VUURVLINDERTJE






V^uurvlinJert j e
Een nieuw vernaai voor groote kin deren
DOOR
Herman Heijermans
Met LLLiMtratUé van George van Raemdonck TWEEDE DRUK
Van Holkema & Warendorf * Amsterdam






Naar een teekening van G. Adriaans



Dit verhaal is het tweede deel van Droomkoninkje. De hartelijke bewijzen van sympathie uit den lezerskring ontvangen en het verzoek van velen om niet met voortzetting te wachten, hebben mij tot dit vervolg doen besluiten. Op hoop van zegen....
Herm. Heijerjmans.



I.
'Aai potkacheltje pruttelde zoo knus, had zoo'n i blakend-purper, vol-geschranst buikje, en M 't deksel van den waterketel, die boven de ronde plaat stond te proest-dampen, klepperde zoo of 't den hik had, en 'm, al Het je 'm nog zoo gemeen schrikken, niet kwijt kon raken, dat de zwarte poes, die echt Piet hiette, voor de zooveelste maal ,ging verzitten, en van de zenuwen gaapte, of-ie z n kersrood kronkeltongetje in zou slikken.
Buiten was moeder bezig de sneeuw van de tegeltjes te schrapen, en t stoepje schoon te bezemen, maar t was monnikenwerk, want de wind dee as 'n kwajongen, slurpte telkens z'n mond boordevol, builde z'n gepropte wangen, en floep kwakte-ie de plakkende smurrie in t paadje, aat de schop pas bij-geharkt had. Dan school-ie weer met 'n vaart achter den hoek van 'n huisje, en gierde met zoo n uitgelaten plezier, dat-ie over z n eigen asem struikelde en je 't door z'n kouwen neus hoorde snuiven.
Keek je door t raam, as je mouw eerst de nattigheid en de tot biggelende gootjes verzwemmende
7



tranen weg had gezeemelapt, dan zag je moeder met de zilver-flonkertjes op 'r zwarten omslagdoek en glanspluisjes nog witter as 'r haar — en de as n jonge hond zoo woest ravottende schooiervan-'n-wmd, greep den stootrand van 'r rok, en rukte 'r schuddebollend aan, of-ie 'r mee vandoor wou. Maar lang door 't drooggewreven ruite kringetje kon je niet kijken, want de sneeuwvlokken en suiker-kristallen, ook nieuwsgierig, net zoo tuk om te weten wat 'r an de andere kant van 't glas voor dingen gebeurden, drukten d'r bleeke snuiten tegen de glibberigheid boven de kozijn-heuveltjes, en omdat ze allemaal tegelijk wouen en d'r beurt niet fatsoenlijk konden afwachten, raakten ze in mekaar's zijjen spinnepooten verward, en sukkelden of ze over mekander op 'n glijbaan waren heengetold, in de malsche bedding van 't bloemrekje met z'n pepermunten spaakjes.
IVloeder, die r niet an dacht, net as de buurvrouwen asch en sintels te strooien — 't bleef de eerste uren mis — en de slijkrommel droegen ze je propere portaaltje in, al veegden ze d'r voeten nog zoo op de deurmat — moeder schudde nou 'r rok uit, of-ie vol kruimels zat, en kwam met van 'r haar en 'r wimpers vluchten-



de naaldjes en stekels de as 'n oven zoo heete kamer in, en mét dat ze de herrie zag, den omgekiepten stoel met de naar 't lampelicht starende poppen, en 't toegetakelde meisje, dee ze of ze meer-as-erg uit 'r numeur was. Maar al hield ze zich nog zoo in: je voelde an 'r manier van kijken dat ze moeite had niet hardop te lachen, 't Kind liep met 'n sleepjapon — rok, dien ze van den haak had getild en met veiligheidsspelden vastgestoken
— en om 'r blonde hoofdje, 't jongensachtig-bij-dehande bekje strikten de linten van de muts, ook van den hanger gegrepen. Hield je daar nou is goed bij! Kwam ;ij 'r op 'r ziel, as ze ineene van achter de tafel dook en met 'n gezicht om te knuffelen, over 'r statiesleep struikelde, en de muts over 'r ooren zakte.
„Wat hei-je nou weer geflikt, merake 1! Mot 'r weer 'n winkelhaak in me eenigste rok? Je zei t laten, of 'k stop je in 't kolenhok zooas laatst— Jij ben geen meissie met al je streken — 'k zal je haar nóg korter laten knippen en je 'n broek aantrekken, dat-je voor schandaal as jongen ken rond-
loopen Gek dier van 'n kind! Verdraaid me-
rakel van 'n meid!"
Tegen de grimassen van 't kleine, zich an niks storende kleuter-wijfje lei ze 't voor de zooveelste maal af. Krimpend van 't lachen, met 'n manslach, die roffels in 'r borst met de piepende scharnieren sloeg — 't eindigde altijd met n blaf hoest, nou de bronchitis 'r telkens weer te pakken had
— builde ze in den stoel met de wieblende poo-
9



ten, en met moeite kraakte ze 't 'r uit: „Hou ie op, beest!.... Zei je 't laten, gek spook!"
Maar as ze zich zoover gewonnen gegeven had, t kind 't merkte dat ze aardig gevonden werd, kon ze schreeuwen en bulderen-van-'t-lachen, begon t eerst goed en niet meer tegen te houen. De brutale schooier dribbelde nou as de juffrouw uit t boekwinkeltje, wiegde krankzinnig met 'r heupen, spitste op 'r teenen rondom de gedekte tafel, en hield den pook as 'n purresol bij 'r hoofd.
„Schei je uit!", gierde moeder, 'r tranen drogend en tegelijk de natte sneeuwkwakjes van 'r voorhoofd vegend, 't Was om 't te besterven, nou ook Piet, die t rumoer en 't geschuier van den rokrand langs 't vloerzeil niet hebben kon, van z'n heetgestoofd zitje omlaag kwam, en met gekromden rug en 'n knoet-van- n-staart, achter 't sleep-einde andanste. Bij God, 'r zat veel meer wind in de lucht, as de kinderen en de dieren zoo dol deeën.... t Meisje schaterde nou ook om poes met 'r groene oogen en 'r witten snor — de ketel op 't potkacheltje, die 'n duit in 't zakkie wou doen, en 't spektakel lang niet genoeg vond, zwabberde met t deksel as n bezetene op en neer — de wasem floot met benauwde lach-gilletjes — de kachelpijp snorkte as oom, as-ie in z'n slaap vergeten had z'n mond dicht te doen — en werachentig nou schuddebuikte de bruine koffiekan op 't Waxiene-lichie met klotsende ploffies, of ze van binnen van plezier barstte, en zich van buiten zoo koescht as in de kerk, as 'r dienst was, hield. Alles in 't met de warme huts-
10



potkliek van vanmiddag, de glimmende borden, de blank-gepoetste lepels en vorken, wachtende kamer, lachte, glimlachte, glunderde mee. Tot zelfs 't glas van de portretten, waarin gele brokkies van de lampekap leeën te drijven, bewogen of ze wat wouen zeggen, en de zwart-ovale Kistjes tjengelden an moeder's omgebogen haarspelden, en wreven d'r rugjes tegen 't behang, 01 je in je bed 't klimop tegen den buitenmuur hoorde.
„Allemachtigste, wat'n keet!", zei moeder, 'r bij opstaand, ornaat ze 'r as van ouds bij an 't hoesten raakte, en je 'r zittend in stikte. Maar ze voelde zich in r besloten-warm honkje, met 't windge j uil buiten en de koestering der bij 'r leven behoorende malsche kamerdingen, en vooral bij de zoet-tintelende vreugde, dat't veilig-omsponnen nestje zoo dadelijk de twee verkleumden met de groote nieuwtjes in zingende gezelligheid zou opnemen, as 'n op 'r jongen verliefde kloek. Straks kreeg ze de warmte van 't meisjeslichaam weer in 't Ded tegen zich an, en as ze r ouwe voeten dan tegen den kruike-zak dompte, en de boomtakken in den orkaan, zooas vannacht, krakend knapten, kon ze zich door 't geneurie van 'r eigen adem in slaap laten wiegen.
Nog terwijl 't kamertje tegen 't gejoel van den wind in-jodelde, 't meisje met zwarten Piet achter zich an langs den omgevallen stoel met de poppen ravotte, en moeder in na-lach 'r hoesten bedwong, ging de deur open.
D'r duffelsche, besneeuwde jassen hadden ze in
11



de gang opgehangen, maar d'r haren, gretig bestoven en dr rood-gestriemde ooren günsterden met eindelooze tintel-loovertjes in 't gesproei van den lampe-schijn.
„Gekke duvel!", riep oom, en 't geschater begon opnieuw — de waterketel sloeg, 'r de maat bij, de tuit blies 'r stoomstraal tot onder den lampekap, de kachelpijp blèrde as 'n draaischijf, en poes, verschrikt door de besneeuwde mansschoenen zoo dicht in 'r buurt, sprong as 'n eekhoorn op den antimakassar van den leunstoel — „gekke duvel, wat hei-je nou weer voor boevenstreken verzonnen? Hahaha!.... Of het moeder je opgekallefaterd? Hahaha!.... Durf-ie zoo met r op de febriek te gaan wandelen, Koert?"
De jongen achter 'm, met 'n door den wind en de sneeuwjacht verpaarst gezicht, dadelijk verknuffeld door de mollige warmte, de door z'n vochtige wimpers violet en geel uit-stralende lamp, de kneuter-pret en 't dampend gelach, dat 'm na den nieuwen dag, in hijgenden overgang ontwikkelde, glimlachte enkel, zooals 'n kind glimlacht, dat na 'n heel-verre, heel-lange reis met bevreemdende avonturen, de vertroeteling van 't weer-thuis-zijn ondergaat. Hij glimlachte om 't kleine ding, waarvan-ie t slaatje was, dat 'm mocht trappen en slaan, dat zoo in z'n zieltje verkluwd zat, dat-ie bij 't werk, de eenzaamheid in de reuze-fabriek, de overstelping van indrukken, en weer later bij 't voorzichtig hinken door de sneeuwbuiten en kluiten, die de stoepranden verdoezeld hadden, net zoo as nu had ge-
12



glimlacht om't snuit dat zij wel zou opzetten, asie 'r vóór de lamp in de slaapkamer uit werd gedraaid — net as iederen avond, maar nou geen verhaaltje of sprookje! — van de wonderen, die-ie zelf, zelf beleefde, vertelde. Nou stond de snoes, de wilde dot voor 'm, verkleed as 'n ouwe juffrouw, en de jongenspret kraaide 'r oogen uit. Een afgezakte kous bobbelde onder de slierende sleepjapon, en de lintenmuts, over 'r blonde krullen ver-zakt, bengelde op 'r rug.
„Prachtig", zei-ie, op slag 'r fantasie aanvullend, en meteen had-ie 'r in 'r zwakste zij te pakken: „prachtig. Ik herken u niet eens! U is zeker 'n dame, die hier in de buurt verdwaald is.... Dag mevrouw! Blijft u 'n stukkie mee-eten?
„Asjeblief meneer", zei ze, gelijmd, en zonder meer bereid 'r nog 'n paar uur op los te spelen voor 'r gegeten werd: „as u maar voor wat lekkers zorgt, want ik mag voor mijn pa en ma niet bij iedereen eten
„Kom is hier, mevrouw", lokte-ie met 'n nattig papiertje in de hand, en terwijl ze met listige grijpvingertjes de kaneelbrok uit t windseltje wikkelde, hief-ie 'r in de armen, en as Ko 'm niet gegrepen had, zou-ie met de heele mevrouw ondersteboven zijn gevallen, omdat de smerige sleep, waaran je niet meer dacht, tusschen je beenen wrong. Krak, zei de rokvoering en krak zei n band. En moeder zei iets veel ergers, omdat ze pas den winkelhaak hersteld had, en je op die manier an de gang kon blijven.
13



Nog eer de nieuwe klok — pas 'n week in huis — geslagen had, zaten ze om de tafel, en smulden van de warme kliek hutspot met zwoerdjes — bij zulk krimmeneel weer kende je je weelde niet, as je van t werk werom kwam, en 'r voor den tweeden keer op een dag 'n warmen hap op tafel stond. De damp omkolkte de 50-kaars lamp — of't 50, 100 of 200 was, zag je zonder da-je 'r naar keek, zooas 'n timmerman enkel op den tast draadnagels taxeerde — en de vorken, met vijf vingers tegelijk omgrepen, bikten en moesden, of ze 'r om gewed hadden wie 't eerst z'n bord leeg zou hebben.
Moeder, die de kleinste portie voor zich genomen had — de jongens voor dag en dauw op, gingen voor —■ vroeg nog meer en nog drukker dan krullebolle-Leen, die niet van aarpels hield, en handig as n dief de stukjes wortel en kaantjes uit de aardappelbrei zat te peuren. Ze most van alles weten, wat Koert — Koertje zei ze al lang niet meer an n jongen, die sigaretten rookte en nou mee begon t brood te verdienen —■ wat Koert allemaal op de Gloeilampen-fabriek had gedaan —< in welke afdeeling ie mee had motten helpen — met wie-ie
gesproken had — hoe 't 'm beviel En as zij effe-
tjes r mond hield, vroeg Leentje, die 'm zoo dolgraag den eersten dag bij de Fabriekspoort af had gehaald, maar niet voor moeder de straat op mocht, omdat de slungels-van-jongens geen meissie, al was ze nog zoo klein, bij sneeuwweer met rust Heten. Zij was niet bang — zij zou ze op 'r gezicht geslagen hebben, zooals ze laatst 'n véél grooteren
M



snuiter op z n falie had gegeven, die r met haar tol vandoor wou, en die zoo onder had gelegen, dat z'n vader m te hulp most komen — maar moeder was niet te vermurwen geweest, en zelf meegaan kon niet, as t eten geen nachtwerk zou worden.
Traag en moeilijk antwoordde Koert tusschen de happen door. De dag was omgekoortst, in één roes heen-gejaagd. As-ie naar de wase-
ming van z n bord keek, ging t ge- "*" luid van de stemmen zoo dichtbij, in t gezoem en geraas, dat nog in z'n ooren gromde en stampte, verloren. Even had-ie Ko bij een van de
^vui ut«j.-ic ivu ui) ecu van cie groote, ooidrende vuren, die om de reuze-kroezen kreunden en knarsten, an 'n lange stang zien blazen, 't witgloeiende bolletje in den vorm ronddraaien, en den jongen bij 't karretje met 't afslaan der stukken glas bezig gezien, maar je dorst niet te wenken en nog minder lang stil te staan, omdat ze je met je gehink toch al ankeken, en omdat de bedrijvigheid, 't getik en gehamer, 't gonzen der machines, t breken der glas-einden, 't borrelen van de kokende ovens, door gas en lucht gevoed, maar vooral 't gezwaai van de lichtende kwakken gesmolten glas aan de stangen, als ze uit de kroezen gelicht en grooter vuurkollen werden, wanneer de blazers de stangen als klaroenen aan de monden staken — je bedremmelder, hulpeloozer, angstiger deden bewegen.
15



De jaren van ergste bleuheid en in-zich-zelf-gekeerd-zijn, waren in de schoolbanken achter den rug. Hij was niet meer bang als 'r vreemden binnen kwamen, ofschoon-ie weinig met anderen sprak, maar de ommekeer van 't gedoezel als ontwakende jongen naar den arbeid op de Eindhovensche Gloeilampen-fabriek, de fabriek, die-ie als kind had zien lichten, toen-ie op vader's schoot in den trein naar Heerlen zat, en aroomend naar 't Sprookjespaleis in den avond gekeken had — die overgang was zoo geweldig, zoo overdonderend, dat de vrede in 't door den sneeuwstorm bestoven kamertje, bij tante Toos met 'r zilver-witte haren, bij Ko met z n glimmende knikker, en z'n liefste schat, 't leelijke jonge eendje, dat 'n beeld van 'n meisjes-snoetje gekregen had, en nou weer iets nieuws ontdekte door met t handvat van 'r vork in plaats van met de vorktanden te eten, 'm als 'n ding van onrust huiderde.
In de sorteer-afdeeling, tusschen de rekken met de dunne glazen buizen, was 't enkel oppassen geweest, om de lange staven doodelijk-voorzichtig te behandelen, en op te letten hoe de maat van de dikte op millimeters precies werd gepast, voor ze op soort werden gelegd. Nou zag-ie nóg 't wonder hoe 't gebeurde, hoe de Oostenrijker met z'n kort-verwriemeld zwart haar en 't zwarte haar op de bloote borst, as 'n goochelaar 'n bonk rood-gistend glas op de staaf in evenwicht hield, hoe de wangen als bleeke buidels, als gedrochtelijke uitwassen aan de jukken hingen, noe de handen de roe heen en weer wreven, of de glasblazer met
16



de angstige zwellingen naast 't dor zwart snorretje 't koud had, hoe 'n ander dan met 't uitvloeiende glas-sajet langzaam terugliep, en de witte glasslang over rollen in beweging gehouden werd, en hoe de uitpuilende, berstende wangen altijd door lucht bleven aanvoeren. Dat van Ko, die met z'n maatje samen, enkel ballonnetjes voor de lampen blies, en tusschen dikke duizend anderen op 't platvorm rondom de kroezen bewoog, was vreemd, maar niet zoo in je geheugen bijtend als 't doen van den Oostenrijker met de wang-gezwellen.
„Vertel nou is wat meer, Koert', zei tante, enkel bang dat 't werk niet bevallen had — 't was voor haar net zoo goed 'n dag as voor hem, want ze had in de latere jaren, zelf geknauwd door verdriet, met de twee weezen te stellen gehad —• 'n ziekelijke jongen, ouwer dan z'n leeftijd, die na den dood van z'n vader en moeder over de ellendigste dingen prakkizeerde — 'n zuigeHng van nog geen half jaar, die je voedsel, dat ze niet lustte most opdringen, en, die eenmaal bij, de levendigstdenkbare rakker werd, 'n niet te temmen springin-'t-veld, 'n schat, waarmee ze alle drie even gek waren, maar die je geen seconde alleen dorst laten, omdat ze met geen vuur en geen water te vertrouwen was, al eenmaal van de trap was gevallen, en eens — 'n schrik, om nooit te vergeten, uit 't water gehaald was geworden. Je was of 'n daggie ouwer, met minder weerstandsvermogen, dat je tienmaal op 'n middag steken in je hart kreeg of 'r niet weer wat, waar je zelf bij was, gebeur-
2
17



de — of de woelwater, die na grommende honden en steigerende paarden toe-liep, dan met lucifers, dan met spelden in r mond speelde, weer geen bandiete-streek uit had gehaald.
Vandaag was 't ook haar dag, want ze had den kleinen jongen, dien ze na 't wanhopig ongeluk, op r bed had gekregen, dien ze verzorgd en gefokt had, aan wat zij noemde: de „maatschappij afgeleverd, in z'n stand en fatsoenlijk. As-ie z'n best dee, niet te veel boeken verslond, niet te veel an droombuien toegaf, had zij 'r plicht gedaan en 'r gelofte an de twee portretten met de verdorde bloemetjes, die eiken dag, bij letterlijk alles toekeken, nagekomen. Ze snoof door 'r neus van ingehouen genot. Hoe fijn zaten ze niet. Buiten flootde wind, dwarrelde de sneeuw — binnen bogen ze samen onder de lamp — de vorken glimmerden op en neer — de poes schurkte hongerig tegen je an — 't potkacheltje knorde en blies.
„'k Heb niks meer te vertellen", zei de jongen: „ t is zoo'n boel bij mekaar geweest.... Je onthoudt 't niet ineens— 'k Heb me oogen uitgekeken.... En 't bevalt me best, al werkte 'k Kever met Ko samen
Even zong de stilte van't kamertje in den sneeuwstorm om de hoofden. Toen rustte de vork op 't bord van den jongsten arbeider der Gloeilampenfabriek.
„'k Heb n even nummer van 't Nummerbord, tante: 1208.... Weet je nog dat vader óók 'n nummer had?...."
„Of we dat weten", knikte tante.
18



II.
Tegen 't uur dat Leentje naar bed most — eiken avond werd 't 'n nieuw en hardnekkig gevecht — verzon ze de snuggerste, geslepenste, maar vóór alles berekendst-geluidlooze dingen, om 't monsterachtige van 't alleen in 't donker liggen, terwijl de anderen nog benejen bleven babbelen, te ontloopen. Zoo niet-te-benaderen wild en kwajongensachtig als ze overdag tekeer ging, zoo als 'n ratelslag als ze t trapje afkon rumoeren en zoo bezeten als ze met de deuren tegen de vloekende, kalksplinters uit-krakende posten sloeg — zoo bezonnen liefjes, onderworpen-vrouwelijk, timiede en zachtzinnig werd ze, als de avond-boterham gegeten was — de kliek hutspot van vanavond was 'n buitenissigheid — moeder 't tafelkleed over 't zeiltje lee, en de thee op t blad kwam. Dan kende ze de vaste gewoonten van 't arbeiderswoninkje, waar
alleen Zaterdagavond van af geweken wier >— plaste moeder in 't keukentje den vatenboel schoon, voor ze t ook 'ns lekker 'r gemak van nam — dampte oom Kobus de kamer zoo tjokvol, da-je 'm niet meer achter z n krantje zag — zat Koert, die eerst 'n poos met 'r gespeeld had, z'n leerboeken in te kijken, en as ze dan bij



'm op z'n knie kroop — alles, alles kreeg ze van 'm gedaan — begreep ze niet wat voor plezier ie in de bladzijden met rare streepjes, zonder n enkele prent, kon hebben. Wou-ie dan toch blijven lezen, door die vervelende dingen geïnteresseerd, dan knewelde ze 'm in z'n nekharen, of stak 'n nat wijsvingertje in 'n niet verdedigde grot van z'n oor. „Lees je me zachies voor?', soebatte ze soms, maar as-ie 't met verknepen oogen dee, en ze 'r niks van verstond — hij was bezig zich zelf Engelsch te leeren — verzon ze voorzichtig kattekwaad, dat niet te erg de aandacht trok, tot moeder met 't keukentje klaar was, en 'r eigen leunstoel bij de tafel schoof, om ook 'n brokkie krant door te neuzen, voor ze over ditjes en datjes kletsend, met 't verstelwerk van de familie begon. Weg was Leentje dan. Ze was 'r — ze was r niet. In strategische bedachtzaamheid, vond ze 't plekje, waar moeder 'r niet kon op-letten, en terwijl ie 'r den godganschelijken dag most afleiden, hield ze zich in dat bedenkelijkst half uur waarachies-zelf in bedwang. Ze bladerde'n verfonfaaid prentenboek door, kleedde 'n pop an en uit, beschreef 'n vodje papier met koeie-letters, kroop op 'n stoof in 't veihg-beschut hokkie van den linker-raamhoek, achter den rooden taf-rug van den anderen leunstoel.
JVloeder knipperde dan met 'r oogleden tegen Ko — Ko glimlachte de mystieke richting uit — en as Koert op z'n handen en knieën de aardigheid uithaalde, om 'r an 't schrikken te maken, vond ze 't vreeselijk-flauw, niks aardig, om 'r in
20



't spelletje waarvoor ze niemand noodig had, te storen. As ze 'r niet was, was ze 'r niet. iMaar jawel. Moeder kende die kunsten, en as die eenmaal „Lena!" zei, was 'r geen vermurwen meer an. Dan kon je nog zoo, met dikke tranen in je oogen, en met warempel-gevouwen handen, as in de kerk, om nog een minuutje, asjeblief een minuutje, toenou, lieve moes, schat van 'n moes, nog één minuutje, te maggen opblijven — dat 't gister véél later was geweest — dat ze nog niks geen slaap had — smeeken en nog is smeeken —: as moeder a had gezeid, zei ze b, en as ze b zei, en je dee of je 't niet hoorde, of 't opstandig niet wou, begonnen ongemakkelijke handen mee te spreken, en daar lei je 't hoe je tegenspartelde, hoe je schreeuwde en huilde, bij af. Soms, in 't groote bed, dat eerst fijn werd, as moeder 'r zelf bij kwam, lei ze na 'n afstraffing te grienen, te verwijten, en de vrouw had dan groote moeite, om de dingen van 't kind, waartegen niks in te brengen viel, te weerleggen.
„As je van me zou hou en, zou je niet slaan! Jij mag niet slaan "
„Ik sla je", sprak moeder verdrietig: „juist omdat ik van je hou...."
„Je kén niet van me houen!", klaagde 't meisje chiftig — en ze kon 'r zoo bij huilen, dat de bovenrand van 't beddelaken dreef —: „ik sla jóu immers ook niet...."
,,'n Kind mag 'n moeder niet slaan", zei tante Toos, die 'r altijd spijt van had, as ze 'r wil op
21



die manier moest doordrijven: „as 'n kind 'n vader of moeder slaat, is 't 'n zoo slecht kind, dat 'r hand later boven 'r graf uitgroeit "
„Ken me niks schelen!", huilde Leentje: „of me
hand dat doet Jouw hand zal net zoo goed,
omdat je mijn slaat, as ik nog een minuutje vraag...."
„Nou hou je je mond, en ga je slapen —< en nou wil 'k niet eens 'n nachtkus van je hebben, omdat je moeder zoo'n verdriet andoet
„Dan mot je maar niet slaan! Ik wil niet geslagen worden!", hield 't meisje obstinaat vol.
„Je zal", zei tante Toos, en 'r stem kon 'r soms zoo vol als 'r oogen bij worden: „je zal, as je wat grooter ben, leeren begrijpen, dat je juist heel veel van 'n kind houdt, as je 't om z'n bestwil, 'n klap geeft...."
„Dat kén niet!" snikte 't kind na.
„Onze Lieve Heer in de Hemel", lei tante Toos op haar manier uit: „geeft an de menschen 't voorbeeld — die slaat ze, as-ie ze zou kennen zoenen en pakken.... Nou weetje 't.... En as je nou zeit: moeder 'k zal 't nóóit meer doen, mag Koert nog effen bij je kommen, voor 't licht uitgaat "
Al aar heel enkele keeren, gaf 't kind zich bij die belofte niet gewonnen. En as ze blééf weigeren, hoorde je in minder as geen tijd, as je weer benejen was, 't fel-roepende stemmetje, dat niet eens, maar wel tien maal, de belofte schreeuwde. Dat was voor de twee kinderen het oogenblikje van den dag. Dan fluisterden ze dingen, die 'n ieder mocht weten, maar die ze toch fluisterden,
22



in n vreemde, teere behoefte, om mekaar wat héélbijzonders te zeggen. Dan hield zij de al-grove hand van den jongen vast, en zei: „As ik grooter ben, trouwen we samen...." Dan zei hij: „Da's goed, schat!", en terwijl van benee 't verslurpt stem-gegrom van Ko, die moeder 'n stuk uit de krant voorlas, doordrong, vertelde hij haar in slaap. As-ie 'n nieuwe historie, een die-ie nog nooit verzonnen had, prakkizeerde, bleef ze 'r wakker bij, ging ze met 'm door alle fantasie-landen heen — as-ie 'r zich met 'n jongenswijs Jantje-van-Leiden van af maakte, 'r 't een of ander droomverhaal of sprookje voor de zooveel-honderdste maal opdreunde, net ze wel niks passeeren, viel ze 'm in de rede, als-ie wat oversloeg, maar na 'n poos merkte ze 't niet eens meer, als 't licht uit was gedraaid.
Vanavond, na 't lang aan tafel zitten, nou Koert voor t eerst op de Gloeilampenfabriek aan 't werk was geweest, en tante Toos 't veilig zitje in den sneeuwstorm, bij 't harder gieren en fluiten van den wind, zelf zoo zalig en kostelijk vond, dat ze van geen uitscheiden wist, zich nog is en weer is koffie, die ze niet hebben mocht, waarvan ze midden in den nacht hartkloppingen kreeg, met dikke kluiten suiker en melk inschonk, en genoegelijk glimlachte, dat 'r nou twee mannen over 'r zaten te rooken — Ko z'n ouwe pijp, nog altijd van Heerlen, al klonk 't ongelooflijk — Koert, na z'n sigaretten, 'n kanjer van 'n sigaar — 't kamertje blauw zaten te smoken — vanavond was 't ongemerkt zoo beestig-laat geworden, dat Toos van krakenden
23



schrik driemaal hé! zei, toen ze 't klokje in de spiezen kreeg. Dat was 'r nog nooit overkommen. Gossiemijne, gossie mijne, as ze niet toevallig op had gekeken, zatten ze nog....
„Zallen we 'm nouf, vroeg Kobus, z'n pijpesteel in 'n stilte, waarin enkel de wind 't woord had, met 'n verwriemeld reepie krante-papier doorpeuterend — Leentje zee niks: die had slaap, maar hield zich koest —■ 't was weer 't naarste oogenblikkie —: „zallen we 'm nou geven, wat je gisteravond gezeid heb?
„Doe dat, liefie", zei tante Toos, en omdat ze 'r zelf 'n machtig plezier in had, zette ze de borden, die ze op mekaar had gegrist, in 'r handenkom voor zich neer, en ze ging 'r nog effen bij zitten.
Ko wrong den steel in den kop van de pijp, lei 't bruin-besausd stengeltje krante-papier op t schoteltje van z'n kom, stond glimlachend, en as op Sinterklaas zoo geheimzinnig op, en toen moeder 'm 'r sleutelbos, met as 'n spiegeltje zoo blinkende sleutels gegeven had, bukte-ie bij de onderste la van de kast, 'n la, die nooit open kwam, en, tusschen pakkies rommel uit vroeger dagen scharrelend, greep-ie 'n. in flanel gewikkeld ding.
„Maak t zelf open", zei Ko, wat 'r inzat van buiten met z'n vingers betastend: „moeder had 't je gisteravond willen geven — ik zee: we zallen
't mórgenavond W^e hebben 'r dikwijls om
motten vechten, om 't niet na 't Pandjeshuis te brengen
24



„En hóé dikwijls — as de vlammen me uitsloegen", zei tante Toos met vochtige oogen.
„Ik weet 't al", sprak de jongen, en nog voor-ie 't flanellen lapje 'r van afwikkelde, staarde-ie 't licht van de lamp in.
„Dat ken je niet weten, stommerd", praatte Ko, de weer schoone pijp stevig belurkend.
„Aflemachtigster, zei moeder, in schrik verzittend, 'n Venijnige rukwind plonsde zoo op 't huisje toe, dat de ruiten schommelend bewogen, of 'r iemand driftig tegen duwde, en 't was met heelemaal verbeelding, want 'n uitgebloeide geraniumpot, door den wind in de sneeuwbedding van t kozijn berukt, stiet 'n paar maal met de dorre takjes tegen 't betraande glas. 't Juilde en proestte om 't hoek-woninkje, of r menschen stonden te weeklagen, en in den smallen schoorsteen, kreunde en zwiepte 't, dat 't potkacheltje 'r angstig bij blies, en poes van zenuwen zoo gaapte, dat je tot achter in z'n gulzige keelgat kon kijken.
Met haast bevende handen, bracht de jongen 't flanellen zakje naar den mond. Omdat-ie geen geduld had 't witgaren draadje met 'n mes van de tafel los te snijden, beknaagde-ie 't driftig met z'n tanden tot de rafeltjes mee-gaven. Toen 't gouden remontoir ziend, waaran-ie nooit meer gedacht had, maar dat-ie zich best herinnerde van den dag, dat 't barbiersmaatje 'm geknipt had, en ie met den slanken man in de rij van den Amsterdamschen Lommerd gestaan had, om 't terug te halen, kreeg-ie eerst 'n kleur, die z'n mager gezichtje tot aan de
25



ooren ver-purperde, toen sloeg-ie de vingers voor z'n oogen, en snikte 'r zoo onstuimig op los, dat 't leek of de kermende stonnwind de tafel bewoog.
„Ben je wel wijs!", viel tante uit: „nou prakkizeeren wij ons 'n ongeluk, waarmee we je 'n plezier kennen doen op n dag da-je voor 't allereerst an 't werk gaat, en nou doe je of je 'n pak rammel gekregen het "
„Ik ken 't niet helpen — ik ben toch anders zoo niet , verontschuldigde de jongen zich: „maar ik vin t zoo fijn 'n andenken an me vader te hebben...."
Met n snuit, nog zwemmend in tranen, terwijl Leentje 'm doodelijk-sip an zat te kijken — hém an 't grienen had ze nog nooit gezien — wond Koert 't horloge op, beluisterde 't rikketik aan de kast, met de r pas door 'm op geperste vettige vingerafdrukken, en 't meisje naast z'n stoel, most 't nou ook weten, eerst met 'r rose rechter-, toen met 'r papaveren linker-oortje.
„Da's 'n Godswonder", zei tante Toos: „je hoeft
de wijzers niet eens te verzetten 't Scheelt geen
twee minuten met de groote klok van mijn jaardag— Da's om na te vertellen "
Nou zette Ko z'n stevigen nagel in 't randje van de buitenkast, glitterden de gegraveerde letters op 't blad, dat as n goudvisch in 't zonnetje blonk.
„Voor Koert bij de geboorte van zijn zoon", las de jongen, en omdat-ie voor tante, die 't niet goed kon hebben, z'n, of-ie 't wou of niet, aanstuwende tranen, most verstoppen, dee-ie of-ie zich bukte, om iets dat viel, op te rapen, toen gewild-hoes-
26



tend, en z waar-slikkend, om de prop in z'n keel kwijt te raken, hinkte-ie de halve tafel rond, sloeg de armen om 't hoofd met de zilveren haren, kuste 'r op 't oor, dat 'r nog wel 'n minuut door bleef suizen, en zei moeilijk: „dank je wel." Dan / kreeg Ko 'n stevigen poot, ff haast 'n zoen — maar dat / \ deeën mannen niet. I „Waarom krijgt Koert dat Ai nou?", vroeg Leentje die 'r / jfjr klaar-wakker door was ge- jf
worden, en r geen siKKepit — ^] \ M \\ van begreep. lL\ >
„Omdat', zei moeder, met de klokkende suizing in 'r oor: „omdat je groote broer vandaag begonnen is z'n eigen brood te verdienen En dat vinden oom en ik zoo prettig, dat we wat moois voor 'm — gekocht nebben "
„En hij is gaan huilen — en hij huilt nog— „Zóó'n gekke jongen is die broer van jou", zei tante Toos 'r neus snuitend. En dat dee Kobus net zoo hard, want de jongen, die de kamer uit was geloopen, en in de keuken had gescharreld, kwam met dik-rooie oogen terug, en keek zoo schuw in 't licht, of-ie pas z'n bed uit was gestapt. Nou zat-ie weer recht onder de lamp, 't horloge met de kartel-figuren in diepste verrukking bekijkend, 't Geheim, hoe je de buitenkast open most laten
27



springen, had-ie ontdekt, en telkens weer liet-ie 't gouden dekseltje in 't plassend licht, vonken daverend en vlammen geulend, bewegen.
„As je jarig ben', zei tante Toos: „krijg je van Ko en van mijn samen 'n ketting 'r bij — Dat zat 'r nou niet an.... Nou mot 't zoolang met 'n koordje...."
„Hoe laat is 't?", vroeg Leentje, verloren in de groote belangstelling voor t pracht-horloge dat onder 't licht van de lamp tien oogen — want ook Piet loerde mee — door 'r glimmend gewiegel, of ze 'n eigen licht had, letterlijk dwong naar 'r stralen-hartefonteintje te kijken: „hoe laat is't Koert?" En die vraag werd 'r noodlottig. ^Vant 't remontoir van den onder vallend gesteente in de OranjeNassau-mijn gebleven vader jokte niet, en Koert, die 't most zeggen, jokte net zoo min
„Veertien minuten over negen", zei de groote broer, voor den zooveelsten keer de inscriptie van de vrouw, wier portret aan den wand hing, lezend.
„Nee maar!", riep moeder: „zóó laat?.... Leentje, na bed "
„Na bed? Nou al?", pruilde 't meisje: „en je het nog niet eens afgeruimd.... En we zitten nog an tafel...."
„Lena", maande moeder: „laten-we weer niet
't ouwe spelletje beginnen De heele boel is in
de war.... Vanavond eerst jij na bed en dan afruimen "
„Hij krijgt 'n horlogie en ik mot vroeger na boven ", verzette de robbedoes zich.
28



„ Hier is 'n koekie, en boven krijg je d'r nog een , probeerde tante Toos 't met 'n zoet lijntje gedaan te krijgen; „zeg je oom goeiennacht, dan komt Koert daa lijk boven....
Maar nee. 't Zat niet glad. 't Kind, opstandig door de nog niet afgeruimde tafel, bang voor t noodweer, dat de vensters betrommelde, de portretten aan den wand tegen 't behangsel dee klepperen en den schoorsteen met dreunend gestommel door-gromde, Het zich languit op den grond vallen, was eerst tot bedaren te brengen, toen moeder in zooverre toegaf, dat ze 't beetje vaatwerk de keuken indroeg, en eerst toen van 'r macht gebruik maakte. Koert liep tegelijk de trap mee op, bleef'r bij, terwijl tante Toos de kort-geknipte krullen, tegen honderd-en-een-protesten, dat ze haren mee uit-trok, lokje voor, lokje na, kamde, en de morsige pootjes 'n stevige zeep-beurt gaf.
„Goddank", zee Toos, in de benedenkamer terug: „'t is 'n engel van 'n meid, 'n kind om gek mee te wezen, maar ik ken 's avonds me weelde niet an, as ze veilig in bed leit, en 'k effen voor mezelf mag hebben—"
Ze zocht 'r bril en Ko zocht mee, maar ze hadden den heelen nacht kunnen blijven zoeken, want Leentje, die 't brillehuis gemoerd had, zat in 't bed boven naar de avonturen van Koert op de Gloeilampenfabriek, die nou eerst in kleuren en geuren los kwamen, omdat niemand met zulke ouwe oogen van luistering over 'm kon zitten als 't zusje onder den wingerd van blonde krullen —
29



met open mond te genieten. Dat van de groote vuren met 't gesmolten glas, dat ze konden kneden en opblazen zooas ze 't wouen, geloofde ze niet, want glas was zoo hard as 'n bikkel, en toen ze hoorde dat een van de glasblazers 'n gloeiend lekstraaltje over z'n blooten arm had gekregen en 'r, om de pijn weg te maken, en 't gauwer te laten genezen, opzettelijk nóg 'ns gesmolten glas over had gewreven, vertrok ze r kindergezichtje of ze zelf de schrijnende pijn voelde. Toen, om 't gouden horloge nog eens te bekijken, zette ze moeder's ijzeren bril op. Dje stak met z'n hangers 'n eind over 'r kleuteroortjes heen, en 't rondsel, dat op moeder's neusbeen rustte en met 'n eindje wol omwoeld was, groef'n vorentje in 't doddige, eigenwijze mopje, dat verwonderd tusschen de vettige glazen wipte.
„Je mot 'r doorheen kijken", lachte Koert.
„Je ziet veel beter zoo as ik 't doe", zei ze stellig, m over de glazen heen knipoogjes gevend: „wip 't nog is open, Koert
„Asjeblief", zei-ie gehoorzaam.
„Wat staat r in/
„Voor vader bij de geboorte van zijn zoon..." „Ben jij dat?"
„Dat ben ik "
-Wie is vader?
„Vader is"> zei-ie zich inhoudend, 't zelfde spelletje, dat Ko toen met hem gespeeld had, met haar hervattend: „en nou gaan we slapen, en neem ik je tante's bril af...."
„JVioeder's bril", verbeterde ze. En in 't donker
30



most-ie nog driemaal terugkommen, om 'r voor 't laatst en nóg is voor 't laatst genacht te kussen.
't Was de liefste broer van al de meissies op de wereld
III.
't Leven most zóó wezen, dat as je erg van mekaar hield, je altijd samen in 'n lekker-warm gestookt kamertje, in den winter, en altijd met z'n tweetjes of drietjes in 't meespelend zonnetje, in den zomer, kon blijven, 'r Ging niks boven de zaligheid van 'n zitje rondom de lamp, as je zeker wist, dat je nog uren mocht opblijven, as moeder met 'r zilveren hoofd en 'r kleur-as-bloed, of ze an één stuk door geravot had, de gaten in de onderbroeken van oom Ko boven de buik van 't kommetje, dat 't katoen spande, eindeloos-geduldig stopte — oom Ko zelf de krant van buiten leerde en z'n pijp bezoog, dat 't klukte en borrelde as bij de ouwe grootmoeder van een-huis-verder, die soms zoo moeilijk praatte, of 'r 'n spinnende poes in 'r borst zat, die achter elk van r woorden koppies prebeerde te geven — en Koert telkes z'n penhouder in 't flesschie inkt, dat overdag boven op de kast stond, omdat zij 't al tweemaal over 't tafelkleedje, gestort had, doopte. As ze van 'r stapel prentenboekies, van juffrouw Knibbel met 'r muizesnoet in de keukenkast, mevrouw Kakel met de wurmen slokkende geeldonsjes en zwartveertjes en juffrouw Beer, die koppie-onder in 'n plas viel,
31



opkeek, zong 't eerst zachies, dan gurgelend-luider in 'r, maakte ze 'r 'n gedachten-raadseltje van, van wie ze 't meeste hield — van de vrouw met de
rooie handen en de steken tellende glimnaald — van den man met de eeltige, vierkant-toppige werkvingers — van den grooten broer met de inktvlek an z'n middenvinger en de bruine nagels van 't sigaretten-rooken. Dan in 'n brusken overgang,toch
32



teleurgesteld door de eenzelvigheid van de drie, die 't plezierig vonden zich tegen mekander's stilte an te schurken, en haar zoomaar in 'r eentje bij jufrouw Knibbel en mevrouw Kippe-kakel te laten zitten, wipte ze van den stoel, waaronder ze natuurlijk 'r toffels, 'r haarlint en 'r zakdoek kwijt was geraakt, ging ze bij moeder op bezoek, om 'r 'n dikken pakker op 'r hand te geven, zee ze tegen oom Ko: „jij ook! , kreeg Koert, die natuurlijk jaloersch was, 'r twéé. Vvant die bad de zachtste wangen, al stond-ie wel is voor 't spiegeltje, om an 'n donshaartje onder z'n neus tusschen de nijptangende nagels te trekken. Terug op 'r stoel, of met 'r poppen heen en weer sjouwend, zong ze heele verzenboekjes met 'r mond dicht, wist zij de woorden, die 't rare duveltje in de beslotenheid van 'r hoofd neuride, hoorden de anderen enkel de meziek, of ze op 'n kam met 'n stukkie papier 'r om, blies.
En ook Koert voelde zich, zoo groot as-ie leek, en zoo uit de kluiten as-ie de laatste jaren was gewassen, 't veiligst en sterkst in 't nieuwe nest. t Waren zwijgend-doormartelde jaren voor 'm geweest, toen-ie was begonnen te begrijpen, dat vader en moeder van die reis niet werom zouen kommen, toen-ie 's avonds onder 't dek uren lee te grienen en 't spelletje spelen of ze 'r nog waren, of zij naast m sliep en hij strakkies binnen zou kommen, om 'm in z'n armen te knuffelen. Onder 't dek ging 't. Overdag as je voor 't raam zat te suffen, en de happen brood niet door je keelgat
33



kwijt raakte, liet tante Toos je niet met rust. Die wou niet da-je zat te denken. Die wou n ander gezicht, en gaf je standjes as je de tranen in je oogen kreeg. Hij voelde dan wel, dat ze snauwde en gromde, omdat ze van 'm hield, en in 'r goeiigheid alles prakkizeerde, om wat liefs te bedenken, maar je moeder —■ je moeder, die heusch 's avonds onder de dekens bij je kwam glimlachen, en met 'r schatte-oogen vroeg of je lekker-warm ingestopt, of je voet heelemaal beter was, of je je levertraan op tijd slikje — je moeder was 't niet.
De jaren hielpen 't groote, knagende verdriet, langzaam vergeten. En toen-ie begreep dat de vrouw met 't zilverwit haar lang voor 'r tijd oud was geworden, dat ze van 'r eigen leed over 'r man en 'r oudsten zoon niks liet merken, om zich an 't zussie èn hem in volle bHjmoedigheid te geven — toen had-ie wel oogenblikken, dat-ie moeite had z'n armen niet om 'r heen te slaan, en 'r de vertrouwelijkst-zachte dingen te zeggen, waarop ze scheen te wachten, en die 'm toch niet van de lippen kwamen, omdat 't niet mócht, niet lukte, niet kón. 't Kon niet. Je had niet kunnen zeggen waarom, om welke redenen niet — r zat je wat dwars, of je van zins was de zonde van 'n leugenmet-opzet, of iets weg te geven, dat niet van jou was, te begaan. Zoo viel niemand 'r meer over, werd 't nauwelijks opgelet, dat Lena, die niet beter wist, zonder haperen moeder — en hij enkel tante zee. En de portretten an den wand, met moeite gekregen, en toen 'r centen voor waren
34



vergroot, keken 'r vrindelijk bij, want ze hadden zelf niet beter, hartelijker, oppassender voor de kinderen kunnen zijn. Bij den jongen scheen 't evenwicht 'r nou eindelijk te zijn. Met 'n verwonderlijk-intelligent hoofd — 't hoofd van den electricien — blokte-ie over boeken, die-ie overal vandaan sleepte, en soms kon-ie met 't gezicht van 'n vol-rijp mannetje, en met blauwe oogen, tintelend van ontwakend leven, dingen beweren en uitleggen, waarbij tante Toos en Kobus met snuiten van-ach-kom en hoe-is-'t-gosmogelijk zaten te luisteren. Tweemaal had-ie nog erg-veel verdriet gehad — den eersten keer, toen-ie mee naar Heerlen was geweest, om, nou mét bewustheid wat ze 'r deeën, na zooveel tijd de graven van vader en moeder te bezoeken, en-ie niet begreep waarom vader zoo'n schrikkehjk end van moeder, op 'n heel ander kerkhof lee begraven — en tante 'm bij 't zwijgen van Kobus, trachtte duidelijk te maken, waarom 't zoo had moeten zijn, waarom 'r niks aan te veranderen viel. Den tweeden keer — 't kind verdrong soms 't denkend kereltje — had-ie net zoolang gesoebat tot tante 'm z'n zin gaf, en z'n broek omsloeg om 'm net as andere jongens met bloote knieën te laten loopen. 't Had nog geen middag geduurd, want de buurtkinderen namen den klompvoet zoo met z'n allen in de maling, dat ie met de magere knie-knokels 't woninkje invmchtte, en de oplegsels 'r zelf, terwijl tante in de keuken bezig was, weer uit los tornde. Liep-ie met Lena te wandelen — ze was an hem best toever-
35



