NOORD-BRABANT EN LIMBURG IN BEELD






DOOR
Mr. a. loosjes
MET
244 AFBEELDINGEN
AMSTERDAM
SCHELTEMA & HOLKEMA'S BOEKHANDEL
(K. GROESBEEK 6 PAUL NIJHOFF)






INHOUD
VOORWERK:
Titel, Inhoudsopgave en Register der Afbeeldingen bladz. I—VIII
I. STADSPOORTEN, MUURTORENS EN WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN
te Bergen op Zoom, Klundert, Willemstad, Breda, Geertruidenberg, 's-Hertogenbosch, Grave, Megen, Heusden, Valkenburg, Maastricht, Wijk, Venlo, Gennep — 80 afbeeldingen met tekst 1
tl. KERKEN EN GODSHUIZEN
te Breda, Heusden, Bergen op Zoom, Geertruidenberg, Willemstad, Woudrichem, 's-Hertogenbosch, Grave, Eindhoven, Maastricht, Valkenburg, Sittard, Weert, Roermond — 101 afbeeldingen met tekst 49
III. STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN te Breda, Geertruidenberg, Woudrichem, Heusden, 's-Hertogenbosch, Maastricht, Sittard, Roermond, Venlo — 59 afbeeldingen met tekst ,, 113
Op den titel de wapens van Noord-Brabant en Limburg in de heraldieke kleuren.
De 3 afdeelingstitels zijn versierd met 4 min of meer toepasselijke afbeeldingen.
Op het voorplat van den band, welke in zwart en rood is uitgevoerd, zijn de wapens
van Breda, 's-Hertogenbosch, Maastricht en Roermond in de heraldieke kleuren en
met goud en zilver gestempeld.
ALPHABETISCH REGISTER DER AFBEELDINGEN
Bladz
BERGEN OP ZOOM.
Kerk, Ned. Herv. of St. Geerten. . 65—66,68
Markiezenhof 19—20
Poort, Lievevrouwe- of Gevangen- . 7—-8
Ravelijn 8
Stadhuis 18—19
BREDA.
Arsenaal, Poort v.m. Groot- .... 26
Begijnhof 62—63
Boterhal (v.m. Vleeschhal) 26
Catharinastraat (poortje) 120—121
Groote Markt b. d. Halstraat. ... 119
Haagdijk (gevel) 118
Jan van Polanenkade 119
Karrestraat 117
Kasteel (Militaire Academie) .... 27—28 Kerken:
Catharinadal, Kerk van het v. m.
■Klooster St.- 61
Bladz.
Groote of Lieve Vrouwekerk . . . 57—61,117
Joostkapel, Toren der v. m. St.- . 63 Wendeünskapel, V.m. St.- (Waal-
sche Kerk) 63
Nieuwstraat (poortje) 121
Oudemannenhuis 62
Stadhuis 24—25,27
EINDHOVEN.
Kerk, St. Catharina- 92 •
GEERTRUIDENBERG.
Arsenaal 29
Dordtsche straat (gevel) 119
Kerk, Ned. Herv. of St. Geerten-. . 67—68
Markt 124—125
Stadhuis 3°
Vischmarkt 29
Weeshuis, V.m.- (Gasthuiskapel) . . 69



ALPHABETISCH REGISTER DER AFBEELDINGEN
Bladz.
GENNEP.
Stadhuis 48
GRAVE.
Kerk, St. Elisabeths- 91
Poort, Ham- 10—11
's-HERTOGENBOSCH.
Bastion 9
Boerenmouwpoortje 136
Dieze, Binnen- 13°—r33.
135
Haven 135
Haven, Smalle- (gevel) 134
Huis van Boxtel (achterpoortje) . . 136
Illustre Lieve Vrouwe Broederschap 89—92 Kerken:
Anthoniuskapel, V.m. St.- .... 90
Catharina- of Kruiskerk, St.-. . . 87—89
Jacobskerk, St.- 88
Jans-Kathedraal, St.- ...... 71—86
Kruithuis, Oude- 37—38
Landschapshuis, V.m. (Gouvernementsgebouw) 38
Lepelstraat hoek St. Jansstr. (Keers-
huis) 136
Ortheneinde (gevel) 134
Poort, V. m. Hinthamer- 10
Stadhuis 32—36
HEUSDEN.
Demert • « • 128
Gevelsteen*) 12 5
Gezichten op Heusden 126
Hoofdwacht, V. m.- 129
Hoogstraat (gevel) 129
Kerk, Groote of St. Catharina-. . . 64
Stadhuis $i. 127,129
Vischmarkt I28
Vischmarkt hoek Nieuwstraat (gevel) 128 Wilhelminaplein hoek Nieuwstraat
(gevel) I28
KLUNDERT.
Raadhuis 21—23
MAASTRICHT.
. Bonefantenstraat . • ■ I4I
Dinghuis 4°. J37
Gildehuis (gesloopt) 4°
Groote Staat 137
Heksenhoek (watermolen) 141
Jeker bij het voorm. Grauwzustersklooster I4°
Kanaal langs de Maas 137
Kerken:
Dominicanenkerk, V.m.- 103
Janskerk, St.- (toren) 102
Lambertuskerk, St.- 92
Matbiaskerk, St.- 138
Nieuwenhof, Kapel v. h. Klooster
van den — 101
Servaaskerk, St.- 93~ 1°°.102
Vrouwekerk, O. L. — 99, 101
Klooster der Grauwzusters, V.m.- (Mu-
seiim v.h. Nat. Hist. Genootschap) 140
Lang grachtje I4°
Maasbrug J39
Markt bij de Boschstraat 138
Bladz.
Pater Vincktorentje 14
Poort, Hel- 14, 16
Poort „Waarachtig" 17
Rondeel „de vijf koppen" 15, 17
Stadhuis 39—44
Stadsmuur van 1229 (overblijfselen) 140 Wij k:
Gezicht op Wijk 137
Refugiehuis der Proosdij Meerssen,
V.m.- 104
Toren aan de Maas 16
MEGEN.
Gevangentoren 11
ROERMOND.
Brugstraat (gevel) 146
Kerken:
Christoffelskerk, St.- 143—144
Minderbroedersklooster, V. m. kerk
v.h.- (Ned. Herv. Kerk). ... 111
Munsterkerk 109—110,
112
Kraanpoort (gevel) 147
Louisahuis Ètt
Markt 144
Marktstraat (gevel) 146
Neerstraat (huis „de steenen trappen") 145
Roerbrug 143—144
Schipperswal (overbl. stadsmuur) . . 147
Stadhuis 145
SITTARD. Kerken:
Michielskerk, St.- 105
Petruskerk, St.- 106
Protestantsche Kerk 142
Limbrichterstraat (gevel) 142
Molenbeek 142
VALKENBURG.
Jesuïtenklooster 104
Kerkstraat _met kerktoren 104
Poorten: .
Berkelpoort 13
Grendelpoort 12
VENLO.
Groote Kerkstraat (gevel) 148
•Jodenstraat (gèvel) 147
Poort, Maas- (gesloopt) 17
Stadhuis 45—47
Weeshuis 112
WEERT.
Kerk, St. Maartens- 105, 107,
108
Langestraat i°5
WILLEMSTAD.
Kerk, Ned. Herv.- ........ 69
Prinsenhof 23
Stadhuis 24
WOUDRICHEM.
Gevelsteen *) I25
Hoogstraat (gevels) 124
Hoogstraat (poortje) 120
Kerk, Toren der Ned. Herv. of St.
Maartens- 7°
Poort, Bij de Loevesteinsche- . . . 123
Vestinggracht 122
*) De onderschriften der kleine afbeeldingen op bladz. 125 gelieve men te verwisselen. De steen, die daarin als gevelsteen te Heusden wordt aangeduid, bevindt zich te Woudrichem, en omgekeerd.
VERBETERING. Boven op bladzijde 19 staat: Wereldlijke Openbare Gebouwen (Noord-Holland). Dit laatste moet natuurlijk zijn: Noord-Brabant.



I
STADSPOORTEN, MUURTORENS EN WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN






.... Daer ieder veiligh rust in schaduwe van Heeren, Die ter behoudeniss' des volcks alleen regeeren.
Vondel.
E steden van het noordelijk gedeelte van het oude hertogdom Brabant hebben onderling en met die welke gelegen zijn in de thans NederlandschLimburg vormende landstreek in uiterlijk aspect weinig gemeen. Wel zijn zij bijna alle sinds het ontstaan van de Republiek der Zeven Provinciën
sterke vestingen geweest, maar hoe weinig bleef van hare eens zoo indrukwekkende verdedigingswerken gespaard! Slechts de in 1583 aangelegde vesting Willemstad en het schilderachtig gelegen Woudrichem behielden tot op dezen dag hunne omwalling; laatstgenoemd stadje kan zich bovendien nog beroemen op het bezit van zijn oude Water- of Gevangenpoort. Nog in den laatsten tijd ontdeed Geertruidenberg zich van zijn wallen. En Bergen op Zoom! Van zijn eens zoo sterke vestingwerken, voornamelijk door Menno van Coehoorn in de jaren 1668—1702 aangelegd, is niets meer over dan een ravelijn; de rest werd in 1873—'74met den grond gelijkgemaakt. Van vroegertijden hield de stad echter nog de zware Lieve Vrouwe- of Gevangenpoort over, die reeds eeuwen lang binnen de omwalling stond. Klundert heeft geheel het aanzien van een open vlek gekregen, Heusden, in 1821 ontmanteld, behield nog iets van zijn wallen. Te Megen, reeds vele eeuwen een open landstadje, bleef de Gevangentoren behouden; het staat echter niet vast, of deze wel tot de verdedigingswerken van het stadje heeft behoord. Het eens zoo sterke Grave, in de tweede helft der 19de eeuw van de lijst der versterkte steden gevoerd, bezit als herinnering aan zijn verleden als vesting nog slechts de monumentale Hampoort, een groot gebouw waarin eertijds twee bataillons voetvolk geborgen konden worden. Te Ravestein, welks versterkingen in 1672 door de Franschen geslecht werden, zijn nog twee onbelangrijke poortjes, doorgangen onder huizen. Van de poorten van Breda, een viertal, dateerend van 1682, bleef na de ontmanteling der stad in 1870 niets meer over. Iets dergelijks geldt voor de vier poorten van 's-Hertogenbosch, waar men echter nog overblijfselen van oude muren en bastions ziet. .
Maastricht bezit in zijn Helpoort nog een belangrijk middeleeuwsch bouwwerk; zijn vijf andere, niet bijzonder sierlijke poorten, evenals de twee landpoorten van Wijk, werden na 1867 gesloopt. Evenwel zijn er nog overblijfselen van de oude ommuring van 1229 te zien, evenals van de omwalling van 1299 in het zuiden der stad. Daar ziet men ook rondeelen van 1516, alsmede het Pater-Vink-torentje, dat in 1906 in oude gedaante werd herbouwd. Aan de overzijde der Maas staat nog een toren van 1229, overblijfsel der Waterpoort aldaar. — Valkenburg heeft zijn vroeg-middeleeuwsche Berkel- en Grendelpoorten behouden, Roermond een overblijfsel van een vestingtoren nabij de Maas en, aan de noordzijde, resten der oude ommuring. In de andere stadjes



