VERHANDELINGEN
OP
GEBIED VAN GESCHIEDENIS EN KUNST
DOOR
HL ML WERNER,
OUD-LUITENANT-KOLONEL DER CAVALERIE, LID VAN DE MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE, ENZ.
MET PLATEN.
ARNHEM, S. GOUDA QUINT. 1926.



GEDRUKT IN 100 GENUMMERDE EN GETEEKENDE EXEMPLAREN.
No. 61
BOEK-, COURANT- EN STEENDRUKKERIJ O. J. THIEME, ARNHEM—NIJMEGEN



SOUVENIRS
DE LA
PRINCIPAUTÉ DE MONACO,
PRÉCÉDÉS D'UN COURT APERQU HISTORIQUE ET D'UN EXTRAIT DE LA GÉNÉALOGIE DES GrIMALDI.
ILLUSTRÉS DU PORTRAIT DE FEU S. A. S. LE PRINCE ALBERT I,
PAR
UN HIVERNANT FIDELE DE LA CÓTE d'AZUR. 1923.



INDEX.
Page.
I. COURT APERQU de l'fflSTOIRE de MONACO. ... 7
II. Les Grimaldi. Aperqu généalogique des ascen-
DANTS DU PRINCE RÈGNANT DE la PrINCIPAUTÉ DE
Monaco 13
III. La couronne de la Cöte d'azur 23
IV. Le Prince Albert de Monaco et le Musée Océanographique (mai 1910) 27
V. Le Casino et ses jardins 33
VI. La banque de jeu a Monte Carlo 39
VIL La ruche d'abeilles 49
VIII. La manière de s'y prendre 51
IX. La dernière transversale 55
X. Le système infaillible 59
XI. Le concert classique 65
La veille du Vendredi Saint.
XII. Le Carnaval de Nice 71
XIII. Le mariage de la Duchesse de Valentinois, le
20 mars 1920 75



AVANT-PROPOS.
Pendant un quart de siècle, de 1896 jusqu'a present j'ai passé chaque hiver, excepté dans les années de la grande guerrre, environ trois mois dans le midi de la France.
J'y ai rencontré des centaines de personnes de tous les pays et de toutes nationalités, et j'ai pu faire de très-nombreuses observations. II va sans dire que de cette manière on peut faire des études fructueuses de langues, de coutumes, de caractères, de mceurs, etc, et qu'on peut voir, entendre et observer bien des choses, dont on n'a pas la moindre notion a son domicile.
Or je me suis efforcé de faire une ample étude de la trèsintéressante histoire de la Principauté de Monaco et de 1'illustre familie des Grimaldi, qui y règne depuis plus de six siècles, circonstance vraiment très-rare.
Dans les esquisses suivantes je me propose de donner un court apercu de 1'un et de 1'autre et remémorer quelques intéressants souvenirs des années passées dans le pays du soleil 1).
L'AUTEUR.
1) On est prié d'observer que la plupart des articles suivants sont écrits en 1914 et 1915. La grande guerre a causé quelques petits changements dans la situation générale.






I. COURT APERCU DE l'hISTOIRE DE MONACO.
La petite Principauté de Monaco peut se glorifïer d'une histoire très-longue et fort-intéressante, dont nous donnons ici un court apercu a la mémoire d'un passé alternativement de paix et de guerre, de prospérité et de décadence, comme partout ailleurs.
Longtemps avant le commencement de notre ère le port actuel de Monaco, situé entre le rocher et le promontoire des Spélugues, présentant en tout cas un ancrage bon et sur, fut visité par des peuples navigateurs; aux temps les plus reculés par les Egyptiens, plus tard par les Phoeniciens, ce peuple commercial par excellence, après par les Grecs et les Romains.
Les Phoeniciens construisirent sur le rocher, oü s'élève a présent la vieille petite ville de Monaco, un temple consacré a leur dieu Hercule ou Melkarth, comme il est nommé dans la langue phoenicienne. Et la signification originale du mot grec „monosoikos", qui veut dire: le seul dieu, le dieu sans rival, se liait au rocher, tandisque le port re?ut le nom de „Portus Herculis Monoeci" ou „Portus Monoeci", le port d'Hercule. Voici 1'origine du nom Monaco selon 1'explication des savants récents, e. a. de monsieur Philippe Berger, auteur francais, qui prétend que les courses vagebond es d'Hercule, ses douze traveaux, etc. ne sont que des illustrations des diverses excursions errantes sur mer des Phoeniciens.
Croisant dans la Méditerranée, ils fondaient partout des colonies, y érigaient des temples consacrés a leur dieu Melkarth ou Melqart (Hercule) et couvraient les cötes de leurs factoreries, de 1'Espagne jusqu'aux Alpes maritimes.
L'antiquité grecque et romaine a conservé les souvenirs des conquêtes phoeniciennes dans les légendes d'Hercule, la personification de ce peuple. Pour autant qu'elles ont rapport a Monaco, elles nous laissent voir ce héros a son retour d'Espagne, franchissant les Alpes maritimes, oü il construit une route, consacrant la montagne et le port de Monaco a son souvenir.
L'empire des Phoeniciens disparut dans le sixième siècle



8
ayant la naissance du Christ par la conquête de Cyrus, roi des Perses. Alors les Grecs, et après eux les Romains, s'emparèrent du port de Monaco, les derniers surtout pour faciliter leur contact avec les Gaules par la vieille route d'Hercule, de Monaco par la Turbie, Eze, etc. a 1'ouest.
Ici dans les montagnes fut livrée la grande bataille qui décida de la prédomination romaine sur les indigènes, et les ruines de la Tour d'Auguste a la Turbie sont encore un souvenir incontestable de ce grand événement historique.
Durant les douze premiers siècles de 1'ère chrétienne 1'histoire de Monaco ne présente rien d'intéressant. La domination romaine fut suivie de plusieurs invasions des Barbares, puis des Lombards, des Sarrasins, etc, et pendant cette longue période désastreuse le pays et les habitants de toute la cöte d'azur avaient beaucoup a souffrir de ces changements continuels et des guerres, pillages, massacres, etc.
La véritable histoire de Monaco ne commence qu'avec la prise de possession permanente de ce pays par les Grimaldi vers la fin du XHIe siècle.
Dans la seconde moitié du Xlle siècle Monaco fut occupé par les Génois, et 1'empereur Henri VI confirma cette possession le 30 mai 1191 sous réserve de vassalité et 1'obligation d'y construire une forteresse. Mais cette dernière condition ne fut remplie que vingt quatre ans après pal Fulco del Castello, et cette forteresse, érigée a grands frais a la place oü se trouve a présent le palais princier, dont elle est la base, a joué un grand röle dans 1'histoire de la Principauté.
Dans 1'ancienne république de Gênes on rencontre environ un siècle plus tard deux grands partis politiques, les Guelfes et les Gibelins, qui sans cesse se disputaient le pouvoir. Longtemps Gênes fut dominéé par les Guelfes, qui avaient pour chefs les families des Fieschi et des Grimaldi, tandisque le parti gibelin fut dirigé par les Spinola et les Doria.
Cinq ans après que Gênes avait coopéré a la conquête du royaume de Naples par Charles d'Anjou, — frère du roi de France Saint Louis, et par son mariage comte de Provence, — sous 1'influence des Guelfes (1265), ceux-ci furent bannis de leur ville natale (1270), et, bienque par 1'intervention du pape Innocent V et 1'appui du roi de Naples, il leur fut permis de rentrer a Gênes, ils ne purent reprendre le pouvoir de sorté



9
qu'ils s'efforcaient de s'assurer la domination a 1'extérieur de la ville, les Grimaldi surtout dans la Riviere de 1'ouest, Monaco et les environs.
Après une terrible sédition a Gênes en 1296 les Guelfes furent encore bannis de cette ville et s'emparèrent alors de Monaco par un audacieux coup de main sous la direction de Francois Grimaldi, qui, vêtu en moine pénétrant dans la nuit du 8 janvier 1297 dans la forteresse, massacra les gardes et forca, aidé de ses partisans, la garnison génoise d'évacuer la place.
Voici la première occupation de Monaco par les Grimaldi, mais ce fut de courte durée car la place fut assiégée par les Génois a 1'aide du fils et successeur de Charles I d'Anjou, (le roi Charles II de Naples) en qualité de comte de Provence, et le 10 avril 1301 une convention signée a Nice forca les Grimaldi a laisser la place entre les mains du roi de Naples, qui la rendit a la république de Gênes.
Quelques années plus tard Monaco fut encore conquis par les Guelfes, commandés par Charles Grimaldi, cousin de Francois nommé ci-devant (1317). Mais dix ans après le rocher tomba au pouvoir des Gibelins (1327). Puis assiégé par le sénéchal de Provence, Monaco dut capituler (1330). Par 1'intervention du roi Robert de Naples, les Gibelins purent 1'année suivante rentrer a Gênes et les Grimaldi a Monaco (1331).
De cette époque date 1'occupation permanente de Monaco par la familie Grimaldi, quoique dans les premiers temps il y eüt plusieurs fois de grands intervalles oü elle fut expulsée par ses ennemis, surtout par les Génois.
L'histoire de Monaco durant les siècles suivants jusqu'a nos jours est proprement celle de la familie Grimaldi, qui en est inséparable.
Le petit domaine fut environné de seigneurs plus puissants qui tachèrent souvent de 1'envahir et s'en emparer a cause de sa forte situation sur le rocher et de son port favorable. Les rois de Naples, en même temps comtes de Provence, les ducs de Savoie, de Milan, la France, 1'Espagne et surtout la république de Gênes furent toujours sur le qui-vive pour 1'assaillir et s'en rendre maitres. Les Grimaldi du Moyen-age, guerriers braves et intrépides, firent sans cesse la guerre sur terre et sur mer, tantót pour 1'un, tantöt pour un autre pour s'assurer 1'aide et 1'assis-



10
tance de 1'un contre les autres. On les rencontre plusieurs fois en Italië, en France, en Flandres, dans la mer du Nord comme dans la Méditerranée, toujours se distinguant, vailamment et se comblant de gloire.
Mais un règne assidu et régulier ne commence qu'avec Jean I, bienqu'il ne résidat guère a Monaco et qu'aussi sa vie ne fut qu'une liaison de guerres, c'est lui qui a donné dans son testament en 1454 des prescriptions qui ont servi de base a la succession de la maison de Monaco jusqu'a nos jours.
Sa petite-fille Candine, qui, faute de descendant male, succédait a son père Catalan, se maria a Lambert Grimaldi, de la souche des seigneurs d'Antibes, qui par la fut 1'auteur de la seconde maison des Grimaldi au tröne, ou pour mieux dire au tröne de Monaco-.
Cette branche a régné jusqu'en 1731, et sous son gouvernement Monaco a prospéré de plus en plus. Le droit de mer fut affirmé plusieurs fois, et la souverainité du pays reconnue, déja en 1489 par la Savoie, plus tard aussi par la France et autres pays. Monaco, longtemps sous le protectorat de 1'empereur Charles Quint, puis de 1'Espagne, s'en affranchit sous le règne de Honoré II — qui prit le titre de Prince et éleva son pays en Principauté — avec ce soit-disant protecteur, dont on avait peu de plaisir et beaucoup de peine et de désagréments, et se mit, par les bons soins et les intrigues du cardinal de Richelieu, sous la protection de la France, en expulsant la garnison espagnole, qui fut remplacée par des troupes francaises a la solde de la France, mais sous les ordres directs du Prince; celui-ci perdit ses possessions napolitaines, mais en fut largement dédommagé par Louis XIII avec le duché-pairie de Valentinois, le marquisat des Baux et le comté de Carladez.
Dans le courant des siècles la forteresse primitive, érigée par Fulco del Castello, nommée plus tard le vieux chateau — pour le distinguer du chateau neuf, bati a la pointe du rocher du coté de la mer pour défendre le port — subit diverses changements et fut reconstruite en demeure seigneurale, après en palais princier, tel qu'il brille encore.
Plusieurs seigneurs et princes de Monaco avaient du goüt pour les arts et les sciences, ils embellissaient de plus en plus leur palais, surtout 1'intérieur; des artistes de tous les pays, en premier lieu de 1'Italie, furent appellés a Monaco pour recon-



11
stuire et orner les salles, etc, et quantité de tableaux célèbres, des objets d'art rares et de grand prix arrivèrent en abondance au palais, meublé et tapissé de cette manière avec un luxe qui pouvait rivaliser avec les palais royaux en France.
Tout cela entrainait d'énormes dépenses; surtout le prince Honoré II — nommé par sa cour brillante et 1'extravagance de ses dépenses le Louis XIV de la Principauté — y vouait une grande partie de sa vie, spécialement les dernières années de son règne (au détrimant de ses finances).
Son petit-fils et successeur Louis exagérait davantage a eet égard et laissait a sa mort en 1701 a son fils Antoine une fortune fort ébranlée.
Pour se défendre contre ses rivaux et ses ennemis Antoine fut forcé de renforcer le rocher et de faire construire de nouveaux ouvrages défensifs tels que le fort Antoine, etc, qui rendirent son petit domaine imprenable, mais engloutissaient des sommes immenses, de sorte que le prince fut même forcé de se défaire d'une grancVe partie de son argenterie précieuse et de ses bijoux.
Antoine n'avait que trois filles de son mariage avec Marie de Lorraine. L'ainée Louise Hippolyte, 1'héritière présomptive du tröne, avait en 1712 1'age de 15 ans et fut donnée en mariage le 20 octobre 1715 a Jacques Francois Léonor de GoyonMatignon, descendant d'une des plus anciennes et illustres families de la France, qui, en vertu du testament de Jean I et de sa petite-fille Claudine, renonca a son nom et ses armes, adoptant ceux des Grimaldi.
Les Goyon-Matignon étaient très-fortunés, mais, bienque de haute noblesse, n'appartenaient pas aux maisons ducales. Par son alliance avec la maison de Monaco Jacques fut duc de Valentinois, et Louis XIV renouvela en sa faveur 1'élévation du duché en duché-pairie, ce qui veut dire que le duc-possesseur était de droit pair de France, ceci équivalait a la renonciation de son nom et blason, et d'autre part la situation financière de la maison de Monaco fut assurée et consolidée provisoirement.
La seconde maison Grimaldi était brave comme la première. Les princes de Monaco ont vaillamment fait la guerre contre les ennemis de la France et se distinguèrent partout au champ de bataille, négligeant d'autre part nullement la prospérité de leur petit domaine a la cóte d'azur et de ses habitants.
Mais la France révolutionnaire a la fin du XVIIIe siècle a



12
été bien ingrate. Le prince Honoré III fut dépossédé et chassé de son pays, ses possessions en France furent séquestrées et Monaco annexé au département des Alpes maritimes; lui-même et son fils ainé mis en prison et sa belle-fille, 1'épouse de son fils cadet Joseph, fut même guillotinée, puisque, en émigrée, elle retourna a Paris par amour et dans 1'intérêt de ses deux filles (1793).
Monaco fut plus de vingt ans incorporé dans le grand empire francais, et ce ne fut qu'après la chute de Napoléon et la paix de Paris en 1814 que le vieux prince Honoré VI et son fils purent rentrer dans leur domaine, mais Ie Congrès de Vienne, qui suivit le débacle de Waterloo, placa Monaco sous le protectorat de la Sardaigne, son ennemie et adversaire depuis plusieurs siècles, qui n'avait d'autre but que de le dépósséder de Menton et Roquebrune. Et, bienque cela ne réussit pas malgré 1'esprit révolutionnaire dans ces deux villes, surtout vers 1'an 1848, le prince Charles a dü céder a la France en 1861 pour six millions de francs ces deux villes et leurs domaines.
De cette manière la Principauté de Monaco est reduite a la bien petite superfkie que nous connaissons a présent, mais durant le dernier siècle, surtout sous le règne du prince Charles III et de son fils le prince Albert, elle prospère énormément par suite d'un gouvernement sage et mesuré, qui n'a d'autre but que la prospérité et le bonheur des Monégasques, ce petit peuple qui plus de six siècles est resté fidéle a la dynastie des Grimaldi.



II. Les Grimaldi.
Apercu généalogique des ascendants du Prince régnant de la Principauté de Monaco. 1050?-1922.
I. Otto Canella, né vers le milieu du Xle siècle, descendait d'une familie aristocrate de la république de Gênes, oü il fut consul en 1133 et mourut en 1143. II avait deux fils. 1. Bellanuto Canella, consul de Gênes, 1124; et II- 2. Grimaldo Canella, nommé trois fois consul de Gênes de 1162 a 1184. II fut successivement ambassadeur auprès de 1'empereur Frédéric Barbarossa, du roi de Maroc et de 1'empereur d'Orient.
II a donné son nom a ses descendants comme nom patronymique.
II avait un fils nommé Oberto.
III. Oberto Grimaldi, fut un des plus grands personages de la république génoise. II est surnommé le père des Grimaldi a cause de sa nombreuse postérité. II avait quatre fils: Grimaldo, qui suit, Igno, Oberto et Nicolas.
IV. Grimaldo Grimaldi, un des huit nobles de Gênes, laissa trois fils:
1. Lanfranco, qui suit.
2. Luchetto, 1266, dont le petit-fils André devint par mariage Seigneur de Beuil, et de qui descend la branche des Grimaldi de Beuil.
3. Antoine, grand-père de Francois Grimaldi, qui s'empara par coup de main de Monaco le 8 janvier 1297.
V. Lanfranco Grimaldi, ambassadeur de Gênes pour conclure un traité avec la ville d'Arles, 1237; podesta de Plaisance, etc. Son fils Rainier suit. VI. Rainier Grimaldi, né vers 1267, rend de grand services au roi Charles II de Naples, et puis au roi de France, surtout sur mer comme marin habile et intrépide. Philippe le Bel dans sa



14
guerie avec les Flandres, renforca sa marine d'une escadre génoise sous le commandement de Rainier, qui détruisit a Zierikzee la flotte flamande et recut pour récompense le titre d'amiral-général de France. Rainier, revenu a Naples fut comblé de faveurs par le roi Robert, fils et successeur de Charles II, qui lui donna e. a. la seigneurie de Cagnes entre Nice et Antibes, etc. En 1312 Rainier prit part a la guerre entre 1'empereur Henri VII et le roi Robert, et détruisit sur mer 1'escadre pisane, chargée de ravitailler 1'empereur, s'avancant vers Rome.
II épousa en le noce N. Salvatico, dont un fils Charles, qui suit, et en 2e noce Andriola Grillo, dont un fils Vinciguerra, baron de San Demetrio et une fille Salvagia, mariée a Gabriel Vento. Rainier mourut en 1314. VII. Charles Grimaldi, surnommé le Grand. Monaco tombe entre les mains des Guelfes, 1317, est repris par les Gibelins, 1327, assiégé par le sénéchal de Provence, doit capituier, 1330. Par 1'intervention du roi Robert les Gibelins peuvent rentrer dans Gênes et les Grimaldi dans Monaco, 1331.
Charles rendit constamment de grands services au roi Robert et la marine monégasque se développait énormément, 1335—1339. II prit ensuite part a la guerre du roi Philippe de Valois contre les Anglais, 1339, 1341-1343, 1346.
II fut grièvement blessé dans la bataille de Crécy, 1346, fit encore des campagnes en France, 1355—1356, et fut nommé gouverneur de Ventimille pour la reine Jeanne de Naples, petitfille et successeur du roi Robert, 1354. II acquit la seigneurie de Menton, 19 avril 1346, et acheta la seigneurie de Castillon, 1351, et celle de Roquebrune, 1355.
Monaco fut pris par les Génois après une énergique résistance le 15 aoüt 1357. Charles mourut au commencement de 1'été de 1357 pendant le siège. il laissa un fils Rainier. VIII. Rainier II Grimaldi, seigneur de Menton et de Castillon. II n'avait pu prendre part a la défense de Monaco, étant alors prisonnier de guerre a Gênes. Monaco et Roquebrune restent sous la domination et l'administration de Gênes de 1357 jusqu'a 1395. Rainier prit parti pour Louis comte d'Anjou — frère de Charles V — agresseur de la Provence 1368, fils adoptif de la reine Jeanne de Naples, qu'il succède bientöt sur le tröne de Naples. Le roi Louis nomma Rainier amiral du Languedoc et lui donne la baronnie de Lunel, etc. Rainier fit des campagnes sur