trouwd: 'r handje liet-ie geen seconde los — dan beet zij van zich af, as de een of andere slungel 't den hinkenden broer lastig maakte. Zij verdedigde hem, zoo goed als hij haar verdedigde. Hij zou 'r niet aan gedacht hebben alleen met z'n vriend ■— hij had 'r een, een voor wien-ie geen geheimen had, wien-ie z'n hebben en houen vertelde, 'n jongen van zijn leeftijd, die al van z'n tweede jaar n bril droeg, en z'n moeder heelemaal niet had gekend — hij zou 'r niet an gedacht hebben alleen met Jo uit te gaan. Zij liep dan in 't midden, tusschen de jongens — Koert, om z'n hinken altijd links. Jo, met den uilekop rechts, 'n Uilekop hadie vast en stellig. Z'n zwarte wenkbrauwen waren vergroeid, leken nog meer in mekaar verward door 't ijzer van den bril, en z'n kleine neus havikte zoo papegaaierig naar z'n bovenlip, dat-ie, as-ie 'r zin in had, de punt met z'n tong kon belikken. Jo — hij hiette Joël, maar dat was 'n te Zondagsche naam, om 'm door-de-weeks bij te noemen i— Jo woonde in dezelfde straat van 't Philips-dorp, met de pas-aangelegde voortuintjes en nog magere bloempjes — Jo bleef's Zondags meestal in 't huisje van tante Toos hangen, en werd dan zoo volgestopt, dat-ie met achter de brilleglazen vermoffelde oogjens angstig-kleintjes vroeg, ofie de rijst mocht laten staan, want dat-ie-andersuit-mekaar-sprong. Nou, en je kon 'r 'n vloek op doen, dat as tante iemand's maag zoo stouwde, en extra koppies rijst met krenten méér kookte, as ze wist, dat de uitgehongerde spreeuw mee-aan-
36



zat — dat-ie dan in de pas was. 't Begon in 't voortuintje en 't eindigde in de huiskamer. En 't liep niet daalijk van 'n leien dakkie, omdat je achter 't geheimzinnig gezicht van den jongen meer dingen zocht, dan waaran-ie zelf in z'n helderste uren dacht. Ook had-ie leelijk gejokt, had-ie gezeid dat z'n vader op zee voer, en heel gauw terug kon kommen. „Op welk land vaart-ie dan?" had tante gevraagd, toen-ie voor de tweede maal bleef eten, en hunkerend naar de borden keek of-ie voor zijn portie wel genoeg zou krijgen. „ Op — China", had ie gehakkeld, en 'r was 'n kleur na z'n ooren met de orillestangen geglejen, da-je voelde dat 'r wat haperde. Alleen met de vrouw met de zilveren haren, terwijl Koertje 't zusje boven in slaap vertelde, had-ie met dikke tranen van onder de glanssputterende brilleglazen in de lamp zitten kijk en. „rïeb-ie verdriet, jongen?" had de vrouw over 'm gezeid. Hij knikte van ja, en in de vertrouwelijke rust van 't kamertje, de wenkbrauw-haartjes als bij 'n bewegende rups omhoog gepiekt, had-ie zachtjes verteld, dat 't nier zoo fijn was, en dat z'n vader niet voer, maar al drie jaar in Leeuwarden zat, ömdat-ie iets vrééselijks gedaan had. Z'n lippen beefden bij die bekentenis en z'n jongenshoofd boog zoo schuw onder de spiedende lamp, of-ie 'r zélf schuld aan had, en nou zeker geen derden keer zou maggen kommen eten. „Wat hetie gedaan?", had tante Toos, z'n handje met de afgebeten nagels in de hare nemend, gevraagd; as-ie met haar kinderen omging most ze alles we-
37



ten. „Hij het met z'n mes gestoken", zei de jongen, de streeling van de vrouwe-vingers niet verdragend, en met 't hoofd op de tafel snikkend. „Dat ken jij toch niet helpen, kind", had zij getroost: „mot-ie daarvoor zoo lang—?" De jongen knikte. Hij herinnerde zich hoe de marrechaussees vader 's nachts uit z'n bed hadden gehaald — en dat was 't laatste geweest. Nou woonde-ie bij vader's nicht in, voor wie-ie bang was, omdat ze telkes as-ie iets verkeerds dee zei: mot jij óók as je vader?.... Dan begreep-ie wat ze bedoelde. As-ie trek in 'n boterham had — d'r waren nóg vijf kinderen — dor'st-ie niks vragen, want dan zee ze: je het genoeg, as je te weelderig wordt, kommen d'r van jou ook brieven, die je met 'n nommer mot beantwoorden Goddank, niemand wist 'r van in Eindhoven As-ie 'r met anderen over kletste, trapte
ze 'm de deur uit, zee ze Of de juffrouw 't
asjeblief an geen sterveling wou oververtellen, want dan smeet-ie z'n bril in 't water en liep-ie
onder de eerste de beste belajen kar
Op dien avond hadden tante Toos en de eenige vriend van Koertje mekaar gevonden. Ze wist dat de moeder van den jongen met 't peinzend uile-gezichtje vroeg was gestorven, dat-ie 'r niet had gekend, dat z'n vader 'n vrouw, die niks van 'm wou weten zoo toe had getakeld, dat ze in 't Gasthuis bediend was geworden, en dat-ie eens in de twee, drie maanden 'n brief an z'n zoon, met veel klachten over zichzelf schreef. „Wat is 'r met 'm?", had Koert gevraagd, toen-ie op z'n teenen voor 't sla-
38



pend zussie loopend, ineens voor ze stond: „het-ie gehuild?" — „Dat het-ie", had tante Toos geantwoord: ,,'k hei 'm gezeid, dat as-ie niet ophoudt met van al de nagels van z'n tien gebojen te kluiven, 'k 'm hier niet meer hebben wil—" — „ vf at ken óns dat nou schelen?", had Koert, z'n vriend bijstaand, geantwoord: „wij doen óók zoo'n boel,
dat niet mag " — „Precies, liefie", zei tante men-
schelijk: „maar 'k zee 'm enkel voor z'n eigen bestwil, dat-ie z'n nagels later nog mot gebruiken.... De rest gaat mijn niet an " Ze sprak 'r met niemand 'n woord over, zelfs niet met Ko, die sinds de ellende in Heerlen 'n zwijgende, zich met weinig dingen bemoeiende kerel geworden was <— ze om-warmde den nieuwen huisgenoot met koesterende hartelijkheid — dee ruw en krakeelerig tegenover de spichtige nicht, die den jongen met stukkende zooien en met linnengoed, waarvan je soep kon koken, naar de Gloeilampenfabriek het trekken.
„Zouen jullie nu wel in die ijsrommel gaan wandelen?", zei Toos dien Zondag: ,,'t is hier zaligieswarm en je komt met klesnatte voeten terug...."
JMaar de lucht was strak-blauw, de zon beet 'n stralend gat in den hemel •— de boompjes leken eens zoo groot, eens zoo fleurig door 't verstarde sneeuwdons op de takken — de daken en schoorsteenen, de kozijnen en heggen blankten en dampten in 't zonlicht, of je overal hermelijnen vachten en zwanenveeren zag, en de wegen van 't Pmhpsdorp vervloeiden zoo mollig tusschen de wit-bestoven, gewatteerde huiswanden, of over-nacht 'n
39



bloesem-zee 'r brandingsgolven over t land had geslagen, en 'n stuifmeel-bedding achter gelaten had. Soms nog blies 'n droog rukwindje en dan poeierde 't van de daken, vielen 'r kluiten van de zwarter wordende takken, onhoorbaar en soepel als duiven, die uit 'n til kwamen gestreken.
„Jakkus, thuisblijven!", kwam Leentje 't eerste
los: „wij maggen nooit wat Je ben zeker bang,
moeder, dat we as Hans en Grietje zallen verdwalen.... As andere kinderen de heele week sneeuwballen gooien, mot ik in 'n smerige kamer blijven.... We gaan, hoor!.... We gaan fijn met z'n drietjes...."
„Goed", zei moeder, die voelde dat je niet tè angstig mocht wezen: „maar niet langer as 'n uurtje— En niet met die sneeuw smijten, want daar kommen ongelukken van as-die zoo keihard is gevroren...."
Eerst mosten de overschoentjes van 't meisje an en 'n wollen bouffante om 'r hals en de Zondagsche wanten om de paarse pootjes — toen bleef ze 't stelletje achter de ramen nakijken.
„As ze nou maar niet wild doen", praatte ze, Kobus achter z'n krant toesprekend: „'k hou me hart vast as 'k ze op die gladde wegen zie gaan.... Zij is die twee de baas, de kleine Jcat...."
Heelemaal uitspreken wat ze dacht, dat 't geen twee póótige jongens waren — de broer, die telkens met den eenen voet in de sneeuwbuiten verglee, de vriend, die zonder bril halfblind was — geen stevige rakkers, om 'n meisje te beschermen — dee ze niet. Maar in d'r Zondagsche kleeren,
40



an een stuk door-kwekkerend, drie zwarte figuurtjes tegen 't glinsterend sneeuwveld in, had je toch )e schik in de gezworen kameraden, die 't zonder ouwers moesten stellen, en die 't in verhouding best hadden.
De duvel speelde 'r dien middag mee. 't AVas of tante 'r 'n voorgevoel van had gehad, toen ze ze verzocht liever thuis te blijven. Wat 't werd twaalf, een, twee uur, en de drie die anders geen kwartier over tijd werom kwammen, omdat ze wisten, dat moeder en oom Kobus ook wat an d'r vrijen dag wouen hebben, en dat de lucht van de oliebollen, die gisteravond in 't keukentje gebrajen waren, nog in 't huissie hing, waren 'r nog niet.
„Verdorie, Ko!", barstte tante Toos, die eindeloos-dikwijls an de deur was wezen kijken, voor de zooveelste maal los: „kom jij nou ook is met je luie boddie in beweging! Jij zit maar! Jij slobbert de eene pijp na de andere, terwijl ik door me zenuwen op wor gevreten! As jij d'r niet op uit gaat, doe ik 't zelf...."
„^Vat maak-ie je druk!, praatte hij opwindend van kalmte: „zijn, wij, toen we hullie leeftijd hadden, nooit te laat thuisgekommen? 't Is toch geen nacht "
„Juist daarom", praatte de vrouw met de zilveren haren, en ze beefde an 'r heele lichaam. Sinds t wanhoopsgedoe in Heerlen, raakte ze 't zenuwjachten, as wié van ze te laat was, niet kwijt; „'t kleine varken, 't ongezeggehjke judas-merakel, 't beest-van-'n-kind, dat 'k vandaag of morgen 'n on-
41



geluk rammel, is al z'n leven door 'n bijt gezakt! En nou durven de anderen niet thuis te kommen!"
M.et moeite hield ze zich in, om niet harder, niet grover te schimpen. Ze was dol op t meisje — en as ze in angst om 'r zat, zette ze r razende genegenheid in de zotste scheldwoorden om.
Kobus liep in z'n trijpen toffels den weg op, den
kraag van z'n jekker omgeslagen — je vatte altijd kou van boven, nooit van benejen — en zocht de zijstraatjes af. 't ^Vas overal 'n kraaien en krioelen van kinderen, die de weelde van den zonnigen winterschen dag niet verdroegen, die glijbaantje speelden en priksleejen duwden. Eer-ie t voortuintje, waar moeder stond te klappertanden, binnenstapte, had-ie 'n paar ongemakkehjk-stevige sneeuwballen in z'n nek, maar geen spoor van de drie.
42



„Allemachtigste!", klaagde moeder, die't nou zeker bedorven eten af bad gezet: „dat is minstens zoo iets as toen ze 't ongehoorzame kreng uit de vaart op hebben gehaald "
En ze zag den zomeravond opnieuw voor zich, toen de ouwe sigarenmaker 'r in z'n armen androeg, en 'r kleertjes as 'n vuile vadoek om 'r lijfje plakten. Ze had t kind toen eerst 'n paar draaien om 'r ooren, toen ontelbare kussen gegeven.
Omdat Kobus z'n toffels bij 't potkacheltje te drogen zette, en met z'n vochtige sokken tegen den sintelbak ging zitten, sloeg ze zelf 'n doek om, maar net met den deurknop in de hand, hoorde ze 't schrapen van voeten op 't ijzeren rooster.
„Daar bennen we", zei Koert, bleek-van-ingehouden-woede binnen-stappend: „en je hoeft met te schrikken, want 'r is niks gebeurd...."
„Dat Keg je!" hijgde tante Toos — ze zag enkel 't schuwe uile-gezichtje van Jo in den portaalschemer — en Jo was z'n bril kwijt.
„Je mot 'r zellef komen halen — wij krijgen 'r niet mee", wrokte Koert: „meer as drie uur hebben we buiten staan blauwbekken, maar ze verdommen 't, as 'r moeder of 'r voogd 'r zellef niet weghaalt "
„Jij staat me voor te liegen ", stotterde tante
Toos, met de hand op 't wild-jagend hart: „d'r is wat gebeurd....: „ik waarschouw je, groote kwajongen "
Toen zei Jo, de dreigementen in de zenuwverwoede stem hóórend, en met z'n machtelooze
43



oogen keek-ie naar de rood-verwazende tegels van t keukentje, of al wat-ie zei daar beschreven stond:
„Hij liegt niet, juffrouw — ze zit op 't pelitiebureau.... Daar ken je 'r krijgen "
„Voor wat Het ze n arm of 'n been gebroken.... Doe dan je bek open "
„De schooiers ■— t uitschot....", raasde Koert — hij was zóó door z'n woede heen, struikelde zoo over z n drift-gedachten, dat-ie 'r niet uitkwam.
Jo, nou in 't licht van 't keukentje, met 'n rooie buil boven de vergroeide wenkbrauwen, en haast alles op den tast verhalend, gaf 'n verbrokkelde uiteenzetting, en bij de herinnering balde-ie z'n vuisten, of-ie de vijanden nóg zag
„We hepen, juffrouw en dejen niks.... Toen koggelden de smeerlappen, die met d'r vijven waren eerst Koert z'n hoed af — 't waren geen sneeuwballen maar bikkels van ijs — toen glee Koert languit op de grond en kreeg-ie 'n kanjer tegen z n oog, dat de vlammen d'r uit sprongen — waar of niet, Koert — toen ben ik d r op los gevlogen, sloegen de vuiliken me bril van me neus, da'k geen hand voor me uit kon zien — toen hebben ze haar ingesmeerd — en toen
„Nou en toen?"
„Toen het ze 'n jongen zoo met 'n steen op z'n
hoofd geslagen, dat-ie 'n gat in z'n hoofd had En
toen most ze met met 'n agent mee na 't bureau "
„En jullie wurmen zijn mee-gesukkeld", hoonde-tante Toos, verwoed de deur uit loopend.
44



IV.
In 'n vroegeren tijd, toen ze 'r, zegge minstens twéé, mannetjes andurfde, toen ze 't met enkel bij woorden liet, as ze meende gelijk te hebben, maar 'r op los mepte, om 'r geestelijke argumenten physieke kracht bij te zetten —- in de periode van 't beschermen van 'r twee jongens tegen te ruwe koempels, als die ze verkeerde dingen wouen leeren, en 't makkelijker klaar dacht te spelen, omdat 'r geen vader meer over den vloer was — in de dagen, die Koert zich nog best en dikwijls herinnerde, toen ze de benejen-buurvrouw met den as 'n gammel laddertje wakkelenden tand, ge lijk 'n furie met 'n pot gloeiend lood —■ en de aannemersvrouw, achter 'r piano, met wiekende dreigarmen en de bulderstem van 'n drilsergeant te woord stond — in die schijnbaar lang-gelejen jaren, zou ze as 'n peezige, chiftige bonk tekeer zijn gegaan, wanneer ze op 't politie-bureau 'n schaap van n kind, dat zich tegen valsche slampampers verdedigd had, had motten kommen afhalen. Ze was ook onder volle stoom van huis gerend, hijgend tegen 'r lichaamszwaarte in, en met 'n verwoedheid, die 'r hardop dee grommen en schelden om lucht te happen, maar hoe dichter ze bij 't bureau kwam, hoe natter 'r voeten in de niet op sneeuw berekende sloffen werden, hoe wrokkiger 'r hart, dat 't tegen de plotselinge, ongewone beweging aflei, klopte — hoe ellendiger 'r wil en pootigheid verslapten, hoe meer huilerige behoefte ze kreeg,
45



om 'r as 'n malloot op los te grienen. Voor de fut, om 'r desnoods met gehaaide vuisten bij te betoogen, as de brigadier ook met haar fratsen uithaalde, was 'n zeurderig zelfbeklag, dat 't juist haar in die kou en nattigheid voor 'r Zondag most overkommen, dat zoo'n kostelijke vrije dag na de weerlicht was, en je door 't lastig meissie nog 'n kwajen naam in de buurt zou krijgen, in de plaats gedrensd. Met 't oplaaiend gevoel, dat ze zich dat niet Het gebeuren, dat de kerels-van-niks, die 'n straatje omgingen, as ze zaggen dat 'r gevochten wier, met d r lompe knuisten van haar kleuterkind af mosten blijven — was ze over de gladgevroren sneeuwbuiten vort-gehurried — en toen ze eindelijk bek-af, met 'n hart dat tegen 'r ribben opknoerste, en te kort-ademig, om fassoenlijk te kennen praten, door de blazende hette van de vulkachel
achter t hekkie bevangen werd, en de wachtmeester met 'n bruin-besabbelde gouwenaar in z'n mond, 'r rustig vroeg of ze de kwaje meid kwam afhalen, of ze wist datdie 'n jongen van haar leeftijd zoo n opduvelmet'nroodaarden scherf had gegeven, dat de dokter 'r an te pas had motten kommen, en dat de vader 't was wezen angeven — toen knikte ze enkel snikkerig van ja, murw, kleinzielig,



ineens tamme burgervrouw, bang voor de uniform en geharrewar met politie.
„ t Zal op 'n boete uitdraaien", zee de man met 't vreedzaam-walmende pijpje: „teminste as hij d'r
bij blijft Ik zou d'r goed op d'r falie kommen....
Dan zal ze die kunsten geen tweede keer uithalen 't Het geen haar gescheeld of 't had den
jongen 'n oog gekost Ze denken 'r niet bij na,
dat-ze mekaar voor d'r leven ongelukkig maken, 't kleine schorum "
Jk woon in 't Philipsd orp en ik hiet ", zette
Toos, naar adem happend en huilerig in.
„Jawel, da's bekend — 'k maak nóg geen verbaal ", zei de beambte: „jij most'r kommen halen, om 'r zoolang hier op te sluiten.... Dat ont-
houen ze voor later Dat geeft 'r de schrik in
— Anders gelooven ze niet, dat 't meenes is, as ze zóó weg maggen.... As mijn jongen 't flikt, stop 'k 'm zonder eten of drinken in z'n nest
„ Ja, ja, dat zal 'k ook", klaagde Toos voor zich uit.
„Vooruit, schandaal!" zei de wachtmeester toen, 'n deur met 'n luikje in de kille, schemerende gang openend.
'r Bewoog niks. 't Ding, dat zoo tierig tusschen Koert en Jo in, met 'r bouffante en 'r zondagsche wanten, over den sneeuwweg 't dorp in was gekwiekt, zat als 'n verschrikt, schuw marmotje, op de natte vloer-plek, waar de ingedragen sneeuw gesmolten was. 'r JMutsje lag op den grond, en 'r zondagsche jurk hing in kreukels om de gekruiste spillebeentjes. Ze had zoo vreesehjk-vréésehjk zit-
47



ten huilen, dat 'r geen plekkie meer droog an oome Ko s zakdoek, die toch 'n hééle-groote was, en dien ze in de haast uit de kast had gegrepen, toen ze op stap gingen, was gebleven. Gedacht had ze de schnkkelijkste dingen, dat de lange agent, die 'r bij 'r pols vast had gehouen, die niet eens wou dat ze stil stond, om r loopend neussie te snuiten — as ze effen r arm verroerde, knepen z'n rooie vingers in 'r mouw — gedacht had ze, dat-ie met z'n oloote sabel, die in 'n leer huissie met 'n koperen knobbel 'r op, tegen z'n been had geklukt, telkes, bij iederen stap kluk-kluk, of-ie 'n kip onder z'n jas droeg — bij 'r binnen in 't donkere hok, waarnaast iemand nog harder as oom Ko lee te snurken, zou kommen, om 'r levend te slachten. As ze hoorde loopen, of 'n manne-stem gromde, wrong ze 'r blonde hoofdje tegen den rand van de bank, stopte ze 'r vingers in 'r ooren, neep ze 'r oogen dicht. En omdat tante Toos 'r van af 'r eerste jaren geleerd had al 'r zonden te biechten en niks voor den Lieven Heer, die toch alles bij je vanbinnen zag, stiekem te houen, maakte ze met r kleine pootje 't teeken des kruizes, zooas ze 't bij de mijmering an tafel dee, zei ze, haast niet te tellen zoo dikkels: ik zal me beteren, Lieve Heer, en U nooit meer met zonde vergrammen, maar ze dacht 'r bij en zei 't net zoo fluisterend-hardop, tegen t snorken, as van 'n varken van de vent naast r in, dat as Koert, die de armoedzaaiers met z'n klompvoet niet na kon zetten, 'n bikkel in z'n oog kreeg, en «Jo z'n bril an stukken vloog, zij zich
48



niet met stinkende sneeuw hoefde te laten inzeepen door 'n viezerik, die 'r goeie jurk bedierf, en die 'r beentje gelicht had.... Ik zal 't nooit meer zoo hard met 'n stuk steen, zei ze midden in 'r angstbiecht, maar as-ie wéér an me komt, die jongen met z'n puistegezicht, zal 'k 'm 'n trap geven, dat-ie krom leit.... Dan, bibberend van kou en met handen as klompies ijs, huilde ze weer 'n deuntje, schopte ze doodsangstig tegen de ijzeren plaat van de deur, opgeschrikt door n gebons in 'r dadelijke buurt, als de ronkende kerel as 'n roofdier krijschte, reutelde, en probeerde zich om te draaien — ze wou 'r uit — ze wou na moeder — ze had niks gedaan — die smerige jongen was 't eerst begonnen.... En toen ze 'r Heten gillen en schreeuwen — ze waren 'r op 't poHtie-bureau an gewend, an 't spektakel in de cellen, en de muur was behoorlijk-dik, kluwde ze zich tot 'n buideltje in den donkersten hoek van 't hok, droogde 'r neusje met een van de wanten, nou 't met Ko's kles-sen niet meer ging, en hoe langer hoe erger verkleumend, sliep ze toch rustigies in, of 'r op God's heele wereld geen jongen met 'n bloedend gat in z'n kop en geen mannen met glimmende knoopen en sabels bestonden.
„Vooruit, schandaal!", zei de wachtmeester voor den tweeden keer, omdat ze zonder stelhg begrip van de rare plek, waar ze zat, slaapdronken naar 'm opkeek. .Maar toen 't in de leegte van 'r hoofdje terug-plonsde, 't gruweHjke van 't gebeurde — 't opgebracht, opgesloten worden — 'r in volste wer-
49



kelijkheid weer te pakken kreeg, toen gierde ze 't uit van angst, dat-ie 'r wat doen wou, en toen-ie 'r dacht te kahneeren, sloeg en trapte ze van zich af.
„Da's 'n duvel, waarvan niks terecht komt", zei de brigadier met leege handen weromkeerend: „haal 'r d'r zelf maar uit.... Ik ben d'r vader, d'r voogd niet — ik maak me handen niet vuil "
Was tante Toos in 'r normale doen geweest, dan zou ze dikop meelij met 't dochtertje van 'r gestorven zuster gehad hebben, maar ze was geen mensch door de benauwdheid van 'r hart en 't gekrop van 'r zenuwen. Ze hoorde enkel 't tieren van 't Jcind, dat als 'n gevangen vogel 'n opening tusschen de tralies zocht — 'r was schandaal, terecht zooas de brigadier geroepen had — ze had natte voeten en 'n leege maag — en omdat dat alles op dien Zondagmiddag samenwerkte, dee ze wreed en onbillijk. Driftig smeet ze 't afsluithek; e, nou ze 't voor den man-van-dienst mocht, open, en toen Leentje met 'n schreeuw van vreugde en eindelijke verlossing op 'r toe-stortte, zoo toen ze de vrouw met de zilveren haren zag, sloeg ze 't meisje zoo verwoed en vinnig, dat de brigadier zelf most vermanen, dat 't welletjes was.
„Beest van 'n meid!", raasde Toos hijgend van moeheid: „ga uit me oogen, of 'k bega 'n ongeluk.... Ik d oe ie in t Spinhuis, om je te verbeteren.... Maak datje weg komt.... Ik ken je niet zien "
„Moeslief, ik kon 't niet helpen", snikte 't meisje: „ik zal 't nóóit meer doen.... Moeslief...."
„Ruk uit! «Jij groeit voor de galg op!", zei moe-
50



der, en omdat 't kind zich zenuw-snikkend an 'r bleef vastklemmen, en 'r blonde kopje in de beschermende rokkenschoot voor de versclirikking van 't 'r zoo ineens overvallend noodlot wou verschuilen, en ze dat nou in 'r onredelijk-kwaadaardige stemming aUerminst kon hebben, berukte ze de 'n toevlucht zoekende kinderarmen zoo wild, dat 't meisje tegen 't hekje op-stuntelde, en languit op den grond viel.
„Nou moeder! Nou! — 'n kind blijft 'n kind",
meende de brigadier, als 'n stuurman bij buiig weer plots 'n andere pedagogische richting uitlaveerend.
Maar tante Toos, die z'n eerste raadgevingen nog in 'r verward hoofd had, en door 't felle heen was, snauwde 'm toe, dat ze 'r meissie best zelf kon opvoeden, dat 't telkes de streken van 't languit op de vloer gaan leggen uithaalde, en toen ze zich door 'r opwinding an 'n stoel most vasthouen, om niet van 'r stokkie te raken, vroeg ze opstikken-af-zoo-benauwd om 'n glaasie water. Terug in de sneeuwstraten, liep ze nog tegen 't kind, dat den hik van 't huilen had, te foeteren, 'n Hand gaf ze 'r niet — zoo boos as ze was — en omdat ze zich op 'r eigen uit den band springende stappen leek te wreken, zoo as 'n dolleman as ze na huis weromliep, dribbelde Leentje as'n keeshondje, achter z'n baas-op-de-fiets, 'n eind uit 'r buurt. Ze had 'r bij kunnen gaan liggen van moeheid, en de hik zat 'r zoo dwars, dat de menschen van 'r kreungeluidjes schrikten. Zoo kwamen ze thuis, de vrouw, half-ziek van 't gejakker, grimmig van gehumeurd-
51



heid, en zich toch sjagrijnig inspannend, om zich niet in ander uiterste weer met 't ras-veulentje te verzoenen — *t kind an één stuk door-hikkend, met paarse pootjes —■ en met 'n eerste gevoel van haat voor de vrouw, die 'r in 'r zenuwdrift, in 't bijzijn van den rustig z'n pijpje rookenden agent, zoo geslagen had, dat ze 't nóg voelde — en r zoo tegen den grond had geslingerd, dat 'r knietje ontveld was.
Kobus, die zich eerst uit had gesloofd, om 't bedorven middagmaal, de as leer zoo hard gebrajen osse-lappies, de verpapte boonen en de koud en stijf geworden aarpels op dreef te brengen — d'r was maar één remedie, pleegde-ie te redeneeren, om kwaad-gehumeurde menschen, man en vrouw die met mekaar overhoop leeën, en familie met 'n dooie in huis, met de omgeving te verzoenen: d'r maag zoo te vullen, dat de pruttelarij wegzakte — Kobus, die as de handigste bliksem 'n kleutje mar-
tarine bij de lappies gestreken, de aarpels in schijes gejaapt en zoo lekker-bruin as bastaardsuiker gebrajen nad — Kobus stond net an de deur, om uit te kijken waar ze bleven, toen moeder alleen den hoek om kwam, en zonder boe of ba te zeggen, 'r doek op 'n keukenstoel smeet. „Da's donderen vanmiddag", dacht Kobus: „dat blijft eten-met-ongenoegen...." Hij had den spijker wijsgeerig-raak op z'n kop geslagen, want toen de schuldige met 'n wit gezichtje en blauwe vermoeidheidskringen onder de oogen, achter 't hegje bleef scharrelen, omdat ze onderweg 'n overschoentje verloren had, ze terug wou om 't te zoeken, en de twee jongens
52



in de huiskamer verheugd tegen de ruiten trommelden, om 'r welkom te heeten, sloeg de bliksem in.
„Kom hier!", keef tante Toos: „kom 'r sebiet in, en sebiet na je bed, schandaal.... Denk je da-wij je vandaag nog te eten geven? Na boven en as de weerlicht!.... k AVil je niet meer zien vandaag, en morgen niet, en de eerste tijd niet.... Veruit!.... Of je ken d'r weer van langs krijgen, dierage!"
„Wat mot dat nou, moeder?", probeerde Kobus te sussen — 't kind zag 'r wanhopig-zielig uit, en moeder had zulke opgewonden kleurtjes, dat-ie kalm tusschenbeiden meende te moeten komen. Maar kalmte bij zoo'n avontuur was bij tante Toos de vlam, die in de pan sloeg.
„Bemoei jij 'r je niet mee— Hou jij je 'r buiten— Trek niet de partij van 'n meid, die ze strakkies
kommen halen As ik zeg na bed, is 't na bed....
En je binnen tien tellen alléén uitkleejen—'k Zal je leeren om as 'n inbreker door de politie te worden opgebracht 'k Schaam me voor je brave
moeder, die zich in d'r graf zal omdraaien—Je lijkt bij God as twee druppelen water op je vader.... Veruit!.... Na boven en 'r onder—"
In de kamerdeur-opening stonden de jongens —■ Koert, schriel van teleurstelling en ingehouden drift — Jo, heelemaal ondersteboven, moeilijk kijkend door de juffrouw 'r bril, dien-ie zoolang op had mogen zetten.
„Ken zij 't helpen?", kwam Koert los — 't was gemeen, hoor, om 'r vader en moeder bij te halen, as je zuster 'n schooier op z'n falie gegeven had —
53



„ken zij 't helpen, tante, as de smeerlappen ons met d'r vijven staan op te wachten "
„Nou zal ik je één ding zeggen!" beet tante Toos die hoe meer ze 'r afvielen, en hoe meer ze 'r eigen ongelijk voelde, begon te schreeuwen: „dat as 't je niet bevalt, je ook op ken hoepelen!.... Ben jij wel wijs, verdorie!.... We hebben nooit wat met politie uitstaande gehad....'k Zal me op die manier gaan geneeren door 't dorp te trekken.... Na bed! Na bed!.... Ongezeggelijk wurm.... 't Is elleke dag wat anders met je.... Daar steek ik 'h stokkie voor "
>»'t "Was mijn schuld juffrouw", zei Koert's vriend, de driftige vrouw over 'r eigen bril ankijkend: „ik zee nog "
„As d'r nou nog iemand 'n woord het!", dreigde tante Toos — één most 'r baas blijven —: „loop ik op me klesnatte voeten 't huis uit "
In de stilte beklom Leentje, zonder 'n woord protest — anders gaf ze 'r verzet zoo gauw niet op — de 'r hoesterig-beklagende traptrejen — en boven kroop ze, na 'r goed overal heengesmeten te hebben — 't kon 'r niks meer schelen, niks, niks... — in 't achterste eind van 't groote bed, met 'r rug na de kamer toe, om 't plekkie van moeder op 't matras niet te zien. Eerst beklappertandde ze de vijandige spoken om 'r heen, de moeder, die 'r afgerost had, den oom, die nóóit dorst, de jongens, die haar alleen in de sneeuw hadden laten vechten, en door de klabak meenemen — toen langzaam uit 'r verkleuming bij-komend, trok ze de wollen
54



dekens zoo na zich toe, dat 'r in de andere bedhelft niks overbleef — je mag nooit mijn helft 'r bij nemen, zee moeder altoos — maar ze had nou maling an alles — ze kon ze geen van allen meer luchten — want nou zatten zij benejen d'r buik vol te stampen — en niemand dacht an haar As moeder tegen donker boven kwam, zou ze zich zoo tegen den behangselkant opwringen, dat ze 'r
niet hoefde an te raken
Benee werd 'r niet minder gewrokt. Was 't anders op Zondag 'n gekakel over en weer, 'n oprakelen van weeksche dingen, 'n vroolijk moppen vertellen, en mekaar in de alles omstolpende stilte vinden — nou at Kobus, cue z'n maag niet bliefde te straffen — 'n maag had nooit schuld, meende-ie, in zijn opvatting van de dingen op aarde, en daarom vond-ie 't bezopen de blonde wild¬
zang geen lappie met melig-geworden boonen en krakende aardappelkorsten te geven — nou at Kobus met lange tanden, en omdat-ie telkes nijdige gedachten wegwrikte, en 't met moeder geen tweeden keer an den stok wou krijgen, maalde-ie de zwartste, weerbarstigste korsten met ontembaar geweld, dat 't in de zwijgenis der kamer weerklonk of 'r noten tusschen de deur-scharnieren gekraakt werden. Koert, die berekend had, dat 't ernst was, dat tante 't vleesch zoo in vier porties gedeeld had,
56



dat 'r voor Leentje niks overschoot, Het 't eten op z'n koud geworden bord stollen, en bekeek vijandig de witte saus-bladders om 't gebeitste brokkie lap, dat vet-schimmelplekken begon te krijgen. As zijn zuster bij tante, die vandaag as de moeder van Blauwbaard dee, met net zulke gekerfde lijnen op d'r gezicht, geen hap kreeg, lustte hij 't vanzelf niet, en om zich tegenover den vriend, die 'r met den ijzeren bril as 'n schoolmeester, die zelf uit z'n rekensommen niet wijs kon, uitzag, 'n houding te geven, trok-ie met z'n vork zigzaglijntjes in 't bevroren vet-vijvertje. «Jo at met uitwiggende lippen, as 'n oud mannetje zonder kiezen, en mummelde zoo lang over eiken mondvol, dat-ie nog kauwde toen tante Toos de borden wou wegruimen. Toen kwamen de langbegeerde oliebollen, die gisteravond 't woninkje feestelijk doorwalmd hadden. En «die Heten ze allemaal staan, want daarvan nou te eten, leek heihgschennis tegenover de kleine martelares boven, die ze nog 's morgens met n besuikerden wijsvinger as 'n garnaal, had staan tellen en verdeelen.
Om vier uur, overwonnen door de wrekende stilte en de booze gezichten, ging Toos zelf op weer droge kousen, met n kommetje koffie en vier smeerbollen — de hare 'r bij — na boven, en betrapte Koert, die bij 't bed zat.
„'k Heb 't je toch verbojen", zei ze, duivelsch omdat ze zelf wier gesnapt. Hij antwoordde niks, glipte 'r balloorig voorbij. Lena had zijn bollen al op, en hij had 'r ongezouten z'n meening
56



over de vrouw met de zilverwitte haren gezeid.
„Asjeblief", zei tante Toos, toen de deur dicht was: „toekommen doet 't je niet, want je het je as Sjek-de-Ripper angesteld, en as je ook maar zóóveel weer uithaalt, ken je 'n volle week in bed bhjven Begrepen?"
Leentje keerde zich niet om, bleef met 'r gezichtje naar den wand toe koppen.
„Hier hebbie 'n kom koffie en vier bollen", sprak de vrouw zachtjes, en ze bestreek de blonde krullen in den kuil van 't hoofdkussen.
„Ik lust niks, tante ", zee 't kind.
„Tante " —'t was of ze 'n klap in 'r gezicht
kreeg.
„Toe nou, liefie", drong Toos aan.
„Nee, tante", zei 't meisje weer.
Dat werd de eerste verwijdering tusschen de kinderen van den man, die z'n leven in Heerlen gelaten had, en de tante, die zich voor ze uit had gesloofd.
V.
't Werden weken van bedruktheid en spanning in 't kleine huishouden —: of ze 't wouen weten of niet, 'r waren oogenblikken van vervreemding, dat ze met mekaar babbelden als altijd, en 'r toch 'n ondergrond van niet uitgesproken verwijten doorschaduwde. Tante Toos smeet in 'r eentje met de pannen in 't keukentje, en as 'n ouwe ketel — want zóó humeurig was ze niet, dat ze 't ook met nieuw
57



émaille dee — met 'n losgelaten splinter werompruttelde, smeet ze 'n tweeden keer, om te toonen, dat 't 'r niemendal meer kon schelen. Soms zat ze an tafel zonder 'n woord te zeggen, en omdat Kobus zich angewend had niet meer dan 't hoogstnoodige te beweren — je kletste 't sekuurst met jezelf, redeneerde-ie, en as ook datje je keel uit-
58



hing, ging je 'n straatje om —< hadden Koert en Leentje 't hoogste woord, of gaven ze elkaar hateHjk-geheimzinnige teekens, die zij alleen begrepen. De jongen zag 'r in die dagen betrokken, smalletjes uit. Vroegop stapte-ie met «Jo, die 'm kwam afhalen naar de Philips-fabriek, maar omdat die zoo n massa afdeelingen had —■ niet te tellen hoeveel — hij werkte met Kobus op de nieuwe Glasblazerij, waar je verdronk in de menschen — «Jo in een van de zalen van de Fabriek zelf — zee je mekaar tot schafttijd goeien dag, as je mekander dan nog ontmoette. Opgeslokt door 't rumoer in de reuze-hal met de borrelende vuren, 't gegons en zangrig getik van de afgeknapte eindjes glas, 't gerinkel van de wagentjes met de volgestouwde heldre en matglazen ballons, 't draaien der schijven met de op maat gesmolten lampe-randjes, vergat-ie z'n angsten om 't zusje — maar zoodra-ie met Kobus in de buurt van 't arbeidersdorp kwam zat 'm de lammenadige historie weer dwars. Leentje zelf, stiller van speelschheid dan anders, waarachtig-ouwer in 'r beweginkjes met de poppen en 'r geknutsel van lappies met 'n echte naald saam te wurmen — de spinnewebjes van mekaar doorwoelende rijgsteken was ze wel te boven, maar 't bleef 'n onrustig gewriemel van wit garen in zwarte poppe-kleertjes, omdat je dat beter zag — Leentje werd stil en ziekelijk-gedwee, as tante Toos de kamer in kwam, en opnieuw 't schuwe marmotje uit 't politie-bureau, als 'r vreemde stemmen in 't huis klonken. Ze dee dan net as Koertje,
59



toen-ie dien leeftijd had, maar 'r was nou 'n andere, ergere oorzaak. De smerige jongen, waarvan ze den naam niet eens wist, de geniepige, niet eens goed-Hollandsch sprekende slungel, die 'r met ijssneeuw ingesmeerd had, en dien ze toen in 'r woede met de scherf op z'n vierkanten kop had geslagen, zoo dat de dokter van de fabriek 't haar had motten wegknippen en 'r 'n pleister-verband op had gelegen, lee met koorts in z'n bed, en omdat z'n vader, 'n uitgeweken Duitscher, die op 't Laboratorium z'n brood verdiende, 'r schrikkelijk de smoor over in had, verdraaide-ie 't z'n klacht terug te nemen, praatten de menschen van 't dorp met gezichten van-dat-zal-me-wat-geven over 't geval van de kleine duivelin, die zoo 'n kameraadje toegetakeld had. De een beweerde dit, de ander dat — de groenten-handelaar, achter de kar met den stoom-slieren uithijgenden hond, had voor zeker hooren vertellen, dat de zieke jongen 'r de netelroos bij had gekregen, en met oogen as gezwollen pompoenen, met 'n zak ijs op z'n kop lee — de chauffeur van een van de vrachtauto's van de fabriek zei an 'n smelt-kroezen-modelleur, waarmee Ko bevriend was, dat 't Duitsche kind door den dokter opgegeven was. Die geruchten en verhalen waren sterk overdreven, onzinnig door 't telkens weer op bezoek komen van den geneesheer, die ook de bedlegerige vrouw van den Duitscher in behandeling had, opgeschroefd, maar 't was 'n feit, dat de jongen 't leelijk te pakken had, en sinds de vechtpartij niet meer uit was gegaan. Dat gaf
60



de groote verstoring bij tante Toos, oom Kobus, Koert, «Jo, en ook bij den vechtersbaas met de blonde krullen, die met 'r stevige meisjespootjes al meer jongens 'n rammeling had gegeven.
't Evenwicht was uit 't woninkje weg. Zoo as ze dien sneeuwstorm-avond bij mekaar hadden gezeten, toen Koert 't horloge van z'n gestorven vader zelf te bewaren kreeg, zaten ze niet meer — 'r dreigde iets — 'r was heusch procesverbaal opgemaakt — tante Toos had de ergernis van 't op klaarlichten dag met 't meisje voor motten kommen, ondergaan, en omdat ze in 'r verbolgenheid 't dien dag an iedere kennis, die ze ontmoette, in kleuren en geuren had verteld — waar ze heenging, wat 'r te wachten stond, hoe ze 'r heele leven had gevochten, om 'r fatsoenlijken naam op te houen, en hoe zoo'n kleine duvelstoejager je ineens in opspraak bracht —■ had ze zelf 't vuurtje harder gestookt. Was Lena na 'r toe gekommen, had ze, zooas ze 't vroeger fijntjes kon, met 'r gevrejen en 'r allemaal lieve dingetjes an 't oor gezeid, dan zou de wrok al gauw zijn gesleten — 't was geen misdaad as 'n voor 'r jaren zoo aanzienlijk meissie zich verdedigde as ze angevallen wier —■ maar 't kind bleef 'r met 'n hardnekkigheid, waar je paf van stond, en zonder zich ook maar effen te vergissen tante noemen, en as ze bij 'r in 't bed stapte, hield ze zich of ze sliep, in plaats zoo as vroeger dicht tegen 'r an te kruipen, en 's morgens 'r verhalen te doen, waarbij je krom lee van 't lachen, en je niet snapte, waar 'n kind van dien leeftijd
61



de gekke wijsheid en de mallooterij vandaan haalde. As ze zich herinnerde, dat ze de wildzang wel meer 'n afstraffing had toegediend, 't vinnig tegenspartelen van 't meisje, de gesprekken over de hand, die boven je graf uitgroeide als je je ouwers dreigde, maar de verzoening, die 'r soms in minder as geen tijd volgde, omdat 'r op de heele wereld geen kind was met enkel geheugen voor 'n klap of 'n booze bui — hoefde ze niet lang te prakkizeeren, om te raaien wie de koppige rekel nad opgezet, wie de schuld was, dat ze onder zulke omstandigheden, zoo naar bleef doen. Dat was de jongen. Die stookte z'n zussie op. Die had't achter de mouwen. Daarvan wist je zelden of je 'm van achter of van vore zag, of je hom of kuit an 'm had. Lag je achterover in je stoel, met je oogen dicht, dan zag je door de spleten hoe-ie met 'r zat te fluisteren, hoe-ie allemaal geniepige teekens gaf, en as-ie 't zussie op de slaapkamer goeien nacht ging zeggen, most je ten slotte an de trap roepen waar-ie bleef, zoolang as 't gesmoes met d'r tweeën, zonder da-je 'n geluidje hoorde, duurde. Je kon je met Koert de krankzinnigste moeite geven, bereiken — wat je noemde héélemaal bereiken — dee je 'm nooit — had je nooit gekend — en nou speelde-ie 'n judasrol bij 't zussie, waarmee je toch zoo'n last en moeite had.
Had Toos zich niet zoo in 'r eigen gedachten vast-geredeneerd, had ze iets meer van wat 'r in de twee kinderen omging, aangevoeld, had ze in de fantasie van den gebrekkigen jongen, die 't 'n
62



monsterachtige vernedering had gevonden, dat Lena dat moest ondergaan, tervvdjlhij haar tegen de schooiers had moeten beschermen, kunnen meeleven — had ze iets van de verbittering begrepen, omdat 'r onrecht gebeurd was, dan zou ze 't niet bij den kleinen droomer, die geleerd had zich in zichzelf op te sluiten, gezocht, en 'n boel ellende vermeden hebben.
„ vv ees niet dwars, moeder", zei Kobus, die in 't Sportpark naar 'n voetbalwedstrijd van twee ploegen van de fabriek was wezen kijken, en z'n pijp op 't kozijn natuurlijk weer zoo onhandig uitklopte, dat de halve asch op 't pas-gesopte nout, en de andere helft met 't nog smeulend plokje op 't vloerzeil, waarvan je kon eten, zoo proper, viel. En omdat-ie wist hoe moeder bij zoo'n zich iederen Zondag 'n dozijn maal herhalende beweging, de pee in had, dee-ie, wat 'r nog meer de smoor injoeg: met 'n in de fabriek als 'n eeltknobbel zoo verworden duim, 'n duim waarvan de nagel in 't vleesch school, harkte-ie de smurrie in z'n lucifersdoos, blies de rest weg, en stak de doos in z'n alles vergoeihjkenden zak.
„Ik doe 't zeker niet — en leg niet met je pijp te hengsten!" sprak tante Toos grimmig: „as jij 'n
knieval wil doen, mot jij 't weten Ik denk 'r
niet an bij zoo'n onmensen, die hier al zoo'n boel ondersteboven het gesmeten, zoete broodjes te bakken.... Is die vent van god-verlaten "
r >Af eer op los kudderend — precies 'n poes, die
63



je niet zindelijk kon krijgen — stopte Kobus z'n pijp van 'n blikken doosje, en motregende 't tabaksstuifsel op z'n Zondagschen broek en de trijpen zitting van z'n stoel. Nou was-ie op 't Sport-terrein den Duitschen chemicus —■ Ko sprak altijd van de „sjemiese" afdeeling — tegen 't lijf geloopen, had-ie 'n praatje met 'm gemaakt, en 'm 'n sympathieke kerel gevonden, omdat-ie net zoo'n kalen knikker had als hij zelf — nou had-ie ja staan knikken bij 't betoog van den man, die doorzichtig-genoeg beweerd had, dat-ie 't bakkeleien van de kinderen niet zoo erg had gevonden, want dat ze allemaal jong waren geweest, maar dat-ie 't niet had kennen verkroppen, en 't nóg niet kon, dat terwijl hij 'n huis vol zieken had — 'n moeder, die van en naar bed gedragen moest worden — 'n vrouw, die maanden kwakkelde — 'n dochtertje van zeventien, pas hersteld van 'n oorontsteking — en 'n eenigen zoon, die 'n kwajen dobber an 't gat in z'n hoofd had gehad — de moeder van 't meissie, die dan toch wel boven de jaren was, niet zoo fatsoenlijk was geweest, om 'r excuus te kommen maken, en zich te overtuigen hoe gemeen zijn zoon mishandeld was geworden, „lek ben nog bereid mijne hand zur Versöhnung te geven", had de chemicus gezegd: „als die Familie zoo anstandig is bij mij thuis hare oentschuldiging aan te bieden, zooals dat bij oens in zoo een geval gebeurt, maar ik laat mij niet op die manier behandelen " JVLet dat nieuws was-ie thuis gekom-
men, 'r stellig van overtuigd, dat moeder met lik-
64



kende vingers ja zou zeggen. Maar tante Toos dee obstinaat. Die voelde zich ineens de beleedigde partij. Kunsten most-ie maar in z'n eigen armoeifand uithalen. Wij hielpen hullie an Hollandsche centen en dejen niet an stuivertje wisselen voor Duitsche manieren. Ze dacht 'r geen duizendste seconde an 'r 'n tweede Zondag bij in te schieten, en bij dien geweldenaar aap wat heb-bie 'n mooie jongen te spelen.
Kobus, die 'r kende, zooas-ie vroeger in 't donker de lijn met z'n kleeren in 't Heerlensche Uitkleelokaal bij de Waschkau zou hebben gevonden, of nou de sproeibaden in de Glasblazerij, Gesmookte enkel z'n pijp, tot z'n ongevoelige wijsvinger geen heete taoak-bojem meer raakte. Hoe wijsgeeriger-ie zweeg en 't gepruttel in de pijpesteel beluisterde, hoe zwakker z'n moeder in 'r bewijsvoering werd, tot ze an 't end, bijna zonder overgang 't tegenovergestelde zat te bepleiten, en plotseling besloot 't wel te doen, as Kobus, die 't eenmaal an had gehaald, meeliep, en as Lena, net van 'r wandeling met de twee jongens binnen-gekommen, zelf 'r woordje dee.
„ Mot ik.... ?", vroeg 't kind verschrikt, en ze zocht met angstige oogen de zwijgende van 'r broer af.
„Je het enkel an z'n vader te zeggen, da-je 'r spijt van het — dan is alles weer goeje....", zei tante Toos: „enne as je 't niet doet, hei-je kans na 'n tuchtschool te worden gezonden.... Je hoeft 't voor mijn niet te laten, as je dat maar snapt.... Voor mijn part maggen ze je 'n poosie weghalen....
65