4
NOORD-BRABANT EN LIMBURG IN BEELD
van Limburg is bijkans alles, wat aan den vestingtijd herinnert, geslecht. Vooral het sloopen der Maaspoort te Venlo en dat der Nierspoort te Gennep moet betreurd worden.
Meer bleef in de steden der beide zuidelijke provinciën gespaard op het gebied der wereldlijke openbare gebouwen, in het bijzonder op dat der stadhuizen, waaronder er zijn, die met eere vermeld dienen te worden.
Bergen op Zoom bezit een stadhuis, dat met zijn gekanteelden weergang het middeleeuwsche type vertoont; door een op zich zelf niet onsierlijken 17de eeuwschen geveltop won het aan levendigheid, wat het aan karakter verloor. Behalve een drietal boven elkaar geplaatste beelden, voorstellende de Standvastigheid, de Voorzichtigheid en de Rechtvaardigheid (eerstgenoemd beeld werd eerst in 1784 aangebracht, maar alle drie zijn in 1873 door nieuwe vervangen) maken wapenschilden van stad en gewest de voornaamste versiering uit van den helaas bepleisterden gevel, waarvan de top het „Mille periculis supersum" (talrijke gevaren heb ik overleefd) te lezen geeft. Inwendig bezit dit Stadhuis, behalve de bekoring van het antieke, eenige mooie schouwen, waarvan vooral die in de trouwzaal prachtig is, een der fraaist-gebeeldhouwde schouwen, welke ons land bezit, en afkomstig van het Markiezenhof. Op den breeden boezem is de H. Christoffel aangebracht. Het kunstwerk, merkwaard igook, omdat het een der vroegste voortbrengselen der renaissancebeeldhouwkunst in ons land is, dat in onderdeden nog aan de gothiek herinnert, wordt toegeschreven aan Mattheus Keldermans van Antwerpen. — De voorgevel van het reeds genoemde Markiezenhof, de woning van Bergen op Zoom's markgraven, maakt met zijn vele topgevels, en opgetrokken van rijk door bergsteen afgewisselden baksteen, nog een treffenden indruk; fraai is ook het kunstig gesmeed ijzeren traliewerk voor de benedenvensters. Maar inwendig heeft het gebouw zijn luister verloren, vooral sinds het tot kazerne werd ingericht; zijn merkwaardige achtkante toren werd in de 19de eeuw gesloopt.'
Een prachtig stadhuisje bezit Klundert, eerst in 1583 versterkte stad geworden, en thans weer geheel het karakter van een dorp vertoonende, nu het zijn vestingwerken mist. Ziehier wel een der zeldzame voorbeelden van een Stadhuis dat in zuiveren Hollandschen renaissance-stijl opgetrokken, en de wat overdadige zij het kunstvolle versierselen missende, die Stadhuizen als die te Leiden en Bolsward vertoonen, nochtans een zoowel rijken als monumentalen indruk maakt. Te Klundert blijkt duidelijk,datdevaderlandsche stijl zich niet alleen voor woonhuisgevels uitnemend leende. Wie zich tot dezen levendigen en bekoorlijken stijl aangetrokken gevoelt, moet het wel zeer betreuren, dat inmiddels de smaak veranderde, en aan de strenge klassicistische gevels de voorkeur werd gegeven.
Heel wat minder sierlijk is het Stadhuis van Willemstad, al kan dit zich op een toren beroemen; toch is het vroeger, met zijn geestig .geveltopje, wel wat mooier geweest dan thans, nu het door bepleistering en andere minder gelukkige wijzigingen, weinig aantrekkelijks meer vertoont. — Iets dergelijks kan gezegd worden van het „Prinsenhuis" waaraan nog een aardige poort en eenige boogvullingen boven vensters opvallen.
Breda vernieuwde in de tweede helft der 18de eeuw den voorgevel van zijn na een brand in 1534 gebouwd stadhuis, naar het ontwerp van Ph. W. Schonck. Het is een niet erg belangrijke gevel geworden, waaraan alleen het bordes opvalt, met de stemmig-klassieke ingangspoort, waarboven een beeld der Gerechtigheid. Van het inwendige, dat een twaalftal portretten van Oranjevorsten bevat, verdienen vooral de in



STADSPOORTEN EN MUURTORENS
5
Lodewijk XV-stijl gestucte vestibule, rijkelijk van Justitia-voorstellingen voorzien, en een schoorsteen in de Burgemeesterskamer, vermelding. — Een klassieken geest ademt de mooie poort van het voormalig Groot-Arsenaal, die van denzelfden tijd dagteekent. Dat geldt in het geheel niet voor den slechts een jaar jongeren gevel der voormalige Vleeschhal, die prijkt met een voorstelling van St. Joris, den draak verslaande, omdat de leden van het St. Joris-gilde in dit gebouw vergaderden; de poort, van de oude hal behouden, vertoont echter den smaak van den aanvang der 17de eeuw. — Het gebouw der Militaire Academie, eens het kasteel van Breda en stamslot der Nassaus, heeft een zeer merkwaardige geschiedenis, die niet in enkele regels saam te vatten is. Hier worde volstaan met de mededeeling, dat het gebouw, vóór het zijn tegenwoordige bestemming kreeg, bestond uit een 14de eeuwsch overblijfsel van den ouden burcht, een gedeelte, aangevangen in 1536 naar het ontwerp van den vermaarden Italiaanschen bouwmeester Thomas van Bologna en opgetrokken in vroeg-renaissance-stijl, en een onder den Koning-Stadhouder Willem III naar het ontwerp van Jacob Romans gebouwden vleugel; tijdens die laatste vergrooting werd het 16de eeuwsche gedeelte gewijzigd en kreeg dit koeler, strakker lijnen. Bij de inrichting tot Militaire Academie werd het 14de eeuwsche gedeelte gesloopt, en verdween bijkans alle schoon uit de eertijds zoo luisterrijke vertrekken; zelfs de gracht, waaruit het kasteel eertijds oprees, moest verdwijnen. Iets van de oude schoonheid vertoont nog de binnenplaats, met de open galerijen en de medaillons met beelden van befaamde Grieken en Romeinen.
De steeds met geldgebrek kampende vesting Geertruidenberg schijnt tegen het jaar 1770 in iets beteren doen te zijn geraakt, en sierde toen onder meer haar stadhuis met een aardig geveltje in Lodewijk XV-stijl, wel geheel anders dan wat Breda ongeveer terzelfder tijd deed! In het fronton werd Justitia geplaatst en in de omlijsting van het venster boven den ingang, welks balkon een fraai gesmeed hek ontving, bracht men de wapens der stad en van Holland aan; de Franschen hebben dat laatste wapen afgehouwen. Eenige jaren later werd het overdekte vischmarktje gebouwd. Een arsenaal, welks ingangen door wapengerei werden omgeven, spreekt van den 19de eeuwschen vestingtijd van dezen „sleutel van Holland."
Heusden's stadhuis wekt gemengde gewaarwordingen; het vertoont nog veel fraais; de hangtorentjes en de kanteelen langs het dak spreken van de middeleeuwen, de sierlijke torenbekroning van 16de eeuwschen smaak, de ruitertjes, die zich bij het slaan der uren in beweging zetten, van den kinderlijken geest der voorvaderen. Maar een ongelukkige „restauratie" heeft zijn schoon niet verhoogd. De toren bevat een speelwerk van 22 in meerderheid nieuwe klokken.
's-Hertogenbosch was in de 17de eeuw niet langer tevreden met den toch wel zeer schilderachtigen middeleeuwschen gevel van zijn stadhuis, en liet dien in 1670 vervangen door den deftigen, wat erg koelen en onversierden gevel dien het nog thans bezit, ontworpen door den Hagenaar Pieter Minne (behalve poort en bordes, waarvoor de Bosschenaar Peter van Gogh de plannen maakte). De ruitertjes van den ouden gevel verhuisden naar den nieuwen; het reeds eerder gewijzigde magere torentje werd verrijkt met een beiaard van 23 fijne, welluidende klokken, waarvan de Hemony's de meeste leverden. Inwendig vallen, behalve muurschilderingen van A. Derkinderen, mooie vertrekken met fraaie schoorsteenen te bewonderen. — Het aantrekkelijkst van de vesting-*



6
NOORD-BRABANT EN LIMBURG IN BEELD
gebouwen, die nog in den Bosch bewaard bleven, is het oude Kruithuis, in de wandeling „Laboratorium" genoemd; een mooie eenvoudige poort verleent toegang tot de schilderachtige binnenplaats. — Het Gouvernementshotel heeft een statigen, goed-geslaagden breeden voorgevel in den stijl van Lodewijk XVI, met trofeeën op de daklijst.
Helmond bezit wel sinds korten tijd een der merkwaardigste Raadhuizen van ons land, maar .... het Kasteel van Helmond heeft nog zoozeer het karakter van oud-adellijken burcht bewaard, dat het in deze reeks van openbare gebouwen kwalijk past.
Maastricht munt meer uit in kerkelijke dan in wereldlijke openbare gebouwen. Maar het eenige gebouw, dat hier vermelding verdient, is wel zéér der vermelding en bezichtiging waard: zijn stadhuis, een der statigste raadhuizen ongetwijfeld van ons land. Tot 1655 had de stad zich met verschillende gebouwen beholpen, waaronder het „Dinghuis" voor de hooge justitie. Maar in genoemd jaar begon men plannen te beramen, om zich een waardig stadhuis te bouwen; in 1659 werd de eerste steen ervan gelegd, en verrees, naar het ontwerp van Pieter Post, een monumentaal gebouw, dat uitwendig slechts weinig versieringen vertoont; wel ontbreken de pilasters niet, maar mede door den toren, eerst later voltooid en van een welluidend klokkenspel voorzien (28 der 37 klokken zijn van P. Hemony) heeft dit Stadhuis een geheel ander karakter dan men van den leerling van Jacob van Campen zou verwachten; het schijnt het eerste gebouw te zijn, dat Post zelfstandig heeft ontworpen, en het werd zijn voornaamste schepping. Dat de benedenste openingen van den toren door vensters zijn gesloten, komt zijn schoon niet ten goede en zal wel niet door den bouwmeester bedoeld zijn. Een statige trap leidt naar het ruime, twee verdiepingen hooge, grootsche voorhuis; aan drie zijden daarvan bevinden zich de vertrekken. Zeer fraai zijn de gewelven van dit voorhuis beschilderd, maar ook verschillende vertrekken zijn rijk gesierd, zoo de v.m. kamer der Brabantsche Schepenen, met zijn kostelijk stuc-plafond. In vele kamers prijken fraaie schoorsteenen met schilderijen, gobelins, goudleeren behangsels of sierlijke stucwerken; het fraaist is wel de z.g.n. Prinsenkamer met zijn vijf kostbare gobelins.
Van geheel ander karakter is het veel oudere Stadhuis van Venlo, met zijn twee slanke torens van verschillende hoogte een unicum in ons land. Veel levendiger zijn zijn gevels; toch is ook hier, op geheel andere wijze, een monumentaal gebouw tot stand gekomen, en dat nog wel in voor de stad zeer onrustige tijden, immers, toen Maurits het Spaansch gebleven Venlo onder zijn macht wilde brengen, en een—niet-geslaagden— aanval op de stad deed ondernemen. Gevels en torens zijn van baksteen opgetrokken, maar overvloedig, iets te overvloedig misschien, met bergsteen verlevendigd. Boven in den voorgevel werden, in 1883, in vier cirkelvormige openingen, de hoofden van vier beroemde Venlonaars aangebracht. Van het inwendige verdient vooral de Raadzaal vermelding, met haar goudleeren behang, haar merkwaardig schilderstuk ter herinnering aan het Twaalfjarig Bestand, en haar niet minder merkwaardige klok.
Het bij de Stadsgezichten afgebeelde stadhuis van Roermond, een gebouw van 1700, valt niet door schoonheid op. Voor een gedeelte is dat te wijten aan de cementbekleedingvan den voorgevel, en andere wijzigingen, inde 19de eeuw aangebracht.
Het stedeke Gennep heeft een klein sierlijk raadhuis met een toren, die voor den voorgevel vooruitspringt, en waarin zich de ingangspoort bevindt. Iets dergelijks vertoont het Stadhuis van 's-Heerenberg, en dat van het Duitsche Calcar.