15
mer contre les Anglais, 1369—1374. Par manque d'argent il dut céder Cagnes, Castillon et la moitié de Menton a ses cousins Mare et Luc Grimaldi. Louis d'Anjou le fit capitaine général de ses armées navales, 1384.
Rainier épouse en les noces Illaria del Caretto, fille de Georges, marquis de Savone; et se remaria vers 1358 ou 1359 a Isabelle Asinari, descendante d'une des plus nobles families d'Asti. II mourut en 1407, elle dix ans après en 1417.
Monaco fut occupé de 1395 jusqu'a 1401 par les Grimaldi de Beuil. Puis elle devint ville indépendante, alliée a Louis II d'Anjou, 1409—1419. Dans cette dernière année les Guelfes reprirent le pouvoir a Gênes et on permit aux trois fils de Rainier du 2° lit de retourner a Monaco, après 62 ans de dépossession, juin 1419. Ces trois fils commencaient de règner a Monaco ensemble en coseigneurie.
IX. 1. Ambroise Grimaldi, seigneur de Monaco, ensemble avec ses
deux frères, 1419; noyé a Menton vers 1433.
2. Antoine Grimaldi, seigneur de Monaco, id. 1419; il est mort avant 1427.
3. Jean I Grimaldi, seigneur de Monaco, id. 1419. II partage avec son frère Ambroise et le fils de feu son frère Antoine en leur abandonnant Menton et Roquebrune, et reste seul seigneur de Monaco, 1427, qu'il doit céder au duc de Milan, 1428. Puis il entra en service de Philippe Marie Visconti, duc de Milan et fit pour celui-ci la guerre contre Florence et Vénise 1431. II se mit encore en service de 1'empereur Sigismond. En 1436 Monaco lui fut rendu.
II mourut le 8 mai 1454, et son testament a servi de base a la succession dans la maison de Monaco jusqu'a nos jours.
II y stipulait que, faute de descendants males une femme était appelée a règner, ses descendants prendraient le nom et les armes des Grimaldi.
De son mariage vers 1424 avec Pomelline Frégose, il laissait deux enfants.
X. 1. Bartholomée, mariée en 1445 a Pierre Frégose, doge de Gênes. 2. Catalan Grimaldi, seigneur de Monaco, 1554—1557. II obtint
la reconnaissance du droit de mer de Monaco par la France, et mourut en juillet 1457, agé de 42 ans.
De son mariage avec Marguerite del Caretto il eut trois



16
enfants, dont a sa mort une seule fiHe Claudine fut en vie, encore en bas age. Dans son testament il désigna sa mère héritière, puis sa fille et, a défaut de celle-ci, sa soeur Bartholomée et ses descendants, sous condition d'adopter le nom et les armes des Grimaldi, or il désigua comme époux futur de Claudine, Larnbert Grimaldi, frère de Gaspar, seigneur d'Antibes.
XI. Claudine Grimaldi, née en 1451, n'avait donc que 6 ans a la mort de son père. Larnbert Grimaldi, son époux futur, se rendit tout de suite a Monaco et se considérait déja comme seigneur légitime. En 1465 a la nubilité de Claudine le mariage fut conclu a Ventimille le 29 aoüt 1465, et, malgré la grande différence de leur age — Larnbert comptait alors déja 50 ans —, 1'hymen fut des plus heureux.
II mourut a Menton le 15 mars 1494; et elle en 1515. Ils avaient 14 enfants, dont trois sont mort en bas age. Les autres suivent.
XII. 1. Jean II Grimaldi, seigneur de Monaco, marié 1° en 1487
avec Antoinette de Savoie, fille naturelle de Philippe comte de Bresse, futur duc de Savoie. Par cette aüiance la souveraineté de Monaco fut reconnue par la Savoie. Elle décéda en 1510. Une seule fille fut le fruit de ce mariage, Marie Grimaldi, mariée en 1515 avec Jéröme de la Rovère, seigneur de Vinovo. Elle renonca a tous ses droits en la succession de Monaco.
Jean se remaria a Catharine de Clermont-Lodère, nièce du cardinal Georges d'Ambroise. II fut tué au chateau de Menton dans la nuit du 10 a 11 octobre 1505 par son frère Lucien dans une querelle engagée entre les deux frères au sujet des négociations entreprises par Jean pour la cession de Monaco aux Vénitiens. 2. Lucien Grimaldi, seigneur de Monaco, succède a son frère, 1505. Monaco et son chateau sont attaqués par les Génois, 1507. Après deux mois de siège et une courageuse résistance les Génois furent forcés de se retirer.
Lucien se maria le 25 septembre 1514 a Jeanne de Pontevês, fille de Tannequin et de Honorate de VilleneuveFlayose. Elle mourut a Arles en 1547, après s'être remariée au comte Pancalieri.
Lucien fut assassiné a Monaco le 22 aoüt 1523 par Barthélemy Doria.



17
3. Augustin Grimaldi, seigneur de Monaco, après son frère Lucien, 1523, évêque de Grasse, archevêque d'Oristana, 1526.
II mourut subitement, probablement empoisonné, en 1532.
4. Blanche, mariée a Honorat de Villeneuve-Tourettes.
5. Charles Grimaldi, se distingue dans le siège de Monaco, 1507. II est mort avant 1'an 1525.
6. Larnbert Grimaldi, décédé a Blois en 1510.
7. Louis Grimaldi, relégué en état de démence.
8. Francoise, dame de Dolceaqua, mariée a Luc Doria, seigneur de Dolceaqua. Elle est veuve a la mort de sa mère en 1515.
9. Sestarina, mariée a Charles de Ceva, seigneur de Garessio.
10. Isabelle, mariée après 1515 a Antoine de Chateau-neufRandon, seigneur de Tourmoël.
11. N. une fille non mariée.
XIII. Honoré I Grimaldi, fils de Lucien, montait sur le tróne princier par la mort de son oncle Augustin a 1'age de 10 ans en 1532 sous la tutelle de sa tante Blanche, veuve du seigneur de Tourettes, comme tutrice légitime, mais elle fut bientót expulsée par Etienne Grimaldi, de la branche de Gênes.
Celui-ci excerca le pouvoir absolu a Monaco environ trente ans jusqu'a sa mort en juin 1561, premièrement comme tuteur d'Honoré et après sa majorité en 1540 comme père adoptif par acte solennel du 6 décembre 1540. Monaco tombait tout-a-fait sous 1'influence impériale de Charles Quint et de 1'Espagne, bienqu'Etienne s'en souciat peu et se maintint fort indépendant, refusant même a 1'empereur de venir a Monaco, lorsqu'il se trouva en 1538 a Nice pour des conférences de paix avec Francois I, roi de France.
Après la mort d'Etienne, Honoré règna encore vingt ans et mourut le 7 octobre 1581. Il se maria en 1545 avec Isabelle Grimaldi, nièce d'Etienne, fille de son frère Jean Baptiste. Des quatorze enfants de ce mariage quatre fils et quatre filles survivaient leur père. Deux fils, qui lui succédaient 1'un après 1'autre, suivent.
XIV. 1. Charles II Grimaldi, seigneur de Monaco 1581. II avait alors
1'age de vingt-sept ans, et mourut le 17 mai 1589, non marié. 2. Hercule I Grimaldi, succède a son frère, 1589. II se maria en octobre 1595 a Maria Landi de Valdetare, fille de Claudis Landi, prince de Valdetare et de Jeanne d'Aragon, descendant par sa mère des rois d'Aragon et de Portugal. Elle décéda
2



18
en 1599, et Hercule fut assassiné a Monaco dans la grande rue (a présent la rue du Milieu) le 21 novembre 1604. II laissait trois enfants. XV. Honoré II Grimaldi, seigneur, puis prince de Monaco, succède a son père sous la tutelle de son oncle le prince de Valdetare, qui 1'amène avec ses deux sceurs a Milan pour leur éducation sous ses propres yeux, 1605.
Monaco recut une garnison espagnole.
Après dix ans et demi d'absence Honoré retourne a Monaco 1616 et quelques mois après il se maria a Hippolyte Trivulce, d'une familie fort distinguée du Milanais, dont, par 1'intermédiaire de son tuteur, le frère d'Hippolyte, le comte Théodore fut marié en 1615 a sa sceur Jeanne Grimaldi.
II admet le titre de prince, 1609. II rompt avec 1'espagne et par les intrigues du cardinal de Richelieu, il place Monaco sous le protectorat de la France par le traité de Péronne le 8 juillet 1641. Les Espagnols furent expulsés de Monaco. Pour le dédommager de la perte de ses possessions espagnoles dans le napolitain, etc. qui en résulta, Louis XIII lui donna en France le comtépairie de Valentinois, le marquisat des Baux et le comté de Carladez. II mourut le 10 janvier 1662 a 1'age de 65 ans, succédé par son petit-fils Louis. Tl avait un fils Hercule, qui suit. XVI. Hercule Grimaldi, marquis de Campagna, qu'il perd 1641, puis marquis des Baux, se maria le 7 juillet 1641 a Aurélia Spinola, fille du prince de Molfetta et nièce d'Ambroise Spinola.
II mourut par accident a Menton le 2 aoüt 1651; elle décéda a Gênes au printemps de 1670. Ils avaient e. a. un fils Louis qui suit. XVII. Louis I, prince de Monaco, né le 25 juillet 1642, comte de Carladez, puis duc de Valentinois. II se maria a Pau le 30 mars 1660 a Charlotte de Gramont, fille du maréchal duc de Gramont. Elle mourut a Paris en juin 1678. Louis succède a son grandpère, 1662. II obtient le rang de prince étranger a la cour de France et fut nommé chevalier de 1'ordre du Saint-Esprit, 1688, et dix ans plus tard ambassadeur de France a Rome, 1698. II mourut en janvier 1701, et eut cinq enfants.
1. Antoine, qui suit.
2. Une fille, née en 1662, mariée a Philibert de Simiane, marquis de Livourne.
3. Anne Hippolyte, née en 1663, mariée en 1696 au duc d'Uzès, premier pair de France.



19
4. Une fille, née en 1664.
5. Francois Honoré Grimaldi, né le 31 décembre 1669 a Gênes, chevalier de Malte, abbé de Monaco, archevêque de Besancon.
XVIII. 1. Antoine I, prince de Monaco, 1701 né a Paris le 25 janvier 1661, duc de Valentinois, se maria a Versailles le 8 juin 1688 a Marie de Lorraine, fille de Louis comte d'Armagnac, grand écuyer de France. Elle décéda en 1724.
II avait des goüts artistiques pour la peinture et la musique. Pendant la guerre de la succession d'Espagne, Monaco restait neutre, mais le prince ren dit de grands services a la France et sous sa protection les troupes francaises occupèrent la Turbie et firent sauter la tour d'Auguste, qui tombe en ruine telle que nous la voyons encore, 1705. En récompense le roi de France donna la Turbie en seigneurie au prince, qui fit construire d'énormes travaux de fortifications a Menton et a Monaco 1707—1713. II mourut le 21 février 1731, ne laissant a sa mort que trois filles en vie, dont 1'ainée fut:
Louise Hippolyte, née en 1697, mariée a Monaco le 20 octobre 1715 a Jacques Francois Léonor de Goyon Matignon, comte de Thorigny, succède a son père comme princesse souveraine de Monaco en 1731, mais mourut déja le 29 décembre de cette année, laissant le tróne a son mari, qui eut dü renoncer a son nom et ses armes pour ceux des Grimaldi selon la loi de la maison de Monaco.
XIX. Jacques I, prince de Monaco, 1731. Le chevalier de Grimaldi, fils naturel du prince Antoine, fut gouverneur de la Principauté, 1731—1784. Le prince quitta Monaco, abdiqua en novembre 1733 en faveur de son fils ainé et reprit le titre de duc de Valentinois. II mourut en 1751. De ses six enfants deux décédèrent en bas age, les autres sont:
1. Une fille qui fut religieuse a la Visitation a Paris.
2. Honoré, qui suit.
3. Le comte de Matignon, mort a Prats de Molle en 1747.
4. Charles Maurice Grimaldi, nommé le chevalier de Monaco, chevalier de Malte, après comte de Valentinois. II se distingua dans la bataille de Fontenoy, oü il fut blessé, 1745. II épousa en 1749 mademoiselle de Ruffic-Saint Simon.
XX. Honoré III, prince de Monaco, 1733. Né en 1720, recut



20
. une éducation toute militaire et passa presque continuellement sa vie en garnison dans son corps. II se distingue bravement dans la bataille de Fontenoy comme son frère cadet, 1745, fut gravement blessé dans celle de Raucoux, 1746, prit glorieusement part avec le régiment de Monaco a celle de Lawfeld et fut fait maréchal de camp le 26 décembre 1748.
II se maria en 1757 a une descendante d'une très-riche familie génoise, Marie Cathérine de Brignole, fille du marquis de Brignole Sale, 22 ans plus jeune que lui. II passa alors trois ans a Monaco et bien que le mariage fut au commencement tresheureux, ils se séparèrent en 1770. En 1798 après la mort de son mari elle se remaria au prince de Condé, dont 1'armée engloutit son immense fortune. Elle mourut en 1813. En 1784 le gouverneur de Monaco, le chevalier Grimaldi mourut a 1'age de 90 ans.
La grande révolution francaise de 1789 passa aussi a Monaco. En 1793 la Principauté se révolta, le prince et sa familie furent déchus du tróne et se retirèrent en France. Monaco fut encorporé dans la république francaise. Le prince Honoré fut arrêté a Paris, mis en prison 1793, relaché le 5 octobre 1794 et mourut a Paris le 12 mai 1795. De son mariage il eut deux fils.
1. Honoré Anne Charles Maurice, qui suit.
2. Joseph Grimaldi, né a Paris, marié en 1782 a Francoise Thérèse duchesse de Choiseul-Stainville. Elle est arrêtée a Paris, condamnée a mort et guillotinée, 1793. II prend service dans 1'armée de Napoléon et fut nommé capitaine des gendarmes d'élite de la garde impériale, 1807, officier d'ordonnance de 1'impératrice Joséphine et membre de la Légion d'honneur, 3 décembre 1807. II fut appelé monsieur de Monaco, et eut deux filles, dont une fut mariée au marquis de la Tour du Pin, 1'autre au marquis de Louvois.
XXI. Honoré IV Anne Charles Maurice, né a Monaco en 1758, duc de Valentinois, attaqué d'une maladie grave, vit dans 1'obscurité de 1799 jusqu'a 1814. Prince de Monaco 1814, délégua son frère le prince Joseph dans l'administration, mais celui-ci dut bientöt se retirer pour le prince héréditaire Honoré Gabriel. Monaco placé sous le protectorat de la Sadaigne 1815. II mourut en avril 1819.
II fut marié en 1776 a Louise Félicité Victoire, fille unique



21
du deinier duc d'Aumont, héréditière du titre et des biens des ducs de Mazarin, c'est-a-dire du duché-pairie de Mazarin, du duché de Mayenne, de la principauté de Chateau-Porcien, etc. Ce mariage fut dissout. Ils avaient deux fils.
1. Honoré Gabriel, qui suit.
. 2. Florestan, qui suit après son frère. XXII. Honoré V Gabriel, prince de Monaco, né au mois de mai 1778, succède a son père le 16 février 1819, mort a Paris le 2 octobre 1841, non marié.
Tancrède Florestan I Roger Louis, prince de Monaco, né le 10 octobre 1785, succède a son frère le 2 octobre 1841, marié le 27 novembre 1816 a Marie Louise Caroline Gabrièle Gibert de Lametz, née le 18 juillet 1793, décédée le 24 novembre 1879. Florestan meurt a Paris le 26 juin 1856, laissant deux enfants. , 1. Charles, qui suit.
2. Florestine Gabrièle Antoinette, née le 22 octobre 1833 a Fontenay, décédée a Stuttgart le 24 avril 1897, mariée a Monaco le 16 février 1863 a Frédéric Guillaume Alexandre Ferdinand comte de Wurtemberg, né le 6 juillet 1810, lieutenant-général au service de Wurtemberg, veuf avec quatre filles de Theodolinde Louise Eugénie Auguste Napoléone, fille d'Eugène de Beauharnais, duc de Leuchtenberg. II est créé duc d'Urach pour lui et ses descendants avec le titre de prince et princesse et conservant le titre de comte et comtesse de Wurtemberg, le 28 mai 1867; il est mort le 17 juillet 1869.
XXIII. Charles III Honoré, prince de Monaco, né le 8 décembre 1818, succède a son père le 20 juin 1856, marié a Bruxelles le 28 septembre 1846 a Antoinette Ghislaine comtesse de Mérode, née le 28 septembre 1828, décédée a Monaco le 14 février 1864. II est mort au chateau de Marchais le 10 septembre 1889, laissant un fils Albert, qui suit.
XXIV. Albert I Honoré Charles, prince de Monaco, né le 13 novembre 1848, succède a son père 21 octobre 1889, marié en les noces au chateau de Marchais le 21 septembre 1869 a Mary Victoire Hamilton, née le 11 décembre 1850, fille de Guillaume Alexandre Antoine Archibald Hamilton-Douglas, 11e duc de Hamilton, et de la grande duchesse Marie Amélie Elisabeth de Bade. Ce mariage fut annulé par le Pape le 3 janvier 1880. II se remaria a Paris le 31 octobre 1889 a Marie Alice Heine, née a



22
New-Orléans le 10 février 1858, veuve d'Armand duc de Richelieu et fille du banquier Michel Heine. Ce mariage fut rompu judiciairement a Monaco le 30 mai 1902 et la séparation confirmée par le tribunal civil a Paris le 3 juin suivant.
Le prince Albert est mort a Paris le 26 juin 1922, laissant du Ier lit un fils Louis, qui suit. XXV. Louis II Honoré Charles Antoine prince de Monaco, né le 12 juillet 1870, succède au tróne de Monaco après la mort de son père.



III. La couronne de la Cöte d'azur.
Est-elle belle la cóte nord de la Méditerranée avec ses montagnes et ses rochers, serpentent capricieusement le long de la mer bleue, qui reflète le cobalt pur d'un ciel uni et sans nuagesl
Est-il charmant ce paysage animé, oü les villes splendides, les villages pittoresques, les milliers de villas et d'autres maisons séparées grimpent contre les rochers sauvages, cernés de la verdure argentée des forêts d'oliviers!
Quels différents points de vue, toujours ravissants et délicieux, ce pays merveilleux ne présente-t-il pas au spectateur qui peut contempler la nature d'un oeil ouvert et d'un esprit franc et libre pour jouir de tous ses charmes, pour admirer sa beauté, mille et mille fois variéel
Quel changement de vue a chaque courbe de la route, a chaque regard jeté sur ce panorama sans fin, qui s'étend de Marseille a Gênesl Et plus que 1'on s'approche du rocher de Monaco soit d'un coté ou de 1'autre, la nature primitive, libre, sauvage, dégagée, parsemée de quelques villes et villages dispersés, est plus animée et démontre la vie et 1'activité, la cohabitation des hommes. Les villes et les maisons sont plus fréquentes, les fleurs plus multipliées, la nature trahit 1'art humain, qui a rehaussé, si c'est possible, sa beauté et ses charmes.
La Principauté de Monaco, une grande ville a batiments majestueux, hotels gigantesques, jardins magnifiques et routes carossables, soigneusement entretenues et splendidement éclairées après le coucher du soleil, en est le comble et le centre, le grand milieu, oü toute la vie pour ainsi dire est concentrée; en un mot: c'est la couronne de la Cöte d'azur.
Abrité par les vents fatals du nord, de 1'ést et de 1'ouest par de hautes montagnes, couronnées de la forteresse de la „Tête de chien" et de la vieille ville de la Turbie, qui date du temps de 1'empereur Auguste au commencement de notre ère, la grande ville Monaco-Monte-Carlo monte et monte tou-



24
jours contre ce rocher, se baignant en plein soleil et étalant ses charmes de tous cotés.
D'un coté le rocher de Monaco avec le Falais et les beaux jardins princiers, la Cathédrale imposante en style roman, le Musée océanographique, batiment grandiose, uniqüe au monde, le palais du Gouvernement et la vieille petite ville originale a ruelles étroites et maisonnettes discrètes, les jolies promenades dans les bocages parsemés de fleurs, etc; — de 1'autre le promontoire des Spéluques avec les majestueux hotels, le fameux Casino et ses jardins, oü les palmiers, les figuiers, les arbres et les plantes exotiques et une variété des plus belles fleurs, délice unique et ineffable, éblouissent les yeux — le vieux port de Monaco, qui a la mémoire d'Hercule et des marins phoeniciens et grecs de 1'antiquité la plus reculée, se trouve au centre et étale une vie et une activité des plus vives.
C'est le pays du soleil par excellence, oü tout le monde afflue comme les oiseaux autour d'un phare, c'est un paradis terreste, le ciel sur la terre pour tous ceux qui ne s'approchent pas du jeu a la banque ou en tout cas dominent le métier du Casino, mais un véritable enfer endimanché au contraire pour tous les insensés et les malheureux, esclaves du tapis vert, aveuglés par 1'éclat de 1'or, mais en même temps courbés sous son joug et succombant sous son attraction éblouissante.
Le Casino de Monte-Carlo, soit-disant: „la Société des bains de mer de Monaco", est la grande attraction, 1'origine du luxe et de la prospérité, non seulement de la petite principauté, mais de toute la région de Nice a Menton, de Cannes a San Remo, de Marseille a Gênes 1 C'est le diamant brillant et étincelant, mais trompeur et faux dans la couronne de la Cöte d'azur.
Des milliers d'étrangers sont attirés par cette pierre précieuse, ne sachant distinguer le vrai du faux. Ils volent dans la chandelle et se brulent les ailes. Mais comme il leur est impossible de vivre uniquement du jeu et de leurs gains (en guise de pertes très-souvent), ils dépensent en même temps beaucoup d'argent pendant leur séjour a la Riviera, et des centaines et des milliers d'habitants vivent par eux et en profitent, de sorte que, hormis 1'or qui entre sans cesse dans la caisse de la banque, une véritable pluie d'or tombe continuellement sur la Principauté et ses environs. Or la banque elle même a une grande armée de fonctionnaires, d'employés, d'ouvriers, etc. de tout genre qu'elle paye largement