Dan zal je beter waardeeren wat 'r hier nutteloos an je besteed wordt en je niet tegen mijn laten opzetten.... Veruit!.... Haal 'n kam door je haar, want je ziet 'r uit of-ie al de spinnewebben van 't dorp heb geraagd "
„As die scharminkel eerst zeit, dat hij is begonnen, dat ze Koert 'n buil in z'n hoofd en «Jo z'n bril.... dan zal ik zeggen...."
„Je het je mond te houen en op slag met je oom en mijn mee te gaan "
„Ze hoeft geen excuus te vragen " zei Koert,
't voor de zuster opnemend: „as ik haar was geweest, zou 'k 'm nog tienmaal harder.... Je ben 'r
ommers niet bij geweest, tante Je het 't toch
niet met je eigen oogen gezien!"
Tante Toos antwoordde niet eens. .Met 't gebaar van 'n tuinman, die 'n in 't wild gegroeide haag knipt, en bij 't gesnoei op tegenstand stuit, kiepte ze de kam door 't verstoven haar van 't vijandig kijkend meisje — of dat nou zoo most gebeuren, terwijl Jo met den bril op 't papegaaieneusje en de donker-omsponnen uile-oogen 'r getuige van was — en geen tien tellen later was 't t omgekeerde van Zondag voor veertien dagen, liep Le entje met 'r beste jurk en 'r bouffante tusschen tante en Kobus in, bleven de twee jongens voor de ruiten neuzen.
„Ik wou dat ik dood was", praatte Koert melankoliek, en omdat-ie in verbolgenheid z'n sigaret stuk had gekauwd, en-ie door 't gewriemel van de gele draadjes in z'n keel, in 'n hoestbui, die den
66



geheisten rooker kon overkommen, schoot, sprongen de tranen in z'n oogen.
„Dood? Wat hebbie daar an?", redeneerde
«Jo, en nou-ie z'n vettige brilleglazen an z'n zakdoek van de voor-vorige week schoon wreef, knipperden z'n oogen onder de egeltjes-wenkbrauwen, of't daglicht'm hinderde: „an dood hebbie niks — Ik heb nou 'n boek waarin je alles vindt— Da's
prachtig, hoor We leven in kracht en door
stof....'
„As je dood ben, kan niemand je wat doen—", zei Koert, en met z'n vriend begon-ie 'n boom op te zetten over de dingen, waarover ze 't met z'n tweetjes dikwijls hadden, als 't te veel van de boeken-wijsheden in de onrijpe hoofden 'n veiligheidsklep zocht. Met tante, die niks wist, bij alles 'n grooten mond opzette, om niet te laten merken, dat 'r 'n leege pot op 't vuur stond, kon je niet uitpraten, en Ko gaf je nooit asem — die grinnikte enkel of-ie alles allang dubbel en dwars had verstouwd, en je nog altijd met je gedachten „de mazelen en waterpokken had", zooas-ie 't op zijn manier zei.
JMagdalena, de nog lang niet boetvaardige, was terwijl op bezoek bij den jeugdigen banrhet, die met 'n verband om z'n hoofd eindelijk weer op was gestaan.
Het was 'n onpleizierige ontmoeting geweest, want de Duitsche grootmoeder zat enkel in 'r leunstoel met 'r handen-van-vel-en-blauwe-bladders te beven, zei geen woord >—1 de moeder, met kussens
67



in 'r rug, zei 'n paar maal: „Ist daas daas freche Loederchen—? — de jongen met 't ingepakt hoofd stak z'n tong tegen 'r uit, as z'n vader 't niet merkte, en dan trok zij 'r neusje in harmonica-rimpeltjes, als 'n hond voor-ie z'n tanden laat zien —• tante Toos, gegeneerd en verveeld — 'n luchie as 'r hing, of die menschen boerenkool met jodoform en gebrande uien an 't stoven en brajen waren, en 'r nooit n raam opengesmeten werd — probeerde haar grieven, rap als altijd, in 't Duitsch te be-argumenteeren — ze had van uit de Mijnstreek 'n aardig mondje vreemde-talen mee-gebracht — maar ze struikelde bij dit onwennig bezoek over 'r tong, en flapte 'r zulke kemieke dingen uit —i „daas kienderen zoo oengezaagentlich waren, en daas zij er een bruuderchen dood an hatte die kleine d'r eigene Willen volgende Schlampamper allein spielen zu las¬
sen —< die Ko op heete kolen dejen zitten.
't Eind van 't officieel bezoek was, dat ^Vetter, de vader — z'n kameraden van 't Laboratorium noemden 'm Sauwetter, omdat-ie in z'n sas als 'n ontevrejen varken kon knorren —> zich met tante Toos verzoende, dat Leentje Heinrich, den jongen met 't ompleisterd hoofd, 'n afgeperste hand gaf, zonder 'n woord te kikken, en even later, toen niemand op 'r lette 'n schop, omdat-ie 'r 'n lijntje in 'r arm kneep en weer z'n tong tegen 'r uitstak .—



en dat Kobus, die 'n plotselinge bevlieging voor Friedel, de dochter, scheen te ondergaan, den mannelijken durf toonde, vader Wetter voor dienzelfden avond werom te inviteeren.
'r Zouden tusschen de twee families vreemde dingen gebeuren.
VI.
„"Wat heb-ie me nou angehaald?", zei tante Toos, zoo toen ze buiten waren, en ze zei 't zoo ongegeneerd-hard, dat de Duitscher, die ze uitgelaten had, en nog in de deuropening stond, 't honderd tegen een hoorde: „je lijkt wel mal!.... Da's godbeterme hollen of stilstaan.... Eerst mekaar niet kennen luchten, mekaars bloed drinken, en dan ineene 'n gelik over en weer, dat je hart 'r van
omdraait Je doet me één genoegen, Ko, met
daalijk werom te loopen en ze te zeggen dat 't 'n vergissing van je geweest is, dat we vanavond
menschen krijgen Ik mot 'r niks van hebben....
Jij dóét tegenswoordig maar.... Jij vraagt niet èens meer.... Jij behandelt je moeder op die manier as 'n stuk vullis.... Dat vreemde spullevolk, dat hier de boel komt leegeten, en 'n kouwe drukte over zich het of 't van beter komaf is.... En of jij nou doofstommetje speelt, en net as altijd je eigen zin doordrijft — ik verdraai 't! Ik kruip in me bed! Da's me zooveelste Zondag van de laatste weken na de weerlicht.... Bejoerf'
Ze trok Leentje sneller met zich mee, maar toen
69



Kobus rustig achterbleef en z'n pijp, die-ie in z'n zak had gehouen, opstak, om z'n schaai van 't poosie niet rooken bij de zieken in te halen, bleef ze vanzelf op 'm wachten, omdat 't voor de menschen geen gezicht was. Met z'n knullige stappen van man, die zich over niks moeilijk maakt, en de rookwolken uit z'n altijd bruin mondhoekie spuiend, kwam-ie weer naast 'r — en begon van zijn kant werendig te praten, wat-ie maar zelden dee.
„Ik weet met, moeder", gromde-ie 'r ingehouden op los: „wat jij in den laatsten tijd onder je lejen het, en wat je 'r mee denkt te bereiken.... Asje maar één ding wil onthouen, da-je 'n man van om en bij de dertig niet as 'n onmondig kind mot behandelen.... D r is gedoome geen land meer met je te bezeilen.... Je zal nog maken da-we allemaal de smoor in krijgen...."
„Dat zal me glad me zorg zijn, aap-van-'n-jongen!", viel Toos 'm driftig in de rede — was dat n klessen waar zoo'n ongehoorzaam nest bij was. Van de weromstuit rukte ze 't meisje nijdig vooruit, en met 'n kramp an 'r hart, die 'r stooterig dee hijgen, zee ze nog: „de deur staat éllek uur van de dag voor jou en iedereen open "
„Nou loop-ie te klessen", betoogde Kobus bot — de enkele keer, dat-ie loskwam, dee-ie ongemakkelijk — „en we motten mekaar bij meeningsverschil niet dadelijk an de deur herinneren.... Want as ik 'r achter me dichttrek ken jij 'r kwalijk weer open krijgen.... Ik vergeet niet wat jij voor óns doet, as je hemeur je niet steekt, maar
70



jij vergeet wat 'n gezonde kerel voor jóu laat— En nou hou ik verder me bek—
Nog nooit had-ie zoo'n toespeling gemaakt, en nog nooit had de moeder met 't spierwitte haar zoo'n hartklopping gehad. De zwijgende zoon, die met de bezonken bedachtzaamheid van 't in zichzelf gekeerd mensch van huis naar de Glasblazerij ging, en van de Glasblazerij zonder 'n enkel verzetje z'n plekje in de ouwe, ingeleefde huiskamer opzocht, die z'n hééle weekloon afdroeg, en zoo goed om zestien cent voor 'n half ons baai as om nóg 'n boterham vroeg, 't bijna verlept mannetje, dat na z'n wanhopig grienen om den dood van z'n broer in de Oranje Nassau, in 't arbeidsgareel liep of 't niet anders kon, die nooit meer zoo uitgelaten gedaan had, dat zij 'm met opvretende moederoogen „gekke kerel" kon noemen, niet meer uitbundig lachte en niet meer voor de kinderen as 'n clown goochelde — die tamme, niets voor zichzelf eischende jong-ouwe sul, stug in z'n eigen gedachten volgroeid, de meerdere door z'n kalmte en ruige geslotenheid, Het haar, die 'm niet anders kon denken as met 'n dampende pijp in den stoel bij 't raam, of met 't pijpe-gewahn onder 't licht van de lamp, voor 't allereerst merken, dat-ie niet enkel voor 't werk op de Glasblazerij, niet alleen voor 't huishoudentje bestond — dat-ie man was. En omdat ze zich toch al over-ongelukkig voelde door Koert die tegen 'r in opstand was, en Lena, die 'n ander kind leek geworden, overduizelde 'r bij 't verwijt van den zoon 'n leegte, of God en de
71



wereld tegen 'r waren, of ze in 't eigen huis te veel was. Hij had gezeid, dat-ie verder z'n bek hield — zij, anders fel op 't laatste woord, zelden in 'n hoek gedrongen, was 'r zekerheid kwijt, en omdat 't in den schemer geen aanstoot kon geven, stapte ze naast 't meisje, dat 'r geen moeder meer wou noemen, en naast den zoon, die met 'n paar woorden zoo schrikkehjk-veel gezegd had, 'r dikke tranen wegslikkend voort.
't Liefst was ze klakkeloos op de eerste de beste stoep, in 'n 'r als 'n kou bevangende, radelooze vermoeidheid, die ze meer kreeg, as ze zich opwond, en t zooas zij 't voelde: niet mocht „uitvieren", gaan uitrusten, en in één gierigheid huilen, 't AVas erger as schande, as dat de dank voor je leven van hardwerken-voor-huUie wier. Van groot tot klein waren ze ondankbare varkes, die niemedal voor je over hadden, die je wegtrapten as ze je niet meer lustten. Ze stikte haast in 'r tranen en zelfbeklag, en zoo toen ze thuis was, in 'r verbeelding de vijandigheid der twee jongens, die dadelijk op Leentje toestoven, en haar niet eens zagen, ondergaand, sjokte ze dorhijgend de trap naar 't slaapkamertje op —■ en voor 't allereerst van 'r leven, Het ze den boel boel, en ging op 't eenzame bed in 't huis van verrajers liggen snikken, en toen ze uit-gesnikt was — want je kon 't op bestelling geen uur achter mekaar — lag ze de naarste dingen uit 't verleden op te halen, om te blijven grienen. Ze dee precies as 'n kind, dat 't tranen-spelletje warm-houdt, om meelij te wekken, en al lang uitgehuild is, terwijl
72



't nog tragische kreuntjes geeft. Maar'r was dit verschil, dat 'r behoefte om veel en om 't geringste te huilen, en 't zich opgelucht voelen, as ze zoo'n
heele poos gewild-sentimenteel was geweest, 'n lichamelijke oorzaak had, waarvan ze nog geen besef had.
Benee hadden de kinderen verwonderd gekeken, omdat tante Toos boven bleef, geen tafel dekte,
73



niks in de keuken klaar maakte, en Kobus, heelemaal in z'n wiek geschoten — as ze 't déé, waarmee ze op straat gedreigd had: 't in 'r bed kruipen, om de visite niet te ontvangen, en 'm zoo in z'n hemmetje te laten staan, was ze nog niet van 'm af — Kobus was, om zich te overtuigen, op z'n sokken de traptrejen, die hij zóó kon bestappen, dat ze geen kraakgeluidje gaven, langs-geklauterd, had 'r door 'n gaatje in 't beschot, waar 'n spijker gezeten had, languit zien liggen — z'n vuist had-ie verwoed geheven, om de plinten met 'n vloek-vanz'n-eeltigen-poot te begrommen — dan zich inhoudend, was-ie omlaag geslipt, en was eigenzinnig op zijn manier, met de jongens en 't meisje, die 'r 'n pretje van begonnen te maken, om as muisjes zoo stil heen en weer te loopen, de tafel voor den avondboterham gaan dekken. Vroeger zou-ie met z'n pijp in z'n mond, de slaapkamer ingestapt zijn, en 'r met 'n rustig grapje na benejen gehaald hebben — vanavond kon-ie t niet — hij had niet kunnen zeggen waarom z'n geredeneer, z'n stokpaardje „dat 'r nog nóóit iemand spijt had gehad, as-ie alles inslikte, z'n stommiteiten, z'n hummeurigheid, z'n kwaje sappen en de dingen, die 'm niet angingen" — 'm in den steek Heten: hij wrokte over iets, dat-ie niet thuis kon brengen, zooals 'n vermoeid mensch over 'n ding in de ruimte kan piekeren. Boven lei tante Toos, die zich na de tranenexplosie weer de ouwe was gaan voelen, zich opnieuw en honderdmaal erger op te winden. Want al deeën ze 't nog zoo zachies, al Hepen ze as op
74



d'r bloote voeten, zonder 'n bord te laten kletterrammelen, zonder 'n lepel hoorbaar te bewegen, zonder de keukendeur, die as 'n roestige katrol piepte, al smeerde je 'r om de week, an te raken
— ze snoof't onraad, of'r eten anbrandde, of dat 'r iets overkookte. Ze kón 'r zich niet in vergissen. Ze kende zoo de stdte-afvinjkinkjes van den dag en den nacht, dat ze op 'n haar breedte an 't gebabbel van'n pantoffel, 't op de teenen sluipen van 'n stem, 't meeklessen van 'n verzetten stoel, 't miauwen van de poes, die om de weerlicht geen bek opendee, as 'r geen etenswaren op tafel stonden, kon berekenen, dat ze bezig waren zichzelf te bedienen, dat ze natuurlijk suiker nammen met hoeveelheden, om sjelei in d'r maag te maken, en 'n boter om galbulten over zesmaal d'r lichaam te krijgen — haar 'n dubbele zorg! — meer as gebruikelijk sloeg ze van de week toch niet in — daar straften ze zichzelf mee — dat dee 'r per slot van rekening geen sikkepit — maar de gemeenheid van 'r zoon, die 't goeie voorbeeld most geven, om haar de hand boven 't hoofd te houen — de goddelooze smerigheid om haar te laten leggen, zonder is te vragen of ze niks mankeerde, of ze geen trek had
— dat was zoo liederlijk, zoo door-en-door hondsch, zoo'n vuile opstand tegen haar as-baas-in-huis, dat ze 'r in 'n woede-bui, om alles door mekaar te duvelen, voorzichtig bij wou opstaan, om ze te verrassen — maar zich ineens zóó raar voelde, of 't bed met de kamer as in 'n draaikolk rondtolden. Ze kreunde 'r zoo angstig bij, dat Kobus die de
75



gewoonte had z'n boterhammen met z'n tien gebojen zoo handig saam te knijpen, en te denken, dat-ie met één hap al 't wit en met den tweeden al de korst, kon verstouwen, z'n gesmak, dat de luistering belette, met 'n openspreeuwenden mond stop-zette, en bij de herhaling van 't vreemde gezucht, z'n stoel wegstolperde en den hap driftigverslikkend, de trap in sprongen be-vloog.
„Wat is dat nou, moeder?", praatte-ie de blauwe lippen in 't geel-bleek gezicht, dat onder de zilverwitte haren scheen te vluchten, verschrikt toe: „ik dacht da-je de duvel in had, en niet benejen wou kommen.... Hoor je niet, moeder ?"
„Gos, wat was dat gek " zei ze met zwijmelende oogen: „hé, 'k dacht — 'k dacht dat 't kozijn
losliet.... Hou me dan vast Ik glij zoo raar....
Hè!.... Hè!"
Ze kromde 'r nagels in z'n handen, hijgde zwaar, keek 'm an, of ze 'm voor 't eerst ontmoette, lachte toen met zulke korte rukjes, of ze 't eene grappige na 't andere zag, woelde met 'r hoofd de kamer rond, om zich te herinneren waar ze zoo opeens was angeland, en nog eens hijgend, of ze te snel de trap opgeklommen was, en op adem most kommen, dook ze in 't kussen terug, en nog voor-ie ontrust kon vragen, of ze zich beter voelde, zei ze met grommelende stelligheid:
„We motten met de boter en de suiker toe — as je 't maar weet — tot minstens AVoensdag — en 't is vandaag — wat is 't vandaag? — 't is vandaag Zondag — as je 't maar weet...."
76



„Zal ik je ophelpen, of wil je blijven liggen?"
„Nee, ik sta op — ik ben steenkoud", klaagde ze: „wat heb 'k me daar ellendig gevoeld, angstigellendig of 't uur van me dood had geslagen "
„We motten ook geen herrie met mekaar hebben", zei-ie 'r bezorgd ondersteunend: „heb-ie erges pijn?"
„Leg niet te zaniken!", weerde ze 'm af: ,,'k
mankeer niemendal 'k ben zoo goed in orde
as as ", maar dan most ze zich 't angstzweet
afvegen, en nou, waar-ie bij was, kreeg ze weer 'n huilbui, die ze niet tegen kon houen, en waarvan ze niet wou bekennen, dat-ie vanzelf, uit krankzinnige, zich uit 'r los -weekende sjagrijnigheid, 'r slappe lichaam dee schokken. V eel later zei de dokter wel waardoor 't kwam, wat de reden van dat zuchten en grienen en 'n ziekelijke prikkelbaarheid was, maar de meeste menschen deeën mekaar as ze niet goed in orde waren, de dampen an, en as ze 'r eindelijk benul van kregen hoe erg 't was, hielp 't nie-meer of je je 't vuur uit de sloffen liep, om met lieve dingetjes je vroegere botte en harde manier-van-doen goed te maken. Kobus, die nou weer dacht, dat moeder met kuren en fratsen d'r zin door wou drijven, mummelde opbeurende woorden, zonder dat-ie 't meende, en omdat 't kleine, gevoelige meisje, dat in iedere vrouw, al wordt ze nóg zoo door 't leven heen-en-weer gesold, tot 'r laatste ademhappie blijft hunkeren, in de zwaarschouderige tante Toos, op 'n echt genegenheidsgebaartje zat te wachten, hij net zoo
77



goed op die gelogen, pummelige manier 'n buurvrouw van rechts of links had kennen troosten, duwde ze 'm kregelig van zich af, as-ie 'r anraakte. „Moeder", zei-ie ruw: „je doet gedorie as 'n smelt* kroes met 'n barst 'r in.... Men ken zich voor jou in goeiigheid uitsloven, je volstoppen met wat 'r te prakkizeeren valt, en 't loopt 'r met stralen weer uit.... Ik zou me schamen voor de kinderen, die zoo geen thuis hebben.... Afijn.... Afijn.... Ik vind 't goeie "
Met de lompe beweging van 'n beer, niet gewend op z'n achterpooten te kuieren, strompelde-ie de trap af. Hij verdomde 't in ieder geval terug te krabbelen en den Duitscher met z'n dochter 'n larie-boodschap te laten weten. Dan zou-ie ze in z'n eentje, met Koert en met Jo, as-die 'r lust in had, ontvangen. Maar moeder, die zichgewasschen had, en boven 'n gestommel inzette, of 'r pakkisten uitgelajen werden, wrokte na 'n poos, terwijl ze nog an tafel zaten te dampen, en Leentje 'r ingedoopte korsten door den suikerpot slierde, de broeiend-warme kamer in. Ze had rood-behuilde oogen en 'n vreemd-rooien neus — ze lette onmiddellijk al de dingen, Waartegen ze dagelijksch foeterde, tusschen 'r mee-priemende wimpers op — natte koffiekringen op 't Zondagsch-schoon tafelkleed, aschmodder onder de kommen, klodders naast Leentje 'r bord, en 'n niet te tellen afgebrande lucifers op de kachelplaat, of 'r niet twee aschbakken op den schoorsteen stonden. En natuurlijk hadden ze met vuile appelstroopmessen in 't drie-
78



kwart leege botervlootje huis gehouen, en zat de suikerpot vol bruine kwakken van de lepels, waarmee iedereen zich raak had bediend, 't Vinnig fferuim van de reus-vrouw, die zichzelf enkel 'n lom kolhe zonder suiker, en met haast uitsluitend dik omdat zij t onderste uit de kan kreeg, inschonk
!£? tAffangTtje mCt > r*edderd-bena™ende stilte. Alles zweeg en keek. Kobus, ineens sullig van onbeholpenheid, mepte met z'n zakdoek de kluitjes asch en zwart-gebrande tabak, rondom z'n stoelppoten naar de kachel; Koert knipoogde tegen Leentje, die haast in de besuikerde korsten stikte, en terwijl probeerde r licht-spranklenden suikersnor met n zoo lang mogelijk eindje tong, weg te ™« fhT" J beverig-onhandig z'n Srandind mondstukje dat eindeloos bleef smeulen, op de velletjes der boterhammenworst trachtte te dooven, bleef r op drukken, of-ie *n scheUeknop te pakken had - en Pietepoes gebluft door 't zwegen ineens van alle kanten, loerde van den een naar len ander „Kwart voor achten", zei toen tante Toos, klaar met alruimen: „ga je kleverige, zwarte handen, die vandaag noggeen water geroken hebben, wasschen, en na bed! We Wen goddank doodvreters op bezoek en daar hoef j j niet bij op te blijven..^ Je vind den weg wel alleen na boven, en ik waarschouw je, dat as 'k hier 'n broek en daar 'n kous
X» !?m?Tu /r6 str1akkfes wakker maak, om je de vulhsbelt zelf te laten redderen.... En vergeet niet te bidden, schandaal!" vergeet Zoo ging Leentje, zonder 'n woord van verzet,
79



naar 'r bed, terwijl tante, nog licht-duizelig, en zuchtend of ze zware afstanden had afgelegd, „Kaffee brühte" voor de visite, die 'r op werd gedrongen — en in die gezellige en vriendelijke sfeer,
f J ' maakten de chemicus W etter en
f z'n dochter Friedel, die ook met ruzie yan huis waren gegaan, omdat de zieke vrouw 'r 't zuur over in had, dat ze voor 'r Zondagavond alleen werd gelaten, hun entree. Tante Toos, met 'n zenuwhoofdpijn om 't te besterven, en met kleurtjes van opwinding, die 'r tien jaar jonger maakten, yoerde 't hoogste woord en vernielde 't Duitsch met 'n zekerheid, of 't van de wereld most verdwijnen. Friedel, die 't net zoo hard met 't Hollandsen an den stok
80



had, zat dan zenuwachtig met 'r gepoetste nagels 't tafelzeil te betrommelen. Dat gespeel van die blanke vmgers, met de als fijne zeeschulpjes zoo rosé nagels en de ongewoon-doorlichtende maantjes, was één van de groote gebeurtenissen van den avond. Kobus hield z'n eeltige vingertoppen binnen z'n mouwen, °f Ci n oorl°gs-mvakde was — Jo verstopte z'n afgebeten nagels in z'n broekzakken — en Koert, die enkel met groote oogen, zonder 'n woord te spreken, 't zonnesnoetje van de zeventienjarige, as ze niet op hem lette, zat te bekijken, ging met 'n loefie de keuken in, om z'n handen 'n beurt te geven en de bezwaarlijkheden onder z'n nagels met 'n tand van 'n keuken vork, 'n pijnlijk-degelijke beurt te geven.
Toen tante Toos bij half-twaalf boven kwam, lei Leentje angekleed op 't bed te slapen. Ze had r verdriet, dat zij 'r niet bij mocht wezen, hartstochtelijk liggen uithuilen.
VIL
Om en in 't woninkje, dat 't zelfde gebleven was, leek in de komende maanden alles zoo veranderd, als in 'n ordelijk-gefatsoeneerd burgermans-tuintje, met 'n geranium-perkje, 'n vherstruik, wat uitgebloeide rhododendrons en 'n sukkelend seringenboompje, waaraan niet meer de hand wordt ge» °wen' Cn waai?n de ^PPen los beginnen te loopen. r Was geen mindere welstand en geen dadelijke
81



verwaarloozing, en af en toe trok de een of de ander nog wel 'ns onkruid uit de teelaarde, of morste 'n verloren kwartiertje met 'n kniezig-verstopten gieter, maar 't pleizier was 'r zoo goed af als van n nieuwe fiets met roestvlekken, of van 'n hoed, die 'n stevige bui heeft gehad.
De wind stormde en klaagde soms net zoo als vroeger om 't warm-gebroeid huiskamertje, en wat 'r in stond, wat 'r in leefde, wat 'r in 't spel van licht en schaduw in vol-dragen was, wat 'r tot de vrindlijke eenheid van juist dat kamertje in gegroeid leek, en enkel daar zoo had moete'n groeien, ontwaakte in den morgen, schimde weg in den nacht, verhield zich in dezelfde ontvankelijke afwachting van de groote en kleine menschen, die 'r hun eerste vreugden in gehad haddén — en toch lag 'r 'n wrevel, 'n verfletsing, 'n verweerdheid over de dingen, die mekaar nog voor zoo kort toe-geglimlacht hadden, als de eerste gullichtende zonnestralen, langs 't gordijn, de tafelpoot, 't zeil met 't koffie-blad, 't kacheltje met z'n nikkelen deurtjes en de schoorsteenpullen bekropen.
Zoolang 'n doode in z'n huis is, zijn de onnoozele voorwerpen, die dagelijks de tasting van z'n oogen, de aanraking van z'n handen ondergingen, in intieme genegenheidsdrang, in niet te benaderen bevende overgave, om 'm heen — zoodra-ie 'r niet meer is, zoodra vreemden den stoel, waann-ie zat, 't boek dat-ie las, de pijp, die bij z'n lippen behoorde, bekijken, voorbij stappen, ontzielen, blijft z'n kamer met wat 'r in was, dezelfde, evenwich-
82



tige kamer, maar de voorwerpen sterven 'r in.
Dat vreemde, waaraan ge niet moogt tornen, omdat in 't leven van ieder, heel vroeg of heel laat, zulke verkillende wonderen gebeuren, had niet in die ontredderende mate, maar toch waarneembaar en slóopend, in 't woninkje van de moeder van den glasblazer rond-gegrepen, omdat 't kostelijkst ding, 't diep-innerlijkst mekaar vertrouwen, 't geen geheimen voor elkander hebben, door de wnjvinkjes en invretende vervreemding — en vooral door de oogen van Friedel AVetter —< gevlucht was. Van af r eerste bezoek had 't slanke, toch kleine Duitsche meisje, dat haast geen voetstap in 't Philipsdorp had versleten, omdat ze huismoedertje in plaats van 'r ziekelijke, bedlegerige moeder was, tante Toos, die niet zoo rap meer kon, al wou ze 't niet
weten, van ivo en ae Kinaeren nog meer verwijderd, en zelfs «Jo, 't zoontje van den man, die z'n laatste weken in de Strafgevangenis uit-zat, dee stug en ingehouden-vijandig, alsie met z'n uileoogen gastvrijheid genoot. Friedel, met 'r on-germaansch gezichtje, droomerig Madonna-vrouwtje,blank,bijna pop- / perig, als ze met 't in twee /// helften gestreken haar en de ///A boven de roze oortjes gewen- JnjA telde vlechtjes onder 't lamp- mmjfe licht, dat 'r gazelle-kopje, 'r jn$È bijna doorschijnend neusje en



kwijnend mondje, omkoesterde, zat — Friedel met 't vol-bleeke nekje, de rijpe schouders en de gemarmerde, half-bloote armen, die zich nauwelijks in de gebloemde stof van 'r wijde mouwen te schuil leien, behekste den man en de jongens, kreeg van de onwillige tante Toos, die met nee-schudden begon en met ja-lachen eindigde, alles gedaan, maar stuitte op de onverzoenlijkheid van Lena, die niks van 'r most hebben, omdat ze 'r 'n spook vond, die 't land an 'r had, omdat ze de zuster van den jongen-met-'t-puistengezicht was, die zich achteraf-gezet voelde, en zich daarin niet vergiste, as 't M.adonna-kopje op bezoek kwam, en Ko, Koert en «Jo 'r met oogen zatten an te kijken, of ze op slagroomsoezen getracteerd werden, 't duurste van 't duurste dat je je denken kon, en nog 'n twééde mochten nemen. Misschien zou ze zich bij de pogingen van de Duitsche zeventienjarige, die maar effetjes langer as Koert was, om 'r in te palmen, ten slotte gegeven hebben, maar op 'n Zondag, toen Ko met den chemicus naar 't Sportpark was gewandeld, en tante op bezoek was bij z'n vrouw, die al negen kinderen had en bij wie de gekke ooievaar, zoomaar of 't niks was, 'n jongen en 'n meissie tegelijk was wezen brengen, dee Koert — haar broer — zoo vies met 't Duitsche spook met de „snekken" boven 'r vuurrooie ooren —■ zei-ie haar later, toen ze in bed lee, zoo'n meer-as-erreg ding, dat ze an niemand mocht oververtellen, an niemand: anders vertelde-ie 'r nooit meer wat — dat ze 'r toen ze met z'n allen benejen zoo zaten
84



te kakelen, da-je 'r niet bij in kon slapen, onder 't dek lee te grienen, zoo'n vreeselijk verdriet as ze 'r van had, en zoo as ze 't spook, waarvoor ze verrajen wier, wat na 'r gezicht met de opgekwakte haren, had kennen smijten. Ze zag alles nog precies zooas 't gebeurd was....
Koert had 'r eerst voor zitten lezen uit Max en Maurits, dat ze vanbuiten kende, en waarvan ze elk verkeerd gelezen woord kon verbeteren:
Ach, wat hoort men vaak van kindren, Die hun medemenschen hind'ren! Max en Maurits op de prent — Stonden ook daarvoor bekend. Als hun ouders hen beknorden En vermaanden braaf te worden, Riepen ze bij dit vermaan Lachend: „wat gaat ons dat aan?"
En ze had, of de dag duizendmaal-duizendmaal duurde, met 'r hand op z'n schouder zitten luisteren, met 'n niet door-te-knabbelen pepermunt in 'r mond, 'n zóó heete, dat-ie 'r keel afbrandde, as )e met veel adem hüüu zei. En toen was 't ine ene uit, want 't snekkenspook, dat altijd met de witte punt van 'r neus tegen den buitenkant van 't raam drukte, om te zien wie 'r in de kamer was, had met 'r vingers tegen de ruit geklopt en geroepen: „Maag iek, Koert?" — en Max en Maurits waren den hoek naast den stoel, waarin hij ze had laten vallen, niet meer uit gekommen. Want Koert
85



dacht an geen voorlezen, an geen hunkerend zusje meer, an geen tijd en geen vrind, die hij beloofd had te komen afhalen — hij zee geen woord, maar nou ook letterlijk geen woord — Het Friedel met 'r ratjetoe-Hollandsch alleen klessen, overal met 'r vingers ankommen, en as ze d'r mond leeg had weer uit 't toetje met de Engelsche pepermunt, dat op 't kozijn lee, snoepen — z'n oogen hadden weer den slagroomsoezen-roes — z'n oogen Hepen as twee angstige hondjes mee met de kittig-jonge, hupschsierHjke bewegingen van 't Duitsche meisje, dat nou is op 'r gemak de portretten an de behangselwanden, de naaidoos met de spulletjes van tante Toos, de boeken van Kobus, tot zelfs de kwitanties en papieren onder 't brok gesmolten steen, herinnering aan 't Heerlensche werk, bekeek en besnuffelde, en de verteederde glimlach week geen klokke -tik van z'n gelaat, 'n Paar maal, omdat-ie haar broer was, ze recht op 'm had, had Leentje gevraagd of-ie verder wou voorlezen, maar as-ie r hoorde zee-ie met z'n gedachten in 'n ander land: „daalijk, Leentje!" meestal hoorde-ie 'r niet, zat-ie voor zich uit te lodderen, dorst-ie de snuf-al zelfs niet te verbiejen, as ze 'n la van de kast opentrok, om brutaalweg te neuzen wat 'r in bewaard wier. En toen Lena, die zich zat op te vreten van ergernis — zoo as ze 't dee as vreemde kinderen an haar poppenwagen of speelgoed durfden kommen, eindelijk met 'n mondje as de vinnig-opstaande rugstekels van 'n baars, beweerde, dat ze 't tante zou zeggen, dat as je overal met kromme graai-vingers
86



an-zat, je net zoo stonk as luistervinken, toen trok Koert de partij van 't spook, dat 'r met 'n pepermunt tusschen 'r witte tanden uitlachte ■— en Koert, die nog nooit anders as schatte-woorden tegen 'r gezegd had, snauwde dat't haar niks anging, dat ze 'r zich niet mee te bemoeien had. Toen was zij, dik op 'r teenen getrapt, eerst na de keuken geloopen, en toen ze werom keerde, stonden Koert en t snekken-meissie allebei voor 't raam, en babbelde hij net zoo veel as zij. Hij rookte 'n sigaret en zij — zoo'n naar dier was 't — rookte net zoo hard, en omdat ze natuurlijk niet rooken kon, en maar dee alsof, blies ze rookwolken as 'n auto, die niet van zijn plaats kwam, en kneep ze 'r oogen van de walm toe.
Dat was nog niemedal, dat was 't vieze niet, zij knipte Koert z'n nagels, en dat Het die gróóte jongen zich door 'n meissie doen.
„Zoo mooi as jij", zee-ie: „krijg ik ze nooit", en hij hield dezelfde dooie schelvischoogen, denzelfden glimlach, terwijl zij de vergroeide maantjes van z'n ruwe vingers, maantjes, die in al die veertien jongensjaren nog nooit van de ketting waren geweest en nog minder van de wereld gezien, met den botten kant van z'n zakmes trachtte te wieden, 't Dee 'n pijn, dat je je tanden moest bebijten, om niet hardop Au! te roepen, en 't werd nog erger toen ze de leerachtige velle-randjes met z'n zakschaar bij-knipte, en geduldig een voor een de weerbarstige vezels te grazen nam. De maantjes van linkerduim en wijsvinger waren al doorgekwartierd,
87



maar nou mosten de nagels 'r nog an, en wat ook geen verder uitstel verdroeg: de week-verzameling, die 'r dagschuw onder school.
„Doe ïek jou wee, Koert?", vroeg de indringster, terwijl 't schaartje in 'n te weelderige bocht, 'n rose-bloederig lijntje achterliet, en de mishandelde vinger, in reflex-gebaar onmannelijk an de haal wou gaan.
-Nee," zei-ie, zich bedwingend om den top niet in den alles genezenden mond te steken: „ik vind dat-ie zoo prachtig wordt...."
„ Alet jouwfiengers ies waat te begienen", praatte Friedel, 'r zoo stevig op los knippend, dat de nagelgranaatscherven tegen de ruiten kieperden, of 't zomer was en driftige torren de kamer in wouen: „maar met die fiengers van jouw oom ies kein eer
mee te behalen «Jij heb die schoenste fiengers
van die heele familie...."
Daar kreeg Koert 'n kleur bij. As-ie 't met z'n ongelukkigen voet tegen iedereen aflei, en zich altijd geduld en in 'n sfeer van meelij voelde, had-ie ten minste iets, al was 't niet veel, waarmee-ie de anderen de oogen uitstak. En omdat 't 'm bij die lofuiting, terwijl de vingertoppen as krimpgesnejen visch trilden, en 't heldhaftig niet wouen laten merken, warm om 't jongenshart werd, en z'n oogen 't zwanedons van 't bloote halsje betreuzelden, zei-ie zoo verlegen en preutsch of hij 't meisje en zij de jongen was: „Ik oen zoo leelijk, dat 't niet veel zeit, as me vingers....
„Dat zaag jij maar", zei de listige bezoekster.
88



die, van af'r haar met 'n odeurtje tot 'r lage schoentjes met strikjes verzorgd was: „jij heb schoene augen, Koert"....
„Meen je", glimlachte de manke jongen, en om goed rechtop te staan, leunde-ie op den gezonden voet en trok-ie den horrel zoo sterk mogelijk omhoog ■— al had ze 'm nog honderdmaal meer pijn gedaan, zou-ie geen kik hebben gegeven.
„lek zou vroeger voor die oorlog manikoer zijn geworden", verhaalde ze, 't vel van 'n pink, dat niet los te bikken was, zoo an de pinknagel vastgevroren as 't was, met martelende schraap-haaltjes wegkrabbend: „oend damiet wierd bij oens veel geld verdiend: maar in die oorlog waren er bij oens geen maniekoere meer —
„Wat is 'n manikoer?" vroeg Koert weer, en nou keek-ie naar 't wonder van de bleeke meisjesvingers, de wassen handjes, as van de modepoppen in de confectie-étalages, die om zijn mormel-vingers heen-strengelden, en 't mesje zoo zeker hanteerden of 't 'r dagwerk was.
„Een manikoer", lei Friedel uit: „versorgt die handen van dames en heeren— Dat is die Koer van die leelijke manen. En als jij daat iedere week volhoudt, krijg jij ook heerehanden— Een man met schmutzige nagels ies kein man...."
Dan hapte, klapperde, veerde de schaar weer, spetten de nagelbrokjes 't kamertje door, vijlde en schaafde ze tot 'r geen onvertogenheidje meer te zien was, en elke vinger 'n troebel-paarse maan met wolke-vlokjes had.
89



In de keuken boende, schrobde-ie z'n handen met groene zeep en puinsteen, en toen-ie met kraakzindelijke gebojen terug kwam, gaf ze ze nog 'ns 'n beurt, en had ze moeite te spreken, omdat ze, denkend dat niemand 't zag, vier pepermunten tegelijk in 'r mond had gestoken, en je geen vier van die steenharde dingen inslikken kan.
„Hoe oud ben jij, Koert?" vroeg ze.
„Zestien", jokte-ie.
„Je ben pas veertien geweest", bemoeide Leentje zich met 't zonde-geval: „en zij het vier pepermunten uit 't zakkie gegapt. Ze stikt 'r in, as ze wat zeggen wil...."
„Dat Heg jij, freches Dieng", zei Friedel: „maag jij liegen?"
„Jij mag zoo'n boel niet", keef Leentje: „jij mag niet in onze kast rommelen en je doet 't toch....
„Is 't gedaan!" kwam Koert tusschenbeiden: „mot ik boos worden, kat?"
„En tóch ben jij veertien en geen zestien, en jokt zij dat ze 'r scheel van ziet.... D'r plakten vier pepermunten op mekaar, die je met je nagels los wou peuteren, en toen ik omkeek, dee je of je jeuk bij je neus had en slikte je ze alle vier in, nog stiekemer as de poes as-ie steelt!"
„So eine bodenlose Frechheit, so eine Gemeinheit...." vlamde Friedel met prachtoogen op, en nou ze zich opwond, was ze 'r beetje Hollandsen gladweg kwijt: „so etwas Unerhörtes...."
„Steek je tong is uit!.... Laat is in je mond kijken!" hield de kleine zuster voet bij stuk.
90



„As ie nog een woord zeit!" dreigde Koert, z'n gemanikuurde hand opheffend.
Dat had-ie nog nooit gedaan — nog nooit — en daar had-ie dadelijk spijt van, maar Friedel hield't vuurtje warm. Die zei dat ze niet in 'r eigen land, en niet in Holland, zoo'n nest-van-'n-kind had gezien, dat tegen 'n grooten broer 'n mond opzette, waar je van scnr ok....
Jo, niet in z'n sas, omdat Koert z'n woord niet had gehouen, en erg ondersteboven door 'n brief uit de Strafgevangenis, hoorde 't eerst 't ontzettende nieuws uit't kinder-plappermondje, dat Friedel de tien nagels, alle tien, geknipt en gesnejen had — en Jo trok over z'n bril'n snoet of-ie 't net zoo vies vond as zij. Toen kwam tante Toos an de beurt, die van de kraamvrouw met de gezonde tweeling, naar de waarzegster „in handlezing en helderziende" geweest was, en daar dingen om van te huiveren van Kobus, die kennis an 'n zwart meissie zou krijgen, gehoord had.
„Tante, Koert het z'n nagels door Friedel laten knippen, en ze het 'n half ons pepermunt op vijf na opgezogen!"
„Heb jij, groote lummel, daar hulp voor noodig?" vroeg tante, die 't Duitsche meisje soms niet voor 'r oogen geteekend kon zien.
Kobus, die 't effen later hoorde, zee niks. Die keek alleen of-ie de duvel in had en dee of-ie Friedel niet zag.
„Wat most je dat an iedereen dadelijk overklessen?" babbelde de jongen, toen-ie 'r als van
91



ouds boven goeien nacht kwam zeggen: „ken jij geen geheim meer voor je houen?"
„En of!" sprak ze met 'n tikje verdronken berouw. „Ik ben", fluisterde-ie bij haar in 't dek: „ik ben — op Friedel verliefd...."
92



„Most ze daarvoor je nagels knippen?" Zei ze, in z'n starende oogen kijk end.
„Zal je 't niemand zeggen?"
„Wat is verliefd?", vroeg ze, 'r zoo naast, of-ie Engelsche woorden uit 't Leerboek zee.
„Ik ga met 'r trouwen, en dan kom jij bij ons inwonen...."
„«Jakkes!" zei ze, z'n enge band met de getietoeweerde nagels — zoo as zij 't uitsprak was 't i— wegduwend: „jakkes, jongen!"
VIII.
Terwijl Leentje, verstopt onder 't dek van 't groote bed, voor 't eerst van 'r beetje leven, maar ook zoo schrikkelijk, dat de punt van 't laken, waaraan ze 'r tranen droogde, en waarin ze 'r natten neus snoot, lei te grienen om den scnattigsten broer van alle broers op de wereld, die altijd beloofd had met haar te zullen trouwen, as ze groot genoeg was, en 'r nou niet alleen afgesnauwd en gedreigd bad, maar 'r ook in den steek Het voor t geniepige spook, dat 'n half uur lang z'n nagels geknipt en 't zakje met pepermunt leeg had gesnoept, zat «Jo met tante Toos in de keuken. Zoo toen Koert na boven geloopen was, om met z'n zusje te „vrijen", was-ie 't apartje met de vrouw, die-ie in vertrouwen genomen had, begonnen, en bleef Kobus met 'n gezicht as 'n oorwurm met Friedel, die 'r hoed al op had, om weg te gaan, alleen.
93



„Wat is 'r nóu weer an 't handje?" vroeg tante Toos onrustig — de kamer- en de keukendeur had ze opengelaten, om 'n oog in 't zeil te houen, want ae voorspe llintr van de waarzegster zat 'r dwars, en 'r was met koffiedik al eens 'n ongeluk gebeurd— —: „wat heb-ie op je geweten, dat't daglicht niet verdraagt?"
Toen haalde Jo 'n velletje briefpapier met vette vlekken uit z'n zak, en zette tante Toos 'r bril, waardoor alleen zij kon zien, al was-ie nog zoo bleek van de morsige vmger-afdrukken, langs 'r neus. Tegelijk volgde ze over 't montuur heen elke beweging van 'r zoon, die 'n ouwe krant zat te lezen, zonder van de 'n eeuwigheid met 't antrekken van 'r mantel mierende Friedel notitie te nemen. En juist omdat die onverschilligheid 'r meer as verdacht leek — ze kende Kobus beter as-ie zweeg dan wanneer-ie z'n mond opendee, speurde ze met schichtig-loenzende oogen, as voor de zooveelste maal de al lang doorplozen krant-van-vooreergister, met 'n gebaar of de eeltige hand iets zocht om te vernielen om werd geslagen, en 't papier 'r bij tekeer ging of 't an flarden scheurde.
„Je staat me in't licht, Jo: zoo ken ik niet lezen" zei ze, om meer ruim baan bij de deuropening te maken, en dan begonnen 'r oogen om beurt 'n zin uit den brief en 'n brok van 't gebeuren in de huiskamer te grijpen. Jo zat 'r bu op 'n punt van 'n keukenstoel en z'n been wiebelde van zenuwachtigheid — hoe-ie 'r mee an most — wat zij 'm voor raad zou geven— En tante Toos kauwde met 'n
94



langzaamheid, of ze nog nooit van 'r leven 'n keurige hand had gelezen, 't ^Vas uit de Strafgevangenis :
LEES DIT! Model No. 61.
Bij briefwisseling met verpleegden en gevangenen, moet de naam en voornaam bovenaan IN den brief vermeld staan; op bet adres mag die naam NIET voorkomen.
Het adres is aan No. 42/6593 Strafgevangenis te Leeuwarden.
Ongefrankeerde brieven aan verpleegden en gevangenen worden NIET aangenomen. POSTZEGELS *n COUPONS mogen NIET worden toegezonden. De toezending van geld geschiedt per POSTWISSEL. De veroordeelden mogen over de toegezonden wordende gelden niet beschikken vóór ontslag. hg730
„Mijn waarde zoon Joël. Als u dezen brief leest, „zal uw vader zijnen langsten tijd in dit huis, met „vele kameren en vele Heden van verschillende ge„zindten, doch allen in smart van bekeering en „beterschap van aardsche zonden, waarvoor de „Heer vergiffenis schenkt als men dezelve beHjdt „en wederom een fatsoenlijk burger van Stad en „Lande denkt te worden, en zich niet nogmaals „aan bittere hartstochten te buiten gaat, en zich „geenen roes drinkt aan kwade sappen, die door „den Staat verboden moesten worden, daar de „minst gruweHjke aanvechtingen van hartstocht „voorkomen in de landen die alsnog niet droog zijn „gelegd, doch die het in het belang der zonen en „dochteren met zeer bekwamen spoed dienden te „worden, om reden het een ontuchtige schande is, „dat men zich aan alcohol zoodanig vergiftigt, dat „men zijn rede verHest en tot daden overgaat, waar-
95



