DE PROFÜNDITATE EXPRESSA IN PICTÜRA GRAECA ANTIQÜA D. M. HOOGEVEEN DE PROFÜNDITATE EXPRESSA IN PICTURA GRAEGA ANTI QUA. DE PROFÜNDITATE EXPRESSA IN PICTURA GRAECA ANTIQUA SPECIMEN LITERARIUM INAUGURALE QUOD EX AUCTOBITATE RECTORIS MAGNIFICI A. J. BLOK ITJR. DOOT., IN FAO. IURID. PROF. ORD. PRO GRADU DOCTORATUS STJMMISQUE IN LITERARUM ET PHILOSOPHIAE DISOIPLINA HONORIBUS US ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA BITE ET LEGITIME OONSEQTJENDIS FACULTATIS EXAMINI SÜBMITTET DOUWE MATTHEÜS HOOGEYEEN PRISIUS E PAGO STIENS DIE m. M. QUINTILIS A. MCMXXV HORA IV AFUD DE ERVEN LOOSJES HARLEMI MCMXXV PARENTIBUS. Libello hoe ad finem perducto restat ut Vobis, professores clarissimi, qui doe trinis me erudivistis palam gratias agam. Imprimis Tui bic memini, ciarissime Byvanok, promotor aestumatissime. Tuo adiumento parato haec dissertatiuncula fieri potuit. Tua consilia pergentem recta verae disciplinae via identidem me fulserunt. Tu copiosa doctrina mih\ praesidio fuisti. Tua denique comitate et benignitate hoe opusculum magna alacritate et cum amore ad finem perduxi. Tibi, ciarissime Vürthelm, quid debeam, hand facile verbis exprimi po test, qui me puerum eruditione Graeca imbueris, studiosum acri ingenio stimulaveris, semper bona cura prosecutus sis. Facere non possum, quin de Vobis pio animo recorder, olarissimi mortui, Van Leeuwen, Hartman, Holwerda, Van Gelder, Bolland. Nunquam, quid Vobis etiam debeam, obliviscar. Bibhotheca academica Leidensis et bibliotheca, oui nomen „Buma-bibliotheek" large semper libros mibi commodabant. Et his et omnibus denique, qui me adiuverunt, gratias quam maximas ago. LIBELLI CONSPECTÜS. pag. Praemonenda xi Prooemium 1 I. De arte Aegaea 9 II. De vasis, de Polygnoto, de cista „Ficoronia". ... 23 Dl. De Tuscorum parietibus pictis 56 IV. De marmore picto Pompejis reperto Nioben repraesen- tante et de aliis picturis Pompejanis 63 V. De lithostroto Pompejis reperto Alexandri cum Dario proelium oontinente 75 VI. De monumentis sepulcralibus Pagasis repertis ... 89 Vil. De Apoüodoro 92 PRAEMONENDA. Quamquam legibus patriae nostrae nunc vigentibus vernacule dissertationem academicam scribere licere haud ignorabam tamen Latine scribere praettüi, non solum quia hunc libellum qualemcumque unicuique doctiori pervium esse volebam, sed etiam propter singulare gaudium, quod Latine disputare praebet et de iis rebus, quae minus sunt litteraturae, quam artis antiquae. In ea re propter discrepantiam antiquae et nostrae aetatis nonnunquam diffieultate constrictus sum et, satis sane audacter, nova verba cuivis perspicua (quippe origine plerumque Graeca vel Romana> fingere raalui, quam longis verborum ambagibus trti. Me id faciendo peritorum iudicio non nimis Latinitatem classicam violasse spero. Pauca exempla verborum a me fictorum sequuntur, quae Germanice vertam. abbreviatio (perspectivica) = (perspektivische) Verkürzung. deminutio (perspectivica) = (perspektivische) Verkleinerung („Fernere Dinge erscheinen uns, in Höhe sowohl wie Breite, kleiner als nahere gleicher Grösze")1). obductio (perspectivica) = (perspektivische) Verdeckung („Die naheren Körper verdecken die ferneren, soweit beide mit dem Auge in einer Linie liegen"), perspectivica = Perspektive. Hellenisticus = Hellenistisoh. fundus = Grand (Malgnmd). *) H. Schafeb, Von AgyptiBcher Kunst I, p. 46. PROOEMIUM. Malerei, ganz Iten"1). Hits «m Graecam RECEPTIE tor. Alii pio- te Leiden in het Universiteitsgebouw 8 expressisse na afloop der promotie Jiaae conten- te Haarlem Wilsonsplein 17 apejanisohen 's avonds 8» ius est omnea fere profun- q. Vir doctus a expressam 3 juli 1925. mgnaverunt, quorum praecipue nominandi sunt viri docti Pftjhl, Schone, Pagenstecher et nunc profunditatem a Graecis pictoribus Agatharcho et Apollodoro, qui medio fere et exeunte saeculo V *) Sic vir doctus Pftthl disputavit in Gött. gel. Anz. 1910, p. 790. Eiusdem viri docti est liber egregius, cui titulus est „Malerei und Zeichnung der Griechen" (Bd. I—III, Brackmann, München, 1923). Is liber, qui unicuique, qui in picturam Graecam altius penetrare cupit, praesto esse debet, identidem nominatus est infra. Pars TH, quae imagines pulcherrimas continet, habilior est quam plerique immensi libri arohaeologici. Me multa huic libro debere hic palam confiteor. *) Cf. W. Klein, Geschichte der griechischen Kunst ITT, p. 4: Wickhopf, der zu dem überraschenden Resultat gelangt, „dasz Alexanders Maler den raumlichen Zusammenschluss der Bilder noch nicht gefunden hatten" ". Cf. etiam O. Spinqleb, TJntergang des Abendlandes I, pag. 293. 1 xn Explicationis causa haec addo: profunditas = Tiefe l). profunditas expressa = Raumdarstellung. Topia = Landschaftsmalerei (Vitr. 7, 5, 2). Imagines phototypicas non addidi, quia monumenta disputata satis in vulgus sunt edita. Picturam dico eam pioturam „magnam", quae paucis tantummodo vestigiis relictis periit. Ea vestigia sunt quaerenda in monumentis, quae alio plerumque ingenio atque pictura ipsa sunt, velut in operibus caelatis, lithostrotis, vasis, cistis etc., quae magnae picturae nonnunquam imaginem tamquam repercutiunt, quam vis absoletam 2). *) Macrobius, somn. Scip. 1, 6, 36: corporum tres sunt dimensiones, longitudo, latitudo, profunditas. 2) Ipsam picturam Graecam haud exiguam fuisse et ex aliis rebus et ex hoe loco Pliniano (N. H. XXXV, 7 (32)) apparet immortalia illa opera fecere Apelles, Aetion, Melanthius, Nicomachus, clarissimi pictores, cum tabulae eorum singulae oppidorum venirent opibus". Cf. etiam Wintbb (Einleit. i. d. Altert. W. v. Gercke-Norden, II Band 3 Heft (p. 191): „Ihre Stellung im Ganzen des Kunstschaffens wird kaum weniger bedeutend gewesen sein als die, die die Malerei in der italienischen Kunst der Renaissance eingen ommen hat". PRO-OEMIUM. „Das Raumproblem ist ein zentrales Problem aller Malerei, ganz besonders zentral aber ist es in der Malerei der Alten" 1). His vèrbis assentiens haec addo: de nulla quaestione ad artem Graecam antiquam pertinente magis viri docti disceptasse videntur. Alü pictores post aetatem Alexandri demum in operibus suis expressisse profunditatem, alii medio saeculo V eos primum id fecisse contendunt. In libro oui titulus „Die Komposition der pompejanischen Wandgemalde" vir doctus Rodenwaldt probare conatus est omnes picturas Graecorum usque ad aetatem Alexandri omni fere profunditate expressa eguisse et quidem ob imperitiam artifioum. Vir doctus Wickhoff ne Alexandri quidem aetati profunditatem expressam tribuit *). Opinioni viri docti Rodenwaldt iam multi repugnaverunt, quorum praecipue nominandi sunt viri docti Pftthl, Schone, Pagenstegheb. et nunc profunditatem a Graecis pictoribus Agatharcho et Apollodoro, qui medio fere et exeunte saeculo V l) Sic vir doctus Pjuhl disputavit in Gött. gel. Anz. 1910, p. 790. Eiusdem viri docti eet liber egregius, cui titulus est „Malerei und Zeichnung der Griechen" (Bd. I—UI, Bruckmann, München, 1923). Is liber, qui unicuique, qui in picturam Graecam altius penetrare cupit, praesto esse debet, identidem nominatus est infra. Pars m, quae imagines pulcherrimas continet, habilior est quam plerique immensi libri archaeologici. Me multa huic libro debere hio palam confiteor. *) Cf. W. Klein, Geschichte der griechisehen Kunst HE, p. 4: i Wickhoff, der zu dem überraschenden Resultat gelangt, „dasz Alexanders Maler den rfiumlichen Zusammenschlusz der Bflder noch nicht gefunden hatten" ". Cf. etiam O. Spengleb, TJntergang des Abendlandes I, pag. 293. 1 RECEPTIE te Leiden in het Universiteitsgebouw na afloop der promotie te Haarlem Wilsonsplein 17 's avonds 8=?. 3 Juli 1925. 2 vixerunt, inventam esse, vulgo putant Equidem et opinionem viri docti Rodbnwaldt et aliam, quae inventionem profunditatiB expressae pictoribus medii fere saecuü V tribuit, falsam esse puto et in hoe libello hanc novam hypothesin exstruere conatus sum: Qraecos pictores semper, ab antiquissimis temportbus, profunditatem et potuisse exprimere et in suis operibus expressisse. Hanc opinionem late patere mihi conscius sum; si enim recta est, historia picturae Graecae multis partibus immutanda erit. In disputatione monumentis me continui, quae satis materiae offerre videbantur ad conclusiones certas colligendas. Fontes htterarios raro, ubi utique opus erat, adduxi. Ut solidum fundamentum opinioni meae obtinerem, tamquam verus l%v*vrfc omnia monumenta „odoratus sum et pervestigavi". Eorum, quae maximi momenti mihi sunt visa, analysin dedi ordinem chronologicum, quoad fieri potuit, observans. In qua analysi rationem habui trium principum rerum perspectrvicarum, quae hae sunt: L obduotio perspectivica. Qui artifex hanc observat et exprimit ostendit se rationem ideographicam superasse et naturam quadamtenus vere exprimere posse. 2. abbreviatie perspectivica. 3. deminutio perspectivica rerum longinquarum. Haec in congregatis figuris in topiis etc. observari potest. Examinavi igitur non tam, quid artifex exprimere voluerit ( das Kunstwollen"-RiEGL), quam quid vere expresserit. Etiam magis in figuras congregatas vel res in topiis dispersas inquisivi, quam in figuras singulas vel figurarum singularum partes2), cum ex ülis meüus appareat, quid artifex in profunditate exprimenda praestiterit, quam ex his. Ceterum varias res, quae memorandae esse videbantur, monumentorum analysi inserui. »J Ebich Fbakk, Plato und die sogenannten Pythagoreer, p. 20. H. ScHaFER, Von agyptischer Kunst, p. 46. Cf. Smdngleb, 1.1. •) lam in una figura humana exprimenda necessario obductionem perspectivieam et abbreviationem perspeetivioam fieri olare exposuit A. Riegl (Die spatrömische Kunstindustrie I, p. 63). 3 Tali modo operans deinceps artem Aegaeam, vasa cum cista „Rcoronia", picturas Tuscas, picturas Pompejanas, hthostrotum Alexandri proelium continens, monumenta Pagasaea traotavi et hanc conclusionem feci: et in monumentis artis Aegaeae et in omnibus posterioribus monumentis Graecis profunditatem, etiam in topiis, perspectivice esse expressam, nisi manifesta causa id impediret! Nonnulla de arte Orientali observata huic introductioni inserui. Nam is, qui in artem Graecam antiquam inquirit, facere non potest, quin etiam terrarum Graeciae circumiacentium artem antiquam disoat. Arte OrientaH quidem neglecta ars Graeca eiusque singulae res nullo modo ree te intellegi possunt. Ad Aegyptum antiquam nos vertimus1). lam in arte „Regni Antiqui" figurae inter se obducunt (Schafer 2, Taf. 20, Taf. 17); quod non opus est artifiois ideographice operantis,' sed eius, qui vere naturam observat. Utile est statum oornuum boum (Taf. 17) comparare cum statu eornuum dorcadum») (Taf. 18). Quanto „rectius" haec sunt reddita quam üla! Dorcades in deserto versantur in solo salebroso, quae res lepide indicatur; non enim in imo margine sunt positae" sed in parva altitudine. Ita sensus spatii quidam movetur. Post corpus unius ex iis caput alterius apparet: haec clara obductio est primum elementum profunditatis expressae. Clara abbreviatio perspectivica in arte „Regni Antiqui" et omnino in tota arte Aegyptia rarissima est. Cornuum dorcadum supra dictarum status hic memorandus. Magnae compositiones in complures figurarum series dividi ') Litterat. apud virum doctum H. SchöVfeb, Von agyptischer Kunst II, p. 206. Hic v. d. acriter in Aegyptiae artis indolem inquisivit; imprimis eius studium de re perspectivica utüe est. Cf. etiam Delbbück, Beitrage zur Kenntnis der Linienperspektive in der griech. Kunst. Diss. Bonn 1899, p. 6. *) Si revera haec animalia dorcades sunt. 4 solent*) ut in arte Assyria. Tales imagines ininime explicandas esse ut topia desuper visa („Vogelperspektive"), demonstravit vir doctus Schajpbb *). Etiam omnis derninutio perspectmca abest. Si forte singulae figurae minores sunt factae quam ceterae, id casui vel oertae tecbnicae causae tribuendum est. Memoranda est imago „Regni Medii» (Schafeb 1, Abb. 88), ubi leones, dorcades, alia animalia in lineamentis salebrosis nobis ostenduntur. Facüe seduci potes in talibus veram imaginem disert! videre Attamen ea lineamenta potius ideograpbica sunt: artifex meminit se ea in collibus montibusve deserti vidisse; imago generalis soli montuosi, quam memoria tenet, eum adducit ad lineamenta salebrosa sub figuras facienda. Amenophis IV (dyn. XVIII) „verismum" in artem introduxrt Quamvis vero vividae imagines e loco cui nomen El-Amarna smt tarnen omni vera profunditate carent. Imago nonnunquam ) potius charta geograpbica, quam topia perspectivica videtur. De animalibus in deserto (Abb. 94) idem dici potest atque de ünagine „Regni Medn" supra dicta. Etiam antiqua compositie ZLum conspicitur Postea artifices dyn. XIX exemplo artis Mesopotamiae fortasse adducti topia magis in openbus ostenderunt. Summum profunditatis totius artis Aegyptiae ostenditur in prostypis in „Medine Habu", quae venationes Ramsis Hl ostendunt et proelia Sethi I. Sed ne in his quidem vera profunditas apparet et deminutio perspeetivica prorsus abest. Ipse rex multo quidem maior est redditus, quam multa in acie oecisa corpora, sed non hercle ito f actum, quia rex propius nos est putandus quam ceteri. In ünagine Ramsen DU feros boves venantem exhibente ) i) Schapeb I, Abb. 77. *) p. 121. ») SchAfbh I, Abb. 91. *) Schaïeb I, Abb. 98. *) Schafer, Taf. 29,2. ») Sprinqeb—Woltebs I (1923), fig. HO, P- «. 5 prima elementa profunditatis tantum reperiuntur, ut in imagine Sethum I contra Libyes pugnantem continente *). TJna imago') adhuc memoranda. Comparandum eius argumentum enim est cum argument» fragmenti rhyti Mycenaei, ubi etiam multi milites pugnantes apud arcem ostenduntur: fragmentum dioo editum in EQHMEPI2APX. lf&\,IIINAS 2, de quo mox fusius disputabitur. lam hic observamus, quanto melius profunditas in opere Mycenaeo sit expressa, quam in opere Aegyptio, ubi frustra parvas fenestras derninutas, obductionem ipsius arcis et aha perspectivica requiris. Monumenta Egyptia paulum profunditatis atque adeo nihil paene ostendunt. Sed hoe tenendum est: ea monumenta plerumque esse generis decorativi. Si autem ex iis eoneludi heet imaginem vere perspectivicam a tota arte Egyptia — etiam ab arte libera — ahenam fuisse, tune statuendum est in profunditate exprimenda potius vires auotores def ecisse, quam eos consulto omnem fere profunditatem ex suis operibus removisse 8). Dicere autem supervacaneum sit etiam opus in hac re minime perfectum animum nostrum movere posse, non minus quam opus quoddam, in quo omnia perspectivica perfectum in modum sunt expressa. Transimus ad aliam artem Orientalem antiquam. Haud scio an ars Assyria etiam vividius topia tractaverit, quam ars Egyptia4). Multa prostypa sunt lepidissima. Prima elementa profunditatis expressae insunt. Obductio perspectivica passim observatur6). Raro abbreviatio perspectivioa in singulis *) Schafes, Taf. 29, 1. *) Schaper, Taf. 28. ») Cf. Woermann, Gesch. d. Kunst VI, 401. A. Riegl, Die spatrömische Kunstindustrie I, p. 61 sqq. 4) Utile est comparare modum stereotypum aquae indicandae in arte Egyptia cum vividioribus imaginibus fluminis cum ipsis turbinibus in operibus Assyriis; vid. Assyrian Sculptures, publ. by KWnmann en Co., Haarlem—London. Part III, pl. XLVI, XLVII. ') Kleinmann, Part I, pl. X, XII. 6 figuris1) se offert. Nusquam unus aspectus totam imaginis perspectiyicam compleetitur. Plures figurarum series alia super aliam ostendi solent et etiam in iis imaginibus, in quibus figurae per totum passim sunt dispersae, singulae figurae suum quaeque proprium aspectum habent, ita ut deminutio perspectivica longinquarum rerum nusquam appareat. Etiam in hac arte semper memoria tenendum est prostypa esse decorativae. non liberae artis. Cavendum igitur est, ne, quod huio arti tribuimus, sic temere etiam magnae arti liberae tribuamus. Deminutio perspectivica, ut diximus, abest. Dubitare potes de imagine quadam leonum venationem exhibente 2). Hic figurae equitum et leonum per totum sunt dispersae; figurae superiores paulo minores sunt, quam inferiores. Tarnen ceteris Assyriis prostypis collatis negandum est artificem bic consulto deminutionem perspeotivicam petivisse. In imagine fugientes flumen tranantes exhibente nihil deminutionis est. Clarius id fit, spectato proeüo, ubi innumerabiles figurae militum equorumque sunt redditae8) sine ulla deminutione perspectivica; cum huius imaginis compositione conferendum vas Graecum apud Pfuhl (III 584) eodem modo faetum. Nominanda hic est lepida imago regis Assurbanipahs acoubantis in convivio in horto umbroso4), quam cum fructu compares cum vasis Graecis symposium exhibentibus5). Quod attinet ad profunditatem expressam, ut in prostypis, artifex nonnihil assecutus est, quamquam deminutio perspectivica et hic abest. Si vero obductiones et parvas sub arboribus figuras i) Pectus alterius figurae: Spbingeb—Wolters I, fig. 166. Oculus leonis vulnerati, ibid.: fig. 172. •) KiiKiNMANN, Part Hl, pl. XXXVI—XXXVII. *) Klexnmann, Part V, pl. LXXIV—LXXV. *) Sfrutoeb—Woltebs I, p. 72. «) Cf. XJMIIOZ1AKA viri docti Paul Jacobsthal, p. 47. (Abhandlungen d. Kon. Ges. der Wissenschaften zu Göttingen, PbiloL-Historische KI. N. F. Bd., XTV, No. 1, 1912). 7 et aves in arboribus sedentes et per aerem volantes observas, tune spatium quoddam sentis. In fragmento urbe, cui nomen Kujundscbik, orto extra ordinem vestigium deminutioms perspectivicae deprehendere putas. Tempmm in eo redditum est cum magno horto a), quem flumen circumit. Hoe flumen autem in parte superiore fragmenti multo minus est redditum, quam in inferiore parte; et pisces in eo natantes in parte superiore multo minores sunt. Quamquam cetera minime perspectivice sunt delineata, hic re vera primum initium deminutionis perspectivicae statuendum esse videtur. Cum hoe fragmento comparari potest fragmentum rhyti Mycenaei, de quo in proximo capite traetabimus. Post ea, quae de arte Egyptia Assyriaque observavimus, ars cetera Orientalis, neque Babylonica, neque Persica vel alia Asiatica, quod ad profunditatem expressam attinet, quicquam novi nos docere potest. Series figurarum complures aha supra aham nonnusquam observantur, sed omni profunditate eae carent. Statuimus ergo artifioia Orientaha, quae nobis sunt servata, prima elementa tantum et ea parum cohaerentia nobis ostendere. Primo obtutu ars Aegaea et ars Orientalis, quod attinet ad rem perspectivicam, eiusdem fere generis esse videntur. Diutius et accuratius consideranti tarnen ingentia diserimina se offerunt *). Quin etiam in arte Aegaea figuras congregatas in regione quadam recte perspeotiyice suo loco positas esse observare potes. Non solum obductio perspectivica et abbreviatio perspectivica sed l) Spbingeb—Woltebs I, 62. *) Potius regia quam templum coll. Xenophontis Anabase I, 2, 7. 3) Cf. Axois Ribgl, Die spatrömisohe Kunstindustrie, p. 53: „nur soviel seheint der Andeutung nötbig, dass die mykenischen Denkmaler das Aufkommen eines dem altorientalischen diametral entgegengesetzten Kunstwollens verratben, wie denn zum Beispiel die Becher von Vaphio z. Th. eine nicht allein postclassische, sondern sogar postantike Auffassung anticipieren". Cf. Wiener Jahreshefte 1906. 8 etiam deminutio perspectivica adest. Videbimus antiquos Mycenenses profunditatem in imaginibus complures figuras continentibus non solum multo „rectius" quam Egyptios Assyriosque et alios Asiae populos expressisse, sed etiam tah' modo fere eos id fecisse, quali ars hodierna (beet perfectius) id facere solet1). Merusne casus id fuit veram profunditatem expressam in Europa esse ortam, an iam turn discrimen in arte, quod est inter Europam magis „naturaü" modo naturam imitantem et Asiam ab natura magis se abstrahentem, se aperuit? Quidquid id est, artifices Aegaei eam rem invenerunt, de qua in hoe libello disputatur. Si ex diversis monumentis humilis artis, de quibus in sequenti capite disserendum est, profunditas expressa intellegitur, tune certo statuere Heet magnae arti aequaü eam artem notam fuisse, nam cogitari non potest ab humilioribus vasculariis primum esse inventum, quod arti totius generis humani tanti momenti fuit. — Ad artem Aegaeam transimus. >) Nota res est in pictura nostrae aetatis consulto (etiam in arte libera et non solum in arte decorativa) nonnunquam perspeetivicam evitari; nonnuüi pictores artem Aegyptiam planam imitandam esse putant, obliviscentes, opinor, artem Aegyptiam nobis servatam decorativam indole esse. I. DE ARTE AEGAEA. In prooemio opera artis Aegaeae profunditate expressa omni arti Orientali praestitisse paucis verbis iam indicavimus. Id nunc demonstrandum est per analysin insignium monumentorum. Imprimis pocula aurea reperta in pago, cui nomen „Vapbio", hic memoranda sunt; quae Athenis nunc servantur. Imagines facile in hbris de arte antiqua agentibus invenisx). Toreumata duo egregia habemus. Alterum toreuma quattuor boves placides ostendit in rustica regione; alterum tres boves, quorum unus rete est captus, alii vasto impetu in diversam partem ruunt, duos viros obterentes. Capturam boum ferorum hic habemus. De profunditate autem expressa et de aliis quibusdam rebus aüter iudico atque vir doctus Delbrüok»), cuius interpretatio prava mihi videtur. Vir doctus contendit in arte Mycenaea, ut in arte Aegyptia et Asiatica, res, quae revera (a spectatore) sunt aha post aliam, ab artificibus antiquissimis aham supra aliam in operibus exprimi. Verba ipsa dabimus: (p. 7) „Die mykenischen Künstler geben die Form und den Raum im ganzen nicht anders *) Vid. B. C. H. XV, t. 11—14; Springer—Wolters I, p. 120; Woermann, Geschichte der Kunst I, T. 31; 8. Reinach, Répertoire de Reliëfs Gr. et R. n, p. 316; A. Riegl, Die spatrömische Kunstindustrie I, p. 63; Wiener Jahresh. 1906, (Bd. IX), p. 1. (Rnrai., Zur kunshistorischen Stellung der Beoher von Vafio). J) R. Dbxbrück, Beitrage zur Kenntnis der Linienperspektive in der griechischen Kunst, Diss. Bonn 1899. 