrina Emmerich, Bernadetta, Rumolda, Cou* derc, Benigna consolata ferrero e.a. leefden in de voorige eeuw, dus nog in onzen tijd — en men kan, ook zonder officieele bevestiging door de kerkelijke ooverheid, de ken* teekenen van heiligheid bij hen zonder twijfel bespeuren.
Het felste verzet der protestanten richt zich teegen den Maria*dienst, dien zij afgooderij noemen.
Maar als men het voortleeven der Heiligen en hunnen invloed aanneemt, wat is er dan teegen het onderscheiden van graden van heiligheid, en teegen het geloof aan een uit* verkoorene Heilige, die allen in heiligheid oovertreft? Eene, die mensch geweest is en de Godheid in haar schoot heeft gedragen? In onze waereld is dat een ontzaggelijk wonder, maar waar het als feit is waargenoomen, welk mensch kan dan in zijn onweetendheid beweeren, dat het onmoogelijk kan gebeurd zijn?
Eevenmin heeft de verwaande mensch recht om vol te houden, dat God geen tusschenpersoonen of bemiddelaars gedoogt of noodig heeft.
Vooreerst zijn er talrijke getuigen, duizenden en duizen* den, die de zeegen van Maria's hulp hebben ondervonden, en niet te hooghartig zijn om oopenlijk dank voor die hulp uit te spreeken.
Ten tweede lijkt het een voor den mensch zeer aan*
171



matigende houding, teegen een verheerlijkt en hoog*heilig Weezen te zeggen: „ik kom er wel alleen".
Eindelijk sluit de vereering van het hooge Moederweezen, dat nu in verheerlijking leeft, de intieme vertrouwelijkheid met God niet uit Inteegendeel, juist deeze vertrouwelijk» heid, die de 'hoogste zaligheid voor ons armen op aarde is, wordt door de liefderijke werking van Moeder Maria en Zoon Jezus bevorderd. Zij breeken door hun zachtmoedig* heid de starre trots, die God's naderkoomen onmoogelijk maakt.
Twijfel aan de moogelijkheid van tusschenpersoonen en bemiddelaars mist allen reedelijken grond. Er is méér reeden om aan te neemen, dat God bijna altijd werkt door bemidde* ling. In alle kleine gebeurtenissen van ons leeven de onmid* dellijke werking van God's hand te zien, komt mij niet zeer waardig eh eerbiedig voor. Maar in de groote uitkomsten der geschiedenis bespeurt de aandachtige vroome duidelijk, dat God werksaam is geweest, met reeksen van bemidde» lende persoonen.
Een algemeene fout der niet*Katholieken, of der vrijgees* ten, is deeze: dat zij zich een bepaalde voorstelling maken van het onvoorstelbare en dan verlangen, dat het werkelijk gebeuren, het Leeven zelf, en Gods liefdewerking, beant* woordt aan die voorstelling.
Zoo zal men van hen zeer vaak de opmerking hooren: dat als de Katholieke Kerk werkelijk ontstaan was met vóór* lichting van den H. Geest dus door een der persoonen der H. Drievuldigheid, — dat er dan niet zooveel zwakten en gebreeken in zouden zijn. Er zouden geen atheïstische Pausen, geen slechte priesters, geen onwaardige lidmaten kunnen bestaan. Hoe zou God, die toch alweetend en almach* tig is, eindeloos goed, — hoe zou Die zooiets kunnen toe* laten. Of dit, dat een heilige als Jeanne d'Arc in naam der Kerk is vermoord?
172