„voor men een geheel menscheleven in berouw en „velerlei ellende gedompeld wordt, daden die een „gezin in rouw en een tweede gezin, waarvan gij
„mijn zoon Joël het eenige kind zijt, in uitbundig „heid van tranen hult, met weinig geld op zak „maar met veel hoop op de toekomst, die voor u „en voor mij een raadsel blijft, hebben doorgebracht, „om redenen, die gij ongetwijfeld reeds vermoedt,
96



„dat de poorten eerdaags voor mij, och arme, doch „boetvaardige zondaar zullen worden ontsloten!"
„ Allemachtigste!", onderbrak tante Toos een oogenblik de lezing, omdat ze met heel 'r verstand in de lengte van den zin verward raakte, en omdat Friedel in de huiskamer op haar beurt de krant ging zitten lezen, terwijl ze thuis wier gewacht, en Kobus met omgekrulde reepies papier, met z'n rug naar 'r toe, 'n tjokvolle pijp, die-ie niet langer belurken kon, schoon baggerde — en de niekotiene vuiligheid op den rand van 'n schoteltje sausde, of-ie wat lekkers, dat bewaard most worden, opdiepte: „Allemachtigste, wat schrijft die man 'n prachtige brieven.... Schei je uit met je smurrie, Ko?.... Is 't in je hersens geslagen, Ko?.... Me
hart draait 'r van as 'n tol in me lijf! Zoo'n
doerak as jij mot 'r nog geboren worden!"
Dan, omdat Ko, gevoelig voor de moederlijke terechtwijzing in tegenwoordigheid van 't beeldig schaduw-snoetje onder den hoed, ineens de zindelijke bevlieging kreeg, om de rest met z'n Zondagschproperen zakdoek weg te soppen, en ze van zoo n gemodder, van 'n man boven de jaren niet terug had,^ zei ze enkel nog maar: „verdoriesche kudderhiel!", en vervolgde de lezing van No. -42/6593, die in z'n cel over z'n onder toezicht geschreven afscheidsbrief, deerlijk had zitten zweeten.
„Deze eeuwig-lange jaren, mijn dierbare zoon „ Joël, wien ik zoovele, mij op het geweten bran-
97



„dende tranen bezorgde, zullen mij beugen, docb „zij hebben mij goed gedaan, aangezien ik bij mij„zelven voel dat ik een ander mensch ben gewor„den en mij voorneem mijne vaderlijke plichten bij „u waar te nemen, gelijk het ook uw verlangen „zal zijn, om niet langer van den man, die mede „behulpzaam was u net levenslicht te doen aanschouwen, gescheiden te blijven en hem te steunen „in het goede te volharden, het booze te mijden „en zich van den drankduivel, die tot slechte lusten „aanzet, te ontdoen. Zoo de Heer het gedoogt en „ik en gij gezond blijven, zullen wij elkander na „een wreede scheiding in het midden der volgende „week, terugzien, en tezamen wonen, indien mijne „en uwe nicht Anna er geen bezwaren tegen heeft „eenen boetvaardigen zondaar onder haar dak te „ontvangen, mij tot zoolang ik nog geen betrekking „gevonden heb, te spijzigen, en met aan anderen „overkletst in welke Rijltsinrichting ik de laatste „jaren op eerbare, immers wettelijke wijze mijn „brood heb verdiend. Het Genootschap tot zede„lijke verbetering van zijn naasten heeft mij beloofd „zich voor mij te interesseeren, en ik kan u met „de hand op het hart verzekeren, dat ik mij deze „onderscheiding waardig zal toonen. Er zal in Eind„hoven nog wel werk zijn voor een boekbinder, „linieerder en man, die de pen weet te voeren en „rechtschapenheid wil betrachten. Zegt gij het dus „aan mijne nicht Anna en doet haar de groete„nissen van uwen u liefhebbenden vader, wiens „maag van streek is door het gebrek aan beter
98



„voedsel en wiens ziel naar de vrijheid van lucht, „licht, vrede en de koestering van een huiselijken „haard verlangt. Gelooft mij met trouwhartigheid „uw liefhebbende vader
GODEFROID MOURIER.
„P.S. U hoeft niet te antwoorden, daar ik u „kom verrassen, en gij mij niet zult herkennen, daar „ik vijftien pond ben aangekomen en mijn goed zoo „nauw is geworden, dat het Genootschap mij God „zij gedankt en geprezen, van nieuwe confectie„kleeren voorziet."
„Mot je daarom huilebalken?" vroeg tante Toos, over den snikkenden rug van den jongen heen, en meteen stapte ze halfwege de gang in, om te zien wat de twee in de voorkamer, die ze zoo niet kon waarnemen, uitvoerden. Maar 'r was geen gevaar, want Ko stopte 'n versche pijp bij 't potkacheltje en Friedel, die toch nog bleef plakken, was met de advertenties van de krant bezig.
Toen praatte «Jo an één stuk door, en hij had 'n armzalig snuit met de roodbehuilde oogen, zonder bril voor de saamgegroeide zwarte wenkbrauwen.
„Me nicht wil 'm niet zien", klaagde-ie: „die zeit dat as-ie an de deur komt, ze 'm met de politie laat weghalen — die heit mijn boeltje al ingepakt, alles bij mekaar — die wil dat ik morgenochtend ophoepel. Ik ben bang voor me vader fik ken me vader niet meer! Ik wil me vader zélf ook niet
99



meer zien! Ach lieve juffrouw, wat mot 'k nou?— Ik had 't zoo goed en nou weet 'k niet waar k mot bhjven—'
Daar zat me nou zoo'n lijsbet van 'n lummel, met al aankomend dons onder z'n neus en n praats van de andere wereld, as-ie met Koert over onwijsheid uit boeken an 't doorslaan was, daar zat me zoo'n kind van 'n vrouw in 't kraambed gebleven, en beet op z'n roetzwarten zakdoek, om z'n gesnik door de anderen niet te laten hooren, en dat enkel om de narigheid van 'n vader, die drie jaar in Leeuwarden gezucht had, en 'r zich 'n feest van maakte, eindelijk z'n eenigen zoon terug te zien. Tante Toos keek den brief van 42/6593 nog even in, en omdat ze vóór gelukkig bleven koppen — hoe langer hoe beter! — sloot ze 'r oogen, en dacht over de meer as krankzinnige verhaspeling van de dingen in 't leven na. 't Was 'n rarekiek, waarbij je verstand 't vierkant aflei. Reken is an, nou zaten 'r twee boven in 't slaapkamertje, de weezen van 'r zuster en warmden mekaar natuurlijk weer tegen 'n pleegmoeder, die zich voor ze kapot had gejakkerd, op, en as ze dat niet deeën spanden ze toch tegen 'r samen, met 'n geheimzinnigheid, die de laatste maanden 't kleine huishouen verpest had ■— en in de huiskamer speelde 'r bloedeigen zoon, die 'r pas had laten voelen, dat zij met 't weekloon van hém afhankelijk was, en dat as-ie z'n zinnen op 'n meissie zette, zij na de bedeeling kon sjeezen; speelde haar zoon stommetje, omdat-ie voor t eerst van z'n leven op 'n kind van nog geen
100



achttien, dat in de valschigheid zwom, dat al de mannen van de wereld ongelukkig zou maken, omdat ze enkel an opschik en snoepgoed dacht, was verkikkerd — en datzelfde meissie, met n gezicht om je laatste centen an toe te vertrouwen, zoo hederhjk-onschuldig, en om tegelijk r huid vol te schelden, omdat je nooit wist of je 'r van achter of van voor zag, bleet nou met opzet r tijd an 't lezen van 'n verfonfaaide krant, die ze amper kon verstaan, verdoen, terwijl 'r grootmoeder en r zieke moeder van haar hulp afhingen, en geen poot zonder 'r konden verzetten — en op den keukenstoel over 'r hing 'n jongen met 'n gezicht of 'r spoken in z n buurt de horlepiep dansten, omdat-ie zich voor z'n vader schaamde, en 't liefst an de haal zou gaan, om 'm in de kleine plaats, waar niks verborgen
bleef, te ontloopen Kinderen waren — ze wou
niet denken wat ze dacht 'r Was of 'n moeder
of 'n vader te veel, of ouwers werden as kwajongens behandeld
„Zeit u nou toch wat ", drong de jongen met
't uile-hoofd aan, en omdat-ie Koert op de trap hoorde, en-ie z'n besten vriend nooit dat geheim had verteld, trok-ie den brief uit de handen van de onredelijk en vermoeid tobbende vrouw met de zilver-witte haren.
„ Daar ken ik op me woord-van-werachentig geen raad in geven", schrikte tante Toos op: „je nicht zal toch niet zoo'n slet van 'n wijf zijn, om as n ongelukkige man, die z'n schuld menschelijkerwijs geboet het, en die met zichzelf genoeg te stellen
101



zal hebben, bij 'r anklopt, 'r deur op slot te houen, en 'm geen poot in 't moeras toe te steken? "
„Me nicht , zei de jongen met 't eigenwijs-ernstig gezicht, en hij trachtte zich fatsoenlijk uit te drukken: „me nicht is geen nicht, maar 'n vergiftigde
adder — en me vader is 'n " Hij hield zich in
om niet te schimpen, maar z'n kleur en z'n driftoogen zeien de rest.
Toen kwam Kobus de keuken in, vroeg stug, geprikkeld door iets van de huiskamer, waar Koert en Friedel ineens 'n schik van belang schenen te
hebben, of 't noodig was dat moeder zich hier met Jo opsloot? As dat de gezelligheid van den Zondagavond most worden, ging hij'n dozijn straatjes om. Daar stoof tante Toos, in 'r wiek gescho¬
ten, bn op. Oi-ie goed bij z n hoofd was? Of-ie 'r ooit over geprakkizeerd had, om Zondagavond in z'n eentje te kuieren? En — floep! in n driftbui, draaide ze 't keukenlicht uit — bolderde de huiskamer in, waar Friedel weer met 'n schaartje uit haar naaidoos an den jongen z'n vingers stond te plukken. De grommende vrouwestem werkte dadelijk als n bezem, die opruiming hield.
„Ben je nóg niet weg, Friedel? Je moeder en de groot-



moeder zallen je liefhebben!.... As je verdorie mijn dochter was, zette ik je in 'n lijs-ie en hing ik je op! 't Bennen mijn zaken niet, maar je most mijn met met verlamde beenen voor stoethaspel laten zitten Of mot je moeder 'r voor opstaan?—"
„lek hab mijn vrijen abend", beet Friedel van zich af: „en u hoeft mijn niet die les te lezen— Als mijn vader mij zeit: jij hoeft oend jij mag niet voor tien uur werom kommen —■ iek zorg zelf voor die heele boel, begrijp iek niet watu van mijn wil
„Ik wil niks!", snauwde tante Toos gastvrij: „as ik mijn hoed opzet en ik mijn mantel antrek, blijf ik geen uur kletsen van-ouwe-en-jonge-«Jan—
„Als iek mijn hoed opzet', zei Friedel met tranen in 'r mooie oogen: „ies dat omdat iedereen vanavond oenfriendehjk voor mij ies.... Iek leg niemand wat ien den weg.... Dat ies voor mij kein pleizier altijd met zieken oem te spriengen — Dat doe iek iederen dag, iederen nacht, oend dat ies voor een joeng meisje kein bestaan.... Giesternacht bien iek driemaal opgestaan oend vannacht bien iek gar niet op mijn bed geweest, zoo lastig als Omuttel bleef oend zoo oenrustieg als moeder war — Dan bien iek froh bei lieben, guten Menschen te zijn, maar iek kan niet tegen boese Augen oend niet tegen menschen, die kein AA/ort sagen—
'r Viel 'n bom in 't kamertje — 't electrisch licht danste — de kachel werd schor ■— 't waxine-kaarsje onder de koffie ging heelemaal uit — de raamgordijnen zwaaiden zwakjes omhoog — en tante Toos verdronk met Kobus. Koert en Jo in de nakwak-
103



kende stilte — want Friedel, de wufte, snoepende, bewegelijke, 't poppe-figuurtje met 't Madonnakopje, had voor 't allereerst 'n menschelijke klacht geuit, en lei over de stoelleuning heen, zonder 'n tikje anstellerij, 'r verdriet uit te snikken. Ze was de derde dien avond. En 't sloeg in. Een paar manne- en twee paar jongensoogen keken tante Toos, die dat op r geweten had, verwijtend, vernietigend, haat-dragend, al naar de innerlijke stemming aan. En omdat de oude vrouw ditmaal op slag voelde dat ze tegenover de vreemde te ver was gegaan, probeerde ze dadelijk 'n lap in de gescheurde vriendschap te zetten, bakte ze letterlijk zoete koekjes door de tranen van 't meisje met 'n extra-versuikerd kopje koffie en 'n uit 't bereik van de visite gehouden trommeltje kr aak vers chc allerhande, te drogen. Dat hielp radicaal, en geen kwartier later was de kamer grijs en grauw van de opbulkende rookwolken uit Kobus' pijp, en zat Friedel, zonder hoed en mantel, sigaretten met de jongens te dampen, zonder dat Toos den vrede met stekelige opmerkingen verstoorde.
„Nou het «Jo mijn daarnet 'n brief van zijn vader laten lezen—", begon de vrouw met de sneeuwklokjes-haren, die op dat oogenblik weer op 'n kloek met bij 'r behoorende kiekens geleek: „en in die brief staat "
„Ach nee, juffrouw!", schrikte «Jo, en z'n pupullen werden zwart achter de brilleglazen.
„Stil maar", zei tante Toos: „ik vertel niks meer as ik vertellen mag! In die brief staat, dat zijn
104



vader van 'n verre reis na de Oost terugkomt— En nou wil Jo z'n nicht, die ruzie met z'n vader het, 'm niet in 'r huis nemen, omdat de man zich hier vestigt.... Hoe motten we daar mee an?.... Nou zoeken Jo en z'n vader logies.... Ken 't bij ons?.... Nee wat?.... Wij zitten vol.... Wie trapt me toch telkes op me eksterooge?"
„Dat was ik", zei Jo, die op die niet begrepen manier wou dat ze ophield — de gedachte dat z'n vader, dien-ie voor jaren 't laatst tusschen de marrechaussees had gezien, hier ooit 'n voet zou verslijten, lag 'm als 'n last op 't hoofd.
„Wij hebben een heel-groote kamer vrij", zei Friedel toen: „want vader slaapt met mijn broeder Heinrich en iek met moeder oend Omuttel— Vader wou gerade een advertentie plaatsen— Oend wij hebben bedden genoeg....
„Dan doe jij 't zoo, Jo", knikte tante Toos: „ken je je nicht zeggen dat je putlut an 'r het en dat ze 'r voeten ken spoelen....
't Uile-gezichtje van den jongen keek star in de lamp.
IX.
Met z'n heele hebben en houen was Joël Mourier — op de Phihps-fabriek noemden ze'm Jo Maurier — dien Maandagmorgen, voor dag en dauw, om nog bijtijds op karwei te zijn, uit 't huis van nicht, die tot 't laatste oogenblik bleef krakeelen en verwijten, en de ouwbakkenste boterhammen uit de
105



gescheurde broodtrommel voor hem op 't tafelzeil smeet, zóó de smoor as ze 'r over in had, dat de tuchthuisboef, die net as zij hiette, óók in Eindhoven ging neerstrijken — of Holland niet groot genoeg — en of dat nou geen pesten uit de eerste hand was, om haar dat an te doen, na al de jaren dat ze onverplicht voor den ondankbaren vlerk van 'n jongen gezorgd had —; met 'n met-sluitend rieten valies onder den eenen arm en 'n saam-geflenst karton onder den anderen, was Joël uit nicht Anna 'r woning heen-getrokken, om bij de Wetters 'n toevlucht te zoeken.
„Ga maar gleich miet", had Friedel den vorigen Zondagavond, toen ze na 't gezellig zitje bij tante Toos, samen 't Philipsdorp doorstapten, gezeid: „dan kan vader zeggen of hij er miet einverstanden iest..,."
En de ouwe Wetter, die z'n moeder en vrouw in bed had gestopt, en nou in de stilte-om-te-zoenen in z'n eigen Taboratorium — 'n klein rommél-schuurtje achter 't huisje, dat-ie zelf betimmerd en van gas en electrisch licht had voorzien, als 'n koning zat te prutsen, en amper luisterde, omdat 'r in 'n retort boven 'n Bunsenschen brander 'n koper-
Êroene neerslag, dien-ie weken lang had willen ereiken, ontstaan was — Wetter, met 'n donkeren bril voor de oogen en 'n lange Duitsche pijp in den mond, vond alles wat Friedel bedisseld had, prachtig.
De dorpsstraat, grauw en kil, was op dat vroege uur nog volkomen verlaten, toen 't kind met z n
106






vrachtje, geslagen van vermoeidheid door 't 'n heelen nacht liggen wurmen en tobben over wat z'n vader most wezen, besluiteloos voor de nieuwe woning stilstond, 't Was 'r alles nog donker. As ze op waren geweest, zou je beneden zeker licht hebben gezien. Bij de buurlui sloeg 'n hond aan, en omdat die ook 'n hond aan de overzij wekte, en de twee fel en grimmig tegen mekaar tekeer gingen, omhuiverde 't vijandig geblaf den jongen zoo in z'n eenzaamheid, dat-ie 'n eind doorliep, en even op 't valies neerzat. De verkleuming van den vroegmorgen, de logge druk van doorklonterde roetwolken, die op de spitsing der daken leken te broeden, de nog bijna nachtelijke stilte en 't angstig-vreemd blikkeren der ruiten in den traag-ontdooienden schemer, nijdigden zoo dreigend op 't verwezen ventje met 't gezichtje van enkel wenkbrauwen en bril toe, dat-ie z'n voeten dicht tegen 't valies aanharkte en de handen in de volgepropte broekzakken te schuil lei, om wat 'm met geelhakige tanden te lijf wou gaan, van zich af te houen. Dan omstuwde 'm 't gevoel van dorre leegheid zoo sterk, dat-ie de armen weer om de pakken spalkte, en langs de huizen voortsjokte, met de zich ineens opdringende gedachte zoo ver mogelijk weg te loopen. Hij wou niet met 'm samen. Hij wou niet met den man, die 'm uit de Gevangenis zoo dikwijls geschreven had. As-ie nou op me toekomt, prakkizeerde-ie, en zijn oogen werden 'r nog grooter bij dan toen-ie in de lamp had zitten kijken, smijt 'k me heele rommel op den grond en ga 'k
108



zoo hard, zoo an één stuk hard loopen, dat-ie me niet meer inhalen ken, die vent, die vreemde kerel, die met 'n mes 'n levende vrouw gemold het, en met z'n handen vol bloed zoo rustig is gaan slapen, dat de marrechaussees 'm niet wakker konden krijgen Zoolang-ie bij nicht met 'r grauwen en snauwen ingewoond had, was-ie geen seconde bang in 't donker geweest. Nou liep-ie te klappertanden in de verklittende schaduwen van den mistigen morgen, bij de zwarte grijparmen der boomen, 't bleek-walmende land, de opkolkende dampen, die zoo naar den hemel op werden gezogen, dat je de wolken al niet meer zag. AVaarom-ie 't gedaan had, hoe-ie 'r precies toe was gekomen, wat 'm 'r heen jakkerde, terwijl-ie toch 'n reus-van-'n-jongen met haartjes op z'n bovenlip, die-ie met z'n stuk-gebeten nagels kon vastpakken, was, kon-ie later an geen sterveling zeggen — hij had 'r geen andere dan troebele herinnering an — misschien had-ie zoo loopen suffen, was-ie in den mist zoo bijziende geweest, dat-ie de walle-kluiten niet opgelet had — en misschien had-ie zoo gegriend en zich zoo verlaten geweten, dat 't 'm niemendal meer kon schelen — hij lee, zonder houvast, in 't water, en net toen-ie dacht: 't kan me niks verdijen of'k verzuip, of 'k Koert en Lena en Friedel niet meer terugzie, greep 'm iemand in z'n nek en kreeg-ie 'n paar draaien om z'n kop.
„Waarom loop jij 't water in, sallemandersche kwajongen!", schold 'n ruwe stem: „vooruit na je huis,of je krijgt nog'n pakrammelop den koop toe!"
109



„Ik ken 't ommers niet helpen — ik doe ommers niks," babbelde Jo, den bril, dien-ie in z'n hand hield genepen, weer met de ijzers over de ooren hangend — vast en stellig had-ie 'm bij 't snikken afgenomen, had-ie geen land en geen vaart gezien, en nou met de zwemmende brüleglazen zag-ie haast net zooveel, hoogstens de uniform-knoopen van den agent en 't glimmen van de stuurstang der fiets.
„Wat zit daarin?", vroeg de norsche stem, en de hand wees naar 't valies en de kartonnen doos.
„Me kleeren en me boeken "
„Maak open!"
De druipende mouwen van den jongen trilden bij de lussen van 't touw, en in den nu zoo sloom neer-vadzigenden mist, dat 't zwart der wilge-stammen 'r in verdoezelde, en je witte adem 'r geen sporen in trok, geeuwde 't valies z'n bek met de jongensboeken en kinderdingen open. Van diefstal afkomstig was 't niet — daar hoefde je geen speurdersoogen voor te hebben.
„Bij wie mot je wezen?", informeerde de stem in den mist, met goediger ondertoon: je kon je al haast niks zieliger denken dan 't wurm met 't doodsbleeke gezicht, den grooten ijzeren bril, de kletsnatte pet, de om 't magere lichaam persende, sieplende kleeren en de, bij iedere beweging van den jongen, klukkende schoenen, 't Water droop met klevende roetstraaltjes langs z'n wangen, en de klep van de pet lekte zoo smeuig, of r 'n volgeregende dakgoot over-liep.
110



„Bij Wetter", antwoordde de jongen met den baard in de keel.
„Dan ben je heelemaal uit de koers geslagen, stonuneling", zei de man: „hoe hiet je?"
„Joël Jylourier".
„Pak je rommel in, en vooruit! Dan breng ik )e zoover...."
Door den vetten zatten mist liep de jongen naast den norsch voor zich uitstappenden agent. «Je kon haast geen armslengte voor je uitzien. Kwam 'r 'n kar voorbij, dan merkte je 't door 't geklots van de paardehoeven en door 't knallen van de zweep, en as ze nog vlak in je buurt waren, glejen ze weg in den builenden, zwellenden stoom.
„Aïot-ie hier wezen ? 'k Heb 'm bij z'n kladden uit 't water gehaald?", vroeg de agent, toen Wetter, met 'n nog vollen mond, de deur open dee.
Dat gaf 'n zenuw-bereddering van vader en dochter, van de zieke moeder en van den in z'n onderbroek rond-springenden kleinen Heinrich! Hoe dat gebeurd was? Of-ie door den mist 't huis voorbij was geloopen? En terwijl de chemicus, die voor geen goud te laat op 't werk kwam, m uit de kleeren hielp, 'm met 'n rullen handdoek droog-poedelde, en 'm, met een van z'n tot de enkels van den drenkeling reikende hemden, in 't bed, waarin-ie met z'n vader samen zou motten slapen, omdat Friedel leelijk opgehakt had, stopte, schonk Friedel 'n kop kokend-heete koffie voor m m, en bij eiken slok, waarschuwde ze hartelijk : „Du lieber, Du süszer, gieb ach! Eerst bien
111



jij beina verdronken! Mach dasz du niet van bienen verbrannt...."
Dan als Wetter naar de fabriek, en Friedel bezig was, eerst met 'r broertje, dan met 'r moeder en de lastige grootmoeder, lei-ie z'n bril onder 't muffe hoofdkussen, en 't hoofd naar de behangselzij van 't vreemde bed keerend, dat ze 't niet zouen zien, as ze met weer wat hartelijks binnen kwamen, beet-ie z'n tanden vast in 'n punt van de sloop, om z'n gesnik te dempen. En z'n verkleumde handen vouwend, bad-ie: „Ach, lieve God, boven den mist en de wolken, laat 'm asjeasje-bhef nog wat in Leeuwarden blij ven.... Ik ben zoo vreeselijk bang voor die steekhannes, die bij mijn in 't bed mot kommen te leggen...." Inslapend van vermoeidheid, terwijl de grootmoeder klagelijk lag te verwijten, dat ze liever na 'n gesticht wou — alles hoorde je door 't dunne, houten beschot! — dacht-ie dan weer of Büchner gelijk had — want dat alles van kracht en stof an mekaar hing ■— en dat Friedel 'n suiker in de koffie dee, as-ie bij de doerak-van-'n-nicht in geen maanden had gekregen — en dat Koert zich 'n kriek zou lachen» as-ie 'm zoo in 't lange hemd van Wetter kon zien leggen — en dat-ie nog wel 'n tweeden dag van de fabriek weg zou motten blijven eer z'n kleeren en z'n schoenen na zoo'n bad in dat stinkende water weer droog waren
Nog voor 't middageten waren tante Toos met Lena op bezoek. „Wat ben je nou begonnen, kindvan-me", praatte tante Toos hartelijk .— ze had 'r
112



steken van in 'r hart gekregen, toen Friedel 't was kommen zeggen ■— herinnerde ze 't zich niet flauw, dat de jongen 'r voor 'n heele poos gezeid had, dat as 'r iets met z'n vader an 't handje was, hij voor 'n belajen kar zou gaan leggen? <—•: „hoe kom jij 's morgens voor vijven met je kleeren en al in
't water ?"
„Hoe ken ik dat weten?", zei-ie, te mat, om te antwoorden: „ik lee d'r in — meer weet 'k zellef niet "
„Da's klessen", redeneerde tante Toos: „op zoo'n manier ken je 't morgen wel, zonder da-je 'r weet van het, in je hoofd halen te gaan vliegen "
„Ik ben 'r toch óók in gevallen, toen 'k me voeten wou wasschen," zee Lena: „en 't was niks erreg".
„«Jóu wordt niks gevraagd!", gromde tante: „an jou was niks verbeurd geweest! De visschen in 't water hadden je alleen om je streken niet gelust.... Maar «Jo is 'n beste jongen, in wie z'n schaduw jij niet ken staan "
„O, jij zeker wel?", zei 't brutale nest: „ik trek me toch niks van je grooten mond an!"
Toen tante dien leeftijd had, gaf ze nóg wijzere en nóg, van ouweren geleerde, schandelijker antwoorden, maar dat was ze vergeten, en ze had 't evenmin onthouen, dat de groote menschen om 'r heen om zulke kinderuitvaflen konden brullen van 't lachen.
„As je nog één woord zeit!" vlamde ze op, en 't dreigement, dat 't meisje van 'r kende, groeide in 'r hand.
113



„As je nog één woord zeit, püh, püh!" herhaalde Leentje, op veiliger afstand.
„Ik heb zoo'n pijn in me hoofd, en jullie maken zoo'n herrie", klaagde «Jo.
Toen was tante Toos de wijste. Ze stopte't dek, waarvan ze elk gaatje, ieder onvertogenheidje oplette, om de schouders van den lummel met de rooie wangen, en omdat ze voelde dat de jongen geen leven kon velen, en al z'n leven koorts had, haalde ze benee bij Wetter en Friedel, met 'n stem, die 't heele huisje, van boven naar benee doordreunde, die grootmoeder met dichtgeknipperde oogen en moeder in 'r bed, met de vingers in de ooren, verschrikt dee luisteren, 'r schade in. In 't keukentje had je de poppen nog eens aan 't dansen. Leentje en Heinrich nog geen tien tellen alleen gelaten, hadden 't om 'n lepel suiker, die hij in z'n mond stak, omdat 't hullie suiker was, en niet van zullie, aan den stok. Zij had 'm voor suikerchef uitgescholden, en om te maken dat-ie niet meer snoepte, had ze 'n vingertje in 't oor van den suikerpot gestoken, en den pot naar zich toe willen trekken. „«Je blijft van onzen suikerpot af!M, had hij gezeid, en 'r 'n tik op 'r hand gegeven. Zij had teruggeslagen, en stevig, en 't oortje van den pot was als 'n keurige ring om 'r wijsvinger blijven zitten, 'n witte ring met n vochtig-rood biesje, omdat 'n scherp scherfje 'n bloedend wondje getrokken had.
„AVat 'r met jou an de hand is, mag de Hemel weten!", zei tante Toos, toen ze weer buiten kwa-
114



men: „jij schijnt altijd bloed te willen zien, lastig predukt! Eerst de jongen z'n hoofd, nou je eigen vingers.... Je most minstens tweemaal per dag 'n pak voor je broek hebben "
„Ik laat me tóch niet meer slaan", zei 't meisje koppig — straks in 't keukentje, toen ze 'n tik had gekregen waar de anderen bij waren, had ze al moeite gehad 't geweld van 'r kleine vuisten in te houden. Ze liep naast de groote vrouw te wrokken. Je mocht niet dieven en niet snoepen, ook als 't van je eigen vader en moeder was, en as ze t..c*en iongen7met-z'n-puistegezicht verbooi, kreeg zij 'n tik om 'r ooren, zoo valsch dat de vlammetjes voor 'r oogen dansten....
Jo, die 'n leelijke kou te pakken had, uren lee te hoesten en te niezen, had in die week drukken anloop. Kobus, met eiken dag 'n schoon boord om, en met 'n zelfstrikker, waarmee-ie hardnekkig vocht, was 'r 's middags en 's avonds, en bleef dan zoo lang mogelijk plakken. Meestal sprak-ie geen woord, bepruimde-ie amper-rookende sigaretten, omdat Friedel de lucht van z'n doorgewinterde pijp niet verdragen kon, en at-ie haar met z'n oogen op, zoolang zij niet naar hem keek. Koert, die niet begreep, waarom oom ineens zoo'n vrindschap voor zijn vriend Jo toonde, en benee as 'n schoothondje op hem bleef wachten, zat s avonds bij 't voeteneind van 't bed in de boven-slaapkamer, kreeg van Friedel kopje voor, kopje na, en als ze 'm dan met de fijne, witte hand, die nooit van 't soppen en boenen had te lijden, nooit 'n arbeidshand werd,
115



zóó as ze 't telkens weer verzorgde, over z'n hoofd streek, en 'm zei: „Jij bien een lieber, hartelijke kameraad voor jouw zieke vriend", kreeg-ie 'n kleur tot an z'n haren, en keek-ie den driekwart levensmoede in 't bed, die telkens opstuipte als-ie stappen op de trap hoorde, met de oogen van 'n tien jaar oudere, met vol-op-weet-van-'t-ïeven, aan. Soms wipte tante Toos binnen, maar heel kort, omdat ze Leentje niet alleen in huis kon laten, en die zat dan met 't gevoel of 'r eigen fainilie uitgestorven was, op 'r zoon en 'r neef te wachten, en dan dacht ze met vochtige oogen, dat dat 'r voorland was, as ze over wat jaren op 'r ouwen dag angewezen was. Ze had geen poot motten verzetten, om vergiffenis te soebatten, toen Lena dien jongen 'n gat in z'n vierkanten kop had geslagen —
„Goeien morgen", zei drie dagen later 'n lange slungel van 'n man, met 'n vaal-bleek gezicht en haast uit z'n hoofd verzakkende oogen, toen ze bezig was de ramen an den buitenkant 'n beurt te geven: „mijn nicht Anna Mourier gaf uw adres qp.... Weet ü ook waar me zoon Joël logeert?.... Of logeert-ie bij u?.... Ik was an de Fhilipsfabriek, maar daar hadden ze 't te druk om me te woord te staan....'
„Allemachtigste", zei tante Toos, de spons in 't emmertje plonzend: „ben jij de vader van Jo....?"
„Ja", loog-ie sebiet — zij mocht niet laten merken dat ze t wist: daar had ze 'r heilig woord op gegeven —: „me schip is pas in Rotterdam binnengevallen.... We hebben beestig slecht weer
116






gehad, met driemaal averij, maar nou ben 'k 'r eindelijk...."
„Driemaal averij ", kon tante Toos, zich breeduit voor 'm posteerend, niet inslikken: „driemaal averij, as 't dan maar geen kwaje averij geweest is...."
„Ken 'k 'm zien? 'k Heb den heelen nacht
in den trein gezeten "
„Den heelen nacht gezeten", treiterde de vrouw met de zware heupen en de dikke armen, maar ze hield zich in, al staken 'r die leugens van 'n nachttrein van Leeuwarden, en de smerige smoesies van den man, die met z'n kol-oogen langs je heen gluuperde „Lena! Leentje!", riep ze toen.
t Meisje, bezig 'r poppen 'n bad te geven, treuzelde in de deur-opening.
„Breng jij meneer is na Friedel!", zei ze: „en kom dan weer daalijk werom "
„Ik dank u wel, juffrouw", zei Godefroid Mourier, beleefd den hoed van 't kaal-geschoren hoofd lichtend — nou waê-ie eerst heelemaal 'n kerel, om angstig voor te wezen —: „na zoo'n reis om de Kaap van 'n paar jaar voel ik me precies als 'n wilde eend in de Hollandsche bijt, hahaha!" En hij lachte met 'n mond om bij te griezelen.
Leentje, trotsch dat zij den weg mocht wijzen, liep naast den angstig-langen man, die 'n nieuw confectiepak droeg, en nieuwe bruine schoenen, die bij eiken stap kraakten, aan had.
Zij liep vroolijk rechtop. Hij of-ie bang was z'n hoofd te stooten.
118



„Hoe ken 'k zoo goddeloos-stom zijn, om zoo'n kind met 'n tuchthuisboef mee te geven ", verweet tante Toos zich, toen de twee den hoek om waren: „dat doe 'k geen tweeden keer "
En terwijl ze 'r ramen verder sponsde, piekerde ze 'r over hoe je van 't eene in 't andere kwam. Nou had ze al kennis an 42/6593 uit Leeuwarden.
X.
„Hoe heet jij?'' vroeg Godefroid Mourier, omdat Leentje, in 't begin 'n tikje eenkennig, enkel ooren voor de krakende schoenen van den vreemden meneer, dien ze naar Friedel moest brengen, scheen te hebben.
„Ik hiet Magdalena...."
„Dat is 'n hééle mooie naam", zei de man, langzamer aanstappend, omdat-ie an 't rappe bewegen der kindervoetjes, die als happende breinaalden, met 't telkens terughalen van 'n steek, als ze de groote voeten niet bij kon houen, op en neer gingen, al gauw merkte, dat z'n eenzelvig gedraaf, of-ie tusschen de muren in Leeuwarden gelucht werd, 'n te stevige lepel voor 'r mond was.
„Ik vin 'r niks moois an", viel ze 'm dadelijk af, en tegelijk probeerde ze handig met z'n linkeren rèchtervoet op maat te komen: „ze noemen me Lena, omdat je met Magdalena zoo'n tijd verliest. Ik hiette liever Dicky of Carmen.... Carmen is 'n prachtige, watte?"
119



„En of!", zei de reus naast 'er, en even keek-ie 'r schichtig aan •— of daar de duvel mee speelde, dat zoo'n kleuter net daalijk den naam most noemen, dien-ie in de lange jaren van 't cel-leven nooit meer gehoord had, en dien-ie geen dag kwijt was geweest.
„Hoe niet u?", vroeg ze, nou de kou van de lucht was.
„Godefroid", zei-ie: „Godefroid en nog vier andere 'r bij "
„Goodevra....", herhaalde ze: „dat is geennaam!.... AVie het je zoo'n gekke naam gegeven?"
„Me moeder, zou 'k denken....'
„Nou, 't is niks Dat ken niemand ont-
houen...."
„Heb-ie nooit van Godfried gehoord?— Frie is makkelijk genoeg, hè?"
„Frie? Frie! Friedel ken, maar Friedel
én Frie Nee, hoor!.... Je mot stellig 'n anderen naam kiezen.... Ik heb 'n vriend met 'n bril,
die in 't ijskouwe water gelegen het Die woont
ook bij vVetter in Die niet Jowel, maat wij
zeggen Jo "
„Da's me zoon...."
„Ben u ?" vroeg ze héélemaal naar 'm opkijkend en met 'n gebhiftheid dat ze in 'r woorden bleef steken — was die lange man, die 'r zoo geel as de zeemelap uitzag, en cue z'n oogen uit z n hoofd hingen of ze te zwaar waren om binnen te blijven, was die de vader, die in Sjiena geweest was, en die Jo haast niet kende—?
120



„Ja, die ben ik.... Het-ie in 't water gelegen.... Hoe komt dat zoo?" „Gompie "
Ze kon 'r niet bij. 't AVas 'n sprookie zonder begin en zonder end, zooals Koert vertelde, as-ie an 't spook dacht en van haar af wou wezen. Wat dat Zondagsche pak van blauw met plooien — waren die bruine, glimmende, as korsten-vanversch-brood zoo fijn Krakende schoenen, met de groote voeten 'r in en de lange beenen 'r boven, van z'n heuschen vader, die nooit van z'n schip afkwam ?
„Ik vroeg je, kleine meid — of-ie in 't water ?"
„Ja maar ik óók", vertelde ze in niet te duidelijk overzicht: „eerst ik, toen hij. Bij mijn was 't warm. Bij hem koud. En we hebben allebei op onze falie gehad, ik van me moeder, die me tante
is — hij van n smeris, die 'm bij z'n kladden kreeg
Ik ben ook opgebracht, maar da's 'n hééle poos gelejen, omdat 'k Heinrieg met z'n sproetegezicht n gat in z'n kop had geslagen, maar da's nou weer dicht— Voor die mot u oppassen as u bij Jo in bed slaapt, want das 'n zoo gemeene viezerik.... Die trekt an ijle suikerpot, en as ik dan 't oor in me hand hou, as hij haast in de suiker stikt, geeft-ie mijn de schuld.... Vraag 't Jo zelf, as u mijn niet gelooft.... Ik Heg nooit.... En Jo z n bril hebben ze toen ook in de sneeuw afgesmeten— Heb u nieuwe schoenen? "
„Ja, Magdal ena .
„Lena! Ik wil geen Magdalena nieten Heb
121



u ook bruine schoensmeer?.... Of hoefje ze enkel af te stoffen, dat ze zoo mooi glimmen ?"
„Dat weet 'k nog niet", glimlachte hij: ,,'k heb ze pas cadeau gekregen "
„Van wie?"
„Van 'n meneer, dien je toch niet kent, Lena
Is 'r hier 'n winkel, waar je lekkers kan koopen?"
„Ik mag geen lekkers van vreemden D'r het
laatst 'n meissie zoo oud as ik kaneelbrokken van 'n spullevent gekregen, en toen het de politiehond 'm in z'n lurven genomen...."
„Zoo n vaart zal 't met ons niet loopen", zei hij: ,,'k mag toch wel lekkers voor me eigen zoon meenemen?"
„O, is 't voor die?", antwoordde ze met toch'n-beetje-teleurstelling in 'r stem, „ga dan maar
mee Maar hij houdt van geen reepen-met-noot-
jes-'r-in en ikke wel, en citroenba üetj es, waar hij dol op is, lust ik niet, omdat je 'r zoo'n bleeke tong met puissies van krijgt "
In 't winkeltje, waarvan zij de uitstalling kon droomen, omdat ze 'r zoo dikwijls met Koert en «Jo, en soms ook wel met tante Toos, in moeilijke keus voor had gestaan, deed Godefroid JVÏourier, die 'r in den schemer achter de étalage-kast nog fletser uit-zag en nog gebukter stond, omdat de balken-betimmering bijna op z'n hoofd hing, de eerste inkoopen voor z'n zoon.
„Dag Lena", zei de juffrouw, eens zoo zwaar als tante Toos, en die haast niet tusschen de schuine bakken met kruidenierswaren en de hooge potten
122



met zuurtjes — een was 'r met de zaligheid van saffraangele ananas-blokkies — door kon: „wijs jij meneer den weg?"
't Is de nieuwe vader van Jo, die Goodevra
123



met nog vier namen 'r bij, hiet", lei ze lenig en naar den ananasblokkies-potloenzend uit: „hij komt uit Sjiena, weet u, waar de sjienaasappelen groeien, en mot iets erreg-erreg-lekkers voor «Jo koopen, maar ik mag niks annemen...."
En als 'n verstandig wijfje, dat wel durfde te gissen, dat «Jo, met wien ze zoo dik was, niet alles alleen op zou snoepen, bleef ze listige wenkjes geven — dat-ie dat met bliefde, omdat 't met drajen tusschen je tanden kleefde, en ie twee kapotte kiezen had — dat-ie meer hield van melk- as van watersjokola — dat-ie nog gister om die groene-dingetjesdaar, waarvan ze den naam niemeer wist, gevraagd had, en dat ze ook wel geloofde, dat-ie lang met vies van sjokolade-sigaren was.
Met 'n vreemde ontroering in de oogen, en met 'n mond, die z'n zenuwtrekkingen haast niet bedwingen kon, luisterde de gewezen boef na drie jaar voorwaardelijk ontslagen, naar 't kwinkeleeren van 't meisjesstemmetje. Omzichtig in z'n zak grabbelend, moeilijk de optelsom van de juffrouw volgend, lei Godefroid Mourier in lengte van maanden en maanden verdiende centen op de toonbank, en toen ze weer buiten kwamen, en zij de saamgebonden pakjes mocht dragen, glee haar vertrouwelijk handje vanzelf in de klamme hand van den reus, die zich machtig-raar-vanbinnen voelde, omdat-ie opzag tegen de eerste ontmoeting met den jongen, die 'm nooit anders as stroeve brieven geschreven had. Maar 'r most nóg wat gekocht worden, iets dat niet door 't keelgat kon verdwijnen,
124



iets as 'n andenken — 't was'n besopen inval, maar in den trein had-ie 'r al over zitten broeien.... Oók 'n paar nieuwe schoenen had geen nut. Al liet je ze honderd keer zolen en achterlappen; eens raakten ze op, en dat was met 'n winterjas zoo ongeveer dezelfde geschiedenis.
Toen greep 'n ding in 'n speelgoedwinkel z'n glimlachende verbeelding. Hij zag Jo nog vaag als 't verschrikte kind, dat in de alkoof weg was gekropen, toen ze 'm in die ellende-dagen waren komen halen. En in de étalage stond 'n opgetuigd scheepje, met op de boeg de letters: De tijd zal 't leeren.
„Zal ik 'm dat?" vroeg-ie met dezelfde fantasiebesluiping als 't kind naast 'm.
„N ou, as-ie dat krijgt, zal-ie 't prachtig-prachtig vinden", zei Magdalena: „en as mijn vader óók werom komt, mag-ie mijn die pop met die bruine wimpers geven— Maar dat is niks voor 'n grooten jongen, watte?"
Met de lekkers-pakjes, die zij, en met 't scheepiepak, dat hij droeg, wandelden ze terug .— 'n end as ze uit de buurt verdwaald waren, nou!
En dan babbelde zij weer, verheugd en opgewonden over de gebeurtenis in haar leven.
„Ben je ook op zoo'n schip geweest?"
„Ja", jokte-ie: „maar véél grooter "
„En wat dee je dan?"
„Heen en weer varen "
„En as 't schip gezonken was, wat dan?"
„Dan zou 'k na land gezwommen hebben "
125