10 wieder als die aegyptischen oder chaldaeischen"; — (p. 17): „Zur Ordnung grösserer Komplexe werden wie von jeher die wirklichen Maasse der Horizontalebene in die Vertikalflache übertragen. Auf den Bechern von Vapbio sind die Baume, zwischen denen das Netz gespannt ist, übereinander gezeichnet, das Netz selbst wird also unverkürzt siohtbar und der gefangene Stier, der in Wirküchkeit auf die Seite gestürzt ist, scheint auf dem Kopfe zu stehn". Prius quam de bis disputamus analysin dabünus profunditatis expressae in utroque toreumate. 1. Figurae non sunt positae in imo margine, sed terra iis subest, qua re iam spatio quodam interiecto videntur. In utroque toreumate (alterum a (cum quattuor bobus), alterum 6 (cum tribus bobus) appellabimus) res sic se babet1). 2. Res, quae a spectatore sunt alia post aliam et quae inter se operire videntur, etiam in imagine nostra inter se operiunt (óbductio), exempli causa in toreumate a in parte smistra taurus arborem operit; in toreumate b in parte dextra arbor taurum operit; in toreumate o in media parte alter bos alterum operit; in toreumate b vir, qui bumi sternitur, partem ruentis tauri operit. — De bove re te capto vid. infra. 3. Singulae partes minores imaginis „recte", id est tali modo, quah' etiam piotores nostrae aetatis faciunt, sunt redditae. Vide imprimis statum taurorum oornuum; tum etiam eorum aures; turn pedes: statum pedum posteriorum bovis respicientis in media parte toreumatis a. Quam bene artifex sibi rationem reddidit non solum partis evanescentis eiusdem bovis, quippe qui ne caudae quidem obUtus sit, sed imprimis eiusdem bovis colli! Quam mire sinuatur! Unicum boe documentum est abbreviationis *) Haec elementaria profunditas expressa iam observatur in opere Aegyptio antiquissimo, animalia in deserto continente (Schafes, Von agyptischer Kunst II, t. 18,2). Cf. p. 3. 11 perspectivicae in arte Mycenaea, quae ab artifice non est evitata (ut saepe in arte vasaria, v. infra), sed expressa et quidem egregie expressa. Non enim collum notissimi equi aversi in media parte pavimenti lithostroti cui titulus: „Alexander-mozaiek" melius est redditum. Immo iubarum lineamentum vix satis cohaerere videtur cum lineamento spinae, sed iuxta cadere. Vide lepidum caput adversum tauri in toreumate al Paulo quidem minus clarus est status bovis rete capti. Humine iacet toto corpore et nos igitur desuper eum videmus, an pedibus tantum prioribus et pectore humi iacet et parte posteriore in aëre pendet? — Supra viri docti Delbrück opinionem tradidi. Equidem bovem rete captum eadem ratione esse observatum contendo atque ceteros boves: bos oaptus parte posteriore erectus est. Nob putare me totum corporis babitum bovis eius defendere: is sane satis mirus atque adeo falsus est. In summo impetu subito tardatus, praeceps ad terram est deieetus, quae res, difficillima expressu, vires artificis excessit. Non de hac re autem, sed de quaestione agitur resne perspectivica „recte" se habeat. Ad argumenta transimus. „Auf den Bechern v. V. sind die Baume, zwischen denen das Netz gespannt ist, übereinander gézeichnet, das Netz wird also unverküïzt sichtbar" — Pogo autem quo modo rete tantae longituolinis inter duas arbores tam parvo spatio distantes (a trunco alterius ad truneum alterius est spatium fere unius brachii viri prostrati!) revera tendi potuit? Id vero optime fieri potuit si altera ar hor satis recedit. „Der gefangene Stier", inquit, „der in Wirkbohkeit auf der Seite gestürzt ist" — Attende vero pedes priores1); nonne ita sinuantur, ut ambo genua humi niti videamus? — Num ipsas arbores, ex quibus retis funes sunt aUigati»), desuper ') Sinister enim pes prior etiam apparet. 8) Primo aspectu funes alligati ex pedibus posterioribus tauri in dextram ruentis videntur; accuratius vero spectantem in «rrorem ducere non possunt. 12 videmus? x) — Accedunt autem haec. In toreumate a boves duo, qui ötant in media parte optime perspectivice alter post alterum redduntur; nonne etiam talem perspectivicam in media parte toreumatis 6 expectas? In universo denique toreumate a res perspectivica recta et sibi est constans, et quoad statuere possumus item in toreumate 6. Num cogitare in tak' imagine possumus artificem tam parum constantem sibi fuisse, ut prorsus diversis rationibus sit usus in uno eodemque opere? a) Non opinor. Ex analysi apparere puto artificem artem suam in potestate habere mehus quam ut talem imbecilbtatem ei tribuamus. Quae omnia cum ita sint, in hoe toto opere egregie profunditatem expressam esse statuimus et qua quidem ratione nostra aetas eam exprimere solet. Ars antiquissima Aegyptia et Asiatica oertis tantum auxiliis ad profunditatem spatii exprimendam usa est. Magnopere interest inter eam artem et huius Mycenaei operis artem. Pauca etiam sunt addenda. Mirum est, quam bene omnes singulae res ex uno certo loco, oculo nimirum observantis, sint visae; perspectivica, dioo, sibi constans totam imaginem complectitur, quoad in tam longa serie figurarum fieri potest; comparate exempli causa statum pedum tauri in toreumate b in sinistra parte cum statu braccbiorum prostrati viri; etiam statum quattuor pedum alterius tauri ruentis. Arbores, a quibus funes simt alligati, satis humiles sane videntur; status *) Pars retis non sub bove, sed post bovem e conspectu abit; angulus aeutus, quo rete evanescit, conamen profunditatis exprimendae prodere videtur. *) Nonnunquam sane diversae rationes, quae ad profunditatem expressam attinent, in ima et eadem imagine conjunctae commixtaeque sunt, sed in poculo nostro ita non esse factum iam satis ex iis quae supra disputata sunt liquet. Vix hic conferendus est pugio Mycenaeus ( Springer—Wolters I, f. 248) ubi flumen „desuper" esse observatum dicere non potes. Multo magis decoratio hic eminet, quam in naturali imagine poculi. Ceterum in prostypis columnae Aurehanae (S. Reinach, Répert. de Rel. I, p. 298) eodem modo flumen est expressum, qua aetate tarnen profunditas in topiis iam diu fuerat expressa. 13 vero earum optime consentit cum legibus artis perspectivicae. — Si autem perspectivica satis sibi constans totam imaginem complectitur, sequitur, ut, quae in summo margine sunt depicta, revera etiam in altitudine putanda sint. A summo margine bic Me floccosae res dependere videntur. Quaenam hae sunt? Iam primo obtutu eas prorsus diversas esse ab iis rebus, quae in imo margine sunt, apparet. Hae sunt continuae, ülae sunt dispersae; forma et indoles denique inter se discrepant; quae res in toreumate a praesertim est perspicua. Frondem nimirum arborum bic habemus, etsi nullus truncus indicari potest. In terra autem sunt glaebae. Forte in hanc materiem in schola incidens discipulos rogavi, quid de ea re sentirent. Maior pars: „frons arborum", nonnuUi: „nubes" responderunt — hi verbis in libro Luckenbaobü ascriptis adducti, opinor. Si revera nubes essent, turn vero insigne documentum haberemus profunditatis expressae in arte Mycenaea. Profundius enim quam caelum nubesque haud facile quid cogitari potest. Sed haec interpretatio èt propter formam èt propter ipsam rem admitti non potest. Immo ipsa folia frondis, velut vento commota sentis in toreumate a supra medios boves. Ad analogiam idem statuimus, quamquam minus clarum est, in toreumate 6. Tacere melius videtur de virorum doctorum sententüs, qui theoria magis inducti, quam sensu artis, bic colles inversos vel nescio quae aha „viderunt". Fingere nobis possumus boves in regionibus meridionahbus solis ardorem in silvis vel sub singulis arboribus evitavisse et facile artifici, compositionis causa truncos arborum omittenti, condonamus. Sed ne id quidem fieri opus est. Nuper imaginem phototypicam vidi, ubi eodem modo frons toti imagini impendebat, nullo trunco arboris viso. Ceterum conferri potest vasis imago Euphronii 1). Hic etiam armentum boum placatarum sub fronde arboris est pictum. Rami frondosi secundum summum *) Fuetwangle»—Reichhold—Hauseb, Gr. Vasenrnalerei I., 22; Pfuhl HJ, 301 (II § 480). 14 marginem imaginis vasis tenduntur et etiam parva palma poculi nostri in ea imagine redit sub ansa, quo magis congruentia imaginum nos tangit. Quanto mehus vero poculorum boves sunt facti quam vasis! Ad abud egregium ducumentum artis Mycenaeae transimus. Et hio profunditatem expressam esse contendo. Fragmentum dico rhyti argentei. Paucis verbis boe fragmentum describemus1). Defensores urbis e porta sunt egressi et loco decüvi scopuloso pugnant. Duodecim numeramus (quorum nonnuüi parte tantum corporis conspicui sunt) eo viro excepto, cuius superiorem partem corporis eminere videmus in proscaenio *) (voorgrond). Ceteri viri, quorum capillorum habitum etiam differre observamus, sunt capite aperto; vir ille autem in ima parte fragmenti galea quadam vel apice opertus esse videtur. Quid faciat non clarum est. Estne vulneratus collapsus, fundam adbuc manibus tenens? An conto lintrem propeUit? Nauta pacatus a scaena bellicosa ahenus est, nisi forte Charontem esse putas, qui occisorum umbras trans Stygem vehit! 8) Pugnatores in sagittarios funditores graves armatura x) ld mihi ex imagine tantum notum est, quam divulgavit vir doctus XP. TSOINTA in E&HMEPIZ APXA10A0TIKH 1891, IIINA31. Ipeum fragmentum non vidi. Nonnulla eiusdem rhyti fragmenta acquisita sunt, quae nobis hic vero parvi sunt momenti (v. K. Muller in Arch. Jb. 1916, p. 320 sqq.) Nonnullis annis ante de eo disputavit Beichel in libro, cui titulus „Homerische Waffen". Vid. etiam Klein, Geschichte der griechischen Kunst I, p. 26, et Reinach, Répertoire de ReUefs, T. II, p. 317, qui plures libros ibi laudat. In magno opero, cui titulus „Malerei u. Zeichnung der Griechen" viri docti E. Potjhl ars Aegaea non est traotata, id quod doleo. Cf. etiam P. GntARD, La peinture antique, p. 117; M. Heinemann, Landsehaftliche Elemente in der griechischen Kunst bis Polygnot, p. 19; Spbingeb—Woltebs I, p. 120; Woebmann I, T. 31. *) Video etiam doctam M. Heinemann „Landsch.-Elemente etc.", p. 19 verbis „Vordergrund" et „Hintergrund" usam esse; haec res ipsa iam demonstrat in topiis fragmenti nostri profunditatem esse expressam. ») Primus, quod sciam, E. Gtt.t.tebon galeas in imo margine observavit. Eas fuisse pugnatorum, qui nave appelluntur, lepida est conjectura. Si 15 milites dividuntur. Illi paulum se demittentes tela emittunt, funditores manibus sublatis fundas tenent1): utrique ab artifice magno vigore sunt expressi. Saxa librüia humi iacent. Levis armatura summa vi pugnat, dum post eos mihtes gravis armaturae progrediuntur; hi primo aspectu scuta tenere videntur. Cum accuratius vero intueberis, tune observabis hos mihtes sinistra brachia extra „scutum" habere. Manu dextra hastam tenent. Scuta ordinaria igitur non sunt; cogitaveris de veste quadam in umero dextro fibula fixa2). Quoniam ordinaria vestis vero minime apta ad corpus defendendum est et forma rigidissima rerum expressarum talem accipere vetat, de aliis rebus cogitare necesse est. Hastae demonstrare videntur eas res partem esse gravium armorum. Genus quoddam loricarum esse, quae e corio antiquitus fiebant, verisimile est. — Supra funditores oüvae quattuor sunt redditae. In muro urbis muheres tumultuantur. Minaciter pugnos tollunt, manus ad caelum tendunt, comas furore commotae evellunt. Quin etiam vultum cum fortuna praesenti congruentem hic üHo deprendimus. — Etiam lapidum muri iuncturae 8) clare sunt expressae, item aedificia urbis cum fenestris. Quibus ex rebus omnibus quo ars delineandi aetate Mycenaea progressa sit lucide apparet (Cf. etiam quae supra diximus de bubus in poculo-Vaphio expressis cum vaso „figuris rubris" Euphronii comparatis). Sequitur iudioium res autem acu est taeta, tune et varietas totius regionis valde augetur et melius profunditas eius expressa est. — Reichex (v. supra) imaginem interpretatur ut latrocinium in litore factum. Turn socii navales autem ut mare intrantes et latrones oppugnaturi aocipiendi sunt status conti ratione habita. *) Confer funditorem in pictura Etrusca in „Tomba della cacoia e pesca" (Weege, Etr. Malerei p. 63). ») Cf. Woebmann, Gescbichte der Kunst % p. 208: „Die Bekleidung eines Teües der Krieger mit jenem hemdartigen Chiton weist auf f estlandischmykenische Herkunft hin". ') Cf. Klein, G. d. gr. Kunst I, p. 26. 16 viri docti Graecae artis historiae experti1): Die schlanken Kampfenden Marmer stehen in der Richtigkeit ihrer Körperverhaltnisse, in der Lebendigkeit ihrer Bewegungen ohnegleichen in der Kunst dieses Zeitalters da". Iam satis superque de üs, quae sunt expressae, est disputatum; nostra magis quomodo sint expressa hic interest. Videamus quibus rebus profunditas expressa sit. 1. In clivo montis, ubi pugna fit, nonnusquam cohaerentes iniquitates soh deprehendimus, lineamentis salebrosis indicatas. Quae sunt maximi momenti. Imprimis ea asperitas loei est nominanda, quae sub pedes fere priorum funditorum porrigitur; mirabüis res, ut in arte primitiva, qua efficitur, ut solum revera videamus, ut, dico, solum velut manifestum conspectui nostro fiat, ut nulites denique suum quisque oertum locum in topiis obtineant. Hae re praecipue magnopere interest inter hoe opus et prostypa Assyria Aegyptiaque, ubi singulae figurae in topiis temere dispersae minime cohaerent, quamquam et apud üla lineamenta sub figuras nonnusquam apparent. Auctor operis, ut artificem deeet, non rigidum in modum sub ipsis singulis pedibus pugnantium eas res delineavit*), sed molh „naturahque" modo versatus est. Etiam summum montis hneamentum est animadvertendum urbis murum operientis: inaequaüter, ita ut revera fit, sinuatur. Asperitatibus soh expressis, ut diximus, pugnatores noniam haerere ante montem videntur, sed in firmo solo suis locis stant. Dblbbück prave igitur «): lm Vordergrund", inquit, „unten sind kampfende Krieger durch- und übereinandergestellt wie auf den Schlachtenrehefs des neuen aegyptischen Reiches . . . .". Haec prostypa Aegyptia et fragmentum nostrum hae re diversissima sunt. Etiam minores res, quae montis superficiem manifestant, hic nominandae, in quibus sunt lapides humi iacentes. !) Woebmakn, G. d. K. I, L L ») Cf. qua© de Vasis „Polygnoteis" infra dicentur. ») Beitrage zur Kenntnis der Lini©nperspektiv© i. d. griechischen Kunst, p. 17. 17 2. Hominum figurae ceteraque, quae in natura ipsa inter se specie obducuntur, sic etiam ab artifice exprimuntur; quae res sunt, dico, alia post aliam, etiam in imagine inter se operiunt. Quae res iam in operibus Orientalibus et in vasis antiquissimis (exempK causa in Amphiarai vaso) deprenditur; cum natura ipsa observata mire congruit1). Hoe vero strenue defendimus: non (ut v. d. Delbbüok contendit) ea, quae in natura specie inter se operiunt, aUud supra aliud exprimi. Exempla in promptu sunt: uterque funditor erectus abos mUites specie tegit. Duo milites gravis armaturae inter se operiunt. Luoulentissimum vero exemplum est montis iugum partem moenium „desecans". Eo maioris pretii hoe exemplum est, quia obductio perspectivica in topiis bio iam observatur. Sensus oritur spatii cum complures res, aham post aham videamus 2). 3. Magnitudinem (vel potius exiguitatem) muri tectorumque ét praecipue parvas fenestras in bis comparans cum magnitudine mihtum novi quid deprehendis! Vides enim res longinquas specie esse deminutas: ecce mera deminutio perspectivica. Quae clare hic intellegitur, quia tota imago unum est cohaerens. Mehus id senties, comparans minima templa 8) in vasorum quibusdam imaginibus, ubi dubitari potest sitne deminutio perspectivica necne. — De mulieribus, quae iusto maiores nobis videntur, videbimus. Pauca prius dioenda sunt de arboribus quattuor, quae in fragmento nostro figurantur. Suntne in planitie, quam desuper videmus, an sunt in cüvo montis, an artifex *) Obductio (Verdeckung) figurarum in lithostroto Alexandri nimis a viro docto Winteb (Einleitung in die Altertumswissenschaft ed. Gebcke— Nobden, II Bd., p. 208) urgetur: „In diesem tritt aber nooh etwas Neues hinzu Immo antiquissima res est, cf. Amphiarai cratera. *) Si figurae secundum sinistrum marginem ima pars corporis revera monte operitur — ut nonnuUi contendunt —, turn bic rem perspectivioam singularem et memoria dignam habemus. ") Laborde t. I, p. 7, vign. 5. — Pjtubx III, 604. Haec templa vix oum cetera imagine cohaerent. 2 18 iis est usus ad vacuüm in vasis superficie supplendum? K. Muller1) loquitur de planitie: „ Ebene, auf dem wir 4 ölbaume wachsen sehen". Si revera planitiem in ea parte fragmenti videre debemus, ea de eadem altitudine atque cetera est visa. Potius clivus montis leniter surgens est accipiendus. Negamus comparatis quae supra de poculo-Vaphio dxximus, quaeque ceterum hoe fragmentum nos doeet, planitiem, quae revera librata est, tamquam murum verticalem ab artifice esse expressam. Fieri potuit, ut auctor horrore quodam vacui adductus, neglecto omni sensu profunditatis, eas adderet 2). Arborum trunci notabiles sunt, quorum quisque suam propriam indolem habet3). Hi vividum iam üla aetate sensum produnt topiorum. Neque caelum neque horizon cernitur: omnia de modica altitudine sunt visa. Nonnulla, quae per oculos conf estim sensum movent, etiam ratione mentis statui possunt. Sic exemph causa non solum montem, in quo defensores pugnant, obhque surgere oculis percipimus, sed etiam ratione ingenii idem statuere possumus. Si mons enim prorsus arduus esset, ipsa re impetus hostium ab ea parte urbis ne cogitari quidem posset; praeterea sagittarii inepte agerent, cum ipsi enim suos sagittis transfigerent. In animo habuisse auctorem fingere cüvum obhque surgentem necesse est. Quaeritur sane quatenus id ei successerit. Huic rei iam supra satis superqueresponsum dedimus. Cum formam muherum turbae attendis, vides eam triangularem fere esse. Etiam haec forma valde sensum profunditatis ») Arch. Jb. 1915, p. 319. 2) Quaestionem philosopbiae artis perspectivicae hic stringimus. Fieri potest, ut iis rebus demum, quae sunt circa certam quandam rem, statui possit, quomodo ea res sit accipienda. In ellipsi aeque ellipsin videre possumus, ac drculum obliquum: aliis demum rebus coniunctis cognitis scimus, utrum videamus. ») TJnius arboris truncus oitra fundam militis cernitur, quod errori auctoris attribuendum est. 19 movet, quia sponte tibi post muheres lineamentum summi muri discipbnae enim magis, quam artis est perspectivica*) — quantas, J) Severe obtemperare legibus perspectivicis non artis, sed matheseos est. Pleraque artificia in insula cui nomen „Japan" facta multum absunt a recta perspectivica, attamen eorum praestantia non exigua est. In hac arte hoe „vitium" nunime nos offendit; quae ars ahud sibi proponit atque Europaea; planum pulchre decorare sibi vult; indolem ipsam plani servare conatur, etiam umbram reddere evitat tamquam foedam maculam. Pictor Europaeus hodiernus contra planum tabulae quam maxime (specie) perfringere studet. Sed error est putare veram artem recta perspectivica praesertim niti: imagines phototypicae rectissimae sunt, sed longe ab arte remotae. Nihüominus valde offendunt gravia vitia, si ex toto stüo operis conamen percipis naturae exprimendae ita, ut oculis nostris offertur. Maxime nonnullis picturis Pompejanis Romanisque offendimur. „Dans les paysages pompéiens" — Bebtband (Études s. 1. peinture et la critique d'art dans rantiquité, Paris, Leroux, 1893, p. 170) dicit — „il est vrai, la perspeotive est étrangement violée: les lignes montent ou descendent, capricieuses et irrégulières; mais, après tout, ce sont la des produotions d'artistes d'ordre inférieur, etc.". In nota pictura murali, quae est in villa Boscoreali apud Pompejos (Pfuhx IU, f. 707) domos cumulatas vides; una ex iis tectum prorsus obliquum habet: iain iam ipsa domus praeceps casura videtur. — Modum excedere videtur Alois Rnsai. (Die Spatr. Kunstindustrie, p. 60) dioens: „Selbst wenn sie (die antiken Künstler) die Gesetze der Linienper- recedentia fingis, ita ut ex punctis in hac figura apparet. Mulieres in muris lamentantes iusto maiores expressae nobis videntur. Artifex vero non sine causa egit, opinor. Iam identidem in operibus Mycenaeis profunditatem expressam esse vidimus; vis eius rei non debihtatur, si artifex non ad extremum sibi constans fuit, praesertim, cum iusta causa eum coegerit. Si mulieres enim tantas, i. e. tam parvas fecisset, quantas lex discipbnae perspectivicae — 20 dico, rigida lex postularet, tune in iudicium et sensum pulchri peccavisset. Figurae enim nimia parvae minime in totius imaginis „stilum", qui est satis robustus, quadrarent. Sed etiam: quomodo m minimis figuris artifex muheres desperantes, minitantes exprimeret? Ita peccare in perspectivicam, quam talem occasionem humani gestus reddendi praetermittere maluit1). Homo eiusque motus cardo omnis picturae semper fuit. Minime auctorem fragmenti in arte vires defecisse statuamus necesse est. „At", dixerit quis, „toreuma et quidem parvum fractumque quid nos docere potest de arte pingendi antiqua; magnopere enim interest inter toreuma et picturam!" Attamen nostrum hoe studium pertinet ad eam partem picturae, quae etiam in toreumate exprimi potest. Agitur de lineamentis, non de ooiore. Non refert, utrum sint expressa in documento magno an parvo, in toreumate an in tabula picta an in aha re *); quaeritur tantum: initiane prima profunditatis expressae adsunt annon? Certe in operibus Mycenaeis tractatis adsunt, sint sane figurae non semper rectae et ahae minores maculae insint. Quin etiam topia (landschap) satis perfecta in iis deprehendimus; quae res etiam commemoranda videtur ad posteriora artificia reete iudicanda. Multo mehus, quam bene profunditas in fragmento argenteo nostro sit expressa, sentimus comparato fragmento paterae argenteae Cypricae, quod Amathunte ortum est8). Hic oppugnatio arcis ostenditur, quod argumentum fragmenti Mycenaei simülimum spective wie sie die neuere Mathematik festgestellt hat genau gekennt natten, würden sie keinen Gebraueh davon gemaoht haben". Ei assentiri non possum. l) Cf. Dklbbück, Beitrage z. Kenntnis der Linienperspektive in der griechischen Kunst, Kap. V: „Die Konstruktion des Gesichtsfeldes" (p. 39). *) Prostypa a viris doctis afferri solent ad quaestiones picturales decernendas. Rodenwaldt toreumate lapideo (cui titulus „Telephus-fries") utitur ad picturam HeUenisticam iudicandam (Komposdtion der pomp. Wandgem., p. 6), vid. etiam Loeschcke, Die Enthauptung der Medusa. ») Edid. exempli causa Spbinger—Woltebs I, p. 86 (fig. 199). 