STADSPOORTEN EN MUURTORENS (NOORD-BRABANT)
7
DE LIEVEVROUWE- OF GEVANGENPOORT TE BERGEN OP ZOOM, BUITENZIJDE (GEBOUWD EINDE 13DE EEUW)
i



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
RAVELIJN TE BERGEN OP ZOOM. OVERBLIJFSEL VAN DE DOOR MENNO VAN COEHOORN 1688—1712 AANGELEGDE EN 1873—'74 GESLOOPTE VESTINGWERKEN



STADSPOORTEN EN MUURTORENS (NOORD-BRABANT)
9
BASTION AAN DE ZUIDZIJDE VAN 's-HERTOGENBOSCH



ió
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
DE HINTHAMERPOORT TE 's-HERTOGENBOSCH (GEB. ±1600, GESL. ± 1878)
DE HAMPOORT TE GRAVE, BUITENZIJDE (GEBOUWD 1688J



STADSPOORTEN,EN MOTRTORENS (NOORD-BRABANT)
DE HAMPOORT TE GRAVE, BINNENZIJDE
II
DE GEVANGENTOREN TE MEGEN (GEBOUWD ± 1550)
DE HAMPOORT TE GRAVE, VAN TER ZIJDE



M
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
DE GRENDELPOORT TE VALKENBURG, BUITENZIJDE DE GRENDELPOORT TE VALKENBURG, BINNENZIJDE
(GEBOUWD VÓÓR noo, HERSTELD EINDE 1.5DE EEUW)



STADSPOORTEN EN MUURTORENS (LIMBURG)
DE BERKELPOORT TE VALKENBURG, BINNENZIJDE DE BERKELPOORT TE VALKENBURG, BUITENZIJDE
(GEBOUWD 13DE EEUW)



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
PATER VINCKTORENTJE EN HELPOORT TE MAASTRICHT (GEBOUWD OMSTREEKS 1229)



STADSPOORTEN EN MUURTORENS (LIMBURG)
RONDEEL „DE VIJF KOPPEN" TE MAASTRICHT (GEBOUWD 1516)



Os
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
10REN AAN DE MAAS TE WIJK (GEBOUWD ± 1229) DE HELPOORT TE MAASTRICHT (GEBOUWD ± 1229)



STADSPOORTEN EN MUURTORENS (LIMBURG)
17
DE MAASPOORT TE VENLO (GEB. 1394, GESL. 1870)
DE POORT „WAARACHTIG" TE MAASTRICHT (GEBOUWD 1888) RECHTS DE WALMUUR VAN ± 1516 MET RONDEEL „DE VIJF KOPPEN"



00
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
SCHOUW IN DE „WITTE ZAAL" VAN HET STADHUIS TE BERGEN HET STADHUIS TE BERGEN OP ZOOM (VOORGEVEL GE-
OP ZOOM (± 1600) BOUWD EERSTE HELFT 15DE EEUW, GEWIJZIGD 1611,
BEPLEISTERD 1873)
I



WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (NOORD-HQLLAND)
SCHOUW UIT DE ST. CHRISTOFFELZAAL VAN HET DE VOORGEVEL VAN HET MARKIEZENHOF TE BERGEN OP ZOOM MARKIEZENHOF TE BERGEN OP ZOOM, THANS IN THANS KAZERNE (TWEEDE HELFT 15™ EEUW)
HET STADHUIS ALDAAR I'+ taRh)
M



Ni
O
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
BINNENPLAATS VAN HET MARKIEZENHOF TE BERGEN OP ZOOM



WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (NOORD-BRABANT)
VOORGEVEL VAN HET RAADHUIS TE KLUNDERT (1621)
M



22
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
HET RAADHUIS TE KLUNDERT, VAN TER ZIJDE GEZIEN



WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (NOORD-BRABANT)
23
HET PRINSENHUIS TE WILLEMSTAD, VROEGER WONING VAN DEN GOUVERNEUR DER VESTING, DAARNA HOSPITAAL (1623)
ACHTERGEVEL VAN HET RAADHUIS TE KLUNDERT



24
Sprokkelingen in Nederland
HET STADHUIS TE WILLEMSTAD (1620. TORENSPITS GEWIJZIGD NA 1793)
BORDES EN PORTIEK VAN HET STADHUIS TE BREDA (1767J



>
HOUTEN SCHOORSTEENBEELD VAN DE GERECHTIGHEID IN DE V.M. VIERSCHAARVAN HET STADHUIS TE BREDA
WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (NOORD-BRABANT)
GESCHILDERDE GERECHTIGHEID IN DE V.M. VIERSCHAAR VAN HET STADHUIS TE BREDA
SCHOORSTEEN IN DE BURGEMEESTERSKAMER, VROEGER VERGADERZAAL DER TIENRADEN, IN HET STADHUIS TE BREDA. HET SCHILDERSTUK GEEFT EEN VOORSTELLING VAN SCIPIO'S GROOTMOEDIGHEID (1770)



M OS
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
POORT VAN HET VOORMALIG GROOT-ARSENAAL, THANS KAZERNE, TE BREDA (1771)
DE VOORMALIGE VLEESCHHAL EN VERGADERPLAATS VAN HET VOETBOOGSOF ST. JORISGILDE TE BREDA, THANS BOTERHAL (1772: POORT VAN 1615)



JUSTITIABEELDJE MET SPREUKBAND IN DE VM. VIERSCHAAR VAN HET STADHUIS TE BREDA
WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (NOORD-BRABANT)
DE HOOFDINGANG VAN HET VM. KASTEEL VAÏ\ BREDA, SINDS 1S28 GEBOUW DER MILITAIRE ACADE MIE (± 1536, GEWIJZIGD ± 1690)
DE POORT IN HET ZUIDELIJK VOORGEBOUW VAN DE MILITAIRE ACADEMIE TE BREDA (± 1555, GEWIJZIGD ± 1690)



28
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
HOOFDGEBOUW VAN DE MILITAIRE ACADEMIE TE BREDA (GEBOUWD EERSTE HELFT DER i6D* EEUW, MAAR 1686—95 IN DEN TEGENWOORDIGEN TOESTAND GEBRACHT)
HET BINNENPLEIN VAN DE MILITAIRE ACADEMIE TE, BREDA (OPEN GALERIJ EN EERSTE VERDIEPING DATEEREN VAN DE EERSTE HELFT DER i6DE EEUW, TWEEDE VERDIEPING EN DAK VAN 1686—95)



29
WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (NOORD-BRABANT)
DE VISCHMARKT TE GEERT RUI DEN BERG (1772)
HET ARSENAAL TE GEERTRUIDENBERG (± 1830)



O
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
SCHOUW IN Dt HAL VAN HET STADHUIS TE GEERTRUIDEN BERG. BUSTE VAN DEN GOUVERNEUR CORN. VAN BEVEREN (± 1670)
HET STADHUIS TE GEERTRUIDENBERG (VOORGEVEL*VAN 1768J



WERELDLIJKE OPENBARE GÈBÓÜWËN (NÓÓRD-BRABANT)
3i
HET STADHUIS TE HEUSDEN f1461, HERSTELD EN GEWIJZIGD 1588, VERGROOT 1635, HERSTELD EN VERKNOEID 1879)



N
SprokkéliNgeN in Nederland
HET OUDE STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH IN 1632 (I3DE EEUW, PUI VAN ± 1530)
HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH (TOREN 1649, VOORGEVEL ± 1670)



>
DE HAL IN HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH
TRAP IN HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH
m 90 w r ü r* i—♦ <—>
» o
w
é
W
ï> 5ö M
O w w O
cl
4
w
O O
ö
I
> > H
00



34
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
SCHOORSTEEN (± 1725) IN DE V.M. SCHEPENKAMER, THANS KAMER VAN DEN WETHOUDER VOOR SOCIALE AANGELEGENHEDEN, IN HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH, MET SCHILDERSTUK, VOORSTELLENDE EEN VRIJAGE IN EEN BOSCH, DOOR A. SCHOUMAN (1740)
SCHOORSTEEN (± 1725) IN DE BURGEMEESTERSKAMER VAN HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH, MET SCHILDERSTUK, VOORSTELLENDE EEN WILDEMAN MET HET WAPEN DER STAD, VERMOEDELIJK DOOR THEOD. VAN TULDEN (± 1650)



WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (NOORD-BRABANT)
35
DE RAADZAAL IN HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH
DE WETHOUDERSKAMER IN HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH (± 1740) HET SCHOORSTEENSTUK STELT CURIUS DENTATUS VOOR, DE GESCHENKEN DER DOOR HEM OVERWONNEN SAMNITEN WEIGEREND



SCHOORSTEEN IN DE RAADZAAL VAN HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH. SCHILDERSTUK, VOORSTELLENDE DE GERECHTIGHEID EN DE EENDRACHT, DOOR THEOD. VAN TULDEN (1646). SCHOORSTEENVERSIERINGEN DOOR JACOB ROMAN
SCHILDERIJ, VOORSTELLENDE KONING-STADHOUDER WILLEM III, IN HET STADHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH, DOOR J. H. BRANDON (1693)
ON
CO
se O
w t-1
►—I
z O w
w ü w
2



37
WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (NOORD-BRABANT)
BINNENPLAATS VAN HET OUDE KRUITHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH THANS MILITAIR KLEEDINGMAGAZIJN (± 1620)
BINNENPLAATS VAN HET OUDE KRUITHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH



38
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
POORT VAN HET OUDE KRUITHUIS TE 'S-HERTOGENBOSCH
HET VOORMALIG LANDSCHAPSHUIS, THANS GOUVERNEMENTSGEBOUW, TE 'S-HERTOGENBOSCH f1768)



WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (LIMBURÓ)
39
HET STADHUIS TE MAASTRICHT (1659—64. TOREN 1684)



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
4»O
GIL DEHUIS TE MAASTRICHT (GEBOUWD ± 1540, GESL. 1873)
DE HAL IN HET STADHUIS TE MAASTRICHT. IN DEN KOEPEL SCHILDERIJEN DOOR THEOD. VAN DER SCHUER (± 1667), VOORSTELLEN DE JUNO, ENGEL MET STEDELIJK WAPEN, EN JUPITER. DAARONDER DE HERFST EN DE ZOMER
HET OUDE STADHUIS OF DINGHUIS TE MA ASTRICHT (1475)



3
w
50
w r* b r
w
w
O "0
w >
50
w O
w
O es
m i—►
td
d
50 O
>
SCHOORSTEENSTUK IN DE COMMISSIEKAMER VAN HET STADHUIS TE MAASTRICHT, VOORSTELLENDE DE OVERSPELIGE VROUW, DOOR ED. PLUMIER (iyso)
vO
SCHOORSTEENSTUK IN DE VM. RAADS-, THANS WETHOUDERSKAMER VAN HET STADHUIS TE MAASTRICHT, MET ALLEGORISCHE VOORSTELLING VAN DE TWEEHEERIGHEID VAN MAASTRICHT, DOOR THEOD. VAN DER SCHUER (iyoó)
H