25
et qui a leur tour contribuent également a la prospérité générale.
Quel heureux pays, favorisé de la nature comme nul autre, d'un climat doux et agréable, d'un beau ciel sec et serein, d'une végétation abondante et exquise, d'une population prospère et contente, ne payant aucun impöt direct, ou chacun peut gagner son pain quotidien sans soucis et sans peine ou travail excessief.
Ahl il y a anguille sous roche, sans contreditl Mais a qui la faute? L'entrée du Casino est refusée aux mineurs et atous les commercants et tous les habitants de la Principauté et du département des Alpes maritimes, qui n'ont pas une existance indépendante. Ce n'est que pour les étrangers, plus au moins fortunés, que radministration ouvre les portes des salles de jeu. Or ils ne sont pas forcés de jouer, on ne les y engage jamais, et quand ils désirent prendre part au jeu, ils ne sont nullement forcés de perdre, les chances sont a peu prés égales. Cela ne dépend que d'eux-mêmes, et surtout de perdre plus que le superflu, ce qui les place dans une situation qui sans doute fait changer pour eux tout 1'aspect et toute la beauté de ce pays délicieux, de cette contrée a merveille.
II faut chercher et trouver son plaisir et sa distraction autre part que dans le mauvais atmosphère des salles de jeu. La couronne de la Cöte d'azur — bienque son diamant soit faux, du moins pour plusieurs de ses admirateurs sans dicernement suffisant — nous offre des promenades et des excursions dans ses alentours, qu'hélasl tant d'hivernants a la Riviera ne connaissent pas et qu'ils n'ont jamais exploitées. Des jouissances d'art et de science, véritables délices, surtout au point de la musique, dont plusieurs autres n'ont pas la moindre idée. On ne se soucie que du jeu, la bille de la roulette leur est trop chère et on est toujours craintif que les gains de la banque soient trop minimes a la fin de la saisonl
Ahl il faut s'élever au dessus des maisons les plus hautes et surtout au dessus des dömes du Casino; la on domine toute la situation, la nature, les belles vues, la Cöte d'azur dans toute son étendue, et en même temps le jeu, qui est souvent si fatal. II faut errer sur les montagnes et dans les vallées, traverser les bois, se reposer sur les roes en plein soleil, méditer et philosopher sur la folie du monde sans y prendre part et payer son tribut a la faiblesse et a la légèrité humaines.
Est-elle splendide et ravissante la Grande Corniche de Nice



26
a Menton! Quel panorama majestueux présente-t-il a nos regards! La mer bleue dans toute son étendue se fusionnant a 1'horizon avec 1'azur du ciel en ligne foncée, brisée seulement par les vagues contours de la Corse lointaine.
Quel spectacle enchanteur au coté opposé 1 Les pies des Alpes, couverts de la neige éternelle, se détachant sur un fond de bleu foncé comme une fantasmagorie gigantesque; ces sombres vallées profondes, ces förets ondoyantes, ces colossales chaïnes de montagne, se baignant dans les rayons chauds et lumineux du soleil du midi!
Même au premier sourire de 1'aurore, quand une vague lueur orange s'étend a 1'horizon et la lune rêveuse se penche au couchant, enfoncant son croissant lumineux dans une sombre fóret d'oliviers et de sapins, la majesté de la nature se déploie dans toute sa grandeur et son unique magnificence, tandisque les clartés matinales et la brise fraiche dans les montagnes annoncent une nouvelle journée de bonheur et de jouissance.
Ahl la promenade a Menton, a Eze, a Nice qu'elle est charmante et ravissante! Quel nombre de vues, de perspectives, d'inombrables variétés de paysages, de fórets, de massifs de rochers et de montagnes! Quel air frais et régénérateur, quel soleil clair et vivifiantl C'est ici que la couronne de la Cöte d'azur étale sa plus grande beauté et le comble de délices!






Feu S.A.S. le Prince Albert I de Monaco.



IV. Le Prince Albert de Monaco et le Musée
OcÉANOGRAPHIQUE. (mai 1910.)
Le Prince Albert de Monaco est un homme remarquable. Peu connu dans le monde diplomatique il est un homme scientifique par excellence, qui mérite d'être respecté et admiré par le monde entier.
Séparé de sa seconde femme Marie Alice Heine, n'ayant qu'un seul fils de son premier mariage, le prince Louis qui est officier dans 1'armée francaise, les soins de familie ne le préoccupent que rarement, et le gouvernement de sa petite Principauté, oü tout va pour le mieux dans le meilleur des mondes, lui donne également peu de besogne.
Bienque son palais, bati sur le rocher de Monaco, avec ses grandes salles splendides, ses jardins magnifiques et sa vue dominante sur la mer et ses alentours, soit un site unique, un eldorado des plus charmants pour un séjour constant, le Prince n'y passé que quelques mois au printemps. Ses grandes occupations sont ailleurs, en France et surtout sur mer.
II a une grande fortune, e. a. des propriétés *rès étendues en France et ailleurs, héritées de ses ancêtres, et il met ses grands revenues en premier lieu a la disposition de la science de 1'Océanographie, a laquelle il s'est donné depuis plusieurs années de coeur et dame. Homme de science, savant et travailleur assidu, il est simple, sans prétention et poursuit d'une année a 1'autre tranquillement et énergiquement, sans se lasser, le grand but qu'il s'est proposé.
L'Océanographie — la science des océans et de ce qui s'y trouve, de cette riche vie, la oü les savants d'autrefois s'igmaginaient tout simplement que ni animaux ni plantes ne pourraient exister, — est encore une jeune science, qui exige beaucoup de temps, de peine, d'intelligence, etc. et surtout beaucoup d'argent, mais les résultats acquis jusqu' a présent sont déja enormes et des plus intéressants.
Le Prince Albert est vraiment le créateur et le grand pionnier de cette science virginale et en même temps le pilote qui a



28
tracé la route pendant prés d'un demi siècle d'une main ferme et assidue, ses mérites pour cette science et pour la science en général sont bien au dessus de nos faibles louanges.
Pour atteindre le grand but proposé le Prince a fondé a Paris 1'Institut océanographique sous son haut patronage et la direction de plusieurs de ses collaborateurs et d'autres savants qui travaillent dans la même route.
L'Institut consiste en deux parties distinctes: 1'Institut proprement dit a Paris, le centre scientifique et d'enseignement, „placé au coeur même de 1'Université, complètement autonome" — comme disait le Prince dans son discours a 1'occasion de 1'inauguration du Musée — „dont la jeunesse des écoles prendra le chemin pour écouter les maitres que je lui ai donnés" —, et le Musée, qui devait s'élever, pas dans quelque rue étroite d'une grande ville, pas même sur une place splendide au milieu d'arbres et d'arbruisseaux, mais sur le rocher escarpé de Monaco, au bord de la grande mer, jetant fièrement ses regards sur cette mer immense, auquel on a enlevé les nombreuses richesses, qui y sont étalées, comme un temple grandiose, sacré a la victoire de 1'esprit et de 1'énergie humains sur la matière et les éléments.
Telle fut 1'ideé du Prince et telle elle est executée, et, après une construction gigantesque d'une douzaine d'années, le grand monument s'élève en toute beauté et magnificence, réclamant J'admiration du monde entier.
Tachons de décrire en quelques lignes ce beau monument d'architecture, guidé par M. J. May, qui en fait une courte esquisse dans le Petit Nicois du 29 mars 1910 a 1'occasion de 1'inauguration.
M. Paul Delefortrie, inspecteur général des travaux de la Principauté, 1'a projeté et en a fait tous les plans, et sous sa direction M. M. Fontana et Gamba, entrepreneurs monégasques, ont exécuté les travaux, qui leur furent adjugés le 26 mai 1898 et qu'ils ont terminé en 1909.
Le Musée est entièrement construit en belle pierre de taille, provenant pour les grandes pièces sculpteés des carrières de Rezzato en Italië.
II se compose de deux sous-sols, un rez-de-chaussée et un étage supérieur.
La facade du coté du port, a la vue splendide sur la Condamine et Monte-Carlo, se compose d'une partie centrale et de



29
deux ailes symétriques en retrait. La porte principale, précédée d'un perron de dix marches, en fer forgé d'une riche décoration, inspirée par la science de 1'Océanographie, est une merveille. La facade compte seize grandes colonnes, dont quatre devant la porte centrale, ont a peu prés 13 mètres de haut; elles pèsent chacune 25 mille kilogrammes et soutiennent un énorme frontespice triangulaire avec les armoiries des Grimaldi, et la dessous en lettres dorées les inscriptions: „Institut Océanographique" et „Musée". Le fut de chaque colonne est tailli d'une seule pièce. A droite et a gauche de la grande verrière au dessous de la porte d'entrée, deux magnifiques groupes sculptés de M. Dussart de Paris, représentant „le Progrès venant au secours de 1'Humanité" et „la Vérité devoilant a la Science les forces du Monde".
La facade donnant sur la mer est moins riche, mais d'autant plus imposante, déja a cause de sa hauteur de 85 mètres par laquelle elle domine la mer.
L'intérieur du Musée est une merveille de goüt, de simplicité et de grandeur, tout a la fois. Le grand vestibule au rez-dechausseé est pavé de mosaïque de toute beauté, oü est figuré le navire du Prince: „La Princesse Alice II". Il donne sur 1'atrium, immence péristyle avec la statue du Prince au fond, érigée par plusieurs de ses amis et adorateurs, personnes princières et distinguées, avec 1'empereur Guillaume II en tête, dont les noms sont gravés sur deux tables en marbre posées dans le mur. La statue nous fait voir le Prince comme simple marin a bord de son navire, en costume colbert, coiffé d'une casquette et le binocle en main. Elle est taillée en pierre grise sur un socle de marbre.
A droite de 1'atrium la salie des conférences avec estrade gigantesque en bois sculpté et quinze a vingt rangées de fauteuils, éclairée au besoin de six lustres énormes.
A gauche une salie des mêmes dimensions pour les grandes collections et les appareils scientifiques; on y voit e. a. le' squelette d'une baleine monstrueuse.
Un escalier monumental a doublé révolution conduit au premier étage qui contient deux salles des mêmes proportions que celles d'en bas, et separées d'un grand corridor carré, également pavé en mosaïque.
C'est le Musée proprement dit, oü se trouvent mille objets



30
et choses intéressantes, tous relatief a 1'océanographie; les divers appareils pour pêcher et capturer les animaux sous-marins, lesthermomètres et autres instruments, pour déterminer la température, 1'alcalinité et la densité de 1'eau, des centaines, même des milliers de mètres sous la surface de la mer, etc. Or une énorme quantité d'animaux marins, empaillés, séchés, conservés dan& 1'alcool; l'industrie des choses de la mer, du nacre, du corail, du byssus, de 1'écaille, de 1'éponge, des huiles diverses de la baleine et d'autres poissons, etc.
II va sans dire qu'il est impossible d'énumérer et de décrire tout cela en détail, or un musée, il faut le voir et y faire sespropres observations et études. Même les laïques dans la science océanographique peuvent y passer plusieurs heures de suite sans que la visite les ennuye un seul instant.
L'édifice a deux sous-sols; au sous-sol supérieur sont installés les bureaux de l'administration, la bibliothèque, les salles de photographie, etc. Dans le sous-sol inférieur se trouvent a 1'est les aquaria, alimentés d'eau de mer par une machine spéciale, installée au pied du batiment, et a 1'ouest une grande salie de dissection, de préparation, d'empaillage, de montage de pièces, etc
Aux derniers jours du mois de mars de 1'an 1910, favorisée d'un temps splendide, 1'inauguration solennelle de ce Musée magnifique — dont les frais de construction surpassent la somme de quatorze millions de francs — a eu lieu par le Prince lui-même en présence d'un grand nombre d'invités, e. a. le roi de Suède, le ministre des affaires étrangères de la France M. Pichon, au nom de la République francaise, le contre-amiral Küster, représentant 1'empereur d'Allemagne, les envoyés de 1'Italie, de 1'Espagne, du Portugal, etc, or de plusieurs personnes üiustres,. prédominantes dans les Arts et les Sciences, amis et collaborateurs du Prince.
Tous ces hauts personnages furent trois jours de suite les hötes du Prince, mais nous passerons sous silence toutes les fêtes et toutes les mesures prises pour leur faire passer le temps d'une manière agréable et en même temps instructive. Nous ne voulons que commémorer en peu de mots la grande finale, 1'apothéose, la splendide fête de nuit vénitienne dans le port de Monaco dans la soirée du 30 mars.



31
A huit heures du soir par un temps doux et superbe, un ciel clair a étoiles brillantes, une mer calme et unie, la fête eut lieu. Des milliers de spectateurs se promènent de long en large sur les quais de la Condamine et sur la route en haut a Monte-Carlo. Tous les navires et les bateaux dans le port sont pavoisés et illuminés, et tous les hotels, les magasins et autres maisons qui donnent sur le port sont drapés, et éclairés par des millions de lampions et de petites lampes électriques éblouissantes de lumière, et des guirlandes a lumière électrique longent la route. Des fusées montent au ciel et au même instant se déroule 1'épisode de la légende de Monaco. La voici:
Hercule Monoechos dans sa course autour du monde, arriva sur sa galère dans la baie, a présent le port de Monaco. Ebloui par la beauté du site, il chante un hymne a 1'honneur de ce beau pays et son éternel renouveau, et déclare ensuite qu'il prend possession du rocher auquel il donne le nom de Monaco.
Deux autres galères, portant 1'une les Sciences et 1'autre les Arts, s'avancent a sa rencontre, chantant les bienfaits qu'elles apportent. Hercule répond par des chants, glorifiant la mer et ses mystères, dont 1'homme s'emparera un jour, grace a la Science.
Les trois galères s'avancent vers la baie pour y installer a jamais la Science et les Arts. Mais les indigènes, mi-homme, mi-béte, ennemis de toute civilisation, veulent détruire les galères. Une bataille s'engage qui se termine par le triomphe d'Hercule, de la Lumière sur 1'Obscurantisme.
Le röle d'Hercule fut joué par le fameux bariton Titta-Ruffo et, tandisque sa voix sonore résonne sur les eaux et dans 1'air, dominant les chceurs et la musique de divers orchestres, 1'épisode se déroule sous un bombardement de fusées qui cinglent vers le ciel, de bombes qui éclatent, d'un feu d'artifice des plus variés, s'élévant de divers cotés du port, qui dure prés d'une heure sans intervalle et fait penser a une bataille sur mer et une attaque véritable du port.
C'est un spectacle émouvant qui finit par une illumination grandiose et spontanée de toute la Condamine, de Monaco et de Monte-Carlo jusqu'aux maisons qui montent le plus haut contre les rochers, comme si la grande ville fut toute en feu.
L'apothéose, une grande pièce de feu d'artifice, représentant les armoiries du Prince, flanquées des Arts a droite et de la Science a gauche, fut accompagnée de 1'Hymne monégasque,



32
joué par les orchestres, et l'acclamation unanime et chaleureuse de la foule enchantée.
Ce fut une fête unique, inoubliable et qui sans doute ne s'effacera pas aisément du souvenir de tous ceux qui ont eu 1'avantage d'y assister.



V. Le Casino et ses jardins.
Le fameux Casino de Monte Carlo est connu et célèbre dans le monde entier. Plusieurs milliers de personnes de toutes les nations 1'ont vu et visité pendant leur séjour a la Riviera. Ce casino est une des plus grandes attractions qu'on puisse s'imaginer, et pour cause; le souvenir fait sourire les uns et briller une larme amère dans les yeux de plusieurs autres.
Mais nous ne voulons pas parler a présent du but principal du Casino, assez connu, loué de 1'un et honni par 1'autre, ni des plaisirs qu'on peut y jouir et des tristes expériences qu'on y éprouve souvent — nous y reviendrons tout a 1'heure — nous voulons parler pour le moment du batiment tel qu'il se présente a nos yeux.
Ce batiment monumental, situé a la pointe du promontoire des Spélugues, qu'on apercoit déja dans le lointain quand on s'approche de la Principauté de 1'un ou de 1'autre coté, soit en chemin de fer ou en voiture, soit par mer en bateau a vapeur, est en vérité grandiose et magnifique, d'une construction solide et splendide, d'une ornementation riche et belle, un véritable palais qui domine tous les autres batiments a 1'alentour, et qui, au milieu de ses jardins, de ses arbres superbes, ses pelouses véloutées et sa multitude de belles fleurs, se présente comme un ensemble unique qui promet les plus exquises jouissances.
La première construction, vers 1860, après que monsieur Blanc avait acheté la concession d'exploiter une banque de jeu dans la Principauté de Monaco, fut trés simple et modeste, mais dans plus d'un demi siècle 1'affaire a tellement prospéré et le blanc a si souvent gagné a la barbe de toutes les rouges et noires qui sortent sans cesse, que le Casino, rebati, agrandi et embelli continuellement, se présente aujourd'hui comme un monument d'architecture unique au monde, digne d'être le palais d'un prince, même d'un roi.
En arrivant par chemin de fer a la gare de Monte Carlo, située en bas presqu'a la surface de la mer, on apercoit immédiatement le grand casino sur la cime du promontoire. Ahl il
3



34
y a un ascenseur pour ceux qui sont pressés, qui ont peur que la banque chóme s'ils ne se dépêchent pas d'y voler, dont 1'argent brüle dans la poche, mais on a aussi construit des rampes faciles a larges marches, serpentant en sentier tortueux entre une belle et fraiche verdure d'aloés, de cactus et d'autres plantes exotiques. De cette manière on excède a 1'aise aux nouvelles terrasses du Casino — belle construction de 1896 — qui se trouvent du coté sud de 1'édifice, et oü 1'on se repose en plein soleil, jouissant d'un regard délicieux sur la mer bleue et unie, se perdant a 1'horizon, revrvifiee sans cesse par le passage de plusieurs vaisseaux et bateaux a vapeur. Si le temps ne s'y oppose pas — et ce n'est guère le cas — on y trouve toujours, se promenant de long en large ou paisiblement assis sur les bancs, des centaines d'étrangers qui préfèrent 1'air frais et serein de la belle nature au mauvais air dans les salles du jeu, la santé et le calme d'esprit aux gains précaires et aux pertes probables qui gatent leur humeur et leur plaisir et qui changent un paradis terreste en un enfer de damnés.
Le batiment du Casino avec ses toits bombés et étincelants, ses deux tours sveltes qui en donnent le reliëf nécessaire, ses facades brisées, saillantes en dedans et en dehors et ses petites tourelles gracieuses; le grand Hotel de Paris — en 1913 encore tout-a-fait reconstruit et agrandi — j le splendide Café de Paris; le Palais des Beaux-arts — oü se trouve pendant la saison d'hiver une exposition permanente de tableaux modernes, et oü 1'on donne chaque jour des petits vaudevilles et d'autres représentations —; or le Nouvel hotel de Paris et le SportingClub — jadis le Monte Carlo-hötel —, située a coté a la decente de la Condamine, etc. — tout cela ensemble est un grand complex, appartenant a présent a une société anonyme sous le nom fameux de: Société des Bains de Mer de Monaco et du cercle des étrangers.
En voyant tout cela et en observant la minutieuse exactitude et les soins continuels qu'on prend pourque 1'un et 1'autre soient toujours dans un état irréprochable d'entretien et de propreté, on n'a plus besoin de demander si la banque fait de bonnes affaires, ni si la plupart des joueurs a la banque jouent avec elle ou bien si la banque joue avec eux.
Mais n'importe, le Casino avec tous les accessoires et environné de ses magnifiques jardins offre a 1'intérieur et au dehors des délices incontestables a tout le monde et sans doute le



35
comble de délices a ceux qui fréquentent le moins les salles du jeu et le plus tout le reste.
Montons a la facade du nord les huit larges marches en marbre blanc et nous nous trouvons dans ratrium, dont les murs et les colonnes sont tenus en couleur havanne, sans doute pour être d'accord a 1'abattage de la fumée de tabac qui s'y trouve sans cesse. L'atrium est le promenoir des joueurs qui ne jouent pas a un moment donné, qui font leurs calculs et leur études — les abeilles qui butinent, dont nous parierons tout a 1'heure.
Au fond de l'atrium on entre dans la grande salie Garnier, qui donne au sud, salie splendide de concert et de théatre, merveille de sculpture et de dorure, un peu surchargée, mais donnant une impression grandiose et magnifïque.
A gauche on entre dans les salles de jeu. II y en a neuf, dont les quatre dernières forment les salles privées, ou 1'on ne peut entrer qu'en payant un supplement, mais qui donnent aussi Pentrée libre dans la nouvelle salie de concert, batie il y a quelques années a 1'extrémité de 1'est du batiment, au dessous de la nouvelle grande salie de la roulette, qui est drapée et meublée en style empire avec un luxe incontestable.
Dans cette salie de concert, également de belle construction, sculptée, drapée en teint rose, et oü 1'on peut en même temps se procurer des rafraichissements, le petit mais bel orchestre de monsieur Louis Ganne — compositeur de musique et d'opéras légers, bien connu et même célèbre par sa marche lorraine et plusieurs autres belles compositions — donne presque journellement deux concerts a 5,30 ou 9.30 du soir, une musique exquise d'artistes de premier ordre.
Dans les autres salles de jeu 1'entrée est libre, quand on s'est pourvu d'une carte au Commissariat. C'est la la ruche oü les abeilles déposent le miel, oü la nervosité et 1'irritation humaines, qui sont déja assez prononcées de nos jours, sont cultivées machinalement au dépens des pauvres victimes.
Toutes ces salles de jeu sont richement sculptées, peintes, drapées, pourvues de jolis tableaux, et se baignent au soir dans une abondance de lumière èlectrique. Si 1'on ne voyait pas les tables de jeu, on penserait se trouver dans des grandes salles d'audience d'un palais royal.
Au dessus de l'atrium, qui forme avec la salie du théatre



36
la partie la plus ancienne et la plus élevée du batiment, se trouvent les salles de lecture et les appartements de 1'administration, qui distribue chaque matin deux a trois millions de francs en argent, or et billets de banque dans les salles a la disposition des joueurs heureux, pour les rétrécir au soir avec les pertes énormes de tous ceux a qui le sort ne fut pas propice. C'est une affaire comme une autre, mais qui produit, je vous assure! Le résultat de plus d'un demi siècle 1'a prouvé et quand on n'est pas aveugle on peut le voir partout a chaque pas qu'on fait sur le domaine du Casino.
Mais nous avons déja assez longtemps séjourné dans 1'intérieur du Casino, allons en dehors dans les beaux jardins, oü 1'on ne peut voir briller 1'or ou sonner la monnaie, mais oü 1'on voit briller le soleil, source et régénateur de la vie et de la santé et oü 1'on entend 1'hymne des oiseaux qui chantent a la gloire de 1'éternel Créateur.
Les jardins du Casino, coupés et traversés de diverses larges routes carossables, oü il y a un mouvement sans fin de voitures, d'auto's, de piétons, etc, entourés de grilles qu'on peut entrer a divers points, donnent entree libre a tout le monde, a qui il n'est que défendu de marcher sur les pelouses, de cueillir les fleurs et de se promener avec des chiens qui ne sont pas tenus en laisse. Ils sont coupés par de larges sentiers, oü 1'on trouve une quantité de bancs pour s'assoir a 1'aise. Ici on peut rencontrer les vieux messieurs et les vieilles dames qui aiment le repos et la tranquilité; les bonnes avec des petits enfants en chariot; les jeunes amoureux qui n'ont qu'un seul ciel sur la terre: le doux et paisible tête-a-tête; les joueurs décavés pour tout de bon — les abeilles qui ont apporté leur dernier miel dans la ruche — qui tachent a présent, méditant sur leurs folies, retrouver dans la belle nature le calme et le repos que le jeu fatal leur a si cruellement arraché.
Pour ces jardins on a un soin exagéré; pas une seule mauvaise herbe n'ose se trouver dans les sentiers ni dans les pelouses, des jardiniers s'y promènent toute la journée avec un petit panier pour les arracher et ramasser chaque feuille tombeé, chaque petit papier ou autre ordure qu'ils rencontrent. Or il n'y a ni vers, ni taupes, ces amis du laboureur, mais ces ennemis fatales du jardinier, qui aime ses fleurs, qui sont si souvent bouleversées pitoyablement par ces animaux utiles.