21 est. Utrimque oppugnatores aggrediuntnr; soalae moenibus sunt admotae. In abis antiquis imaginibus parvae res singulae nonnunquam sensum vividum profunditatis expressae produnt; bic scalarum gradus occasionem artifici praebebant artis perspectivioae ostendendae; sed ne vestigium quidem deprendo, neque in ceteris rebus, quae ceteroqui satis lepide sunt factae (admoneo discriminis, quod in fronde arborum animadvertimus). Müites, qui in fragmento Mycenaeo per montis cjivum sunt dispositi, bic rigide in imo margine imaginis sunt positi, tota arx ibidem est posita. Statim denique ambobus comparatis, quid profunditate expressa intersit, apparet. Omnia opera artis Aegaeae, quae ad nos pervenerunt tractare longum est, neque ea tractanda sunt, dummodo semel summam profunditatem expressam esse constet. Unius vasis tantum hic iam admoneo: vasis e steatitide facti, quod ortum est loco cui nomen „Hagia Triada". In quo lepidissimum agmen messorum ostenditur: egrogium est exemplum plastices Minoae. De hocvaso Studniczka1) „Ich sehe", inquit, „mit anderen, nur einen im wesentlichen duroh zwei Einschnitte gelockerten, archaisch regelmaszigen, und doch so frisch dahinströmenden Zug, über dem die Spitzen der Getreidegabeba Luft und Baum fühlbar machen wie die Liktorenbündel im Belief des Titusbogens". Comprehendentes breviter praecedentis dissertationis summam, hoe statuamus necesse est: summua gradus profunditatis expressae in arte Aegaea deprenditur. Invenimus enim abbreviationem perspectivicam (revera expressam); deminutionem perspectivicam rerum longinquarum; figurae perspectivice inter se operiunt; et quidem hae res in topiis observantur. Quin etiam perspeotivica satis sibi constans, quae totam imaginem complectitur, deprenditur. Ut alüs verbis idem dicamus: in artificiis artis Aegaeae natura, l) In disputando libro viri docti v. Satis, Die Kunst der Griechen, (Neue Jahrbücher 1921, p. 402). 22 quae nos cingit, tali modo perspectivico redditur quali hodierna aetate. Haec res princeps fundamentum novae meae hypotheseos est. Caveamus, ne artem Aegaeam ex historia artis Graecae eliminemus. Ea ars anulus enim est in infragili catena evolutionis. Quod in arte Orientali dilucescere vidimus, bic olare lueet, et in posterum magis lueebit. Si tanta res bumUibus artificibus Aegaeis nota fuit, eam omnibus artificibus Graecis, qui post vixerunt, notam fuisse vel necesse est, etiam iis, qui vasa pinxerunt. De hac re autem in vasis tractandis plura dicenda sunt. H. DE VASIS, DE POLYGNOTO, DE CISTA ..FICORONIA" In capite priore iam antiquissimis temporibus i. e. ante eam aetatem, qua vasa geometrica vel „orientaha" facta sunt, profunditatem expressam fuisse vidimus. Expectas in vasis etiam profunditatem esse expressam. Ita factum est — sed minus, quam quis expectaverit. Nonnullae observationes generales praemittendae sunt, quae pertinent ad hanc rem exphcandam. In vasis decorandis profunditati expressae quam maxime modus faciendus est. Id bonum iudicium et rectus sensus nos docent, qui hac mentis ratione tandem nititur: si in vaso decorando nirnium profunditatis est expressum, ita ut alte introspiciamus, superficies velut frangitur, in qua hiatus nasci videtur. Forma vasis est primaria res, decoratio secundaria. Decoratio formae servit eiusque pulchritudinem augere debet. Ea decoratio est igitur optima, quae minimum profunditatis ostendit; haec autem plerumque in vasis Graecis animadvertitur1). Non solum autem, quae supra sunt dicta, ad vasa figularia pertinent, sed ad vasa omnis generis, in quibus ars pingendi et dehneandi non est libera, sed legibus forma datis vincta. Etiam in decorandis parietibus domus interioris, porticus vel alterius aedificiiearegulaesttenenda: parietes enim, natura claustra sunt spatii cuiusdam. Magnum autem discrimen est: vas extrinsecus spectatur, cubiculum intrinsecus; et minime miramur eum, qui *) Non tarnen ita, ut figurarum velut umbrae tantum ostendantur. Figulus Graecus natura sentiebat omne „nimium nooet" et in profunditate evitanda valere. Cf. P. Jacobsthal, Göttinger Vasen, 33 sqq. 24 diutius in cubicnlo est, prospectum sibi optare, ut murus specie frangatur; praesertim cum fenestrae x) in antiquitate multo minus essent perfectae, quam bodiernae. Et revera, prospectus in parietibus Romanis innumerabiles sunt reperti *). Porticus natura differunt a cubiculis, cum apertae sint ab una parte; minus igitur cupido spatii videndi in iis nascitur (Cf. infra). Quidquid id est, in decoratione operum vasculariorum decorator intellegens semper nimium profunditatis evitavit et evitabit. Attamen in usu practico saepe ea lex neglegitur; et pulchrae quidem exeeptiones reperiuntur. Quam grati sumus artificem Mycenaei fragmenti supra disputati tantum profunditatis.in opere suo expressisse, quippe quod id tam egregium sit documentum eiusdem ipsius rei. In tegubs, quae sunt ex urbe patriae nostrae, cui nomen Delft, pulchrae etiam exeeptiones inveniuntur. In vüissimis utensilibus denique cotidie talia observari possunt. Aha autem causa accedit, quae profunditatem expressam in vasis Graecis in angustum concludit. Haec est causa technica: materies qua pingebant, pigmentum nigrum, non erat aptum ad eam exprimendam. Figurae erant aut nigrae, aut oolorem rubrum fundi ostendebant *); transitus a claro ad obscurum (Graece anóxQmotg) dabatur quidem, sed creber usus effectum decorativinn turbabat, qua de causa pictores quam maxime eum transitum evitabant. Itaque raro bie illio pigmentum extenuatum, minus igitur obscurum („blondvernis"), est adhibitum, velut in flla Amazonomachia (Pftthx III, 606) in cüpeo interiore (ad umbram designandam), in pedis planta müitis collapsi. In lepidissima imagine TJlixis apud Sirenes (Pftthl UT, 479) aqua maris tab x) Cf. Patjly—Wissowa VII, 1389 („Glas"). s) Verisimile est eadem de causa etiam post aetatem Polygnoti, qua parietum pictura florebat, tabulas pictas in muris fixas esse, ut humano desiderio prospectus cuiusdam satisfacerent. Noli igitur dubitare de profunditate expressa in iis! •) Colores additos hic neglegimus. 25 modo exprimitur. In vaso nigris figuris ornato Execiae *) vides Achillem et Aiacem ludentes; in mensa quadam manus habent. Si solum artifex exprimere voluisset, hoe fecisset regulam nigram addendo secundum marginem imum. Quae tarnen minime impressionem moveret soli in profunditatem se porrigentis, sed nihil aliud efficeret, nisi crura heroum desecaret et sedes eorum et mensam plane occultaret *). Simulac partes maiores pigmento nigerrimo impleveris, ea res perspectivioum effectum impediet. Causae duae supra dictae effecerunt, ut in vasis non multum profunditatis appareat. Praecipue hoe valere in iis imaginibus, quae complures figuras continent vel in topiis sponte apparet. Sed eo ipso, quia consulto profunditas expressa ad minimum est reducta, vestigia eius rei, quae nihilominus inveniuntur eo maioris pretii sunt. Statuendum enim est „magnam" artem semper superasse in re perspectivica humilem vasariam. De vasis geometricis breves esse possumus. Tantopere in iis ars superficiei decorandae dominabatur, ut loens profunditati exprimendae non esset. Ipsa eximia magnitudo vasorum artifices adduxit, ut ad artem severam decorandi refugerent. Etiam si scaenas inter plane geometricam decorationem videmus (plerumque ad cultum mortuorum pertinentes), tune figuras ipsas scaenarum velut ex partibus geometricis oonstructas esse observamus. Nihil fere profunditatis „recte" exprimitur. Sed caveamus, ne ex hoe stilo efficiamus artificibus eiusdem aetatis eam rem ignotam fuisse 3). Sic ex figuris hodiernorum tapetum mire nonnunquam distortis minime efficere Heet nos hodie non rectius figuras posse pingere. — Ceteroqui apud equos obductio observari potest. J) Pïuhl III, 229. l) Cf. quae disputavit Schone, Zu Polygnots delphischen Bildern (Jahrb. d. Inst. VUT, 1893, p. 195). •) De ratione, quae intercedit inter artem Mycenaeam et Dipylon vid. A. Riegl, Zur kunsthistorischen Stellung der Becher von Vafio (Österr. Jahresh. Wien 1906, p. 18). 26 Aliquid perspectivicae igitur in hanc artem maxime decorativam admittitur. Idem valet de ceteris antiqnissimis vasis Graeciae. ubi etiam aliquid abbreviationis observamus. Pauca exempla afferimus. In vaso protocorinthio *) chpei abbreviati sunt; innumerabiles mihtes inter se operiuntur *). Acute distinguendum esse inter elementa „topiaria" (Landschafthche Elemente) et profunditatem expressam nos docent hydriae Caerites. Nota hydria illa est, in qua lepus coUem, in quo tres arbores sunt, subit8). Elementa topiorum quidem hic adsunt, sed profunditate imago plane caret*). Magis magisque in vasis severam rationem decorandi languescere videmus et „naturalismum" quendam in stilum penetrare. — De vasis recentioribus disputanti sic procedere mihi in animo est, ut exemplaria tractem, quae maximi momenti mihi esse videntur et velut repraesentativa; analysin eorum dabo. In nulla imagine vasaria melius potes inteUegere obductionem figurarum, quam in vaso cui nomen „Amphiaraos-krater" 5). Vas est stüi Corintbii nigris figuris. Non duo tantum equi hic alius post ahum conspiciuntur, sed omnes equiduarum quadrigarum. Imprimis observandum est spatium, quod supra capita equorum et agitatorum rehctum est, in quo aer quodammodo manifestus est. De colore equorum, qui pertinet ad eos inter se distinguendos, infra pauca *) Pfuhx, III 58. 2) Pfuhl III, 59. ») S. Reinach, Rép. Vases P. I (1923), p. 162. Monum. VI—VII, pL LXXVII. M. Heinemann, Landsehaftliche Elemente in der griech. K. bis Polygnot, Diss. Bonn 1910, p. 40. ") R. Delbbück, Beitrage z. Kenntnis der Linienpersp. in der gr. K., Diss. Bonn 1899, p. 26: „.... sind auf den ionischen caeretaner Hydrien perspektivische Versuche nicht zu finden". Hoe tarnen cum grano salis est accipiendum. Vid. caudas equorum iugi in hydria Caeriti Pfuhx III, 151 (deminutio perspectivica!); tune aram in hydria Busiridis. ubi omne ideographicum abest. Etiam obductiones passim se offerunt. *) Pfuhl III, 179. 27 dicemus in disputatione de lithostroto Alexandri, cuius densa tnrba comparari potest cum hac. In ceteris rebus, ut aedificiis, nihil de profunditate video memorandum, praeter tripodes. Bis enim unus pes eorum (et ansa) perspectivice est abbreviatus, sed ita, ut abbreviatio non quidem sit evitata, sed prorsus adverso aspectu ad minimum sit reducta In ceteris vasis nigris figuris ornatis nonnulla utilia exempla nobis sunt servata, quae dilucide arguunt singulas res ea aetate perspectivice esse redditas. In amphora archaica equus cum iuvene adversus est redditus2); quin etiam totae quadrigae tali modo sunt redditae8), ubi praesertim rotae sunt observandae. Hae imagines ideo magni sunt momenti, quod artificum rationem aspiciendi naturam produnt. Is, qui talia delineat acute naturam ipsam observat et naturali et vera ratione eam exprimit in imaginibus. Si enim quadrigas, equos, chpeos, canes, alia tah ratione observat, etiam ceteram naturam tah ratione observare posse censendus est. Iam ad recentiora vasa rubris figuris ornata transeamus. Imprimis nominandum est vas cui nomen „Pelops-amphora" 4). Pelops et Hippodamia in curru, quadrigis ferocium equorum ducto, magno impetu per oram in mare vehuntur. Nota imago est, descriptione minuta supersedeo. Breviter analysin profunditatis do. Obductio perspectivica sibi constans observatur. Abbreviatio adest in pectoribus equorum, in singulis corporis l) Cum hac abbreviatione comparanda est rota aspectu plane adverso (vid. Gebhabd Auserl. Vasenb. 106). Acute est distinguendum inter hanc abbreviationem et „evitatam" abbreviationem (ut in nota Euphronii imagine, ubi unius hetaerae crus cum pede post femur non cernitur: Pfubx III, 393). Ceterum nomen „evitata" abbreviatio minus rectum; non consulto pictor difficultatem profunditatis evitasse putandus est (non magis quam in lithostroto Alexandri pugnam cum Dario continente). Abbreviatio natura rerum non cerai potest. a) Gebhabd A. V. 248, 2 (Reinach Rep. V. P. Tome II1»»*, p. 124, 6). *) Gebhabd A. V. 106 (Reinach Rep. V. P. II, p. 58, 6). *) FtJBTwaNOiJiB-RBicHHOLD—Hauseb, Gr. Vm. Tf. 67., Pfuhl III 583. 28 partibus Pelopis (vultu semiadverso, digitis etc.) et Hippodamiae. Facies huius plane transversa; sinus non recte expressus. Forma rotarum etiam notatu digna est1). De deminutione videbimus. Audiamus prius virum doctum Bttschor*) de profunditate expressa in hac ünagine disserentem: „Nicht nur die Zeichnung der Einzelformen zeugt von raumhch-plastischer Auffassung, das ganze Büd ist undenkbar ohne eine gleichzeitige grosze Malerei mit starken landschafthohen Fahigkeiten: vom baumbewachsenen hügehgen Strand saust der Wagen hinaus aufs hohe Meer". Etiam vir doctus Pfuhl 8) huius imaginis laudat profunditatem, „quamquam lex decorativa (Of. üütium huius capitis) non est violata". Videndum autem est, utrum magis profunditas sensu vere peroipiatur, an ratione magis mentis intellegatur, nam inter has res acriter est distmguendum4). Aüquatenus in imaginibus nonnullis interpretari possumus quodübet. In ellipsi, ut supra observavünus, videre possumus ellipsin adversam, sed etiam ciroulum obhquum. Iocosum est exemplum ülud: planum nigerrimum Aethiopes nigros in tenebris pugnantes exprimens. In quaestione de deminutione perspectivica momenti esse mihi videtur lineamentum, quod montem üidicat. Currus et quadrigae J) Ellipsis obliqua, quae in aliis imaginibus redit, altum gradum sensus perspectivici prodit! De disciplina antiqua perspectivica vid. E. Bebtrand, Études sur la peinture et la critique d'art dans l'antiquité, Paris, 1893, p. 170 sqq.; J. Srx, Agatharohos (J. H. S. Vol. XL, 1920, p. 181. Cf. Verslagen en Med. K. A. v. W. afd. Letterk. Ve reeks, 4e deel, 499.) Feihx, Die Fic. Cista u. Polygnot, p. 37 (annot.). 2) E. Buschob, Griechische Vasenmalerei, München 1921, p. 20Ï. ») JJ, § 634. 4) Sic in artificiis Aegyptiis ratione mentis et studio saepe statuendum est quid artifex sibi voluerit (notum est exemplum: conjugum par; estne uxor iuxta an post maritum? H. Schamsb, Von agypt. Kunst TL, Taf. 39,1.) In talibus casibus autem profunditas non recte expressa est! (Cf. Introductionem). 29 non minus magisve perspectivice redduntur, quam in multis aliis imaginibus: rotae et pedes posteriores equorum in margine imo positi sunt; pedes autem postremi equi loco superiore videri legibus perspectiTiois necesse erat. Lineamentum sensum movet montis longinqui; qui sensus bac autem causa movetur: tam leniter sinuatur, quam montis modicae altitudinis iugum solet, quod magno spatio interiecto observamus. Lineamenta vero saxi cuiusdam abrupti propinqui aliam babent indolem; magis acuta et aspera sunt. Lineamentum nostrum „suggerit" montem longe distare. Ne tarnen erraveris! Casu tantum ita factum est. In eodem „monte" (non in ramis arboris) duo columbi sunt, qui sine deminutione perspectivica sunt redditi: ex iis colhgitur auctorem non montem longinquum voluisse pingere. Fortasse putas sensu decorationis tanta amplitudine aves esse fictas: minores enim totum stilum turbare 1). Quod si ita esset lineamentum ipsum nos de longinquitate certiores facere potuisset. Inter figuras Hippodamiae et Pelopis idem denuo apparet et pergit sub Pelope. „Mons" igitur in eodem margine est positus atque currus et ülusio longinquitatis vana est 2). Et baec imago nos docet, quantopere in vasis profunditas exprimenda in topiis praesertim pigmento nigerrimo impediatur. Alteram arborem esse post equos intellegimus — non sentimus; in tergo ea potius proximi equi baerere videtur. Vix denique in hac tota imagine maior profunditas est expressa, quam in imaginibus vasariis passim. Nihil novi igitur nos docere potest de ratione pingendi artis magnae eiusdem temporis *). Cf. quod in initio capitis iam praedixeramus. *) Cf. quae supra dicta sunt de feminis in fragmento argenteo Mycenaeo. a) Is, qui in libro viri docti S. Reinach, cui titulus „Répertoire des vases peints". Paris, 1923 (Tomé I p. 163), imitationem imaginis vasariae nostrae delineavit, non profunditatem sensit: totum „montem" neglexit et lineamentum omisit; vides quam plana haec imitatio videatur. *) Finis saeculi V. 30 Quod attinet ad topia, momenti sunt vasa, quorum imagines figuras dispersas ostendunt. Ratione quadam conjuncta esse putantur cum arte magna Polygnoti x). Vir doctus Robert pleraque collegit et disputavit *). Principem imaginem 3) nunc tractabimus, continentem Herculem persuadentem Argonautis, ut Lemno proficiscantur 4). Obductio, quamvis rara, adest. Insignis est unus ex Argonautis, euius pars inferior corporis saxo tegitur. — Abbreviatio in cbpeis observatur 5); etiam in trium figurarum capitibus, quae semiadversa redduntur. Unus cbpeus transversus redditus; magis circino quam manu factus tam severe, ut cetera turbet. — Deminutio non certo statui potest in figura obducta, quamquam abquanto minor videtur. Quomodo autem de profunditate totius imaginis iudicandum est? Figurae non in imo margine sunt positae, sed per totam imaginem dispersae et sic quidem, ut lineamenta undantia loca saxosa indicent, in quibus figurae sunt positae. De bis lineamentis, utpote cum re perspectivica arte cohaerentibus, pauca observanda sunt 6). Conferenda sunt alia, quae in pugnarum Amazonicarum imaginibus redeunt, quae etiam cum arte Polygnotea conjunguntur 7). Trium imaginum capitalium pugnam Amazonum continentium duae bneamenta solum indicantia babent. Statim !) Cf. virum doctum Byvanck disputantem de arte classica et tlieatro Atheniensi (Handelingen v. h. 9e Philologencongres te Amsterdam, 1919, p. 61). s) Die Nekyia des Polygnot (XVI Halhsches Winckelmpr. 1892), p. 39 sqq. Cf. Feihl, Die Ficoronische Cista u. Polygnot, 5 sqq. *) Fuktwangleb-Reichhold—Hauseb, Gr. Vm. T. 108; Pfuhl Hl, 492. *) Sic vulgo imaginis interpretantur argumentum. •) Plerumque insignia, quae apparent in elipeis abbreviatis, non sunt abbreviata; etiam anguis in imagine nostra, quamvis lepide delineatus, e clipei superficie cadit. •) Cf. Behn, p. 48 sqq. Feihl, F. C. u. Polygnot, 68 sqq. ') Hauseb (apud Furtw. Reiehh. Gr. Vm. II, 297 sqq.). Pfuhl Hl 506, 606, 507, Fubtw.-Reichh.-Hauseb, Gr. Vm. Taf. 116 sqq. 31 apparet, quantopere inter se differant, etiam duae, quae ea ostendunt. In altera enim sunt humillima, non genibus tenus surgentia; in altera super capita pugnantium surgunt. In tertia plane absunt. Iam magnam eorum discrepantiam statuimus. Etiam in vaso cui nomen „Argonauten-krater" sub ipsis singulis pedibus, ut diximus, lineamenta sunt addita *): non figurae sunt sermonem esse non posse et nullum conamen in bis figuris dispersis video profunditatis exprimendae. Si revera, ut contendunt, et ipse Polygnotus tab modo figuras dispersit, et ipse id certo non feoit, ut profunditatem exprimeret, sed abam ob causam (Cf. quae infra sunt dicta). In pugnis Amazonicis aliquanto tarnen plus profunditatis est expressum. Id lucide apparet in parte dextra imaginis, quam praebet Pftjhx (III 507). Vid. figuram. Momenti est, quod et pes et herba est depicta inter lineamenta looi editi (o) et imum marginem (6). Et in ceteris profunditas crebris obductionibus, quamquam et bic nigerrimum pigmentum vividum sensum eius rei impedit, expressa est et manifestum testimonium, si eo adbuc opus est, habemus profunditatis in topiis expressae in aetate Polygnoti. *•) Non nova res est, quippe quae in prostypis Orientalibus, aeque ae figurae dispersae, iam inveniuntur! Ooniicias artem Orientalem ab hae re alienam non fuisse. in saxis positae, sed saxa subdita sub figuras, quae decorationis causa suum locum iam habebant, vel, ut aliis verbis idem dicamus: lineamenta topiaria sunt secundaria, figurae sunt primariae. _ £ lam hinc hquet de topiis in imagine nostra 32 In imitationibus phototypicis vasorum imaginum, quas hodierni libri nobis praebent, saepe hoe periculum est, ne partem tantum vasis ostendant, neglecta totius forma. Repetimus et hoe semper est tenendum imaginem vasariam non esse artificium per se ipsum, sed alteri arti serviens. Sic etiam imago nostra imprimis decorare debet. Utrum hoe faciat necne, id demum iudicare potes, si spatio quodam interieeto eam et quidem in vaso ipso spectas. Quamquam in imagine Argonautarum compositionem cohaerentem desidero1), tarnen decorationem successisse opinor. Haud assentior viro docto Pfuhl, qui nimia profunditate expressa indolem ambiguam ei tribuit *). Unicuique, qui non est hospes in pictura nostrae aetatis, soit aham voluptatem esse, si tabulam pictam comminus, aliam, si eam eminus percipis. Sic etiam in nostra imagine: eminus decoratio eminet; si autem comminus spectantiquaedam (minima!) indicatio profunditatis voluptatem auget — non vitium est! *) Pigmentum nigerrimum satis cavet, ne profunditas modum excedat! — Haec imago „Polygnotea" decorationis legibus et technicis rebus admodum pauca nos de profunditate in topiis docere potest. Insignem abbreviationem in una figura Amazonica (Pfuhl UI, 507) deprendis4): Amazon equitans prorsus adversa est reddita. Vitia quidem insunt, attamen conclusionem ex ea fieri potest in „magnam" eiusdem aetatis picturam. Sine dubio in ea arte perfectiora erant ea, quae in vasaria arte prave reper- *) Rhythmice dispersae potius quam vere compositae figurae sunt. 2) § 664: Die Flache, die er verzieren sollte, nat er doch halb zerstört; Flache und Raum durchdringen sich zu einem unmöglichen Zwitterwesen. Der Sitzende schwebt mehr über dem Liegenden in der Luft als er oberhalb von ihm sitzt; von den in Schragansicht angelehnten Schilden sticht der in geometrischer Aufsicht gezeichnete wie ein Flachenornament hart ab." *) Cf. quae in initio huius capitis observavimus. *) Hauseb 1.1. 