Dit nu is een van de meest subtiele drogreedenen des Duivels. De fout er van in te zien, kan ons, zonder hulp van het genade*licht, zeer moeyelijk vallen. Ja, hoe scherp* zinniger men is, des te meer raakt men in valsche redenee* ringen verward.
Men kan in denzelfden dwaalgeest voortgaan en vragen: „hoe het moogelijk is dat een almachtige Schepper schep* selen maakt met foutieve constructie".
Hier past weer hetzelfde antwoord: „God's volmaaktheid en alweetendheid is geheel anders als onze poovere voor* stelling ervan".
Wij kunnen de almacht nooit begrijpen — en verbeelden ons toch, dat die Almacht moet oovereenkoomen met onze kinderlijke menschgedachten.
Inderdaad doet God niets, dat van Goddelijke hoogte bezien, slecht of gebrekkig kan genoemd worden. Wat Hij doet is goed. En de eenige houding, die ons teegenoover Hem past, is die van eerbiedig schuldbesef.
„Schuld?" vraagt ge „waarom schuld?"
Misdreeven wij niet uit zwakte en onweetendheid?
Antwoord: al wat wij hebben kreegen wij van God. Daar* om is ons debet onmeetelijk. Wij begrijpen dit nog niet, omdat wij de schatten, die ons gegeeven zijn, niet kennen en waardeeren. Eenmaal zullen wij de schatten waardeeren, als het dan maar niet te laat is.
Het kan zijn, dat gebeurtenissen ons afschuuwelijk en gruuwelijk toeschijnen, en toch door God, ondanks zijn Almacht, worden toegelaten.
Ons worden soms beproevingen aangedaan, die van menscheüjk gezichtspunt gezien, wreed en onrechtvaardig schijnen.
Maar Gods rechtvaardigheid is niet de onze, naar onze poovere menschelijke begrippen. In vergelijking met God's daden zijn al onze daden slecht,
173



is al ons werk gebrekkig, al ons gevoelen boos en zondig.
De hoogmoedige vrijgeest zegt: „ik heb een verstand ge* kreegen tot oordeelen, en een vrije wil tot handelen. Dus moet ik ook oordeelen oover de daden Gods, en handelen naar mijn eigen mensohelijken wil."
Hier zit onze redeneering hoopeloos vast en gevangen. Als men de hulp der Genade niet krijgt, kan men zich aan dit sofisme niet ontworstelen.
Geen reede, maar het Licht der Genade alleen, leert ons de autoriteit van God te stellen booven alle begrippen, booven alle rechtvaardigheid, booven alle willekeur. Al wat Hij doet, is welgedaan, al wat Hij oordeelt, is rechtvaardig.
Dat besef, zoo kenmerkend voor alle Heiligen, en zoo moeyelijk te verkrijgen voor den verfijnd verstandelijken waereld«mensch, dat besef alleen maakt het menschenleeven dragelijk, en al het waereldgebeuren heerlijk en schoon.
Lang heb ik in mijzelven dit ooverpeinsd, zonder onrust of angst, want ik vertrouwde op God, ondanks alle onzeeker* heid — dit, dat wij altijd zondaren zijn ondanks berouw en verootmoediging.
Hoe kan dit rechtvaardig zijn? Doen wij onszelven dan geen onrecht? Is het volkoomen oprecht en waar, als wij onszelven schuldig noemen, en „Mea Culpa" roepen, wij die toch zoo machteloos en hulpeloos zijn en ten prooi aan allerlei verleiding?
Lang heb ik hieroover gepeinsd, en nog zal het mij moeyelijk vallen het onder woorden te brengen.
Dit is mijn antwoord op die vraag:
„Beklaag U niet. Gij spreekt waarheid als Gij U schuldig noemt. Dat woord zegt het best Uwen toestand teegenoover God. Hij is volmaakt, de volmaakte deugd. Gij mensch zijt het schuldige offer. Gij zijt gebrekkig en Uw maaksel is vol constructiesfouten. Toch zijt Gij als een groot wonder uit Gods handen gekoomen, en Uw gebrekkigheid, Uw schuld,
174