„En as 'r geen land was?"
„Dan, dan", zei-ie, de kleine hand verkneuterend: „zou 'k voor de haaien geweest zijn Dat
hennen krengen, die je met huid en haar na binnen werken Hap! Hap! Zonder te kauwen
slikken ze je in "
„En dan?" bleef ze vragen, zooals ze 't in de heerlijke dagen dee, toen Koert nog niet met schellevischoogen rondliep, en niet telkes z'n nagels met z'n zakdoek zat te poetsen.
„En dan? Dan zak je in de maag van zoo'n
loeder, net as «Jonas in de walvisch z'n ingewanden, en dan is 't met je gedaan "
„Hoe weet ü dat dan? Het zoo'n haai u ook
al is ingeslikt?"
„«Jawel, meid, maar ik heb zoo loopen stampen en springen, dat-ie me kwijt raakte".
„Is dat werendig gebeurd? Of zuig-ie 't uit
je duim?"
„Anders zou 'k toch niet levend naast je loopen!" betoogde-ie, 'n oogenblik stilstaand, om 'n nieuwe pijp op te steken. «Je werd dronken van de zon in je nek, de zon op de witte vlam-geveltjes, de zon op de duive-lijnes in de oneindige lucht, de zon om de zwart-en-roode schoorsteenpijpjes met de traag-om-hoog slierende rook-wahnpjes. Op 'n gecementeerde dakspits rustte 'n verdoolde meeuw, onbeweeglijk, angstig-van-witheid. Ze was zoo strakwit, zoo verdronken-in-witheid, zoo ge stold van sneeuw-blankheid, omdat ze geen licht terugspiegelde, zooals al 't andere in 'r dadelijke buurt,
126



dat de man, die 't zoolang had moeten ontberen, en zoolang 'n nis met zwarte trahes, of 'n in de lucht uitgeboorden driehoek had gezien, de heele nieuwe omgeving 'n eeuwigheids-oogenbhk vergat, en naar 't marmeren meeuwe-kopje keek, of-ie 'n wonder onderging. De kinderstem wekte 'm. Daar most ze méér van weten, van dat zitten in de maag van zoo'n haai, as-ie je opgeslokt had.... „Hoe ziet 't 'r vanbinnen bij m uit?" „Wat bedoel je ?", vroeg-ie, 'r niet meer in „in". „Toen die haai je zonder te kauwen op had gevreten?.... Kon je rechtop staan?"
„Nou, moeilijk.... Ik stoot dikwijls me kop, as k niet oppas, maar daar was 't zoo laag van verdieping door al de baleinen, da k aldoor gebukt
most loopen "
„Kon je na buiten kijken?.... Of zag je niemedal?" „Je zag 'r zoo-wat niks", praatte-ie, afwezig naar den albasten vogel kijkend — hoe langer je staarde, hoe witter en onbewegelijker 't dier leek — en hoe onwezenlijker hij zichzelf in de vragen van 't kind en in de eigen herinneringen verwarde: „je zag enkel licht van boven...."
„Hoe at je dan, as ie honger kreeg?" „Ja, hoe at 'k?.... As 'k lustte.... Eerst was 'k zoo ziek, da'k languit bleef leggen, omdat 'k de stilte niet verdroeg.... Je gedachten rammelden • 3 j )G . ersens en maakten zoo'n spektakel, da-je midden in den nacht zoo hard as je maar kon, zoo hard da-je je stem dubbel hoorde, begon te kletsen.... Vanmorgen in den trein schrikte k van
127



alles, van 't dichtslaan van de deuren, van n anderen trein, die ineene voorbij-reed, van t gillen van 'n locomotief, van 'n conducteur, die me kaartje wou knippen, en as 'k me oogen dichtdee, omdat 'k me 'n koliek an de zon had gekeken, dacht k: 'k wen 'r nooit meer an, want de stilte zat in me boddie gevreten.... Daar vliegt ze! 'k Had 'r n vloek op kennen doen, dat ze van steen was.... „Wie?", vroeg Magdaleentje, die 'r niks van
begreep. ui j-
„Die kanjer van n meeuw!.... noe komt die hier in z'n eentje!
In 'n oplaaiing van levensplezier, eens zoo sterk door de fut gevende kraking van z'n zolen, had-ie 'n plotselinge behoefte schel te fluiten — as-ie zong, zouen ze gedacht hebben, dat-ie 'n stuk in z n
kraag had. ... ,
„Jakkes!" zei't meisje, en omdat-ie r doorzn gefluit niet hoorde, bebengelde ze z'n vingers met de onstuimigheid van 'r kleine hand: „wat zijn dat voor manieren van 'n grooten man.... Je mag niet fluiten! Je ben toch geen straatjongen....
„En as 'k 't toch doe?', vroeg-ie, en 'r weerlichtte iets van 'n fopschel, 'n uitgestoken tong en tien langs z'n neus gestrekte vingers, in t lachen van z'n oogen, die erreglief konden doen, as-ie niet den grond liep af te zoeken.
„As je 't toch", dreigde ze: „zeg 'k je niet, dat in 't huissie daar Friedel Wetter woont, en dat daar Jo in z'n bed leit...." < _
Hij lachte om 'r kinderlijke onnoozelheid, stond
128



aarzelend stil, of-ie met z'n houding geen raad wist, klopte z'n pijp uit. Toen, omdat 'r asch op z'n glimmende, bruine schoenen gevallen was, vouwde-ie 'n nog splinternieuwen, in den stijfsel verharden zakdoek, open, en sloeg 'r de grijze vlokjes mee weg.
„Friedel!" zei 't kind tegen 't spook, dat met 'n blauw voorschoot om, de deur ontsloot: „ik mot voor tante, Jo z'n vader, die Goodevra met nog vier namen hiet, bij je brengen...."
„Ik ben Godefroid Mourier", stelde hij zich aan 't meisje, dat in de bloeiende zon met 'r half-bloote armen, en 'r onder 't voorschoot tot de schouders naakt halsje, in 't portaal stond, voor.
„ Willkommen, mijneer Mourier", zei ze, 'm 'r hand toestekend, 't Was den eersten keer, na zooveel jaren van eenzaamheid, dat-ie de hand van 'n vrouw drukte. Met de bedremmeling van 'n schooljongen, houdingloos, met de lengte van z'n lichaam geen raad wetend, en bij 't kijken van 'r troebel-donkere viooltjes-oogen heelemaal vergetend den hoed van 't kort-geschoren hoofd te nemen, stapte-ie 't portaal in, waarin zijn reuze-slagschaduw al dadelijk de trap beklom.
Boven had Leentje de slaapkamerdeur met 'n dreunenden smak opengesmeten, en nog vóór de nieuwe zolen de treden bekraakten, leien de zakjes uit 't door haar los getrokken pak op de deken bij den jongen, die 'r met 't waterverband om z'n hals en den grooten, zwarten bril onder de vergroeide wenkbrauwen, als 'n jeugdige bedelmonnik uitzag.
9
129



„Dat bennen citroen-zuurtjes", zei ze, den vader 'r gladweg bij vergetend, zoo vol als ze van 't lekkers-m-verscheidenheid was": en dat reepies melk-sjokola — en dat groene drupsies — en da's 'n heel ons annenas-blokkies •— en dit bennen sjokolade-sigaren en dat hazelnoot-reepies — en nou komt 'r nog 'n schip met drie masten— '
In 't bed opstuttend, beluisterde Jo 't geluid der voetstappen op de trap, de klank der mansstem en 't vroolijk lachen van Friedel, die nieuwsgierig achteraan kwam — 't bleeke gezicht werd vuurrood — en zonder 'n kik te geven, dook-ie weg in 't dek. De zon, van onder de gordijn-franje binnen-plassend, bescheen de harige deken, de toetjes en pakjes.
„ Jo", zei de man, zich met de plompe schouders en slungel-armen over 't bed buigend: ik ben 't....'
De buil onder 't dek bleef onbewegelijk.
„Hoe — hoe — staat 't 'r mee", hakkelde Godefroid Mourier, en de zenuwtrekkingen om z'n mond werden zoo wild, dat je niet zien kon of-ie al of niet lachte: „slaap je nog, me jongen?"
Als 'r niemana in de kamer bij was geweest, zou Jo zich zoo gehouen hebben. MaarXeentje, die met gespalkte oogen had staan kijken, begon aan de deken, die niet meegaf, omdat hij 'r krampachtig vasthield, te trekken, en ze riep 'r met bijtende verontwaardiging bij:
„Hij slaapt niet, hoor! Hij zat te lezen, toen ik binnenkwam, 't Is je vader, Jo!.... Je vader!.... Nou vraag ik je!.... 't Is je vader, Jo!.... Jakkes, wat'n akelig dier ben jij...."
130



„Jo, jou vader iest gekommen", zei Friedel verwonderd.
Toen zei de man, omdat de jongen onzichtbaar
131



bleef: „laat u me asjeblief effen met mijn zoon alleen...."
„In de stilte begon-ie't scheepje, dat-ie zoo voorzichtig gedragen had, dat 'r nog geen raatje verbogen was, uit te pakken, zette 't op 'n stoel bij 't bed.
De zon bescheen de witte letters bij 't roer. De Tijd zal 't leeren.
Ên benee ging tante Toos razend tekeer, omdat ze doodelijk-ongerust over 't wegblijven van 't meisje, op 'n draf was komen aanhollen, en ze 'r bij moest gaan zitten, zoo loimmeneel as 'r hart 'r van klopte.
XI.
't Werd 'n veel-bewogen dag, een met 'n nijdig staartje. Bij 't middageten had Lena 'r mond voller van 't groote nieuws dan uit den gestampten pot met zuurkool, dien ze niet lustte. Ze zat met 'r vork in die nare, zure vuiligheid, die smaakte of ze bedorven was, en waarvan oom Kobus schransde of-ie 'r nooit genoeg van kon krijgen, zoo te kudderen, maakte zoo'n spelletje van de stoltende kaantjes in 'n perkje van kool-sprieten en bü 'n glijbaan van vetbladders, dat tante Toos prikkelbaar om elke lUeinigheid en die 't bij alles op 'r heupen had, telkens weer met ongemakkelijke oogen moest dreigen. Dan slierde 't kind wat zuurkoolwurmpjes uit de aardappelpap, wond die bedachtzaam om de tanden der vork, bekauwde de smeerpoezerij met 'n gezicht of ze 'n levenden duizendpoot an 't malen
132



was, en als tante, die zuchtte of ze honderd keer de trap op en af was geloopen, niet op 'r lette, maakte ze van 't weer uit 'r mond gelegde 'n tweede moesje op 'n afgelegen plek van 'r bord, waar weinig oogen-wandelaars in de buurt kwamen. Terwijl ratelde ze nog harder en vlugger dan 't speel-
goedmolentje, dat Koert van 'n marskramer gekocht ad, en dat in 't leege bed van 't voortuintje, met z'n rooie en gele wiekjes in 't windje stond te draaien, zoo gedurig en rap, of 't 'n schijf zonder beweging was. Niks sloeg ze over. In geuren en kleuren mosten Koert en oom Ko hooren wat de vader van «Jo met z'n nieuwe bruine laarzen allemaal in de winkel van de dikke snoep-juffrouw gekocht had, en om ze bij de overdaad van zoo schrikkelijk-veel uitgegeven centen paf te laten kijken, fantaseerde ze r 'n weelderige dingen, pepermuntstangen, tofB.es, figuurdrop, Kaneelpijpen, zes lollies en 'n doos met fundangbonbons bij, dat Ko, die bij al die zoetigheid tegen z'n derde portie zuurkool op zat te kikken einde lijk zei, dat-ie 't nou wel geloofde. Toen snee ze op over 't schip met drie masten, en kwebbelde ze kwaadsprekerij* over den jongen met den uilekop, die onder 't dek verstoppertje voor z'n vader gespeeld had. Of dat geen schande was, om an iedereen over te vertellen, dat je vader uit Sjiena werom kwam, zich zoo voor je uitsloofde, zóó z'n best dee om 't lekkerste lekkers voor je te prakkizeeren, d'r zelf niet eens van geproefd had, en dat-je dan in je bed dee of je niet thuis was.
133



„Dat ken niet", zei Koert.
„Nee, dat wil d'r bij mijn ook niet in", sprak Ko, de naast z'n bord liggende pijp opstekend.
„W^aarom wil dat r bij jou niet in?", praatte tante Toos kregelig — ze had 'r de pee over, dat Ko 't haar rond z'n kalen knikker zoo met pommade besmeerd had, dat-ie op 'n bleeke pannekoek in gesmolten boter leek: „ken jij 't je niet indenken, dat zoo'n kind in al die jaren een-kennig geworden is?"
„Nee", herhaalde Ko, die 't niet goed zetten kon, dat n man, met niks om handen, z'n intrek bij de AVetters trenomen had: „as mijn vader bij mijn van de reis binnen stapte, zou 'k uit me bed vliegen,
al lee 'k met honderd graien Dan deugt óf de
jongen niet, óf d'r is an de vader 'n steek los — En bij mijn weten is de jongen best "
„Jij kletst!" viel tante Toos uit: „jij kletst altijd!" Ze zei 't vinniger dan 't 'r bedoeling was, omdat-ie den spijker zoo raak op z'n kop had geslagen.
„Dan maar", zei Kobus, rookwolken uitploffend: „wat zou jij in zoo'n geval doen, Koert?"
„Ik — niks", antwoordde de jongen, uit z'n gedroom opschrikkend: „Mijn vader ken niet oij me bed kommen.... En as-ie 't dee, zou 'k gek van plezier worden, en Lena net zoo goed— '
„Nou!" zei 't meisje, die 'n zuurkool-letter M met 'n dikke punt gevormd had — zoo ver had ze 't met 't alphabet al door Koert gebracht —: „ik zou 'm zoo zoenen, zulke dikke pakkers geven,
134



dat-ie z'n asem kwijt raakte, en voor me moeder zou 'k de helft van me lekkers bewaren—"
't Was de eerste keer, dat ze over 'r vader en moeder sprak. Tante Toos hortte 'r stoel met 'n ruk over 't zeil, dat je z'n lenden hoorde kraken. Ze zee niks. Ze vrat 'r zich bij op. De tranen schoten naar 'r oogen. Lieve Heer, dacht ze: ik zit onder enkel vijanden — daar komt nou niemand tegen op, tegen wat zoo'n stuk ondankbaarheid 'r uitflapt — en as iemand 'r moeder geweest is, ben ik 't in de allereerste plaats
Maar ze voelden 't niet met 'r mee. Kobus spuide de rookwalmen uit z'n aamborstige pijp, en z'n gedachten omfladderden de viooltjes-oogen, die-ie midden in den nacht voor zich kon zien. 't Aanvoelen van 'n man in 't huisje, als Wetter in t Laboratorium van de fabriek an 't werk en de moeder bedlegerig was, dee 'm snuiven of-ie onraad speurde. Nerveus betrommelde-ie 't tafelzeil, en de bruske beweging van z'n moeder drong 'm enkel 'n gemehjk verzet op. 't AVas op die manier met altijd weer de smoor over kleinigheden in hebben, niet te harden.... Koert, ook met z'n gedachten bij Friedel, besufte de portretten aan den wand. Ineens zag-ie ■— gek as 'n ding ;e ineene te binnen kon schieten! — 't kleine portaaltje in Amsterdam, toen de levende schol uit de bun van den vischboer gevallen was, en de vrouw-metden-glimlach tegen den kalkmuur leunde. Friedel kon net zoo lachen. Friedel. Naar de in 't zonlicht trekkende rook-krinkels uit Ko's pijp kij-
135



kend, spelde-ie zachtjes de letters F. r. i. e. d. e. 1
Toen stond tante Toos onstuimig op. Ze smeet de vorken en messen in de leege schaal van de zuurkool, smakte de borden bijeen, en omdat ze 'r
mond bij dat ophitsend lawaai niet houden kon, ging ze plotseling driftig tegen 't morsend meisje tekeer.
„Nou zeg ik je één ding!", zei ze met 'n rapshuis-gezicht: „je staat niet eerder van tafel op voor je bord leeg is! .Mijn hoef je niet te likken en voor mijn hoef je geen snoepgoed te bewaren, maar eten zal je, al stik-ie 'r in! Da's me elke dag 't
136



zelfde gemier, en dat hangt me de keel uit, versta je?.... Ik vraag of je 't verstaat?"
„Ik versta je best. Je hoeft 't geen twéémaal te zeggen!", antwoordde Magdaleentje kattig: „as je maar weet, dat ik van zuurkool dood ga!"
En met 'n wanhoopsgebaar stak ze 'r vork als 'n hooispaan in de gestolten klonters en laadde den hap in de holte naast 'r kiezen, waar-ie tenminste niet dadelijk in de 't verdraaiende maag gelost hoefde te worden.
„Slik door, lastig merakel!", zei tante Toos, die de kunsten kende: „ik zeg je slik door!"
Toen nam 't kind 'n heel-grooten slok water uit 'r glas met den betraanden en streepies biggelenden rand, en spoelde 't vergift omlaag. En omdat ze 't waarlijk om te besterven vond, rilde ze dat 'r kleine schouders 'r bij schokkerden.
„Mag ze de rest nou niet laten staan, tante?" vroeg Koert, de partij van de gekwelde zuster nemend.
„As 'k je noodig heb, zal ik je roepen!" gromde de vrouw, en 'r vingers tintelden van zenuw-opwinding. Ze liep zoo driftig de kamer uit naar 't keukentje, dat ze onderweg de vorken en messen van 't zigzaggende bord verloor.
Kobus, cue meende dat ze 't opzettelijk dee, klompte z'n stoel wrokkig opzij, deukte den hoed op 't hoofd, en zonder goeiendag te zeggen, smeet-ie de deur achter zich dicht.
,,'k Zal je 'n handje helpen", fluisterde Koert, zich naar t volle bord buigend — maar net toen-ie
137



in beraad was van welken kant ie mee zou happen — je kon geen onderscheid zien tusschen wat ze al ééns en wat ze nog niet in 'r mond had gehad — stuntelde tante de kamer weer in.
„Vooruit!", snauwde ze, heelemaal uit 'r doen, omdat 't dicht smakken van de deur 'r 'n hartklopping bezorgd had, en ze moeite had 'r niet in 't bijzijn van de twee snotneuzen op los te grienen: „Vooruit! 'k Hou 'r geen loosjement op na, waar de tafel gedekt mot blijven! Ga met je bord bij 't raam zitten! Ben je blij dat 'r weer ruzie door jou gekommen is! Al kauw je d'r over tot vannacht twaalf uur: op zal 't Is kijken wie de
baas is.... Is kijken of jij of ik hier regeer "
.Met 'n zwaai, die al de kruimels door de kamer zwiepte, trok ze 't zeil, dat anders gesponst wier, van de tafel, en leegde 't glas van 't kind in den kolenbak.
Toen hinkte ook Koert naar de fabriek en oom Ko, die 'n end verder besluiteloos stond te drentelen — of-ie nog effen bij AVetter zou anloopen — inhalend, had-ie 't gevoel of-ie iets gemeens dee door Leentje met 'r betrokken smoeltje bij tante en de zuurkool alléén achter te laten.
Tante Toos, die 't meisje had kunnen ranselen om 'n lief woord van 'r te hooren, zat, nou in 't donkerste hoekje van de keuken, tegen de glazenkast an. Om niet te laten merken hoe benauwd ze 't had en hoe ze zat te snikken, had ze de kraan boven den gootsteen open-gedraaid, 't Water kletterde in de teil met de vorken en messen, die tin-
138



kelend heen-en- weer wiebelden, berammelde de borden, en slurpte met gurgelende halen door 't spuigat.
In de voorkamer dee Leentje eerst alsof, pagaaide ze de vork op en neer, naar de lippen toe, die ze zoo saam-geklemd hield, of 'r gezichtje met zeep werd gewasschen, maar als ze 't loos alarm van de door 't water bibberende borden in de spiezen had, de deur niet openkierde, 't hoofd van tante Toos weg bleef, zakte de vork naar 't telkens voller wordend bord terug, en bootste ze met komedianten-aanleg de kauw-bewegingen van 'n mond, waarin niks meer bij kon, na. Dan, omdat tante al z'n leven tukte, de voorkamer zóó ravotte in de bloeiende verruiming van 'n in 'r eigen warmte schik hebbende voorjaarszon, dat 'r bij al wat 'r blonk licht-spaanders, als in 'n smidse bij 't neerbeuken van 'n voorhamer op wit-kokend ijzer, rondvlogen — en 'r ook in Leentje's gloednieuw kinderzieltje heele plekkies met nikkelen deksels, koperen handvatten, spiegeltjes-aan-den-wand, en wat je verder voor glimmends kon bedenken, verscholen waren, begon ze op 'r stoel te springveeren van uitbottende levenslust, en as ze 'r schoenen van de wandeling met den gewoon-stinkend-rijken vader van Jo, die in den speelgoedwinkel 'n geel papier uit z'n tabaksdoos had gewisseld, niet an had gehad, én die schoenen niet zoo'n spektakel op 't vloerzeil maakten, zou ze 't 'r op gewaagd hebben, de in 'r opbrandende jool uit te leven. Nu bleven enkel 'r oogen zon-kaatsende glasscherfjes. Met de vingertjes, voor wie niks veilig was, zette ze n
139



kwalijk kattekwaad-spelletje in door van de zuurkool kogeltjes te knejen, en die van af 'r stoel door de kamer te knikkeren. Poes, met groene slaapoogies in 't zonnebad lodderend, kon dat niet hebben. Die wiebelde met 'r achterwerk heen en weer, nam 'r aanloop, greep 'n voort-tuimelend balletje in de voorpooten, tolde 'r mee over 'r staart heen, en bij een, waarin 'n zwarte peperkorrel — die je keel kapot gloeide, as je 'r bij ongeluk stuk kauwde — as 'n krent uitwipte, nieste poes twee-, drie-, viermaal, zonder 'r poot voor 'r bek te houen, zooas zij 't geleerd had, en dan droogde ze 'r natten neus zoomaar an 'n droog plekkie van 'r bast, tot ze weer as dolle-Dries 'n nieuw zuurkool-balletje tusschen 't behang en 'n gordijn achterna zat. Met stukkies worst of graten van bokking had je 't niet motten probeeren. Maar an zuurkool had poes net zoo de duvel as zij....
Tante Toos eindelijk opgelucht — na zoo'n huilbui voelde ze zich meestal weer op streek, beluisterde in 't keukentje de niet deugende stilte van 't kind en 't gedraaf van de kattenpooten, die soms met 'n vaart uitglejen of poes glijbaantje speelde. Op t kousen aansluipend, de piepende plank, die meestal voor verklikker speelde, mijdend, zag ze in minder as 'n seconde 't beeste-schandaal van de zuurkool-propjes, die as zanderige knikkers op 't zeil en de in 't zonnegoud opfleurende roode en zwarte baantjes van 't Axminster-tapijtje lagen. Poes, al 'n beetje beu van 't spelletje, rekte zich lui in de vlammen-verkneutering der opgewoelde
140



tapijtfranje, en bij 'r witte snorharen wiegelde 'n balletje met 'n losgelaten zuurkoolstaart.
„Doerak van 'n meid!", schold tante Toos, de schuldige, die onnoozel met 'n leegen mond zat te kauwen, vernietigend: „is dat je bord leeg-eten? Sebiet na bed!"
't Was de straf in laatste instantie, en niet de meest-vernuftige, want 't bed werd op die manier 'n oord-van-verschrikking, 'n plek-van-verbanning, 'n schandpaal—
„Nee, hoor! Dat doe 'k niet", weigerde Magdalena in felste opstandigheid: „eerst mot 'k me ziek eten an wat k niet lust, en nou al na bed! — Ken ik 't helpen as-ie bij me stoel klimt en 't eten van me bord steelt?...."
„Vooruit, leugen-merakel!", sprak tante grimmig, en niet van plan 'r langer over te redeneeren, over de zwijne-pan, die de kwaje rakker van de kamer-om-door-'n-ringetje-te-halen, maakte, tilde ze de spartelende, zich verwerende en met r voeten trappende boosdoenster in de armen, die in vroeger jaren teilen water, om 'r man as-ie uit de mijnen kwam, te poedelen, de trap op hadden gedragen, en die nou moeite hadden, om 't verwoede meisje te bedwingen. Boven Het ze 't kind op 't bed vallen, kon ze 'r geen woord van 't hijgen uitbrengen. Met wüd-pmkkende vingers trok ze de knoopen van 't jurkje los, en toen Lena t verdraaide, om de veters van de rij gl aarsjes zelf te ontpeuteren, zich op 'r buik wierp, en 'r in t gewentel tegen 'r arm trapte, gaf ze 'r in onredelijke
Hl



drift-oprazing 'n waarachtig pak slaag. Toen, niet huilend, niet getemd, zich verongelijkt voelend, omdat ze altijd 'r zuurkool had laten staan, en tante wist, dat ze al ziek werd van de haringlucht, en ze de afstraffing niet meer verdroeg, sprong 't meisje van den behangselwand, waartegen ze gestruikeld was, naar de op den stoel bij 't bed in hartkramp hijgende vrouw, en ranselde 'r met de wraakzoekende handjes in 't volle gezicht, 't Gaf 'n akelige stilte in de dakkamer. \Vant terwijl Leentje in angst voor de stevige knuisten van de vrouw, na die daad-van-geweld, zoo ver weg as ze maar kon bukte, om op haar beurt 'n paar suizelende meppen om de ooren af te wachten, dee tante Toos niks. Ze leunde zachtjes achterover en sliep met wijd-open oogen. Dat gaf de stilte, de ontredderende, verbijsterende. Angstig naar 't oogenwit der door 'r gegroefden mond hortend adem uitstootende vrouw Kijkend, 'r niemendal van begrijpend dat tante 't zich liet doen, wriemelde Lena de in den knoop geschoten veters stuk, en begroef zich voor alle zekerheid onder 't dek.. Buiten, in de rust van zonne-gelach, den stilstand van zwarte boomen en struiken, zilverde plotseling 't kariljon van 'n zwerm musschen in 't gewar van 'n wilg neergestreken, door mekaar tjilpend en fluitend, of ze allemaal tegelijk an 't woord wouen blij ven, en langs 't zolderraam schoor 't schaduwtjes-geplons van den straal-blauwen hemel door-duikende duiven.
„Hêè! Hèè", zei tante Toos, moeilijk wakker
142






wordend. Ze wist niet waar ze was, hoe ze hier kwam te zitten, wat 'r met 'r gebeurd was. Langzaam herkende ze door den nevel 't bij 'r voeten liggende jurkje, de naast 't bed gevallen laarsjes, 't neuveltje van de dekens — langzamer nog herinnerde ze zich dat de kinderhanden 'r geslagen hadden. Bijna strompelend, met 'n verlooming in 'r hersens of ze heellang, heel log gedroomd had, liep ze de trap af, dronk 'n glas water, en hervatte 'r bezigheden, bewegend zooals altijd, de borden spoelend met warm en koud water, de vorken en messen wrijvend, poetsend, slijpend, en 't keukentje verder an kant makend. Toen kroop ze hijgend op 'r knieën over 't zeil en 't Axminstertje van de voorkamer, en toen poes, spelend met den veger, die de zuurkool-balletjes op 't blik veegde, 'r schurkende rugjes gaf, en bij 'r op den grond op 'r schoot sprong, zoende ze 'r op 't witte kopje met 't eigenwijs neusje en zakte wéér in 'n flauwte. JViaar toen Ko en Koert van de fabriek werom kwamen, zei ze niks van 't schrikkelijk-nare gevoel, dat ze dien dag al tweemaal gehad had. 't Ging ze niks an. De een keek al zuurder as de ander, omdat Lena naar bed was gezonden, en toen ze vertelde van de klappen in 'r gezicht, keek Koert 'r an met 'n vijandig bakkes, zee Ko, dat ze allemaal kinderen geweest waren. De een at vlug ger dan de ander, om weg te kommen. Koert had zoo'n haast, dat-ie Lena, die gewoon lee te snurken, Het slapen, en 't huis uit was, om na z'n vrind te gaan, eer je 't wist — en Ko spoelde zich
144



eerst 'n kwartier in de keuken, had alwéér 'n schoonen boord om, wéér schoensmeer op den ringbaard van z'n achterhoofd, wéér 'n nieuwe das met 'n strik nog langer as z'n halfhemdje, en zee geen woord, toen-ie de deur achter zich sloot.
'n Heele poos staarde de vrouw met de zilversprankelende haren in de lamp. De klok tikte zooals gewoonlijk, de avondwind bezoog den theearm van 't potkacheltje, de koffie, voor niemendal gezet, plofte in de buikkan.
Toen stond ze op, smeerde 'n paar boterhammen voor 't kind, lei 'r dik bruine suiker op, snee ze an reepjes en blokjes, en bracht ze bij 't bed.
„Hier bennen je boterhammen, Lena", praatte ze deemoedig in 'r verlatenheid.
't Eekhoorntje zat schuw op 't ledikant, hapte zonder 'n woord te spreken.
Toen werd tante Toos één oogenblik 't kleine meisje, met behoefte an genegenheid.
„Dat mot je heusch niet meer doen", praatte ze met tranen in 'r oogen, ,,'t is zoo schrikkelijk voor 'n groot mensch, en 'k heb zoo beestig weinig in me leven...."
't Ketste, 't Kind keek 'r vervreemd an.
„Ik zal 't nooit meer doen", antwoordde ze: „maar as jij wéér ranselt, loop 'k weg—'
„Probeer dat is", zei tante Toos, in dadehjken omslag uiterlijk sterk: „dan haal 'k je bij je lurven terug, brutaal, slecht merakel "
Bij den chemicus AVetter hadden de mannen hun eerste ontmoeting.
10
145



XII.
Godefroid Mourier, die de indirecte oorzaak van de ellende bij tante Toos was geweest, bad zelf 'n dag als 'n hond aan den ketting, in 'n stortbui en hagelslag, ondergaan. Toen-ie z'n zoon met 'n eindeloosheid van woorden uit z'n tent onder 't dek had gelokt, en den jongen haast niet herkende, zoo als-ie in die jaren veranderd was, en Jo 'm met 'n hoog-rooie kleur en met 'n gezicht van watdoe-je-hier? — 'k-wou-dat-je-ophoepelde! — lag aan te kijken — 'r letterlijk geen klank uit z'n keel was te trekken, op alle vriendelijkheden met 'n stug ja of nee geknikt werd, en 'r geen vin naar de zakjes met lekkers, en nog minder naar 't fregat, uit werd gestoken, ging-ie eerst grimmig met z'n breeden rug naar 't bed zitten, oeloerde door 'n gordijnspleetje de achterzij van 't woninkje, de klimopschutting en 't schuurtje met 'n antenne en 'n hooge zinken pijp, dat de toevlucht voor Wetter was, als-ie in stilte z'n chemische proefnemingen deed. Achter de schutting klonk 't gejengel van 'n opgesloten jongen hond, 'r op zat 'n poes te likkebaarden. Anders was 'r niemedal. Daarvoor was-ie met den eersten trein uit Leeuwarden vertrokken, had-ie jaren van zelfverwijt en hongerig gehunker doorstaan, en koeien van brieven an z'n zoon — z'n zoon — geschreven. In de gevangenis was 't woord zoon, 't woord dat honderden keeren van de lippen van den bezoekenden dominee was gekomen, 'n afzonderlijk, in 'n aureool van braafste
146



burgerlijkheid en nooit sluimerende sentimentaliteit, in 'm volgroeid. Voor-ie de misdaad beging, had-ie zelden naar 't altijd buiten ravottende kind, dat 'm ontweek, omdat-ie 'r de lap op lei, als-ie 'n borrel op had, en 't speelsche rumoer 'm verveelde, omgekeken, 't Was 'n leelijk jongetje, van af z'n tweede jaar met 'n bril, door 'n buurvrouw, die andere zorgen an 'r hoofd had as op andermans kinderen te letten, verwaarloosd. Als hij 's morgens naar de Binderij ging, zei de jongen, nog in 't bed: dag vader — als-ie thuis kwam om te schaften, praatte de kinderstem: dag vader — als 'r genacht werd gezeid, klonk 't: dag vader. In teederste buien kwam 'r 'n hand bij. Met de lippen aangeraakt had-ie 't kereltje met 't groote hoofd en oen monsterbril nooit. In de eenzaamheid van de cel werd 't betrekkelijk anders. Na den moord, in drift en dronkenschap bedreven, na 't voorarrest en 't als beklaagde voor de Rechtbank zitten, na de maanden van inzinking toen 't vonnis Was uitgesproken, leefde 'r bij 't eerste schrijven van 'n brief aan de buurvrouw voor z'n zóón, later bij de vol-gekladde velletjes aan de nicht, en nog later aan den zoon zelf, 'n fantasie-zoon, zooals ze in de gevangenis-lektuur bestonden, voor 'm op. Zoo als 'n mensch in 'n ander land, op zee of op 'n berg, de verhoudingen van z'n eigen kring anders ziet, in vervreemde herinnering, en soms moeite heeft zich 't gelaat van 'n vriend in 't geheugen terug te roepen, zoo vernevelde alles in 't denken van den tuchthuisboef. Hoe langer-ie tegen de
147



tralies opkeek, hoe sterker 't jongetje uit z'n bestaan verdween. Soms zag-ie 'n bril, meestal niets. Wanneer 'm pen, inkt, papier uit werden gereikt, staarde-ie 'n poos met de koloogen voor zich uit, om te weten, te zien, te voelen, aan wien-ie schreef. En 't lukte dan, in diepste onwezenlijkheid, verzonnen, volkomen-onecht, aan n vreem de. Tobberig zat-ie in de sfeer van 'n doode, waarvan de oogen niet meer tot je kwamen, waarvan je de stem niet meer hoorde, al luisterde je met gretigste ooren. Uit de boeken, die-ie mocht lezen, was de romantiek van den zoon tot'm doorgedrongen. Hij had niets meer op de wereld dan 'n zoon. Daarbuiten, ergens, liep, bewoog, ademde z'n zoon. Aan dien onbekende, met de gHmmering van twee brilleglazen, luchtte-ie z'n hart, uitdrukkingen gebruikend, die uit stichtelijke verhalen warenblijven hangen, en telkens dacht-ie daarbij: dit is 'n mooie zin, en de Directeur, die 't leest, zal 't net zoo mooi vinden. Dat was de werkelijkheid in de afbeulende eenzaamheidsjaren geweest — zoo werkelijk als-ie de jonge vrouw, cue 'm bedrogen had, en die-ie in dolle woede zóó woest en hardnekkig had gestoken, tot ze niet meer bewoog, alleen 's nachts, als-ie zich inspande en 't wóü, her-zag — nog gister en vanmorgen, in den trein, had-ie gedacht aan z'n zoon, gesproken van den zoon, cue 'm wachtte, naar 'm verlangde — en nou zat-ie hier, in 'n andere werkelijkheid — en achter 'm, in 't bed, lei de jongen, lei de vreemde, die 'm angstig bekeek, z'n hand wegtrok, als-ie die in de zijne wou nemen,
148



en klappertandde van de koorts. Nog één keer probeerde de gebukte man 't.
„Zallen we nou goeie vrinden worden?" vroegie zich plotseling omdraaiend .— pratend met den jongen, of ze enkel boos waren geweest.
't Kind bewoog niet, sliep of hield zich maar zoo.
Toen zette Godefroid Mourier, in z'n wiek geschoten, z'n hoed op, stopte 'n versche pijp, en stapte omlaag. In de huiskamer leunde de grootmoeder in 'r stoel achterover, 'r Rimpelhanden omklemden de langs 't knieën gespannen deken, 'r knorrige oogen hingen als stekels aan elk van de bewegingen van den vreemde.
„ \Vas wollen Sie?" vroeg ze met de ongemakkelijke stelligheid van 'n ouwe vrouw, gewend aan zeurderig krakeelen met iedereen-in-'r-buurt.
„leg gehe ein Lüftje schöpfen," zei JVlourier, die haar niet dadelijk opgelet had.
„Friedel! Friedel!" riep de gebrekkige naar de zij van de kleine keuken, en toen 't jonge meisje, met 'n braadpan in de handen, in de deuropening verscheen, luidde de alarmschei van de krakende stem eens zoo vinnig: „was soll der Mensen hier?"
„Der Herr hat bei uns die grosze Zimmer gemietet," lei Friedel uit: „Herr Mourier, das ist Omuttel...."
„O, jawel," zei de man, en tegen de zon inlachend, knikte-ie met de verlegenheid van 'n schooljongen.
„Gaat u uit?" vroeg 't meisje: „wij eten in eine Viertelstunde "
„Ik wou nog effen 'n boodschap doen, sprak hij
149






in toon van verontschuldiging, en in de poging om z'n houdingloosheid in de nieuwe wereld: te verbergen, babbelde -ie 'r onhandig op los. Op de tafel lagen naast wat kwartjes en dubbeltjes twee zilverbons, geld terug van 'n gewisseld muntje.
„Is dat nou 't papiergeld van de laatste jaren?" zei-ie onnoozel, en omdat-ie tegelijk voelde hoe zonderling-ie zich versprak, glimlacherde-ie in de richting van grootmoeder's witte kousen, waardoorheen 'n bruine teen stak .—• hoe minder 'n mensch liep, hoe shjt-scher-ie was
„Heb u die nog nooit gezien?" vroeg Friedel verwonderd.
„Jawel.... Nee Natuurlijk jawel " hakkelde de man, die zoo'n tijd buiten de samenleving gezucht had.
Die vergissing stak 'm an één stuk door, terwijlie den weg opwandelde. Alles begon 'm te runderen, 't kraken van z'n schoenen, de lengte van z'n bungelende armen, 't klemmen van 't ongewone boord, de spanning van 't vest, de tabakswalm om z'n 't licht plots niet goed verdragende oogen. Hij voelde zich 'n kort, wrevelig moment als 'n verlatene, en toen de klok twaalf sloeg, dacht-ie met 'n tikje zot verlangen aan de cel, waar nu 't deurluikje geopend werd, en de bekende hand 't voer an z'n opvolger toestak. Dan in de gemelijke verwerking van z'n stommiteit met 't geld — je kon van die vermoeide oogenblikken hebben, dat je 'n gedachte bot bleef herkauwen — stapte-ie 'n winkel binnen, kocht voor Friedel 'n doos konfijte-
151



dalen, keurig gereid in 'n kanten huis, en vroeg om 'n zilverbon in plaats van 'n zilveren rüksdaal^ der. Die zou-ie strakkies terloops laten kijken....
Maar omdat in de huiskamer de chemicus Wetter naast z'n bleeke vrouw en met den kleinen Heinrich aan de gedekte tafel zaten, hield-ie de doos eerst 'n poos in z'n broekzak, en toen-ie na 't middageten en na 't gemoedelijke praten van den vader wat meer op z'n gemak was gekomen, haalde-ie de lauwe doos met zekere driestheid te voorschijn, en weer even snel inzakkend-van-durf, gaf-ie haar aan de ouwe grootmoeder, wier wantrouwige oogen 'm hinderden. Die begreep 'r eerst niks van, maar doodelijk-snoepzuchtig al had ze geen tand in 'r mond, dankte ze met 'n zeldzaam-beminnelijk lachje, en de leerachtige duim en de kootjes-wijsvinger plukten voor ieder 'n kleverige dadel van den broozen stengel, en toen de zorg\oddig-bekloven pitten van de anderen op de borden lagen, zat zij nog smakehjk-geduldig haar twéé pitten als 'n pruim in 't wrikkend kinnebakje te bezuigen. De rest van de doos had ze onder 'r deken verstopt.
De dokter, van z'n fiets springend, kwam Jo bezoeken, tegelijk als controleerend geneesheer van de fabriek. De jongen had 39.7, moest 'r onder blij ven, en al dat snoepgoed was niks gedaan. Als-ie dorst had, mocht-ie 'n kwast drinken, en wat fruit, 'n sinaasappel of zoo, kon geen kwaad.
„Daat iest zijn vader, uit die Oriënt teruggekomen", zei Friedel.
162



„Ziek geweest aan boord?" vroeg de dokter, bezig met 't schrijven van 'n recept.
„O, jawel", zei Godefroid Mourier, en weer verzonk-ie in z'n te groote lichaam, dat buiten verhouding van de kamer gegroeid leek.
Zelf ging-ie citroenen en sinaasappelen koopen, zelf bracht-ie ze boven, en hunkerend als 'n hond praatte-ie met den z'n oogen gesloten houdenden jongen. . „ , .
„Wor nou weer goeie vrinden , zei-ie iluisterend voor de tweede maal — dan met z'n ziel geen raad wetend, sloop-ie de trap af, en omdat Wftter, die in 't schuurtje 'n trekje ging doen, omdat 't in de huiskamer voor de altijd hoestende vrouw niet kon, en grootmoeder, die alles verzon om de aandacht te trekken, dan opzettelijk mee begon te blaffen, 'm vroeg of-ie bij hem 'n pijp op wou steken, drentelde-ie sullig mee, en niet op de lage plmten-betimmeringvan't rommel-schuurtje lettend, stiet-ie zich al dadelijk, en niet zuinig, 't hoofd.
„U moet een beetje oppassen", zei Wetter bezorgder naar 't afdakje dan naar 't harde hoofd van den bezoeker kijkend, want op de zoldering lag z'n voorraad fijn glaswerk, kolven, retorten en reageerbuizen, endaarverstopte-ie ook de fleschjes met vergiften voor den kleinen Heinrich, die bij niks te vertrouwen was. Voor alle zekerheid, met die ongewone lengte in z'n laboratorium, gaf-ie Mourier z n eigen stoel, en dompte zelf neer op 'n pakkist, die de letters Vorsicht! droeg. De goedige koloogen van Jo's vader keken nieuws-
153



gierig naar de werkbank en de tafel, vol fleschjes met ei-gele, karmijn-roode, koper,groene bezinksels, naar den bunsenschen brander onder 'n door
n stang vastgehouden retort, naar de bekerglazen en kronkelende buizen, 'n Schoorsteen van zink, met 'n zinken trechter, voor de kwade dampen, trok t dak door. Langs de wanden hingen tabellen en 'n groot blad met de vervloeiende kleuren van t zonnespectrum, en vlak boven de tafel met 'r microscoop was 'n bijna levensgroot portret van
n glimlachenden man met 'n phusbaard en vriendelijk-starende oogen. Wetter, che z'n feestdag had, omdat-ie z'n overwerk-uren met 'n halven dag vrij in mocht halen, en nu tegen 't geluk van voor zichzelf tot diep in den nacht te kunnen prutsen, aan zat te snuiven, spoot zulke rookwolken uit z'n Duitsche pijp, dat-ie 'r haast achter verdween. Toen, om te laten zien, hoe tip-top z'n laboratorium ingericht was, trok-ie 'n neveltje over, en 'n kleine electrische ventilator in den zinken luchtkoker, zoog zichtbaar den log-drijvenden blauwen mist in den trechter. Godefroid Mourier glimlachte traag, en omdat-ie niet goed wist waarover-ie met Friedel's vader, wiens lichtende brilleglazen hinderlijk-spetterend de oogen bedekten, moest spreken, en t niks zeggen óók weer niet kon, vroeg-ie van wien 't portret boven de tafel was.
„Dat ies", zei Wetter, die al voortreffelijk Hollandsen met 'n zwak accentje sprak: „mijn in de gevangenis, in Alt-Moabit gestorven vader...." Hij zei 't met 'n eenvoud en trots in z'n stem.
L54



of 't de beste herinnering van z'n leven was ,— en ineens, zonder groote woorden, zonder omhaal en geredeneer, werd 'r voor den gebukten reus 'n brug van verstandhouding geslagen, 'n Paar keer bezoog-ie z'n pijp, en 'r beefde 'n zacht-vreemde tinteling om z'n ineens kloppend hart. Toen herhaalde-ie:
„In de gevangenis eestorven....? Hoelang
had-ie gezeten?"
„Vier jaar van de tien", zei Wetter: „toen bleet hij in een Herzschlag — hoe zegt men dat: in een beroerte.... Ik had liem een week vroeger nog bezocht. Ja, dat ies mijn prachtige vader...."
De vriendelijk-klare oogen van den man aan den wand keken recht in de doezelende kol-oogen van den man in den stoel.
„Waarom zegt u prachtig?" vroeg Godefroid Mourier, hier met 'n leugen gastvrijheid genietend.
„Omdat hij," vertelde de chemicus, en 't scheen of 't lichten van z'n oogen sterker dan 't glanzen van de brilleglazen werd: „omdat hij alles voor anderen deed, omdat hij in die dagen, toen spreken een misdaad was, voor anderen opkwam en zich
155



verzette toen de Revolutie nog te vroeg was.... Hij had een Polizist geschoten.... Dat was een domheid, maar iedere tijd heeft zijn domheden en als er geen domheden waren, zouden wij vandaag nog in de middeleeuwen zitten, niet waar....? Ja, dat ies mijn prachtige vader.... Toen ik hem in Alt-Moabit de laatste maal bezocht, zei hij, en ik heb die woorden onthouden: mijn jongen, als jij de vrouw van dien Polizist en dien Polizist zelf ooit ontmoet, zeg ze dan dat ik er spijt als haren op mijn hoofd van heb — u ziet dat hij meer haar als ik had — en dat ik nooit het slechte Beispiel — hoe zegt men dat: voorbeeld had moeten volgen.... Ik heb die vrouw bezocht, en toen heb ik mij in die dochter verliebt, en ben met die dochter getrouwd, en wij hebben het best met elkaar gevonden, en de Polizist, die met een houten been liep, is zelf mee naar het Standesamt —- hoe zegt men dat: naar den burgerlijken stand — geweest, en mijn moeder, die bij ons inwoont, ies wel dikwijls slecht geluimd, maar over dat denkt zij misschien, maar er over spreken doet zij nooit.... Dat ies onze roman, als het een roman ies.... En dat ies drie en twintig jaar geleden. Ik ben nu een en veertig, en mijn oudste dochter moet achttien worden— Ik denk altijd: men moet nooit over de domheden van het verleden spreken. Want het verleden ies als een boom, die na de zooveel maanswisselingen zijn oude bladeren afschudt en weer nieuwe krijgt, die over de oude niet meer prakkizeeren.... Nou weet u mijn famüieschande, waar-
156



van ik geen geheim maak, omdat wie zulke geheimen heeft niet goed deugt...."
Toen, terwijl de lilhputter-motor in den luchtkoker snorde, en de rookslieren naar den blauwen hemel buiten, gespuid werden, biechtte de man, die 'n vrouw gestoken had, en hij dee 't of-ie den Duitschen scheikundige al jaren en jaren kende.
„Ik kom niet van de reis," zei-ie moeilijk: „ik kom óók uit de gevangenis—"
„Wat gaat ons dat aan?" viel Wetter 'm in de rede: „al had u een moord begaan....
„Dat heb 'k...." zette-ie in. Omdat Friedel twee kommen „frisch gebrühte Kaffee" binnen bracht hield-ie met heen-schichtigende oogen op.
„Herr Mourier," zei Wetter opstaand, en 'm 'n soepel-bemoedigende hand op den schouder leggend: „nu moet u niet blijven steken, want ik heb voor mijn dochter geen geheimen, en ik zou het haar toch oververtellen.... Het ies altijd goed, wanneer men van binnen te veel met zich ronddraagt en dat dragen lastig wordt, er wat van aan anderen, die uw vrienden zijn, te geven.... Ik zeg niet dat het helpt, maar het kan helpen.... Mag ik mijn dochter....?"
De kom koffie beefde zoo hevig in de handen van Godefroid Mourier, dat-ie haar naast zich op den grond moest zetten, en de zakdoek te hulp diende te komen, om de bruine morsvlekken van de nieuwe broek te betten, 'r Was dien dag al zoo'n boel met 'm gebeurd, en hij zat in zulk n weeke stemming, dat de menschelijke woorden van
157



den chemicus meer bereikten dan 'n dozijn gevangenispredikers 't hadden gekund. Langzaam-overwonnen knikte-ie.
„Der Herr, Friedel", zei Wetter zoo zacht, dat z'n stem door 't vroolijk spinnen van den motor bijna onverstaanbaar werd: „komt niet uit vreemde landen, maar uit een zelfde vreemde huis, als waarin jouw grootvader gestorven is, uit de gevangenis, omdat hij iemand vermoord "
„In drift met 'n mes, en terwijl ik dronken was..." vulde de man aan, zonder op te kijken.
„Dat weten wij nu," zei ^Wetter: „en het is voortreffelijk dat wij het weten, en het niet van
anderen te hooren krijgen Dat weten wij, en
Schluss! — wordt niet meer over gesproken...."
„Sie, Aermster—", zei Friedel, en omdat Godefroid de zenuwtrekkingen van z'n geelbleek gezicht niet meer meester was, en met n kreun naar de kofhekom bukte, keek ze 'r vader met dikke oogen an. Rustig wenkte hij haar weg te gaan, en toen-ie weer alleen met den man, die z'n neus zat te snuiten, was, nam-ie 'm mee in 't land van zijn verbeelding, plaatste-ie 'n zelfde soort kist als Koert's vader voor jaren op de zolderkamer gebruikt had, maar tot in bijzonderheden vervolmaakt op de tafel tusschen de felkleurige fleschjes, en toen de man, die nooit iets van dat wonder gehoord had, de stem uit Londen beluisterde, zette-ie 'n nog verbaasder gezicht dan de kleine Koert, die gedacht had dat 't Onze Lieve Heer was.
„Dat is nog allemaal niets," lei Wetter uit: „wij
158



spreken met elkaar van uit de verte, en wij zullen mekaar uit de verte gaan zien, maar ik werk aan een nog grooter wonder, een nog veel grooter, waarvoor ik zelf angstig ben—'
's Avonds kwamen Kobus en Koert op bezoek, werden niet bij Jo toegelaten, omdat de dokter 't verboden had. Ze maakten met den vader, die zich al 'n heel eind makkelijker bewoog, kennis, en werden hoe langer hoe stiller, omdat Friedel, vrouwelijk-begaan met den vreemden eend in de bijt en 'm door romantische meisjes-oogen bekijkend, meer attenties voor den man met 'n moord op z'n geweten, dan voor Kobus met z'n nieuwe das en Koert met de bleeke maantjes over had.
Godefroid Mourier sliep dien nacbt op den grond, en niet veel, omdat 't heele huishouden aoor grootmoeder wakker-geschrikt werd. Ze had in 'r eentje liggen snoepen en drie dadelpitten tegelijk ingeslikt.
XIII.
Ze ging 'r bij tekeer, de grootmoeder, of 'r laatste uur angebroken was, of ze den morgen niet meer zou halen. Kerst dacht Mourier, die nog geen oog dicht had gedaan, zoo als elk geluid, in 't bed van den jongen, 'm deed luisteren, dat 'r onraad was, want de ouwe vrouw zette 'n keel op, of ze gewurgd werd, en ze bleef gillen en lamenteeren tegen de sussende stem van 't jonge meisje in, maar toen-ie, niet te sterk in 't Duitsch, begreep dat ze
159



iets in had geslikt, en de eene benauwdheid na de andere kreeg, klopte-ie hulpvaardig tegen 't beschot, en vroeg of-ie van dienst kon zijn.
„Blijft u maar rustig liggen", antwoordde Wetter uit de „mannen-afdeeling", waarie met Heinrich sliep: „mijn moeder ies wat nervös! Dat bedaart vanzelf! Zij heeft reeds drie glazen water gedronken, om de dadelpieten, die zij ingeslikt heeft weer kwijt te raken. Schlafen Sie wohl!"
Daar kwam 'n huilerig protest van je welste tegen los. 'n Grooter egoïst als haar zoon moest 'r geboren worden! Die dacht enkel an zichzelf! Die trok 'r zich niks van an, als z'n grijze moeder 't door de pitten zoo op 'r luchtpijp had, dat ze geen adem kon halen, zonder dat 't in r longen stak! 't Huisje was zoo gebouwd, dat ze met r voeteneind naar de zij van Wetter, met 'r hoofdeind naar die van den nieuwen commensaal lei •— ze kermde, jammerde, griende an één stuk door, en toen ze in 'n hoestbui waarachtig dacht, dat 't reutelen bij 'r ingetreden was — ze stierf niinstens eens in 't kwartaal, en wond zich dan zoo op uit vrees voor den dood, dat ze 'r dagen van ondersteboven was — brulde ze ineens zoo wanhopig, dat 'r 'n aar bij 'r gesprongen was, dat ze inwendig verbloedde, datvv^etter, die 'n beest-van-kalmte pleegde te zijn, in z'n broek en jas schoot, en geeuwerig van kou 't behageld plaatsje overstak, om in 't schuurtje bij de fleschjes en potjes naar 'n calmans, dat 'r wezen moest, te zoeken. Maar omdat-ie zich daarbij aan de buitensporigheid van
160