33 cutiuntur. In eadem imagine sagitta volans aeris spatium quodammodo manifestat. De lineamentis montis in imagine, quam praebet Pfuhl, III 506, idem est dicendum, quod supra de vaso cui nomen „Pelops-amphora" diximus (cuius columbi cum imaginis nostrae herbis optime com parantur). Maioris momenti examinatis vasorum imaginibus servato ordine temporum statuendum est deminutionem perspectivicam esse rarissimam. In imagine vasaria caelata x) exemplum habere videmirr. In angulo totius imaginis parvum templum additum est, quod alterius indolis est, quam aediculae ülae, quae passim in vasis ItaHcis apparent. Dubitanter vir doctus Reinach quaerit Parthenonne sit, sed ab hoe templo forma differt. Magnum certo templum est, aliqua causa deminutum. Quaenam vero haec causa est; profunditasne expressa? Id decerni non posse puto, quia etiam exiguum spatium, quod in imagine vasis artifici relinquebatur, causa esse potest. Praeterea sohta perspectivica in imagine cernuntur. Opus est saecuh IV2). Idem, quod ad deminutionem perspectivicam attinet, dicendum est de imagine Laborde t. I, p. 7, vign. 5. Hic res non verisimilior est; Reinach s) dicit: „Dans le champ, petit temple." Sed temere haec sunt dicta. Si seriem oolumnarum spectas revera magnum templum esse videtur, quod perspectivice est deminutum, sed et bio facile seduci possumus ad videndum id, quod non inest. Certum exemplum est equus Lunae*). Is perspectivice deminutus est; compara modo canem eiusdem imaginis, qui in iisdem topiis versatur. Quoniam in vasis disputandis in ülustrem illum pictorem incidimus.pauca addenda sunt de profunditate expressa apud Polygnotum. !) Atlas, 1872, pL 1 = Pfuhl III, 604; Reinach, Rép. I, 37. *) Cf. Pfuhl n, § 777. 3) Rép. H, p. 166. *) Reinach, Rép. I, p. 109. 3 34 Imagines „Polygnoteae" supra disputatae probabiliter memoriam servant artis Polygnoti eiusque aequalium: id vulgo saltem contenditur. Eae ostendunt abbreviationem perspectivicam (Amazon equitans, clipei, abae res singulae) et obductionem in topiis*). Eas res in arte aequak' claros pictores abquanto perfecthis exprimere potuisse verisimile est, ut supra observavimus. In quaestione tarnen, Polygnotusne eiusque aequales profunditatem in operibus suis revera expresserint, imprimis una cogitatio responsum impedit; reputandum hoe est: fortasse consuUo Polygnotus eiusque aequales profunditatem in picturis murahbus evitaverunt. In initio capitis exposuimus etiam picturas murales decorativas esse natura, in quibus igitur optime profunditas evitetur. In nullo autem muro mehus ea res fieri potuit, quam in eorum ipsorum aedificiorum muris, qui Polygnoto erant decoranda. In clauso cubiculo cupido parietis (specie) perfringendi prius nascitur *), quam in porticibus apertis, quae a Polygnoto et Micone pingebantur. Sine profunditate pulcherrima decoratio fieri potest et etiam ij&og ülud Polygnoti exprimi posse mihi videtur. Ceterum singula elementa nondum satis cohaerentem imaginem perspectivicam gignunt: perspectivica enim sibi constans totam imaginam compleoti debet: ita, ut singulae res omnes ex eodem loco aspiciantur. In vasariis imaginibus non modo forma rotunda vasis, sed etiam latitudo multarum imaginum hanc rem impedit vel certe suas difficultates secum affert. Quibus causis factum est, ut ea lex in vasariis partim tantum observetur (Cf. quae de imagine cistae ..Rcoroniae" infra observabimus). Latissima autem, quamvis aequa, etiam plana erant, quae Polygnoto eiusque aequalibus i) Obductio optime cernitur Pfubx TJJ, 606, ubi supra montem vultus tantum et alterum brachium Amazonis aspiciuntur. ») Agatharchus, vi coactus, Alcibiadi domum interiorem pinxit (Andoc. c. Alcibiad. 17 (ed. Bekkeb), Overb. 1124. Cf. Srx, Joum. of Heil. St. Vol. XL, 1920, p. 189. — Non dubito, quin Alcibiades tam cupidus fuerit artis Agatharchi, quod pictor üle perspectivicas imagines in parietibus pingere poterat. 35 erant pingenda. Magnae dimensiones*) eum in angustias adducebant; planum enim, quod pingendum est tam longum (vel potius latum) esse potest, ut lex necessario neglegenda sit. Pinge tibi zophorum („Fries") Parthenonis templi: quomodo in tali effigie omnia ex uno loco exprimenda erant! Quanti autem revera parietes pingendi fuerunt? Verba laudo viri docti Pagensteoher 2) Diese Aufgabe ist gewaltig gewesen: auf eine Wandflache von etwa 5 m. Höhe und 20 m. Breite hat der Meister gegen 100 lebensgrosze Figuren hmgestellt"8). In tantis dimensionibus molestiae haud parvae oriuntur in profunditate exprimenda. Vidimus acriter esse distinguendum quid Polygnotus eiusque aequales potuerint et quid in picturis muralibus re vera fecerint. Comparanda est ars Aegaea. In eius operibus caelatis profunditas satis superque expressa est, sed in aequahbus picturis muralibus plane ea deest: consulto ibi perspectivica sunt evitata. Dispersas illas figuras, quas in vaso cui nomen „Argonautenkrater" et in aliis mvenimus, quae memoriam eius artis nobis servare putantur, dispersas, dico, eas figuras nobis rationem componendi Polygnoti unice repraesentare, veri non est simile. Vasariae enim „imitationes" Polygnoti nimis inter se differunt. Iam ex Jineamentis topiariis in vasis tribus pugnam Amazonum oontinentibus olarum est, quanta discrepantia sit in ipsis imitationibus; bic enim lineamenta sunt alta, bio sunt humüia, hic desunt. Et ea tarnen a viro docto Robert omnibus Polygnoti picturis tribuebantur. Non solum haec variantur, sed in una ex tribus imaginibus (scil. Pftjhx III, 605) ómnis profunditas soli plane deest: figurae in imo margine sunt positae. Confer praeterea totam compositionem vasis cui nomen „Argo- 1) Cf. Robert, Marathonschlacht, 90. *) Neue Jahrb. 1921, p. 278. *) De forma porticus oui nomen „stoa poikile" ef. Robebt, Marathonsohlaoht, XVIJJ Hall. Winckelm. pr., p. 10 sqq. De forma Lesches Delphicae of. Pfuhl II, § 704. 36 nautenkrater" cum compositione vasorum pugnas Amazonum continentium. Soluta dispersio contra rigidam seriem figurarum! Melius etiam discrepantia cernitur, si comparas stilum eiusdem crateris cum stilo imaginis vasariae, quae Theseum apud patrem Neptunum in imo mari ostendit1). Rectissime Schone 1.1.: „Aus alledem", inquit, „geht hervor, dasz der vorauszusetzende Anstosz, der von der Wandmalerei ausgegangen war, von den Vasenmalern auf sehr selbstandige und mannigf altige weise fïïr die eigenthümlichen Bedürfnisse der Gefaszdekoration verarbeitet worden ist. Hierdurch werden Rückschlüsse von Vasenbildern auf Wandgemalde sebr erschwert" *). Huc accedit, quod Heroon urbis cui nomen „Gjölbaschi" (Trysa), quod etiam memoriam artis Polygnoti aetatis servare putatur, abam compositionem ostendit. Etiam boe rogamus: cur tandem tam necessario Polygnoto eae figurae dispersae tribuuntur? Etiam in multo antiquiore imagine vasaria nigris figuris oompositio eadem figurarum est. Vide imaginem apud Pftjhx UI, 287: satyri vindemiam facientes. Mira est congruentia: et bi suo quisque loco stant: quod in oratere Argonautarum lineamenta montis sunt, hic sunt sive truncus arboris, sive mensae, sive rami »). Quin etiam eadem dispersa compositio in antiquissimis prostypis Orientalibus passim observatur» Et hoe tandem reputandum est etiam ea aetate, qua piotura tabularum iam diu picturam muralem Polygnoteam superaverat et summoverat, vasorum imagines etiamtum semper compositionem dispersarum illarum figurarum reddere. Et hinc apparet rationem, quae inter magnam picturam et vasorum picturam intercedebat, laxam semper i) Robert, Nekyia (XVI Hall. Winckelm. pr.), p. 41. In hac imagine Schone observat omnes vultus transversos esse, in aliis vero complures semiadversos (Jb. d. Inst. 1893, 194). ») Hoe impedimentum maius est, quam ut a viro d. Hauseb possit summoveri dicente imagines esse „paraphrases ex memoria factas" (Furtw. Reichh. II, 297 sqq.). s) Curavit pictor ne figurae in inani penderent. Cf. etiam Pfuhl 276, 222, 186. 87 fuisse: vasorum piotores sibi ipsi decorationis causa figuras rhythmice dispersas componebant (vid. vasa recentiora Pfuhl ILT, 584, 596, 598). Semper igitur mihi vasa illa „Polygnotea" satis infirmis fundamentis niti videntur!*) Ipsis vasorum pictoribus denique quid tribuendum est: non stupidos imitatores tantum fuisse eos, qui talia artificia creaverunt, tuto statuas. Supra dixi imaginem in vaso cui nomen „Argonautenkrater" vera compositione carere: tarnen ea plus etiam compositionis ostendit, ubi enim ora figurarum omnium (uno ezoepto) in Herculem medium tenentem conversa sunt, quam reconstructiones viri docti Pobbbt8). Quamquam is vir doctus optime est meritus de nobis studiis picturae Graecae, tarnen fructus theoreticorum studiorum, qui in reconstructionibus apparet, mihi probari non potest. Omnis compositio enim abest et talis compilatio a Polygnoto ahena est. Qualis autem picturae Polygnoteae species erat? In maximis rebus ars nesciendi est exercenda; in singulis rebus .... etiam. Minime certum quoque est, quod vir doctus Pagenstechbr») de figuris dispersis, quae Polygnoto tribuuntur, dioit non ahter fieri potuisse: maximum enim planum4) Polygnoto figuris complendum fuisse. — ld planum autem figuris compleri potest, etiam si figurae componuntur aha iuxta aham (in modum zophori). Iam primum figuras naturaü amphtudine esse fictas verisimile est; tum aha paulo altior est posita, aha humilior; sub pedibus pars imaginis relinquitur ad solum indicandum et supra capita pars ad spatium aeris indicandum; margines fortasse et supra et infra ipsam imaginem decorationis causa additi erant. Tantum denique spatii et infra et supra figuras, ipsas inaequahter l) De discrepantia Cistae „Fieoroniae" et vasorum „Polygnoteorum" cf. Fbthx, Die Fic. C. u. Polygn., Diss. Tübingen, 1918. *) Hall. Winckelm. pr. XVI, XVH, XVLTI. *) Neue Jahrb. 1921, 278: „ Da reichten die alten Kompositions- schemata, die Nebeneinanderreihung im Fries, freilich nicht mehr aus". 4) 6 X 20 M*. 38 positas, relmquitur, ut optime maxima compositio Polygnotea in forma zophori („Fries") cogitari possit *). Quaestio compositionis arte conjuncta est cum quaestione profunditatis expressae. Et Pausanias a) et documenta cetera nos deficiunt. Singula argumenta suam quodque rationem componendi desiderasse verisimile est. Mvijari]oo(fovia aham compositionem postulabat atque Uiupersis vel Nekyia. Illam picturam e. c. partem domus (interioris) ostendisse expectas, sed generaha haec tantum sunt. Severum in modum omne vestigium perspectivitatis consulto esse evitatum cogitari optime potest in picturis muralibus. Tarnen obductiones quasdam Polygnotus fecisse videtur. Quicunque tales iocos vulgares ipse audivit, non dubitat, quin paroimia Q&ttov ij Bovrtjg8) referenda sit ad eas figuras, quarum magna pars est desecta obductione soh saxosi: quae desunt, mente addenda sunt; exemplum est Amazon üla, euius caput et brachium apparent in imagine vasaria Pfuhl, III, 566. Talis „celer" modus pingendi facile risum spectatori movet. Figura, cuius pars erat obducta, in Miconis pictura non solum erat; etiam in „Nekyiis" Polygnoti. *) Ceterum Polygnotus observare poterat, quomodo Clitias et Ergotimus alio modo magnam superficiem illius clari vasis c.n. „Francoisvaas" figuris complevissent. ») Desoriptio vagior est, quam ut certi quid ex ea statui possit. Praepositio vn(( e. c. designare potest alteram figuram super ipsum caput alterius esse, sed etiam paulo tantum eam altiorem esse. Saepe voce ptra (= post) Pausanias utitur. Hinc efficias profunditatem esse expressam. Attamen etiam alio sensu adhiberi potest ab eo, qui ordine temporali singulas figuras explicat (Paus. XXIX 2 pera dè avrovg dvij(> ion Ka&jpmof x.r.i. vir doctus Robebt vertit: „Auf diese (sunt Perimedes et Eurylochus) folgt ein sitzender Mann" ....). Etiam denique si accipimus post, id non significare debet alteram figuram longius remotam a nobis esse, quam alteram, sed etiam significare potest post tergum ita tarnen, ut utraque figura eadem distantia a nobis absit (Cf. Robebt: Uiupersis, Nekyia). *) Zenobius IV, 28; Robebt, Marathonschlacht, 92; Schone, Jb. d. Inst. '93, 194; Hauseb in Furtw. Reichh. II, 297 sqq.; Gibabd, La peint. antique, 189 etc. 39 Rogari potest, utrum tales obductiones saepe sint factae an raro. Equidem puto crebro eas esse factas, sed turn demum eas totam plebem animadvertisse, cum in Butae figura pictor modum excederet, ita ut iocos spectatorum moveret. — Plane aba res sunt „compendiaria" Pbiloxeni (Cf. p. 76). Quid quid id est, boe certum est: et Polygnotum et Miconem perspectivicam novisse, quam antiquissimi Mycenaei iam noverant, ut supra demonstravimis et Agatbarcbus eorum aequalis magnis dimensionibus in scaena monstra verat. Cogitari autem potest eos perspectivicam novisse, neque unquam eam usu exercuisse? Non opinor. Si minus in murabbus, tune certe in aliis picturis, quae vero perierunt, eam exercuerunt. — Sed satis de Polygnoto. In vaso recentiore, symposium exhibente, quod disputavit P. Jacobsthal (Göttinger Vasen, 67), non tantum profunditatis expressae video, atque is vir doctus1). De vaso cui nomen „Talos-vaas", quod cum cista „Fiooronia" comparabimus, disputabitur post eam cistam tractatam. In vasis recentibus aediculae saepe se offerunt, quae aptam occasionem praebent artis perspectivicae examinandae. Separatim nonnuUa de iis aedificiis in vasis addamus, paulo altius repetentes. In aedificiis eiusque partibus, quae sunt severe „geometrice" oonstructae, perspectivica, ut in ceteris rebus geometricis, nudissima et apertissima forma nobis ostenditur. Iis recte delineandis maxime disciplina perspectivica nobis opus est. Inopia spatii et hic cogor nonnulla eligere, quae maximi momenti mihi videntur *). In vasis antiquis una columna templum saepe indicatur 3). In vaso Eiusdem viri docti liber „Theseus auf dem Meeresgrunde" pervius mihi mon erat. 2) Luculentum exemplum architecturae recta perspectivica redditae videbimus in cap. XV necnon in cap. VI. *) Exempli causa Gerhabd A. V. 328: Themis in tripode sedena „in templo". 40 cui nomen „Francois-vaas" templum non una columna indicatur, sed tarnen figuratur modo simpbcissimo nuüa profunditate expressa 1). In vasis posterioribus 2) plerumque Apuba ortis aedificia maiora vel minora apparent, quae perspectivice satis recte exprimimtur. Sed et ipsa nimia perspectivica et albido colore decorationi repugnant. Severae discipbnae perspectivicae ratione babita omnes fere false sunt redditae, sed iure sumi potest in magna arte aequali perspectivicam perfectiorem fuisse. Notandum est nonnullas barum aedicularum humillimo aspectu esse expressas, quales re vera non aspiciuntur et ne possunt quidem aspici. Coniicias ab artifice imaginis in scaena edita theatri aediculam esse observatam3). Exemplum huius rei est imago in Arch. Zeit. 1847 (pl. 3), ubi Creontis „palatium" est redditum. E lineamentis fundamenti aediculae apparet, spectatorera etiam infra fundamentum esse. Etiam parva aedicula scaenae magis est, quam ipsius veritatis. Ara in eadem imagine talem humilem aspectum demonstrat. Iam supra oonjecimus quomodo tabs aspectus origo explicanda sit. Artifex e memoria impressiones theatrales expressisse videtur*). In eadem imagine vero etiam exigua cista est, ea vero desuper aspecta: hinc concludas nostrum artificem spectatorem alio tempore altiore, alio tempore inferiore loco in theatro sedisse: varios aspectus rerum in una imagine miscuit, ut „futurismus" hodiernusl 5) *) Cf. vas cui nomen „Amphiaraus-krater". *) Chronologia horum vasorum non constat. *) De theatro Graeco Cf. virum doctum Byvanck, Mnemosyne XXXXVUI (1920) 136 sqq. Ipsam seaenam, ad quam scalae surgunt, in imagine vides Phlyaces exhibente (Monum. IV pl. XII). Cf. Byvanck 1.1., p. 140. 4) Etiam imago in vaso cui nomen „Pronomos-vaas" exemplum huius rationi8 pingendi est. 6) Alia exempla humilis aspectus: Arch. Zeit. 1867, pl. 221, Monum. II, pl. XLIX et L, Annali 1868, pl. M. Etiam hic basis deorsum vergere videtur. Lineamenta deorsum vergentia observari passim possunt in ianuis apertis, exempli causa Buil. Nap. III, pl. 6. 41 Aediculae plerumque, ut observavimus, tam parvae sunt, ut vix unam vel duas personas oontinere possint. Non semper tarnen ita. De templis, quae fortasse perspectivice deminuta sunt, iam supra disputavimus (p. 33). Maius videtur templum in Monum. dell' Inst. 1837 (II), pl. XLHI. Insignis bic etiam obductio est: mons quidam enim dimidium fere tempb desecare videtur.... nullam abam ob causam sane, nisi ad Ipbigeniae eiusque ancillae locum dandum1). Sedes Orestis — hoe etiam observandum — utcunque perspectivice expressa est (desuper visa), ita ut Orestes in spatio sedere videatur. Arbor ülusionem spatii auget. NotabUis igitur totius huius imaginis profunditas expressa; quamquam non ut unum cohaeret. Saepe aediculae fontes continent *). Exemplum est Monum, IV, pl. XIV. Maeander, qui ab interiore parte hanc aediculam decorat, etiam deorsum cedit. Non tarnen in scaena haec observata esse possunt, sed aedicula revera in editiore loco erat sita, ut ex habitu figurarum mfra sedentium apparet. Aspectum praebet e media altitudine ita, ut tecti lineamenta deorsum cedere, fundamenti lineamenta contra surgere videantur, imago in Mon. VTTT, pl. IX. Maius templum ex ipsa natura observatum est in imagine, quae est in Annali 1868, pl. E. Notandum est etiam bic (Cf. Monum. d. I, II, pl. XLHI) dimidium fere esse desectum. In terra montuosa, ut Graecia est, facile scilicet fieri poterat, ut mons vel clivus partem tempb specie operiret. Quotiens ea res expressa est, habemus igitur obductionem perspectivicam in topiis quam vero leges decorationis creaverunt saepe. Non vero in vasis tantum aedif icia sunt depicta, etiam in notissimo zophoro ea reperiuntur. Architecturae hneamenta, quae perspectivice deorsum vergunt, etiam in zophoro, qui Trysae (Gjölbaschi) J) Obductiones tales passim etiam in columnis Romanis observantur (e. c. in Trajani eolumna (Reinach, Rép. de Reliëfs I, p. 347 (52) ). ') Tales fontes in aedibus inclusi iam in antiqtnasimis imaginibus vasariis observantur (Francois-vaas). 42 repertus est, mveniuntur x). Imprimis agitur de eo fragmento, quod edidit Reinach, Répert. de Reliëfs I, 450, 1 2). Clare bio observatur bneamentum deorsum vergens in parte muri. Inquirere in rationem, quae intercedit inter eius zophori imagines et artem Polygnoteam, materies est separatae disputationis et hinc ahenum. Hoe tantum observandum. Haud spernendum documentum nobis ea prostypa, quae non ita multo post Polygnoti aetatem sunt faota, praebent. Arguunt enim iam exeunte saeculo V artem perspectivicam in extremum orbem terrarum penetrasse. Si in hac arte „provinciali", in qua insuper ars perspectivica decoratione erat coercita, tanta tarnen profunditas eminet, turn in magna arte iam diu eam viguisse clarum est. Lineamenta perspectivica murorum acute vir doctus Srx 8) eonjunxisse videtur cum iis, quae de Agatharcho traduntur et cum ipsis verbis AeschyM 4). Ipsa profunditate expressa in aedicuhs vasorum disputata paulisper adhuo in hac quaestione erit subsistendum: suntne hae aediculae perspectivicae manifestum vestigium „revoluHaonis" in arte, quae vulgo Apollodoro ilh tribuitur? Vir doctus Dbagendoefp, nisi fallor, non ita multo ante B) hoe affirmavit. Equidem potius negandum esse puto. Rogamus enim: cur hae aediculae imprimis in vasis provinciahbus Italiae meridianae, quae ab Athenis, ubi Apollodorus pingebat tam longe aberat, comparant? Etiam ordo chronologicus huic opinioni adversatur. Agatharohum iam „qui primum Athenis, Aeschylo docente tragoediam, scenam fecit l) Cf. Benndobf u. Niemann, Das Heroon von Gjölbascbi-Trysa, 1889. Kobpp, ArchaeoL TH, 63 sq., 94; Feihl, Die Fic. Cista u. Polygnot 1913, ubi litt. p. 5. *) Cf. etiam eundem librum I, 480 (Xanthos, monum. des Néréides). ») J. Srx, Journal of HeUenio Studies XI (19201), 180 sqq.; idem vir doctus, Verslag, e. meded. Koninkl. Akademie v. W., Afd. Letterkunde, Ve reeks, 4e deel (1920) p. 499 en vlgg. *) Septem, 549 (pronomen Sde in verbis /Kj/m* roïoót). *) 17 April 1923, Lugduni Batavorum. 43 et de ea commentarium reliquit," *) iure vir doctus Srx *) contendit lineamenta aedificiorum perspectivice expressisse. „How amazing must have been", vir doctus Srx dicit, „the first sight of it to the Athenians, who had never seen the hke". Et addimus: aut nunquam vasorum piotores aedificia sunt imitati ab arte magnorum pictorum, aut tune id eo anno (467) fecerunt, vel brevi saltem post. Sed aediculae illae demum saeculo paene post in vasis apparent! Accedit, quod, si revera primus Apollodorus profunditatem ex omni parte bene expressit (equidem abter eius meritum accipio; puto eum nimirum rem perspectivicam novisse, sed in umbra eminuisse; vid. cap. VIT), tune sine dubio non solum aedificia, sed aliae etiam res ab eo tractatae sunt. In vasis illis vero nihil ahud insigni perspectivioa redditum esse invenis, nisi exiguas aediculas, quae praeterea a scaena ortae sunt. Apollodorusne vero etiam „scenas fecit" ? Non opinor; nihil tale saltem traditum *). De singulari genere vasorum nonnulla addenda sunt. Leoythi et quaedam aha vasa fundum album habent, in quo vividis coloribus est pictum. Si ullum genus vasorum magnam picturam nobis quadamtenus repraesentat, hoe genus eam artem nobis repraesentare iure expectas; magnos enim quosdam pictores etiam in fundo albo pmxisse nobis traditur. Attamen, qui hoe expectat, spes eum fallit. Iam primum ars magna et libera prorsus differt indole ab hac arte decorativa. Tune etiam, quia ars lecythorum erat sepulcralis, eo ipso et simplicem et severam eam esse decebat et figurae humanae in ea dominabantur. Lineamenta plerumque sunt subtiha et simplicia; cuius rei exemplum affero Sotadis puellam illam poma carpentem ex arbore, quae est in „museo Brittannioo" *). Simplicitatem supra dictam exemplo 1) Vitruv. VU, praef. 10 (Overbeck 1120). 