Uw misdaad, Uw zonde, dat alles richt God ten goede en past in de volmaaktheid van God's schepping.
Dat schijnt U allen daarom wreed en hard, omdat ge kortzichtig zijt en geen besef kunt hebben van wat Vol* maaktheid en Alweetendheid is.
Maar doe als ik, en werp U in God's armen. Behandel Hem als een Vader, die alles beeter weet en Hij zal U als Zijn geliefd Kind behandelen.
Maak U klein, acht u zelve gering, en vrees niet, dat ge daarbij een leugen spreekt. Gij zijt ook bij God gering en nietig, en Uw schuld voor God is groot.
Zoo sprak ik tot mijzelven, en zoo spreek ik nu ook tot de lauwen, de onverschilligen, de twijfelaars onder U.
Want ook dit is een droevig feit en een scherp wapen in Satan's handen, dat er afvalligen zijn, en zelfs afvallige priesters.
Eevenwel, dit feit is niet zoo gevaarlijk en voor het geloof belemmerend als het aanvankelijk schijnt.
De afvalligen koomen meestal uit de stads*atmosfeer, die giftig is, en bedwelmend voor alle niet zeer zelfstandige jonge menschen.
Zonder krachtigen steun van uitneem en de priesters, is het uiterst moeyelijk werkelijk vroom en ernstig katholiek te blijven in de steedsche waereld.
Wie onder onze tijdgenooten weerstaat geheel den invloed van een steedsche, verfijnde, leevenslustige en kritische om* geeving?
Alleen waar een sterk gemeenschappelijk geloofsleeven heerscht, waar men elkander steunt en door vroome, eedele priesters wordt bijgestaan — alleen daar kan men stand* vastig blijven in 't geloof. Een jonge man of vrouw, van gemiddeld sterke devootie, en zonder buitengewoone karak* terweerstand, kan nagenoeg nooit den invloed van een spot* zieke en nuchter*kritische omgeeving weerstaan, tenzij een zeer waardig prelaat hem of haar steunt.
175
175



De afvallige priesters schijnen mij minder gevaarlijk. Hun positie heeft weinig noobels en eerwaardigs. Hun rol is meestal te treurig om veel sympathie te wekken.
De reedenen tot hun afvalligheid zijn ook meestal duidelijk, en van gelijken aard. Ze hebben hun krachten ooverschat en faun taak was voor hun temperament te zwaar.
Prachtig schijnt mij de kracht der wijding, die in barm* 'hartigheid toch den afvallige bijblijft, zoodat 'hij altijd nog kan terugkeeren en nooit de macht tot consacreeren verliest. Hier kost het ons geen moeite van Gods oneindige goedheid te spreeken.
Hoe vreemd het aanvankelijk mooge lijken, dat een on* waardig priester de sacramenten kan bedienen, toch zie ik hierin een uiting van de onmeetelijke goedheid des Vaders en zijn boovennatuurhjke wetten. De geloovigen zullen niet worden teleurgesteld, al ontvingen zij het sacrament uit de handen van een priester vol heimelijk kwaad en booze neigingen.
Natuurlijk besprak ik ook met mijn goeden leermeester, Pater de Groot zaliger, het geval van de slechte Pausen, waaronder werkelijk monsters en atheïsten zijn geweest.
Toen werd mij duidelijk, dat ten eerste het aantal dier slechte plaatsvervangers van Christus, betrekkelijk zeer gering is geweest, en in 't geheel niet opweegt teegen dat der buitengewoon eedele en wijze Pausen.
En dan begreep ik ook het wonderbare feit, dat die onwaar* dige opperhoofden der Kerk, ondanks hun wandaden en dwalingen, toch hun plichten als kerkvorsten allen nauw* keurig hebben verricht. Zij waren er om het evangelie oover te brengen op het volgende geslacht, en zij 'hebben het gedaan zonder iets ervan te schenden of te verminken. Hun per* soonlijke zonden hebben niets toe of afgedaan aan de heilige Leer en de wijsheid der H. Kerk. Men zou kunnen zeggen, dat dit feit op zichzelf reeds de beteekenis van de keuze
176