37
L'herbe, d'une couleur vert-claire, est coupée soigneusement avec la machine et arrosée sans cesse. On trouve dans ces jardins de grands arbres magnifiques et rares, de toutes contrées du monde; en premier lieu plusieurs palmiers en diverses sortes, des cactus, des figuiers, du bamboe blanc et noir, etc. parfois en forme gigantesque, et tous ces arbres et plantes exotiques sont pourvus d'une étiquette avec le nom latin et francais etle lieu d'origine. Le botaniste peut faire ici des études fructueuses. Or une grande quantité de carrés et de parterres de fleurs avec les plus belles plantes et fleurs, cultivées dans les grandes serres du Casino, situées en haut a Monte Carlo, éblouissent les yeux. Ces fleurs sont constamment renouvelées; on peut jouir d'anémones, de roses, de jacinthes, de tulipes, d'azaléas et d'une multitude d'autres fleurs de toute beauté, tandis que les marguérites, les cyclames, les violettes, les oeilletes, etc. fleurissent en abondance le long des sentiers. Même on est ravi de voir des petites parties d'eau, dans lesquelles se trouvent des dorades et d'autres petits poissons.
C'est impossible de décrire tout cela en détail et d'énumerer tout ce qui est a voir et a admirer, mais 1'impression générale est sans doute qu'il n'existe nullepart ailleurs une culture si soignée, si riche et si abondante.
Quel délice de se rendre au matin dans ces jardins paisibles 1 Quel plaisir ineffable d'y jouir de la belle nature, de 1'air frais et du beau soleil avec un esprit libre et un coeur reconnaissant, tandis qu'on déplore vraiment du fond de son coeur tous ces pauvres insensés et ses malheureux victimes, qui cherchent le bonheur oü ils ne le trouvent pas et qui s'efforcent de se ruiner, n'éloignés qu'a deux pas d'un lieu oü il y a en vérité le ciel sur la terre, oü 1'on se sent heureux dans 1'admiration de la Création miraculeuse et des bienfaits sublimes et multipliés que le bon Dieu nous donne chaque jour dans la belle nature, le temple de Sa divine Majestél






VI. La banque de jeu a Monte Carlo.
Jouez les simples chances, les numéros, les douzaines, Jouez, mon cher ami, tout ce que vous voulez, Mais soyez avant tout bien sur de votre veine, Sans ca — je vous 1'assure — toujours vous perdrez!
Ce n'est nullement notre intention de discuter pour le moment sur la moralité ou 1'immoralité d'une banque de jeu publique en général et sur celle de Monte Carlo en particulier, ni si ce serait désirable de les faire disparaitre pour tout de bon.
Nous voulons observer la chose telle qu'elle est et se présente a nos yeux, et, muni d'une expérience de plusieurs années et en suite d'une méditation sérieuse et exacte du jeu, éclaircir et avertir d'autres pour les sauver peut-être de grandes erreurs et de graves désappointements.
C'est une vérité incontestable qu'on trouve a Monte Carlo une banque de jeu publique, pas accessible a chacun, mais a tous ceux qui sont dans une position indépendante et qui peuvent se légitimer suffisamment vis-a-vis la direction; et des milliers d'étrangers de tous les pays du monde s'y rendent chaque année, surtout dans la saison d'hiver, pour jouir soit disant du climat délicieux, etc. de la Riviera, mais en vérité — quoique plusieurs ne veuillent pas 1'avouer franchement — pour redresser ou augmenter un peu leurs finances en jouant a la banque. Car 90 °/0 de tous ceux qui font un séjour, soit de quelques jours, soit pour tout un temps a Monte Carlo ou aux environs, jouent a la banque, et 90°/0 de ces joueurs et joueuses y perdent, quoique les chances de gain et de perte soient tout a fait égales, sauf un petit pré pour la banque, le zéro et le refait qui n'est pas la cause de son gain énorme et assuré en toutes circonstances, et malgré 1'avantage colossal du joueur de n'être pas forcé de jouer si cela ne lui plait pas et qu'il est libre de jouer quand il le veut, et de la manière qu'il désire, tandis que la banque est forcée de jouer toujours avec ceux qui se présentent, et d'accepter a tout moment toute mise qu'ils placent au tableau, n'importe oü, toujours entre les limites du minimum et maximum de 1'enjeu.



40
Tout cela est sans contredit, chacun qui a été, ne füt-ce qu'un seul jour, a Monte Carlo et dans les salles de jeu le sait. Quelle est donc la cause de la perte continuelle de la plupart des joueurs?
C'est très-simple de dire: on perd puisqu'on joue, on joue paree que 1'occasion séductrice est la, supprimez donc la banque, alors on ne peut plus jouer et conséquemment pas perdre son argent.
Raisonnement et conclusion tout-a-fait fauxl La réalité est tout autre. L'homme joue puisqu'il v e u t jouer, puisque la passion du jeu lui est innée. Jouer c'est risquer quelque chose qu'on possède — en général de 1'argent — pour 1'augmenter, la doubler, décupler, etc, souvent sans travail ou peine de quelqu'importance et dans un minimum de temps, tandis qu'on rejette gaiment d'avance la chance des pertes.
La plupart des hommes — cela veut dire de ceux qui possèdent autant d'argent qu'ils peuvent perdre une partie de leur fortune ou de leurs revenus sans que cela les gêne — sont des joueurs. Ils ne jouent pas tous a Monte Carlo, c'est évident, mais encore plus fréquemment a la Bourse, aux courses, aux clubs privés, dans toutes sortes de loteries, etc C'est tout-a-fait la même chose, le jeu et encore le jeu! Spéculer et parier c'est aussi jouer.
Feu importe pour le reste que la passion du jeu soit une vertu ou un vice; or si le jeu est un vice, il faut encore le considérer en relation avec la personne qui joue, les moyens qui sont a sa disposition et sa facon de jouer. La conclusion est toute simple, par ce que tout homme est joueur de nature — sauf les exceptions — la suppression de la banque de jeu publique n'aurait d'autre résultat que la naissance de cent autres occasions clandestines pour jouer a sa place, qui seraient sans doute plus dangereuses et en tout cas moins honnêtes que la banque de Monte Carlo.
Or si nous donnions le conseil raisonnable: „allez a Monte Carlo si cela vous plait, mais n'y jouez pas, ne risquez pas une seule pièce de cinq francs, car une fois en jeu on ne sait jamais oü est la fin", etc, ce conseil n'aurait aucun résultat, ce serait peine inutile 1 Non, nous disons: „jouez, si vous voulez, si le cceur vous en dit, car vous ne pouvez vous en passer, mais jouez d'une manière raisonnable. On joue pour gagner, non



41
pas pour perdre, et je vous assure que presque tous les joueurs perdent a la longue, c'est une vérité incontestablel" Pourquoi?
Commencons a dire que la banque joue avec un capital de quarante millions de francs, qu'elle a toujours, a chaque moment, si c'est nécessaire, a sa disposition. Quel joueur a une telle somme disponible pour le jeu? Ah, en Amérique et ailleurs il y a des milliardairs pour qui quarante millions sont une bagatelle, mais ces personnes ne jouent pas a la banque, soit avec une petite somme pour s'amuser, car ils n'ont ni le besoin ni 1'envie d'augmenter encore leur fortune, mais n'en veulent non plus perdre une partie considérable.
Or la banque a pris contre ces richards, qui pourraient parfois lui jouer un mauvais tour, une précaution formidable, le maximum de 1'enjeu. C'est la grande garantie de la banque en toutes circonstances, par cela elle ne peut jamais se qu'on appèle sauter, tandisque son gain a la longue est assuré. Plusieurs systèmes qu'on recommande et vend comme infaillibles, le seraient en vérité s'il n'y avait pas de maximum; a présent ils ne valent rien.
Quand on entre dans les salles de jeu, n'importe a quelle heure, on voit de suite aux tables de jeu — il y a une vingtaine — toutes les places occupées par des joueurs des deux sexes, et encore plusieurs autres de bout derrière eux. Ah! le vieux Blanc, qui savait fort bien pourquoi la banque gagne toujours, de sorte que dans son temps on parodiait déja: „rouge perd, noir perd et blanc gagne", disait qu'on devait offrir des fauteuils dorés a ceux qui veulent s'assoir au jeu.
Ce sont les petits joueurs, les papillons de jour, qui jouent a 1'ordinaire a une heure fixe et souvent aussi a une table de prédilection. Les dames ont souvent une mascotte, un petit objet en métal, un petit cochon, un crapaud, une tortue, etc. selon la mode, devant elles, qui doit leur apporter du bonheur. Quelle folie! Ces joueurs et joueuses placent chaque coup leur argent au tableau. Ils sont la, n'est-ce-pas, pour jouer, non pas pour regarder et observer ce que d'autres font! Ils travaillent a 1'ordinaire sur le tableau avec les 36 numéros de la roulette, a juste titre nommé „le miroir aux alouettes". Un seul, qui a un moment une veine inouïe gagne joliment, les autres voient sans cesse disparaitre leur argent dans la caisse de la banque.



42
Pour la plupart c'est le pot de terre contre le pot de fer; ils n'ont qu'une petite somme pour jouer, or ils se figurent qu'avec mille francs on peut aisément gagner dix mille, au lieu d'être content de gagner cent francs avec grande prudence et un peu de veine.
S'ils savaient seulement limiter leurs gains et leurs pertesl Mais nonl Si un moment donné ils gagnent, ils continuent a doublé force jusqu'a ce qu'ils ont encore tout perdu, et leur gain, et leur propre argent. S'ils perdent ils se disent: „je veux regagner la perte avant d'en finir pour aujourd'hui". Le résultat c'est qu'ils perdent davantage, surtout quand ils continuent d'être en déveine. Cette propre volonté leur joue de mauvais tours, le jeu s'en fiche 1
D'autres personnes jouent un système, un petit système — il y en a mille et davantage 1 — avec lequel ils gagnent souvent assez longtemps, petit a petit; mais ils n'en finissent jamais. „Pourquoi le faire?" pensent-ils, „cela va a merveille, continuons toujours!" Jusqu'a certain moment qu'ils ont la déveine que leur système se heurte la tête contre trop peu de fonds disponible ou contre le maximum de 1'enjeu, et alors ils perdent dans un seul coup tout ce qu'ils ont gagné pendant des jours ou des semaines et mainte fois davantage. Avec aucun système on peut gagner a la longue, si un tel système existait, la banque ne pourrait continuer 1'affaire un seul jour, elle n'existerait pas.
Tous ces joueurs apportent sans cesse de jour a 1'autre beaucoup d'argent a la banque. Ce sont tous des papillons qui volent dans la chandelle et se brulent les ailes!
Quelle est donc la manière la plus efficace de jouer, et de gagner si la veine nous est propice?
Avant de répondre a cette question nous voulons démontrer en peu de mots la nature du jeu et de la veine.
Le jeu a la banque — a la roulette ou au trente et quarante, cela est tout-a-fait égale — est une action entre deux partis: le jouer et le jeu, c.q. la roulette ou les cartes.
Le joueur est un être vivant, qui pense et peut faire librement ce qu'il veut; il a du sang, de la volonté, des passions, des nerfs, etc. Le jeu, travaillant par la main de 1'employé et qui par ses manipulations ne peut exercer aucune influence sur le



43
résultat — est une machine, travaillant machinalement, rien au monde ne peut y influencer.
Le joueur ne sait d'avance le coup qui suivra, car chaque coup est totalement indépendant de ce qui précède et de ce qui suit. Mais le jeu sait toujours ce qui suivra, ce qui veut dire, qu'il le pourrait savoir s'il était une personne, car tout ce qui sort est irrévocablement stipulê d'avance. On voit cela au trente et quarante, oü les cartes sont mêlées et coupées d'avance, de sorte que toute la taille se trouve dans les cartes avant que le jeu commence.
Puisque la bille de la roulette donne les mêmes intermittences et séries, ainsi la même taille que les cartes, de sorte que c'est impossible, quand on voit une taille notée, par exemple de vingt-cinq coups, de stipuler si elle est jouée a la roulette ou au trente et quarante, la conclusion logique en résulte qu'aussi a la roulette le résultat est déterminé d'avance, et 1'employé — quoiqu'on en dise — ne peut rien y changer par la manière spéciale qu'il tourne la machine ou qu'il jette la bille. Et pourtant il y a des imbéciles qui prétendent que certains employés font par exemple toujours sortir les voisins, même qu'on en rencontre qui tournent un numéro quelconque par la manière de lancer la bille. Je vous demande oü diable la superstition et la stupidité vont se nicher!
Mais les deux partis, le joueur et le jeu, ont une qualité commune, et bien celle qui donne le résultat, tous deux ont par intermittence la veine et la déveine.
Tout le monde, en parlant du jeu, a continuellement ces deux mots sur les lèvres, on sait et on sent que proprement le résultat en dépend, mais on ne se rend guère compte ce qu'est la veine, et en général on ne parle que de sa propre veine et déveine et on ne pense pas a celles de son adversaire, le jeu, du moins on négligé de mettre rapport entre 1'un et 1'autre.
Ce n'est pas facile de donnet une bonne définition de la veine. Celle du joueur est tout autre chose que celle du jeu. Pour lui c'est un pressentiment involontaire, une préscience indéfinie de ce qui suivra par le coup ou les premiers coups a venir. Au jeu c'est une telle irrégularité dans les intermittenses des diverses chances, par exemple la rouge et la noire, qu'il est impossible a 1'adversaire, au joueur de deviner d'avance ce qui va sortir. Si donc le jeu est très-irrégulier — ce qu'on nomme



44
a 1'ordinaire une mauvaise ou sale taille — il est en veine. Si au contraire le jeu est régulier, s'il fournit de longues séries d'une même couleur ou d'intermittences régulières, par exemple de rouge et noir ou de deux rouges, deux noirs, trois rouges, trois noirs, deux rouges une noir, etc. etc, il est en déveine. Or il faut encore observer que si le jeu est en déveine suivant cette démonstration contre les joueurs aux simples chances, il se trouve justement en veine contre les joueurs de système, puisque la plupart des systèmes sont basés sur la grande irrégularité que le jeu présente a 1'ordinaire et plus fréquemment que le contraire.
La veine et la déveine se présentent, aussi bien a coté du joueur que du jeu, toujours a 1'improviste et d'une manière très-irrégulière, elle ne durent a 1'ordinaire qu'un moment, souvent aussi assez longtemps — des séries de quinze, vingt, etc. de la même couleur sont plusieurs fois jouées, pour ne pas dire retournent presque chaque jour, 1'un jour ici, un autre jout a une autre table. On a même noté un jour a la roulette une série de trente-sept impairs, et bienqu'on fit plusieurs fois changer de main, cela veut dire: lancer la bille par différents employés, aucun de ces messieurs ne pouvait la forcer de tomber sur un numéro pair. Mais la règle est que la veine du joueur et la déveine du jeu, toutes deux, ne durent que quelques coups suivants et retournent a chaque instant sans qu'on le sache d'avance.
Limiter les pertes et limiter les gains c'est un précieux axiome qu'il ne faut jamais oublier. Cela veut dire ne pas s'obstiner contre la déveine, mais en finir tout de suite quand on apercoit que ses propres idéés sont contraires a la marche du jeu; ainsi ne pas vouloir regagner quand même et sur le champ ce qu'on a perdu. Et, ce qui est encore plus difficile et plus souvent négligé, pas oublier quand on est en veine, que sa durée est a 1'ordinaire très-courte et qu'il ne faut pas trop exiger a la fois.
Après un moment de grande veine il faut quitter le jeu et la salie au galop. II ne faut pas considérer la veine comme un beau jour d'été, dont on peut jouir des heures de suite, mais comme un simple rayon de soleil entre d'affreuses giboulées!
Que faut-il donc faire, de quelle manière faut-il jouer?
On entre dans les salles du jeu tout insouciant, quand le



45
coeur vous en dit; non pas pour jouer quand même, ni avec 1'idée de ne pas le faire. Seulement il faut prendre la précaution d'avoir toujours a portée 1'unité avec laquelle on veut jouer — 5, 20, 100, 1000 francs, c'est tout-a-fait le même et ne dépend que de la fortune ou le bon gré du joueur — proprement dit: il faut 1'avoir en ma in.
Puis on commence a chercher la déveine du jeu. Pour cela on erre d'une table a 1'autre, et quand on peut au moins jouer avec un louis comme unité, on ne peut mieux faire que de se rendre au trente et quarante, oü tout va plus calmément, de sorte qu'on recoit les meilleurs indices puisqu'on n'y joue qu'aux simples chances, tandis qu' a la roulette on crie, on jette avec 1'argent, on joue souvent sur plusieurs chances et numéros a la fois, même jusqu' au dernier moment quand la bille est déja en marche, etc, ce qui donne une agitation et une nervosité qui empêchent de penser et d'agir avec le calme et le raisonnement indispensables a une bonne réussite.
Si le jeu est en veine ou en déveine — nous avons expliqué ci-haut ce que cela veut dire — c'est quelque chose qu'il faut voir. Quelquefois on arrivé tout juste a une table oü le jeu est en déveine, alors on doit sans retard y prendre part, surtout quand on se sent disposé et animé.
Une autre fois on se trouve quelque temps a une table oü le jeu continue d'être en veine, alors il ne faut pas jouer, mais se rendre a une autre, et de suite, jusqu'a ce qu'on tombe sur un jeu qui promet de bonnes chances. Mais quand on n'a pas en même temps la veine le résultat sera encore fort douteux. II faut sentir a 1'instant même si on a la veine; c'est une émotion indéfmiable, un pressentiment secret et spontane, auquel on ne peut résister, tandis que la déveine donne un désir d'abstination, une hésitation, une crainte secrète et un retenu inexprimable, qu'il faut respecter et suivre dans son propre intérêt. Or le résultat prouve si le pressentiment fut bon, et avec autant plus de confiance qu'on ait placé 1'argent, autant plus irrécusable est la preuve de déveine en ce moment, si le résultat est défavorable.
Cette circonstance doit être pour le joueur raisonné un indice de s'abstenir pour tout un temps, même pour toute la journée. En tout cas il doit quitter la table et se rendre a une autre. S'il éprouve la un même contre-cóup, se serait bien