2) L. 1. s) Cf. Caput vn. 4) Vid. „White Athenian Vases in the British Museum", by Murray— Smith. demonstrare possumus. In imagine quadam *) una columna templum indicat et ea satis debilis. Iam in imaginibus vasariis autem multo antiquioribus, velut in vaso, cui titulus „Francois-vaas", melius ampliusque templum defictum est. In ipsis figuris, quae in lecythis sunt, abbreviationem perspectivicam et obductionem perspectivicam inveniri non opus est demonstrare. Sed, quae circa ipsas figuras sunt, plane profunditate carent; omnis deminutio perspectivica abest; nisi forte minimum vas, quod „suspensum" videtur in imagine, quae est apud Murray (Pl. II) perspectivice deminutum esse contendis. Certo non tab modo accipiendae sunt parvae Psycbae, quae passim circa Charontis lintrem conspiciuntur apud Riezler s). Minimum igitur profunditatis exhibent lecythi. Ut unum exemplum adhuc afferamus: longa series figurarum apud Mxjrray (Pl. XX)s) plana est; figurae sunt omnes in imo margine positae. In vasis aequabbus etiam rubris et nigris figuris ornatis plus profunditatis reperitur. Ex iis, quae supra sunt dicta, lecythos, et minimum profunditatis exhibentes, nihil nos docere posse de re perspectivica magnae picturae facile apparet. Ars lecythorum in hac re etiam infra ceteram artem vasariam esse videtur. Magnos pictores etiam lecythos pinxisse verisimile non est; sed vasorum pictores iidem lecythos pinxerunt, ouius rei; me vir doctus Byvanck admonuit. Viro doc'to Riezijer*) assentior, qui „so sehen wir", inquit, „allerdings dasz aus den Lekythen nicht allzuviel für die Kenntnis der verlorenen groszen Malerei zu gewinnen ist". Summam colhgentes eorum, quae vasa nos de profunditate expressa docent, hoe statuimus: iam in antiquissimo genere capitaha elementa apparere, obductionem perspectivicam (iam ») MuBBAY, Pl. XXVI. *) W. Riezleb, Weisgrundige Attische Lekythen, 44a. *) Forma cylindrica huius vasis rara est. *) In libro supra 1., Text p. 64 sqq.: „Zusammenhange mit der groszen Malerei". 45 in geometricüs), abbreviationem perspectivicam (iam in genere orientali). Decorationis causa semper perspectivica premebatur. Deminutio perspectivica igitur rara est. Sed etiamsi ea in vasis non inveniretur, minime concludi bceret eam vasorum pictoribus ignotam fuisse. Stilo decorativo paulatim languescente perspectivioa plura admittebantur. Et mirum, quam parum evolutio perspectivica singularum rerum progressa sit! Id ex cbpeis demonstrari potest. Cbpeos enim in antiquis vasis comparans cum cbpeis in vasis exeuntis saeculi V vel ineuntis saeculi IV non rectius hos quam illos antiquos pictos esse videbis. Haec res etiam demonstrare videtur, eonsulto pictores in vasis decorandis se a re perspectivica abstinuisse, vel eam neglexisse. Cum hac re comparari potest umbra in vasorum imaginibus evitata vel paree adhibita. Vir doctus P. Gieabd observavit in vasis aetatis Polygnoteae umbram esse adhibitamCertum ergo est umbram in pictura esse redditam aetate Polygnoti et in magna arte eo perfectius, quo tota ars magna perfectior erat, quam exigua ars vasaria, quae decoratione etiam impediebatur. Umbrae autem in vasorum imaginibus origo hoe modo explicanda est: aetate Polygnoti in decoratione minus severa vasorum umbra admittebatur. Videmus autem, quamquam posterius in arte libera umbrae pictura sine dubio florebat et sensim progressa est, semper tarnen minimum umbrae in vasis apparere. Quin etiam saeculo quarto plerumque omnino in vasis evanescit. Et in hac re de evolutione igitur sermo esse non potest. Innumerabüia exempla addi posse abbreviationis perspectivicae singularum minorum rerum in vasis pictarum mihi conscius sum.Quia haec disputatiuncula magis in totarum imaginum profunditatem expressam inquirit, haec res, quae separatae disputationis materiem *) B. C. H. 1899 (23e année); de Riddeb: ,,... Mais 1'exemple le plus probant, celui que M. GmARD le premier a relevé et sur lequel M. Pottier a insisté, est donné par une série de lécythes de beau style libre etc." 46 praebere potest, aliis tractanda rebnquenda est. Utique in hac re magnus liber viri docti Pfuhl (Malerei u. Zeichnung der Grieehen) legendus, qui acute in hac re distinxit*) Nunc ad cistam Ulam praeclaras imagines continentem transimus. In picturam antiquam inquirenti egregium monumentum est cista ex aere facta cui nomen „De Ficoronische cista" a). Formam cylindri ea habet, in cuius superfioie figurae incisae: Argonautae sunt. Argo ad terram Bebrycum appulsa est. Nautarum ahi in terram escenderunt alii in nave remanserunt. JIvl ayu&bg noXvSevxyg barbarorum regem, hominem sceleratum, qui Graecos a fonte prohibere ausus est, pugnis superavit (uterque caestu est armatus) et eum, nonnullis spectantibus, ad arborem alligat. In cetera parte imaginis sunt scaenae magis pacatae, in quibus insignis est corycomachia. Singulas figuras et res vir doctus Behn fusius descripsit *). Ad analysin est transgrediendum. 1. Obductio solita adest sibi constans. Exempla multa sunt in promptu. Observamus saxum obduci navi, ita ut puppis huius tantum conspiciatur. Sic in aliis etiam imaginibus4) pars ferme navis ostenditur, non tota navis. — Lepidus est Argonauta bibens, cuius vultus pars phiale „desecatur". Sic Pausiae Methe e phiale bibebat — tralucida vero, per quam vultus translucebat. — 1) I, § 325; I, § 407. Abbreviationem perspectivicam evitatam („Vermiedene Verkürzungen") etiam rectam profunditatem expressam esse putandam clarum est. Nusquam enim discrimen inter rationem ideographicam pingendi et rationem vere perspectivicam magis elucet. — Ceterum discrimen inter „annahemd richtige" et „faJsche Perspektive" anceps et lubricum mihi videtur. *) Imaginem praebet Pfuhl UT, 628. Cf. Spbingeb, Kunstg. (ed. 1923) I, 323, 457. (Cf. Pfuhl II, § 870, 871). 3) Die Ficoronische cista, F. Behn, Teubner 1907. Cf. etiam E. Feihl, Die Ficoronische Cista u. Polygnot, Diss. Tübingen 1913. Koepp, Archaeologie UI, 53. Alois Riegl, Die Spatrömische Kunstindustrie I, 63. 4) Cf. Heroon Trysae, S. Reinach, Répert. d. Reliëfs I, 447. Cf. etiam vas, cui nomen „Talos-vaas". 47 In parte recedente scaenae saxa imaginem concludunt. Id momenti esse mihi videtur. Est enim progressae artis figuram humanam exprimere simul cum „fundo", qui post eam apparet1). Plurimae figurae in nostra imagine sunt positae citra fundum, ipsa natura saxosa formatum. Dicere possumus topiaria esse recte inter se cohaerentia, modica profunditate. Modica—quia artifex sibi erat conscius nimia profunditate indolem decorationis violari. Facihufl erat pro nave maris horizontem exprimere uno hneamento. Infra exempla videbimus maris aequoris expressi saeculo IV. Sed si Argo esset omissa et prospectus maris patuisset, turn decoratio superficiei cistae non solum turpe vacuüm habuisset, sed etiam imago velut hiatum ostendisset, qui rectae decorationi repugnaret. Praeterea Argo artifici gratam occasionem artis suae demonstrandae praebebat. Non obliviscendum est antiquos abhorruisse a mari potius, quam id amasse; sie etiam ab asperis montibus eos abhorruisse *). Investigemus num nihilominus particula quaedam maris inter saxorum rimas perspiciatur. A parte sinistra (et dextra) arboris, ad quam Amycus alligatur, foramen est inter saxa: nihil tarnen ibi vides, neque maris aequor neque ahud quid; quamquam mare te visurum expectas, quia omnia in ora maris fiunt. Verisimile *) Cf. Opus caelatum cui nomen Archelaosrelief (in Mus. Britt.). Idem observas in imagine vasaria pugnam Amazonum continente (Pïuhl III, 806): militis caput (in parte sinistra) infra saxum est. Cf. etiam Mus. Ital n, pl. 26. = Pfuhl III, 678. Eadem res in fragmento Mycenaeo antiquissimo iam ostenditur. *) Longum est de amore naturae Antiquorum disputare. Certo amoenam naturam amabant. Graeci, qui apud Xenophontem immanibus laboribus exhaustis, asperis Asiae locis superatis, primum mare vident non pulchritudine quidem eius commoti sunt. Sed alio loco Xenophonteo (I, 2,22 hiêi&n dl mtiffavtrt llf nedlov ftfya nol xitXór, iniggviov xui divöoiav mrtodanmv tfirfX/av xal afinfXw-y' TraXv dè xal arjoupoy *al piUm/v xai xiyxgov xal 7rvo»v( xal xgt&a; ..pulohra" planities describitur. Habtiian (Beatus ille, p. 117 sq.) hinc sensum Xenophonti amoenae naturae recte tribuit. 48 est in tabula ipsa, quae exemplum fuit, caeruleo colore mare traluxisse sed imitatorem id omisisse, sive quia colorem aouto suo instrument» imitari non poterat, sive nimiam profunditatem decorationem turbare censebat, sive totam rem utpote parvi pretii in decoratione omisit. Mare ipsum igitur non apparet et rem in maius augere videtur vir doctus Pagenstecher cum dicit*) r „Meer (?) und Schiff, Baum und Quelle, blumige Wiesen und Felsen sind zu einer einheitlichen Landschaft zusammengefaszt". Topia nostrae imaginis, quod ad artem attinet, multo infra figuras sunt. Hae sunt, ut infra fusius demonstrabitur, paene perfectae; quae sunt naturae, admodum exigua sunt. Bami et folia arboris, ad quam Amycus alhgatur, male sunt observati. Item arbor, e qua corycus dependet. Haec arbor nihil est; ne suo loco quidem in saxo est posita. Spatii causa truncus est abcisus, ut in tertia arbore. Saxa non sunt satis aspera, sed nimis globosa et nubium cumulatarum simibora sunt. Optima est pars soh, quae proxime nos est. Continua serie omnes figurae suum habent locum et firme humi sunt positae. 2. Abbreviatio perspectivica*) eximiis exemplis demonstrari potest ut in arte, quae huius rei summum gradum attigit. Iam de solo proximo disputavimus. Hoe universas figuras velut continet utque singulae imaginis partes in unum idemque conjungantur efficit. !) Neue Jahrb. 1921, 281. Quamquam eius disputatio multa continet, quae lectu sunt dignissima, tarnen in re magna vir d. errare mihi videtur. Explicare conatur rem, quam temere sibi sumpsit, sed quae adhuc minime certa atque adeo falsa est, sol. iüufltria opera magnorum piotorum saeculi V omnibus fere topiaribus caruisse. — Ignoramus, quid in iis expressum fuerit. Quod a viro docto observatur de poetis natura commotis potius demonstrare videtur magnos pictores naturam in suis operibus esse imitatos. ») Cf. Fbihx, 50 sqq. 49 Par calceorum, quod Amyci esse videtur, lepidissimum est. Magis id sentio, quia identidem ipse idem argumentum dehneavi. Recte calcei sunt abbreviati et tam „naturab" modo stant humi. ut calceos te videre putes, quos nostris temporibus hospites in deversoriis vesperi extra cubiculum deponere solent. (In vaso cui nomen „Talos-vaas", de quo mox plura dicenda, nullum specimen eius „reabsmi" reperitur). Sunt eodem amore debneati, quo pictores Batavi multis saeculis post etiam minutas res pinxerunt. Natura mortua (Stilleven) hic vivere videtur. — Forma calceorum, quae hodiernorum est simillima, admiratione nos afficit. Graeca ea forma non esse videtur, sed quid, etiam antiquissimis temporibus, apud barbaros valuerit, difficile dictu est. Id ipsum, quod calcei tam vere et velut ieiune sunt expressi, nos monere videtur, ne antiquiorem esse cistam statuamus. Mehus quadrare videtur in tempus, quo non minus de rebus minutis (détails), quam de summa re agebatur, in tempus Hellenisticum dieo. Cum quibus ceterus operis stilus, de quo plura dicenda, congruere videtur. In corpore humano varia exempla abbreviationis. Imprimis attendo manus et pedes. Sed etiam amphorae variis aspectibus sunt nominandae. — Puppis et alveus Argus minus profunditatis ostendunt. 3. Deminutio perspectivica adest, vel potius bic dicendum: amplificatio perspectivica. Figura iuvenis, qui oitra navem in harena sedet, maior est, quam ceterorum figurae. Quamquam semper cavendum est, ne iusto citius deminutionem perspectivicam statuamus in figuris humanis, res hio tarnen manifestior est, quam ut possit negari. Spatium, quod est inter verticem iuvenis et locum, ubi pars posterior corporis humum attingere putanda est *), multo maius est, quam idem spatium apud eum iuvenem, qui in extrema *) Elementa generis pingendi c. n. „Stilleven" iam in antiquis vasis inveniuntur. *) Chiton ne ipsum locum observemus nos impedit. 4 60 puppis parte seclens eodem fere habitu Polydeucem alligantem Amycum spectat. Non tarnen ipsa corporis statura proximi iuvenis, ut alterius Herculis, maior ceteris putanda est: id ex tota figura apparet. Meram amplificationem perspectivicam deprehendimus. Vide etiam crus eius crassius, quam ceterorum omnium crura. Compara caput eius cum capite iuvenis per scalas e nave descendentis. Optime cum hac re convenit, omnes figuras (Minerva excepta fortasse, quae tarnen in universum minus feliciter successisse videtur) longius a nobis positas esse. Etiam alius in nave iuvenis resupinus dormiens, turn etiam deus (?) in saxo cubans sunt perspectivice deminuti. Minervae figura pro dea satis parva est et humilis 1). Vultus gravi dea indignus; etiam habitus dextrae manus. Non ut ceteri, revera spectat Polydeucen et Amycum, sed prorsus ahena et longinqua intueri videtur. Omnis denique figura parum artifici successisse videtur. Stilus in mentem revocat (vid. vultus expressionem et habitum) iïlius Minervae stilum, quae est in imagine vasaria exeuntis saeculi V 8). Nices volantis parva figura non perspectivice deminuta est, sed propter bonum iudioium et fortasse propter exiguum spatium, quod in imagine ei rehnquitur. 4. Iam totam imaginem, quod ad regionem attinet, unarn esse vidimus; partes diversae inter se aptae colhgataeque sunt. Omnes figurae in uno eodemque solo sunt positae. Ut idem solum sub figuras porrigitur, sie idem caelum supra eas. Nunc rogandum est num etiam una perspectivica sibi constans totam imaginem !) Koepp, Archaeol. IJJ [1920], p. 55: „Diese Gruppe (Amycus-Potydeuces) ist beiderseits von Zuschauern umgeben. TJnter diesen erkennen wir Athena mit Agis und Lanze, auf dem Haupt einen Kranz statt des gewohnten Helms, vielleicht weil die Göttin ohnehin unter der fliegenden Nike nur sehleeht Platz fand, so dasz sie trotz recht gedrungener Gestalt weiter herabgerückt werden muszte, als mit einer richtigen perspektivischen Darstellung vereinbar ist". a) Pfuhl Hl, 595. 51 amplectatur. In hac re reputandum est superficiem cistae rotundam esse, ea nunquam uno obtutu perspici potest. Rotunditas ipsa superficiei repugnat perspectivicae, quae in planis aequis exprimi solet. Attamen in perspectivica imago quadamtenus sibi est constans. Figurae, quae sunt a parte sinistra Minervae magis magisque a nobis recedunt. Cf. quae vir doctus v. Saus *) de profunditate expressa observat: „Die Mittelgruppe (?) vor allen Dingen, zeigt das Bestreben, die Darstellung aus ihrer Flachenhaftigkeit zu lösen und schief in den Raum hineingehen zu lassen, und mit Polygnotischer Art hat die einheitliche Diagonalbewegung dieser Scène schlechterdings gar nichts mehr zu tun . . .". Quaestionem, quae ratio sit inter hanc artem et artem Polygnoti hic omitto 8). Quaeritur num vir doctus recte observaverit. Statuendum enim est rectionem „diagonalem" in altera parte imaginis repeti. A parte dextra etiam Sileni magis magisque figurae recedere videntur. Si punctis conjungimus locos, ubi figurarum proximarum pedes solum tangunt, tune hoe fere lineamentum obtinemus: ld lineamentum insigne est forma „symmetrica" et medium compositionis totius navem Argus esse, non Polydeucem et Amycum, apparet. Non ex indole decorationis ea explanari potest, l) Kunst der Griechen, p. 225. Cf. Koepp, Archaeologie TV, p. 94. s) Cf. etiam E. Feihl, Die Ficoronische Cista u. Polygnot. 52 eed e plana pictura 1), quae exemplum artifici cistae fuit, originem trahere videtur, in qua talis compositio suam iustam causam habebat. Quaenam autem ea causa erat? Vir doctus v. Salis cistam 2) temporibus Alexandri vel Diadochorum assignat; tune artifici ad figuras in profunditatem componendas non iam auxibd rectionis diagonabs opus erat. Iisdem temporibus lithostrotum proebum Alexandri cum Dario continens erat creatum, quod alio modo, minus simpbei, profunditatem expressam ostendebat! Equidem puto rem abter expbeandam esse. Medium totius scaenae est Argo et iuvenis in barena ante eam sedens, qui perspectivice amplificatus est. Pictorem igitur fuisse proxime eum animo cogitamus; in sinistram partem et in dexteram partem figurae pictori ut in zophoro porrigebantur. Is singulari turbae figurarum latitudine difficultate affectus est in re perspectivica. Figuras, quae revera recta regione ante eum porrigebantur, pictorem concedentem perspectivicae totius aspectus, composuisse fracta serie ita, ut supra vidimus, puto. Ceterum tarnen omnes figurae suum quaeque aspectum ex eadem altitudine habent, ut in zophoro, cuius forma extenta repugnat perspectivicae sibi constanti. Topia artis vinculis cum figuris conjuncta sunt. Arbor, ad quam Amycus ligatur, quia ipsa fabula mythologica eam postulat abesse non potest; non magis Ula arbor ex cuius ramis corycus dependet. Fons magnas agit partes. Scalae navem cum ora conjungunt. Inde et ex ahis topia non minus exemplo quam cetera esse tribuenda apparet *). *) Cf. Bbhn, p. 24: „Die Darstellung des Mittelstreifens ist einheitlich und darf nur an der einen Stelle zwischen Schiff und Korykosfechter getrennt werden, sie kann unmöglich für die cylindrische Cis te erfunden, sondern musz für eine glatte Flache bestimmt gewesen sein, d. h. die Gravierung der Ciste benutzt als Vorlage ein Gemalde". *) Etiamne eius exemplum? *) Minus recte Führer (Helbig—Amelujtg II, 307) eontendit topia cistae longe superare id, quod iure expectes ab arte saecali V. Et param est 53 Alii Miconem primum exemplum creavisse putant (Bbhn) : aetate igitur Polygnoti exemplum natum esse; alii id Cydiae Cythneo tribuunt. Cydiae Argonautica orator Hortensius magno pretio (144.000 H. S.) emit et in Tusculano separatum aedificium ei tabulae aedificari iussit1). Cydias vixit saeculo rV. Nondifficileestdecernere utri primum exemplum sit tribuendum, si hoe unum attendere veris. Aetate Cydiae pictura in tabulis (Tafelmalerei) vigebat, Miconis et Polygnoti temporibus contra pictura in parietibus. Si autem f ormam imaginis cistae spectas, concedes talem latitudinem aptiorem esse ad picturam muralem, quam ad tabulam liberam. Et ob banc causam et ob alias causas primum exemplum a Polygnoti aequabbus creatum esse verisimile puto. Cistam tarnen ipsam aetate Hellenistica esse factam et imaginem eius multis rebus minutis esse „ornatam" supra iam paucis verbis indicavimus a). Id non solum ex argumento fabulae, sed etiam ex stilo totius operis colligendum esse puto. Fabula enim Argonautarum semper quidem propter largam abundantiam materiae grata fuit et pictoribus et poetis, nunquam tarnen iis gratior fuit, quam temporibus Hellenisticis. Etiam ea aetate singulae res (details) pluris putabantur quam totum *). Multis Alexandrinis poetis Argonautae materiem carminum praebuerunt: praeter Apollonium Rbodium Callimacho *). Iam vir doctus Behn 5) „Die Figur (sol. Mygdonis Bebryois)", inquit, „wirkt in ibrem de „conamine" loqui. Ceterum ibidem recte dicitur f und amen tum totius compositionis Polygnoti aequalibus tribuendum esse. x) Plin. 35, 130. 2) Non vir doctus Feihl tantum progreditur disputans (E. Feihl, Die Ficoronische Cista u. Polygnot, p. 77.): „Die F. C. ist in userem Erbe der Antike ein glanzendes Stück der Kunst, in der sich sohon eine Neigung zum Barock des Hellenismus ankündigt." *) W. von Chbist, Gr. Litteraturgesch., § 406 sqq. 4) 'Aqyovi; oïxio^óf. Liber II operis cui titulus aixia. ») Fic. C, p. 35. > 54 Auszern wie eine Illustration zu den Bt(iQvxë<; xopóWrt^ bei Theocrit (ld. XXII, 77)". Videtis materiem quam maxime ad aetatem Hellenisticam aptam esse. Sed etiam e toto stilo operis inclinatio illius aetatis apparet rerum singularum premendarum: supra vidimus, quanto amore par calceorum Amyci delineatum sit. Addi possunt multa vestimenta summa cura facta; utensilia pueri in ima arbore dormientis; amphorae vario statu; phialae figuris ornatae; pedum digiti; lepidus dormiens iuvenis resupinus in nave et multa alia. Haec ars minutas res maximo amore fingere videtur. Etiam hac re optime cum. ingenio aetatis Hellenisticae concinit. Haec ars minuta autem egregia est et profunditas expressa summum gradum attigit. Flatum venti vestimenta iuvenis, qui est in nave, et taenias puppis agitare per spatium sentis l). Latitudo singularis imaginis et indoles decorationis praecipue artificem tantum, ne maiorem profunditatem exprimeret, retinuerunt. Quamquam artifex cistae sine dubio de suo nonnuUa addidit *) et quidem ipsas res minutas, tarnen figurarum compositio cum topiis antiquissimo exemplo tribuenda videtur. Hoe etiam y&o? totius confirmat. Aecurate autem statuere, quid imitator mutaverit, id nunquam poterimus, ut vereor. Hoe tantum generaliter dici potest: veri dissimile est obscurum artificem cistae pulchrius opus creavisse, quam claros artifices Graecos, qui exemplum ipsum creaverunt. Cum imagine cistae comparanda est vasaria imago vasis cui nomen „Talos-vaas"8). Inter artem vero utriusque acute est distinguendum *). Vasis imaginem egregiam esse, ut in re vasaria, 1) Cf. Feihx, p. 26. 2) Behn, Fic. C. p. 24: „beide (Amycus et Polydeuces) tragen. den Caestus und zwar in der Form, wie er um 400 üblich wird, im Originalbild sind also nur einfache Riemen anzunehmen wie auf den Vasen des V Jahrh." *) Pfubx UI, 574. Buschob, Griechische Vasenmalerei, Abb. 167. 