'n deuntje fluiten te buiten ging, en 't met de dunne wanden zoo gehoorig was, dat je 't boven boorde, sloeg de ouwe vrouw 't fleschje in 'r overspannenheid uit z'n handen, toen-ie de druppels naast 'r bed stond te tellen. Dat was vergift! r Grijnsde 'n doodskop op 't etiket! Ze het zich niet door 'r eigen zoon.... Daartusschen doorklonk de stem van Tnedel, die 't meer had bijgewoond, en de zieke moeder, heelemaal overstuur van 't spektakel midden in den nacht, lag 'r drenserig bij te klagen, dat ze liever in 'n ziekenhuis verpleegd werd, als zoo driemaal in 'n week in 'r beetje slaap gestoord te worden.
Mourier, van z'n ongelukkig kermisbed, waarbij de gevangeniskrib 'n weelde-gelegenheid was, opgestaan, klopte nog eens. Hij was gekleed. Hij liep graag effen naar n apotheker. Dat wou Wetter niet hebben. Grootmoeder maakte 't op die ma¬
nier voor iedereen onhoudbaar, vergat, dat man¬
nen, die mosten werken, nachtrust noodig hadden. Maar 't eind van 't liedje was, dat de hijgende, kraak-hoestende, ouwe vrouw 'r zin kreeg, dat Wetter iets op'n stukje papier schreef, en dat Godefroid met z'n kraag in z n nek Eindhoven, 's nachts drie uur, met de opgewekt-krakende schoenen doorstapte.
't Was niet zuinig koud, de wind zwiepte stofwolken en 'n wit-brandende maansikkel holde de indigo-wolken langs, toen-ie zich in 't web van de straten vergissend, de huizen met de neergelaten gordijnen afzocht. De duivel speelde 'r mee. Want
11
161



toen-ie in 't verlaten stadje twee mannen tegen kwam, en naar 't adres van den apotheker vroeg,
zei de eene: „Ben jij 't? Wat doe jij hier op de
vlakte?" Erger had m niet kunnen overkomen. «Je hoefde niet te informeeren, wie je voor je had: onder duizenden zou je 't gezicht van den zwijntjesjager, die meer as 'n dozijnmaal gezeten had, en in de gevangen s om z'n goed gedrag ook korveediensten verrichtte, herkend hebben, 't Was 'n kemiek type, dat z'n handen niet thuis kon houen, tegen eiken directeur „tot ziens" zei, als-ie z'n tijd uit had gezeten, vooruit wist dat-ie overal z'n kop zou stooten, en dan liefst in kleinere steden, waar de politie t 'm niet te lastig maakte, z'n slag sloeg tot-ie weer ingerekend werd. Dat soort kennissen most-ie nou net niet hebben, en na 'n paar woorden en 'n kameraadschappelijken handdruk, Het de reus de twee nachtwandelaars aan d'r lot over. Toch was 't onderhoud opgelet geworden, omdat de Eindhovensche rechercheurs t verdachte paar in 't oog hielden, en zich nu splitsten om den man met de Krakende laarzen ook n eindje te volgen. Zoo gebeurde 't dat een beambte buiten op post bleef, toen Godefroid Mourier, na lang en geduldig schellen, in de apotheek binnen gelaten werd, dat-ie dadelijk moest uitleggen wat-ie voor pakjes in de hand hield, toen-ie met 'n doosje poeders, 'n fleschje valeriaan, 'n toetje pepermunt voor «Jo, en 'n stuk Eau-de-Cologne-zeep voor . Friedel, uit de deur kwam — hoe z'n naam was? — waar-ie woonde? — of-ie zich had laten inschrijven? — waar-ie van-
162






daan kwam? — welke kennis-ie an de twee van daarstraks had? De rechercheur, die de zaak maar zoo-zoo vertrouwde, liep met 'm door den feller stuivenden wind naar de woning van Wetter, waar de ramen verlicht waren, schelde zélf an, vroeg den Duitscher, die op z'n bloote voeten open-dee, of 't klopte, kreeg voor nuchter antwoord, dat de chemicus „dezen heer al lang kende en borg voor hem stond," en toen eindelijk slikte de ouwe vrouw 'r druppels op 'n lepeltje suiker, werd 't weer stil in de kamers, voor en achter.
Toch zou dat kleine muisje 'n minder plezierig staartje hebben, want diezelfden nacht werd 'r op drie verschillende plaatsen ingebroken....
Godefroid Mourier wikkelde zich in de deken van Wetter's bed, stutte 't hoofd op 't geïmproviseerde kussen, bezoog een van de pepermunten, omdat Jo 't toetje met 'n wrevehg gebaar had geweigerd, en bedommelde elk geluid van 't huisje, 't rustige tikken van de klok beneden, 't stooterig ademhalen van z'n zoon, 't snurken van Wetter, 't gestommel van 'n matras, als iemand zich in z n slaap omkeerde. Hij had 'n vermoeienden, langen dag achter den rug, zou niet geslapen hebben, omdat-ie al die jaren aan 'n andere stilte gewend was geweest. Ik zal, dacht ie, morgen vroeg op karwei uitgaan — 't mot vanzelf 'n goeie dag worden, want 't zijn beste menschen, menschen om voor door 'n vuur te gaan — de vader met z'n vrindelijk gezicht, die de geluiden uit de halve wereld kan beluisteren, en die met de kleuren op dat groote
164



vel papier precies weet te zeggen wat 'r allemaal voor metalen en gassen op de zon motten zijn de dochter, die me zooveel het toegestopt, dat m'n maag 't haast niet ken verdragen, en die je zoo ankijkt, dat je 'r natte oogen van krijgt.... Dan zag-ie 'r wimpers, 'r fijne wenkbrauwen, t neusje, de rooie oorschelpjes — en dan hield-ie z n adem in, omdat t net was of 't herinneringsbeeld verzwakte, als-ie te sterk door z'n neus snoof — of't geen rumoer kon verdragen.... Als ze tegen 'm lachte, dansten 'r witte tandjes over 'r dunne lippen heen, als ze 'r handen bewoog, waren 'r vingers van kraakporcelein met dooie, witte, bevroren toppen.... Heb-ie 't koud?, vroeg-ie, zelf bang om te ademen, zoo als de snijdend-kille, z n lippen verstijvende wind, den heeten damp uit z n mond in bleeke, wild-bungelende bellen terugploeg.... Ze kon al niet meer knikken. Ze leek in n blauwen, kringelenden mist, of ze over 'n wolke-rand voortstapte, en de maansikkel an 'n takel met klagend-knarsende katrollen gevierd werd, en almaardoor as 'n wimpel an 'n mast slingerde en met floepen ronddraaide — ze leek in den krijtwitten, je strot in-brandenden nevel, te stollen — t wit van 'r oogen werd glazig — 'r vingers rekten, versmalden, dijden uit, klampten als trahes, waarlangs de sneeuwstorm gefloten had, tegen de ijsbulten van de raamsponning aan — en, tusschen die versteende vingers door, de sneeuwvlokken voort-proestend, vrat de wind ijs-wonden in z'n vleesch, vocht z'n adem tegen de striemende toch-
165



ting, verkleumden z'n longen, dat-ie ze hoorde scharnieren en knarsen als de takel, waaraan de maansikkel dobberde.
Kreunend, zich op de elbogen opwrikkend, om aan de nachtmerrie te ontkomen, zat-ie overeind en klappertandde, 't Gepiep van de scharnieren hield aan, en de giering van den wind greep langs z'n nek, schuurde 'n krant, die-ie had zitten lezen, tegen de gretige zuiging der deurspleten. Huiverend sloeg Mourier de deken om de schouders. Even^ nog dacht-ie in droom te zijn, maar 'n raamdeurtje klepperde tegen 't kozijn en 'r steunde iets in 't donker.
„Is daar iemand?", vroeg-ie, terwijl 't geblaas van den wind 't behangsel dee golven, en de handdoeken aan de waschtafel zichtbaar omhoog slierden. Alleen 't venster gaf antwoord, 't Raampje bonsde met zulk 'n vaart tegen den muur, dat de nut brak en de scherven omlaag in 't voortuintje vielen.
Opstuntelend, bevend van kou, draaide Mourier t electrisch licht op, en had moeite 'n schreeuw in te houden.
J o, benauwd door z'n koortsvisioenen, met oogen, dat 't paarsrood gezicht uit schenen te branden, was z'n bed uit-gekwakkeld, en stikkend in de gloeiing, die 'm naar lucht Het snakken, had-ie 't venster opengewrongen, 'n poos over 't kozijn geademd, en toen bevangen door den grimmigen Noordenwind, die 't zweet in zijn voorhoofd kerfde, was-ie in den hoek bij 't bed neergehurkt, lei 'r nu zachtjes
166



te kreunen. Eerst sloot de vader 't venster, maar de wind rammelde de los-hangende scherven heen en weer, en toen de krant 't gat eindelijk gedempt had, bleven de rukwinden de papierprop en de flarden rusteloos bezuchten, 01 'r iemand in de duisternis buiten z'n verkleunde handen beblies. Zoo groot en zoo sterk als Godefroid Mourier leek, zoo n vracht had-ie an den zoon, die zoo onhandig tusschen de spijlen van 't ledikant en den uitgeslagen buitenmuur ingeklemd zat, dat 'r geen tillen aan was. En toen 't eindelijk lukte, 't drijvend jongenslichaam willoos in z'n armen lag, rilde-ie zelf nog harder dan 't kind, dat zich met krampachtige stuiping rekte, en 'm met groenig-lichtende pupillen, zonder 'm te herkennen, bekeek, 't Was de eerste maal van z'n leven, dat de man z'n zoon met 't vermagerd gezicht, de ééngeworden wenkbrauwlijn, de aarzelende snordonsjes en de zwartlijkende lippen met den koorts-uitslag, tegen zich aan hield, de eerste keer dat 'r angstig verteedering in 'm ontbolsterde.
„Ben jij nou dol geworden, Jo," sprak-ie ruw, maar zacht, om de buren niet nog 'ns te wekken: „had je 't zoo warm, dat je lucht wou?.... Dan mag je toch, gedorie, 't raam bij dat hondenweer niet opensmijten!.... Nou stop 'k je 'r onder en geef je geen kik...."
Dat dee Joël Mourier ook niet meer. Hij Het zich door de groote handen van den reus met de koloogen als n hulpeloos ding inwikkelen, aan 't voeteneind, as 'n koning, links en rechts, dat 'r
167



geen tochtje bij kon, fijntjes — de stevige vingers, vereelt door den arbeid in de gevangenis, droogden 't zweet van 't kinderhoofd met de ingeploegde rimpels, deeën 't zoo voorzichtig met 'n punt van 't beddelaken, of 'r iets beschadigd kon worden — 'r werd 'n pepermunt met vmgerafdrukken, die ook in 't archief van de gevangenis bewaard lagen, tusschen de verdorde kinderlippen gestoken, zonder dat 't geweigerd werd — en dan weer perste-ie 'n citroen tusschen z'n driftige snijtanden in 'n glas water uit, en lepelde de limonade als 'n zorgzame moeder in den mond van den alles-toelatenden jongen, slokje voor slokje, terwijl de rechterhand 't looden, vochtig-warme hoofd steunde —< en fluisterend, vreemd naast de tasting der onwezenlijke woorden van lief koozing, woorden die-ie haast in de leegte van z'n eigen hoofd stamelde, bang dat 't gloeiend-heet kind ze zou hooren en van zich ketsen, zei-ie: „«Joël, «Jo, groote zoon-van-me
f— ben je nou niemeer boos? Ik zal zoo goed
voor je worden, da-je an niks meer zal denken—
Doe je 't? Ik heb zoo'n ellende achter me rug—
Ik ben de vader, jij de zoon AVe kennen nog
'n boel an mekander hebben Heb-ie nóg meer
dorst Zal ik 't licht uitdoen? Mag ik je hand
vast-houen? Trek-ie 'r heusch niemeer weg?....
Poppetje gezien, kassie dicht....'
Bij 't bed, kroop-ie dan op den stoel, streelde de kinderhand, stond weer op om 'n beter ding voor de stuk-geslagen ruit te hangen, en nou de maan in de onstuimigheid van 't weer, dat gister
168



de mildheid van lente gekend, nu op 'n winterstorm leek, doorbrak, en 't zilveren eerste-kwartier den hijgenden jongensmond bescheen, den tegen 't behang aan 'n haarspeld hangenden bril in vlam¬
metjes zette, stak Godefroid IVlourier 'r vergenoegd 'n pijp bij op. Dat kortte den nacht. TVlet 't klamme kinderpootje in z'n eene hand en den doorrooker in de andere, sliepie zoo zelf in. Toen Friedel klopte, om 'n glas melk met 'n geklutst ei aan Jo te brengen, kon de vader zich eerst niet bewegen, zoo als z'n nek aan de stoelleuning vastgemetseld leek. 't Eerste watie-zag was 't fregat naast
de zakjes op 't tafelzeil, 't tweede 't blauw-witte hoofd van den jongen. Hoe-ie 'm schudde, wat-ie zei: 't kind liet 't 'm doen, en toen Wetter, die van zoo'n massa dingen weet had, 'r bij kwam, en zag dat de pupillen niet reageerden, trok-ie 't dek over 't hoofd van den jongen, en haalde de gordijnen, die in 't tochten van den wind bleven bewegen, stilledes neer.
„\Afat nou?" vroeg de reus bot.
169



En weer herhaalde Friedel, die zich geen tijd had gegund 'r haar op te steken: „Sie Aermster....!"
Daar zat-ie dan zonder 'n traan te laten in de. huiskamer benee, houdingloos, den grond bekijkend, met de lange beenen vooruit, en de nieuwe, bruine schoenen plomp omhoog. De eene kom koffie na de andere slobberde-ie leeg, rimpeltjes blazend tegen de hette in, en omdat grootmoeder 'r bed hield, en moeder, ziek van den onrustigen nacht, langer bleef slapen, rookte-ie 'r zijn pijp bij, die hoe langer hoe bruiner werd, en die-ie langs z'n mouw glanzend wreef. Buiten tolden zware sneeuwvlokken, soms lusteloos neer-drenzend, soms door den wind tegen de tranende ruiten geklit. Met de schichtige koloogen keek-ie telkens dien kant uit, omdat Friedel, neelemaal ondersteboven door den dood van den jongen — de dokter had nog minder-lang dan Wetter onderzocht — van boven naar benee holde, om de zieken bij te houen, 't middageten voor de familie klaar te maken, en iederen keer als ze in z'n buurt was, 'r vuurrood-
feworden neusje moest snuiten, en wéér de beoefte had z'n kom te vullen. Zoo vonden 'm om een uur tante Toos, Kobus, Koert en Leentje, die met fel-angstige oogen in de deur-opening bleef staan, en dadelijk in alle hoeken en gaten van de kamer rondspiedde, om te kijken waar de doode jongen gebleven was. Godefroid, die z'n eten geslikt had, zonder 'n woord te spreken, lummelde in den stoel. Hij bewoog niet, zat de nieuwe veters, die niet in den strik wouen
170



blijven, achter de lipjes van z'n schoenen te verwriemelen, bestaarde de bloemen, die tante Toos mee had gebracht, en zelf gedragen, omdat Leentje 'r 'n spelletje van maakte, met topzware, de kassen doortobbende oogen. Omdat-ie 'n vreemde eend in de bijt was, ze enkel mekander en den gestorven jongen kenden, praatten, klaagden, redeneerden ze, zonder 'r den schuwen man met de gebogen schouders in te betrekken.
Toen zei tante Toos: „laten we 'm gedag gaan zeggen, voor-ie afgelegd wordt," en ze ging de anderen met de bloemen voor. Eerst zij, toen Kobus, toen Koert, die de zenuw-wringende hand van Leentje vasthield, toen Friedel. De deur tochtte open — de wind berammelde de scherven der ruit, de papierprop frommelde met kurkige rukjes, of 'r 'n beest met z'n pooten an 't graven was. Doodelijk-bevreesd bleef Leentje met 'r rug naar 't bed toegekeerd, en hield 'r oogen niet van 't door de wind-zuiging wiegelend fregat op de tafel af.
Huilend zat tante Toos op den stoel bij 't ledikant, vouwde de witte handen van 't doode kind om 't bloementuiltje, en omdat ze 't teeken des kruizes maakte, en snikkend begon te prevelen, deeën ook de anderen de oogen dicht — omspon de stilte al de gesloten oogen — klonk 't gekraak van de papierprop onthutsender en hoorden ze nou allemaal 't getikkel van 't houten scheepje op 't tafelzeil.
Leentje was 't eerst de trap af, bekeek den zwijgenden man, die z'n pijp rookte, terwijl Koert boven met 'n lijkwit gezichtje de kouwe vingers van den
171



vriend, die z'n grootste geheimen meenam, in zijn twee handen wrong.
„Hij is dood, hè: ' vroeg het meisje.
,. Ja," zei de vader, 'n zware rookwolk voor zich uit ploffend.
„Heb-ie 'm ook gezien?"
„Ja," zei-ie weer.
„Hoe lang blijft-ie dood?"
„Dat weet 'k niet— '
„As ik dat nou zeg," praatte ze zachies: „is dat te begrijpen, maar dat zoo'n groote man 't niet weet Nou, hoor!"
Ze zag 'm haast niet door de rookwolken, die z'n hoofd inpakten.
„Heb-ie verdriet?" vroeg ze toen weer.
Hü knikte.
„Waarom huil je dan niet?.... Ik huil altijd as 'k verdriet heb—'
„Dat weet 'k niet," gromde hij, de pijp uitkloppend.
„Jij weet nooit wat, as 'k wat vraag...." verweet ze: ,,'k zou me schamen zulke domme antwoorden te geven—'
Hij stond op en keek naar de sneeuwjacht buiten.
„Wil-ie dat prachtige schip nog niet hebben?"
„Nee," gromde-ie, zonder om te kijken.
„Mag ik 'm dan vragen of ik 'r één keer mee spelen mag? 'k Zal 'r niks an kapot maken.... As hij weer van de fabriek werom komt, en 's Zondags, ken hij 'r weer mee.... Watte?.... Zie je nou wel da-je tóch staat te huilen.... Waarom zegt zoo'n groote lobbes de waarheid niet?".... Jakkes...."
172



XIV.
Kobus had 'r geen gat in gezien voor de begrafenis van iemand, die geen familie van m was, vrijaf te vragen — Koert, bleek van 't twee nachten liggen woelen, en met oogen zwemmend in tranen, had 't van z'n baas gedaan gekregen. Zoo waren ze met z'n vijven, de vader, tante Toos, Friedel, Koert, Leentje, achter 't withouten kistje met de zwarte lap, op 't kerkhof aangestapt. Eerst had tante Toos, bij 't dwingen van 't meisje, knorrig nee gezeid — die narigheid was geen gezicht voor kinderen — maar an 't eind had ze gedacht: ze hepen altijd met d'r drieën, en voor zoo'n ongezeggehjke wildzang was 't misschien zoo kwaad niet, as ze wat vroeger leerde begrijpen, dat 't leven niet enkel brutale antwoorden en snoepen bleef.
't Was na 't rauwe weer van de laatste dagen, na den ijskouden Noordenwind, de sneeuw en den hagelslag, 'n bijna zoele lente-morgen. In de uitspalkende naald-takken der wilgen tjilpten heele scholen musschen, die amper zwegen, toen de kleine stoet voorbijtrok, en dadelijk weer 'n bek opzetten, of ze honderd-uit te beweren hadden over Godefroid IVlourier, met z'n van Wetter geleende hoed en jas, over 't dorre hijgen van tante Toos en over 't spektakel der kiezelsteenen, die door den klotsenden horrelvoet van den jongen tot over de grasbanden heen-stoven. Lekker-warm als 't in 't zonnetje was! Je zag de gevels in de strakke lucht dampen, wanneer 't gevlam ze te pakken had, ter-
173



wijl aan de achterzij nog heele baantjes sneeuw aan de zwarte pannen hingen, 'r Waren eindjes roode schoorsteenpijp, glimmerig en versch-gelakt, en 'r was 't groote wonder van 'n lijster, die over 't musschen-getjilp heenfloot, en 'n plekkie voor r nest leek te zoeken.
Op 't kerkhof was 't graf in 'n zonneplas gestoken. En wat daar gebeurde was voor Koert, die 't voor 't eerst van dichtebij meemaakte, en voor Leentje, voor wie 't in 't begin 'n voorjaars-spelletje geweest was, zoo verschrikkelijk, dat ze 't ploffen der kluiten op 't deksel met de nieuwe schroeven, telkens weer noorden, als ze in later jaren aan den stillen Joël Mourier, den vroeg-gestorven vriend met 't peinzend uile-gezichtje terugdachten, 't Ging wel alles met de rapheid van 'n aangenomen karwei, en 'r hadden op de Begraafplaats deftiger vertooningen plaats gehad, maar voor de kinderen, die nu eerst in 't felle, schaterlachende zonnelicht begrepen wat 'r met 't lichaam van den jongen, dien ze nog altijd zagen kijken en bewegen, werd gedaan, was 't 'n wreedheid van menschen, om je adem bij in te houden. Zacht, of 'r breekbare waar in zat, of 't de kist van 't glaswerk uit 't knutsellaboratorium van Wetter met de letters Vorsicht was, zetten de bidders de groote doos op de dwarslatten. Toen grepen 'r touwen omheen, stonden ze wijdbeens met de voeten in de aardwallen, trok de doodgraver de steun seis weg, zakte 't planken huisje in 't gat. De touwen knoersten tegen den bodem en de oudste bidder reikte Godefroid Mourier de
\7A



ijzeren schop, om z'n zoon de allerlaatste eer te bewijzen. In de stilte van 't kerkhof waarin alleen 't gillen van 'n rangeerenden trein en 't blazen van stoom door den zwoelen wind aan werden gestuwd; in de tintel-klare stilte, bij 't gewiegel der takken in den zonne-vijver, 't scheren van witte vogels met lichtende, schuim-spettende vlerken, 't vreemd-ijl geroep van de lijster, die 'r geluid op de blanke zonnevreugde af scheen te stemmen — bij die weelde-stilte, die 'n brug leek te slaan naar de Eeuwigheidsruimte, stroopte de vader z'n pas-gekochte zwart-garen handschoenen, bij 't antrekken tusschen de vinger-gleuven gescheurd, maar zoo in de schuilplekken der te lange mouwen verborgen gehouden, dat niemand iets van 't onheil had kunnen zien, zenuwachtig af, eerst den eene, toen den andere, en terwijl-ie de schop als 'n te zware vracht bewoog, smeet-ie drie pijnlijk-kinderachtige, maar Op't hout zwaar-echoënde kluitjes. Hij trilde 'r bij. Zijn geel-bleek, gladgeschoren gelaat, onwennig in 't glansgordijn, dat langs de boomtoppen plooide, werd door zulke zenuwtrekkingen besprongen, of-ie moeite had z'n gierlachen te bedwingen. En toen-ie klaar was, nog houdingloozer dan bij z'n binnenkomen in de woning van Wetter, spitte-ie de spade in den donkeren aardhoop, haalde diep adem of-ie hard geloopen had, en begon met eigenzinnige rukjes de van den grond opgeraapte handschoenen, om de te plompe vingers te wringen, 't Bleef stil. Van uit de boomen langs den weg zilverde 't gepraat der musschen.
175



„Alsjeblief', zei toen de bidder, aan Koert als tweede man de spa overreikend. De tranen biggelden den jongen over de behaard-lijkende wangen,
en omdat-ie z'n oogen dicht-geperst hield, en de magere hals in de kwelling van t te hoogen boord neer-schroefde, hoorde-ie wel de stem, maar zag-ie niets, niets van de kist in den kuil, waarin stof-
176



beekjes als in 't glas van 'n zandlooper riggelden, niets van de op mekaar gestoken graszoden. „Alsjeblief" sprak de stem voor de tweede maal. En nou dee-ie 't, nou dee-ie den laatsten dienst aan den kameraad, die z'n eerste echte vriend na den dood van dien heel-grooten, op wiens arm-ie door de straten rond was gedragen, geworden was — hij dee 't in 't wilde, gek door 't gekreun van de tranen, die uit z'n gloeiende oogen plasten, en terwijl de kist 'm antwoord gaï, hol, angstig, leeg, trachtte-ie nog zoo te mikken, dat-ie enkef't voeteneind raakte en 'r niks op 't hoofdeind stoof. Dan, z'n gesnik niet meer meester, zei-ie wat 'm inviel, en t kwam 'r uit of-ie 'r in zou stikken: «Dag Jo — dag me beste Jo.... dag me lieve vriend!" Als Friedel, die 'r met gezwollen oogen bij stond te grienen, 'm niet vast had gegrepen, zou-ie in de verzakkende aarde weg zijn geglejen.
Nu deden de bidders en de doodgraver de rest, en die hadden geen trek 'r nachtwerk van te maken. Leentje, die voor 't allereerst na de weken en weken van verwijdering, in 'r rondgierenden angst de hand van tante Toos had gepakt, 'r haast 'r vinnig-kleine nagels in kromde, keek in verstarring naar de twee schoppen, die om beurten 't kletterend zonlicht weerkaatsten of 'n barstensvollen hap uit den aardwal vraten. De langste bidder nam de grootste vrachies op z'n spa, het geen plekkie van de kist bloot — de doodgraver, die 'r bij pruimde, en met z'n sop geen weg wist, schraapte langs den grond, en z'n klomp gaf de schop dan telkens 'n ruggesteuntje.
12
177



Toen lei de tweede bidder, die ontstoken oogen had — zeker van 't altijd huilen om de dooie menschen — de bloemen van den vader en die van tante Toos, op 't heuveltje, en zei „As ik u verzoeken mag."
't Scheen afgeloopen. Maar Godefroid Mourier, uit z'n verlaten zieligheid ontwakend, nam den hoed van 't hoofd. Hij wou bedanken voor de eer, aan den overledene bewezen. Z'n lippen bewogen in bevende murnmeling, z'n vingers beplukten'n knoop van de te nauwe winterjas. Hij zei: „Als vader probeerde de overslaande, hoog-oppiepende stem de baas te blijven, trok 't schrijnend frontje, dat als 'n dichtgesnoerde halsband z'n strot dichtkneep, omlaag, keek met de verdwalende koloogen naar 'n grafzerk in de buurt, waar 'n musch met vinniggeel bekje 'r borstveeren doorploos, en in vruchteloos pogen den zin te volein digen, den wel-voorbereiden gelegenheidszin, bracht-ie 't nog moeilijk tot 'n paar krankzinnig-versplinterende klanken, die z'n hoofd met gele vlammen doorschroeiden, of 't fel-stekend zonnelicht 'r in rond-ketste — en met 't gesmoord gekreun van iemand, die uit n nachtmerrie ontwaakt, bleef-ie hulpeloos z'n in de aarde verzakte schoenen bestaren.
„As ik u verzoeken mag", hernam de bidder in de wrokkende onwerkelijke stilte. Mourier liep voorop, wankelend aanstappend, en 't knarsend gewrijf van de kiezelsteenen deed als iets blij moedigs aan, en ook de andere voeten beschuifelden de weg-glibberende, krakende, vroolijk-tollende steen-
178



tjes. Op den sintelweg gingen ze zwijgend, gebukt, en ze zagen nog 'n heel eind ver de kist langzaam verdwijnend, en hoorden 't weeke bonzen der kluiten.
In de huiskamer wachtte Wetter, en Heinrich, van school thuisgekomen, pulkte achter den rug van z'n rookenden vader de krenten en stukjes sucade uit de versche bollen. Met z'n zevenen zaten ze om de tafel, dicht op de zonbevlamde gordijnen, en alleen Koert, als n oud mannetje in z'n stoel, het 't lekkers staan.
„Was jij 'r bij?" vroeg Heinrich, toen-ie met Leentje alleen in 't keukentje was.
Ze knikte. Uitstaan kon ze den jongen met 't puiste-gezicht niet, en 'r volste aandacht was bij t scheepje, dat zij van Mourier had gekregen — enkel om mee te spelen, maar wat ze had, het zij niet meer los.
„Hebben ze 'n steen op 'm gelegd?"
„Nee, stommerd!" zei ze bits: „ben jij nog nóóit wezen begraven?"
„Meer as jij, schaap!" zei hij, z'n handen onder den waterstraal schoon kudderend: „Tien op 'n dag!...."
„Ik: honderd", troefde ze 'm af: „maar d'r komt niks as zand op "
„Ken wel merken, dat je scheel kijkt van 't liegen , sarde de jongen, 'n vinger in 't gaatje van de koperen kraan borend, om 't dunne straaltje tegen te houden: „as je 'r echt bij geweest was, zou jij hóópen steenen gezien hebben. Als hij 'r
179



geen gekregen het, het zijn vader geen geld voor een steen.... • ,
„Zijn vader het zooveel centen as-ie zélf wil , beet Leentje van zich af: „....meer as jullie met z'n allen.... Jij krijgt 'n keisteen an je been, as je dood ben, omdat je anders weer vort loopt.... Schei uit met je smerige water.... Me heele schip wordt
nat—" „ . . . ,
„'n Schip mot nat worden," zei-ie jaloersch hij had vast op den driemaster gerekend en zij had 'm ingepalmd —: „en wij worden niet begraven, mijn vader, mijn moeder, mijn zuster en ik — wij worden verbrand—
Even keek 't blonde hoopje mensch bij 't dobberend fregat 'r vijand vernietigend aan. 'r Lippen trokken saam naar den eenen mondhoek, toen haalde ze 'r schoertjes op, lachte met 'n betweterig nuffe-gezichtje. < n
„Zeker as jij den boel met lucifers ansteekt . ^
„Nee, hoor: in'n oven'.Vraag'tme vader maar....
Daar most ze 'm met proest-gületjes bij uitjouwen.
„As ze jou in 'n oven steken", hoonde ze den stommerd: „val je zoo in stukkende brokken en brei uit mekaar as 'n ouwbakken sinterklaasvrijer die niemand meer lust!.... In 'n oven!.... In 'n oven!.... Zeker om'n gepofte kastanje te worden!.... In 'n oven!.... As ze ;ou in de oven stoppen, is 't om kaantjes van je te brajen!.../*
„Mijn grootvader is verbrand....", hield Heinrich vol: ,,'k heb zelf de bakken met asch gezien...."
,,'n Bak met watte?"
180



„Met asch "
„Wat 'n stomme jongen", schimpte ze: „jij ben nóg stommer as stom! «Jij ben de stomste van al de stommerds! 'n Bak met asch van je grootvader! «Je zal de aschbak bedoelen As ze jou
wijsmaken, dat je steenen ken slikken, kauw je
d'r je kiezen op stuk Is 't gedaan, treiter, of 'k
sla je wéér'n gat in je kop! Je ziet toch da'k
me zondagsche jurk an heb "
Zoo geniepig had-ie z'n duim tegen den straal aan-gehouden, dat 't water over den gootsteenrand heenspoot en als 'n fijn-gemikte tuingieter de blonde krulle n en 't witte haarlint bestoof.
„Dan mot je me maar niet schelden ", zei-ie
menschelijker, minder bang voor 't dreigement van 't wurm dat-ie best an kon, as voor de groote menschen in de kamer, die stommetje met elkaar speelden, en alles van de keuken konden hooren: „zal
ik de gootsteen vol laten loopen? Dan ken de
schuit nier varen...."
Daar had ze ooren naar, as hij 'r met z'n gannefhanden afbleef. En nu stonden ze allebei op 'n matten stoel. Heinrich hield z'n hand op den vetten vadoek, die 't spongat bedekte — de bak liep boordevol — werd n troebele vijver met 'n onderstrooming van koffiedik en theeblaren, en rondom De Tijd zal 't leeren, keurig te water gelaten, met z'n drie masten statig laveerend, as je in de zeilen blies, kringelden de vette bladders van de rommel, die in den gootsteen geleegd werd. In de keuken van 'n zindelijke Hollandsche vrouw kon je 'n kind
181



met gerustheid laten spelen, zei tante Toos, maar bü 'n Duitsche, die den boel met 'n asjoer gewerkte bloes redderde, en, met ouwe handschoenen aan, aarpels jaste, omdat onze Lieve Heer de wereld zou laten vergaan, as de gepolitoerde en verniste nagels 'n spatje kregen, mocht je blij wezen, as dekoffie met an je vingers bleef kleven. Dat soort liep met kanten an d'r ondergoed, maar vroeg of laat kwam de baai 'r van onder uit — en wat ze met d'r gootsteen uitvoerden was met geen pen te beschrijven. Voor dé keuken van de \Vetters zou zij minstens 'n paar weken, vijf pond zeep en tien pond soda noodig hebben. Dat beweerde ze 's avonds allemaal, toen ze nog laat over 'r zoon zat, maar Heinrich en Lena, voor 't eerst in uiterlijke eendracht met elkaar spelend, vonden 't gemors bij den gootsteen, 't gekabbel van 't water, als je 'r met 'n lepel in klukte, en de storm op zee, als je den vadoek 'n eind wegtrok en de kraan wijd openzette, van 'n opperste zaligheid. Hij vergat 'r z'n school door, zij 'r Zondagsche jurk, en as ze niet in zoo'n milde stemming geweest waren — de groote menschen — zou 't hommeles gegeven hebben.
Die groeide, door andere oorzaken, eerst tegen den avond, toen Godefroid Mourier, die 'r bijsukkelde of-ie 't an z'n ruggegraat had, en die met z'n ziel geen raad wist, zoo als-ie zich in de kamer boven, alleen verveelde, met Friedel 'n babbeltje kwam maken. En omdat even later ook Wetter anliep en Koert, die met koppijn gekleed te bed
182



was gaan liggen, bij t hooren van de meisjesstem vanzelf de trap afzakte, werd 't 'n tweede gezellig en voor de week ongewoon zitje. De herinneringen aan «Jo werden opgerakeld —< tante Toos vertelde van t leven, dat de jongen bij nicht had gehad, hoe-ie zich bij haar had beklaagd, en hoe t wel n schrikkelijke ellende was, dat 't kind uit was gestapt, net nou 't misschien anders had kennen worden. In de slaapkamer boven hun hoofden dee Leentje, die nooit n kik gaf, as ze eindelijk lag, zoo onrustig als 'n kind van twee, drie jaar, dat 'n vermoeienden dag heeft gehad. Ze riep telkens en lag warendig hardop te huilen. Koert probeerde r in slaap te praten, maar 't licht most opblijven. Dat gaf'n kleine woordenwisseling tusschen Kobus en z n moeder. Kinderen van dien leeftijd nam je niet mee naar 't kerkhof als 'r iemand, dien ze goed gekend hadden, onder de zooien werd gelegd. \Vetter trok de partij van tante Toos.
„De fout ies," zei-ie, als 'n ketter dampend: „dat de meeste menschen geheimzinnig doen en d'r hoofd als 'n struisvogel in een hoop steken, als 'r een dooie
in hun buurt is Ik heb mijn kienderen vanaf den
eersten dag, dat zij konden denken over het groote einde gesproken.... De vergissing ies, dat iedereen zich zoo stellig_ voelt, als een ander uitgeschakeld wordt— Zij kijken zich allemaal blind op t leven, dat, in de reuze-wereld-beweging, voor een mensch zooveel beteekenis heeft, als 't vallen van een blad van de boomen.... Daar ies geen onderscheid tusschen Wij vergeten, dat wij al-
183



lemaal levende dooden zijn en altijd weer door onze dooden omringd worden.... De stof ies bijzaak AVij in onze familie, laten ons verbranden,
omdat wij weten dat de geest niet verdwijnt—
Dat kan die geest niet En daarom moeten wij
leeren mekaar in die oogen te kijken met de gedachte, dat wij geen recht hebben, elkander wat kwalijk te nemen, en dat zoo als wij hier zitten, wij elk oogenblik van die kleine zotternij op die
zotte Aarde afscheid kunnen nemen Het ies alles
waan, waan — en mekaar smarten aandoen, waartoe wij niet geroepen zijn.... AVij zijn tot niets geroepen.... Geroepen alleen zijn wij, om elkaar met het licht in onze oogen bij te staan "
„«Jij kletst," zei tante Toos, die 't toch al zoo benauwd had, en 't tegen 't krankzinnig geredeneer van den scheikundige in de kamer met den blauwen tabakswalm, niet uithield.
Toen smeet Kobus driftig z'n eigen pijp op tafel, omdat-ie zich zat op te winden bij de oogen van Friedel, die Godefroid beglimlachte.
;,Wat mot dat?" vroeg z'n moeder, terwijl-ie humeurig opstond.
Antwoord hoefde-ie niet te geven, want 'r werd gescheld, en buiten stonden twee rechercheurs, die Aïourier kwamen verzoeken, 'n oogenblik mee naar 't bureau te gaan.
Wetter bemoeide 'r zich mee, vroeg in de gang wat dat beteekende — dat de man 's morgens z n zoon was wezen begraven — dat-ie bij hém inwoonde — en toen klonk de schelle stem van den
184



eenen agent — en verried 't geheim, dat Godefroid JVlourier voor n paar dagen uit Leeuwarden ontslagen, zich nog niet had laten mschrijven, en dat-ie verdacht werd bij inbraken betrokken te zijn.
„Goeien avond — 't spijt me, maar ik kan 'r niks an doen," zei Godefroid, in de deuropening bukkend. Friedel wendde zich af.
„Wist jij dat, Wetter?" vroeg Kobus grommend. „Natuurlijk," zei de chemicus. „Ik wist 't ook," zei tante Toos, angstig de losbarstende verwoedheid van 'r zoon afwachtend.
185



XV.
Zóó heesch van drift was Kobus nog nooit geweest. Nog voor 'n paar maanden had-ie zich, altijd in glimlachend zwijgen, als in 'n beveiligenden cocon besloten, teruggetrokken, was 'm de wereld 'n dikwijls gruwelijk geval, dat je bekeek, onderging, maar waarover je je niet moeilijker maakte dan je 't hoefde; lachte-ie zonder luidruchtigheid om de behoefte van anderen, om zich over 'n peuleschil op te winden, en mekaar over de ergernis van 't onnoozelst hebbedingetje de smoor in te jagen — voor hoe-kort-geleden-nog was hij de opwindende kalmte in 't huisje, de stille pijpen-bekluiver, die je in z'n stoel, als 'n oud stuk familie het begaan, die de makkelijkste kostganger met eten en drinken was, die z'n volle weekloon afdroeg, en zich als 'n mensch zonder behoefte, zonder verlangens, met z'n gestopte sokken bij 't kacheltje zat te verkneuteren, met z'n pijp naar bed stapte en met z'n pijp benejen kwam — en van dat alles leek niks meer overgebleven, nou z'n wrok van weken los kwam. Eerst had-ie de behoefte gevoeld met z'n vuist de tafel te bebeuken en den boel an gruzelementen te slaan, maar Friedel zat met vochtige oogen in de lamp te kijken, en 't handwerkje, dat ze mee had gebracht, lag vlak bij de nog half-volle kommen koffie. Om zich te luchten stampvoette-ie zoo woest, dat een van de deelen onder 't vloerzeil 'n schorren schreeuw gaf — toen, nog te geladen van onbeheerschte woede, verplomp-
186



te-ie z'n stoel zoo brusk, dat de toch al zwakke lenden 'r door kraakten.
Daar had-ie dagen en dagen als 'n geduldig werkbeest op de Glasblazerij z'n longen staan uithijgen bij de striemend-ranselende gloeihitte van de oven, z'n oogen hadden in de verdorring van z'n hoofd gestoken met de navlamming van 't wit-krijschendT vuurgat en de zweving der rosse glasbellen aan de rondwentelende ijzeren staaf — hij had geploeterd en gehengst om méér dan de gewone hoeveelheid te halen, altijd door met de vreemdzoete, z'n voelbaar hart omsponzende besluiping, dat 'r iets kostelijks, iets te broos om aan te vatten, iets nog veelkleuriger dan de kunstrozen, die 'n Bohemer op de fabriek in z'n vrije uren wist te blazen, in 'm gegroeid was — als-ie door de volte bij 't uitgaan van de fabriek in de koele lucht aanstapte, had-ie in z'n eentje, zelfs Koert ontloopend, naar den sterrenhemel gekeken en zulke droefgeestige liedjes gefloten, dat-ie 'r 'n krop van in z'n keel kreeg —■ thuis had-ie zich gehaast, om zich op te kallefateren, met pommade, schoone boorden en opzichtige dassen — en terwijl hadden z'n vriend Wetter en z'n eigen moeder 'm beduveld door 'm 'n varken-van-'n-kerel, dien-ie van af de eerste kennismaking niet vertrouwd had, as 'n zeeman voor te stellen, pas van de reis werom gekommen, in plaats hém as mondige kostwinner eerlijk te zeggen, dat ze 'n ontslagen tuchthuisboef hadden opgenomen.
't Karnde 'n oogenblik in z'n hersens. Nou be-
187



greep-ie waarom J o in 't water was geloopen, waarom de sul-van-'n-jongen bang voor z'n vader geweest was, niks van 't lekkers, niks van de kedoos had motten hebben. JVlet dat uitschot, dat door de recherche gehaald werd, had-ie aan een tafel gezeten. Die z n sigaren had-ie gerookt, 'r Lag nog n eind op den schotel van z'n kom. Die z'n stinkenden grijns had-ie opgelet, as de gluuperige koloogen an de bloote hals en de half-naakte schoeren van zijn meisje hingen. Die was vertroeteld geworden, met allemaal lievigheidjes in de watten gelegd, terwijl hij as 'n otter voor de glas-ovens zweette. In Heerlen had-ie onder den grond met 't grootste gespuis uit 't buitenland gewerkt, dieven en bekkensnijjers, die God weet wat op d'r kerfstok hadden, omdat ze d'r eigen land niet meer binnen mochten, maar daar had-ie als jonge jongen glad maling an gehad, 'r AVas 'r niet een bij
5eweest, die van z'n hart 'n moordkuil maakte, ^e zei „Glück Auf!" in 't donker tegen 'n gewezen vagebond, landlooper of overtuigd christen. Ze wurmden allemaal voor d'r dagelij ksch brood, en ze hielden d'r bek niet — ze biechtten benejen d'r hebben en houen — ze logen je niet vuil voor, dat ze 'n reis om de wereld met 'n zeilschip hadden gemaakt, en daardoor d'r zoon an z'n lot
hadden motten overlaten
Was Kob us niet door n zieke lijk-b roeiende ;aloerschheid bij z'n strot gegrepen, dan zou-ie 't geval naar menschelijke berekening niet zoo fel hebben doorworsteld. Hij zag zichzelf met de bloote
188



borst en de litteeken-armen bij 't vuur, en den geelbleeken reus met 't kortgeschoren haar, den lanterfanter met de hinderlijk-krakende bruine schoenen, in 't zonne-kamertje bij de Wetters, alleen met Friedel, terwijl de vader, die enkel voor z'n scheikunde-proeven leefde, zich in 't schuurtje opsloot, en de moeder en grootmoeder boven in ar bed bleven. Den heelen avond had-ie zich zitten verbijten, zich afzonderlijk gevoeld, zich aan elk vrouwehjk gebaar tegenover den vader van den gestorven jongen verwonderd —■ en nou wist-ie — de vent met de koloogen en de slungelige, schuwe bewegingen, die 'm de dampen an had gedaan, kwam versch uit de kast
„As jullie 't stiekem hielden, wat ik nóu pas hoor," zei-ie eindelijk en z'n hand omklemde nog feller de stoelleuning: „dan had je mijn kennen vragen of ik 'r ook van gediend was! Ik laat me niet den eersten den beste opdringen! ik ben niet as Koert
benejen de jaren! Ik verdom 't! Dat het hier
gezeten! Dat het hier gevreten! Dat het de
bram met z'n nieuwe pak en z'n schoenen uitgehangen!— Dat wist waarom-ie z'n zoon den dood
aandee! En nou vraag ik nog enkel, waarom-ie in
Leeuwarden zooveel jaar vast is gehouen.... Nou?"
„As je kalm blieft te zijn, Ko," sprak Wetter rustig: „kennen wij jou antwoorden. JVlet anschnauzen bereik je niemendal "
„Ik verdom 't kalm te zijn!" bulderde Kobus 'r bleek van woede op los: „ik vraag wat de vent uitgehaald het! Of weet je 't zélf niet?"
189