42
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
HOEK VAN DE BURGEMEESTERSKAMER IN HET STADHUIS TE MAASTRICHT. SCHOORSTEENSTUK, DOELENDE OP DEN WERKKRING VAN HET LAAG-GERECHT, DAT HIER VROEGER VERGADERDE, DOOR ED. PLU MIER; PLAFOND-VERSIERING DOOR GILLES
DOYEN (± j73o)



43
WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (LIMBURG)
PLAFOND IN DE COMMISSIEKAMER VAN HET STADHUIS TE MAASTRICHT, VOORSTELLENDE SALOMO'S RECHTSPRAAK, DOOR GILLES DOYEN (± 1725)
n.ur.j\ v/iiM uc v.m. AUULZN1 1L.Z.AAL Vt FKINSEJ\KAMtLK IN tlEl 51 AUHU15 TE MAASTRICHT. SCHOORSTEENSTUK, ALLEGORISCHE VOORSTELLING VAN DE TWEEHEERIGHEID VAN MAASTRICHT, DOOR THEOD. VAN DER SCHUER (1704); GOBELINS, MET VOORSTELLING VAN MO ZES EN DE GESCHIEDENIS VAN HET JOODSCHE VOLK, DOOR F, VAN DER BORCHT (± 1736)



SCHOORSTEEN BOEZEM IN DE KAMER VAN DEN GEMEENTESECRETARIS IN HET STADHUIS TE MAASTRICHT (± 1730)
CO
O
w
s
o
w z
z
z w ü w
R > Z ö
MEDAILLON BOVEN DEN INGANG VANEEN DER WETHOUDERSKAMERS, VROEGER KAMER DER LUIKSCHE SCHEPENEN, IN HET STA DHUIS TE MAASTRICHT, MET WAPENS VAN LUIK, HORN, FRANCHIMONT, LOON EN BOUILLON
MEDAILLON BOVEN DEN INGANG DER COMMISSIEKAMER, VROEGER KAMER DER BRABANTSCHE SCHEPENEN, IN HET STADHUIS TE MAASSTRICHT, MET WAPEN DER STATENGENERAAL



WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (LIMBURG)
HET STADHUIS TE VENLO (i597—'g8; TRAP VAN 1609)
45



46
GEDENKTAFEL IN DE RAADZAAL VAN HET STADHUIS TE VENLO TER HERINNERING AAN DE SLUITING VAN HET 12-JARIG BESTAND, MET VOORSTELLING VAN VREDE EN GERECHTIGHEID (1609)
KLOK IN DE RAADZAAL VAN HET STADHUIS TE VENLO, MET VERGULDE BEELDEN VAN ADAM EN EVA, GEFLANKEERD DOOR ENGELEN MET VLAMMEND ZWAARD (± 1600)
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND



WERELDLIJKE OPENBARE GEBOUWEN (LIMBURG)
47
SCHOORSTEEN IN DE RAADZAAL VAN HET STADHUIS TE VENLO, MET VOORSTELLING DER NEDERLANDSCHE MAAGD. HET SCHILDERSTUK RECHTS STELT HET LAATSTE OORDEEL VOOR, BENEDENGEDEELTE DOOR H. GOLTZIUS (± 1550)
RELIËF, VOORSTELLENDE ADAM EN EVA, OP DE ZIJDE VAN EEN DER CONSOLES VAN DEN SCHOORSTEENMANTEL IN DE RAADZAAL VAN HET STADHUIS TE VENLO



48
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND
HET STADHUIS TE GENNEP. (± 1610, HERSTELD 1905—06)



II
KERKEN EN GODSHUIZEN






Het is de verrukking van velen, één geworden in het gezamenlijke loflied, het steenen dichtwerk van de geslachten eener eeuw. Felix Rutten.
)0WEL van Noord-Brabant's als van Limburg's steden vormt een tweetal kerken het schoonste monumenten-bezit: de Groote Kerk te Breda en de St. Janskerk te 's-Hertogenbosch, benevens de St. Servaaskerk te Maastricht en de Munsterkerk te Roermond, laatstgenoemde bedehuizen tevens eerbiedwaardige gedenkteekenen uit een tijd, toen in de meeste andere Nederlandsche gewesten nog niet zoo sterk de Christelijke beschaving zich had geuit. En om deze vier indrukwekkend-schoone bouwwerken groepeert zich een gansche schare kerken, minder treffend, minder omvangrijk, maar toch ook vaak verheven uiting van een kunstzinnig en vroom geslacht. Ook in sommige dorpen vindt men ze, maar, met uitzondering van enkele dorpskerken, bieden de steden toch wel het schoonste.
Aan godshuizen zijn de steden in beide provinciën niet rijk. Waar de Katholieke kerk de heerschende bleef, trad de stedelijke overheid niet op ten bate van weezen en ouden van dagen, en waar zij van haar troon werd gestooten, beschikte hier in dien tijd het stadsbestuur gewoonlijk niet over de middelen, om tot de stichting van statige weeshuizen of oude mannen- en vrouwenhuizen over te gaan. En de woelige tijden lieten van de middeleeuwsche godshiiizen in deze grensgewesten heel weinig over. Natuurlijk vallen uitzonderingen te noemen; daartoe behoort Breda, dat bovendien een der weinige steden van het zoogenaamde „Koninkrijk der Nederlanden" is, waar iets van een oud Begijnhof bleef behouden.
Hofjes zijn er een groote zeldzaamheid; men vindt ze trouwens in aanzienlijken getale alleen in de oude Hollandsche industrie-steden, vooral Haarlem en Leiden, waar de tegenstelling tusschen rijk en arm het sterkst sprak. De Katholiek, die zich tijdens zijn leven aardsche schatten heeft verzameld, zal bovendien liever iets daarvan aan de Kerk vermaken, die op hare wijze voor de min-vermogenden zorgt, dan een stichting in het leven roepen, welke zelfstandig deze zorg op zich neemt. Daarbij komt, dat de Protestantsche machthebbers ten tijde der Republiek het niet tot hun taak zullen hebben gerekend, milddadig te zijn jegens behoeftigen, die toch grootendeels tot de Katholieke meerderheid behoorden.
Breda's Groote Kerk, weleer aan O. L. Vrouwe gewijd, neemt in de eerbiedwaardige rij van Brabantsche bedehuizen een eervolle plaats in, wat veel zegt, als men zich de O. L. Vrouwekerk van Antwerpen, de St. Gudulakerk van Brussel, de St. Janskerk van 's-Hertogenbosch voor oogen houdt. Nog beter zou zij de mededinging met deze en andere praalgebouwen kunnen volhouden, als niet door de inrichting voor



52
NOORD-BRABANT EN LIMBURG IN BEELD
den Protestantschen eeredienst de eenheid tusschen gebouw en godsdienst ware verbroken, met de onvermijdelijke ontluistering, daarmee samenhangend. Haar inwendige bezit nog de lijnen van den schoonen Gothischen bouw, maar de vroegere rijkdom en pracht zijn er uit verdwenen, en het werk van den witkwast, dit geliefkoosd instrument der Protestantsche voorvaderen, kan niet geheel ongedaan worden gemaakt. Toch trekken thans weer aan het licht gebrachte muurschilderingen opnieuw de aandacht der kunstzinnigen. Maar heel wat meer valt er nog te bewonderen: rijk-gesneden koorbanken uit het midden der 15de eeuw, met bijbelsche voorstellingen en misericordes met grappige toespelingen op het dagelijksch leven (dergelijke also.m.inde Oude Kerkte Amsterdam bewaard bleven), een prachtige koperen doopvont van omstreeks 1540, met fraaigesmeede ijzeren kraan, waaraan het deksel hangt, trekken de aandacht af van het toch ook wel statige orgelfront en den fraaien preekstoel. Maar wat vooral tot een bezoek aan deze kerk noodt, dat zijn de beroemde grafmonumenten; bepalen wij ons hier tot het noemen van die voor Engelbrecht I van Nassau, en voor Engelbrecht II, welk laatste door sommigen aan Michelangelo wordt toegeschreven, wiens invloed in elk geval niet te ontkennen valt. Hoe dit zij, ze is zeer schoon, deze graftombe, welke Hendrik van Nassau hier ter eere van zijn oom en weldoener, Engelbrecht II (f 1504) en diens gemalin, Cimburga van Baden, deed plaatsen. Ze bestaat uit een breeden sokkel van zwart marmer, tegen welks zijden wit-marmeren wapenschilden zijn aangebracht, en waarop de in fraai-geplooide lijkwaden gehulde figuren van den Graaf en zijn gemalin liggen, in geel albast uitgevoerd en rustende op een z.g.n. doodenmat. Op de vier hoeken van den sokkel staan in half-knielende houding mansfiguren, die op de schouders een zerk van zwart marmer torsen, waarop de in albast uitgevoerde stukken eener volledige wapenrusting liggen. De vier mansfiguren stellen de Dapperheid, de Zielegrootheid, de Volharding en de Voorzichtigheid voor, verpersoonlijkt in Caesar, Regulus, Hannibal en Philippus van Macedonië; omtrent de twee laatstgenoemden bestaat echter geen zekerheid, daar de verklarende schildjes, onder de voeten der beide anderen aangebracht, bij hen ontbreken. Uitwendig onderscheidt Breda's Groote Kerk zich door rijke vormen en versieringen, door langdurige herstelwerken nog gedeeltelijk aan het oog onttrokken. Haar toren, die een niet zeer fraai klokkenspel bezit, kan tot de schoonste van ons land gerekend worden, al mist hij, vooral door zijn wat nuchtere spits van omstreeks 1700, de ranke kanten sierlijkheid van Antwerpen's L. Vrouwetoren.
Het hierboven reeds genoemde Begijnhof verplaatst ons niet meer naar de middeleeuwen, herinnert meer aan een Hollandsch hofje. De voormalige St. Wendelinskapel nabij dit Hof doet thans dienst als kerk der Waalsche Gemeente. Verder bleven nog een gedeelte van de St. Joostkapel (met toren) en de tot kazerne verknoeide kapel van het v.m. klooster St. Catharinadal behouden. Van de godshuizen is voornamelijk het 17de eeuwsche voorgebouw met daktorentje van het Gasthuis, thans Oudemannenhuis, een beschouwing waard.
De Groote of St. Geertenkerk te Bergen op Zoom kon eeuwen geleden tot de grootste en fraaiste kerken van Brabant's kleine steden worden gerekend. Maar de belegering van 1622 en vooral die van 1747 hebben haar schoonheid teloor doen gaan. De koepelbekroning van den zwaren torenromp dateert van eenige jaren na het noodlottig beleg. Zij bevat verscheidene grafteekenen, min of meer tijdens het beleg van