4) Recte Feihl argumentis „stilisticis" demonstrasse video magnopere interesse inter stilum omnium vasorum „Polygnoteorum" et stilum cistae. Cista ex multis partibus superior est. 55 nemo negabit, sed multo inferior est cistae imagine. Id strictim est demonstrandum. Iam primum habitus corporis figurae capitahs Pollucis multo inferior est habitu corporis Pollucis in cista. Mire totum corpus est tor turn et crura vix e cetera turba enodari possunt. — Omnia topiaria fere absunt, nihil soh certe est expressum, ut omnes per aerem volare videantur. — Vultuum expressio minus vivida est (figuras ut Silenum distorto ore ridentem, ipsum Polydeucen nitentem in vaso quaeres frustra). Omnia minus sunt vera, minus vivida, minus firma. — Leves umbrae, denique, quae passim observantur, nonnullis locis sunt factae, ubi nullo modo cogitari possunt: sic falso pes prior dexter equi Castoris umbram facit in veste muheris agitatae. Vidimus imagines vasarias semper id profunditatis expressisse, quod ratio stili decorativi iis concedebat. Velut per foramina vestis decorationis rationem „realem" Graecorum naturam aspiciendi perspicimus, quae in cista illa etiam patet. Nunc videbimus, num parietes picti Tuscorum nos novi quid docere possint de ea re, quae materies est huius dissertatiunculae. Hl. DE ETRÜSCIS PARIETTBUS PICTIS. In sepulcris Tuscae gentis illius magnus numerus imaginum in parietibus pictarum nobis asservatur; quae imagines tenebrosae baud spernendum lumen nobis dant ad artem antiquam pingendi noscendam. A saeculo VU usque ad tempus Hellenisticum eas persequi possumus. Singulae eorum figurae, totae saepe picturae, vasa Graeca „olent"; quin etiam tota illa ars vehementer imagines vasarias imitari videtur. Disputationi nostrae haec res magni est momenti, quamobrem in ea paulisper subsistendum est. Clarae simuitudinis singularum figurarum vir doctus Weegb *) exemplum dedit comparans virum in sinistra parte tabulae 19 cum viro in imagine vasaria depicto (Abb. 89). Exemplum addamus. Vir saltans in tab. 4 (Weege) in mentem nobis revocat staturam Herculis in hydria Caereti picti, qui apud Busirim ahquot Aegyptios strangulat vel alio modo necat; imago est lepidissima et saepe in vulgus edita. Attende in ambabus figuris tenuem partem mediam corporis, crurum statum, gravia femora: negari non posse mihi videtur has figuras quodammodo inter se esse coniunctas. Attende singula quaedam in bis ipsis imaginibus, ex quibus etiam imitatio Tusci pictoris appareat. Pes sinister Herculis post cervicem unius Egyptii (satis mirum J) F. Wbbgb, Etruskische Malerei, Niemeyer 1921. Etiam tersus hic memorandus est liber, cui titulus „Etruscan Tomb Paintings, their subjects and significance by F. Poülsen transl. by Ingeborg Andersen, Oxford Clarendon Press, 1922. 57 quidem in modum) evaneseit. Hic pes parietis pictori igitur de suo addendus erat, quippe quem imitari non posset: vide, quam parum successerit! Pes sinister saltantis enim est iusto multo gravior. Etiam hoe: Brachium dextrum Herculis subter mentum Egyptü evaneseit, sed evaneseit tam subito ut is, qui parum accurate considerat imaginem, roget: ubi tandem brachium illud manet? Id ipsum videri quidem non potest, sed manum dextram fauces Egyptü alterius opprünere videmus. Dextrum brachium Herculis igitur parietis pictor imitari non poterat; quid tune fecit? Brachium Egyptü ab Hercule oppressi sumpsit idque appheuit ad figuram saltantis: videte meram miseramque compüationem. Sine dubio pictor Tuscus vas Graecum imitatus est. Quamquam haec sunt perspicua de ratione, quae intercedit inter vasa Graeca et picturas Tuscas tarnen alü viri docti aliter iudicant1): alü enim parietum picturas ad ipsa vasa Graeca referendas esse putant, alü non vasis, sed ahis exemphs pictores illos usos esse. Woermann claris verbis Tuscas picturas ab initio ad finem arte Graeca vascularia niti dicit 2). Pfuhl (IX): „Das Griechische Vorbüd", inquit, „findet Martha zu einseitig in Vasen, wo doch nicht nur mit dem Vorbilde der griechischen groszen Malerei, sondern sogar mit der Tatigkeit griechischer Maler in etruskischen Grabern gerechnet werden musz". Mea sententia Woermann recte iudicavits). Imitatio enim manifesta l) Mabtha, L'art étrusque, Paris, 1887. Pfuhl, Malerei u. Zeichn. der Gr. I, p. 500. Woermann, Gesch. d. K. I, p. 437 sqq. *) I, p. 437, 438: „Die stilistische Entwickelung dieser Wandmalereien knüpft zunaehst offenbar an die griechische Vasenmalerei an" et paulo post: „Die Formensprache des schwarzfigurigen griechischen Vasenstiles liegt freilich auch diesen Wandbildern zugrunde"; denique: „Die Einwirkung des strengen rotfigurigen Vasenstils auf die etruskische Wandmalerei macht sich geltend". 3) Cf. etiam quae Pfuhl, p. 501, de tibicine (in Mon. d. Inst. XII, T. 13) observat. 58 et praesens est, non solum singularum figurarum sed totius stili. Cur igitur cogitandum est de hypothetico exemplo „magnae" picturae Graecae, quae tam longe ab Etruria aberat; cur est cogitandum de Graecis pictoribus, qui in Etruriam migraverunt, si exempla in promptu sunt? Plinius quidem tale quiddam narratx), sed ei artifices non pictores, sed fictores erant; nomina eorum insuper f abulam olent. Etiamsi Graeci in Etruria pinxerunt parietes sepulcrorum tarnen ei accurate imitati sunt vasa. Novo argumento esse potest paries (unus ex multis), qui universus imaginem praebet Graecae hydriae: Weege, tab. 87. Haec tabula enim nobis supra ipsas figuras monstrat magnam figuram nigram (argumentum crebrum in pictura Etrusca), quae nihil ahud est nisi.... pars suprema vasis Graeci. Pars suprema enim hydriae Busiridis eandem formam habet2). Series figurarum, quae infra figuram illam apparet, comparanda est cum serie figurarum, quae est in „ventro" hydriae. Figurae autem quasi evolutae in planum sunt; in pariete plano, dico, sunt pictae, quae in vaso circumeunt. In „Tomba Stackelberg" in eodem pariete series figurarum nigrarum est conjuncta cum serie figurarum albarum ita, ut in nonnullis vasis etiam invenimus3). 1) Plin., N. H. XXXV, 152 „Sunt qui in Samo primos omnium plasticen invenisse Rhoecum et Theodorum tradant multo ante Bacchiadas Corintho pulsos, Damaratum vero ex eadem urbe profugum, qui in Etruria Tarquinium regem populi Romani genuit, comitatoe fictores Euchira, Diopum, Eugrammum; ab iis Italiae traditam plasticen". Cf. Weege, p. 107. 2) Haec figura nigra, ut diximus, crebra est, nonnunquam paulum mutata vel ornata. Vid. Weege, Tabb. 3 (tomba delle Leonesse), 41 (tomba dei Baccanti), 44 (tomba del Morto), 66 (tomba dei Vasi dipinti), 70 (tomba del Vecchio), 72 (tomba del Morente), 76 (= 77) (tomba del Barone), 84 (= 85) (tomba Stackelberg). Ea figura origine autem pars suprema hydriae est et etiam crebra in ipsis vasorum Graecorum imaginibus, ubi etiam pars magnae hydriae vel fontis est. Vid. Pfuhx UI, 276; Gebhabd, A. V., 119—120; ibidem 135; Pfuhl m, 150; Atlas 1873, T. V. 3) Cf. Wbbqb, tab. 87 cum vaso Andocidis Pfuhl III, 262. 59 In „Tomba dei Vasi dipinti" vasa ipsa sunt in pariete depicta; pictor hic suum „fontem" indicare voluisse videtur, ut recte Woermann (I, p. 439) observat; eaedem figurae saltantes in pariete ipso apparent atque in parvis vasis, in pariete depictis. Iam inde ab saeculo VI ante Christum natum innumerabilia vasa Graeca in Etruriam sunt importata. Nostra aetate non sine causa pleraque vasa in Etruria reperta sunt1). Si autem ars Tusca vehementer picturam vasariam Graecam est imitata, heet proprii ingenii quaedam insint, turn verisimile est neque in aliis rebus neque in profunditate expressa eam artem vasa Graeca superasse; accedit, quod ars muralis Etrusca decorativa est. Revera profunditas in ea expressa est exigua, quod statim accurate picturis consideratis apparet. Tarnen et ea ars rationem Graecam naturam aspiciendi prodit. Nusquam ideographica, quod sciam, deprehenduntur. Immo obductio perspectivica est antiquissima et sibi constans. Abbreviatio perspectivica in posterioribus picturis non raro admittitur. Deminutio perspectivica abest. Quamquam admodum pauca invenit is, qui omnia perquirit, memoratu digna, tarnen quahacumque collegi, quae sequuntur temporum ratione habita. Simplicissima est pictura primo saeculo VI oriunda Troilum et Acbillem post aram insidiantem ei exhibens *). AchUlis figura nos monet Neoptolemi, Priamum Astyanactaque necantis, qui est in vaso Attico nigris figuris ornato3). Ara autem alterius arae similhma est: lapides vicissim nigri et albi in utraque redeunt. Etiam profunditas in utraque aeque exigua est. In pictura Tusca omnes figurae adhuc in imo margine sunt positae. Tarnen obductio quaedam adest: caput equi frondem palmae, crura Achillis parvas arbores operiunt. Bracchia Achillis auctor parum accurate pinxit: dextra *) Gerhard, A. V. „hauptsachlich etruskischen Fundorts". ») Weege, tab. 96. 3) Pïuhx III, 241. 60 manu enim sine dubio heros gladium tenet: attamen sinistra manus quasi dextra sit ante aram apparet. In „tomba degli auguri" *) avis volans impressionem quidem movet scaenam esse in „pleno aere", sed nulla aha re ea confirmatur; aves ipsae sunt planae velut umbrae8). Etiam in aliis parietibus aves volantes conspiciuntur 8). Aves marinae et delphines sahentes in undas *) sensum spatii movent, quod revera autem non expressum est. Vas in mensae sinistra parte positum in „tomba dei Vasi dipinti"') levi umbra (a parte sinistra praesertim) redditum esse mihi videtur. Ceterum et haec pictura (mensa!) prorsus plana est. Equus in „Tomba del Barone" 6) tamquam umbra procedere videtur, ita ut ne crura quidem bene inter se distinguantur. Brachia equitis satis inepte ad corpus inhaerent. Unum exemplum e pluribus hoe est. Quomodo iuvenis mulum agens crura et brachia habet in „Tomba del Letto funebre" 7)? Crura iuvenis currentis iuxta i. e. post mulum, eitra pedes muli apparent. Duabus manibus collum muli tenet, sed quomodo brachium sinistrum cum umero sinistro cohaeret? Frusta imaginem enodare conabere; duae enim mixtae bic videntur. Ceterum obductio perspectivica et bic adest et pectus iuvenis abbreviatum videtur. In „Tomba del Triclinio" 8) haec mihi digna, quae observentur, videntur: schema pedis sinistri muberis saltantis, in dextra Saec. VI, Weege, t. 91 sqq. *) De forma avis volantis in arte Graeca cf. Delbbück, Beitrage zur Kenntnis der Idnienperspektive i. d. gr. Kunst, p. 8, 9. *) Exempli causa in „Tomba del Triclinio", et in „Tomba delle leonesse". 4) Tomba delle leonesse. «) Weege, t. 68, Saec. VI. *) Weege, t. 79, saeculi VI exeuntis. ') Weege, t. 26, saeculi V ineuntis. 8) Weege, t. 31, ca. 600. 61 parte imaginis; turn armillae ambarum mnberum saltantium; earundem denique manus. Armillae leviter sinuantur ita, ut revera speciem brachü teretis praebeantl). Manus et bic et alibi passim breves sunt redditae *). Ocub etiam „perspectivice" sunt redditi *). In pictura demum saeculi IV cbpeus abbreviatus apparet (Weege, 61), qualis in figuris nigris Graecorum vasorum iam duobus saeculis ante conspicitur *). In „Tomba dell' Orco" •) vir est depictus semi-adversa facie, ut Weege, 66, Cyclopis caput. Mebus profunditatem expressam, singularum figurarum quidem, invenis in „Tomba degU Scudi" •). Ocub, armillae, schema dextri pedis muheris, semi-adversus viri vultus, haec omnia recte sunt expressa. Quo magis mirum est neque lectum, neque mensam citra lectum positam vestigium profunditatis ostendere 7). — Idem fere dici potest de tab. 54 in qua facies muheris insignis est. Artem progressam etiam deprendimus in serie figurarum apud Weege, t. 59, (saeculi III) statum crurum observantes. Egregiae profunditatis sunt in „Tomba del Tifone" figurae ipsius Typhoeos 8); eae autem ciroa 300 a. C. n. demum factae. Deminutionem perspectivicam abesse iam observavimus. Maiores figurarum compositiones nihil fere profunditatis in topiis vel in domo interiore ostendere solent. Exigua pauca indioia eius rei x) Cf. t. 11. Quomodo armillae (et cum bis monilia) sint expressae etiam in aliis imaginibus operae esset pretium investigare. Cf. exempli causa Nioben illam in marmore picto Pompejano (Hall, Winckelm. Pr. XXIV, 1003). Longum tarnen est talia hic instituere. a) Vid. t. 32, ibidem vasis humi positi lineamenta recte sinuantur. ») Tabb. 38, 40. Cf. Pfuhl m, 657. «) Pfuhl UI, 272. •) Weege, t. 64, saeculi IV. •) Weege, t. 51 sqq., saeculi IV. T) De symposiis etiam in arte Orientali. Cf. Jacobsthal, Göttinger Vasen. ») Weege, t. 48, 496. 62 tarnen commemorabimus. Hic iUic in scena domestica panes cubicuh indicatur re quadam, quae ex clavo dependet: exempli causa t. 8 et t. 4: tridia ad bauriendum vinum ex ingenti cratere. De avibus „in aëre" volantibus iam supra diximus. Separatün memorandae sunt picturae illae venatus piscatusque 1) in „Tomba della Caccia e Pesca", quia topia in arte Etrusca rara sunt. Observamus omnia esse plana velut umbras, nisi excipere vis, quod rupes et cumba non in imo margine imaginis sunt depictae. Id enim utcumque sensum spatii movet. Etiam alae avium *) sensum perspectivicum produnt. Utrum ex industria Etrusci an vi coacti, quippe veraar te Graeca egentes, vasa Graeca sint imitati, non discernam. Utcunque ea res se babet imitatores novi quid, in re perspectivica certe, in artem pingendi non attulerunt. Profunditatem expressam, quam Etrusci parietes continent, etiam invenire potes in vasis Graecis. 1) Cf. M. Heinemann, Landsch. Elemente, p. 48 sqq. *) Sensum vividum ceterum naturae hae picturae produnt (Cf. Pagenstecheb, Neue Jahrbücher, Teubner, 1921, p. 276). IV. DE MARMORE PICTO POMPEJANO NIOBEN REPRAESENTANTE ET DE ALIIS PICTURIS POMPEJANIS. Prorsus alium sensum atque parietes picti Tuscorum movent picturae murales Pompejis imprimis repertae, de quibus nunc est disputandum. Prius tarnen agamus de tabula quadam marmorea picta, quae etiam Pompejis est reperta, quaeque idcirco nobis momenti est, quia aedificium in ea apparet, quod perspectivice est expressum, de marmore picto, dico, quod Nioben continet. Profunditas in ea expressa nunc est examinanda. In hac quaestione ea tabula a viro docto Pfxthl plurimi putatur 1). In ea Niobe est, quae unam ex liberis amplectitur, eam velut a deis ultoribus defensura. Supphci vultu caelum intuetur. A dextra parte nutrix est super aham puellam vulneratam se deflectens. Post muheres ipsas columnae regiae domus surgere videntura). Quod ad profunditatem expressam attinet, negari non potest, prae arte Aegaea eam esse progressam; architecturae formae ad leges discipbnae redditae sunt. Sed prius analysin demus ut solidum fundamentum disputationis obtineamus. Turn ad varias virorum dootorum opiniones disputandas transimus, ut nostram denique sententiam prof eramus. !) Malerei u. Zeichnung der Grieehen II, p. 624, 783. Gött. gel. A. 1910, p. 799 sqq. Imaginem eius praestantem coloratamque iuvenis in libro, eui titulus „Postunies vierundzwanzigstes Hallisches Winckelmannsprogramm, Niobe, ein Marmorbild aus Pompeji", viri docti C. Robert (Halle a. S., 1903) Cf. Pfttbx III, fig. 6S2. *) De pulchritudine picturae aliter iudico atque Pfuhl (1.1.): collum Niobes, vultus nutrieis minus feliciter successisse puto. 64 Deminutio perspectivica deprenditur in altera columna quadrata et in trabibus, quae supra eam sunt. Specie non solum minus crassa sed etiam minus alta est, quam prior columna. Plura perspectivice deminuta non invenio. Nego enim nutricem minorem huc esse addendam, id quod vir doctus Pftthi, contendit*): „dazu kommt die perspektivische Verkleinerung der Amme, die neben der prinzipiell richtigen Architektur natürhch nicht etwa mit einer Phrase („überragende Heroine" o. dergl.) weginterpretiert werden darf". Equidem ideo formam nutricis pro argumento hic sumi posse nego, quia res nimis incerta est. Anus corrugata revera enim minor esse solet, quam femina florens aetate, mater quattuordecim pulcherrimorum liberorum. Praeterea hornines natura rerum magnitudine valde variantur. Turn verisimile est revera artifici in animo fuisse reginam maiore statura reddere, quam nutricem servientem, comparata imagine vasis Iphigeniam repraesentante 2); ubi ancüla, quae Iphigeniam sequitur ahquanto minor (quamvis non iam puella) est expressa. Ratione mentis quidem statui potest nutricem post Nioben esse. Niobes vestis enim partem nutricis „desecat"; sceptrum, quod post Nioben est, ante anum conspicitur. Sed deminutio perspectivica nimis est incerta. Abbreviatio perspectivica passim observatur. Id non multis demonstrare opus est. Vultus reginae nutricisque sunt aversi („en profil"), sed vires auctorem non defecisse satis demonstrant vultus liberorum, alter semi-aversus, alter resupinus. Status oculorum rectus est. Latera columnarum recte sunt abbreviata; item pars inferior epistylii. Attendo etiam brachium sinistrum reginae, cuius forma sub veste etiam manifesta est; turn brachia et manus puellae cohapsae 3). Umbra quadam addita omnia vividiora sunt. l) Gött. gel. Anz. 1910, p. 800. ») Mon. inediti dell' Inst, II, tab. XLHI. 3) Quam praeclare languor in toto habitu est expressus! 65 Figuras et res inter se specie operire, ubi opus sit, nürum non est. Feminae partem architecturae „desecant"; una puella partem Niobes operit. In imagine, quam Robebt divulgavit, baec puella non satis ante matrem prominet; causa esse videtur, quod tempore colores operis satis exiles facti sunt et umbra recta evanuit. — De sceptro vide supra. Ut verum artificium antiquum decet.... imago vehementer mutilata est. Columnae Doricae in margine sinistro pars est elapsa; sed, quae supersunt eius columnae nos quaestione quadam perspectivica urgent: Dorica columna enim minore intervallo a nobis distare videtur, quam quadrata columna, quamquam eorum capita idem epistybum sustentant; proprie vero maiore intervaUo a nobis distare eam necesse est, ceteris partibus aedificii spectatis. Causa vitii sunt striae (kanneluren) columnae. Quae nimis graves sunt redditae neque satis abbreviatae, quo recedant. — Ceterum abacus sub epistylio paululum prominens accurate, veritati respondens, est delineatus 1). — De abo errore perspectivico Cf. Robeet, Niobe p. 6. A dextra parte aedificii nihil conspicitur sive nunquam ibi aliquid fuit sive tempore evanuit et tertia pars fere tabulae prorsus abest. Iudicium nunc audiamus viri docti Pftjhx de profunditate expressa. Licet verba ipsa dare 2): „Die Niobe kann mit weniger *) Quomodo aedificium sit accipiendum, rogatur. Duae columnae priores statim admonent frontis templi in antis; sed latus templi deest; quomodo posterior columnarum ordo cum priore cohaeret? „Nirgends im wirklichen Leben kann ein solches Bauwerk existiert haben; es ist der Spielhintergrund für ein Drama, eine alte Attische Skene" (Robert, Niobe, p. 5, 6). Pictorem liberum autem, qui actum quendam tragoediae in tabula exprimere vult, sibi non scaenicas column as (ligneas!) sed potius e natura ipsa verae regiae columnas exemplum sumere et suo modo componere verisimile est; fac vero ita eum fecisse, cur tandem, rogamus, personas principes tam oblique ante (atque adeo extra) aedes posuit? Latus aedium enim videmus, non partem mediana frontis. Cf. etiam Pfuhl, § 871. *) Malerei u. Zeichnung d. Gr., § 674. 5 66 Vorbehalt als die Andromeda 1) für eine im Raumhchen genaue Kopie eines Bildes aus der zweiten Halfte der 4 Jahrh. gelten .... Wir sehen von einem mittelhohen Augenpunkt auf die Gestaltengruppe, die schrag vom Vordergrund in den Mittelgrund führt, und zwar so tief, dasz die Verkleinerung bereits fühlbar wird Die Architektur begrenzt den Raum nicht mehr, sondern sie erweitert ihn bhckführend". Idem in Gött. gel. Anz.a): „Das Bild ist ein Markstein in der Weltgeschichte der Kunst: von Paolo Veroneses Hochzeit von Kana ist es nur noch gradueU verschieden, nicht mehr prinzipiell, wie die vorapollodorische Malerei mit ihrer Kavalierperspektive" *). — Ahter vir doctus Rodestwaldt iudicat4): „Die Architektur des Niobe bildes ist nicht raumbildend, sondern aus inhaltbchen Grimden den Figuren hinzugefügt" et negare videtur in nostra imagine profunditatem esse expressam. De profunditate virum doctum Pftthl recte iudicare puto (Cf. tarnen, quae supra de nutrice dixrmus). De momento tarnen tabulae nostrae in historia artis Graecae ahter equidem sentio. Supra enim vidimus in arte antiquissima Aegaea iam omnia principia profunditatis expressae mveniri; minime Nioben „principio" ab arte Aegaea illa differre, sed gradu tantum puto. Infra mihi plura de bis dicere in animo est. Quid vir doctus Rodenwaldt veht, me non inteUegere confiteor; parum enim in quaestione nostra refert, quae causa artificem impulerit exprimere ea, quae expressit. Quaeritur tantum, utrum profunditatem in iis expressam inveniamus, necne. Et profecto egregie est expressa5). Quidquid igitur de *) Imago Pompejana, v. Heemann, Denkmaler der Malerei des Altertums, München 1906 sqq., T. 129; Pfuhl III, 647; Gibabd, La peinture antique, f. 135. De Andromeda in hoe capite plura dicentur infra. s) Gött. gel. Anz. 1910, p. 802. *) De hac perspectivica ego aliter iudico, Cf. c. II. 4) Die Komposition der pompejanischen Wandgemalde, p. 8 (annot. 2). *) Aedif icium luculentum iam est testimonium, sed vid. imprimis etiam vultus puellarum. Et epistylia cum columnis argumenta sunt diffioülima; minus 67 ceteris eiusdem aetatis artificiis statuitur, in imagine nostra statuamus necesse est adesse clarissimam deminutionem et quidem in aliis atque hominum vel minorum rerum figuris tantum et abbreviationem perspectivicam; praeterea figurae constanter inter se operiunt; umbra denique adest. Etiam hoe attendere velim e totius huius operis stilo patere artem perspectivicam non iam esse primis cunis1). Iam ante aetatem eius igitur eam artem viguisse statuendum est. In quamnam aetatem autem hanc profunditatem expressam vindicare licet? Licetne ex ea aliquid arti Graecae antiquae colhgere? Vir doctus Robert hanc tabulam esse imitationem Graeci exemph demonstrare conatus est *). En res anceps! Statim enim rogandum est: estne imitatio accurata et velut amussitata? Idemne de arte Graeca antiqua valet, quod de arte hac Pompejana? Vir doctus Rodenwaldt parietum pictores Romanos picturas suas saepe e diversis fontibus composuisse disseruit 8). Ut ilü pictores nonnunquam in operibus de suo quid addiderunt, sic nostri marmoris picti auctor fortasse totum aedificium de suo creavit. Occasio columnarum Doricarum observandarum satis superque Pompejis erat, quippe quae urbs ipsa templum Doricum haberet. Paestum non longe aberat. Sic quod haec tabula nos de arte Graeca docere recte apud Robebt (Niobe, p. 6) legimus: „eine perspektivische Verschiebung, die gerade noch keine allzu groszen Anf ordeningen an den Maler stellt". *) Hoe clarum est, etiamsi iuxta aedificium omnia absunt, quae indicia plura dare possent (aliae figurae, horizon, montes, arbores, aliud aedificium); etiam fundamentum omnium valde desideramus. *) Cf. tarnen Koepp, Archaologie IV, p. 97. 