der slechte Pausen verklaart. Het is tegelijk een troost en een wijzing, die ons leert, dat de kerk in zijn weezen onaan* tastbaar is, nietteegenstaande de persoonlijke fouten der opperhoofden.
Maar juist de persoonlijke, individueele indrukken geeven bij ongeloovigen zoo vaak den doorslag. Zij hebben dan een vriend of een kennis, of een bloedverwant, die roomsch is, en die hen persoonlijk antipathiek aandoet. Dan is dat vaak genoeg om den ongeloovige af te schrikken. Een priester, die een weinig bruusk of ontactvol optreedt, — hetgeen den besten ooverkoomen kan, in de moeyelijke en verantwoorde* ljjfce positie der geestelijken, — wordt dan door den on* geloovige beschouwd als typeerend voor de Kerk en haar mülioenen leeden.
Juist het eindeloos verdraagzame dat ik in de Kerk vond, het geduld hebben met weifelaars en lauwen, het niet ver* oordeelen, om persoonlijke en kleine reedenen, het vergeeven van den eerlijken berouwvollen zondaar, het oopenstaan voor ieder, van welken stand, van welk ras, van welke natie ook — dat voel ik als uiting van de groote liefde der Kerk.
In dit eerste jaar van mijn terugkeer tot de Kerk heb ik oover veele zaken reeds veel ruimer, zachtmoediger en liefde* rijker leeren denken, zoowel oover rijken als oover armen, oover fanatieken als oover lauwen.
De schoone gezinte die de R. K. Kerk kenmerkt, laat zich aldus in woorden zeggen:
„Spreekend in Chri8tu8, naam roepen wij U lauwen, weife* laars en zwakkelingen allen in ons midden terug. Wij ver* trouwen, dat Uw woorden waar zijn en Uw berouw waar* achtig en echt. Het is moogelijk dat Gij komt als verrader, wij zullen U echter ontvangen als in volmaakt goede trouw. Want het is beeter bedroogene te zijn dan bedrieger."
Zoo spreekt de goede Moeder, maar in één opzicht mag de Kerk niet verdraagzaam zijn. Namelijk dan niet, wanneer
177
12 L. den W.
177



het gaat om haar heilige Leer. Daarvan mag ze niet afwijken, zoomin als een burger mag afwijken van de grondwet en het geschreeven recht zijner gemeenschap. Ja, de Leer moet nog onvergelijkelijk veel strenger gehandhaafd worden dan eenig wetboek ter waereld.
Want in de Leer is de onwrikbare steun voor allen, die de Kerk aanhangen. Daar is hun aller houvast. Daar is, in eens voor altijd vastgestelde formuulen, in het statige latijn, omschreeven, wat de vroome mensch op aarde noodig heeft en behoort te kennen omtrent de hoogste en diepste dingen in heemel en aarde.
Nog kort voor mijn oovergang schreef ik een boekje in twee deelen, getiteld: „het roode Lampje", doelende op het lichtje, dat in de Kerk de aanweezigheid van het Allerheilig* ste aangeeft.
In dat boek besprak ik het Credo en trachtte ik de woor* den ervan zoo diepgaand moogelijk te ontleeden.
Maar dat zal ik nu niet meer probeeren. Ik meen nu de bedoeling der Kerkleer, in zijn vast omschreeven begrippen en gewijde woorden te begrijpen.
Er moet een stelligheid zijn, een vastheid van uitspraken en woorden, die het voor de gansche kudde moogelijk maakt, den Herder te volgen.
Natuurlijk zijn Goddelijke woorden iets anders dan men* schelijke woorden, en het Woord, waarvan Johannes spreekt, en dat, wat door den Heiland duurzamer wordt genoemd dan aarde en heemel — is iets anders dan onze menschelijke voorbijgaande taal.
Maar een dieper ontleeding der Heilige vastgestelde woor* den is niet noodig, en leidt tot dwaling, tot twijfel en tot verwarring.
Wij gelooven, als Katholieken, dat de apostels naar 't gebod van hun Meester aan alle volken hebben nagelaten,
178