KERKEN EN GODSHUIZEN
53
1747 beschadigd; vooral het gedenkteeken voor Karei Morgan is echter nog een sieraad van dit voor de kleine Protestantsche gemeente veel te omvangrijke bedehuis.
Veel te omvangrijk voor de kleine gemeente is ook de St. Geertenkerk in het voormalige vestingstadje Geertruidenberg, een indrukwekkend, maar in vervallen staat verkeerend gebouw, dat voor het grootste gedeelte ledig en ongebruikt is. Rijke versieringen vertoont het hooge koor, waaronder zich een crypt bevindt. Heusden's Groote Kerk verloor zijn grootste pracht door een brand in 1572, en dat daarna de kracht en de wil hebben ontbroken om haar in oude statigheid te herstellen, behoeft geen betoog. De door de Franschen in 1811 van zijn spits beroofde toren draagt bij tot den indruk van gevallen grootheid. De vesting Grave was met haar kerk al niet gelukkiger: eertijds een fraai kruisgebouw, van een hoogen toren voorzien, waarin een klokkenspel was aangebracht, werd haar schip tijdens het beleg der Franschen in 1674 grootendeels verwoest; latere herstellingen hebben haar niet den ouden luister kunnen hergeven. Willemstad daarentegen mocht zijn merkwaardig achthoekig kerkje, kort na de stichting van het vestingstadje voor den Protestantschen eeredienst gebouwd, maar helaas door een tamelijk leelijken uitbouw ontsierd, vrijwel ongeschonden behouden. Nóg een vestingstadje verdient in dit gewest onze aandacht, Woudrichem, welks onbelangrijke kerk een geweldigen, sinds 1717 een spits ontbeerenden toren bezit, een zware steenmassa, kwistig gesierd, o. m. met talrijke uit zandsteen gebeitelde koppen.
De hoofdkerk van 's-Hertogenbosch, aan St. Jan gewijd, kan door haar rijke versiering uit- en inwendig, wel het best de vergelijking met de beroemde gothische kathedralen in de Zuidelijke Nederlanden en Frankrijk doorstaan, te meer, omdat, hare versieringen buiten beschouwing gelaten, ook haar vormen en verhoudingen haar tot een op zich zelf reeds zeer schoon bouwwerk maken. Slechts de toren aan de westzijde, sober en betrekkelijk onbelangrijk overblijfsel der vroegere kerk (en sinds kort een fraaien beiaard bevattend) doet aan den indruk van het geheel afbreuk; wat voor den aanvankelijk hoogen doch vernielden toren op het kruis der kerk in de plaats kwam, moge niet onverdeeld bewondering wekken, storen doet het niet. Wonder-schoon zijn de portalen aan noord- en zuidzijde; tegen den deurpijler der buitenzijde van het noorderportaal staat de beeltenis van Maria; zij is omgeven door beelden der vorsten en vorstinnen van het Oude Verbond; boven Maria vertoont zich Christus, door engelen omgeven. Het zuiderportaal vertoont Sint Jan, ter weerszijden van wien voorstellingen uit diens leven zijn aangebracht; boven in den gevel troont Christus op den Thabor. De frontalen der koorvensters geven het verlossingswerk van Jezus te zien. Noch hier noch elders wekken de rijke versiering en de overvloed van beeldwerk een indruk van overladenheid. Majestueus is zij ook inwendig, deze kathedraal met hare vijf beuken. Haar sierlijk bewerkte kapiteellooze pijlers dragen sterk tot den indruk van rijzigheid bij. Misschien wel het mooiste gedeelte van het indrukwekkende kerkgebouw is het koor, met zijn zuivere lijnen en zijn ranke constructie. De voormalige kapel der Illustre Lieve Vrouwe Broederschap, thans de H. Sacramentskapel, behoort uit- en inwendig tot de rijkst bewerkte gedeelten der kerk; schoon is zij door haar ruimte en gewelven, maar vooral door het voortreffelijk ragfijn beitelwerk, tegen de pijlers aangebracht. Noordelijk van den toren is de 13de eeuwsche kapel, waar een uit diezelfde eeuw dagteekenend miraculeus beeld der Zoete Lieve Vrouw van 's-Hertogenbosch wordt bewaard. Be-



54
NOORD-BRABANT EN LIMBURG IN BEELD
halve haar eigen schoon en haar talrijke zinvolle versieringen en beelden geeft de kerk o.m. nog een fraai orgelfront te bewonderen, fraai-besneden 15de eeuwsche koorbanken, een rijk bewerkten preekstoel, een prachtige koperen doopvont, mooie gebrandschilderde vensters. Sinds 1867, helaas, niet meer het kostelijke oxaal van 1612, dat — onbegrijpelijk! — aan het South Kensington Museum te Londen is verkocht. De omgeving van het schitterende kerkgebouw is nuchter en luisterloos; als een wonder rijst het er boven uit. In 1860 werd aangevangen met het herstellen van het uitwendig vervallen en verweerde gebouw; nog steeds is dit werk niet tot een einde gebracht.
Van de andere kerken van Noord-Brabant's hoofdstad vermelden wij de St. Catharina- of Kruiskerk van 1533, een tiental jaren geleden afgebroken en 1916—'17 herbouwd, met uitzondering echter van het eerwaardige, boven het stroompje de Dieze opgetrokken koor, en de eerst kort geleden voltooide St. Jacobskerk, een zeer gelukkige schepping van de bouwmeesters Jos. Cuypers en Jan Stuijt. Aan het oostelijk einde der lange Hinthamerstraat aanschouwt men den fraaien voorgevel der v.m. St. Antoniuskapel, het laatste overblijfsel der kapel van St. Antonius den Kluizenaar, die in 1629 Dy de belegering der stad gedeeltelijk vernield en in 1640 gesloopt werd. In dezelfde straat, nabij de St. Janskerk, vindt men het huis der Illustre Vrouwe-broederschap, dat merkwaardige oudheden bevat; zijn in 1843 „vernieuwden" voorgevel biedt niets schoons.
Over Eindhoven, dat o.m. de naar het ontwerp van Dr. Cuypers gebouwde Catharihakerk bezit, begeven wij ons naar Maastricht, stad waar vele merkwaardige kerken de aandacht vragen. In de eerste plaats wel de schoone St. Servaaskerk. De bouw van haar oudste gedeelte zou reeds uit de 6de eeuw dagteekenen, maar grootendeels dateert zij uit de 12de eeuw. Zij mist de rijzigheid van den Gothischen stijl, die nochtans bij latere wijzigingen (men zie de spitsboogvensters van het schip) zijn invloed op het Romaansche bouwwerk deed gevoelen. Karakteristiek is haar door twee torens geflankeerde koornis, Welke, van Keulschen invloed getuigend, van een open galerij is voorzien. Aan de westzijde der kerk vindt men een zwaar, eveneens door twee torens geflankeerd bouwwerk, door een slanke torenspits gekroond, bij de ingrijpende herstellingswerken in de 19de eeuw hier aangebracht naar het ontwerp van Dr. Cuypers; ook de spitsen der beide zijtorens dateeren uit dezen tijd. Inwendig behoort het benedengedeelte van dit bouwwerk tot het bedehuis; het met een koepel bedekte bovengedeelte, de z.g.n. Keizerzaal, beschouwd als een werk uit den Carolingischen tijd, zou bestemd zijn geweest tot verblijf voor Karei den Groote tijdens de godsdienstoefeningen. Het portaal aan de zuidzijde is een merkwaardig kunstgewrocht, dat zoowel elementen van den Romaanschen als van den Gothischen stijl vertoont. De kerk bezit verdienstelijk schilderwerk, een smaakvollen witmarmeren preekstoel, maar, behalve haar kloostergang, zijn toch vooral merkwaardig hare crypten, van welke de z.g.n. St. Monulphus-krocht tot het oudste van onze kerkelijke monumentenschat behoort. Ten slotte verdient nog de schatkamer een bezoek, die belangrijke kunstwerken en reliquieèn bevat.
De St. Janskerk in de nabijheid, het bedehuis der Hervormden, zou bij de St. Servaaskerk in het niet vallen, als zij niet een slanken en zeer sierlijken Gothischen toren bezat, een der schoonste van ons land. Een hoogst-merkwaardig bouwwerk in Limburgs hoofdstad is de O. L. Vrouwekerk, met haar eigenaardigen voorgevel, een hoogopgetrokken muur, bijkans zonder lichtopeningen, gevat tusschen twee ronde torens,



.SS
een der belangwekkendste voortbrengselen van romaansche bouwkunst, ook wat de jongere rest betreft, waar weer twee torens ter weerszijden van de koornis rijzen. Bij de aanschouwing van haar westelijk gedeelte wordt men voor de vraag gesteld, of zij wellicht aanvankelijk als „versterkte kerk" is bedoeld, die de bestemming had, vijandelijke aanvallen te weerstaan. Ook deze kerk bezit twee crypten. — Van de andere eerwaardige en bezienswaardige kerkgebouwen van Maastricht noemen wij nog: de v.m. Dominicanerkerk uit het einde der 13 de eeuw, thans gebruikt voor tentoonstellingen concerten enz.; de v.m. Minderbroederskerk uit de 14de en 15de eeuw, thans als archiefgebouw dienst doende; de St. Mathiaskerk uit de 15de eeuw, met fraai geschilderde glasramen en gothische altaren; de v.m. Augustijner-kerk, thans St. Josephskerk, van 1650, met een rijk-gesierden laat-renaissancegevel; de v.m. Kruisheerenkerk, thans voor vergaderingen in gebruik, met het vroegere klooster; de v.m. Jesuietenkerk in barokstijl, na 1786 als schouwburg ingericht. Vermelden wij nog ten slotte de kapel van het v.m. klooster Nieuwenhof en het v.m. refugiehuis der Proostdij Meerssen aan de overzijde der Maas, te Wijk, b enevens de moderne St. Lambertuskerk, gebouwd naar de plannen van den architect H. van Groenendael, in Byzantijnsch-Romaanschen stijl. Een niet geheel volledige opsomming, die echter reeds voldoende zegt, dat Maastricht aan eerwaardige, fraaie en historisch-belangwekkende kerken buitengewoon rijk is.
De 13de eeuwsche kerk van Valkenburg, aan de H. H. Nicolaas en Barbara toegewijd, werd in 1904 naar de plannen van Dr. Cuypers verbouwd en uitgebreid; ze bezit echter nog haar oorspronkelijken, geheel van mergelsteen opgetrokken soberen toren. Te Sittard heeft de hoofdkerk, de middeleeuwsche St. Petruskerk, veel stormen getrotseerd; in 1677 werd ze verwoest en in 1857 sta^ net hemelvuur haar trotschen toren in brand, bij welke gelegenheid ook de kerk zeer beschadigd werd. Maar herstel volgde spoedig, en thans is Sittard's parochiekerk weer een der fraaiste gothische bedehuizen van Nederlandsch Limburg. De vroegere kapel van het v.m. Dominicanenklooster aan de Markt van dit stadje bezit een voor ons land zeldzamen voorgevel in renaissancestijl, die herinnert aan de Maastrichtsche Augustijnerkerk.
Weert heeft een gothische kerk uit den aanvang der 16de eeuw, met een zeer hoogen toren; voor het altaar in deze kerk ligt begraven Filips van Montmorency, Graaf van Hoorne en heer van Weert, met den Graaf van Egmond slachtoffer van Alva. — De hoofdkerk van Venlo uit 1411, met drie even hooge beuken, heeft een tufsteenen portaal, dat nog van den oudsten bouw dateert; de toren, die in de eerste helft der 16de eeuw gedeeltelijk was ingestort, is omstreeks 1775 herbouwd.
Heel wat merkwaardiger dan Venlo's St. Maartenskerk zijn de beide hoofdkerken van Roermond. Een mooi kerkgebouw is de Kathedraal, aan St. Christoffel toegewijd, wiens koperen beeld zich op de spits van den hoogen toren verhief, tot een storm in 1921 spits en beeld naar beneden deed tuimelen. Het westelijk gedeelte van deze kerk vertoont den basiliekvorm (de middenbeuk rijst hier dus boven de lagere zijbeuken op), terwijl het oostelijk deel uit drie even hooge beuken bestaat. Van aanzienlijke afmetingen is dit bedehuis, een baksteenen gebouw uit de 15de eeuw in gothischen stijl. De St. Christoffelkerk bezit een fraai hoofdaltaar en schilderijen van bekende meesters. Zij is gelegen op een heuvel nabij de Maas, wat haar nog hooger doet schijnen dan zij in werkelijkheid is. Bij de stadsgezichten vindt men haar, van verre gezien, eenige malen afgebeeld.
KERKEN EN GODSHUIZEN