46
insensé et imprudent de s'engager une troisième fois, quoique la possibilité de gagner a un troisième effort ne soit pas exclue, car au jeu tout est possible; on voit et on rencontre souvent les choses les plus rares et les plus frappantes.
Un jour je rencontrais au trente et quarante un monsieur qui avait dix mille francs en poche, il perdait tout en peu de temps sauf un seul louis. A ce moment fatal sa déveine change tout d'un coup en veine et dans un quart d'heure il regagnait avec ce dernier louis les dix mille francs perdus. Je 1'ai vu de mes propres yeux. Content de ce succès il quittait la salie. Je pensais s'il eut fini lorsqu'il se voyait être en déveine et s'il eut attendu calmément a sa veine, il aurait probablement gagné dix mille au lieu de jouer quitte.
En moments de déveine mieux vaut renoncer au jeu — limiter ses pertes — en se consolant qu'une autre fois la veine sera plus efficace pour une douce revanche.
Quand on s'est trouvé a deux ou trois tables sans que le jeu ne présentat quelque part une régularité tant soit peu constante, ou, si ce fut le cas, qu'on ne 1'a pas observé ou saisit, ou qu'on ne se sentit pas engagé et incliné a y prendre part, on a encore la preuve incontestable de déveine et le véritable indice de s'abtenir et de quitter le jeu.
Si le résultat prouve au contraire que le pressentiment fut juste, qu'on a une bonne idéé de la marche du jeu au moment donné, donc qu'on a une veine spontanée, tandisque le jeu se trouve et reste en déveine, on peut gagner plusieurs fois de suite; alors ce n'est pas trop risquer de laisser au tableau 1'enjeu et le gain une ou deux fois de suite, ou ce qui est la même chose de doubler et quadrupler 1'enjeu, car en ce moment on domine entièrement le jeu et on peut faire ce que 1'on veut, toujours avec une bonne réussite.
Mais c'est ordinairement de courte durée et il ne faut jamais oublier d'être en tout cas très-prudent, sans se laisser trop entrainer et s'aveugler par un succès inattendu et spontane.
Or il faut avouer qu'un tel moment favorable — qui guère ne dure que quelques instants — une fois par jour, même une fois par semaine, donne plus de chance au gain que souvent un jeu de plusieurs heures avec un résultat alternatif, si non avec perte, et a la longue avec une perte süre, sans contredit. Un autre résultat est inimaginable, et les joueurs routinés, qui



47
se trouvent d'un jour a 1'autre des heures de suite assis au trente et quarante, avoueront après des semaines et des mois de travail, que, s'ils ne perdent pas, leur gain est pourtant minime et pas en comparaison de toute la peine qu'ils se sont donnée et tout le temps gaspillé dans une chaleur désagréable et une atmosphère suffocante a la table du jeu.
„Fort-joli!" — dira-t-on — „une musique enchanteresse qui nourrit un espoir vif et séduisant; et cela parait assez simple et facile". Si! c'est vrai, mais pour le mettre en pratique a 1'endroit même, a la table de jeu, c'est nullement 1'affaire de tout le monde, du premier venu. II faut avoir pour cela beaucoup d'adresse, de routine, d'expérience, de calme, de présence d'esprit, surtout d'empire sur soi-même et une patience a 1'épreuve. Ahl c'est comme toutes les autres choses, il faut 1'apprendre et cela coüte souvent beaucoup de temps et beaucoup d'argent. Plusieurs personnes ne 1'apprennent jamais, il leur manque tout-a-fait les qualités indispensables pour engager avec bon succès la lutte contre le jeu, la machine qui travaille toujours de la même manière monotone et machinale et qui dans son indolence est si fort contre les joueurs nerveux et passionnés. Ceux-ci doivent avoir le bon esprit de ne pas jouer, soit qu'ils prennent le jeu pour passe-temps, pour amusement comme un autre, qui coüte un peu d'argent — parfois même beaucoup d'argent 1
Ceux qui manoeuvrent avec la banque comme nous avons indiqué ci-haut ne sont pas les véritables joueurs de profession, ils ne jouent pas pour jouer aussi longtemps que possible, n'importe si cela leur coüte beaucoup d'argent. Non, ils jouent pour gagner de 1'argent autant que possible dans un minimum de temps. Et bien que ce soit aussi 1'illusion de presque tous les autres, ceux-la sont les seuls pour qui elle peut changer en réalité, comme c'est souvent le cas, surtout quand ils n'ont pas trop de propre volonté contre la machine, 1'adversaire redouté, sans volonté, qui s'en fiche.
Voici maintenant la seule méthode — le seul système, si 1'on veut — avec laquelle on peut réussir sans faute, mais ce n'est pas facile de la mettre en pratique.
Or elle est convenable a toutes les bourses. On peut 1'appliquer avec 1'unité de cinq francs aussi bien qu'avec le maximum de douze mille; a 1'ordinaire on le joue avec des billets de cinq cent ou mille francs et au trente et quarante. Comme il n'est



48
pas certain qu'on gagne et qu'on doit gagner au premier coup, et que la perte n'exclut pas le gain d'autres coups qui suivent, il faut avoir a disposition au moins dix fois 1'unité avec laquelle on joue, qu'on peut perdre sans se gêner en aucun égard. Ce décuple donne au jeu le soutien moral, le courage, la confiance, 1'audace, etc, dont on a infailliblement besoin pour réussir. Même vingt, vingt-cinq, cinquante fois 1'unité en réserve est encore préférable, pourvu que cela n'engage pas a 1'imprudence, a des sauts périlleux, et qu'on joue toujours avec le même raisonnement et la même sagacité comme si cette grande réserve ne fut pas a disposition.



VII. La ruche d'abeilles.
L'atrium du Casino — nous 1'avons déja dit — est la grande place de repos et de promenade des joueurs, qui ne jouent pas, a savoir de ceux, qui vont se reposer après une veine inouie et inattendue, ou — ce qui est plus fréquent — après une séance malheureuse et une perte sensible.
Les premiers se promènent ordinairement de long en large, a grands pas, la tête levée, le sourire sur les lèvres. Les seconds prennent place sur un banc, la tête baissée, le regard sévère et rigide. Les uns et les autres fument le cigare ou la cigarette. Car dans l'atrium il est permis de fumer, tout le monde y fume, même les dames. Or on peut y causer a haute voix, marcher avec une canne et un pardessus, le chapeau sur la tête, etc, mais on défend d'y lire des journaux ou des livres pour ne pas faire concurrence aux salles de lecture, et de dormir sur les bancs, puisque l'atrium n'est pas un dortoir.
C'est encore la place de rencontre pour des amis et des connaissances qui n'habitent pas le même hotel et qui y causent de politique, de leurs affaires particulières, etc, et surtout du jeu, c'est-a-dire de ce qu'ils ont vu et éprouvé dans les salles de jeu, pour en tirer des conséquences, oubliant que ce qui est joué est passé et ne revient plus, et, s'il revient, puisqu' au jeu tout se répète a la longue, qu'on ne sait jamais quand ce moment reviendra.
Dans ratrium on joue encore plus que dans les salles de jeu, pas en réalité, mais en pensée. On y trouve un grand nombre de joueurs avec un carnet, un petit livret ou des cartes en main, oü la taille jouée est notée, occupés a réfléchir sur le jeu, auquel ils ont pris part, et calculant combien ils auraient gagné au lieu d'avoir perdu, s'ils avaient joué autrement qu'ils ont fait. Sortis des salles, tout décavés, ils se renforcent de cette manière pour une nouvelle campagne, et, ce travail fini, ils jettent au besoin le cigare ou la cigarette et rentrent dans le sanctuaire, oü 1'or est abondant, hélasl sans qu'on puisse souvent en obtenir un seul louis 1
4



50
L'atrium donne par trois grandes portes brisées aux salles de jeu. La porte du milieu est la sortie, les deux autres, a droite et a gauche, sont les portes d'entrée.
Durant toute la journée, surtout dans 1'après-midi et le soir après diner, le monde afflue sans cesse et sort également sans interruption. Quand on se met sur un banc, les yeux fixés sur ce spectacle et ce mouvement perpétuel, la ruche d'abeilles nous vient a 1'esprit.
Les abeilles, qui ont recueilli le miel, entrent sans cesse pour le déposer dans la ruche et sortir ensuite par un autre trou pour aller amasser encore une autre provision avec laquelle elles rentrent quelque temps après, et ainsi de suite.
Les joueurs, 1'or en poche, les billets en portefeuille, entrent de même sans cesse par les deux portes a coté dans les salles de jeu, qui est la ruche, oü ils déposent 1'or et les billets pour sortir ensuite par la porte du milieu afin d'aller chercher encore de 1'argent et rentrer et ainsi de suite, jusqu'a ce qu'ils n'ont plus d'argent; alors c'est fini, comme les abeilles doivent cesser leur travail quand elles ne peu vent plus trou ver du miel. -
Et de même que les abeilles recueitlent le miel pour 1'homme, qui ne leur en laisse que le strict nécessaire pour qu'elles restent en vie et ne meurent pas de faim, les joueurs apportent 1'or et les billets pour la banque, qui, si c'est nécessaire, leur en rend, en forme de viatique — pour s'en défaire et les sauver de suicide, — suffisant pour repatrier le plus vite possible par le chemin le plus court. Ah, la banque, qu'elle a bon coeur!
Mais la comparaison est frappante, il faut 1'avouer. C'est un spectacle des plus amusants, qui donne beaucoup a réfléchir, une image de la réalité sans contredit, une preuve palpable de la folie humaine!



VIII. La manière de s'y prendre 1).
Dix heures du soir viennent de sonner.
Une jeune dame était assise sur un banc dans la salie du trente et quarante.
Sans la connaitre un monsieur se met a coté d'elle puisque par hasard il se trouvait la une place.
Elle le regarde de ses beaux yeux foncés. Ses yeux brillent, étincellent, rient, ne laissant aucun doute des intentions de la charmante personne qui lancait des éclairs.
Lorsque, malgré ses cheveux grisatres, qui dictaient évidemment qu'il avait déja passé les quarante ans, il la fixe réciproquement. Un sourire sur les lèvres, elle lui demande d'un ton doux et suave:
— Vous ne jouez pas, monsieur?
— Sans doute, madame, mais pour le moment j'en ai assez; or je n'ai pas de veine aujourd'hui, ce qui m'a coüté déja plusieurs louis.
— Ah, la veine 1 c'est quelque chose, je le sais, mais ce n'est pas tout. Vous, messieurs, vous pensez, vous calculez trop et vous ne savez pas battre le fer pendant qu'il est chaud, en un mot: vous jouez mal 1
— Vous avez beau parler, madame, ici sur le banc, mais la au tableau ? Pourquoi donc ne jouez-v o u s pas ?
— Quelle questionl je n'ai que cent sous en poche, que peut-on faire avec cela ? Donnez moi quelques louis et je vous montrerai tout de suite de quelle manière il faut jouer. Je vous ferai joliment gagner et nous partageons ensemble.
— Et si vous perdez?
— C'est presqu' impossible 1 mais enfin, comme au jeu tout
1) Ce petit récit et les deux qui suivent ne sont pas des fantaisies, mais des esquisses historiques et essentiellement vraies.
On est prié de ne pas se scandaliser a la morale un peu équivoque. Les moeurs dans les grandes villes, les centres de la population, les villes d'eau, etc. sont encore pires qu'a Monte Carlo. Or pour être vrai on ne peut pas escamoter ou flatter la vérité, bien qu'elle choque quelquefois.



52
est possible, alors vous êtes quitte de vos louis, il faut risquer quelque chose.
— Je n'ai plus que six louis en poche, c'est tout!
— Eh bien, si nous les perdons, vous allez ce soir a pied a votre hotel; c'est a faire, il fait beau temps et je vous donne un pas de conduite.
— Soit! voici les six louis, voyons!
Ils se lèvent tous deux et elle se pose a la table la plus proche a coté des employés. Elle voit que tout le monde a mis de 1'or et des billets a rouge, et demande a la dame qui était assise devant elle:
— Combien de rouges, madame ?
— Trois, madame.
Elle met quatre louis a rouge. La rouge sort. Elle laisse tranquillement les huit louis. La rouge sort encore deux fois, cela fait trente-deux louis.
— Prenez pourtant la masse — lui dit-il — déja six rouges, si la noir sort tout est perdul
— Non, non, non, vous n'en savez rien du tout. Encore une fois, puis c'est assez.
La rouge sort pour la septième fois. Elle prie 1'employé de lui donner les deux billets de 500 francs et les quatorze louis, et dit a son ami — qui était joliment en train de devenir son amant, ne füt-ce que pour une seule nuit — d'un ton glorieux:
— Voici, monsieur, de quelle manière il faut jouer. Regardons encore un instant.
Le coup suivant fut un refait et puis la noir sortait.
— Voyez-vous bien que ce füt justement le moment d'y mettre fin? Ah, si j'avais de 1'argent la banque serait assez dröle de me rendre riche un jour! A présent quittons les salles, il fait excessivement chaud ici. Allons en plein air partager le butin.
Ils traversent les salles, l'atrium et le vestiaire et respirent bientöt un air doux et pur.
Elle lui donne un billet de 500 francs et cinq louis pour son partage et les six louis, prêtés pour le jeu.
— Mon cher ami, allons a présent chez Ciro, un bon souper nous fera du bien après tout ce travail et les angoisses passées que trois rouges ne font pas toujours une série de sept.
Bras dessus, bras dessous ils gagnent le restaurant Ciro, et un souper exquis avec une bouteille de champagne, etc. suffit



53
de resserrer les Hens d'amitié, encore si récents, entre ce monsieur entre deux ages et cette jeune fille de moeurs équivoques.
Une heure après ils furent d'accord que le moment fut la de regagner leurs demeures respectives. Monsieur paya le souper avec trois louis et pria la demoiselle de bien vouloir lui permettre un pas de conduite.
— Si, mon cher Arthur — dit-elle, lui baisant chaleureusement la joue — rien ne me sera si agréable et j'y tiens même que tu admires un instant ma petite niche, vraiment il n'y manque ni le goüt, ni le confort.
Jusqu'a ce moment Arthur n'avait d'autre projet que de dire un tendre adieu ou au revoir a sa belle au seuil de sa porte, mais Tinvitation d'entrer — pour un instant? — fut faite avec tant de grace et d'amabilité, qu' Arthur, quoique sachant fort bien que ce ne fut pas pour 1'amour de ses beaux yeux, mais pour le billet de 500 francs qu'il avait encore en poche, ne voulait, ne pouvait refuser.
— Et que me coute, ma bien-aimée Marie, cette visite nocturne a ta belle niche?
— Ah, tu sais, cher Arthur, le tarif est mille francs, mais puisqu'il est déja tard et que tu n'as que la moitié en poche, tu comprends qu'avec ta bien chère Marie il y a des accomodements, comme avec le ciel.
Tout en causant elle le conduit a sa demeure et frappe a la porte, et la bonne ouvre sans tarder.
Le lendemain Arthur — après avoir donné deux louis a la bonne et un tendre adieu a sa charmante Marie — se trouvait vers les onze heures du matin dans les jardins du Casino, refléchissant sur un banc en plein soleil sur 1'aventure de la veille.
Allons — se dit-il — elle a bien fait ses affaires, elle a gagné 1100 francs et un bon souper en sus, sans risquer un sou de son argent 1 Et moi? Que me coüte a la fin des fins tout le plaisir de cette délicieuse nuit, a jamais oublier? Rien du tout, j'ai encore mes six louis en poche. Et 1'on prétend que ces cocottes sont si énormement chères? Allons, allons, ce n'est que la manière de s'y prendre 1






IX. La dernière transversale.
Un de mes amis me raconte 1'histoire suivante.
Un jour, entre dix et onze heures du soir, je me trouvais a une table de roulette, regardant paisiblement le jeu, lorsqu'une jeune cocotte vint se placer a coté de moi. Je la regardais du coin de 1'oeil. Elle était belle et charmante, de haute taille, élégante et svelte, a la chevelure brun-foncé et aux yeux noir, qui brillaient comme des étoiles sous son grand chapeau de feutre bleu, garni d'un énorme panache blanc.
Tout a coup, tandis que la bille volait dans la machine, elle disait d'assez haute voix: vous verrez la première douzaine va sortir 1 et un instant après le sept fut annoncé.
Involontairement je lui jetais un second regard, ce qui 1'encouragait de me demander:
— Vous ne jouez pas, monsieur ?
— Non madame, je n'ai pas de veine.
— Oh, mon Dieu! si j'avais autant d'argent que de veine! vous voyez que j'ai le flair.
— Pour un seul coup, qu'est-ce que cela veut dire ?
Une jeune dame, vis-a-vis de nous, jetait quatre pièces de cent sous au tableau, disant tout haut: zéro et ses cheveux! Vous voulez dire: ses chevaux, madame, corrigeait 1'employé, placant 1'argent jeté.
La belle a mon coté éclatat de rire. Le pauvre diable! — criait-elle a haute voix — il n'a pas un seul cheveu sur la tête, il est chauve comme un pou! Me coudoyant légèrement de sa petite main, elle continuait:
— Monsieur je vous en prie, mettez un louis aux six derniers, ils vont sortir, vous verrez. Oh, je le sais pour sur, je sens que j'ai la veine!
— Moi j'en doute encore joliment, mais enfin c'est possible, pourquoi pas? je veux suivre votre avis.
Et j'avancais un louis a la dernière transversale.
— Si nous gagnons nous partageons, n'est-ce pas ?
— Oh lala! et si nous perdons ?



56
— La perte est impossible, je n'y crois jamais.
— Au jeu tout est possiblel ripostai-je du haut de ma grandeur. Kinschl kinschl criait un Anglais de 1'autre coté, en jetant
un louis au tableau. Oü voulez-vous monsieur? demandait 1'employé. Kinsch fulll — et il dirigeait 1'index de la droite dans la direction du milieu du tableau. Ah! — disait 1'employé — a quinze sans doute, je commence a comprendre ; il faut avoir bien de 1'esprit pour deviner tout cela 1 et il placait le louis au numéro quinze.
— Si nous gagnons ce monsieur Kinsch est fautu, madame.
— Evidemment, son louis ne vaut plus le sou, du moins pour lui, et le zéro et ses cheveux vont aussi a 1'écurie, ?a veut dire a la banque, vous verrez.
L'èmployé tournait la machine, jetait la bille et un moment après le 34 sortait.
— Que vous ai-je dit, monsieur? Ah, contre la veine il n'y a rien a faire!
— Je vous fait mon compliment, madame, ou plutöt j'admire votre lucidité. A présent ce sera prudent de retirer les six louis, n'est-ce pas?
— Mais non, jamais de la vie, les six derniers sortent encore.
— Eh bien! ce qu'on gagne, on peut le reperdre, mais je retire du moins la mise.
— Comme vous voulez; c'est cinq louis perdus!
— N'importe, ma confiance en votre veine n'est pas encore illimitée.
— Incrédule I
Je retirais mon louis. La bille marchait encore. Ma belle regardait sa marche et lancait des éclairs de ses grands yeux foncés sur la roulette. Dans une minute, la bille, lasse de voler plus longtemps, allait se reposer d'un grand saut décisif au 35.
— Or c,a, incrédule que dites-vous a présent ?
— Prenons bien vite les 600 francs et filons.
— Quelle idéé! vous pouvez prendre votre moitié, mais laissez la mi enne.
Je la regardais, tout en souriant, dans ses beaux yeux.
— Croyez-vous en vérité que cette transversale sorte trois fois de suite?
— Mais grand Dieu! pourquoi pas ? N'avez-vous pas dit tout a 1'heure qu'au jeu tout est possible ?



57
— A la bonheurl je ne puis rien y perdre 1
— Ni moi non plus, mais bien gagner davantage.
A rous! rous! criait une forte Allemande d'une voix aigre, donnant un louis a l'employé au fond de la table.
On black! disait doucement une maigre Anglaise, le priant de poser trois louis a 1'autre coté.
L'employé, avec son peu de connaissance polyglotte, effectua promptement tous ces ordres.
Je tournai le dos a la table, bien persuadé cette fois-ci que le gain fut perdu.
La belle cocotte restait calme et immobile et fixait ses yeux sur la machine, comme si elle voulait diriger la bille de ses regards flamboyants.
Tout a coup j'entends la voix de l'employé qui annonce: 31, noir, impair et passé 1
Ma charmante séductrice se tourne, me donne un petit coup sur 1'épaule et me dit avec un air de triomphe:
— A présent c'est assez, mon ami, prenez le tout et allons prendre un bon souper chez Ciro. Après tant de travail nous 1'avons bien mérité, je pense.
Que faire? Sans le vouloir j'avais gagné par sa direction et sa veine diabolique 1800 francs pour ma part, je ne pouvais lui refuser un bon souper. Or malgré moi elle me fascinait joliment. A sa beauté et ses charmes elle joignait une amabilité naturelle et une fermeté incontestable qui me plaisaient beaucoup. Evidemment ce souper pouvait me procurer encore une petite heure de jouissance et de bonheur.
Après le souper je lui donnais un pas de conduite a son domicile.
— Mon ami, il faut monter un instant chez moi, il faut que je te fasse voir mon petit nid d'amour.
Enfin, ce fut si gracieusement offert que je ne pouvais y renoncer; or je me disais: je n'y puis perdre, c'est la banque qui payel
Je la suivis, sa bonne nous fit entrer dans une jolie chambre carrée, bien meublée, agréablement arrangée avec mille petites choses et oü un feu de bois brülait tranquillement dans 1'atre. C'était le petit salon qui donnait par une porte, cachée par une épaise portière, a la chambre a coucher.



58
Le lendemain matin je n'étais pas trop étonné que j'avais totalement oublié de quitter ce petit nid d'amour, ce paradis terreste, avant que le soleil brillait de nouveau de toute sa splendeur sur la riante cóte d'azur et la charmante principauté de Monaco, et ma bourse se réjouissait encore de quelques centaines de francs de plus que la veille.