„Dat moet jij 'm persoonlijk vragen, Kobus," antwoordde de chemicus: „iek heb geen recht geheimen, die mij worden toevertrouwd an die groote klok te hangen—"
„Zeg 't 'm maar', zei tante Toos ongerust: „wat morgen de halve stad weet, hoef je voor hem toch niet...."
„Iek weet nieks", redeneerde de Duitscher. „Iek weet alleen wat iek daar-straks heb gezeid vóór die verdammte Polizei, die een gewezen Verbrecher nooit met rust kan laten, binnen kwam vallen — iek weet alleen, zoo waar de lieve God mij hoort, dat wij geroepen zijn elkaar met het licht in onze oogen bi; te staan—
„Krijg ik 't te hooren, ja of nee, moeder!" dreigde Kobus: „ik ben geen ploert — voor mijn part mag ieder doen waar-ie trek in het — maar ik Iaat geen bedrieger z'n voeten onder mijn tafel steken.... 'k Heb lang genoeg stommetje gespeeld— Blijf jij me as kwajongen behandelen, dan pak ik me bullen....!"
De stoel niet tegen z'n drift bestand, viel geknauwd ondersteboven.
„Laat Koert dan na boven gaan", hakkelde de moeder: „dat zijn geen dingen voor jonge menschen...."
„AVaarom?" vlamde Kobus, aangestoken door de ruïne van den stoel op — grimmig trok-ie de partij van den jongen, die 'r ziek door de gebeurtenissen van den dag bij zat, en nog bleeker door de woede van den anders zoo stillen oom was
190



geworden —: „waarom mag Koert niet weten wat r met den vent, die bij de Wetters en ons gastvrijheid geniet, an 't handje is?.... As 't géén daglicht ken verdragen hoort-ie hier niet.... En as t
dat wél ken, hoefje 'r niet omheen te draaien!
't Zal me glad me zorg zijn, of-ie z'n pooten niet
thuis het gehouen As je 't maar zeit, en me niet
as 'n half gare idioot behandelt "
Toen zei Friedel met 'n gezicht, of 'r wel erger dingen in 't leven waren, en juist omdat ze 't zoo eenvoudig zei, klonk 't vijandig-hard:
„Der Herr heeft een vrouw vermoord. Dat ies alles "
In de korte stilte kringelde de rook van Wetter's pijp naar de lichtende ronding onder de lampekap, tikte de slinger der klok een-twee, een-twee, met nazoemende metaal-dreunt;es, of 't allemaal plezierig en evenwichtig was.
„'t Is goeie", sprak Kobus heesch: „maar dan hou jij den kerel niet in je huis "
„En waarom niet?" antwoordde de chemicus: „jij moet niet zoo schrikkelijk dom doen, Kobus. Friedel heeft het gezegd, en dat moet mijn dochter zelf weten, al voel ik mij niet verantwoord, wanneer ik niet die machtiging van den persoon wien het angaat heb.... Maar als wij oens aanmatigen rechter over anderen te zijn, en onze naasten te straffen, dan moeten wij maat weten te houden, en geen beulen blijven, als wij eenmaal gestraft hebben "
„Dat ken jij zeggen, \Vetter", gromde Kobus
191



als 'n kwaadwillige hond: „maar zoolang jij den vent in de buurt van je moeder, je vrouw en je dochter houdt, zet ik geen poot meer bij jou over
den vloer— En hier Komt-ie nog minder Ik
wil me in de straten kennen vertoonen met wie 'k bij me thuis ontvang!.... Goeien avond!"
Rebelsch, omdat-ie de schepen achter zich verbrandde, zette-ie z'n hoed op, sloeg de deur achter zich dicht. Hij móst 'r meer van weten, ging op bezoek bij de nicht, bij wie de doode Jo ingewoond had, tot de vader terug kwam.
„Das ies nou een herzensgoede jongen", zei AVetter, toen 't gestap van de driftig-plompende voeten uit 't voortuintje verdoezeld was: „dat ies een kerl met een gouden hart en die gaat zoo onredelijk
tekeer, dat ik er een gat in die lucht bij sla
Ik zal u eens wat zeggen: ieder Geschöpf heeft eigen viengerafdrukken, een eigen karakter, een eigen ziel met eigen electronen, maar die menschen gelijken meer op elkaar in die groote domheid als in die groote hef de, en als iek onze Lieve Heer was, schakelde iek mijn stroom eens een poosje naar die zijde van die leege hoofden, waarien die
elementen uitgewerkt zijn, uit lek begrijp er
niemendal van En u?"
„«Jij ken 'n héél geleerd mensch zijn, Wetter", zei tante Toos, terwijl ook hij z'n hoed opzette: „en ik begrijp niks van al jouw boeken-wijsheid, maar jij ben zoo blind voor wat 'r geen twee stappen uit je buurt gebeurt, dat ik me mond maar zal houen— JMot jij ook opstappen?"
192






„Iek ga eens naar die Polizei, om te hooren wat
dat voor skandaal ies ", zei Wetter: „op zóó
een manier krijgt een man, die iets misdaan neeft,
levenslang! Als jij mij hier wacht, Friedel,
ben iek in eene Viertel-stunde terug...."
Koert, die 't met z'n barstende koppijn niet langer uithield, had 't wonder bestaan nog voor Friedel opstapte, naar bed te gaan. De twee vrouwen zaten over mekaar onder de lamp — de moeder met de zilverwitte haren, en 't beeldig kopje met de hagelwitte tanden. Toen, omdat tante Toos met 'n gezicht 'r koffie slurpte, of ze 't met 'n dozijn tegelijk an den stok had, zei 't meisje na 'n ruzieachtige stilte — en ze had niet onhandiger kunnen beginnen:
„lek viend het jammer van Koboes, dat hij zoo schrikkelijk-boos ies geworden. Het ies anders zoo'n netter mensch en zoo iemand om veel van te houden!"
Tante Toos snoof door 'r neus, plette 'r lippen in 'n rimpel-bobbel saam, gelijk 'n tandenloos oud vrouwtje, dat even rust van 't bezwaarlijk kauwen met de molmen stompjes, en eerst na 'n zeurderig wrikken van 'r oud hoofd, of ze moeite had de boot van 'r gedachten in beweging te brengen, begon ze met diepst-moederhjke genegenheid van 'r zoon kwaad te spreken. Ze dee 't met horten en zuchten, of ze met Kobus getrouwd was en ze 'r hart eindhjk an 'n belangstellende buurvrouw of n zuster, die 't nét zoo lamlendig met haar man getroffen had, kon luchten — en ze dee 't met de sluwe, listig-tastende bedoeling, om 't onheil van
194



zoo'n witgekalkte-kee as schoondochter, langs den verstandelijken weg van 'r eenig-overgebleven zoon, van wien ze tot 'r laatste uur afhankelijk bleef, stevig zwart te maken, te voorkomen.
„Ken net mensch, en iemand om véél van te houen", herhaalde ze eindelijk: „ik mag as moeder 't tegendeel niet beweren, maar zooas je 'm daarstraks het gezien, de meubelen runeweerend, en as 'n grondwerker, die 'n borrel op het, tegen jouw vader en tegen mijn, as moeder, tekeer gaand, zooas-ie daar stond om bang van te wezen, zoo is-ie nou in z'n gewone doen, as 'r géén getuigen bij zijn, voor wie-ie kemeedie mot spelen.... As hij om mijn dochter kwam, zou ik 'm in 't fassoenlijke bij z'n lurven nemen, en 'm 't gat van de deur wijzen— Zoo waarachtig as ik hier over je zit.... D'r bennen mannen, die door de natuur angewezen zijn om niet te trouwen, omdat ze elke vrouw
dood-misselijk van ellende mótten maken Zoo
is mijn zoon, is van alles niks.... En werachen-
tig waarheid is waarheid Ik voel me bij tijjen
of'k moedernaakt-alleen op de wereld sta.... Most zoo'n stuk iesegrim nou zoo uitvallen, omdat wij n medemensch 'n handje geven, om uit de modder op 't droge te komen.... Een net mensch en iemand om veel van te houen.... As jij ooit 'n man neemt, Friedel, pas dan op, dat je niet in de mieserigheid van 'n polderjongen, die zich an 't meubilair wreekt, as je 'm tegenspreekt, valt.... 'n Man mot goed zijn, geloovig en zachtzinnig. Mijn zoon is van alles niks.... En werachentig soms ziet-ie
195



'r door z'n zure gestel nog ouwer as je vader uit.... Ik had tienmaal liever n dochter gehad".
Nou was ze 'r, en terwijl ze 't treurig beeld van den verdorven zoon, den zich voor niks moeilijkmakenden, uit z'n evenwicht van pijpjes-kluivenden geslagen, geduldigen Kobus, opzettelijk vervalschte, had ze 'r al dadelijk spijt van — maar ze kon 'm niet missen — en voor dat 't mooie vrouw-kind bij haar over de vloer was gekomen, had je met 't karretje van je eigen huishouen nooit last of moeite gehad
„Als u als moeder, die hem zooveel langer kent, dat zegt," babbelde Friedel mee: „zal het wel zoo
zijn Maar iek viend hem een aardig en hef
mensch.... En met gedoeld bereikt men juist bij zoo iemand een heele boel...."
„Een aardig en hef mensch!" viel tante Toos gemelijk uit: „en geduld! Ik heb meer as zeven
en dertig jaar geduld met 'm gehad " — ze jokte
'r tien jaar bij, en ze kon dat doen, omdat Kobus 'r door 't glasblazen, door z'n ouwehjk-vermoeide gezicht en den kalen knikker inderdaad veel ouwer uit-zag —: „ik heb 'm gesoebat mee na de kerk te gaan, z'n plichten waar te nemen, en teminste dat voor me over te hebben, maar nee! 'r Is geen ondankbaarder tuig as kinderen, en as de vrouw, die ooit zinnigheid in 'm krijgt, zich op den dag van 'r trouwen met 'n steen an 'r nek verdrinkt, kiest ze de wijste partij
Toen spraken ze verder over ditjes en datjes langs mekaar heen — Friedel, die altijd wat an
1%



'r lichaam te prutsen had, wreef 'r parelmoeren nagèlschelpjes met'n zakdoekje-buiten-'r-stand, en tante Toos, die niet stil kon zitten, stopte met opzet de meest stukgeloopen sokken van Kobus, en om de zooveel rijgsteken, klaagde ze over de alles vermeiende voeten van 'n man van over de veertig, die te lui was, om van sokken te wisselen, tot-ie voor schandaal met flarden en gaten rondliep.
Friedel stapte om half elf op. Wetter had door 'n jongen, die in de buurt woonde, de boodschap laten weten, dat 't wat later zou worden, omdat-ie op Godefroid Mourier buiten 't Politiebureau bleef wachten ze was nog niet den hoek om, toen Kobus, die geschildwacht had, en nou alles van nicht Anna, in kleuren en geuren te weten gekomen was, op 'r toe liep, en met 'r mee naar de Wettersche woning opwandelde. Hij begon met z'n excuus over z'n lomp optreden te maken — die Mourier was 't doodtrappen niet waard, die was 'n doorgewinterde schobbejak — maar hij had niet mogen vergeten, dat zij en 'r vader bij hem te gast waren. Hij eindigde met 't jongensachtig-gebroddeld verzoek of ze twee tellen met 'm wou oploopen. Rillend, of de kilte van den avond 'm beving, met huiveringen, die 'm 't spreken belemmerden en 'm telkens de elbogen in de zijden deden stuntelen, sprak-ie op den eenzamen weg over de krankzinnigste malligheden, die-ie zoo weer vergeten was, als-ie ze brabbelde, en toen eindelijk 'n ander naast 'm met 'n traag-lallende tong en met n stem, die de zijne niet was, nooit geweest
197



kon zijn, 'n stem van 'n in de ruimte verdoolde, durfde vragen of ze is 'n avond met 'm na de Bioscoop zou willen, toen zette-ie z'n kraag op of 't ineens schrikkelijk bij de laaiende oven tochtte. „Iek wil wel," zei ze in z'n goedige oogen, die nooit iets voor zichzelf verlangd hadden, kijkend: „iek wil héél graag, maar iek moet mijn moeder
en Omuttel oppassen " De vreemde, die dat
drieste aangedurfd had, zei toen enkel nog met 'n zoo dor geluid, dat de woorden 'r in verbrokkelden: „ik wou u wat zeggen, maar dat ken alleen
met 'n brief Mag ik u dien brief zenden....?"
— „Astublief," zei ze omdat ze niet wist wat ze anders mot antwoorden. Zoo gingen ze van mekaar.
Thuis zat tante Toos achter de tafel, en schrikte wakker toen ze de klink van de deur hoorde. Ze schonk z'n koffie in, sprak geen woord van verwijt. Maar hij had iets vreemds over zich, vroeg 'r naar
boven te gaan, omdat-ie nog wat te werken had. ,, An wat ?" zei ze: „dat doe je tochnooit.... ,, n Brief," antwoordde - ie stug.
„ Ik zal j e één dingzeggen," praatte ze kleintjes: „jij schrijft nooit brieven, en dat zou 'k nouookmaarnietdoen, 'want dat ken nooit wat wezen."



„Ik mot 'n briefschrijven, want ik ga trouwen, moeder."
„Waarom mot dat nou," zei ze, in 'r tranen stikkend: „je weet toch dat ze geen vrouw voor je is, dat je 'r ons allemaal ongelukkig door maakt—
Wat neb ik je gedaan? Waarom straf je me
zoo? Ik ben toch oud geworden in me zorgen voor jullie...."
„Daar spreken we morgen over," zei-ie houdingloos.
Toen ze boven was, doopte-ie de pen van Koert in 't fleschje inkt van Koert, en schreef met langzame halen.
In de keuken werd met water geknoeid. Dat was Koert, uit z'n bed gekomen, om gulzig te drinken.
„Wat doe jij?" vroeg-ie verwonderd, toen-ie Kobus nog en met dat bezig zag.
„Dat raakt je niet," zei Ko, 't velletje onder 't roode vierkantje vloeipapier verstoppend. Hij wurmde tot bij drieën.
XVI.
En ook bij de Wetters werd 't 'n latertje.
Want de scheikundige, die voor 't Pohtie-bureau had geijsbeerd, om op den ontslagen tuchthuisboef te wachten, kwam tegen half twaalf alleen terug. Hij begreep 'r niks van. Mourier was 'm zeker voorbij-geloopen. Toen-ie, beu van 't heen-en-weer stappen van de eene zijstraat naar de andere, ein-
199



(lelijk den wachtmeester, dien-ie nog van 't kindergevecht in de sneeuw kende, aansprak — 't was morgen vroeg dag — keek de beambte 'm aan, of-ie 'r tusschen werd genomen. Ze hadden den man maar heel kort gehouen, omdat de apotheker per telefoon bevestigde, dat-ie den nacht van de inbraken om drie uur uit z'n bed op was gestaan, om 'n langen kerel met 'n ongunstig voorkomen, die uit naam van de familie Wetter kwam, inderdaad 'n doos poeders, 'n fleschje valeriaan, 'n rollede pepermunt en 'n stuk zeep, mee te geven, en 't had ook geklopt met den plotselingen dood van den jongen. Na n dik half uur was .Mourier weer in vrijheid gesteld •— met de waarschuwing, om niet te lang zonder middelen van bestaan in Eindhoven te blijven hangelen, en om sebiet bericht te geven, als-ie 'n betrekking gevonden had. Voorwaardelijk vrijgelaten, sprak 't vanzelf, en dat wistie, dat-ie voorloopig onder politietoezicht stond.
AVetter had 'r op gerekend, dat-ie 'm thuis zou aantreffen, dronk 'n kom koffie, zei an z'n dochter, dat ze naar boven kon gaan, sloot zich in 't schuurtje op, om op den nieuwen huisgenoot verder te wachten, en toen-ie eenmaal in de stilte door z'n berekeningen, de vreugde van den arbeid gegrepen werd, en z'n pijp 'r zelfs bij uitgegaan was, vergat-ie de „domheid' van den avond, en had Godefroid misschien lang kunnen schellen voor-ie open gedaan werd, als Friedel, die 'r vader kende, niet zoo verstandig was geweest, 'r ook bij op te bhjven. Nog voor de reus gebeld had, ontsloot ze
200



de deur, omdat ze de voetstappen in 't holechoend straatje hoorde.
„Neem me niet kwalijk", zei-ie: „neem 't asjeblief niet kwalijk dat ik me zoo verlaat heb, maar ik had 'n boodschap te doen bij die nicht van me, en toen nog 'n tweede boodschap 'n eind uit de buurt, en toen kon ik den weg niet zoo goed vinden. Ik zee tegen mezelf: 't is links, toen weer 't is rechts, en toen — neem 't me asje — asje "
Eer-ie bij 't licht van de lamp was, wist ze 't, had ze 't in de gang geroken. Ze dacht 'r in 'n angstige opwelling aan, 't plaatsje over te loopen, en 't 'r vader te zeggen, maar ze bedwong zich, dee met 'n hef-vrouwelijk gebaar iets, dat 'm ontnuchterde.
Bij de tafel was-ie op haar stoel gaan zitten, raak onder de vijandschap van de schelle lamp, die 't witte vel tusschen de kort-geschoren haartjes bloot woelde, de wenkbrauwen dee uitstekelen en slagschaduwtjes onder de koloogen, die 'r eens zoo verwilderd door leken, groef, 'r Perrelde zweet op z'n voorhoofd en z'n jukken, of-ie in de heete zon had gedraafd, en de bleeke werkmanshanden met de grove toppen, beefden zoo onrustig op t tafelzeil, of ze van 't dragen van 'n te zware last natrilden.
Misschien zou ze minder met 'm begaan zijn geweest, als-ie niet an een stuk door in de lamp had gestaard, en met z'n vermoeide, gemartelde oogen scheen te worstelen, om van de 'm niet los-
201



latende lichtkwelling los te komen. De klok sloeg half twee. Schichtig keek-ie 'n verdwaasd oogenblik in de richting van 't geluid, toen strak en afwezig in 't in z'n hersens orandend spiraaltje. .
Op 'r kousen schoof ze naar de koffiekan, goot 'r kom vol, kliekte 'r 'n scheut melk bij, zette 't voor 'm neer, streelde 'm over 't achterhoofd, zonder te weten waarom ze 't deed, enkel gedreven door 'r vrouwelijke behoefte om 'n verloren mensch op te beuren, en voor de zooveelste maal zei ze zacht: „Sie Aermster....".
Met 't hoofd op de handen viel-ie op de tafel.
Z'n breede rug schokte, en kreunen dee-ie of-ie lich am elijk pijn had.
„Mag u drienken als u verdriet heeft?" vroeg ze, zich over 'm buigend: „u weet toch dat u daar
niet tegen kan En u doet er mijn vader en mij
groot verdriet mee.... Iek zal u nooit meer aan¬
kijken als u dat weer doet...."
Hij gromde, 'r Lag 'n afgejakkerd dieronderde licht-plassing der lamp.
„ Vader heeft opu staan wachten bij dat PolizeiRevier, en hij wacht nóg, maar iek zal hem niet roepen, want dan zou iek mij schamen... Dat ies v nog heele frische
\ Kaffee.... Maar



die suiker ies op— Die krijgt u morgen weer
Drienk u asjeblief.... Daar doet u mij plezier mee "
„Ik ga d'r morgen vroeg vandoor!" zei-ie, in dezelfde geknauwde houding: „en as 't me lukt, zit 'k morgenavond weer opgesloten "
„Waarom zegt u zulke leelijke dingen?", praatte ze, over 'm neer zittend: „u kan toch een goed mensch worden, waarvan andere menschen neel veel zullen houden "
„De menschen zijn beesten!", zei-ie kwaadaardig opstaand.
„Is ü een engel?" vroeg ze, en omdat-ie met zulke dreunende stappen door 't kamertje bewoog, waarschuwde ze 'm voor de slapenden in 't huis: „gaat u er bij zitten asjeblief, Herr Mourier, want mijne moeder ies ziek...."
„Da's goed, en dan blijf 'k meteen op tot morgen-ochtend. Ik weet 'r nou alles van — meer as me hef is," zei-ie norsch, en terwül-ie in den stoel neerbonkte, ontweken z'n met bloed beloopen oogen de oogen van 't meisje: „je mot 'n schurftigen hond niet van de ketting laten— Die krijgt overal steenen en trappen — en dat is hullie recht, omdat-ie andere honden ansteekt "
„Mijn lieve vader", antwoordde ze zacht, omdat boven moeder's bed kraakte: „heeft eens een zieken hond mee naar ons huis ien Duitschland gebracht, en hem met een middel eiken dag gewasschen tot hij een lust voor die oogen werd.... Den eersten keer dat vader hem behandelde, wou-
203



ie bijten, gromde hij net zoo hard als u nou doet, maar na een paar dagen likte hij die hand van oens allemaal, en hij werd zoo met oens befreundet, dat hij een Raubtier werd, als iemand een vienger naar oens uitstak.... AVees u zoo heb en
drienk die frische Kaffee Wil u?"
De jenever, die-ie met woede en weerzin geslokt had, wrokte nog, maar bij den vriendehjken dwang van 'r stem, hingen de schuwe koloogen aan de wassen handjes op 't tafelzeil, en als 'n nukkig kind begon-ie de kom met kleine teugjes leeg te slurpen.
„Als u zoo'n verdriet had over dien dood van uw kiend", praatte ze weer — ze was zelf door 't geweld der kleine gebeurtenissen, 't geraas van de leegte in 't huis, nu 'r een zieke minder verzorgd moest worden, de narigheid van den avond en t lange wachten, over 'r zenuwen heen — en ze zat vol van de dweepende romantiek van 'n Duitsch kind-vrouwtje, dat te veel boeken gelezen had, én in de herinnering aan den in de gevangenis gestorven grootvader, en door den glimlach van 'r vader, den man uit de Leeuwarder cel interessanter dan wie ze verder kende, vond: „als u zoo n verdriet had, Herr Mourier, moest u met uw vrienden uitspreken...."
„Ik heb geen verdriet — 'k zou niet weten waarover...."
„Meent u dat nou?"
„Dat meen ik!"
„Geen verdriet over dien armen Jo?"
204



„Het-ie 'n woord met me willen kletsen? Het-ie zich niet onder de dekens verstopt, toen-ie me zag?.... Hij is r niemeer, en van de dooien magie geen kwaad spreken, maar as ik me hart luchten mag: hij is voor z'n vader erger as 'n varken geweest "
„Wat ben u een slecht mensch!", verweet ze driftig, en ze kreeg 'r 'n kleur bij: „die jongen ies vanmorgen begraven!.... U heeft gelijk, als u van oens weg gaat: en hoe eerder hoe beter!"
Van af 't oogenblik, dat-ie in 't kleine laboratorium, in den stoel van 'r vader, met de zenuwtrekkingen op z'n geelbleek gezicht naar de koffiekom gebukt had, om niet te laten merken, dat-ie most grienen, en 'r vader gezegd had: „Der Herr komt niet uit vreemde randen, maar uit een zelfde vreemd huis, als waarin jouw grootvader gestorven is, omdat hij iemand vermoord heeft...." — van af dat oogenblik had ze zich in 'r romantisch hoofdje voorgenomen, de rustige les van den chemicus op te volgen, en goed voor 'm te zijn — dat was plicht bij menschen, die een boel hadden meegemaakt — ze had 'm in de arbeiderswoning, voor zoover ze 't kon, vertroeteld, en als de oude Wetter 't oplette, had-ie 'r telkens met z'n goudbrokaten oogen — vader had oogen, zoo als geen ander — angekeken, of-ie wou zeggen: best m'n kind, geen levend uur voorbij laten gaan zonder voor een ander wat te doen — die man heeft van alles te weinig.... En nu zat ze over n afstootende ruïne, over n leugenaar, die van-
205



morgen bij 't versch-gedolven graf wat had willen zeggen, die toen haast stikte van verdriet, wien ze telkens wat toegestopt had, en met dingen-vangenegenheid getroost en afgeleid —• die de eenzame vader geweest was, 'n gebroken mensch, uit de gevangenis gekomen, om 'n zoon terug te krijgen, en 'm dadelijk weer af te staan — en die nu over haar met de onwezenlijkheid van 'n man, die te veel gedronken had, en met 'n weeë dranklucht om zich heen, de laatste gronderige koffie uit de in z'n handen bevende kom slurpte, en z'n ongelukkigen jongen beschimpte.
Grommend, zonder 'r dadelijk te antwoorden, stond-ie op, leunde met de vuisten op de 'r onder trillende tafel, keek in de lamp, waarvan de zijden kap door 't gesnuif van z'n adem bewoog, en voor 't eerst biechtte-ie alles wat-ie op z'n geweten had.
't Kwam 'r stompelend uit, en na 'n snauwenden inzet, vernevelde de kamer, waarin 't meisje luisterde, begon-ie met de handen op den rug op en neer te passen, als 'n gekwelde in 'n kooi. «Jaren had-ie 't zoo gedaan — jaren was 't verhaal in m gegroeid.
„Ik was 'm in me cel vergeten.... Is dat mijn
schuld? Je onthoudt hoe de zon — hoe de maan
'r uitzien — je onthoudt geen menschen....
Ik teminste niet.... 'k Was me eigen gezicht gladweg kwijt — 'k heb me niet herkend, toen 'k weer kon zien of 'k op mezelf of op 'n ander leek.... Maar 'k ben werom gekommen met de beste be-
206



doelingen.... An elke gulden, die 'k voor *m uitgaf, zatten maanden ploeterwerk vast.... 'k kon met na 'm verlangen - 'k heb 'm haast niet gekend, en, en 'k mocht 'm niet, omdat 'k niet wast ot-ie van mijn of van 'n ander was.... Dat was met zijn schuld.... Dat was de schuld van zijn moeder.. As de mannen van honk motten voor t brood, bennen 'r vrouwen die zich vervelen, en uit verveling dingen van schande doen.... Da's mijn gebeurd.... Zoo waar de lieve God 't me hoort zeggen.... 'k Was soms nachten bezig met linieeren om r wat bij te verdienen - 't hielp niemendal ze zag mijn as 'k moe, en den ander as-ie zoo frisch as n hoentje was.... Toen stierf ze goddank, en k heb r opgepast as 'n waakhond, maar de dood Iaat zich niet wegkijken, niet wegpaaien, niet wegnuüen. Die komt, neemt, laatje midden in je werk met n wurm van 'n kind achter.... „We motten mekaar misschien gaan verlaten," zee ik, toen ze bediend was geworden: „ik zweer je bij God en de Heiligen, dat 'k 'm groot zal brengen, of-ie van mijn oi van die ander is, as je 't me zeit, as je geen geheimen mee na de Eeuwigheid neemt... " Ze zee niks. Ze lee me enkel an te kijken.... Da's dat. Das nommero een. En da's de waarheid.... loen wier k gek op 'n tweede.... Je wordt 't. Je ken niet zeggen waarom. Je loopt as n stekeblinde je noodlot na.... As ze je waarschouwen, wor je woest.... En as je je vingers brandt, speel je kemeedie dat t geen pijn doet.... Die hiette darmen, as in de opera.... D'r vader was korist....
207



'k Heb 'r alles verteld van me eerste vrouw, van me denken in die dagen, van me ellende in die dagen, as 'k me werk verwaarloosde en me betrekking kwijt raakte, om in de buurt te blijven loeren, om me nest schoon te houen — 'k Ben gedachten an 'r kwijt geraakt, die vanbinnen begraven leeën, die'k niet bar dop durfde zeggen.... Ze wist dat van Jo — wist dat me hersens gekookt hadden, as 'k op de fabriek an me vrouw, die 't kind dagen in bed stopte, om 'n vrijen dag te hebben, gedacht had — had — had — 't was alles de verlejen tijd, dien je van je vort-spoelde, om met geen geheimen in je hoofd, geen verdomde leugens, n tweede moeder voor je — voor je.... „^Vat doet 't 'r allemaal toe", zee ze — ik hoor 't 'r nog zeggen —: „as wij getrouwd bennen, zal-ie 't best bij me hebben! Je mag 'n kind niet straffen—" 'k "Werkte als 'n slaaf. D'r kon niemand tegen op. Ze zeeën: jij verpest 't voor ons— Klets maar, dacht ik.... Ik most meer as anderen doen.... D'r zat iets in me te zingen, as me lenden zeer deeën van 't bukken, 't vooroverstaan.... Me heele huisje knapte 'k op.... D'r kwam 'n nieuwe kast, 'n nieuw tweepersoons bed.... 'k Herinner me nog 'n klok met 'n speelwerk.... Toen kreeg 'k den slag op
me hersens Ik raakte 'r lippen niet alleen an....
Dat heb 'k de heeren van ae Rechtbank gezeid, dat heb 'k ze duidelijk gemaakt.... Zij hiette 't liegen.... Ze zee: dat van je eerste vrouw zal ook wel leugen geweest zijn Ze zee: jij ben driekwart gek, en gekke mannen motten niet trouwen,
208



want die doen fassoenlijke vrouwen de dampen an... loen maakte zij 't uit — da's waar — en ik was de minste; ik had 't met me eigen oogen gezien dat ze 'n ander en 'k zee da'k gelogen had... Ik kreeg'r lippen weer, de liegende, onzuivere lippen - ik kocht in die dagen twaalf lepels en twaalf vorken, en voor den jongen 'n ? j r nou leek"le n°g meer op z'n vader. — Toen had k n vrijen middag, heb ik 't zelfde gedaan as bn de eerste, ben blijven posten — zag \ voor de tweede maal - zag 't - zag 't - heb van 'n vriend n mes geleend - heb 'm gezeid waarvoor kt noodig had - ben dagen lang an de drank gebleven heb niks gegeten, enkel sigaretten gerookt - heb wéér gezworen, dat 'k niks gezien, dat k alles gefantaseerd had, en toen ze me uitlachte, de deur voor me opensmeet, me nariep dat ze nou wist hoe 'k de dooie eerste vrouw mishandeld had - toen heb 'k 'r op los gestoken heb ze allebei vermoord, met voorbedachterade de eerste vrouw, de tweede - ben na me woning teruggegaan, in me ouwe bed gekropen - en ben in de boeien geslagen.... Da's dat. Da's nommero twee.... Das alles.... En da's de geschiedenis van me zoon.... Heb-ie daarvan terug?...."
»Sie Aermster....", sprak ze enkel.
„Morgen verkas 'k...."
«Waarom?.... Is hier geen thuis?"
„Dat ken nou niet meer, na 't spektakel van vanavond.... Ze steken d'r oogen niet in d'r zak, as ;e tusschen twee rechercheurs opgebracht wordt..." 14 ono
209



„Wacht even, ik zal vader roepen", zei ze.
Wetter kwam met 'n verwonderd gezicht, gestoord in z'n lektuur, binnen. Die begreep wat 'r gebeurd was.
„Jammer, Mourier, dat we mekaar misgeloopen zijn. Iek had je willen vragen een borrel met mij te drinken, want iek had ijskoude voeten gekregen...." .
„Hij wil morgen afreizen, vader .
„Heeft dat zoo'n groote haast, Mourier?"
„Ik heb hier niks meer...."
„Tellen wij niet mee, dummer Kerl ?...."
„Na wat 'r vanavond gebeurd is....
„D'r is niks gebeurd.... Iek bezorg u een betrekking op die Papierfabriek, en u gaat fijn slapen, en als u weer lust heeft in een glaasje Schnaps, neem mij dan mee.... Wil u?.... Een, twee, drie, iek draai het licht uit...." ,
Dien nacht werd 'r in twee woningen van t Philipsdorp weinig geslapen. Tante Toos voelde zich ziek, moest den volgenden dag door Leentje als huismoeder vervangen worden — Koert lei met barstende hoofdpijn, tobbend over den gestorven vriend — Kobus murmureerde over den langen brief, bang voor de hoopen taalfouten — Godefroid JViourier gromde naast 't bed van Jo tot de dag aanbrak — en Friedel dacht aan Kobus, die zoo raar gedaan had, en 't vermoeiendst aan den man, die twee vrouwen gedood had.
210






XVII.
Zóó duizelig, dat ze zich telkens most vastgr£
„ t,„tp Tnns al heel vroeg in t keukentje oen, was tante loos ai neei viutg ffi Êez g geweest, om de boterhammen en de koffie voof Kobus en Koert klaar te maken, maar nog voor één van ze benejen was, kroop ze weer naast Lena in 't groote bed, en toen ze languitlee, tolde ze net^oo S't wüde, in 'n warrelende draaikolk as op dien ellendigen avond, toen ze voor t eerst met V zoon over Se Wetter's berrie had, en ze Overtikte? om na benejen te kommen „Moeder Maria! Moeder Maria!", mummelde t uit r hortenThijgenden mond - en omdat ze mateloos-lang onpeübaar-diep in de ruimte zonder wanden, in dePoneindigbeid, waar je vrij van lichaam dreef en wLr je toch met kreunende schokken verzakte viel en geslingerd werd, omhoog werd geheven e? met 'l folterzwaai in de zuiging verzwolgen Seep ze zich in 'r doodsangst, in r aanvoelen, dat fe geroepen wier, dat 't 'r afscheid was, aan de Z'r klauwende vingers afbrekende pluizen van
de deken vast. „„ T ■
Wat is 'r?.... Wat doe je tante? ', vroeg Lena, die 'r al niks van begrepen had, dat de ouwe vrouw, nas opstaan, nogVkwam uitrusten - nog nooit wïs §at gtbe'urdt en ze bukte zich op V knieën bang bij 't strompelend stooten van den adem die dln weer wegbleef, dan met schorre, piepende ruk;t Woo^,gof-ie benee vast werd gehouen, en probeerde los te kommen.
212



Tante Toos knipperde met licht-schuwe oogen, trachtte 'n houvast aan de deken en 't hoofdkussen te vinden, zuchtte zoo moeilijk of ze bekaf van 't loopen was, en toen de zoldering niet langer door t kamertje heen en weer zwiepte, de spiegel uit z'n gezwalp naar 't gestukadoord schoorsteentje terug-schommelde, en 't ledikant op de monsterachtig-hellende roetschbaan stilhield, boog ze 't hoofd met de witte haren in 't kussen, en daar werden werachies heele plekkies zoo nat of 'r uit 't kommetje melk, dat 't kind wel is op d'r bed kreeg, heele scheutjes gemorst waren. Leentje zag 't in onthutsing gebeuren. „Wat is 'r dan, da-je al zoo vroeg huilt?", vroeg ze: „is d'r alweer keet met oome Kobus....?"
„Nee nee", zei tante, met moeite 'r gesnik inhoudend: „....ik voel me zoo naar...."
„Ik heb ommers niks gedaan?" vroeg Lena nog eens — as je huilde had je je bezeerd, of was 'r de een of ander, die je pestte....
„Nee, ji; ben — jij ben 'n schat", zei de vrouw, r arm om 't slanke meisjeslichaam heenslaand — in de ellende van 't oogenblik, de bonzende klopping van 'r zenuw-stekend hart, bij de verkleuming van 'r voeten en de prikkelende tinteling van 'r s!aPende vingers, had ze de oplaaiende behoefte zich bij iemand in 'r vereenzaming aan te schurft11,- ze dacht niet meer aan de ruzietjes met 't kind, niet aan de klappen, die ze gekregen had, met aan al wat 'r in de latere maanden gebeurd was — ze lag in 't bed, dat met 'r in den afgrond,
*?aa»ra«K.:-.
213



beetje leven behoorde: „jij ben 'n lieverd, jij ken 't niet helpen.... Geef me 'n zoen....
't Kind dorst niet nee zeggen, nou tante zoo vreeselijk snikte - ze boog zich over t züverwit hoofd, zocht 'n droog plekkie voor r hppen, waar ze de vieze tranen niet proeven kon.
214



„Dank je", zei de vrouw: „en sta nou vast op, want ik kén 't nog niet. Ik ben zoo raar in me hoofd — ik kén 't niet.... En snij zelf je boterhammen, zonder in je vingers te japen.... En, en...." — t kwam 'r alles uit, zachtjes en angstig, omdat de vrees voor 'n nieuwe duizeling 'r dwars zat —: „en — en ruim dan weer af, voorzichtig, zei je, want ik ken niks — en niemeer as 'n hallef flesschie melk nemen — en aarpelen bennen 'r genoeg, en...."
Meer zei ze niet, want ze ging voor den derden keer, wel niet zoo lang en zoo gruwelijk, maar 't matras glee onder 'r weg, en ze dook weer in de leegte of ze 't raamkozijn bij 't zeemeleeren der ruiten losliet, en nog 'n heel eind most vallen eer ze op den beganen grond terecht kwam.
„Laat mijn maar zorgen", praatte Lena opgewekt: „je ken rustig blijven uitslapen, as je d'r zin in het, hoor-ie?.... En as je strakkies benejen komt, zei je d'r van op staan kijken.... Je hoeft niks verder te zeggen.... Zei ik 'n ei voor je koken, hallef zacht? Of zei ik d'r een klussen in 'n glas melk, met 't glibberdingetje 'r met 'n vork uitgehaald?.... 'k Weet 't zoo goed as jij, hoor!.... Maar met 't lint in me haar mot je me effen hellepen.... Anders trek 'k 't wéér in de knoop...."
Met 'r bloote armpjes hield ze 't bij 't knotje goudhaar, maar tante lag weer te vechten met 'r adem, net as de kees van de buren, die telkes in z'n slaap stuipen had, en dan met z'n pooten lee te trekken, of-ie in z'n droom na 'n anderen hond toe zou loopen.
215



„ Wil jij me vlechie vasthouen, tante, of wil je me strik—"
„Hè! Hè!" zuchtte tante Toos, gulzig ademend, en terwijl 'r bevende vingers 't lint in 'n slordigen strik knutselden, had ze moeite rechtop te blijven zitten. Hijgend lag ze weer achterover, en door 'r tranen keek ze naar de vlotte bewegingen van 't kind, waarop ze anders honderd-en-een aanmerkingen zou hebben gemaakt — dat 't zich wiesch met 'r jurk an en met 't lint in 'r haar — dat ze kudderde zonder zeep, bang voor 't bijten van 't schuim in 'r oogen — dat ze r mond spoelde, met 'n gespet van je welste tegen 't behang — dat 'r nou al 'n kous afzakte — en ze de banden van 't schort in den knoop had getrokken — ze zag t alles uit gewoonte-om-alles-te-zien, maar ze sprak 'r geen woord bij, zoo lammenadig as ze zich voelde, en zoo telkens as ze weer most denken, dat ze 't niet lang meer zou maken.
Oom Kobus liep net door 't voortuintje naar de fabriek, toen Leentje in de huiskamer kwam. Die ging 'r vandoor zonder moeder goeien dag te zeggen, omdat-ie 'r zeker van was, dat ze, na de woordenwisseling van den nacht, met opzet boven bleef — 't werd onhoudbaar met 't mensch, dat 't 'n straf vond, as hij an trouwen dacht! en omdat-ie nog eerst den brief van zes zijdjes in de bus an 't end van de straat wou steken — 'm bij Wetter zelf te bezorgen had-ie niet gedurfd. Friedel kreeg 'm nou toch tegen den middag, as ze den tijd had 'm te lezen, en Wetter niet thuis was.
216



Koert's bord met de door tante gesnejen boterhammen stond 'r nog net zoo. Die kwam al z'n leven te laat op de fabriek, as-ie nóu nog boven was.... Als 'n lenig eekhoorntje wipte ze de trap op, smeet de slaapkamerdeur open, en riep:
„Koert! Koert!.... Leg-ie nog in je bed....? Gossie, jongen, schaam-ie je je niet?"
Hij stutte op in z'n ledikant, maar ze verstond 'm niet. Hij was zoo heesch, had 't zoo te pakken, dat-ie doofstommetje most spelen, en toen-ie zich inspande om 't 'r duidelijk te maken, dat oom Kobus voor hem de boodschap zou afgeven, dat-ie niet praten kon, en dat-ie in z'n bed lee te bibberen, raakte-ie zoo gemeen an 't hoesten, of-ie om 'r bang te maken opzettelijk blafte.
Daar stond Leentje 'n seconde paf van. Twee zieken ineens. Precies as bij de Wetter's. As oom Kobus nou ook nog in bed kroop, waren ze fijn allemaal ziek. 't Kon haar niemedal schelen. Hoe meer d'r van de vloer waren, hoe minder 'r vuil wier gemaakt, nou zij 'r alleen voor stond. Dat knapte ze tienmaal vlugger as Tante Toos, die alles op d'r elf-en-dertigste kon doen, op.
„Zei ik je brood op je bed brengen, Koert?"
Hij schudde 't hoofd, had ook al geen trek.
„Da's klessen", zee ze, 't smerige waschwater van oom Kobus, dat 'r pikzwart uitzag — Kobus had niet voor niets 'n liefdesbrief van zes zijdjes tot drie uur in den nacht, bij 'n fleschje met te veel inkt en 'n lekkenden penhouder, zitten schrijven — eerst in den emmer overhevelend —• schan-
217



dalig, om 'n ander as meid te gebruiken! —: „daar gebeurt niks van! As je niet eet, wor je zoo mager ' as 'n pier.... Je zal is zien, as je je brood slikt, hoe je dadelijk weer spreken ken...."
"Weer weigerde-ie met 'n schudden van z'n hoofd.
„Nou zeilen wij is zien wie de baas is", zei ze: „tante Toos is ook ziek, en ik ken geen ziekenhuis bedienen, en 't huishouen narijen, as iedereen z'n eigen zin doet.... Zei ik je haar kammen.... Met zoo'n ragebol ken je niet blijven leggen, en je handen mot je 'n beurt geven.... Die hebben toch niks met je keelgat te maken...."
Hij wou niet dat ze te dicht bij z'n bed kwam, bang dat zij 't ook te pakken zou krijgen. Maar ze was niet te houen, nou 't spelletje begonnen was, klom op 'n stoel, en kamde heel handig en vlug tot 'r 'n scheiding met zwierige bochten gelinieerd was. Toen bracht ze 'm de boterhammen met suiker 'r op, wat-ie wel zou lusten, en wat goed voor 'n keel, die niet praten kon, was. Voor tante Toos kookte ze 'n ei. Ze had't zoo dikwijls gezien, dat 't geen kunst voor 'r was.
Met kokend water kon je 'r gerust alléén laten — ze had zooveel van de verhalen van Koert z'n verbranden voet gehoord — toen zij pas op de wereld gekommen was, en hij 'n warme kruik voor haar klaar had willen maken — dat ze 'r al as kind, dat nog niet eens praten kon, de stuipen voor op 'r lichaam had. Ze dee tot in kleinigheden zooas tante Toos 't dee: 't ei kalmpies-an in 't netje, en dat an 't touwtje, voorzichtig buiten de stoom
218



om, in den ketel laten zakken — niet stooten, niet schokken — as d'r 'n barst in kwam, kreeg 't ei allemaal witte bobbels op z'n buik. En dat bleef natuurlijk wel allemaal ei, maar 't was net zoo'n
misselijk gezicht as de kin van den schoenlapper, die zulke koeien van wratten bij z'n lip had, dat de barbier 'm 't laatst van al z'n klanten schoor, omdat zulk inzeepen alleen 'n kwartier duurde. Dat had ze gehoord en gezien, toen ze met Ko-
219



bus-met-'n-baard-van-vier-dagen mee had gemogen, 't Liep alles zoo van 'n leien dak, dat tante t 'r niet had kennen verbeteren, 't Smeren van de boterhammen lukte alleen niet te makkelijk, want 't brood was oudbakken en de boter hard. Hoe je 't prakkizeerde: de punt van 't mes krulde 't korrelend meel mee — 't brood werd niet beboterd, maar de boter bebrood. Toen zette ze 't vlootje op den wasem van den ketel, en nou hielp 'r geen moedertje-hef an — 't wier precies as 't ijs in de vaart, as de zon 'r op scheen — om den rand op den bojem traande 'n gelig papje en in 't midden wier de klont, die 'r niks van begreep wat 'r onder 'm an de gang was, hoe langer hoe kleiner. Boven in de slaapkamer, keek tante, die zich gelukkig uitgekleed had — 'n paar keer had Lena benepen geluisterd, toen 'r gestommeld wier, of ze toch opstond — met suffige oogen naar 't moedertjes-gedoe van 't kind, prees de boterhammen, die aan de bedzij dun en aan de raamzij gezwollen waren, maar dat hinderde niet: zij zou aan de bedzij happen, en toen ze, in behoefte 't meisje te beloonen, 't ei tegen 't hoofdeind klopte, om 'r 't kapje af te pellen, was 't alles keurig in orde, enkel 'n tikje te groen en te zwart van 't lange koken. Dat was de schuld van de kip of van de boter, zei 't meisje, en 't hinderde geen steek, want tante liet 't allemaal, de gujbaan-boterhammen, geel van de ingezogen boter, en 't keiharde ei op den stoel naast 'r bed staan, tot ze trek zou krijgen, en die kreeg ze de eerste dagen niet.
220