wat als waarheid behoort vast te staan, en wat wij voor ons leeven en heiligmaking behoeven.
Wij gelooven ook dat het de H. Geest zelve is geweest die de apostels verlichtte, — en door wiens inspiratie wij de apostolische leer onvoorwaardelijk kunnen vertrouwen.
En nu kom ik tot het moeyelijke punt, wat mij het meeste te peinzen heeft gegeeven. De hoogste muur, die omvallen moest, voor en aleer ik ingang tot den katholieken hof kon vinden.
Het was een protestantsche dominee, mij onbekend, die op een voordraohtsavond mij aansprak, zeggende: „En toch zult U nooit Roomsch worden."
Ik vroeg: „en waarom niet?" Hij antwoordde: „Om het leergezag."
Dit antwoord trof mij, want het sloot zich aan bij veel gedachten, die mij in dien tijd zeer vervulden. Het was wel een jaar vóór mijn oovergang, en die gedachten stonden er niet rechtstreeks mee in verband. Ook zonder speciaal aan het katholieke leergezag te denken, was ik in mijzelven steeds aan 't ooverweegen van het mij verbijsterende feit, dat het Heelal toch een middenpunt had, en dat dit punt in mijzelven lag.
Jarenlang heb ik vruchteloos gemijmerd oover deeze vraag: Waarom 'bestaat er niets, zonder dat mijn waar* neemend ik het direct of indirect heeft opgemerkt, en waar* om heb ik de stellige gewaarwording van uniek te zijn? Men mooge praten en redeneeren zooveel men wü, men ontkomt niet aan den schijn van zich midden in 't Heelal te gevoelen, als waarneemer en oordeel*spreeker, eenig en uniek.
Men mooge de Drievuldigheid aanbidden en eeren met al ons hart en ziel en verstand — wij kunnen toch niet meer van God weeten dan wij door ons zeiven, door onzen aard en ons kenvermoogen van Hem beseffen.
En alles wat wij omtrent den Hoogsten hooren, heeft dit
179



bizondere, dat het niet gedacht kan worden zonder dat onze ikheid er meede gemoeid is. Die unieke persoonlijkheid kan bij geen enkele gedachte ontbreeken. Alles wordt begreepen, beoordeeld en gewoogen door het ik, dat aan alle gedachten vastzit als de schaduuw aan ieder voorwerp. ;
Uit deeze gedachte heb ik mij weeten los te maken door te oover denken, dat vrij zeeker in ieder mensch zulk een gevoel bestaat, van een uniek*middenpunt te zijn.
En dat dit gevoel dus niet anders kan zijn dan een schijn, en gezichtsbedrog. Iets van denzelfden aard als de schijn dat de aarde stilstaat in het midden der heemellichamen. Dit is dok een schijn en symbool van onze geestelijke toestand. Steeds verplaatst zich het centrum van graviteit naar verder ruimten. Van aarde naar zon en sterren.
Hoe hangt dit nu samen met het leergezag?
Well Aldus: Het leergezag verplaatst de hoogste autoriteit, het oordeel oover waar en onwaar, goed en kwaad — buiten den mensch en in God.
Maar de mensch, die door het schijngevoel van uniek mid* den'te zijn, verblind is, zegt: „Neenl de hoogste autoriteit is niet bij God, maar bij den mensch, want ten slotte moet ieder mensch toch oordeelen naar zijn eigen oordeelsvermoo* gen, en uitmaken of het gezag, waaraan hij zich wil onder* werpen, uit God is of niet. Dat kan hem niemand bewijzen. Ieder neemt het aan op gezag van zijn eigen waarheidsgevoel of rechtsgevoel.
„Men moet", zegt de verblinde, „toch altijd weer op eigen gezag aanneemen, dat het hoogste gezag in God is. De vraag, of een of andere waarheid uit God of uit den Duivel is, kan door niets en niemand beslist worden dan door den arbiter in den mensch."
Wat ik hier zeg is, wat ik zou noemen, centraal gezichts* bedrog, en de dominee die meende dat ik nooit Roomsch
180



zou worden, achtte het niet moogelijk, dat ik dat gezichts* bedrog zou kunnen wegdenken of ooverwinnen.
Maar ik heb het ooverwonnen, reeds lang vóór ik toetrad tot de Kerk.
Ik heb begreepen dat het een bedrog is, een leugen, eeven* als het draayen van de zon om de aarde.
Het schijnt maar zoo. Het leergezag der Kerk berust op de in Ghd geplaatste autoriteit. Dat gezag moet ieder mensch aanvaarden, als het hoogste wat hij kent. De weetensvastheid, de innerlijke absoluute zeekerheid is ons menschen door Jezus gegeeven, en na Zijn Woord ook door den H. Geest bevestigd.
Deeze stelligheid vinden wij in den katechismüs. En voor de practijk van ons leeven, voor het groote doel der heilig* making, is dit volkoomen voldoende.
Het centraal*gezichtsbedrog, zooals ik 't noem, leidt tot hoogmoed, omdat het alle autoriteit per slot in den mensch plaatst.
Grenzelooze hoogmoed is het beoordeelen van God's daden door den mensch.
Hoogmoed is ook in de verwerping van het Leergezag, als beneeden onze menschelijke waardigheid.
Wee! den nietigen mensch, die zich als beoordeelaar durft opwerpen van hetgeen hem als goddelijke wijsheid wordt meegedeeld. Dit voert tot grootheidswaan.
De zeekerheid, dat het waarlijk God is, die innerlijk tot ons spreekt, die ontvangen wij met onbetwistbaar stellig Jévoel. Maar daarin zouden we, alleenstaand, wankelen en \vjpelen. Ook de waanzinnige houdt zich voor de hoogste autoriteit, hij waant zich God, ondanks de teegenspraak van alle men* schen. Dat wij niet waanzinnig zijn, vertrouwen wij juist door die gemeenschappelijke oovertuiging, waarvan de Kerk de bron en de draagster is.
Eerst het gemeenschappelijke der goddelijke oopenbarin* gen geeft ons de hoogste zeekerheid.
181