56
NOORD-BRABANT EN LIMBURG IN BEELD
Hoe trotsch Roermond op deze kerk moge zijn, de stad bezit een nog veel belangrijker en schooner monument in haar Munsterkerk, oorspronkelijk de kerk van het Cistencienser klooster, door Roermond's stichter, Graaf Gerhard III van Gelder, gebouwd nabij de plaats waar de Roer in de Maas valt. Een treffende schepping is deze kerk, die in hoofdzaak romaansche vormen vertoont, doch hier en daar bewijst, in den overgangstijd van den romaanschen tot den gothischen stijl te zijn gebouwd. Twee hooge torens rijzen aan den voorgevel op; twee kleinere torens flankeeren ook hier weer de koornis, en daartusschen, op het kruis der kerk, heft zich een trotsche koepel. Aan het koor, dat den halven cirkel als plattegrond heeft, sluiten zich drie eveneens halfcirkelvormige kapellen. Een merkwaardigheid is, dat de kruisbeuk eindigt in twee koornissen, en dat zich aan de westzijde nog een tweede kruisbeuk bevindt, die wel geen zuiver gothisch karakter heeft, maar toch overal den spitsboog vertoont. De kerk, die in den loop der eeuwen veel van haar schoonheid had verloren, is door toedoen en naar de plannen van Dr. Cuypers in ouden luister herrezen. Sinds de afbraak van gebouwen aan haar zuidzijde komt haar schoon nog meer dan te voren uit. Ook het inwendige maakt een diepen indruk. Het bevat het praalgraf van den stichter, Gerhard III, die hier met zijn gemalin Margaretha van Brabant omstreeks 1230 is begraven; het prachtige gedenkteeken dateert uit denzelfden tijd, al zou men het nauwelijks gelooven, zoo betrekkelijk-modern van opvatting en uitvoering is het. Een zerk draagt de levensgroote beeltenissen van Gerhard en Margaretha en rust aan den buitenkant op twaalf granieten kolonnetten; een fijn gebeitelde lijst omvat het geheele praalbed. De gravin rust, evenals haar gemaal, met het hoofd op een gouden kussen; haar witte bovenkleed daalt in enge plooien tot onder haar voeten neder; een gouden mantel is om hare schouders geslagen. Haar gouden haarlokken worden in een net vastgehouden. Het roode onderkleed van den graaf is met een boord van edelgesteenten omzoomd; zijn blauw bovenkleed daalt af tot de hielen en een gordel omsluit zijn middel. Om zijn schouders hangt een groene, met goud afgezette mantel. Edelgesteenten vormen de verdere versiering van beiden. De handen zijn niet gevouwen, doch liggen als van slapenden op borst en onderlijf.
De tegenwoordige Ned. Herv. Kerk is de voormalige kloosterkerk der Minderbroeders, die in 1572 bij de inneming der stad door Prins Willem van Oranje zwaar beschadigd, doch in 1576 hersteld werd. In 1794 werd zij door de Oostenrijkers tot kazerne, wat later door de Franschen tot hospitaal ingericht. Sinds 1821 gebruiken de Hervormden het driebeukige gebouw als kerk aanvankelijk echter werd alleen het koor in gebruik genomen. Eerst na de restauratie door Dr. Cuypers in 1906 wordt zij in haar geheel voor den dienst gebruikt.
Behalve de v.m. Karthuiserkloosterkerk en die van het Klooster Maria Wee noemen wij ten slotte het v.m. Prinsenhof, thans Louisahuis, gebouwd als woning voor den Gouverneur van Gelderland's Overkwartier, maar spoedig na zijn voltooiing als „hospitaal generaal" en weeshuis in gebruik genomen, zoodat het in de reeks godshuizen niet misplaatst is. De ingang met de dubbele trap en het fronton daarboven vormen het voornaamste sieraad van het overigens eenvoudige 18de eeuwsche gebouw.



KERKEN EN GODSHUIZEN (BREDA)
57
DE TOREN DER GROOTE OF LIEVE VROVWEKERK (VOLTOOID 1509, SPITS NA BRAND GEWIJZIGD 1702)
DE GROOTE KERK, GEZIEN VAN HET ZUIDOOSTEN (i5DE EEUW)



58.
bfKUKKÜLl^CiliW 1JN NEDERLAND (BREDA)
m
HET SCHIP DER GROOTE OF LIEVE VROUWEKERK (BENEDENDEEL VAN HET ORGELFRONT ± 1540, DE REST ± 1715; PREEKSTOEL ± 1640)



KERKEN EN GODSHUIZEN (BREDA)
59
MONUMENT VOOR ENGELBRECHT I VAN NASSAU IN DE GROOTE OF LIEVE VROUWEKERK (± 1440)



6o
GRAFSTEEN VOOR DE FAMILIE VAN ASSENDELFT INDE GROOTE OF LIEVE VROUWEKERK (± 1558)
KOORBANK IN DE GROOTE OF LIEVE VROUWEKERK (± 1450)
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (BREDA)



KERKEN EN GODSHUIZEN (BREDA1
61
DE KERK VAN HET V.M. KLOOSTER ST. CATHARINADAL (1501—04, SINDS 1814 KAZERNE)
MONUMENT VOOR ENGELBREGT II VAN NASSAU IN DE GROOTE KERK
(± 1530)



62
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (BREDA)
DE VOORGEVEL VAN HET OUDEMANNENHUIS (1643)
HOEK VAN HET BEGIJNHOF MET DE KERK (1836J



KERKEN EN GODSHUIZEN (BREDA)
63
HET POORTGEBOUW VAN HET BEGIJNHOF EN DE V.M. ST. WENDELINSKAPEL (THANS WAALSCHE KERK) (± 1535)
DE TOREN DER ST. JOOST KAPEL (± 1500)
HET BEGIJNHOF, GEZIEN VAN HET NOORDEN. OP DEN ACHTERGROND DE V.M. ST. WENDELINSKAPEL



64
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (HEUSDEN)
GRAFTOMBE VOOR BARON VAN FRIESHEYM IN DE GROOTE KERK (± 1735)
DE GROOTE OF ST. CATHARINAKERK (BEGONNEN 14"* EEUW, 1555 VERGROOT, 1572 DOOR BRAND GETEISTERD, 1640 HERSTELLING VOLTOOID. TORENSPITS VAN 1588, IN 1811 DOOR DE FRANSCHEN AFGEBROKEN)



KERKEN EN GODSHUIZEN (BERGEN OP ZOOM)
65
DE TOREN DER NED. HERV. OF ST. GEERTENKERK, GEZIEN VAN DE MARKT
DE TOREN DER NED. HERV. KERK, GEZIEN VA NHET ZUIDEN (BENEDENGEDEELTE ± 1450, BOVENGEDEELTE, NA VERWOESTING DOOR DE FRANSCHEN IN 1747, ± 1750J



ON 'ON
GRAFMONUMENT VOOR GENERAAL KAREL MORGAN IN DE NED. HERV. OF ST. GEERTENKERK (1642)
GRAFMONUMENT VOOR LODEWIJK DE KETULLE IN DE NED. HERV. OF ST. GEERTENKERK f1638)
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (BERGEN OP ZOOM)



KERKEN EN GODSHUIZEN (GEERTRUIDENBERG)
ON «3
DE KRYPT IN DE NED. HERV. OF ST. GEERTENKERK
DE NED. HERV. OF ST. GEERTENKERK, GEZIEN VAN DE MARKT (15»" EEUW)



68SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (BERGEN OP ZOOM—GEERTRUIDENBERG)
GEZICHT UIT DE KERKSTRAAT OP DE GROOTE OF ST. GEERTENKERK TE BERGEN OP ZOOM
GEZICHT OP HET KOOR DER GROOTE OF ST. GEERTENKERK TE GEERTRUIDENBERG



KERKEN EN GODSHUIZEN (WILLEMSTAD—GEERTRUIDENBERG)
69
DE NED. HERVORMDE KERK TE WILLEMSTAD (1604)
GEZICHT OP DE NED. HERVORMDE KERK TE WILLEMSTAD
DE V.M. GASTHUISKAPEL TE GEERTRUIDENBERG (1681—± z8oo WEESHUIS, VOORGEVEL GEWIJZIGD ± iy6o)



70
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (WOUDRICHEM)
DE TOREN DER NED. HERVORMDE OF ST. MAARTENSKERK (i5DE EEUW)



KERKEN EN GODSHUIZEN ('ê-HERTÓGENBOSCH\
7i
KOEPEL, NOORDER KRUISBEUK EN TOREN DER ST. JANS-KATHEDRAAL



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTÓGeNBOSCH)
DE ST. JANS-KATHEDRAAL, GEZIEN VAN HET NOORDOOSTEN (KOOR ± 1420—1460; TOREN BOVEN HET KRUIS ± 1520; SCHIP ± 1497—1520, NOORDER KRUISBEUK ± 1458—1478, WESTERTOREN ± 1290, (BENEDENDEEL), 1* HELFT DER i7DB EEUW (BOVENDEEL EN SPITS), ± 1872 NIEUW BEMETSELD)



KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
DÉTAIL VAN DEN ZUIDELIJKEN MUUR VAN HET SCHIP DER ST. JANS-KATHEDRAAL



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH
DE LUCHTBOGEN AAN DE NOORDZIJDE DER ST. JANS-KATHEDRAAL



>1
KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
DE LUCHTBOGEN AAN DE ZUIDZIJDE DER ST. JANS-KATHEDRAAL



76
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH)
DE ST. JANS-KATHEDRAAL, GEZIEN VAN HET ZUIDEN
KAPELLEN VAN HET KOOR DER ST. JANS-KATHEDRAAL



KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
77
HET ZUIDERPORTAAL DER ST. JANS-KATHEDRAAL (± 1490-J



78"
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH)
DÉTAIL VAN DEN NOORDERMUUR DER ST. JANSKATHEDRAAL. IN HET FRONTAAL LINKS DE „ERWTENMAN"
EEN DER PANEELEN VAN DEN PREEKSTOEL IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL
BEELDEN AAN DE NOORDZIJDE DER ST. JANS-KATHEDRAAL



KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
HOEK VAN DE ZUIDERKRUISBEUK DER ST. JANSKATHEDRAAL, GEZIEN VAN HET ZUIDOOSTEN
GEZICHT UIT HET ZUIDOOSTEN OP DEN MIDDENTOREN EN DE KOORKAPELLEN DER ST. 1ANS-KATHEDRAAL



oo
O
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HeRTOGeNBÓSCH)
HET NOORDERPORTAAL DER ST. JANS-KATHEDRAAL (± 1470)



KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
81
(C6P1 QIOOnOA) IVVXaSHIVXSNVf XS 3a NI 73dVXSIN3WVXJVS H 3a



00
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTÓGENBOSCH)
IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL
HET KOOR DER ST. JANS-KATHEDRAAL



DÉTAIL VAN EEN KOORBANK IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL
DÉTAIL VAN EEN KOORBANK IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL
oo
KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
EEN DER GEBRANDSCHILDERDE VENSTERS IN DE H. SACRAMENTS KAPELDER ST. JANSKATHEDRAAL MET VOORSTELLING DERWONDERBARE SPIJZIGING



84
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH}
DE KOPEREN DOOPVONT IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL (1492)
DÉTAIL VAN HET KOORGESTOELTE



KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
85
DÉTAIL VAN HET KOORGESTOELTE
DE PREEKSTOEL IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL (± 1555)



86
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND f S-HERTOGENBOSCm
FRIES DER KOORAFSLUITING IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL, MET VOORSTELLING VAN DE GRAFLEGGING VAN JEZUS (± 1555)
FRIES DER KOORAFSLU ITING IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL, MET VOORSTELLING VAN JONAS EN DE WALVISCH (± 1555)
GRAFSTEEN IN DE ST. JANS-KATHEDRAAL VOOR MARGRIETE VAN AUWENINGE, VROUW VAN ALART DU HAMEL, EEN DER BOUWMEESTERS VAN
DE KERK (1484)



87
HET KOOR DER ST. CATHARINA- OF KRUISKERK BOVEN DE BINNEN-DIEZE (i533)
KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)



88
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH)
DE ST. CATHARINA- OF KRUISKERK (1533, VERGROOT 1601 EN 1842), GESLOOPT 1916 MET UITZONDERING VAN HET KOOR.