Benee at Leentje, zich bedwingend om niet te zingen bij 't feest van zooveel gezellige zieken en 't de baas kennen spelen, zonder dat op iedere slak zout wier gelegd, enkel wat en hoe zij 't wou. De pot-van-de-appelestroop, die haast leeg was, likte ze zainigjes schoon, zoo tot in de benedenste riggeltjes, dat je niet meer kon zien wat 'r in geweest was, en ze nam met 'n geweten, dat zich niet te lang schuldig voelde, eens zooveel boter. Pietepoes zat bij 'r op schoot, wat anders niet mocht voor de haren — 'r mocht nooit niemendal wat! — en die kleefden nou wel an 'r strooperige vingertjes, omdat ze 'm verliefderig aaide, as-ie 'r kopjes gaf, maar dat ging strakkies met 't wasschen in de keuken, in één moeite door. Voor de huiselijkheid had ze op eiken stoel 'n pop gezet. Daar praatte ze zachies mee — dat ze d'r bord leeg mosten eten, dat ze niet met volle monden mosten kletsen, dat ze niet eiken hap mosten wegspoelen, want dat de metselaars dat met de tras en de kalk ook deeën.
Hoe zachtjes ze babbelde — ze vergat in de fantasie van 't spelletje de vrouw boven, zoo as ze 't ei in den ketel bij 't ontdooien van de boter vergeten had — en tante, in de rust tot 'r zelf komend, hoorde 't vermanend, opklaterend stemmetje: „Zei je nou wat minder druk doen, beest van 'n meid?— Mot je je tien gebojen bij alles gebruiken?— As ik je nog is waarschouw, schandaal,
ga je na boven en 'r onder! Nee, Boudewijn,
daar trejen we niet in! Of jij nou op je stoel zit
221



te draaien, merakel van 'n kind, dan ha-je je mond open motten doen, vóór je an tafel kwam! 't Bennen geen manieren, om middenin van tafel op te staan!.... Toe maar, prinses, jij groeit god-beter voor de galg op!.... Ik zou d'r in stikken! Gun je 'n ander niks/ En de korsten opeten!.... Zit jij weer met je zuurkool te kieskauwen, Siegfried?.... Geef je nog brutale bekken toe, doerak van 'n
jongen? ölik door, lastig leugen-merakel! En
as ;e 't lef het 'r balletjes van te draaien, en ze an de poes te geven, krijg je op je falie!.... Ik werk me kapot, en jullie behandelen mijn as oud vuil...."
Toen was 'r iemand an de deur, hield 't stemmetje, dat zoo Sprak als tante de laatste maanden in 'r prikkelbaarheid gesproken en gesnauwd had, op. 2>e zee benejen enkel nog tegen Boudewijn, de Prinses en Siegfried, om na 't eten te danken, en babbelde toen als 'n ratel met den melkboer, an wien ze vertelde, dat tante en Koert lekkerfijn in bed leeën, dat ze gister Jo in 'n kissie in den grond had zien zakken, dat ze zelf eieren gekookt had, en dat-ie 'r geen verzuurd beugelflesschie most geven, want dat-ie 't anders morgen vroeg weer terug kreeg. De bedrijvige voetjes klonken als castagnetten door 't huisje, terwijl ze den boel afruimde, en in de keuken de borden en koppen 'n beurt met soda en zeep gaf, zooas ze in geen jaren hadden gehad. An den groentenboer zee ze, dat 'r niks noodig was, dat 'r aardappelen zat waren, en toch kreeg ze 'n appel kedoo, dien ze onder 't werk met schil en al opat. As 'r 'n
222



koopman an de deur kwam, keek ze eigenwijs naar wat-ie had, draafde ze de trap op, en kwam 'r vertelsel doen. Koert sliep, dee zoo raar as «Jo, of hield zich maar zoo.
„Ik geloof," had-ie 'r bij 'r laatste bezoek, toen-ie nog wakker was, met 'n gezicht as 'n oorwurm en met 'n stem, of-ie van voren af aan zou motten leeren praten, gezeid: „dat 'k net eender as «Jo dood ga, Lena "
Hij meende 't. Wat 'r met z'n vriend gebeurd Was, wachtte hém ook
„Ik spreek niet met je," had ze nijdig geantwoord: „as je 't nóg is zeit, akelig dier, sla ik je op je gezicht!"
„Daar hou je me niet mee in 't leven," had hij met z'n nare, kapotte stem, as 'n oud mannetje-opde-bedeehng geantwoord: „....As ik dood ben...."
„ Dan zal ik je zoo ranselen, dat je weer levend wordt, en nou praat ik niet meer met je, leelijk spook! «Jij denkt alleen an jezelf.... As 't maar uit is!"
In 't keukentje, warendig netjes opgeruimd, schilde ze de aarpels. Dikwijls had ze tante Toos mee maggen helpen, om te pitten — nou jaste ze zelf. iVlaar of de duvel 'r mee speelde: tante had gister de makkelijkste uitgezocht en de moeilijkste met bochels, kromme schoeren en waterhoofies voor haar laten leggen. Telkens as 'n bleeke kanjer, zonder huid en haar — 'r waren 'r met sikken en snorren i— in den emmer ploempte, en 'r waterdruppels an de haal gingen, zei ze 't nummer tot zoover ze tellen kon, en begon dan nog is van voren af an.
223



Effen voor Kobus thuis kwam schaften, wipte de controleerende geneesheer van de fabriek, voor Koert op bezoek, en die keek meteen naar tante Toos. Koert was niemendal — 'n paar dagen 'r onder en zweeten — met tante Toos bleef-ie 'n heele poos alleen, en toen-ie wegging huilde ze eens zoo hard — ze kon bij die jonge kinderen niet gemist worden —i as de dokter zóóveel in de buurt van 'r hart hoorde wist ze hoe laat 't was.
„Ik hoor in die buurt, dat je honderd wordt," zei de geneesheer, maar toen-ie Kobus in de gang tegenkwam liep-ie 'n eind met 'm op, en de zoon, die enkel met z'n gedachten bij z'n brief van-vannacht was, kwam bezorgd thuis, zei geen woord, en kookte de aarpels samen met Lena, die 't liever alleen had gedaan, maar de pan niet boven de aanrecht durfde keeren, zooas tante 't altijd dee.
Nou, Kobus was 'n stommerd. Die het meer as de helft in den gootsteen vallen, toen-ie 't met zoo n schrikkelijke bluf wou voordoen, en toen ze op de borden kwamen waren ze zóó hard, dat je ze met twee handen nóg niet kon moesen.
„As hij weg is, zal ik ze voor tante overkoken," dacht 't kind: „met mannen in de keuken is 't niks gedaan...."
XVIII.
Lang hoefde ze niet te wachten, omdat 't door al dat oponthoud zóó beestig-laat was geworden, dat Kobus na 'n stug-hartelijk babbeltje bij 't bed
224



van z'n moeder, waarbij-ie stond te hannessen, of-ie over elk van z'n bewegingen zou struikelen, en 'n afwezig praatje naast 't ledikant van Koert, 'r op 'n holletje vandoor most, om op de Glasblazerij geen boete op te loopen. 't Laatste oogenblik dee-ie onrustig, loerde-ie 'n paar maal door 'n gordijnspleet, kreunde-ie zoo raar, dat Lena 'm vroeg of-ie pijn in z'n buik had, en toen-ie 'r met 'n harderen kreun afgesnauwd had, jachtte-ie 't tuintje in, om nog is haastig werom te kommen en 'r te zeggen, dat as, as 'r 'n brief voor 'm gebracht mocht worden, zij 'r met 'r vingers af most blijven. Hij wist 't, dat 't zoo vroeg 'n onmogelijkheid was, maar hij most iets zeggen, om 't zenuwgekrop in z'n keel te luchten.
«Ziezoo, Boudewijn, Prinses en Siegfried", praatte zij de poppe-snuiten toe: „nou spelen jullie niet de beest, terwijl ik afniim, en je sleept selderjuu niet alles van z'n plaats, of je zei 'r van lusten!...."
Kwiek, in elk van 'r gebaren de zieke tante nabootsend, borg ze de niet gebruikte tafelvoorwerpen in de kasten, klom op stoelen als ze 'r niet bij kon, en in 't keukentje, op 't punt de half-gare aarpels nóg'ns te koken, kreeg ze den inval-omzahg-brj-te-zingen, om ze liever te bakken, zooas tente Toos 't zoo héérlijk met 'n klontje vet kon. Sekuurtjes, piender wijfje, dat 'r niet an dacht, om zich te branden, zette ze de pan op, eerst droog, toen met 't uit den keulschen pot gejaapt geel Uurtje, dat pssscht!.... pssscht!.... schreeuwde, eh tusschen de sputterende bobbeltjes door, as 'n pats oor
225



ling, die de bibberatie te pakken had, langs den pannerand weg prebeerde te kommen, en as 't zag dat 't nergens lukte, dat 'r geen gaatje was om tusschendoor te sliepen, as 'n tol die z'n vaart kwijt raakte bleef kribbebijten, en met zes belleblaasies tegelijk an z'n neus pissscht, pissscht bleef jengelen, tot 't de pan 'r keel uithing, en 'r van 't krijschleehjkie met al z'n praats, niks as 'n bruin plassie overschoot. As tante in gosnaam maar niet te vroeg uit 'r bed kwam.... Zoo'n kookspelletje was tienmaal fijner, as in de voorkamer opgesloten zitten, met je-mag-dit-en-je-mag-dat-niet! Op den wiebelenden keukenstoel boog ze zich over de pan, telkens weer met 'n kouwen aarpel in de eene en 't mesje in de andere hand. Elk reepie, elk schijfie, dun of dik, schors of scheef, was 'n nieuw plezier. Ze dejen allemaal of ze de pee an 't pootjebajen in 't kokende vet hadden, scheelden van de schrik, zoo wit of ze wonderolie in hadden gekregen, maar an 't end werden ze bruin as gare poffertjes, en 'r waren 'r bij, die 'r zelf zoo'n schik rn hadden, dat ze met mekaar deeën wie 'r 't eerst héélemaal as de nikker van Sinterklaas uit zou zien. Pietepoes was 'r nieuwsgierig bij op de keukentafel gesprongen, en die zee: „Nououou, jij doet 't wat gauauauw, veel gauauauwer as de vrouououw!" en die was net zoo bang as zij voor de stekende spetjes, die op je vingers loerden, as je te dicht in d'r buurt kwam, en die nog smeriger prikten as 'n speld. Toen 'r an geen van de schijfies meer wat te bruinen viel, de meeste zoo
226



zwart as de onderkant van de pan, boven 't stoomende stel waren geworden, draaide ze de pitten voorzichtig af, en lepelde 't keurig gerecht op 'n schaaltje. Poetiekrees:'tmoes. en
1 1» F
bhes r tegen met 'n bollen staart, omdat de damp 'r af sloeg. Zij, zachtjes-zingend van ingehouden plezier, liep met 't schaaltje naar boven. Tante Toos sliep, was haastnietwakker te porren. Maar dat most nou maar. Gebakken aarpels hield je niet warm, en de kouwe smurrie op den stoel naast t bed, kon 't mensch natuurlijk niet meer eten.
„JNour , zei tkind: „dat zei je lusten.... Dat heb ik voor je klaar gemaakt..."
Tante Toos, die van benauwdheid begon te hijgen, wou 'r eerst niet an, maar toen ze de teleurstellinff op 't verhitte gezicht van 't meisje, dat zich zoo schrikkelijk voor 'r had uitgesloofd, zag, nam ze 'n verkoold perkamenten schijfje tusschen 'r vingers, blies 'r nog harder as pietepoes tegen, beknabbelde 't met trage kaken, en terwijl ze 't zonnekind, de prachtige robbedoes, die met 't schaaltje
227



in de kleuterpootjes op 'n loftuiting stond te wachten, met de oogen-van-vroeger bekeek, 't beeld van 't goudblonde ding, als iets kostelijks in t leege kamertje van 'r hoofd beglimlachte, zei ze, en r was iets krankzinnig-weemoedigs, iets vreemds en uitgerusts in'r stem:
„ W at smaakt dat lekker.... Zoo iets lekkers heb k nog nooit gegeten, schat, kleine dochter van me....
„Jij krijgt de helft en Koert krijgt de andere helft.... Die oom Kobus, hè?.... Wat 'n keukenhen, hè?.... Ik zee nog zoo: laat mijn de aarpels maar koken, maar hij het overal en van niks verstand.... Je zei is zien hoe je d'r van opknapt.... Maar je komt je bed nog niet uit.... De dokter wil niet dat je d'r uit komt.... Zei ik dr een in je mond steken.... Hou open, eene, tweeie, drieje.... Smaakt-ie zoo niet véél lekkerder as lekkerde-
Iclclccr • • • • • • i
,,'k Heb ze nog nooit zóó geproefd", zei de zieke vrouw, die nog op 't eerste hapje lag te pruimen en nou maar weer 'r oogen sloot.
„Nou neem ik wat je heb laten staan mee na benejen, om 't schoon te maken - je vork heb-ie nog noodig ~ en in je boterhammen, die ik voor je klaar heb gemaakt, krijg-ie nog wel trek eer 't avond is — en je ei, lus je je ei met..../
„Nee, m'n kind...."
„Zoo, da's jouw portie gebakken aarpels.... Nou mot je weer niet eigenwijs zijn, en ze dadelijk opeten.... Die andere portie is voor Koert.... Ik kom daalijk kijken of je ze op het....'
228



Dan dribbelde ze 't gangetje door, om 'r broer te verrassen, maar tante Toos riep'r nog even terug." „ Het Kobus je niks gezeid, Lena7" „Wat mot-ie gezeid nebben?" „Dat weet 'k niet...."
„As jij 't niet weet, hoe ken ik 't dan weten?"
„Is 'r—", vroeg de oude vrouw aarzelend: „Is 'r.... leit 'r.... is 'r geen brief gekommen ?"
„Nee. As 'r een gebracht wordt, mot ik r voor hém met me vingers afblijven.... Bedoel je dat?"
„Ik bedoel niks," zei tante Toos, nog altijd met de aarpelpruim in 'r mond achterover leunend: „breng Koert z'n aarpels maar "
Opnieuw klonken de stevige dribbelvoetjes over de houten gang.
„Koert," zei ze, nog met de deur wijd open: „nou zei je me niet gelooven, maar dat heb ik heelemaal alleen, zonder iemand 'r bij, in de keuken voor je gebakken.... Dacht ik 't niet?.... Die andere heb je natuurlijk óók niet gelust.... Leg d'r nou niet zoo vervelend bij.... Je scheelt ommers niks as dat je verkouwen ben! Asjeblief.... As ze koud worden, ken 'k ze wegsmijten "
„Eet jij ze maar op", zei-ie kregelig-ondankbaar.
Toen werd ze nijdig as 'n spin.
„Je zêl ze eten, versta je!.... Wat bennen dat voor manieren?.... Tante Toos zeit dat zij 't niet eens zoo ken.... Die zuigt'r op as op sjokola.... As je ze niet eet, zei 'k an Friedel zeggen, dat je verliefd op 'r ben, maar dat ze je niet trouwen
229



mot, enne dat ik niet bij jullie kom losjeeren, want dat je mijn gebakken aarpels niet lus!"
't Was de eerste keer, dat ze 'm an 't groote geheim herinnerde, dat-ie 'r dien avond na 't geknip van de nagels, 't pepermunt-gesnoep en z'n dreigend-opgeheven hand, verteld had. Ineens verschoot-ie van kleur, en 'n brokje aardappel, dat 'r uitzag als 'n spaander verbrand hout, in den mond met den koortsuitslag stekend, onderging-ie de schandalige chantage.
„Nou?' vroeg ze, en in dat eene woordje, begeleid door 'r groote, starende oogen, en 't geplet van 'r lippen, lag zoo'n belangstellende gretigheid, dat-ie wel antwoorden most.
„Fijn," zei-ie, bij de bitterheid van 't verkoolde korstje 'n gezicht trekkend, of-ie 'n kaneelstangetje bekauwde.
„Zei je alles opeten? Enne niks achter je bed
weg moffelen?"—
Hij schudde 't hoofd in belofte, riep 'r net zoo as tante achterna, toen ze met den stapel vuile borden en koppen bij de deur balanceerde.
„Leentje "
Ze hoorde 'm niet zoo heesch as-ie was. Toen bonkte-ie met den stoel bij z'n bed heen en weer, keek ze om.
„Is 'r geen brief gekommen?"
„Nee!' zei ze geïnteresseerd: „wat motten jullie toch allemaal met 'n brief? Dat vraagt oom Kobus en tante en nou weer jij....
„Niks", ontkende Koert, wachtend tot ze weg
230



was, om t bxttere propje onder de andere pataten te verstoppen - kleur op kleur - daar kraaide geen haan naar. t Had 'm op de lippen gebrand, om t zusje wéér in vertrouwen te nemen, 'r iets wanhopigs - iets meer dan ergs te vertellen — dat-ie, dat-ie onder in de kist van oom Kobus die t verstopt had, zonder op te letten, dat hij door z n oogspleetjes had liggen spionneeren, twee zijdjes van n brief had gevonden - zijdjes met hoopies inktmoppen - zijdjes, die Kobus had motten overschrijven - zijdjes, die begonnen met de gemeenste vieste woorden: „Geliefde mejuffirouw Friedel Wetter Eindelijk ken ik u zeggen dat ik u hei heb, geluk ik hoop dat gij mij liefheeft, en dat mijn ziel van gretig verlangen beeft, om uwe kuische hppen te mogen kussen...." Daar-achter was de eerste groote peerdrupsinktmop gevallen. Koert had door die ontdekking den genade-slag gekregen. De smerigheid van oom Kobus, om óók op r-riedel verliefd te raken, was iets om je bij van kant te maken, en dat had 'm zóó troosteloos over den dood met Lena, dienzelfden morgen, doen spreken, dat ze gedreigd had 'm op z'n gezicht te slaan, as-ie r met mee ophield. De koorts en de heeschheid hadden 'm vinnig te pakken, en vóór-ie de tragische ontdekking dee, had-ie over den gestorven, besten vriend liggen tobben, maar na i'n snuffelen m Ko s kist, terwijl.ie klappertandde van kou-en-warmte, na de vondst onder t rommelgedoe, dat de oom als 'n relikwie bewaarde, was-ie van t eene uiterste in 't andere gevallen - van 'n
231



dolle verwoedheid, die 'm 'n pijp van Kobus in 'n hoek an gruzelementen had laten smijten, tot 'n levensbeuheid, die'm onder't dek, als'n saterend gedrocht, naar de strot sprong. Die gluuperd, die vent zonder haar, die altijd de stiekemerd uithing, de gemeene verrajer, die elk uur van den dag poeshef met je omging en 'n kwartier in den wind na z'n zure pijpen stonk, die ouwe gek met z'n pommade en z'n dassen — nou begon je alles te begrijpen — had verdikkeme, verdorie, 'n oogie op zijn Triedel. Vannacht, had-ie 'r 'n voorgevoel van gehad, toen Kobus, die nooit 'n pen in z n eeltige vingers hield, zoo onder de lamp zat te zwoegen — nou was alles uit, alles mis, alles afgeloopen — de twee zijdies, nat dichtgevouwen, met de letters in spiegelschrift op mekaar klevend, maar met 't schandalig begin duidelijk leesbaar: en as je ze voor 't spiegeltje bekeek met nog meer onfatsoenlijke woorden — dat klad van den liefdesbrief, met den hobbeligen slotzin: „Uw geëerd en geliefd antwoord ten spoedigste wachtend, teekent zich....", maakte voor goed 'n eind aan de vriendschap met den judas-onderkruiper, die de overgrootvader van Friedel had kennen wezen. Hij stond niet meer uit z'n bed op. Al schreef de dokter honderd drankies voor: hij zou zich vast en stellig laten doodhongeren, en hoe eerder ze 'm na 't Ziekenhuis brachten, hoe eerder-ie van den slaapgenoot, den laaghartigen kerel met den kalen knikker, af was....
Wanneer Kobus minder met z'n eigen gedach-
232



ten bezig geweest was, toen-ie in schafttijd z'n praatje was wezen maken, zou-ie de vernietigende minachting in de oogen van den jongen opgelet hebben.
Bij drieën werd 'r gescheld, holderdebolde Leentje, die de vaten met warm en koud water gespoeld had,^ met 'n brief de trap op naar tante Toos, die 'r 'n nieuwe hartklopping van kreeg en gehaast 'r bril opzette, om te zien an wie-ie geadresseerd was. 't Was geen brief, enkel 'n circulaire in enveloppe, zonder adres, van 'n modemagazijn — allemaal juffrouwen in d'r onderlijfje, met buste-houders en bloote armen.
„Wat was dat?" vroeg Koert, toen ze bij hem binnenkeek.
„Je het mijn gebakken aarpels tóch laten staan, spook van 'n merakel!", schold ze: „en nou zei je t niet weten, enne je krijgt 'm niet te zien....
Da s je straf "
Toen probeerde Koert 't, ziek van nieuwsgierigheid bij tante Toos, maar hoe-ie met z'n stem als n gebarsten test trachtte te roepen, de ouwe vrouw hoorde 'r niks van.
Benee was Friedel zelf op bezoek. Die had van r vader gehoord, dat Koert te bed lag, wipte twee seconden aan. Leentje, die al 'r poppen naast JfvSf81, in Ded nad g^egd, om 'r handen vrij te hebben, lag met 'r rokjes hoogopgebonden den keukenvloer te schrobben. Ze keek 'r vijandin mpt, va}scne priem-oogjes an, 'r aUerminst door gesticht dat de bemoeial zonder 'r voeten te vegen,
233



door 't sopje van schuimend zeep heen-stapte.
„Mag jij zoo met water knoeien?", vroeg Friedel, maar nou ook net met de stomste vraag in huis vallend.
„Is 't jouw water?"
„Nee, maar jij maakt die heele keuken schmierig...."
„Is 't jouw keuken?"
„Iek zal een boekje over jou open doen, freches Ding!", zei Friedel, op de teenen getrapt: „het ies zonde van al die zeep...."
„Is 't jouw zeep?"
„Ies jouw broeder Koert krank?"
„Krank — krank — dat versta ik niet...."
„Liegt der goede Koert in zijn bed?"
„Ja en tante ook
„Liegen er twee zieken ien bed?
„Mag dat enkel bij jullie thuis?.... Koert is nog erger as Jo, die gestorven is, enne tante nóg erger.... Blijf nou niet met je smerige schoenen op
de schoone steenen staan Wij khederhielen niet
zooas jullie, die bang bennen voor water....
„Ies tante heusch krank—!"
Toen haalde Lena 'r kittige schoudertjes op, boende 'r hevig op los, en Friedel, die 'r graag 'n mep zou gegeven hebben, als 't haar zusje geweest was, liep brutaal omhoog en klopte bij tante Toos aan. Gewend om met zieken om te gaan, schudde ze 't bed van de oude vrouw en toen ze zag wat r voor wanhopigs op den stoel voor 't ledikant stond — twee ingedroogde scheve boterhammen — n
254






groen-zwart gekookt ei en 'n zoodje as kippen in n bun op mekaar gedrongen, pikzwarte aardappel-schijfjes, begon zij op haar beurt 't huismoedertje uit te hangen. Dat zat 'r niet glad. Lena had de keukendeur van binnen afgesloten. Die verdraaide t te schrobben en te dweilen, as iedereen de plekkies, die ze pas schoon had, weer vol smurrie-voeten liep. En die dacht 'r niet aan, maar ook geen duizendste seconde, om zich 't werk uit de handen te laten nemen.
't Belette Friedel niet naar 'r eigen woning te gaan, en daar uit 'n op 'n klein pitje pruttelend pannetje 'n portie over te lepelen. Net toen ze r klaar mee was, en 'n servet om t schaaltje gebonden had, schelde de Post. 'n Brief met vijf groene lakkies en in elk lakkie de afdruk van 'n cent. Ze zette den tand van 'n keukenvork in de enveloppe, sneed 'r zoo open — las de zware letters, overal even dik en buikig: „Geliefde mejuffrouw Wetter! Eindehjk ken ik u zeggen, dat ik u hef heb, gelijk ik hoop dat gij mij hef heeft, en dat mijn ziel brandt (er had beeft gestaan, maar dat was verbeterd) om uwe kuische lippen te mogen kussen....'
„Goeien middag", zei Godefroid Mourier, frisch van de wandeling naar de Philips Papierfabriek binnenkomend — hij was geslaagd: Maandag kon-ie 'r an 't werk — „stoor ik?"
„Nee", zei Friedel met 'n kleur van schrik, en den eersten liefdesbrief van 'r jonge leven verfrommelde ze, gelijk dit met alle uitingen van dien aard, als de lezer betrapt wordt, geschiedt: „ik moet wat
236



eten aan die arme moeder van Koboes brengen....
Iek bien dadelijk weer terug
Onderweg, den brief verder lezend, met 't aan 't hand bungelend schaaltje, wist ze niet hoe ze r mee an most. In elk geval kon ze 't eten rustig brengen, omdat Kobus niet thuis was. 't Beste was 'r met vader over te spreken. Koboes verliebt.... Koboes.... Koboes met zijn G lat ze en die dikke vienger....
Tante Toos keek met de vriendelijkheid van 'n vrouw, die 't nieuwe kostuum van 'n andere vrouw taxeert, naar 't van vet druipend servetje, toen Friedel 't schaaltje ontknoopte. Ze kwam weer op dreef na 't languit rusten.
«Dank je, kind", zei ze, terwijl de uienlucht 'r tegensloeg — alles deeën die Duitschers met uien — maar r van proeven kon ze niet — wie maakte 'r
in Godsnaam haaschee van longen? Om 't
uur van je dood te verhaasten!....
„Het Ko jou 'n brief geschreven?"
„Mij, nee", jokte 't meisje, en ze kreeg 'r weer n kleur bij.
Toen dacht de moeder verdrietig: ze houdt van 'm* — anders zou ze niet zóó liegen, dat je 't an 'r ziet.
Koert, die gauw z'n haar geborsteld en z'n handen gewasschen had, zei met 'n heesche fluisterstem, of 'r 'n dozijn in z'n buurt sliepen, dat-ie de haché heerlijk vond. Uit de handen van Friedel zou-ie alles gegeten hebben, zelfs de verkoolde, gestoken spaanders van Leentje, die benejen de poppen in den gootsteen 'n Zaterdag-avond-beurt gaf.
237



XIX.
't Werd 'n gespannen — 'n lastige historie.
AVant, als je den ouwen Wetter, die zich uiterlijk om niets moeilijk scheen te maken, zoo mateloos -verhefd als-ie op z'n nachtelijke uitstapjes met de avontuurlijke electronen was, uitzonderde, was 't in elk van de woningen en in iedere richting, 'n onderdrukte of 'n vinnig-geuite wrijving.
Daar had je in de eerste plaats Lena, die t niet kroppen kon, dat Friedel, die ,,'r eigen zieken had', zich ook zoo opdringerig .— of iemand r geroepen had! — met de fijn in 'r bed blijvende tante, en met Koert bemoeide, en haar 't werk uit de handen nam.
Als Friedel, tóch in de keuken gekommen — omdat je die niet op slot kon blijven houen •— om de glazen citroenpers vroeg, die r vast en stellig moest wezen, zei ze snibbigjes: „As je 'm zoekt zei je 'm vinden!", en dan liet ze zoeken, terwijl ze wist, dat ze in de la van de keukentafel lee. Als de vijandin, die 't natuurlijk gemerkt had, dat tante Toos de haché met de uien niet bliefde, en dat Koert ten slotte tegen heug en meug had zitten slikken, met eieren en 'n zakkie meel werom kwam, om flensjes te bakken, pleegde 't kind, dat zelf an wentelteefjes gedacht had, 't hardnekkigst lijdelijk verzet, de geraffineerdste sabotage — 'r waren geen vorken — de koekepan, waarin de aarpels gebrajen waren geweest, stond nog zoo angebakken onder de aanrecht, dat-ie niet te gebruiken was, en toen
238



Friedel, die zich niet het afschrikken, eindelijk met 't beslag klaar was, en de pan uit had gekookt, brandde 't eerste flensje nog zwarter dan de aarpels an, omdat Lena, terwijl de indringster twee seconden boven bij Tante Toos was, 't gaskraantje zoo wijd open gedraaid had, dat de blauwe vlam van 't stel tot in de pan van 't lekkers likte.
D r kwam n luchie van af, 'n smook en 'n walm, dat de zieke ongerust begon te snuiven, en Friedel haast van de trap viel, zoo gejaagd as ze na benejen kwam loopen.
„Ben jij daar met je vienger an geweest?", had Friedel gevraagd, die wel zeker wist, dat ze 't kraantje nog niet eens half had verschoven.
„Ik antwoord niet eens op die smerige leuges!", had Lena met'n rooien misdadigerskop geantwoord.
Zoo had t geduurd, was 't tusschen de twee op voet van oorlog gebleven, tot Friedel, die telkens onrustig naar de klok keek, of Kobus niet binnen zou kunnen vallen, gelukkig de deur achter zich dicht trok, met de belofte van 's avonds terug te kommen, maar zich verder niet het zien, tenminste niet voor den volgenden middag, toen Kobus weer an t werk was.
Dat zat Kobus beestachtig-dwars. Nog vóór-ie vroeg hoe 't met moeder was ■— snuffekie-ie op den schoorsteen, op de tafel, in hoeken en gaten rond, of 'r niks voor 'm gebracht was, en toen-ie de klachten van de kleine feeks met de pompoenwangen over 't spook, dat in de keuken verbrande flensies had staan knoeien, en d'r voor 'n kwar-
239



tier vandoor was gegaan, hoorde, monterde-ie in uitgelatenheid op, boende-ie z'n handen of 't vel r af most, trok z'n Zondagsche bullen an, omdat Friedel beloofd had tegen den avond, as ze d'r eigen familie geholpen had, terug te kommen, maar toen ze niet kwam, niks van zich het hooren, liep-ie eerst 'n poos as 'n opgesloten dier zoo woest in de kamer op en neer, dat tante Toos, die zich toch al niet van benauwdheid te wenden wist, Leentje, al lang uitgekleed, na benejen stuurde, om m te vragen asjeblief te gaan zitten.
„We kennen niet slapen, oome Ko — 't lijkt of je paardevleesch gegeten het...."
Grommend kwakte-ie op 'n stoel, en dat met zoo n geweld of één kapotte niet genoeg was.
„Toe maar', vermaande ze: „je net 'r pas een gebroken.. *. 'k Zou liever na me bed gaan.... Tante zeit dat je vannacht óók zoo laat op ben gebleven, om n brief te schrijven
Toen trok-ie 'r op z'n schoot, klemde de ruwe manne-arm om 't meisjes-lichaam in 't witte nachtponnetje, fluisterde-ie dicht op 'r toe, bevreesd voor de luisterende moeder boven, en als ze 'm kittige antwoorden gaf, 'r langzamerhand meer van snap-
Eend, ravotte n raar veterbandje an 'n raar vlechtje een en weer, tegen z'n puik-geschoren gezicht, langs z'n snuivenden neus, en dan weer met 'n sprong naar 't grotje van z'n oor, waaruit 'n heele kluit dikke haren, die door 't knippen nóg dikker geworden waren, as nieuwsgierige buurlui over de blompotjes hingen.
240



„Het ze vast en stellig gezeid, dat ze nog vanavond ?" zei-ie zoo zacht, dat ze 't geblaas van
z'n adem in 'r bloote hals voelde èn de reuk van pepermunt — die bezoog-ie as zij op visite most kommen, omdat ze zoo 't land an pijpen had — dat zoo'n groote man heelemaal in z'n eentje zat te snoepen, en 'n ander niet-eens presenteerde! — 'n vieze schrokkebrok, as je d'r over dacht—
„Wie?", vroeg 'r schelle stemmetje, en ze duwde met 'r elleboog z'n harde vingers opzij.
„Praat nou wat zachies", fluisterde-ie: „Je zeit toch zelf, dat moeder niet slapen ken—"
„O, mijn mag ze hooren Ik hou d'r niet
wakker!'
„Het Friedel gezeid dat ze nog vanavond....?" drong-ie, nóg heescher dan Koert sprekend, an.
Ae. ging r niet op in.
„Je het'n klesnatte neus, oom.. Hei-je geen zaddoek, of mot 't zoomaar op me schoone nachtpon ?"
Driftig vertilde-ie 'r op z n andere knie, om bij z'n zakdoek te kunnen, en door die robuste ^ beweging kwam die pientere/, dreumes tot twee ontdekkingen >. die 'r den man met den gummenden, kalen knikker en 't gepommadeerd zij-haar, met groote oogen dee aankijken.
Vlak voor 'r op 't tafelzeil
16
AVeet je dat?.



viel uit den zakdoek 'n piepertje van 'n rond kartonnen doosje met 'n paar trekkebekkende duifies 'r op, en omdat 't dekseltje 'r scheef op had gezeten, r door den smak af-wipte, en as 'n stuiter op 't gladde zeil rond-tierelierde, blonk in 't poppedoosje onder 't licht van de zachtjes-wieglende lamp, 't glimmende sikkeltje van 'n ringetje, dat in 't donker op 'n nestje van keurige, rose watten had liggen slapen. En dat was nog niet alles. Oom was 'n heusche dief. Friedel had bij 't bakken van de flensies 'n rond kammetje uit 'r haar verloren, n kammetje met 'n vergulden rand, d'r overal na gezocht, in de keuken, onder de tafel, op al de treien van de trap, bij tante Toos in de buurt van 't bed — en dat glee nou ook uit den zak, waar de zaddoek uit wier getrokken, en buitelde met nog meer spektakel as 't dekseltje over 't zeil, op de geschuurde kachelplaat.
Kobus het z'n neus neus, zwaaide links en rechts, om de verdachte dingen te grijpen en in z'n zak terug te duwen, maar zoo gauw kon-ie 't niet, of 't rappe mondje nam 'm te pakken.
„Da's toch niet jouw kam! Wat motje met 'n kam van 't spook in jouw zak?.... En voor wie is dat?— Hebbie dat voor mijn gekocht?"
„Jij krijgt r ook een, as je niet alles overkletst", probeerde-ie r om te koopen, en nou veegde-ie eindelijk z'n neus met den naar eau-de-cologne ruikenden witten lap, die nog kraakte van nieuwheid en nog niet eens gezoomd was.
„AVaarom geef je 't aan niet daalijk? "
242



„Omdat-ie te wijd voor jouw kleine vinger is...." „Laat dan is passen...."
„Morgen — nou niet.... Zeg nou eerst, Lena, Leentje, groote schat van oom: hoe laat is ze weggegaan? 6
„Wie....?"
„Friedel "
„Wat ken je dat schelen.... Of had jij ook gestoofde longen van 'r willen hebben?.... Tante d'r hart draait 'r nóg van in 'r lijf.... Die Duitschers eten n vieze dingen, die wij nog niet lusten als we laveloos van de honger bennen.... Koert het 't natuurlijk — natuurlijk wel opgegeten, maar nou ïs-ie d r zoo misselijk van of-ie n haar in z'n keelgat gekregen het, en 't 'r niet uit ken, al trekt-ie met al zn vingers tegelijk...."
„Het ze geen brief voor me gebracht?" «Most'r n brief van haar kommen?" Hij knikte, en omdat 't kleine wijfje op z'n knie ^.d\™tdnJ™g van z'n oogen zag, dat-ie verdriet had - 'r zijn kleuter-vrouwtjes, met alles aanvoelende kleuterzieltjes, nog niet zoo door 't leven gehavend, dat t leed of de onthutsing in mannenogen ze ontgaat - omdat 't kind eindelijk 't gedoe van z n vragen, z'n onrust en plotselinge vertroeteling begreep, keek ze 'm met 'r klare pupillen an, en zei, nu ook voor de luistervinken boven rluisterend:
„Ben jij verhefd, oom Kobus?" Omdat 't teere kinderstemmetje 'm verraste — de klok langzaam-steUig tien uur sloeg — 't nou
243



wel zeker was, dat ze niet meer kwam — dat de groote brief onbeantwoord bleef — want as je van iemand hield, wachtte je geen eeuwigheid — knikteie onwillekeurig, en waaratje: r zwommen waterlanders in z'n naar de lamp kijkende bruine oogen.
„Hoe kén dat nou?", vroeg ze met kinderlijke verwondering: „ie ken toch niet met z n tweeën op een en dezelfde."
„AVie is 't dan nóg meer?", vroeg-ie 'r zoo tegen zich aandrukkend, dat-ie 'r zeer deed •— hij dacht aan den ontslagen tuchthuisboef met de gluuperige kol-oogen.
„Zei je 't niemand, niemand vertellen? Zei je 't niet zeggen, dat ik gebabbeld heb.... Heusch niet?" „Heusch niet", herhaalde hij gretig. „Enne as je 't tóch doet?" „As 'k nee zeg, is t nee
„Nou dan — Koert ", zei ze 't ergste verraad
an 'r broertje plegend <— en temet had ze r spijt van dat ze ge klikt had.
Hij keek r glimlachend an, haalde opgelucht adem, vroeg voor de zooveelste maal of Friedel stellig gezegd had, dat ze nog an zou loopen, toen, omdat tante Toos boven riep wat 'r an de hand was, omdat 't kind benejen oleef, tilde-ie 'r op, droeg 'r in z'n armen naar de slaapkamer, bleef 'n poosje gedwongen bij 't bed zitten, gaf de ouwe vrouw 'n lepel van 't kalmeerend drankje, draaide 't licht uit, en in plaats naar z'n bed te gaan, nou 't meer as tijd was, sloop-ie de trap af — of ze 't niet hoorde! — en ging nog 'n straatje om.
244



Hij stikte. Zoo, zonder bericht, kon-ie den nacht niet ingaan. Al was 't de schijn van 'n lamp, 'n schaduw, 'n geluid — bij móést in 'r buurt zijn.
Maar de^lichten in de woning van Wetter waren uit — of hij in 't schuurtje nog bezig was, kon je niet van de straatzij zien.
Met gebalde vuisten, zich de hopen bebijtend, liep Kobus den weg op en neer. Hij voelde zich ziek van opwinding, kapot van teleurstelling. En bij al z'n onstuimig verlangen, z'n ontredderde verbeelding, waarbij-ie dan weer meende, dat de gordijnfranje van haar slaapkamer anders dan daarstraks hing; dan dat 'r licht an en uit werd gedraaid, kwelde 'm de obsessie van den man in 't huis, den slungel met de sluipend-loerende oogen.
Een keer beging-ie de krankzinnigheid aan de achterzij van 't huisje 'n brok kalk tegen 't schuurtje te mikken, in de hoop dat Wetter 't zou hooren — een keer, bij tweeën, hield-ie den schelknop in de bevende hand, op 't punt in 't wilde aan te bellen.
Toen gaf-ie 't op, wandelde zonder hersens, zoo bot-van-vermoeidheid, dat-ie zich moest bedwingen om niet ergens op 'n stoep te gaan zitten slapen, naar de eigen woning terug.
'r Brandde licht. Door 'n gordijnkier keek Lena de straat af, waar-ie bleef, omdat tante Toos telkens weer in 'r slaap zoo raar dee, om 'r zoon riep, en 't licht niet uit wou hebben.
Bij 't openen van de buitendeur kwam 't kind op r bloote voeten omlaag, huilde van angst en overspanning.
245



„Ik ben zoo bang om met tante alleen te blijven....", klaagde, snikte ze.
„Wat zijn dat voor kunsten!" snauwde hij, de trap opstommelend: „wie ken denken, dat jij nog op ben.... As de weerlicht in bed!"
Bij 't ledikant dee-ie minder ruw, want moeder zag 'r ellendig uit, doodsbleek en met angstig-holle oogen.
Zoo toen ze Ko zag, begon ze beverig te verwijten — dat ze in 'r bed van de koorts dreef — dat ze den een of anderen kerel an de deur had hooren morrelen — dat 'r zoowaar ze 't leven had iemand op de trap geloopen had — en wat dat nou most, as zij op 't uur van 'r dood lee te wachten, dat hij langs den weg bleef schooieren en eerst over half drie terug kwam .— dat ze onzen Lieven Heer had liggen bidden, om 'r 'n end an te maken — dat 'n hond nog meer verzorgd wier, as-ie krepeerde.
„Je het gelijk, moeder", zei-ie dof: „ik ben 'n varken, maar d'r zitten me zoo'n hoop verdomde dingen dwars, da k me voel of 'k gek zal worden.... — as 'k 't al niet ben Goeien nacht....
Pieker maar over niks meer.... 'k Zal probeeren 't 'r uit te trappen al zal 't niet glad zitten.... Mot dat wurm van n meid naast je, terwijl je koorts het?...."
„Neem 'r zoolang bij jullie....", zei de vrouw: „je ken nooit weten wat 'r met 'n ziek mensch gebeurt.... En daar hoeft zoo'n kind niet getuige van te wezen".
246



'r Gebeurde niks. 'r Hartkwaal dee 'r alles in traagste lusteloosheid bekijken. Ze sliep tegen den morgen in, maar Leentje had 'n minder plezierigen nacht.
Die was door Kobus bij hem onder 't dek gestopt, terwijl hij 'r half-angekleed boven bleef liggen.
Koert nog net zoo heesch, lag met vijandige oogen naar 't geduik en gescharrel van den kalen knikker bij de lamp te kijken.
Als oom Kobus zoo lang' uit was gebleven, hadie bij de AVetters zitten plakken. En dan was 't 'r door. Dan werd Friedel zijn tante. Dan werd 't meest-valsche kreatuur uit heel Eindhoven, dat met iedereen poeslief dee, dat de nagels van de duvel en z'n moer knipte, en van iedereen pepermunt of sjokola annam, van hun familie. Vanmiddag had ze met hém as 'n snoes zitten doen, z'n hand vastgehouen, z'n haar gestreeld, toen-ie met moeite de bruine vleeschpap op had gegeten — vanmiddag had ze 'm voor de zooveelste maal gezegd, dat hij zulke mooie oogen had — had hij zich als 'n koning gevoeld, niet hinkend, niet strompelend, niet beklaagd — en 's avonds nam ze oom Kobus met z'n bloote hoofd, z'n zwarte neusgaten, z'n misvormden duim, voor 'r aanstaande — anders zou Kobus niet in z'n Zondagsch pak zoo laat thuis zijn gekommen, dat-ie geen drie uur meer had om te slapen.
„Wat leg jij me toch an te kijken?" gromde Ko, die 't geloer op dat oogenblik bij 't gehakkel van z'n gebaren, zonder 'n seconde an 't verhaal van
247



Leentje over de verliefdheid van den jongen te denken, niet hebben kon.
„Ik zal kijken zooveel as k wil!", praatte Koert zoo hard en opstandig as-ie 't met z'n schorre stem kon: „en ik feliciteer je niet eens!"
„Stik met je kletspraat op den laten nacht!", beet Kobus kwaadaardig van zich af: ,,'t lijkt hier vandaag 't Ooihuis "
't Licht knipte uit, en in 't donker stapte-ie bijna op Leentje, die zich zoo dun mogelijk maakte, om met in 't ledikant met de verbogen veeren, in de bedding van Kobus te verzakken.
't Lukte 'r niet in te slapen. As ze 'n oogenblikkie indommelde, draaide Kobus, op de sprei liggend, zich met 'n grommerig gekreun om, of-ie met iemand ruzie-op-vechten-af had — en as oom effetjes stil lee, piepte 't vlechtwerk van Koert z'n bed, zoo zeurderig en knarsend, zoo an één stuk door, dat Ko, die toch al de smoor in had, hardop vloekte en vroeg of Koert 't 'r om dee.
Koert gaf geen antwoord, het 't bed nog meer en nog knagender kreunen. Dat en 't gestommel van Lena's ellebogen in z'n rug, hield Kob us niet uit.
Om vier uur sprong-ie uit z'n bed, rustte benee voor 't raam in den leunstoel, en zonder 'n boterham te eten, zonder 'n slok drinken, was-ie al om half zes de deur uit, om AVetter op te wachten.
Ze hepen wel meer samen naar de fabriek.
Nou — en Kobus priemde 'r de nagels bij in z'n vleesch — kwam de chemicus met Godefroid M.ou-
248






rier tegelijk den weg af. 'm AVat te vragen waar die kerel bij was — nee.
En zoo liep-ie in houdinglooze eenzaamheid alleen verder, t zelfs niet hoorend, dat Wetter 'm van uit de verte anriep.
In de Glasblazerij, bij de gloeihitte van 't snorkende, proestende vuur in de ovens, blies-ie in felste verwoedheid, krakeelde-ie met z'n buurkameraads, ging-ie tegen z'n maat, die de glazen peeren van 'm overnam, onzinnig-geprikkeld tekeer.
Toen-ie thuis kwam schaften, was 'r nóg geen brief, en Friedel had zich nog niet vertoond.
Lena had weer voor 't eten gezorgd. En keurig.
* * *
Hier eindigt het manuscript van Heijermans laatste groote werk, het fijnge weven vernaai van de verwikkeling der levens rond Droomkoninkje's heftige zusje, wier hartstochtelijk reageeren op de kleine en groote dingen om haar heen de lichtende kern vormt van het ontroerende boek. Vuurvlindertjes felgulzige leven te midden van al de conflicten der opgroeiende en reeds volwassen persoonlijkheden rondom haar, had de volle, overgegeven liefde, de glimlachende aandacht, de gespannen en teeder bewogen aandacht van Heijermans' warme hart, en hoe diep en levendig en vreugdevol het sloeg voor het naïeve wonder, dat het kind is, bewijst bladzijde na bladzijde ook van dit groot- en fijn-menschelijke boek, waarin de levens van zoo vele goede en het goede willende
250



menschen dooreen kruisen en elkaar in hopeloos misverstaan voortdurend krenken, wonden en benadeelen. Ook zij, die brandend liefhebben en weten aangewezen te zijn op dat andere leven, ten einde eigen leven te kunnen verwarmen met wat liefde, wat late illusie van teederheid, wat vriendschap en eensgezindheid. Het in onbewuste zelfzucht tusschen deze levens dwalende kind, met haar vurig hartje, waarin de vrouwenziel haar eerste openbaringen al ongeweten ontplooit, als schuchtere bloempjes op vroege voorjaarsdagen een kleurig blaadje aarzelend openvouwen; dat koppige, met natuur-wreedheid alles voor zich eischende kind, argeloos verwonderd om de domheid van de groote menschen, die niet aanstonds gereed staan om al haar welig-wellende verlangens onverwijld te begrijpen en te voldoen; dit prachtige, mooie diertje, met haar slanke lijf, haar kittige bewegingen en haar heerhjk-zelfstandige karakter — hoe heeft Heijermans haar liefgehad, hoe heeft hij de mensch bewonderd, die in deze kleine, ontembare wildebras aanving te ontluiken.
De pen is aan zijn hand ontvallen, eer hij de met zooveel liefde en warme teederheid ontworpen beelden heeft kunnen voltooien. De enkele losse notities, die hij er over heeft nagelaten, kunnen ons ook niet helpen om ons een eenigszins omlijnd begrip te vormen van den loop der levens, die rond Vuurvlindertjes onstuimig bestaan hun bewogen gang gaan, noch van de wijze, waarop haar heftig karakter, haar moedig zieltje, haar aan-
251



doenlijke trots en haar aanhalige zelfzucht zich gedroegen tegenover het drama, dat rond haar onbelangrijke kinderleventje zich begon te ontwikkelen.
Maar zoo, als het daar ligt, met al die schatten aan teederheid en liefde, met al de weemoedige menschenkennis en het droefgeestig begrip der nooit-bedoelde kwellingen, die in-eigen-wezen-verzonken zielen elkaar aandoen, met al de stille, milde wijsheid van den man, die veel begrepen heeft en alles kon vergeven, met al die helle vreugde ook om dat prachtige kind, dat wilde stukje oerleven, haar droomen en haar ongetemde heerschzucht — met al deze vele, verschillende schoonheden doorsponnen als een rijk- en warm-gekleurd tapijt, is „Vuurvlindertje" ver genoeg voltooid om een uitgave in boekvorm te rechtvaardigen. Ongemeen boeiend, voortdurend ontroerend, ligt het als een waardevolle nalatenschap vóór ons, een smartehjk-weemoedig getuigenis van de noodlottige onverwachtheid, waarmee deze prachtige mensch door het onontkoombare werd overvallen, dat hem wegnam midden uit een bloeiend leven, midden uit het werk, dat leven won uit zijn onuitputtelijk rijk-scheppenden geest.
Onvoltooid. En juist daardoor wellicht dierbaarder aan het hart van degenen, die Heijermans' hebben liefgehad en de droomen van zijn zuivere, milde ziel, die steeds zich wendde tot wat zwak en weerloos, hulpbehoevend en van smarten omstrikt was, en die in de laatste periode van zijn
252



onbegrijpelijk vruchtbaar bestaan zich glimlachend leiden het aan de hand van dat roekeloos voortjagende Vuurvlindertje, waarin het leven zich voorbereidde tot de trotsche weerbaarheid, waaraan te gelooven als reddende kracht, voor dezen teedersterke eene onontbeerlijke behoefte was. Deze droom van een jong-gebleven, krachtig kloppend hart, overglansd door den stillen schijn van een tot wijsheid gerijpte ervaring, voltooid of niet, was een te kostbare nalatenschap om haar vergeten te laten liggen in de lade van de werktafel, waarvan de trouwe arbeider te vroeg moest opstaan. Zij wordt gebracht in de verwachting, dat zij ontvangen zal worden met al de vreugde en al de eerbiedige genegenheid, waarop zij mag aanspraak maken.
A. M. DE JONG.
253