En dat gemeenschappelijke is te vinden in het Leergezag. Wij hebben niets beeters. Wij behooren het te eerbiedigen, ook al rijst nu en dan twijfel in ons op.
Het is voor ons religieus leeven, wat de constitutie is voor den Staat. Wij moeten nog veel meer eerbied en vers trouwen toonen voor 't Leergezag dan voor de Staatswetten.
Mocht het nu nog voorkoomen, dat er in mij twijfel rijst omtrent een of andere waarheid, dan zou ik daarom zeeker het Leergezag niet aantasten, maar ik zou zwijgen uit eerbied en liefde voor de eenheid, die alle kinderen der Kerk ver* bindt. Zwijgt niet de partijganger, als hij twijfel voelt, om de eenheid der partij niet te verzwakken? Eerbiedigt de krijgsman niet het commando*woord, al acht hij het fataal?
Dat wil nu niet zeggen, dat er nooit vrijheid zou bestaan om verbeetering in de kerkelijke orde te brengen. Wanneer tenminste de geloofswaarheeden niet worden aangeraakt.
De hooge prelaat, die mij het Vormsel toediende, zeide mij meermalen: denk toch niet, dat de katholieke leer een dwang* buis is.
En van de vrijheid om in allen eerbied, liefde en beschei* denheid kritiek uit te oefenen of verbeeteringen te bepleiten in de uiterlijke orde der Kerk, hoop ik gebruik te moogen maken eevenals ieder ander geloovige.
Van de noodzakelijkheid der kerkelijke tucht heb ik reeds vroeger in 't oopenbaar gesprooken, nog vóór mijn oover* gang. Met bewondering zag ik de gezeegende werking deezer prachtige kerkelijke organisatie. Meer dan ooit voel ik nu de noodzakelijkheid dier tucht.
Waar het zonder tucht op uitloopt, dat leeren ons anar* chisten en bolsjewiki. Niemand kan de tucht ontbeeren. Waar ze uiterlijk verzwakt uit verkeerd begreepen vrijheids* dorst, en innerlijk "door genotzucht en gemis aan zelfver* loochening, daar is ondergang nabij.
Dat de Kerk te zeer is achteraangekoomen, en de zoo
182