X. Le système infaillible.
Midi passé je descendais d'un pas accéléré de Monte Carlo a la Condamine pour prendre le déjeuner a 1'hötel quand je vis un monsieur montant calmément. C'était mon ancien ami P. que je n'avais vu en plusieurs années.
— Allons 1 vous ici, mon ami, quel bonheur de vous rencontrer! Comment allez-vous?
— Oh, merci, a merveille, et vous ?
— Pas mal non plus. Y a-t-il longtemps que vous-êtes arrivé?
— Non, il y a quatre jours. C'est la première fois que je promène mes charmes a la cöte d'azur.
— Ainsi vous allez vous promener un peu au soleil sans doute ?
— C'est a dire je vais déjeuner et puis me rendre au Casino pour jouer mon petit jeu.
— Aha, déja joueur aussi 1 et cela vous rapporte?
— Oui, joliment. J'ai acheté un système, assez cher, cela me coüte cinquante francs, mais c'est de toute beauté, infaillible, je vous 1'assure! On gagne toujours, petit a petit, mais d'une manière süre et régulière; j'ai déja gagné plusieurs centaines de francs et ca continue toujours de la même manière. Oh, je vous 1'expliquerai un jour, c'est merveüleux!
Je commencais a sourire.
— Croyez-moi, mon cher, il n'y a pas de système avec lequel on peut toujours gagner, a la longue on perd avec tout système. Je viens ici déja quinze années de suite, je connais cent systèmes, j'en ai essayé plusieurs, a la fin on perd toujours en jouant un système, n'importe lequel, et c'est simple comme bonjour. Un autre jour je m'en fais une fête de vous prouver cela d'une manière incontestable. A propos, oü êtes-vous logé?
— A 1'hötel de Paris, a coté du Casino.
— Allons! je sais, une installation princière, tout y est de premier ordre; cela vous coütera cherl
— Oui, je crois bien, mais comme vous dites, tout y est très-bien, et une compagnie exquise! des princes, des ducs, des comtes, etc, même une charmante jeune marquise avec deux cent mille livres de rente par an!



60
— Si, je connais tout cela; en même temps on y rencontre aussi des juifs et des cocottes, n'oubliez pas ca. Et pour jouir d'un jour a 1'autre de cette compagnie distinguée, on vous fait payer des prix énormes.
— N'importe, 1'hótel de Paris appartient au Casino, ainsi je rends a la banque une petite partie de ce quelle doit me payer dans les salles du jeu. C'est juste et fait parfaitement mon compte. A propos faites-moi le plaisir de diner chez moi le surlendemain, samedi prochain.
— Volontiers, j'accepte, alors nous pouvons causer davantage. Pour le moment je vous salue, sans vous souhaiter le bon succès.
II me regardais tout ébahi.
— Et pourquoi pas ?
— Puisque la superstition le défend. Un tel souhait serait pour vous une perte certaine, soyez-en sur.
— Quelle idéé! a la barbe de toute superstition on peut me souhaiter autant qu'on désire, mon système est au dessus de telles ridicularités. Allons donc, a samedi soir, adieu 1
II me secouait cordialement la main et continuait calmément sa marche vers 1'abïme.
Samedi soir a sept heures je me présentais a 1'hótel de Paris et demandais après monsieur P.
Le portier galonné, en livrée russe, me dit:
— Ah! monsieur P., le baron P.? Oui, monsieur, le baron vient de descendre. Qui puis-je avoir 1'honneur d'annoncer?
Comment! pensais-je, mon ami est titré ici, je dois tenir mon quant a moi, et je lui répondis fermément:
— Le comte de G.
Le portier envoyait a la salie a manger un petit chasseur, qui revint sur le champ, disant avec certain aplomb:
— Monsieur le comte est prié de me suivre.
— Bienheureux de vous revoir, mon ami — disait monsieur P., me donnant la main — mais que diable j'ignorais totalement que vous ayez obtenu le titre de comte?
Je me mis a rire.
— Sans doute je suis comte, comme vous êtes baron.
— Oui, c'est ridicule, mais ici dans eet hótel tout le monde a un titre de noblesse, et quand on n'en a pas, on vous en donne un sans facon.



61
— Oh, je le sais très-bien, c'est pour vous faire payer davantage, vous 1'éprouverez! Mais pour vous épargner la honte de diner ici ce soir avec un simple bourgeois, non titré, je me fis annoncer: comte de G. Et vous verrez le service n'en souffrira pas.
— Mais alors les pourboires doivent être analogues ?
— C'est évident, vous êtes logé a 1'hótel de Paris, un des
premiers hotels de Monte Carlo, et aux frais de la banque,
n'est-ce pas?
Nous prenions place au coin de la salie a une petite table a nappe fine, beau cristal, belle porcelaine, etc. On nous servit avec une promptitude scrupuleuse. Le concert des Tzyganes se fit entendre. Un divertissement au diner qui vous empêche de causer a 1'aise; jouissance musicale d'aloi douteux, qui n'a jamais eu 1'honneur de me plaire.
— Ah, la voila 1 c'est la charmante marquisel — me disait mon ami tout doucement.
Je jetais un regard dans la salie. Une jolie femme blonde, de taille élégante, a la chevelure riche et bouclée venait d'entrer en belle toilette du soir, décolletée et étincelante de faux diamants. Deux garcons galonnés accoururent au galop pour lui désigner sa petite table, s'inclinant respectueusement. Je la reconnus de suite. J'étouffai de rire.
— C'est la marquise ? avec deux cent mille livres de rente ? Ah mon cher ami, c'est une cocotte parisienne, bien connue,
ex-maitresse d'un archiduc de Russie.
- — Impossible 1 vous vous trompez, elle lui ressemble peut-être tant soit peu. Tout le monde ici la nomme madame la marquise et lui témoigne du respect et des égards comme si elle était une princesse royale.
— Je n'en doute pas, je vous demande mille pardons, mais je vous assure que vous pouvez 1'avoir en mariage, si cela vous plait, pour mille francs par jour, avec ses deux cent mille francs en sus.
Après un moment de réflection il reprit en riant:
— Cela serait bien cher et me coüterait cent soixante cinq mille francs par anl
— Si, et peut-être davantage, si ses deux cent mille francs n'ont pas plus de valeur réelle que son titre de noblesse. Mais rassurez-vous, un tel mariage ne dure pas un an, et avec votre système infaillible on peut bien se permettre un tel luxe!



62
— Oh, mon système 1 oui, sans doute il est infaillible, mais figurez-vous, ce matin j'ai reperdu tout ce que j'avais gagné et davantage, je n'y comprends rien!
— Comment ? vous m'étonnez, la banque a-t-elle joué faux ?
— Je ne sais, mais la noir passait quinze fois de suitel Qui a jamais entendu d'une série de quinze!
— Oh, cela se passé pour ainsi dire chaque jour a chaque table, si 1'on savait seulement d'avance quand ce moment heureux est la! Mais je comprends, vous avez posé votre argent a noir en redoublant toujours; vous aviez dü jouer a rouge, ce fut a ce moment la marche et 1'esprit de la taille.
— Mais non! mon système me prescrit de jouer a noir, il faut pourtant suivre son système, sans cela c'est la propre faute si 1'on perd.
— Et en suivant le système, c'est la faute du système, qui est infaillible — je n'en doute pas — mais qui vous fait perdre comme tous les systèmes, je vous 1'ai dit d'avance. Comprenez pourtant que si quelqu'un püt inventer un système infaillible, il serait millionnair en peu de temps et ne se trouverait pas dans la triste nécessité de vendre son secret, qui ne vaut pas un sou, pour cinquante francs aux apprentis de Monte Carlo.
Un juif, le banquier L., routinier bien connu de Monte Carlo, a la tête chauve et au gros nez courbé, se rendit a la table de la marquise, fit des révérances assez malgracieuses pour sa dulcinée et 1'engagea de se rendre au Casino.
— Regardez, mon ami. Tantót nous irons au trente et quarante, alors vous pouvez voir votre marquise en action et au travail, non pas avec ses propres rentes, qu'elle ne possède pas, mais avec les gains usuraires de monsieur le banquier L.
— Je veux bien croire tout ce que vous elites la, or ca m'importe peu, mais quant au jeu je prendrai ma revanche, je vous assure!
— Avec votre système infaillible ?
— Le système est bon, ce n'est par la faute du système, c'est la faute de cetté maudite série de quinze! Mais j'ai le temps de me rattraper, je reste ici encore plusieurs semaines, s'il plait a Dieu!
— S'il plait a la banque, vous voulez dire.
Enfin nous causions encore longtemps, et quoique je fisse pour mener le discours sur un autre point, ce fut peine inutile,



63
et impossible de détourner les pensées de mon ami du jeu et de son système infaillible.
Quelques jours après je me rendis encore a 1'hötel de Paris pour revoir mon ami P.
— Le baron P., monsieur le comte, est parti il y a deux jours avec 1'exprès du soir pour Paris — m'informa le portier.
— Comment 1 il pensait rester encore plusieurs semaines.
— II a recu un télégramme qu'un membre de sa familie est grièvement malade, il a demandé tout de suite la note, et est parti.
— Ah c'est triste, je le regrette, mais enfin il n'y a rien a changer. Merci monsieur, au revoir.
— Au revoir, monsieur le comte 1
Pauvre victime d'un système soit-disant infaillible, me disaisje en m'éloignant. Heureusement il a eu le bon esprit de faire une fin a temps, et en homme honnête le prétendu baron a sauvé 1'honneur avec son mysterieux télégramme et payé la note, qui sans doute n'aura pas été de la petite bière!






XI. Le concert classiqtje.
La veille du Vendredi Saint.
Eloigné des beaux arts a si grande distance, Mon coeur reste dévoué, mon esprit est présent, Mon ame se nourrit en douce réminiscence Des délices perdues par la misère du temps!
Parmi toutes les jouissances de la Cóte d'azur et de Monte Carlo le concert hebdomadaire du jeudi prend la première place du moins pour ceux qui aiment la musique classique et pour qui un véritable bon concert est un délice incontestable.
Le grand orchestre de Monte Carlo, composé de plus de cent trente exécutants, musiciens de première classe, pour la plupart artistes renommés, sous la direction magistrale de monsieur Léon Jéhin, qui est au dessus de notre appréciation et de nos louanges, nous donne chaque semaine une couple d'heures, si plein de jouissances que 1'on renonce avec grand plaisir au beau soleil, même a la lumière du jour pour se rendre a la splendide et pompeuse salie Garnier, oü la lumière électrique et 1'absence totale du bruit mondain nous font tout oublier pour être captivé entièrement par les sons divins et la parfaite harmonie de la musique que le maitre Jéhin sous sa baguette magique fait entendre dans cette grande salie, oü règne parmi un auditoire nombreux unil,silence parfait et une attention sérieuse et unanime.
Ah! qu'ils sont a plaindre les milliers d'hivernants de la Principauté qui, pour diverses causes, mais surtout faute de disposition musicale et de connaissance de la musique supérieure, n'entrent jamais dans la salie des concerts, les insensés qui préfèrent le bourdonnement monotone de la bille de la roulette a une symphonie mélodieuse de Mozart ou de Beethoven, pour qui 1'annonce: „messieurs faites vos jeux", etc. est plus harmonieuse qu'une ouverture de Mendelsohn ou une marche funèbre de Wagner!
Ils trouvent le prix de cinq francs trop cher pour un con-
5



66
eert classique, et quand ils ont joué deux heures de suite a la roulette sans perdre plus d'une pièce de cent sous, ils sont contents d'avoir assez bien travaillé. Les aveugles! il faut en avoir pitié, dans leur étourdissement ils renoncent au plus grand plaisir, a la plus grande élévation de 1'ame qu'on puisse s'imaginer, au comble de jouissance et de volupté spirituelles, qui fait de la Cöte d'azur un véritable paradis terrestre; qui énerve, qui émeut, oh! sans doute, mais d'une noble manière, qui donne du repos a 1'esprit et point d'exaspération a 1'ame.
Si 1'on se figure que tous les auditeurs des concerts classiques sont de véritables connaisseurs de musique, on se trompe, il y en a plusieurs qui ne sont pas a même de comprendre, de saisir, de transporter dans 1'esprit a la première audition une oeuvre élevée, mais la musique est une école comme une autre, aussi bien pour les auditeurs que pour les müsiciens. On éprouve chaque jour comme en suivant une classe ; de nouvelles sensations se présentent, des idéés sublimes se développent, des inspirations inconnues jusqu'alors nous enchainent, la grandeur dame du compositeur, 1'élévation de son esprit musical s'épanouissent devant nos yeux spirituels, ce sont des délices sans fin, qui augmentent sans cesse et qui continuent si longtemps qu'on se trouve sous 1'enchantement d'artistes qui savent traduire et déployer 1'un et 1'autre avec un sentiment supérieur et une parfaite application.
On est charmé, enchanté, enthousiasmé quand le dernier accord a résonné dans la salie, on applaudit longtemps de grand cceur les artistes et le directeur, qui est non seulement chef, mais en vérité maitre d'orchestre sans contredit. On deplore que c'était trop court, mais satisfait et content on se dit: a jeudi prochain, une semaine passé assez vitel
Quoique Forchestre nous donne déja des délices inexprimables, cette jouissance est encore augmentée par le talent des solistes, célébrités européennes, jouant toujours par cceur des grandes pièces de concert de compositeurs renommés, avec 1'accompagnement de tout 1'orchestre, et qui nous étonnent par leur virtuosité sans bornes et par la perfection de leur jeu magistral.
Oh! ne pensera-t-on pas toujours avec reconnaissance a feu monsieur Raoul Pugno et a Paderewski, pianistes par excellence; a Hollman et Benedetti, fameux violoncellistes; a Jan Kuberlik et Bronislaw Huberman, violonistes de premier rang, et a plusieurs



67
autres que nous ne pouvons tous nommer, merveilleux artistes qui enchainent et captivent entièrement le cceur et 1'ame; aux délicieuses cantatrices dont la voix pure et sonore résonnait dans la salie comme le chant du rossignol qui chante au clair de la lune dans les bois; en un mot a toutes ces jouissances, mille fois variées, mais toujours majestueuses, sublimes, souvenirs a jamais mémorables et ineffacables 1
Quelle agréable et inexprimable réminiscence n'éprouve-t-on pas quand on se ressouvient du concert de la veille du Vendredi Saint 1 Quel programme exquis, composé tout-a-fait d'accord avec les jours solennels qui suivent a la mémoire de la mort et de la résurrection du Christl
Parcourons encore une fois en peu de mots eet unique programme de concert.
Après la belle ouverture en ré majeur de Haendel, comme introduction, la cinquième symphonie de Beethoven, sans contredit la plus célèbre et la plus belle des oeuvres symphoniques du grand maitre immortel.
Monsieur Jéhin nous explique ce chef-d'oeuvre de la manière suivante:
„La première partie, 1'allegro con brio, est construite sur un petit motif de quatre notes, qui a dans la pensée de Beethoven un sens symbolique, qui veut dire: c'est ainsi que le destin frappe a la porte; sur ce motif cette partie peint les sentiments désordonnés qui bouleversent une grande ame en proie au désespoir.
Dans la seconde partie, 1'andante con moto, le motif principal subit quelques variations, modifications rythmiques. La mélodie, executée d'abord par les altos et les violoncelles, est suivie d'une phrase plaintive des instruments a vent, qui se répète dans tout le morceau. Après le scherzo, étrange et mystérieuse composition, qui cause une émotion inexplicable, dans la troisième partie, 1'allegro e presto, la finale éclate vigoureusement sur un thème de marche triomphale, .dont 1'effet est émouvant, et se termine dans une apothéose de sonorité éclatante et de grandeur d'idée incomparable."
Après 1'entre-acte d'abord:



68
Lamento et Le Retour des Cloches, tableau symphonique de Léo Sachs.
En suite: le fameux Largo de 1'opéra Xercès de Haendel, joué — avec accompagnement de tout l'orchestre — par monsieur Wagemans, premier violoniste renommé, avec une finesse et un sentiment admirables, qui échappent a tout commentaire, mais qui laissent une impression irrésistible.
Beau prologue pour nous rendre dans une véritable disposition d'entendre 1'Enchantement du Vendredi Saint de Parsival, qui suit.
Parsifal, la dernière grande oeuvre de Wagner, est en vérité 1'apothéose de tout ce que ce grand génie a creé pour charmer et enchanter encore des millions de maitres et d'amateurs de la musique, aussi longtemps que le monde existera.
Le sujet est emprunté aux anciennes légendes du Moyen-age. Sur le Mont Salvat dans les Pyrenées le roi Amfortas et ses pieux chevaliers ont bati un temple sacré, oü ils gardent deux saintes reliques: la lance qui a percé le flanc du Christ après sa mort sur la croix, et la coupe, nommée le graal, oü on a recueilli son sang.
Un magicien, nommé Klingsor, a ravi la lance et a fait au roi une blessure incurable avec cette arme sacrée.
Le roi souffre des douleurs insupportables et les chevaliers sont au désespoir. La lance volée doit être reconquise, mais pour cela il faut un héros au coeur pur. On croit avoir trouvé ce héros; le jeune Parsival ira a la conquête, mais avant de s'y rendre et afin de se fortifier pour cette sainte et dangereuse entreprise, il assiste en spectateur a la Sainte Cène, célébrée dans le temple par Amfortas et ses chevaliers le jour du Vendredi Saint.
C'est le second tableau du premier acte de ce drame musical.
Tandis que Parsival entre en scène, conduit par Gurnemanz, le vieil écuyer du roi, qui 1'a découvert comme le héros désiré pour la conquête de la lance, l'orchestre joue une marche. Des sons de trompe s'élèvent au dehors et chantent le thème de la Sainte Cène; puis on entend au loin les sons des cloches au sommet de la coupole. Les chevaliers entrent solennellement et vont se ranger autour des tables en chantant i
La scène au Saint Mystère Qu'on offre jour par jour, Füt-elle la dernière, Nous doit bénir d'amour — etc.



69
Le roi, grand prêtre de 1'ordre, assis au haut de la table, découvre le graal, et pendant la consécration le thème de la Cène se répète, d'abord vague et indécis par les violoncelles seuls. En suite on entend du haut de la coupole la voix des enfants, qui chantent sur le même thème 1'air de la consécration:
Prenez mon corps, prenez mon sang, Que mon amour vous donne etc.
Les chevaliers, a genoux, prient, et le thème de la Cène est joué, par l'orchestre avec grande sonorité. Le graal est remplacé dans le tabernacle, les chevaliers se relèvent, prenant le pain et le vin consacrés qui leur sont distribués. Leurs chants sont alternés par les cantiques des enfants au sommet de la coupole:
Vin et pain, repas suprème,
II les changea jadis lui-même etc.
Les chevaliers se retirent en chantant, tandis que l'orchestre fait entendre une belle marche finale, entremêlée du son des cloches et des chants des enfants dans le lointain:
Faix a 1'amour qui croit.
Paix a la foil Paix a qui sait croirel
C'est une scène émouvante surtout pour ceux qui n'y voient pas simplement une belle allégorie, mais pour qui ce dernier chant des enfants est un chant des anges, dicté par le Sauveur; pour qui la foi est un rocher inébranlable auquel ils se cramponnent pour la vie et pour l'éternité!
La sublime musique de Wagner nous fait voir tout cela en esprit, nous fait sentir toute 1'élévation de 1'ame qui en résulte, nous prépare sans contredit pour le Vendredi Saint a une marche de pénitence au pied de la Croixl
Le dernier numéro du programme, 1'émouvante finale de ce délicieux concert, c'est la marche funèbre de Cohen.
Jules Cohen, jeune artiste, pris d'une maladie incurable, sachant qu'une mort prématurée ne pouvait tarder, a composé cette marche pour lui-même, désirant qu'elle fut exécutée a ses obsèques. Cela eut lieu le 17 janvier 1901, au Père Lachaise a Paris.
L'admiration fut unanime, et monsieur Gailhard, directeur de 1'opéra, qui fit a cette triste occasion une oraison touchante au



70
cimetière, disait de 1'oeuvre qu'il venait d'entendre, que si Jules Cohen n'avait fait que sa marche funèbre, cela suffirait a lui donner 1'immortalité 1
C'est une pièce de musique — exécutée a grand orchestre avec tout le sentiment et toute la sonorité qui ne manquent jamais a la musique des artistes de Monte Carlo — qui laisse une impression a jamais inoubliable et qui, avec le beau et divin chant des anges derrière les coulisses, réclame 1'ame pour Féternité.
On quitte la salie sous 1'impression accablante des derniers accords de cette oeuvre sublime; des larmes d'émotion et de reconnaissance humectent les yeux.
Le soleil se couche, la nuit tombe, le Vendredi Saint commence a paraitre. C'est le jour expiatoire, le jour de la pénitence. Un voile épais tombe sur la terre quand le Christ expire sur la Croix pour 1'expiation des péchés du monde, mais a travers ce voile on voit luire 1'heureuse journée des Paques, le jour de la Résurrection, et 1'hymne nouveau et joyeux résonne dans le Ciel et sur la terre:
Christ est ressuscité, la mort est vaincue, la vie éternelle s'épanouit pour les fidèles, rachetés par le sang du divin Rédempteurl