8) Ceterum iam utile exemplum vir doctus Loeschcke huius rei dederat in libro, cui titulus „Die Enthauptüng der Medusa", p. 10, 11. Pictor Herculanensis Perseum Medusae caput praecidentem in regionem Hellenisticam transposuit. Cf. Rodenwaldt, Röm. Mitt., 1920 (Zu den Briseisbildern der casa del poeta tragico): „Die Landschaft könnte ein Zusatz des pompejanischen Malers sein, der ja gewohnt war, landschaftliohe Hintergründe an Kopien griechischer Tafelbilder anzufügen". 68 posse videbatur, ad vanum redigetur? Taceamus de arte perspectivica, etiam in ipsis figuris muherum haudneglegenda; observamus autem; quam arte aedificium cum indole totius compositionis cohaereat. Iam fabula ipsa id postulat. Turn per pulchrum contrarium formarum mollium humanorum corporum et durarum et rectarum columnarum minime abesse aedificium potest. Turn etiam sceptrum totam compositionem conjungit, quod citra nutricem. post Nioben, inter columnas evanescere videmus 1). Nimis denique totum opus cohaeret, quam ut partem abquam solvamus. Si tabula nostra imitatio est, tune certe aedificium etiam exemplo est assignandum. Qua aetate autem exemplum est ortum? Haud multum erramus si statuimus non multo post 400 ante Christum natum (Pftjhx, saec. IV) a). Gaudemus igitur nos eius aetatis manifestum documentum habere profunditatis expressae in aedificio. Sed iam satis de Niobe Pompejana disputavimus. Transeundum nunc est ad murales picturas Pompejanas. Eae tantum tractandae sunt, quae certo ad Graeca exempla referri possunt. 1. In compluribus picturis Argus est Io custodiens. Levissimis variationibus idem argumentum quater vel saepius redits). In sinistra parte Io in saxo sedet, in media saxum eminet, in dextra parte Argus est dextro pede in bumib saxo posito *). Idem argumentum continet pictura „stili II" reperta in domo Liviae in Palatino, sed nonnuUa addita vel mutata; bic non solum saxum medium est auctum sed, id quod maioris est momenti, figura nova l) Post aliam columnam quadratam? ') H. Diepolder, Untersuchungen zur Komposition der römischcampanischen Wandgemalde, Münohen 1922 (Ungedruckte Dissertation) tabulam nostram post saeoulum IV factam putat. (Arch. Anzeiger 1922, Sp. 360). *) Deseriptionem praebet Helbig, Wandgemalde der vom Veeuv verschütteten Stadte Campaniens, 131, 132, 133, 134. *) Pfuhl III, 646; Cf. Hebmann, Denkmaler, 68. 69 scl. Mercurii apparet; columna cum statua poet Ionem posita est *). Priusquam de profunditate iudicamus rogatur: utra pictura similior est exempli, Palatina an Pompejana? Exemplum autem Niciae *) tribuitur. Viri docti Rodenwaldt •) et Pfuhl *) simpliciorem compositionem similiorem exempli putant. Attamen iis assentiri non possum. Cuiuscunque domus „Liviae" fuit, certe nobilissimus princeps Romanus eam habitavit. Num autem nobis fingere possumus principem Romanum 5) bis verbis pictorem suum alloquentem: „Heus, pictor, bic in pariete imitationem habere cupio clarae illius tabulae Graecae, sed tu cura.... ut figuram novam de tuo addendo illud artificium funditus oorrumpas". — Non opinor. Potius faber obscurus Pompejanus partem omisisse, id quod facibus est, quam clarae compositioni quid ad de re, putandus est. Accedit, quod Mercurio addito demum compositio iustum sensum obtinet: bberatio innocentis muberis fit, quacum comparanda est compositio alterius picturae Pompejanae liberationem Andromedae a Perseo continens. Etiam haec compositio triangularis est; belua bic cum Argo ilho comparari potest. Tres figurae in exemplo igitur fuerunt. Etiam regio (landschap) arte cum figuris cohaerens exemplo est vindicanda. Observamus autem profunditatem expressam in pictura Palatina maiorem esse quam in Pompejana. Etiam Palatinae compositio •) completior et aequior videtur !) Pfuhl III, 708. 2) Overbeck, Schriftquellen, 1816 (Plin. N. H. XXXV, 131). *) Komposition der pomp. Wandgem., p. 228. „. . . . Daraus folgt ohne weiteres, dasz das pompejanische Bild die Vorlage genauer kopiert". 4) n, § 823. 6) Cf. Klein, Gesch. d. Gr. Kunst, II p. 325 sq. 6) Ne putes, ut quandoque bonus dormitat Homerus, Niciam — si is auctor est — in compositione fabulam ipsam neglexisse, quae Argum indueit Ionem in forma vaccae eustodientem, dicendum est vaccam duobus cornubus fronti Ionis additis indicatam esse. Cf. Helbig, 1.1. (131). Ceterum Argus „TiavÓTirijf" nullo modo indicari videtur. 70 quam tenuis Pompejana1). Figuram Mercurii igitur exemplo tribuimus. Sie manifestum documentum deminutionis perspectivicae obtinemus. De obductione et de abbreviatione tacemus. 2. In „Casa dei Dioscuri" pictura est reperta cóntinens Perseum Andromedam überantem *). Monstri marini ratione habita compositio triangularis est, ut oompositio supra dicta, et fortasse recte Niciae tribuitur. Monstrum etiam marinum igitur exemplo tribuamus necesse est; item mare, in quo est. Hoe autem novum et egregium documentum est profunditatis expressae et quidem abbreviationis perspectivicae in topiis, quia nihil profundius porrigitur quam ipsum maris aequor 8). 3. Etiam nominanda est pictura cóntinens Pentheum a Bacchis interfectum, in domo Vettiorum Pompejis reperta4). In media parte Pentbeus altero genu humi nitens conspioitur. Muheres insanientes eum undique aggrediuntur. Haec ünago ad aetatem ca. 400 ante Christum natum refertur. Cetera perspectivica hic adsunt; etiam deminutionem adesse vir doctus Pfuhl (II, § 671) contendit: Bacchas, quarum corpora superiora super saxa montis eminent, minores esse redditas, quam eas, quae proximae sint a nobis. Iam supra vidimus, quam anceps sit ex humana forma *) In Pompejana imagine Io, et vultu et aliis spectatis, impressionem mulieris vulgaris atque obsoletae magis quam fatigatae movet (de muliere gravida ef. Hblbig, 131). 2) Springer—Wolters, p. 376. Gdjard, La peint. ant. p. 230. HermannBbuckmann, Denkmaler, T. 129. *) Cf. R. Pagenstecher, Neue Jahrb. 1921, p. 283: , in der Tat scheint bereits die vorhellenistische Malerei .... mythologische Gestalten vor einen landschaftlichen Hintergrund.... gestellt zu haben . . . . Im Perseusbild erscheint.... das blaue Meer mit seinem hohen Horisont. Wir sehen, dasz die alten Gesetze der Malerei nicht mehr gelten, dasz sieh das Bestreben durchsetzt, Raum zu bilden, die neutrale Hintergrundsflache zu verlassen und den Menschen in seine natürliche Umgebung hineinzusetzen." Cf. Pfuhl II, § 871 in fine. «) Hermann—Bruckmanw, T. 42. Ptobx UI, 641, Cf. II, § 671 sq. 71 derninutionem perspectivicam concludere. Et hic minime est manifesta et iudicio abstinere malim. Obductio figurarum saxis effecta bic est larga *); non in hac compositione vero mos ab antiquis traditus videndus est, sed re ipsa pictor coactus est: fabula in Cithaeronis chvo scopuloso figuras versari iubet *). 4. In pictura in „casa del poeta" reperta Briseidem continente abduotam *), vir doctus Rodenwaldt rem momenti observavit *) : in parte superiore imaginis, quae est iuxta Achilli tentorium, puppes trium navium longinquarum observari possunt (quamvis minus clarae). En bio etiam summus gradus profunditatis expressae, quae congruit cum imagine Andromedae. Et haec profunditas cum cetera compositione tam arte conjuncta est, ut eam exemplo tribuamus. Si vero statuimus circa finem saeculi V profunditatem expressam summum gradum attigisse, minime sequitur, ut in omnibus innumerabilibus tabulis pictis eius aetatis, semper summa profunditas sit expressa. Certis finibus artifices semper liberi fuerunt. Optime cogitari potest quendam pictorem figuras mythologicas fingere maluisse in „fundo" incerto et indifferenti, quam in „fundo" naturam vere repraesentante. Hoe modo et imago magis „idealis" 6) fit spectatoris cogitationibus spatium rehnquens et... . pictor in fabulis reddendis, quae cum certis historicis locis (ut Iphigeniae fabula cum Aulide) conjunctae erant, non inscitia rerum impediebatur. Minime ex fundo profunditate carente, beet concludere *) Haec obductio etiam in artificiis Romanis crebra est. *) Ceterum haec compositio non in primis est habenda. Non perspicitur, quomodo vir fortis infirmo mulierum impetu necari possit. *) Hekmann—Bbuckmann, T. 10; Pfuhl UI, 655; Helbiq, Wandgem., 1309. Cf. Ywvm. n, § 863, 871 (plures Ubri citati); Rodenwaldt, Kompos. etc., p. 200 sqq.; Hekmann, Text, p. 14. *) Röm. Mit teil. XXXV, 1920 (Zu den Briseisbildern der casa del poeta tragico). •) Cf. Helbio, Wandgem., p. 284. 72 auctorem inopia peritiae eum talem creavisse. Sic in Madonna Sixtina pictoris, cui nomen Rafael 1), ut in tabula Iphigeniae (v. infra), in solo tantum proximo a nobis aliquid profunditatis expressum est, „fundus" ceterus nebulosus prorsus profunditate caret. Sed nemo contendere ausit pictorem inopia artis perspectivicae ita fecisse! — Haud supervacaneum fortasse est statuere profunditatem expressam anceps criterium esse ad tempus definiendum quo pictura sit creata. Id non solum ex iis, quae supra sunt dicta, sed etiam ex toto hoe libello Uquet. 5. Iphigeniae notissima imagoa) e „Casa del poeta tragico" exemplum talis artificii mihi videtur, quale supra exposuimus. Etiamsi haec revera ex omni parte accurata imitatio est antiquae tabulae pictae Graecae, tarnen nihil inopiae e „fundo" plano colligere heet neque quod ad unum auctorem attinet, neque ad totam aetatem. Haud scio an pictor talem fundum nebulosum sibi elegerit ut ad apparitionem Dianae aptissimum. Fortasse etiam ob nullam aham causam hunc aequum et placidum fundum pictor sibi sumpsit, nisi ad mehus figuras ipsas Ulustrandas. Consulto, non imperitia fundum nebulosum esse electum — sive ab auctore ipso sive ab imitatore — e ceteris rebus tecbnicis colligendum est, quae artem valde progressam arguunt. Minime igitur assentior viro docto Rodenwaldt dicenti3): „Das Fehlen jedes raumhehen Zusammenhanges macht es wahrscheinhch, das Original vor 350, der Zeit, in der die Generation des Aëtion begann, anzusetzen". Haec nimis theoretica sunt, non rationem habent usus practici. Iam satis vero argumentorum in picturis Pompejanis, supra tractatis, invenimus, quae profunditatem in initio saeculi IV ») Woermann, Geech. d. K. IV (1920), T. 43. *) Hermann—Bruckmann, T. 15, p. 23; Helbig, Wandgemalde, 1304; Pfuhl n, § 869, 871; Rodenwaldt, Kompos. etc., 198. Cf. Loeschcke, Enthauptung der Medusa, p. 13. 8) Die Komposition etc., p. 199. 73 et in fine saeculi V perfecte expressam esse in pictura Graeca probant. Una res etiam affirmare videtur multarum pieturarum Pompejanarum non solas figuras ipsas Graeco exemplo tribuendas esse, sed etiam topia, in quibus eae figurae sunt positae. Iam poetae, cui nomen Goethe, animum tetigerat in nulla pictura Pompejana imaginem inveniri amoenissimae illius naturae, quae circum id oppidum tam larga est (Neapolis, Sinus Oumanus etc.). Goethe dicit: *) „Wie konnte auch ein in der herrhcbsten Weltumgebung sich befindender und fühlender Pompejaner die Nachbildung irgendeiner Ansicht, als der Wirklichkeit entsprechend, an seiner Seite wünschen!" His verbis tarnen non recte clarus poeta hanc rem explicasse videtur. Hoe enim statuendum est: quo amoenior est natura, quae pictorem cingit, eo magis eum ad imitandum incitabit; pictores, dico, ipsas regiones amoenissimas petunt ad pingendum et his tabulis maxime spectatores delectantur, non solum ii, qui longe a tah amoena regione absunt et amoeni argumenti oausa tabulam sibi optant, sed etiam ii, qui in eadem illa regione habitant et arte pictoris delectantur. Potius rogandum videtur num Pompejani antiqui satietate quadam affecti. quippe qui cotidie in taü regione versarentur, tantopere amoenitate moverentur, quam advena, qui raro tantum talia videt. Tarnen neque haec explanatio recta est. Distinguendum enim est inter ceteros homines et pictores. Hi revera iis, quae circum se vident cotidie, iterum iterumque moventur. Exempla in promptu sunt. Regio (landschap) Batava cum suo pecore, fossis, sahetis, coeh lato aspectu per saecula nonnuUa semper in tabulis redditur; semper eadem pictorum animos movent (et per eos ceteros homines). Expectas igitur imagines Pompejanas amoenitatem iUius regionis ostendere. J) Verba, quae Pagenstechek. dat Neue Jahrbb. 1921, p. 286, arm. I, hie laudo. 74 Aooedit, quod non solum illa regio amoenitate sed etiam forma singulari montis Vesuvii insignis est. Ut ars insulae oni nomen „Japan" saepissime reddit montem sacrum, qui „Foesijama" nominatur, ut in poesi Graeca mons Aetna maxime valet1), sic in arte Pompejana Vesuvium esse redditum iure expectes. Sed nusquam eum montem invenimus *). Res autem tali modo explicanda videtur. Poësis Graeca et ars insulae cui nomen „Japan" liberi plerumque ingenii sunt manifestationes, pictor decorationum Pompejanus contra non sui iudicü sed alieni (i. e. domini domus decorandae) erat. Dominus argumentum picturarum, quae erant in domibus privatis Pompejanis, saepe saltem, definivit. Mos quidam et sensus nobilinm Pompejanorum maxime valuit, qui imitationes mire pulchrae ilbus artis Graecae praeferebant inferioribus pictorum Italieorum obscurorum operibus. Eae regiones in picturis plerumque Pompejanis igitur a nobis observantur, quae etiam in exemplis Graecis erant, ubi Vesuvius nimirum non inveniebatur. Hoe igitur concludendum est etiam in topiis, quae circa figuras ipsas erant, artem Graecam multum valuisse8), et profunditatem expressam in iis ad exempla Graeca plerumque esse referendam. — Non solum autem parietes, sed etiam quod in solo est repertum saepe fons est eorum, quae de picturae antiquae nobis cognita sunt. Chkist, Der Atna in der gr. Poesie, Münch. Sitz. ber. 1888,1,p. 249 sqq. 2) f. v. Duhn, Pompeji eine hellenistische Stadt in Italien, Teubner 1918, p. 85: „Nirgends ein der unmittelbaren landschaftlichen, so herrlichen ümgebung Pompejis entnommenes Motiv!" — „Vesuvius" ille, quem ostendit Pfuhl III, 745, non solum puerilis est montis imago, sed etiam quod vis aliud vinetum potius est quam Vesuvius. ») v. Duhn, 1.1. V. DE LITHOSTROTO POMPEJANO ALEXANDRI CUM DARIO PROELIUM CONTLNENTE. Magnus fons antiquae artis pingendi cognoscendae est lithostrotum (mozaïek). Maximum illud cui nomen „Alexander-mozaïek" in „Casa del Fauno" Pompejis repertum, quod pugnam Issiacam Alexandri Magni cum Dario continet, multis imaginibus phototypicis tam pervulgatum estx), ut singula describere supervacaneum sit. Statim analysis sequatur. In nulla imagine magis figuras inter se operire videri necesse est, quam in imagine pugnae, ubi milites equitesque f er oei ter permiscentur, siquidem artifex aspectum totius satis humilem sibi sumpsit, id quod bic factum est. Non iam more artis Orientalis pugnantes dispersi per planum sunt, sed pugnam vivide esse expressam ita, ut vera pugna nostris oculis offertur, primo obtutu sentis. Exempla obductionis perspectivicae sunt innumerabiba. Auctor sibi est constans, cum milites posteriores, qui plane a prioribus teguntura), non sublevando vel abo adiumento usus visui nostro obtulerit. Ita fieri potuit ut magnam partem operis caelo rebnqueret. l) E. g. Pfuhl III, f. 648; Spbingeb—Woltebs, 1923, Tab. XII; Luckenbaoh, f. 102, pravam imaginem nobis praebet. *) Haud illepide Pfuhl II, § 834 dioit: „Die vielfaehe Schichtung der Gestalten, von welchen oft nur ein Teil des Kopfes, ein Helm, eine Lanze sichtbar ist, tauscht uns nicht nur die Tiefe des Raumes, sondern auch eine viel gröszere Gestaltenfülle vor als wirklich da ist". Imprimis hastae numerosae in media parte hoe efficiunt. 76 Pltnitjs 1) dicit: Philoxenum Ere trium, cuius tabula nullis postferenda Cassandro regi picta continuit Alexandri proebum cum Dario; .... bic celeritatem praeceptoris secutus breviores etiamnum quasdam picturae compendiarias invenit". — Quae sunt hae compendiariae? Vir doctus Winter eas esse referendas contendit2) ad crebras obductiones (Germ. „Verdeckungen") figurarum. Quam interpretationem virum doctum Pftjhx recte refellisse puto *). Obductio tam fere antiqua est quam ipsa Graeca ars. Turn voces „celeritatem praeceptoris secutus" et vox „quasdam" ei interpretationi obstant. Solutionem ree tam huius quaestionis Pagenstecher 4) indicat. In arte picturah' vel maxime idem „subjectum" vel pluribus rationibus exprimi potest. Una ratio est lenta et accurata, aha ratio est inaccurata et velox; illam rationem antiquiores, hanc posteriores sequuntur; velut nostra aetate celer „impressionismus" propulit lentum illum antiquum „reahsmum". Impressionismum quendam monumenta antiqua ipsa nobis monstrant, imprimis Aegyptiae effigies mortuorum *). Non dubito quin initium tabs rationis pingendi fecerit Nicomachus ille, qui tam celeriter pinxit effigiem poetae Telestis •). Philoxenus praeceptorem etiam superavit in novo genere pingendi. Brunn 7), voee utitur „Virtuositat", sed haec prorsus ahar es est. É lithostroto nostro ratio pingendi ipsius exempli non iam effici potest propter mutationem technicam. Deminutionem perspectivicam ostendit galea, quae ad manum dextram Darii apparet; etiam equus saliens in parte media. Non l) Natura!. Hist. XXXV, lia Ovbrbeck, Schriftquellen, 1777. ») Winteb, Das Alexandermosaik aus Pompeji, Straszburg 1909. ») § 836. «) Die Landschaft in der Malerei des Altertums, Neue Jahrb. 1921. «) Pfuhl III, 677 sqq. •) Plin. N. H. XXXV, 108; Overbeck, 1771. ') Gesch. der Gr. Kunstier II, 169. 77 tam forma quam color arboris hio nominandus est1), qui efficit ut recedere post pulverem proebï videatur. Darius ipse, figura princeps, quaetoti tabxilae imminet, maior est, quam pro magnitudine equorum qui sunt citra eum. Ea res, etiam colores vividiores, efficit, ut Darii figura non satis recedere videatur. Darium autem multo maiorem esse iusto facile demonstrari potest. Linea, quae inter digitos minimos utriusque manus Darii cogitari potest et corpus equi nigri primi, qui currum ducit, eadem fere regione porriguntur. Si spatium metiris, quod inter utrumque digitum minimum Darii est et si idem spatium in corpore dicti equi demetiris, tune non sine admiratione quadam videbis totam equi corporis longitudinem multo minorem esse quam spatium inter duos digitos 2). Nullus equus ad pugnam aptus tam exiguus cogitari potest; itaque Darius iusto maior est expressus. — „Atqui", dixerit quis, „oonsulto artifex compositionis causa leges perspectivicas violavit". Non ita factum est, ut infra videbimus 3). Abbreviationem perspectivicam non tantum in solo deprendis. Iam in Capite I collum equi aversi comparavimus cum coUo bovis in poculo orto e loco cui nomen „Vaphio". Totus hic equus vero egregium exemplum est abbreviationis, et monstrat quomodo nobis fingendus sitille bos Pausiae „adversus, non traversus" *). — 1) Typus arboris identidem in arte Graeca redit (anathemata lapidea caelata Attiea, Cf. Winter, Alexandermosaik). Ceterum arida arbor ramis truncis optime in stilum totius imaginis quadrat. 2) Etiam equus est propior nos quam Darius! Etiam minor igitur esset, si aeque longe distaret ac Darius. Accedit, quod corpus equi eo statu, quo in pictura est, maximam longitudinem ostendit (plane traversus minor videretur!). *) Imago, quam Luckenbach in libro in usum scholarum edito, fig. 210, huius lithostroti praebet, hoe vitium „emendavit". Revera hic Darii figura melius recedit; non solum minor est expressus quam in ipso exemplo, sed etiam color est mutatus. Tales emendationes vero pravae sunt et discipulos in errorem ducunt. Melius J. Lange, Die Menschliche Gestalt in der Geschichte der Kunst, Abb. XXTV. 4) Plin. N. H. XXXV, 123. (Overbeck, Schr. 1760): „Ante omnia cum 78 Quam bene solum aequum recedit! Gladü, arcus, aba ardore pugnae amissa suo loco iacent. Vide etiam pedes mibtum et equorum, data opera eos iusto loco cum umbra sua in solo statuit auctor. Profecto baec omnia sunt expressa ita, ut pictores posterioris aetatis vix melius faciant. Ceterum attendo bastam fractam in dextra parte sob, capita èt virorum èt equorum semiadversa passim. Vaga massa in margine dextro operis non est rupes, ut quidam volunt *). Et forma eius et color et altitudo et aba huic interpretationi adversantur. Verisimile non est turbam Persarum, qui circa regem densissimi multitudine conferta fugiunt, tamsubitoabrumpi. Compositionis causa turbam equitum non tab modo intermittere beet. Accedit> quod equitum pugna in planitie semper fit. Certo rupes non est: at non magis Perses est. Equidem nihil ibi video nisi incertum quoddam complementum, quod fortasse manu minus perita irrepsit. Longum est multa ambigua in huius tabulae interpretatione, quae relinquuntur, tractare 8). Inter equorum pedes in parte dextra et iuxta collum equi lapsi in media parte color albidus transpicitur, item utrimque a pede rubra veste induto Persae eius, qui equum Dario promptum habet. Praesertim ille locus, qui iuxta iubas equi collapsi est et f ormam scutulae habet insignis est. Hic per medios equos equitesque solum perspicimus. Verisimile autem non est tale quid re vera fieri potuisse. De hoe loculo infra plura dicemus. Fundus, qui sub quattuor equis, qui Darii currum ducunt, perspicitur, ambiguus est: nonnulli vestigia hic esse equi albi contendunt: pes albus cernitur. Albusne equus unus fuit quadrigarum Darii? Non opinor. longitudinem bovis ostendi vellet, adversum eum pinxit, nou traversum, et abunde intellegitur amplitudo". *) Cf. Koepp, Archaologie II, 101. 2) Cf. disputationem viri docti Winteb, Das Alexandermosaik aus Fompeji, qui nonnuUa etiam vitia indicavit. 