noodige strengheid en tucht vaak te slap heeft gehandhaafd, dat heb ik haar veel jaren vóór mijn oovergang tamelijk ruuw verweeten (KI. Johannes, III). Maar ook hierin is mijn oor* deel veel zachter en eerbiediger geworden.
Het is waar, dat de Kerk de natuurweetenschappen heeft gevreesd en niet altijd aangemoedigd. Het speet mij bitter, te hooren, hoe zij het socialisme en communisme verwerpt en vervloekt. Want ik wist toch, hoe die twee begrippen voor veele menschen als heilig en vroom gelden.
Maar de Kerk verwerpt de natuurweetenschap in 't geheel niet. Hoeveel geleerden eert ze niet onder haar beste kinderen?
De Kerk voelde, eerder en sterker dan ik, hoe fel materialisme, socialisme en communisme zich teegen den godsdienst keeren. En daarteegen moest gewaarschuuwd worden.
En hoe vreesselijk is die waarschuuwing bevestigd, door het optreeden van de godsdiensthaters, die wij nu allen kennen en schuuwen als bolsjewiki.
Op ontzettende en afgrijselijke wijze zijn ze, eenmaal los* gelaten, teegen den godsdienst te keer gegaan.
Als een barbaarsche horde zijn ze op Kerk en priester aangevloogen, als de verteegenwoordiging van de gehate tucht én het verfoeide gezag. Bloeddorstig hebben ze ge* woed, erger dan de laagste heidenen. Priesters hebben ze ooren en neus afgesneeden en de gelaatshuid afgetrokken, en dan in dien vreesselijken toestand in pontificaal gewaad door de stad Ufa rondgevoerd. Kinderen moesten hun ouders zien ophangen. En ergst van al, een valsche processie, tot smaad van 't Christendom, waarin onze Jezus als caricatuur werd bespot en gehoond, is door de straten van Moskou getrokken, zonder dat de Regeering ingreep.
Waar zulke feiten kunnen geschieden, daar is een groote krisis nabij en strenge straf onvermijdelijk.
183



Laten wij vast staan, beminde geloovigen. Hij, die zijn leeven voor ons gaf, en ons tot in alle eeuwen nabij zal blijven, wordt ndg op de smadelijkste wijze beleedigd. Laat ons rondom Hem staan als een vaste beschutting, tot eer* herstel.
De waereld is droef en vol jammer, maar als de geloovigen trouw en standvastig blijven en in liefde tezamen sluiten om Jezus en Zijn Heilige Moeder, dan zullen de poorten der hel onze dierbare Kerk niet ooverweldigen.
(1923)
184



INHOUD.
Inleiding ~
1. Altijd zoo geweest? (10 Januari 1915) 7
2. Anton Averkamps Jubilée (19 December 1915) 10
3. Literaire beschouwingen. I en II. (3 October 1915)
De ziele betracht de nabijheid Gods 14
Joannes Luiken
4. Joannes Luiken, Jezus en de Ziel. (14 November 1915) . . 17
5. Literaire Beschouwingen (5 Maart 1916)
Kabir's Verzen. , W
6. Literaire Beschouwingen. (27 Februari 1916)
Albert Verwey, Henriette Roland Holst, Jacob Israël de Haan, I. 21
7. Literaire Beschouwingen. (2 April 1916)
Albert Verwey, Henriette Roland Holst, Jacob Israël de Haan, II. 27
8. Literaire Beschouwingen. (29 April 1916)
Verwey, Roland Holst, de Haan, III 34
9. Diagnose va nden Hollander (11 Juli 1915) 40 —
10. Dansen in de oopen lucht (29 Augustus 1915) 44
11. Stille werkers vopr den Vreede (1 Augustus 1915) .... 48
12. Een Mahler»Symfonie (13 Juni 1915)
13. Dr. A. W. van Renterghem (6 Juni 1915) ,58
14. Goed vechten — of niet vechten (17 Januari 1915) ... 61
15. Mislukte Propaganda (25 Juli 1915) 65
16. Eindelijk Eén (J'accuse) 69
17. De schrijver van „J'accuse." (12 September 1915) 73
18. Een Machtig Brouwsel. L (9 September 1916) 75
19. „ „ „ B. (16 September 191*5) 79
20. „ „ „ UI. (23 September 1916) .... 86 21 „ „ „ IV. (30 September 1916) .... 92
22 „ V. (7 October 1916) 97
23. „ „ „ VI. (14 October 1916) 102
24. De schilder»mysticu8 De Winter. (10 Juni 1916) 109
25. Eerbied voor de Wet (9 Januari 1916) 115
26. Keuze en Ontslag van Regeeringspersoonen (6 Februari 1916) . 121
27. Dilettantisme (26 Augustus 1916) 124
28. Van 't Socialisme bekeerd (5 Augustus 1916) 132
29. Persoonlijke Herinneringen omtrent Indië (14 October 1916) . . 138
30. A. Atetrino (23 Januari 1916) ,143
31. Het Groote Nieuws (3 Juni 1916) 147
32. Mijn Oovergang tot de Kerk (22 Maart 1923) 153 -
























I