XII. Le Carnaval de Nice.
Une des plus grandes attractions de la Cöte d'azur c'est le carnaval de Nice. Vers ce temps 1'affluence du public est énorme, on manque de place dans les hotels et les pensions au littoral de la Méditerranée, on se trouve la ce qu'on nomme en pleine saison.
Chaque année le carnaval est célébré partout dans les pays catholiques avec plus ou moins de luxe, mais il y a quelques grandes villes oü 1'on s'efiforce surtout d'en faire une fête pompeuse, et évidemment ces fêtes attirent le monde et des étrangers de toutes nations. Le carnaval de Rome par exemple est renommé, mais le carnaval de Nice ne 1'est pas moins.
Les fêtes du carnaval ont lieu dans les semaines qui dévancent le carême; ce sont des jours de joie, de jouissance, de folie, de libertinage même; il semble que les hommes vivent alors touta-fait pour leur plaisir, pour les divertissements mondains, avant de s'abstenir du monde pour prier et jeüner, afin de vivre et souffrir en pensées avec le Christ, de le suivre de jour en jour dans ses souffrances et sa mort expiatoire pour les péchés du monde, et se préparer ainsi au grand jour a venir, le Vendredi Saint, pour être crucifiés avec le divin Sauveur, et sortir avec lui du tombeau au jour de la Résurrection, purifiés, sanctifiés, régénérés, rachetés par son sangl
Voici le haut et divin symbole, mais hélas! pour la plupart ce ne sont que des formes, une ritournelle qu'on suit machinalement chaque année sans que 1'ame en soit pénétrée, sans donner des fruits pour le salut éternel.
L'idée de la transition de la vie mondaine a une préparation et conversion a une vie supérieure, consacrée a Dieu et au saint Sauveur, a donné lieu a la fête du carnaval, sans que la grande folie et le libertinage, qui en sont la conséquence et que nous voyons a présent, fussent dans le plan original des chrétiens du moyen-age qui ont installé le carnaval.
Mais prenons les choses telles qu'elles sont. La grande attraction du carnaval, répétée chaque année, c'est le magnifique cortège



72
costumé et masqué, la mascarade dans les rues, splendidement décorées de verdure, de drapeaux, etc. et illuminées le soir, autrefois de milliers de lampions et de petits pots de graisse, a présent d'une surabondance de lumière électrique.
C'est le grand cortège du roi Carnaval, poupée gigantesque et grotesque, assis ou debout sur son char, attelé et trainé par quatre ou six chevaux, qui en fait le centre, 1'incarnation de toute la folie qui 1'environne et qui se manifeste dans tous les détails de cette représentation bizarre et comique.
Sur un autre char on voit la reine, ou bien madame Carnaval, car depuis que la France est une république — bien que la plupart des Francais ne soient nullement des républicains de cceur et d'ame — on parle ordinairement de monsieur et madame Carnaval. Monsieur est entouré de ses chambellans et serviteurs, madame de ses dames d'honneurs, etc, tous des poupées et des marionettes gigantesques, travesties et masquées, dans lesquelles se trouve une personne qui les fait marcher, tourner, danser, faire des révérencès, etc. Et ces deux chars sont suivis de plusieurs autres, sur lesquels se trouvent des représentations diverses et trèsvariées, donc la plupart font allusion a des événements politiques ou des inventions industrielles de grande actualité et représentés sous une forme risible et exagérée.
Tous ces chars, trainés par des chevaux, sont peuplés de plusieurs personnes, jeunes gens et fUles. toujours en costume ou en domino et souvent masqués, qui chantent, crient, dansent, jetant sans cesse le confetti et les serpentines, et sur quelques chars se trouvent des musiciens qui jouent une musique animée.
Entre les divers chars on voit des cavalcades, des analcades, chacune de six a douze personnes montées a cheval ou ane, représentant quelque chose de bizarre et d'extraordinaire, et des groupes de plusieurs personnes a pied dans les mêmes travestis. Ainsi on peut voir a cheval ou a pied des groupes de chevaliers, de jeunes filles, etc, représentant des carottes, des navets, quelque article de toilette, etc, alternées encore par des centaines de masques isolés, qui chacun a leur tour représentent aussi quelque farce ou drölerie.
Quand la mascarade est en marche dans les rues, c'est un pêle-mêle continuel, il n'y a pour ainsi dire point d'ordre ou de«régularité; tout le monde court, saute, danse, etc, c'est une joie, un plaisir sans cesse, et pourtant on prend soin que le



73
mouvement ne soit pas interrompu et que les accidents et les désastres soient évités. II y a vraiment beaucoup d'ordre dans le désordre apparent.
Tandis que des milliers de spectateurs, travestis ou non, se promènent sur les trottoirs, se jetant avec le confetti, et que des milliers d'autres jouissent de ce spectacle plus paisiblement du haut des fenêtres, cette grande procession marche quelques heures de 1'après-midi d'un coté a 1'autre dans la longue et large Avenue de la gare et sur la grande Place Masséna, pour se répéter dans la soirée, éclairée et illuminée splendidement, se baignant dans la lumière électrique.
La mascarade a lieu trois fois; a 1'entrée glorieuse de monsieur Carnaval, le commencement de la fête, le dimanche avant le mardi gras et le .dimanche qui précède. Les deux premières fois il n'est permis que de jeter des confettis parisiens, petits papiers ronds de diverses couleurs, tandis qu'au dernier dimanche on jette des confettis italiens, petites boules de platre blanc ou gris, qui gatent les habits et font mal au visage, de sorte qu'il est a recommander de se fournir d'un domino et d'un masqué quand on se promène ce jour-la sur la route oü la procession passé.
Pour toutes les personnes, qui organisent et exécutent cette grande mascarade si jolie et variée, c'est un travail énorme qui amène beaucoup de frais et d'efforts, mais cela produit aussi. La ville de Nice donne largement une grande quantité de prix pour les chars, cavalcades, groupes, simples masques, etc. qui sont le mieux imaginés, construits, décorés, etc, des prix de dix, cinq, trois mille francs etc, jusqu'a cinq francs, ainsi presque tout le monde peut gagner quelque chose.
Le carnaval de Nice! Quand on n'est pas Nicois et qu'on n'a pas d'intérêt particulier dans ces fêtes, il suffit de 1'avoir vu une seule fois, car, malgré les variations infinies, c'est chaque année la même chose; mais une fois de la vie il faut le voir dans toute sa splendeur et sa magnificence, si toutefois 1'occasion se présente, car c'est un spectacle grandiose qu'on ne puisse se figurer sans 1'avoir vu de ses propres yeux.
Dans la soirée du mardi gras monsieur Carnaval est brülé en effigie, ce qui veut dire que tout est fini. La gaité et la folie sont passées, le carême et la pénitence commencent, on renonce au monde et a ses jouissances, 1'ame s'élève a Dieu et



74
au divin Rédempteur et le pécheur pénitant marche d'un jour a 1'autre, humble et soumis au pied du Calvaire! Du moins il faut que. ce soit ainsi.
Et ceux, qui jouissent de coeur et d'ame des plaisirs et des folies du Carnaval pour se prosterner ensuite dans 1'assurance d'une foi inébranlable en la Croix du Sauveur, me sont plus sympathiques que ceux qui vivent d'une année a 1'autre sans extravagance, sans transport de joie, mais aussi sans pénitence et sans foi, sans que leur esprit s'élève un seul instant au dessus des besognes terrestres, sans que leur ame plane jamais dans les régions célestes, dans 1'avenir qui nous attend au dela du tombeaul



XIII. Le mariage de la Duchesse de Valentinois. le 20 mars 1920.
Les rois s'en vont! Les trönes s'ébranlent, les rois et les princes s'éclipsent comme la neige au soleil 1
Le monde s'approche de plus en plus du socialisme; la république démocratique modérée ne peut souvent pas trouver grace dans plusieurs pays. Et pourtant partout la majorité du peuple ne voit point de perspective pour 1'avenir dans cette évolution exagérée, bien qu'on soit pour le moment forcé de suivre cette marche fatale de 1'esprit du temps. On aspire aux situations paisibles et stabiles d'autrefois, et a chaque moment, les larmes aux yeux et le coeur brisé, on jette des regards rétrospectifs aux temps jadis oü le drapeau princier flottait majesteusement aux tours du palais.
Mais les extrêmes se touchent! D'une part on chasse 1'ancienne dynastie du tróne, qu'elle a occupé plusieurs siècles, d'autre part on songe a la consolider dans la ligne féminine si la lignée male s'éteint.
La petite Principauté de Monaco en a donné récemment 1'exemple.
Nous avons démontré dans 1'apercu de 1'histoire de Monaco ci-haut qu'au commencement du 18e siècle le prince Antoine Grimaldi n'avait que trois filles et que pour éviter que la maison des Grimaldi s'éteignit, il donna en 1715 sa fille ainée Louise Hippolyte en mariage a Jacques Francois Léonor de GoyonMatignon, qui, renoncant a son nom et ses armes, adopta ceux des Grimaldi.
A présent la même circonstance se présentait. On prévoyait que la seconde maison des Grimaldi s'éteindrait en peu de temps. Le prince Albert ne possède qu'un seul fils, le prince Louis, général en service fran?ais, qui n'a qu'une fille, dont la mère n'est pas d'origine noble, de sorte que cette fille fut exclue du règne et que la succession au tróne compétrait aux ducs allemands von Urach, souche des comtes de Wurtemberg, ses parents les plus proches puisque la mère du présent duc von Urach est



76
soeur de feu le prince Charles de Monaco, père du prince Albert.
Ces princes allemands ne seraient pas les bien-venus, ni dans la Principauté, ni comme voisins immédiats de la France.
Pour éviter les difficultés probables, résultant d'un tel événement, le prince Albert a reconnu sa petite-fUle sous le nom de mademoiselle de Valentinois, lui a fait donner une éducation soignée et lui accorda en suite le titre de duchesse de Valentinois. Et, a présent a 1'age nubile, il Fa donnée en mariage au comte Pierre de Polignac, qu'il a promu au titre de duc de Valentinois, tandis que celui-ci devait renoncer a son nom et son blason en les changeant contre ceux des Grimaldi.
Pierre Marie Xavier Raphaël Antoine Melchior comte de Polignac, né au chateau Kerscamp en Morbihan le 24 octobre 1895, fils cadet du comte Maxence Melchior Edouard Marie Louis et de feu Suzanne Marie Anne Stéphanie Francoise de la Torre y Mier, descend d'une des plus anciennes families nobles de la France, connue déja depuis la fin du IX« siècle. Elle doit son nom au village de Polignac, oü ses ancêtres batirent un chateau, dont les ruines imposantes font encore la gloire et la splendeur de la contrée.
Les Polignac se distingaient déja aux Croisades; Héracle de Polignac fut tué le 28 juin 1098 au siège d'Antioche. Plus tard des membres de cette maison avaient de grands mérites pour la France en temps de guerre comme en temps de paix et occupaient les plus hauts rangs dans 1'armée et dans 1'état civil.
Quand vers la fin du règne du roi Charles VI la ligne directe fut au point de s'éteindre, Armand IX de Polignac choisit son cousin Armand de Chalencon, également descendant d'une familie noble et fort distinguée, comme héritier de son nom et blason, ce qui eu lieu plusieurs fois dans les siècles reculés et fut légitimement constaté et enrégistré.
La seconde maison de Polignac, d'oü descend le mari de la future princesse de Monaco, a aussi produit plusieurs hommes illustres, e.a.: Melchior de Polignac (1661—1741), ambassadeur de France en Pologne et a Rome, cardinal-archivêque d'Auch, or poète et auteur renommé et membre de 1'Académie francaise.
La jeune duchesse de Valentinois, Charlotte Louise Juliette Grimaldi, est née a Constantine le 30 septembre 1898. En juillet 1914 au commencement de la grande guerre elle n'avait donc qu'a peu prés 1'age de seize ans, mais immédiatement elle



77
s'est mise a disposition pour soigner les blessés francais, tache pénible qu'elle a continuée et remplie avec noble dévouement et grand sacrifice durant cette longue guerre, non pas en grande dame donnant ses ordres a autrui, mais personnellement comme simple soeur de charité.
Aussi après la trève elle ne s'est pas reposée, mais c'est rendu au chateau Marchais, propriété de son grand-père dans la contrée du „Chemin des Dames", dont les habitants avaient terriblement souffert; et, aidée par la Croix rouge américaine, elle y érigea et dirigea un Comité de Secours pour aider et soulager autant que possible, par visites personnelles malgré le froid de 1'hiver et les fatigues inévitables, cette population qui avait besoin de toutes choses et se trouvait dans une situation vraiment pitoyable.
Aussi dans la principauté de Monaco elle est généralement connue et vénérée comme bienfaitrice de grand mérite. Par tout ce dévouement, dont nous ne pouvons entrer en détails, elle s'est assurée de 1'affection et de 1'amour de ses futurs sujets.
Le mariage civil fut conclu le 19 mars 1920 dans la Salie du tröne au Palais de Monaco, et solemnellement consacré le lendemain dans la grande Cathédrale par le cardinal Lucon, archevêque de Reims. Sur 1'insistance de la population le cortège nuptial s'est rendu après cette solennité a pied de 1'église au palais, acclamé d'un immense enthousiasme.
Dans 1'après-midi les jeunes mariés furent présentés au peuple monégasque, réuni dans la cour intérieure du palais.
Le prince Albert fit alors cette courte allocution:
„Mes chers amis,
Lorsqu'un événement considérable survient dans notre vie nationale, il est d'un usage constant et ancien que le Prince parle directement a la population.
Aujourd'hui je vous amène mes petits-enfants.
Ma petite-fille, la Duchesse de Valentinois se consacrera certainement au bonheur des Monégasques, et le Duc de Valentinois suivra 1'exemple donné autrefois par un ancêtre des plus nobles générations francaises.
Aimez-les, soutenez-les, et je vous réponds de votre avenir."
Après ce peu de mots simples mais plein de vérité et de sentiment, acclamé par tous les assistants, les jeunes mariés des■cendirent de la rampe et se mêlèrent avec le peuple pour recevoir



78
en personne ses cordiales félicitations. Puis: enthousiasme et acclamations a 1'infini, que la plume refuse de décrire!
Evidemment eet événement remarquable fut accompagné d'une série de fêtes dans la petite principauté, qui se baignait au soir dans une illumination splendide et une lumière électrique éblouissante, tandis que le samedi soir — jour que le mariage fut consacré — ces fêtes avaient une glorieuse apothéose par un feu d'artifice magnifique au port de Monaco.
Par ce mariage la souverainité de Monaco et la dynastie des Grimaldi sont consolidés selon toute probahilité pour longtemps. Plüt a Dieu qu'encore plusieurs siècles ne puissent ébranler 1'affection et 1'amour du peuple monégasque pour leurs souverains, comme ils n'ébranleront pas le rocher oü s'élève leur Palais, couronné de 1'ancien drapeau des Grimaldi avec la devise significative: Deo Juvantel
Mars 1920.
P.S. De ce mariage sont nés jusqu'a présent deux enfants:
La charmante et gracieuse Princesse Antoinette, a Paris le 17 janvier 1921; et 1'aimable Prince Rainier, 1'héritier présomptif du Tróne, a Monaco le 31 mai 1923. Ils font la grande joie et le bonheur constant et intarissable de leur grand-père et de leurs parents, et 1'espoir inébranlable et incorruptible pour 1'avenir de la Principauté de Monaco et de ses habitants.
Soli Deo Gloria!






Reims. Kathedraal, Noorderfacade.



REIMS EN SAINT-DENIS.
Aequa pulsat pede.
Reims en Saint-Denis! Zij brengen ons onmiddellijk in gedachten de oude lang vervlogen tijden. Zij tooveren voor den geest de eeuwenlange geschiedenis der opvolgende Fransche koningen, tevens de groote en roemrijke historie van Frankrijk, door alle tijden heen. Zij spiegelen ons voor oogen een majestueuse kathedraal en eene oude prachtige basilisk, die den aanvang en het einde van al de Fransche monarchen in levendige aanschouwing brengen.
Te Reims toch ving de regeering aan; daar werd de koning plechtig gekroond en gezalfd, hem den schepter in de hand gegeven; van daar uit gingen de wenschen van heel de natie voor een gelukkig zegenrijk bestuur, dat tevens land en volk ten goede moest komen.
Te Saint-Denis werd de onvermijdelijke en onherroepelijke slotscène afgespeeld; daar werd het stoffelijk overschot van den overleden vorst bijgezet en bij de assche zijner voorgangers vergaderd, en zulks met even groote plechtigheid en statie als de kroning te Reims. Daarna werd de rekening opgemaakt, en het tijdvak in oogenschouw genomen dat Saint-Denis van Reims scheidde, en waarin de geschiedenis ettelijke jaren was voortgeschreden, tot voorspoed en geluk of — tot rampspoed en achteruitgang der groote natie.
Saint-Denis doet onmiddellijk terugdenken aan Reims, en Reims hield steeds in zijn schoot verborgen een blik vooruit op het mausoleum te Saint-Denis. Begin en einde, geboorte en dood zijn in de eindige wereld onafscheidelijk, ook bij eene vorstelijke regeering.
A. Reims.
Vivat Rex in aeternum!
De kathedraal van Reims, een der grootste en schoonste kerkgebouwen, niet alleen van Frankrijk, maar van heel de wereld, was steeds bekend en beroemd, ieder ontwikkeld mensch



80
kende haar, bij name althans, en wist dat in deze kerk in vorige eeuwen de koningen van Frankrijk werden gekroond bij den aanvang hunner regeering.
Maar nu dit eeuwenoude monumentale en prachtige bouwwerk door en ten gevolge van den oorlog zóó ontzaglijk beschadigd en bedorven is, dat vele deskundigen zelfs aan een behoorlijk herstel in vorigen staat twijfelen, omdat het in elk geval een lapwerk van oud en nieuw dooreen moet worden, nu de Franschen begrijpelijkerwijs niet zijn uitgepraat over het barbarisme en vandalisme, dat een hunner schoonste en dierbaarste historische monumenten totaal heeft geruïneerd, — thans weet haast iedereen over de kathedraal van Reims mede te spreken en heeft dit architectonisch kunstgewrocht groote wereldvermaardheid verkregen.
Wij willen daarom in het kort eene historische lichtstraal daarop doen vallen.
De oude stad Reims — ten tijde der Romeinen reeds als Remi of Durocortorum vermeld — aan de Vesle, 20 mijlen noordoostelijk van Parijs in het departement van de Marne gelegen, is vooral bekend als kroningsplaats van al de Fransche vorsten sedert koning Philips August, 1179 tot en met Karei X, 1825, behalve Hendrik IV, keizer Napoleon en Lodewijk XVIII, die aldaar niet gekroond zijn.
Doch eeuwen te voren heeft Clovis I, koning der Franken, die van 481—511 regeerde en — vooral door toedoen zijner vrome vrouw Clotilde, dochter van Chilperik, koning der Bourgondiërs, met wie hij in 493 in den echt trad — in 4% het Christendom omhelsde, zich te Reims den dag vóór Kerstmis van genoemd jaar door den toenmaligen bisschop Saint Remi laten doopen en zalven in de kerk Saint Martin, buiten de poorten der stad gelegen.
Voor deze zeldzame gebeurtenis had men juist deze kerk uitgekozen uit hooge achting voor Saint Remi, bisschop van Reims, wiens naam en werken in geheel Gallië bekend waren.
Met groote pracht ging deze plechtigheid gepaard. De straten van het paleis naar de kerk waren rijk versierd en met tapijten behangen. Kerk en altaar waren niet minder getooid, honderden kaarsen verlichtten de heilige hallen en verspreidden een fijnen en aangenamen wierookgeur.
Een groote stoet geestelijken ging vooruit, dragende de heilige Evangeliën en het Kruis, en een koor daaruit zong lofzangen



81
en litaniën. Daarop volgde de bisschop, leidende den koning aan de hand, daarachter de koningin met de beide zusters van den vorst, en verder nog meer dan drieduizend krijgsknechten.
Clovis geraakte geheel onder den indruk en vroeg in bewondering: „Mijn vader, is dit nu het Koninkrijk Gods, dat ge mij beloofd hebt?" „Neen, vorst" — antwoordde Saint Remi — „dit is er slechts de schaduw van." Den monarch vervolgens de heilige doopvont wijzende, voegde hij er de wereldberoemde woorden aan toe: „Voici la porte qui y conduit. Courbez la tête, fier Sicambre, adorez ce que vous avez brülé, brülez ce que vous avez adoré!"
Daarna legde koning Clovis in het openbaar geloofsbelijdenis af en werd hij door den bisschop gedoopt en gezalfd.
De kerk Saint Martin was in 't begin der Ve eeuw gebouwd door bisschop Saint Nicaise. Later, in de IXe eeuw werd zij herbouwd door aartsbisschop Elon - sedert 774 toch was Reims tot aartsbisdom verheven —, welke herbouw door den bouwmeester Romuald onder het pontificaat van Hancmar werd voleindigd.
Met de stichting der tegenwoordige kathedraal werd aangevangen den 7en mei 1211, doch eerst een paar eeuwen later was zij geheel voltooid in de volle grootheid en pracht, waarin wij haar vóór den oorlog hebben gekend.
Zij is in laat-Gothischen stijl opgetrokken, 148 meter lang, 31 breed en, tot aan het .hoofdgewelf 38 meter hoog. De facade naar het westen gekeerd met hare twee fraaie torens, hare drie portieken, met wonderschoone vensterroos boven de middelste, en hare groote menigte kunstig gehouwen beelden in de verschillende nissen en al de overige bewonderenswaardige ornementatie van fleurons, waterspuwers, pinacles, bas-reliefs, bladwerk, guirlandes, enz., meest werk uit de XIVe eeuw, alles in gehouwen steen, is in haar geheel een wonder van kunst en maakt een majestueusen overweldigenden indruk. Waarschijnlijk dagteekent deze geheele facade eerst uit de XlVe eeuw.
De kerk heeft drie schepen en één transcept of dwarsbeuk. Tikt in het midden der lengte, doch korter bij het koor dan bij den ingang gelegen. Zij bezit slechts kapellen rondom het koor.
Het portaal in den noorder dwarsbeuk is niet minder fraai en merkwaardig. Boven de deur bevinden zich een aantal oorspronkelijke bekoorlijke voorstellingen in half verheven beeldwerk, de
6