KERKEN EN GODSHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
BUFFET, DOOR DE RIDDERSCHAP VAN NOORD-BRABANT GESCHONKEN AAN DE ILLUSTRE LIEVE VROUWE BROEDERSCHAP
DE PREEKSTOEL IN DE ST. CATHARINA- OF KRUISKERK EERSTE HELFT DER ijdb EEUW
00 v©



O
PROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH)
HOUTSNIJWERK IN DE VERZAMELING DER ILLUSTRE LIEVE VROUWE BROEDERSCHAP
VOORGEVEL DER VM. ST. ANTHONIUSKAPEL



91
KERKEN EN GODSHUIZEN (GRAVE—'S-HERTOGENBOSCH)



Q2
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (MAASTRICHT—EINDHOVEN)
DE ST. LAMBERTUSKERK TE MAASTRICHT (1916J
GOUDEN BEKER, IN 1904 DOOR KONINGIN WILHELMINA AAN DE ILLUSTRE LIEVE VROUWE BROEDERSCHA P GESCHONKEN
FRONT VAN DE ST. CATHARINAKERK TE EINDHOVEN (1861—67)



KERKEN EN GODSHUIZEN (MAASTRICHT)
93
GEZICHT OP HET VOORGEBOUW DER ST. SERVAASKERK (OUDSTE GEDEELTE DER KERK 560—599, VOORGEBOUW 9"' EEUW, KRUISBEUK EN KOOR i2DB EEUW, GEBOUW INGEWIJD 1309, GEWELVEN GEWIJZIGD 15™ EEUW)



94
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (MAASTRICHT)
BIJ DE ST. SERVAASKERK (ZIJTORENS ± 1170, HERHAALDELIJK GEWIJZIGD, HET LAATST 1890, IN WELK JAAR OOK DE MIDDENTOREN ZIJN TEGENWOORDIGE
GEDAANTE KREEG)



KERKEN EN GODSHUIZEN (MAASTRICHT)
95
GEZICHT OP DE ST. SERVAASKERK UIT HET ZUIDOOSTEN
GEZICHT OP DE TORENS VAN ST. JANS- EN ST. SERVAASKERK UIT HET OOSTEN



V0
*0
Sö O g M w
/—-
w
z
Z Z
w o w
>► Z
>
co
»-ï
5ö i—t
O «
TOEGANG TOT DE ST. SERVAASKERK UIT DEN OOSTELIJKEN OMGANG. IN DE BOOGVULLING CHRISTUS, ZITTEND OP EEN REGENBOOG (i2DB EEUW)
PORTAAL DER ST. SERVAASKERK AAN HET KEIZER KAREL PLEIN



HET ZUIDERPORTAAL DER ST. SERVAASKERK (BEGIN 13°* EEUW)
W 50
w
£j
3
O O O
co
a
N W
> >
co
-3 Jö 1—1
O
3



98
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (MAASTRICHTS
DE KLEINE KRYPT IN DE ST. SERVAASKERK, MET HET ALTAAR DER H. GERTRUDIS EN EEN STEENEN KIST, WAARIN DE LAATSTE KAROLINGISCHE KONING BEGRAVEN WERD
DE ROM AAN SC HE KRYPT IN DE ST. SERVAASKERK (BEGIN nD* EEUW)



KERKEN EN GODSHUIZEN (MAASTRICHT)
99
DE O. L. VROUWEKERK, GEZIEN VAN HET ZUIDOOSTEN (KOOR BEGIN 13"' EEUW)
KRYPT VAN BISSCHOP MONULPHUS IN DE ST. SERVAASKERK, MET FRANKISCHE SARCOPHAGEN (587)
POORT ACHTER DE ST. SERVAASKERK



O O
SPROKKELINGEN ÏN NEDERLAND (MAASTRICHT)
VERGULD-KOPEREN RELIEKSCHRIJN IN DE ST. SERVAASKERK (i2DE EEUW)



101
WESTGEVEL DER ONZE LIEVE VROUWEKERK (ii™ EEUW)
DE KAPEL VAN HET KLOOSTER VAN DE NIEUWENHOF (± 1489)
KERKEN EN GODSHUIZEN (MAASTRICHT)



102
HET BEELD VAN ST. SERVATIUS INDEST. SERVAASKERK (i3DE EEUW)
DE TOREN DER ST. JANSKERK (VOLTOOID ± 1450)
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (MAASTRICHT)



103
DE VOORMALIGE DOMINICANEN KERK (VOLTOOID ± i28o)
KERKEN EN GODSHUIZEN (MAASTRICHT)



104
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (VALKENBURG—MAASTRICHT)
GEZICHT OP HET JESUiTENKLOOSTERhTE VALKENBURG (1893—'94)
DE KERKSTRAAT TE VALKENBURG, MET DEN TOREN DER H.H. NICOLAAS EN BARBAR AKERK (± 1250J
VM. REFUGIEHUIS DER PROOSTDIJ MEERSSEN TE WIJ K-MAASTRICHT (1690)



M O
DE LANGESTRAAT TE WEERT, MET DEN TOREN DER ST. MAARTENSKERK (BOVENGEDEELTE VAN DEN TOREN 1887—89 OPGETROKKEN, LATER IETS VERLAAGD)
DE ST. MICHIELSKERK TE SITTARD (VOORGEVEL ± 1665J
w
W W
w
SS
O O O
w
G tSJ
w
co
I—r
H
> 50 ö
I
i
w w 50
3



io6
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (SITTARD)
TOREN VAN DE ST. PETRUSKERK (BEGONNEN ± 1525, HERHAALDELIJK NA INSTORTING OF BRAND GEWIJZIGD, HET LAATST NA DEN BRAND VAN 1857. SPITS 1875)
KOOR VAN DE ST. PETRUSKERK (± 1400, HERSTELD ± 1680 EN 1860)



KERKEN EN GODSHUIZEN (WEERT
107
INTERIEUR DER ST. MAARTENSKERK (EERSTE HELFT DER 16™ EEUW)



io8.
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (WEERT)
BIECHTSTOEL IN DE ST. MAARTENSKERK (± 1780)
KOORBANK IN DE ST. MAARTENSKERK (BEGIN i6D' EEUW)



KERKEN EN GODSHUIZEN (ROERMOND)
109
DE MUNSTERKERK, GEZIEN VAN HET ZUIDOOSTEN
GRAFTOMBE VAN GERARD III VAN NASSAU, GRAAF VAN GELRE, EN ZIJNE GEMALIN MARGARETHA VAN BRABANT, IN DE MUNSTERKERK (1230)



I IO
)£ MUNSTERKERK, GEZIEN VAN HET NOORDOOSTEN (1218—1230)
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (ROERMOND)



KËRKËN ËN GODSHUIZEN (ROERMOND)
111
DE NED. HERV. KERK, VROEGER KERK VAN HET MINDERBROEDERSKLOOSTER (+ IKOO)
HET LOUISAHUIS (GEBOUWD ALS WONING VOOR DEN GOUVERNEUR VAN HET OVERKWARTIER VAN GELDERLAND, VOLTOOID ± 1700, SINDS 1740 HOSPITAAL EN ARMEN- EN WEESHUIS. RECHTS HET OUDE GEDEELTE)



CO
50 O !*
ö w
s
o w
95 S$
w
ö
r* t> s$
o w sb
S o
w
SS
@
O
HET WEESHUIS TE VENLO (± 1555)
INTERIEUR VAN DE MUNSTERKERK TE ROERMOND



III
STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN






Een groot verleden is een plicht der toekomst.
A. S. C. Wallis.
E Noord-Brabantsche steden missen een eigen-karakteristieke schoonheid. Zij hebben iets Hollandsch, maar de grachtenrijkdom ontbreekt. Zij hebben iets Brabantsch, maar noch de praalgebouwen noch de mystieke hoekjes van de zustersteden in het Zuiden zijn er te aanschouwen. Zij verraden, dat zij eeuwenlang eigenlijk niet zich-zelf hebben kunnen zijn. En hoewel sommige harer eeuwen geleden een tijd van grooten bloei mochten beleven, hadden zij toen toch niet de bouwwerken kunnen stichten, die ook tijdens en nog na de verstarring door de behandeling als vestingstad in een wingewest, van het oude eigene hadden kunnen spreken. Achteruitgang hier, vernieling door beschieting daar, deden veel van het simpele oude schoon verdwijnen, en geen nieuwe schoonheid bloeide er op, tenzij eene, waaruit de Hollandsche invloed sprak; natuurlijk sprak die invloed vooral in de stadjes in het Noord-Westen der provincie, die reeds eeuwen lang tot Holland hadden behoord. En van het Zuiden, de kern van Brabant, ging zoo weinig kracht meer uit, sinds het had berust in de onvrijheid, en zijn beste mannen naar het vrije Noorden zag verhuizen! Onder die omstandigheden is het niet verwonderlijk, dat van een eigen Noord-Brabantschen stijl in den woningbouw geen sprake is.
En de steden van onze provincie Limburg, van dit nog niet lang geleden uit verschillende deelen samengesteld grensgewest? Het behoeft geen verklaring, dat hier verschillende invloeden zich hebben doen gevoelen, en van een Hollandsch-Limburgschen stijl niet gesproken kan worden; aan fraaie gevels zijn deze steden trouwens arm, behalve Roermond, dat men echter weer te veel eer bewijst, als men zegt, dat het er rijk aan is. Hare sterk-afwisselende staatkundige geschiedenis, de onrustige tijden, die voor haar eeuwen-lang hebben geduurd, maken dit verklaarbaar. De oude bloeiperiode ligt te ver in het verleden, de bloei van den laatsten tijd schonk nog te weinig schoons. Nog meer dan de Noord-Brabantsche steden verschillen zij van de Hollandsche, omdat zij grachten geheel missen, terwijl althans in Noord-Brabant hier en daar een haven of een riviertje meer of minder op een gracht gelijkt. —
Bergen op Zoom werd door belegeringen, vooral in 1747, zoo geteisterd, dat ervan oude huizenschoonheid zeer weinig is overgebleven; merkwaardig is het Zeeuwsche aspect, dat het westelijk deel der stad vertoont, het gedeelte ten Westen der Lieve Vrouwepoort aan den Scheldekant, dat een sterke tegenstelling te zien geeft met de rest der oude vestingstad, die ietwat kleurloos Brabantsch is. öeertruidenberg beroofde zich door slooping der wallen van zijn grootste schoon, maar bleef in zijn ruime markt een sieraad behouden. Heusden, oudtijds een bloeiende handelsstad, maar blijkens i7de eeuwsche gevels ook later nog van beteekenis, is meer Hollandsch dan Brabantsch en