79 Quattuor nigri equi enim cernuntur, qui eerto conjungi possunt. Equus enim niger primus et equus, qui est ultimus ad marginem, lora circum pectora habent, quae eodem modo sunt ornata. Hi equi sunt igitur earundem quadrigarum. Obductione capitum autem apparet inter duos ultimos alteros duos equos esse. Hi quattuor equi sunt quadrigarum. Quinto equo albo locus non est et pedem album, qui inter abos pedes conspicuus est tribuo equo, qui est a nobis tertius. „At cur artifex albos pedes dedit equo, qui capite nigro est?" Certo vitium hoe est, sed iustam causam habebat, opinor. Ita fecit ut paulum saltem pedes mixtos extricaret visui1). Etiam satis audacter caput sublatum equi se iactantis, secundi a nobis, alio colore affecit quam eiusdem equi corpus ceterum *). Equum Persae manu innuentis non videmus. Redimus ad loculum Ulum, qui formam fere scutulae habet. Verisimile non esse dicimus, in pugna flagrantissima nos tam alte petretrare conspectu posse per medios pugnantes. In tabula picta, quam vir doctus Winter 3) eomparat, pictoris, cui nomen Velasquez, in qua deditio urbis Bredae ostenditur, res ahter se habet. Cum bona pace enim utrique stant in sua parte et per medios prospectus offertur longinquae regionis4). In lithostroto vero res ipsa prospectum talem vetare mihi videtur: pugna enim densissima est. Si tarnen leges compositionis incisionem exigebant, artifex paulum tantum eis hic obtemperare potuit. Ceterum figura eminens Darii aliquid ei legi satisfacere videtur: locum praebet, in quo oculi nostri quodammodo quiescere possint. Quid autem in *) Eadem de causa pictor vasis cui nomen Amphiaraus-crater (Pfuhl, IU, 179) quadrigis singulis album equum addidit; sic qui proximus a nobis equus est bene a ceteris distinguebatur. s) Duos pedes nimirum fusoos, qui proximi sunt supra caput Persae, sub quadrigis humi iacentis, tribuo equo a nobis secundo, non tertio. Aliter caput iactatum suos pedes non haberet. *) Wintbb, Das Alexandermosaik. 4) Pictor üle Hispanus patriam nostram planam montuosiorem reddidit. 80 loculo Ulo videmus? Color idem est atque ceteri fundi, qui color esse videtur harenae albidae planitiei in qua equites pugnant. Sed hoe est observandum: si oculis „fundum" ab imo margine perse quimur in partem superiorem imaginis, fere circa crus Persae rubra veste indutum, tune videbimus partem longinquiorem sob esse albidiorem quam partem oiteriorem. Quae res naturae rerum repugnat. Luce enim clarius est corpora equitum et equorum suam quidque umbram humi face re ita ut una magna umbra in solo fiat. E contrario pars longinquior ideo obscurior esse debebat, quam solum proximum. Ita factum est, ut, si bene spectas, sensus tibi moveatur omnes in dextra parte imaginis figuras potius in nebula haerere vel per aerem volare quam terra firma niti1). Capita Persarum in parte dextra (pars sinistra magis violata, quam ut ex ea iudicium colligere bceat) non tam in ipso aere, quam ante parietem albidum esse videntur; inopia „atmosphaerae" non recedunt satis. Sine dubio btbostrotum hoe natura non artificium hberum, sed decorationem fundi domus esse non obhviscendum est: planum quoddam decorandum erat. Quae causa auctorem eius et talium operum impellere potuit ad profunditati modum faciendum. Is qui primum pedem in tab imagine in pavimento facta ponet, ubi magna profunditas est expressa, is, si bene eam percipit, timebit, ne in inane immensum decidat. Simul labor immanis multorum milium lapiUorum suis locis coUocandorum molestiam exhibet conspectus obtinendi totius operis. Certo opus nostrum, quamvis magna vitia insint magna admiratione dignum est. Praesertim cum reputamus opus nostrum esse decorativum, statuimus, summam coUigentes, summum gradum profunditatis expressae artificem hic esse consecutum, qui hodiernis artificiis *) Cf. quae vir doctus Pfubx de umbra illa, quae appellatur „Schlag- schatten" in nostra imagine observat: noch im Alexandermosaik ist der Schlagschatten durchaus nebensachlich behandelt" (f 670). 81 non est postferendus; quem, dico, haud absurde comparaveris cum opere „De Nachtwacht" piotoris nostri cui nomen Rembrandt Aetate, qua opus nostrum est natum, summum gradum ars perspectivica attigerat. Eo ipso, quod in hoe opere artem velut perfectam neque iam progredientem deprendimus, statuere lioet etiam ante eam aetatem artem perspectivicam altissimum gradum attigisse. Nunc viri docti Rodenwaldt iudioium examinemus. Vir doctus contendit auctorem operis, inopia quadam permotum profunditatis exprimendae, difficultatem evitavisse toto imaginis plano figuris complendo: profunditatem eum velut oeeultavisse. — E contrarievero: auctor difficultatem eam petivisse videtur, si equum aversum. qui in medio fere est, et equos semiadversos spectas. Profunditatem, quoad argumentum postulabat, perfecte expressit*). Praeterea remedium peius esset malo! Aliquanto difficihus enim est talem 1) Woermann, Gesch. d. K. V, p. 325 (t. 151). Cf. Winter in libro cui titulus .JEinleitvmg in die Altertumswissenschaft" (Gercke—Norden), Teubner 1822, p. 208: „die erreichte volle Herrschaft über diese Dinge [res perspectivicae] ist die Voraussetzung für die grosz und reich entwickelte Komposition, wie sie in dem Bilde des Alexandermosaiks uns vor Augen liegt". Ceterum restrictioni, quam in sequentibus facit non assentior. Cf. etiam Woermann, Gesch. d. Kunst I, p. 347. 2) Cf. Gött. gel. Anz. 1910, p. 806, ubi Pfuhl dicit rectissime: „Nach Rodenwaldt ist all das nur eine „Umgehung des Raumproblems", also eme Verlegenheitsauskunft ,die Füllung der Flache mit Figuren" tausche den Raum vor — offenbar doch, weü der Maler ihn nicht wirkhch geben konnte. Diese Auffassung scheitert an dem oben und im Jahrbuche geführten Nachweise, dasz die griech. Maler von Apollodor ab [immo: iam ante Apollodorum] im Prinzip und im 4 Jahrh. auch in der Praxis Herren einer betrachtlich entwickelten Raumdarstellung waren. Hatten sie aber selbst nur durch „Flachenfüllung" raunüiche Illusion zu erzielen gewuszt, so ware doch auch das ein Mittel zur Raumdarstellung nicht jedoch eine „TJmgebung des Raumproblems"; auf die Wirkung kommt es an, nicht auf das Mittel". Si metiri posses profunditatem soli, quam expressam videmus in incisione, quae est in media compositione, longitudinem non paucorum passuum invenires! 6 82 compositionem figuris abundantem perspectivice reddere, quam horizontem vel montem quendam longinquum; hoe enim simphcissima res est; tam simplex etiam, ut per se ipsum non cogitari possit multas scholas pictorum Graecorum, qui popidus haud imperitus erat, opinor, artis imitatricis, frustra eam rem petivisse. Exemplum afferam. Una recta linea illusio fieri potest maximae profunditatis: una recta linea, dico, horizontem maris f ingere potes Argumentum ipsum, ut diximus, confertam turbam proeliatorum exigebat. Artifex classicus Graecus taha argumenta sibi potissimum eligebat, in quibus homo primum locum obtinebat. In hanc materiem incidenti pauca mihi addenda sunt de ratione, quae intercedit inter figuram humanam et topia in arte Graeca. Iam supra vidünus, quid topia et in arte antiquissima et in arte saeculi V et IV valuerint. Tarnen aetate Hehenistica demum ipsa natura naturae causa pictoribus argumentum operibus fiebat. Ut Socrati philosopho cetera natura prae homine sordebat, sic artifici Graeco homo et motus 2) humanus princeps argumentum erat dignum quod arte exprimeret8). Artem Aegaeam cum amore etiam animalia, flores, herbas, arbores reddidisse ex manifestis documentis inteUegimus; exempla afferre supervacaneum est. Quod sciamus, tota ars Graeca classica nunquam naturam reddidit naturae ipsius causa, ut nostra aetate tenero sensu naturae permoti pictores topiaria sine uUo saepe animah mortali pingunt. Vivida autem animalia et hominem agilem prius pictorem atque delineantem ad imitandum incitare, quam natura immobilis et exanimis haud miramur. Tarandrorum asinorum imagines ex illa aetate antiquissima palaeoüthica, qua lapidea utensiha homires tantum !) Vide imaginem in libro oui titulus „La peinture antique", viri docti P. Gdjaed, p. 232. In ora maritima scopulosa Perseus Andromedam liberat. Plura sane hic libri illustrator addidine videtur, quam in ipsa pictura inveniuntur. J) Proprie et improprie. *) Pagenstbchbb, Neue Jahrb. XXIV, 1921, 273. 83 faciebant, supersunt. Amor naturae amoenae tum demum oriebatur, eum temporibus HeUenistieis urbes tantopere magnitudine et numero habitantium crevissent, ut incolae urbis tumultu fatigati regiones longe ab ea turba remotas peterent. Id etiam e poesi Theocriti et Bomanorum poetarum Graecos imitantium apparet. Quamquam in artificiis, quae nobis servata sunt, homo velut cardo est, tarnen cavendum esse puto, ne eum conspectum rei nimis urgeamus. Impressio, quam nos habemus artis Graecae magna ex parte finitur plasticis operibus. Plastice in omnium terrarum arte nihil nisi figuras humanas (et animahum) fingit et semper finxit ipsa natura rerum, non in arte Graeca xax' Ifoj^y. Inter plasticen et artem pingendi et delineandi medium locum ars caelandi prostypa et ectypa tenet. Et ea ars, cuius multa monumenta relicta sunt, natura aptior est ad figuras humanas fingendas quam topiarias res. Neque in vasis expectas potius topiaria, quam figuras humanas, quae ad decorandum sunt aptiores. Non tam mirum igitur est nos ex iis artificiis Graecis, quae servata sunt, impressionem accipere hominem unice „centrum" totius artis Graecae fuisse inde a temporibus Mycenaeis. Una ars antiqua, quae natura sua topiarias res demonstrare optime potuisset, paueis vestigiis relictis periit, scl. pictura. Non semper classicas Graecorum picturas tantam multitudinem confertam continuisse quantam hthostrotum Alexandri per se ipsum clarum est et etiam imitationes Bomanae, supra tractatae, arguunt, quae mare, speluncas, scopulos, aha topiaria ostendunt, quamquam figurae etiamtum primum locum tenent. Multis causis, quas hic enumerare longum est, Graecos ingenio pingendi praeditos fuisse non niinore quam ingenio plastices verisimile est Non dubitandum esse, quin *) Cf. Koepp, Archéologie IV, 89: „Aber nicht nur popularer waren damals wie heute die Maler, sondern die Malerei ist tatsachlich fast immer die führende Kunst gewesen". Cf. sapiens iudicium viri docti Pfuhl in Neue Jahrbb. 1911 „Die griechische Malerei". 84 etiam topia in pictura classica et egregie et cum maxima profunditate sint expressa iam vidimus. Ad lithostrotum nostrum redeamus. Etiam in lithostroto Alexandri et figurae ipsae et quae sunt circa eas, tam bene perspectivioe sunt reddita, ut non dubitare sinant de summa peritia artificis profunditatis exprimendae. Anquirendum nunc est: Estne revera hnitatio et, si ita est, quando exemplum est factum? Omne, generaliter dictum, opus lithostrotum esse factum ab exemplo verisimile est technicis causis1). Per se ipsum quidem optime cogitari posset id exemplum ab eodem artifice esse factum, qui lithostrotum feoit: eum ipsum suum exemplum dehneavisse. Sed hoe memorandum est: Compositio partis principalis sol. Alexandri irruentis in hostem paulum mutata in posterioribus artificiis redit velut in sarcophago Sidone reperto, in urnis Etrusois. Haec compositio igitur magna claritate iam antiquitus fruebatur. Sed (etiam nostro iudicio) maximum ülud opus, quod cum pictura „De Nachtwacht" pictoris cui nomen Rembrandt supra comparavimus, talem compositionem figurarum, talem coloris sensum, taha technica denique prodit, ut unusquisque concedat, non obscurum fabrum quendam id facere potuiese, immo clarum quendam pictorem id fecisse. Non dubito quin picturae nobilis et clarae hio habeamus imitationem. Sic vulgo etiam oreditur. Quamquam vir doctus Bbttnn adhuc dubitabat exemplum fecisse Philoxenum, omnes exploratores posteriores (Wintbb, Pernice) ad opinionem vergunt üthostrotum revera imitationem Philoxeni esse 2). Is vero pinxit proehum Alexandri eum Dario regi Cassandro, *) Koepp, Archaologie, IV, 101. a) Denuo mquirere in pictorem hinc est alienum. Quamquam conüten debeo Apellem statim in mentem mihi venire. Totus stilus non indignus clarissimo antiquitatis pictore videtur; etiam scimus Alexandrum ipsum ab uno Apelle voluisse pingi („nam ab alio se pingi vetuerat edicto", Plin. N. H. XXXV, 86). Si igitur severe haec sunt accipienda et tabula nostra 85 anno 306 ante Christum natum. Dicere ergo licet: ecce testimonium profunditatis expressae eius aetatis? Certo Heet. Imitator quidem, si sui iudicii vir fuit, nonnulla de suo mutasse potest; praesertim technicae causae ex ratione laborandi funditus mutata ortae eum id facere cogere potuerunt. Si vero mutavit quid, id non tam rem perspectivicam totius quam eolorem fuisse verisimile est. Mirum enim esset, si lapilli colorati cum ipsis coloribus exempli prorsus congruerent; fac autem, quam maxime eos congruisse, turn etiam totus aspectus ceteri conclavis, ubi fundum efficere lithostrotum destinatum erat, imitatorem cogere potuit colores temperare. Quoniam in hanc materiem incidimus, pauca de coloribus addenda sunt. Supra figuram Darii multo maiorem iusto esse expressam demonstravimus. „At enim" — dicat quis — „consulto artifex eum ut figuram principem solito maiorem delineavit". Tune vero alterum ducem, Alexandrum, comparemus. Num is etiam tantopere in maius auctus est, quam Darius? Iustam magnitudinem is habet. Cur igitur in Alexandro reddendo ahter egit auctor ac in Dario ? Ne multa: vitium habemus in forma maiore Darii. Id quod etiam e studio „realismi" totius ceteri operis apparet. Si autem vitium deprehendimus in figura capitah, idne tribuimus imitatori an auetori ipsi claro exempli? Non Philoxeno ipsi, opinor, sed imitatori. Statuimus ergo in figura capitah imitatorem neglegentissime versatum esse 1), et eandem neglegentiam iure expectas in ceteris. In coloribus revera neglegentiam observamus. Merninerimus, eet picta vivo Alexandro, tune certo Apellem auctorem esse statuendum est. Ceterum ex verbis Plinii: Philoxenum Cassandro regi pinxisse Alexandri proelium cum Dario, „terminimi ante quem" nos colligere posse mortis Apellis puto. A° 306 enim Philoxenus Alexandrum pinxit. Si Apelles time vixisset, is sine dubio, religione Alexandri mortui carissimi, a rege Cassandro rogatus esset talem imaginem pingere; Apelles autem eo anno iam mortuus erat. l) In ipsa figura Darii imago integra, neque tempore vel aliis causis violata est, quod sciam. 86 quae supra diximus de colore capitis equi quadrigarum secundi a nobis; is color discrepat a colore ceteri corporis. Utile quoque est cogitare de pedibus albis illis, de quibus paulo ante disputavimus. Quia omni ex parte bthostrotum, quod nobis servatum est imitatio inaccurata est, cavendum est, ne eadem fuisse dicamus in exemplo ipso atque in hac imitatione. Hoe, quod ad colores *) attinet, etiam affirmatur comparato sarcophago Alexandri. Figurae Alexandri et eius victimae sol. equitis equo prostrato delapsi in hoe sarcophago redeunt ita. tarnen, ut cetera paulum sint mutata, colores vero prorsus alii sint. Scimus virum doctum Winter lithostroto nostro uti argumento ad probandum picturam, quae quattuor coloribus tantum utebatur, usque ad Alexandri Magni tempora viguisse 2). Ex omnibus, quae supra sunt disputata opinionem viri docti Winter infirmo fundamento niti puto. Ahud argumentum vir doctus Woermann s) affert: „Die Einfachheit der Farbengebung, die au.szer Schwarz, Bot, Ockergelb, Weisz u. s. w. noch ein ins Grünhche spielendes Grau enthalt, ist bier offenbar, wie die Farbengebung aller pompejanischen Fuszboden- und Wandgemalde, durch dekorative Rücksichten bestimmt gewesen. Es ist uns daher unmöglich, sie mit Winter als eine Hauptstütze der Ansicht gelten zu lassen, dasz auch in der Zeit Alexanders des Groszen Maler wie Philoxenos und Apelles 4) noch an der alten Vierfarbentonleiter festgehalten i) Minus recte Pfuhl I, § 15: „dagegen wird schwerlich mit Pvecht bezweifelt, dasz die Koloristik des Vorbildes grundsatzlich treu wieder gegeben sei". Cf. § 836. ») Winteb, Das Alexandermosaik, Text. Cf. Cicero, Brutus, c. 18 (70): „Similis [atque in plastice] in pictura ratio est: in qua Zeuxim, et Polygnotum, et Timanthem, et eorum, qui non sunt usi plus quam quattuor coloribus, formas et lineamenta laudamus: at in Aëtione, Nicomaeho, Protogene, Apelle iam perfecta sunt omnia". 3) Gesch. d. Kunst I, 347. *) Hic tarnen secundum Ciceronem (L L) non iam quattuor coloribus utebatur I 87 hatten". Recte haec observata esse mihi videntur; quamquam hoe est cogitandum: ad lithostrotum faciendum decorationis ipsius causa talem tabulam pictam eligi potuisse, quae iam sua ipsius causa simpheibus ilhs coloribus picta esset. Pauca admodum de coloribus addenda sunt, profunditatis expressae ratione habita. Rogamus, num antiquiores etiam pictores Graeci veros ipsius naturae colores imitarentur an Hbidinose „pulchris" coloribus uterentur minime cum ipsa natura convenientibus. Ad fontes bterarios nos vertimus. Unum verbum sol. axQt^g, quo Lucianus utitur in deseribenda Zeuxidis tabula picta, mihi prodere videtur eum pictorem et omnes pictores igitur exeuntis saecuh V iam accuratissime colores miscuisse ad vere naturam imitandam. Contextum laudamus:*) ra fuv oibv HXXct Tijg yoayije, &j>' Saec roïg ièu&reag fjptv oi nétvrv Ipyavij ovxot ttjv 5Xtjv 8fia>g ifju dvva/iiv zijg xiïVtjg, olov tb anoxtivai rag yqau.fiug ig tb tv&vrarov xal tc&v wojfidrmv uxQtfif] vip xqügiv xai tvxatgov rijV tmftoXrp notijaaa&ai xal axtaaai Ig Stov x. r. X. Quid accurata mixtura colorum ahud est nisi hoe: mixtura colorum cum vera natura conveniens. Quod confirmatur alio eiusdem auctoris loco (Zeuxis, 4 in.), ubi Centaurus Zeuxidis describitur: 'Bwi %Xóijg tüiïaXoiBg % Ktvravoog aëri] ittnolifTCU olrj fttv zij tmtw %afiou xttfitvt] x. t. X. Vox ivöaXjjg nihil quidem demonstrare de colore mihi videtur; sed %Xóii sine dubio colore viridi fuit expressa. Rogatur num haec res etiam de profunditate expressa nos aliquid docere possit. Per se ipsum quidem optime cogitari potest colorem cum natura convenientem conjungi cum planissima ratione exprimendi. Sio exemph causa in Museo Leidensi imagines Aegyptias, naves in Nilo continentes, vidi, ubi aqua colorem caeruleum habet; attamen imagines ülae minimum profunditatis exprimunt. Id etiam luculentis exemphs artis hodiernae demonstrari potest, quae nonnunquam veros colores ostendit, sed omnem prorsus profun- *) Zeuxis, 4 (Pars I, Teubner p. 397 (842)). Oveebeck 1663. 88 ditatem evitat consulto. Statuere ergo possumus studium realismi, quod e coloribus „veris" ostenditur, non semper cum studio reabsmi in profunditate expressa conjunctum esse debere. Audiamus nunc virorum doctorum iudicium de loco Luciani1): Klein [Gesch. d. gr. Künstler III, 5: „Die Lukiansche Beschreibung des Kentaurenfamihenbildes von Zeuxis enthalt bereits aUe Elemente derselben (der geschlossenen Raumwirkung), etc.] wül die geschlossene Raumdarstellung schon dem Kentaurenbilde des Zeuxis zuweisen, weil Lukians lui %X6^s tii&aloVg die Lokalfarbe bezeuge; aber eine Wiese wird auch in Zeiten der Schönfarbigkeit durch grüne Farbe bezeichnet". In arte quadam primitiva vel in ea arte, quae primitivam imitatur, color locahs quidem nihil de profunditate expressa probare potest. Aha tarnen res mihi videtur in arte adufta Graeca saeculi V, ubi &*oi(tyQ mixtura colorum ex eodem studio realismi nasci videtur atque lineamenta perspectivica. Hic etiam fabula illa memoranda est, quae narrat certamen Zeuxidis Parrhasiique 8). Noli obiicere tantum fabulam eam esse. Eo pluris enim est, quia eius aetatis „gustum" designat. Studium illud autem „realismi" non tantum intentum fuisse in colorem necesse est, sed etiam in lineamenta; tune autem ea lineamenta perspectivioe recte expressa fuisse necesse est. Qua re demonstrari videtur Zeuxidem eiusque aequales in perspectivica aliquid consecutos esse! — A lithostroto Alexandri8) satis longe aberravimus; tarnen haec non omittenda esse putavi. Rodenwaldt, Die Kompos. d. pomp. Wandgem., 3. *) Nota fabula de uvis atque velo, quam invenire potes apud Plinium XXXV, 65. ) Etiam hoe lithostrotum realismum in coloribus appetit, quod e colore carnis vultuum liquet. VI. DE MONUMENTIS SEPULCRALIBUS PAGASIS REPERTIS. Iam inde ab aetate antiquissima rationem Graecam aspiciendi naturam secuti sumus in variis monumentis et omnia fere argumenta (topia, figuras homimim omniumque ammalium, aedificia, pugnas) cognovimus. Semper studium realismi, quod obductionem, abbreviationem, deminutionem perspectivicam gignit, ex iis intelleximus. Unum autem genus picturae nondum exanimavimus: id est genus domus interioris. Iam in vasorum imaginibus quidem nonnuUa exigua indicia eius argumenti reperiuntur: „in parietibus" sunt utensüia varia „suspensa" x). Tarnen indicia tantum sunt et nimis saepe incerta. Pagasis autem monumenta sepulcraba sunt reperta 2), quorum unum momenti est, quod domum interiorem nobis ostendit. Hoe breviter examinabimus. Iam diu ex fontibus btterariis Aëtionem, Alexandri Magni aequalem. eam materiam tractavisse 3) noveramus. Tarnen testimonia Utteraria semper incertiora monumentis. Videbimus autem ratione reaü et perspectivica etiam hanc picturam esse factam, quamquam ars huius tabulae satis est humilis, ut ab arte provinciali expectaveris. Post ea, quae de profunditate expressa *) Vid. etiam pag. 62. ") Arbanitopoullos in E iiq&tos l£tvoa>v cp&ooav *ttl unó^Qcooiv oxi&g .. .. *). 3 Apollodorus Atheniensis primus species exprimere insti- tuit primusque gloriam penicillo iure contuüt5). 4. oxidf axiaan, imcpavHcc xov iow(unog êcvTi/Motpog- aHtayoayiccv, J) Optime de hac quaestione sciagraphi meritus est Pfuhx (Jb. des D. Arch. Inst. Bd. 25 (1910). Cf. eiusdem viri docti magnum opus „Malerei u. Zeichnung der Gr.", sed claritatem non consecutus esse mini videtur. 2) Schr. 1641—1646. >) Schol. II. X, 265. *) Plutarchus, de glor. Ath., 2. 6) Plin. XXXV, 60. 94 xijV oxyvo/Qacpiav ovtw léyovac IXtytro dt ris *"*» IdnoXXóSoooog ZmyQucpog axtuyQuqjog avxï ro€ OKijvoyoacpos. . . .1). Cognomen „sciagraphi" ei in pura lingua Attica aequali datum est et quidem non a phüosophis, sed ab omni populo. Sensus „sciagrapbiae", qui apud philosophos invenitur neglegenda est. Iam proni sumus ad sciagraphiam simpbci sensu accipiendam: „picturae umbrae". Quae res confirmatur testimoniis 2 et 3, quae arte conjungenda inter se et eo pluris sunt putanda, quia e diversis fontibus sunt. In testimonio 3 vox „exprimere" emphasin habet: per umbram melius quam omnes pictores antea species rerum expressit. Quod verbis Plutarchi explanatur;