IIÖ
NOORD-BRABANT EN LIMBURG IN BEELD
stemt somber door doodsche rust. In het binnen zijn groene omwalling slapende Woudrichem herinneren eenige hooge renaissance-gevels aan betere tijden. En in de andere kleine steden van dit gewest valt weinig of geen stads- en gevelschoon te bewonderen.
Breda dankt zijn aantrekkingskracht hoofdzakelijk aan zijn bekoorlijke omgeving, 't Is niet een bijzonder mooie stad, al kan het prat gaan op eenige merkwaardige gebouwen en een fraai plantsoen, het Valkenberg, den ouden slottuin, maar de oude stadskern, helaas door niet-aantrekkelijke nieuwe wijken omgeven, maakt toch wel een aangenamen indruk. De stad is echter niet rijk aan mooie gevels.
Ook 's-Hertogenbosch kan zich niet rjeroemen op het bezit van veel fraaie scheppingen op het gebied van den woningbouw; na eeuwen van druk zijn eerst in de 19de eeuw voor beide steden betere dagen aangebroken. Schilderachtige stadsgezichten zijn in Den Bosch vooral te danken aan de Dieze, die zich als een vuil watertje door de stad slingert. Een prettig centrum van levendig verkeer vormt de aardige driehoekige markt. De oude versterkingen bleven er gedeeltelijk behouden.
Over Tilburg, een tamelijk onaangename samensmelting van verschillende dorpjes, en over Eindhoven en Helmond, uit hun krachten gegroeide, oorspronkelijk kleine stadjes, alsmede over het onaanzienlijke landstadje Weert en het schoongelegen Valkenburg, dat echter noch eigenlijk stedeschoon noch woonhuisschoon bezit, kunnen wij zwijgen. Ook het voormalige vestingstadje Gennep kan thans worden voorbijgegaan, terwijl gebrek aan plaatsruimte zwijgen over het oude stadje Sittard, aardig plaatsje met een ruime markt maar weinig bijzondere schoonheid, vergeeflijk maakt.
Ons resten dan nog slechts drie Limburgsche steden. Maastricht, de hoofdstad, welks ontstaan zich in den nacht der eeuwen verliest, is een belangwekkende stad, die tal van merkwaardige gebouwen, vooral kerken, rijk is, maar weinig biedt op het terrein, dat wij thans betreden. Hier mag echter niet gezwegen worden van haar vroolijk Vrijthof, haar ruime Markt, haar mooi stadspark, haar fraaie ligging aan de snelvlietende Maas waarover zich in vele bogen de befaamde eeuwenoude brug welft, de 13de eeuwsche overblijfselen van haar oude ommuring en haar schilderachtige achterbuurtjes, vooral bij de Jeker. Eeuwenlang bezet door de troepen der Staten, vertoont zij nochtans geen Nederlandsch karakter.
Geheel anders is weer Roermond, ofschoon ook deze stad geheel afwijkt van die in onze andere provinciën. Ze is rustig, ruim en net, heeft tal van flinke huizen waaronder een aantal merkwaardige, enkele zelfs fraaie gevels bezitten. Gesticht in den aanvang der 13de eeuw bij de samenvloeiing van Maas en Roer, over welk riviertje een teekenachtige brug ligt, waaraan een mooi stadsgezicht is te danken, heeft zij als grensstad in den loop der eeuwen zware beproevingen doorstaan. De vele kapelletjes tegen de huizen, de talrijke heiligenbeelden en het niet geringe aantal geestelijken dat men er aanschouwt, doen Roermond zien als een centrum van Roomsch-Katholiek leven.
Het oude Venlo ten slotte, een Duitsch-Geldersch vestingstadje, is kleiner dan Roermond en bezit slechts één zeer fraaien gevel. Het is echter veel levendiger, en is in den laatsten tijd de zusterstad op het gebied van handel en nijverheid tamelijk ver voorbijgestreefd.



STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN (BREDA)
117
GEZICHT UIT DE KARRESTRAAT OP DEN TOREN DER GROOTE KERK



n8
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (BREDA)
GEVEL AAN DEN HAAGDIJK (± 1610)



STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN (BREDA—GEERTRUIDENBERG;
119
BIJ DE JAN VAN POLANENKADE TE BREDA
HOEK VAN DE GROOTE MARKT TE BREDA, BIJ DE HALSTRAAT
BOVENGEDEELTE VAN EEN GEVEL AAN DE DORDTSCHE STRAAT TE GEERTRUIDENBERG (± 1600)



KJ O
CO
50 O
W
r
z
Q W Z
I—H
z
z w ö w 50 r > z ü
50 w ö >
I
O C3 ö
o a
w
POORTJE MET HET WAPEN DER GEBROEDERS DE WITT AAN DE HOOGSTRAAT TE WOUDRICHEM (1661)
POORTJE VAN HET HUIS WIJNGAARDE AAN DE CATHARINASTRAAT (1614)



10
POORTJE VAN EEN HUIS AAN DE NIEUWSTRAA1 (POORT ± 1630, DEUR ± 1770)
POORTJE IN DEN ACHTERGEVEL VAN EEN HUIS AAN DE CATHARINASTRAAT (± 1630)
CO
> ö
CO
O til N 1—1
O 33
w z
m
k
O O
N
w
525
'w M W ö
>



122
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (WOUDRICHEM)
AAN DE VESTINGGRACHT



123
STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN (WOUDRICHEM)
BIJ DE LOEVESTEINSCHE POORT



SPROKKEL. In NEDERL. (WOUDRICHEM—GEERTRUIDENBERG)
GEVELS AAN DE HOOGSTRAAT TE WOUDRICHEM (4- 1600)
HUIZEN AAN DE MARKT TE GEERTRUIDENBERG



GEVELSTEEN TE HEUSDEN
GEVELSTEEN TE WOUDRICHEM
co
>
CD
O' w isr
r> K ^ w
W
O O
55 g
w
55
O ö
w
O w w
5ö g
B
w
td W ÏO
^9
K>
DE MARKT TE GEERTRUIDENBERG (POMP VAN. 1767)



M
N> OS
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (HEUSDEN)
GEZICHT OP HEUSDEN, VAN HET WESTEN
GEZICHT OP HEUSDEN, ZUIDZIJDE



STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN (HEUSDEN)
127
BIJ DE GROOTE KERK. OP DEN ACHTERGROND HET STADHUIS



128
DE DEMERT
BIJ DE VISCHMARKT
HUIZEN AAN VISCHMARKT EN WILHELMINAPLEIN, HOEK NIEUWSTRAAT
(BEGIN I7DB EEUW)
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (HEUSDEN)



STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN (HEUSDEN)
129
DE V.M. HOOFDWACHT OP DE VISCHMARKT (1772)
HET STADHUIS
GEVEL AAN DE HOOGSTRAAT (± 1600)



i3°
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH)
DE BINNENDIEZE



J31
STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
DE BINNENDIEZE



co»
TT 99 O
Ê w
z o
M Z
Z
z w t7 w Stf
► Z Ö
co
Ê M 90 H O O W
Z w
O
co
r> x
N>
D£ Z>/£Z£ BIJ DE ZUSTERS VAN ORTHENPOORT



STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
DE DIEZE BIJ DE ZUSTERS VAN ORTHENPOORT



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH)
J34
GEVEL VAN HET HUIS „DIT IS IN VLIJMEN" AAN DE SMALLE HAVEN (± 1635)
GEVEL VAN HET HUIS „DE GULDEN HOPSACK" AAN HET ORTHENEINDE (± 1600, GERESTAU^k REERD 1923—24)



STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN ('S-HERTOGENBOSCH)
*35
HAVENGEZICHT:. LINKS DE BREEDE-, RECHTS DE SMALLE HAVEN
GEZICHT OP DE DIEZE, STROOMENDE LANGS DEN UILENBURG



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND ('S-HERTOGENBOSCH)
136
HET BOEREN MOUW POORTJE
ZIJGEVEL VAN „HET KEERSHUIS", HOEK LEPELSTRAAT—ST. JANSSTRAAT
ACHTERPOORTJE VAN HET OP DEN UILENBURG UITKOMENDE „HUIS VAN BOXTEL" (1649)



b 1ADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN (MAASTRICHT)
DE GROOTE STAAT MET HET DINGHUIS
HET KANAAL LANGS DE MAAS
GEZICHT VAN DE STAD OP WIJK



oo
CD TJ
sö o
M w
w r
o w z
z
z w
ö m m F > Z ö
co
H 50
O K
3



DE MAASBRUG (1280—'98; HERSTELD 1684—1716)
DE MAASBRUG, MET GEZICHT OP DE STAD
CO
> ö
CO
O w
N' X
-i
w z
w
z
O O
z
X
N W
z ►
co
W
O
3



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (MAASTRICHT)
140
DE JEKER BIJ DE GEBOUWEN VAN HET V.M. KLOOSTER DER GRAUWZUSTERS (± 1670, SINDS iqii MUSEUM VAN HET NATUURHISTORISCH
GENOOTSCHAP)
HET LANG GRACHTJE MET DE OVERBLIJFSELEN VAN DEN STADSMUUR
VAN 1220



co
>
ö
co
O
w
CSl O
-3
w
w z
O O
z >—i
N W
Z
>
co
-3 Sö
I—I
O
g
WATERMOLEN IN DEN HEKSENHOEK
DE BONEFANTENSTRAAT



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (SITTARD)
42
HET HUIS MET DE KOPPEN AAN DE LIMBRICHTERSTRAAT
DE MOLENBEEK BIJ DE PROTESTANTSCHE KERK (TOREN 1684)



co
ö
co O w
N O
w z w
z
O O
z
N W
z
O
w 50
g
O
z ö
D£ BRUG OVER DE ROER. DAARACHTER DE ST. CHRISTOFFELSKERK MET DEN TOREN VÓÓR DEN STORM VAN 1921
(BRUG 1654 HERSTELD 1771)



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (ROERMOND)
DE ROERBRUG MET DEN ST. CHRIS1OFFELSTOREN NA DEN STORM
DE MARKT



HET HUIS „DE STEENEN TRAPPEN" (RECHTS) AAN DE NEERSTRAAT (1666)
HET STADHUIS (1700)
H4



IH ON
SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (ROERMOND)
GEVEL AAN DE MARKTSTRAAT (1767)
GEVEL AAN DE BRUGSTRAAT (± 1500)



H7
STADSGEZICHTEN EN WOONHUIZEN (ROERMOND—VENLO)
OVERBLIJFSELEN VAN DE OUDE STADSOMMURING AAN DEN SCHIPPERSWAL TE ROERMOND
HUIS AAN DE JODENSTRAAT TE VENLO (TWEEDE HELFT DER i6DB EEUW)
GEVEL AAN DE KRAAN POORT TE ROERMOND (1764)



SPROKKELINGEN IN NEDERLAND (VENLO)
148
BOVENGEDEELTE VAN EEN GEVEL AAN DE GROOTE KERKSTRAAT (1588)