82
opstanding der dooden, het laatste oordeel, de straf der uitgeworpenen en de eeuwige vreugde in het Paradijs te aanschouwen gevend.
Daar, waar de gewelven boven het koor zich vereenigen, verheft zich eene sierlijke torenspits, la flèche de 1'Ange genaamd, wijl zij gekroond wordt door een slank en bevallig engelenbeeld, dat het Kruis ten Hemel heft.
De inwendige constructie van het kolossale gebouw is eveneens forsch en rijk en maakt een overweldigenden indruk. De massieve zuilen, de kruis- en spitsbooggewelven, de gewelfkrommingen, de spits- en roosvormige, van kathedraalglas voorziene Gothisehe ramen, die een zacht en gedempt licht doorlaten, dat alles is onderling in volmaakte harmonie en het geheel is aangrijpend en majestueus.
Wanneer in zulk eene kerk de orgeltonen ruischen, de gewijde zangen door de gewelven weerklinken, de priester vóór het altaar den Heiligen Dienst verricht en over de geknielde en in gebeden verzonkene menigte den Zegen uitspreekt, dan is het niet te verwonderen dat men geheel en al onder de bekoring van den godsdienst komt en dat de ziel opstijgt tot den Heer in wiens heiligdom men vertoeft.
Maar nimmer voorzeker zal die indruk dieper, de bekoring grooter geweest zijn dan bij de menigte, die in langvervlogen tijd het voorrecht smaakte de kroning en zalving van een Franschen koning in deze prachtige kathedraal bij te wonen. De aangrijpende plechtigheid, het omvangrijk ceremonieel, de ongekende pracht en verblindende luister, daarbij tentoongesteld, kunnen wij thans niet in bijzonderheden beschrijven, en zijn ook nu niet meer van belang, zelfs niet voor de hedendaagsche Franschen, die met het koningsschap reeds zoolang hebben afgerekend, en toch, het ernstig overdenken van dit alles doet, in het licht van den tegenwoordigen tijd beschouwd, nog wel eens de verzuchting uit het hart opwellen: hadden wij dien ouden tijd nog maar terug! De tijd toch van het naïef kinderlijk geloof had in elk geval dit vóór bij de hedendaagsche sceptische materialistische wereldbeschouwing dat den mensch, ook onder het zwaarste lijden en het grootste ongeluk, nog een achterdeur van hoop en vertrouwen op de toekomst overbleef, die tot onderwerping en berusting stemde.
Nadat de vorst plechtstatig de kerk was binnengeleid sprak






SaintsDenis. Basilisk.



83
hij luide den eed als koning uit, terwijl al de aanwezigen dit staande aanhoorden. Vervolgens werd hij gezalfd met de heilige zalf, daarna werd hem den koningsmantel omgehangen, den staf van Karei den Groote in de hand gegeven en diens kroon op het hoofd geplaatst, en nam hij, door den aartsbisschop van Reims en al de pairs geleid, plaats op den troon. Al de bisschoppen, pairs, maarschalken, enz. plaatsten zich daaromheen, en dan riep de aartsbisschop van Reims tot driemaal toe met luider stemme : Vivat Rex in aeternuml
Plechtig klonk deze zegenwensch door de gewelven van het oude kerkgebouw, en de honderden vorstelijke personen, geestelijken, enz., die tot hiertoe in stilte en diepen ernst de ceremonie hadden bijgewoond, herhaalden deze bede, en het daverde door de gewijde hallen naar buiten, en de groote menigte, die daar in spanning stond te wachten, stroomde naar binnen en deed de oude gewelven weergalmen van den duizendmaal herhaalden kreet: Vive le Roi!
Deze werd door de saamgestroomde menigte tot in 't oneindige herhaald en klonk voort in al de aangrenzende straten en stegen. Tevens bulderde het kanon, de klokken vervulden het luchtruim met hun welluidenden diep ernstigen klank en de geestdrift steeg ten top.
Maar het is bijna eene eeuw geleden, dat dit alles voor het laatst is beleefd en gehoord. Niemand der thans levenden heeft het ooit bijgewoond, en de groote massa van het Fransche volk wenscht die oude tijden en gebruiken, met al den aankleve van dien, voorzeker niet terug, doch de oude kathedraal van Reims is allen dierbaar, dierbaarder dan elke andere kathedraal — al vindt men er wellicht in Frankrijk vele die, wat architectuur, ornementatie, oudheid, enz. betreft, even schoon en eerbiedwaardig zijn —, om de historische herinneringen, omdat zij steeds het centrum was waar als het ware het hoogste gezag over het land een aanvang nam, om verder het oude Gallië te leiden tot voortdurende grootheid en welvaart, tot onsterfelijke glorie en roeml
B. Saint Denis.
Nos jours sont un instant... c'est la feuille qui tombe. Ducis.
Van Reims naar Saint Denis was vaak een lange weg en vele jaren scheidden dikwijls de kroning van het graf, maar ook



84
soms werd het eene moment vrijsnel door het andere gevolgd. Zooveel is evenwel zeker dat het stille en sombere Saint Denis steeds de apotheose werd van de vorstelijke grootheid en koninklijke majesteit, die te Reims een aanvang hadden genomen.
Wij begeven ons thans naar de oude basilisk en het wereldberoemde mausoleum en willen al die Fransche koningen, door wier kroning Reims zulk een eigenaardig historisch cachet heeft gekregen, in hunne laatste rustplaats een bezoek brengen.
Daar liggen zij kalm en vredig bijeen in het kille graf, allen door den sikkel des doods weggemaaid, de goeden naast de slechten, de grooten nevens de kleinen, allen dooreen, in niets meer onderscheiden dan door de tomben, die hun gebeente dekt — en zelfs niet meer dekt —, die hier wat meer, en daar wat minder getuigen van smaak en kunst en rijkdom, doch wier koude marmer en graniet ons bij iedere schrede luider en luider toeroept: stof zijt ge, o mensch! en tot stof zult ge wederkeeren 1
Ge waart groot en machtig, o vorsten! tijdens uw leven; de geschiedrollen vermelden uwe daden, de slechte zoowel als de goede, vergeet dat niet, o heerschers en gebieders! want de wereldgeschiedenis is het wereldgericht! Het nageslacht staart u nog na met dankbare bewondering, maar dikwijls ook met een blik van walging en afschuw. De dood moge als het ware het verleden voor eene wijle door een dichten nevel aan het oog onttrekken en een afgesloten leven met den sluier der liefde bedekken, na tijden klaart de nevel op, wordt de sluier doorzichtig en vertoont zich alles weder in zijne ware gedaante.
Het prachtige marmeren monument, dat uw gebeente dekt, wonder van kunst en geniale opvatting, waarop uwe levensgeschiedenis — althans het roemvolle daaruit — staat gebeiteld en de geslachtswapens uwer voorouders prijken in hoogadellijken en vorstelijken glans, waarop gij zelf ligt ten voeten uit, met helm en pantzier, in steen vereeuwigd, wat is dit anders dan ijdelheid? IJdelheid der ijdelheden, 't is alles ijdelheid! zooals de Prediker zegt.
Wat zijt ge thans zelf? Stof, niets dan stof! Waar is uwe heerlijkheid gebleven? Verwelkt als de bloem des velds, door de kille nachtvorst aangeraakt, door de heete middagzon verschroeid! De dood heeft ook u niet gespaard, hij heeft u gelijk gemaakt met den armen daglooner, wiens stoffelijk overschot



85
rust onder de groene zode, eenzaam en verlaten en niet meer te onderkennen.
Le pauvre en sa cabane, oü le chaume le couvre,
Est sujet a ces lois; Et la garde qui veille aux barrières du Louvre, N'en défend pas nos rois. 1).
Diepe ernstige gedachten doemen voorzeker in ons op, wanneer wij zulk een mausoleum van vroegere grootheid en verdwenen heerlijkheid in oogenschouw nemen, en het is gelukkig, dat de stille rustige omgeving ons reeds vooraf gaandeweg tot dien gepasten ernst stemt en onze gedachten van het aardsche en alledaagsche afleidt, om ze door de diepten der schaduwen des doods te leiden naar de onzienlijke dingen, die ons reeds in een aureool van onbegrepen en onbegrijpelijke mystiek uit de verte tegenblikken en onze ziel, als op arendsvleugelen gedragen, als het ware omhoog doen stijgen naar het eeuwige Vaderhuis 1
Maar om in deze ernstige godsdienstige stemming te geraken, en vooral om daarin te blijven gedurende het bezoek aan de basilisk van Saint Denis moeten wij de treurige werkelijkheid van het heden wegdenken en ons den toestand voorstellen, niet, zooals hij helaas! is, maar, zooals hij wezen moest, zooals hij door de stichters van dit mausoleum is bedoeld en gewild en zooals hij meer dan duizend jaren met diepen eerbied en heilig ontzag door al de opvolgende geslachten, door vorst en volk werd gehandhaafd en in stand gehouden.
Want, laat ons het dadelijk ronduit zeggen: de grafkelders der Fransche koningen in de kerk van Saint Denis zijn bijna alle ledig en wat wij zien is niets anders dan een museum van prachtige graftomben en grafmonumenten, hoogst belangrijk als kunstverzameling en zeker niet minder van wege den historischen achtergrond, dien wij zoo aanstonds in het kort in herinnering
1) Dit bekende versje van Malherbe (1556-1628) is een variant van de woorden uit Horatius' Carmina: Aequa lege necessitas, sortitur insignes et imos. Dat is: volgens eene voor allen gelijke wet, loot het noodlot aanzienlijken en geringen uit of rukt hen. door den dood weg.
Dezelfde gedachte ligt in het gevleugelde citaat: Mors sceptra legonibus aequat. De dood maakt schepters en houweelen (of koningen en daglooners) gelijk.



86
zullen brengen, maar van den anderen kant een treurig overblijfsel van, en eene walgelijke parodie op een vorsteÜjk mausoleum, dat meer dan tien eeuwen een onschendbaar heiligdom was voor het groote Fransche volk, dat volk dat door al die eeuwen heen zijn roem en grootheid, zijne onafhankelijkheid en vaak zijn toongevenden voorrang in Europa, ja in de geheele wereld wist te handhaven onder de opvolgende regeering van al die vorsten, wier gebeente en laatste rustplaats in eene onbegrijpelijke momenteele uitspatting van domme en dolle, onverantwoordelijk opgezweepte volkswoede en revolutionnaire brooddronkenheid onherroepelijk werd verstoord; eene onuitwischbare schandvlek, eene zwarte bladzijde in de glorierijke historieblaan eener groote en roemvolle natie!
In juli 1793 nam de Conventie op voorstel van Barrère het besluit, dat de Koninklijke graven te Saint Denis den 10en augustus daaraanvolgende moesten worden opgeruimd en de revolutionnaire gemeenteraad dier stad — welker ingezetenen zoodanig door de omwentelingskoorts waren aangetast, dat zij de plaats hunner inwoning reeds in Franciade veranderd hadden — voerde dit besluit uit met een dolzinnigen ijver, waaraan men slechts met walging kan terugdenken. Al de koninklijke lijken werden uit de grafkelders gehaald en bij elkander op de algemeene begraafplaats bij de kerk ingekuild, alsof het terechtgestelde moordenaars waren! Die van koning Hendrik IV en van Turenne waren nog in uitstekenden toestand. Tal van kostbare voorwerpen, die men in de tomben en kisten vond, als: schepters, kronen, ringen, edelgesteenten, enz. werden verbeurd verklaard, gestolen, verkocht, en het lood der kisten werd versmolten tot kogels.
Ook aan de fraaie marmeren grafmonumenten werd toen heel wat beschadigd, ja, het baart verwondering dat men ook die toen maar niet totaal heeft vernietigd, om ook deze herinnering aan het zoo gehate koningschap voor goed op te ruimen. Doch veel is in die dagen nog tijdig verwijderd geworden en tijdelijk elders opgeborgen, vooral door de zorg van Alex. Lenoir, die tijdens de Revolutie een museum van monumenten oprichtte, waar alles werd ondergebracht wat men nog uit verwoeste kerken en kasteelen kon redden.
Dit museum werd in 1816 opgeheven en de meeste monumenten keerden toen naar de vorige eigenaars terug. De graf-



87
tomben, enz. uit de kerk van Saint Denis werden toen alle in de crypten willekeurig geplaatst, zooals het best uitkwam en met anderen uit het museum Lenoir aangevuld. Doch bij de latere restauratie der kerk zijn vele weder naar het koor verhuisd en is alles zooveel mogelijk op de vroegere plaats gebracht.
Ook heeft koning Lodewijk XVIII de assche zijner voorvaderen weder doen opgraven en naar den koninklijken grafkelder terugbrengen, doch het behoeft zeker niet gezegd te worden, dat alles niet weder in den vorigen toestand is hersteld kunnen worden en dat vele monumenten nu staan boven ledige graven en anderen geheel verdwenen zijn, terwijl ook enkele, die voorheen nimmer in deze kerk stonden, van elders derwaarts zijn overgebracht. Deze vorst liet ook het stoffelijk overschot van Lodewijk XVI en zijne vrouw Marie Antoinette naar de crypt der basilisk overbrengen en is ook zelf, na zijn dood in 1821, daar bijgezet, evenals de hertog van Berry, zoon van koning Karei X, die een jaar te voren overleed. Zij zijn de laatsten, die in het koninklijk mausoleum te Saint Denis zijn begraven.
Maar laat ons, alvorens verder te gaan, eerst een oogenblik stilstaan bij het verleden van stad en kerk.
Saint-Denis is een gewoon Fransch provinciestadje met ongeveer (in 1914) 72000 inwoners. Er is leven en vertier, het bloeit door eene krachtige uitgebreide industrie, en toch is het er stil en kalm, vergeleken bij de Parijsche drukte. Komt men van daar, dan is het ons te moede alsof wij op eens in eene andere wereld zijn verplaatst, dan kan men zich te nauwernood voorstellen dat men maar zeven kilometer van de groote wereldstad verwijderd is.
Een tocht derwaarts heeft in den regel dan ook maar één doel, namelijk een bezoek aan de wereldberoemde basilisk, in haar oorspronkelijken vorm veel ouder dan de stad zelve, die eerst omstreeks de 12e eeuw ontstond rondom de abdij, waaraan de inwoners aanvankelijk dienstplichtig waren.
De geschiedenis dezer beroemde abdij, die zoo geheel is saamgevlochten met de historie der Fransche koningen en het verleden der wijd vermaarde basilisk, verdient eenige nadere beschouwing. Wij geven die, geleid door Jacques Doublet, geestelijke in de abdij van Saint Denis, die in 1625 twee zware 4° deelen over die geschiedenis het licht deed zien.



88
De heilige Dionysius, eerste bisschop van Parijs, werd in het jaar 275 onder de regeering van keizer Trajanus op den berg Montmartre bij Parijs onthoofd als martelaar en slachtoffer der Christelijke leer. Nauwelijks was dit geschied — zoo luidt de legende — of Dionysius richtte zich op, nam zijn afgehouwen hoofd op en wandelde daarmede meer dan eene mijl ver weg tot groote ontsteltenis zijner beulen en van al de toeschouwers. Toen men eens aan eene dame, die een weinig ongeloovig was, vroeg, wat zij van dit wonder dacht, zeide zij zeer gevat: en pareil cas, il n'est que le premier pas qui coüte.
Dionysius wandelde twee mijlen door en kwam in een dorp, Catulien genaamd, omdat eene Gallische dame, die Catulia heette, daar woonde. Zij begroef zijn lijk met die van twee andere, te gelijk met hem terechtgestelde martelaren en richtte op hun graf eene kleine houten kapel op, die door den bisschop van Arles werd gewijd. Deze, wien in een gezicht deze gebeurtenis was geopenbaard, kwam daarvoor opzettelijk uit het Zuiden over, eene in die dagen niet gemakkelijke reis, daar de exprestreinen der P. L. M. 1) toen nog verre te zoeken waren. Vierhonderd jaren bleef deze kapel een pelgrimsoord der vrome Gallische Christenen.
In het 16e jaar van Clovis' regeering verstrekte de priester Ganesius aan de heilige Genoveva de middelen om op het graf der bovengenoemde martelaren eene andere kapel te bouwen, die genoemd werd Saint Denys de 1'Estrée naar den heiligen Dionysius en het oude Fransche woord 1'estre, dat la terre beduidt. Doublet schrijft dat in zijn tijd die zeer oude kapel nog bestond in de kloosterkerk van Saint Denys de 1'Estrée in de stad Saint Denys, en. het was in deze kapel dat prins Dagobert vluchtte, om den toorn zijns vaders Clotarius te ontwijken.
Dit geschiedde op de volgende wijze. Prins Dagobert, op jacht zijnde, vervolgde verscheidene dagen achtereen een groot hert, dat door de honden in 't nauw gebracht, vluchtte in een kapel in het bosch. De honden wilden het daar bemachtigen, doch zij werden door eene bovennatuurlijke macht belet binnen te dringen. Ook de prins en zijne volgers mocht dit niet gelukken. Deze kapel was die van Saint Denis.
Eenigen tijd later geraakte Dagobert in onmin met zijn
1) P. L. M. = Compagnie des chemins de fer Paris— Lyon—Méditerranée.



89
gouverneur Sadragésile, hertog van Aquitanië, laat hem grijpen, slaan en den baard afknippen en joeg hem daarna op schandelijke wijze weg. De hertog beklaagde zich bij koning Clotarius en stookte dezen tegen zijn zoon op. Dagobert moest de vlucht nemen om aan den toorn zijns vaders te ontkomen. Lang zwierf hij rond, totdat hij zich op eens het voorval met het hert herinnerde en bedacht, dat dit heilige oord hem wellicht evengoed tot veilige schuilplaats zou verstrekken als voorheen aan het redelooze dier.
Hij week derwaarts en werd in zijne verwachting niet bedrogen. De koning, verwittigd van de schuilplaats zijns zoons, zond eene bende ruiters daarheen om hem gevangen te nemen, maar het was hun onmogelijk den drempel der kapel te overschrijden, eene onzichtbare onweerstaanbare macht hield hen terug en aan den grond genageld.
Zij rapporteerden dit den koning, die onmiddellijk eene andere troep ruiters derwaarts zond, doch ook deze ondervonden hetzelfde. Toen begaf Clotarius zichzelf aan het hoofd eener dubbel sterke afdeeling ruiters naar de bewuste kapel, doch hij kon er evenmin binnendringen. Diep getroffen erkende hij nu in dit wonder de hand Gods; hij schonk zijn zoon volkomen vergiffenis en deze, naar buiten komend, omhelsde zijn vader. Daarop gingen beiden zonder eenigen hinderpaal te ontmoeten de kapel binnen, om den Heer te danken voor deze verzoening, die Zijn werk was.
Prins Dagobert en zijn vader verzamelden daarna goud, zilver en edelgesteenten, zooveel zij maar konden, om voor de heilige martelaars eene behoorlijke kerk te stichten, en het valt niet te verwonderen, dat Dagobert, na zijns vaders dood koning geworden, zijne gelofte verder gestand deed en eene prachtige kerk, een waarlijk koninklijk gebouw deed verrijzen, evenwel niet op dezelfde plaats der bewuste kapel, waar de kerk van Saint Denis de 1'Estrée staat, zooals wij boven reeds zeiden, maar een duizend passen daarvan verwijderd, omdat het terrein daar hooger en geschikter gelegen was voor zulk een monumentaal gebouw.
Deze kerk was in 't jaar 632 voltooid, en de stoffelijke overblijfsels van den heilige Dionysius en zijne beide meder martelaars werden toen daarheen overgebracht, terwijl de koning zelfs hen als bijzondere schutspatroons aannam, zoowel voor zijn



90
persoon, als voor zijn koninkrijk, zijne bezittingen en zijne kroon.
Tevens werd bij de kerk eene abdij gebouwd en er werd niets gespaard om een en ander zoo rijk en prachtig mogelijk te maken. Doublet beweert zelfs dat het dak der kerk met zilveren platen was gedekt, die Dagoberts zoon later te gelde maakte om van de opbrengst tijdens een vreeselijken hongersnood aan het volk brood te verschaffen.
De abdij werd gegeven aan paters van de orde der Benedictijnen en was ook een toevluchtsoord voor misdadigers, die binnen hare palen onschendbaar waren. Koning Dagobert schonk haar bovendien zijn koninklijk kasteel, dat hij daar had doen bouwen, voorts heerlijke rechten over een uitgestrekt grondgebied in den omtrek en nog vele andere voorrechten, vrijstellingen, bezittingen, enz., en zijne opvolgers gingen op dienzelfden voet voort, zoodat de abdij van Saint Denis weldra eene ontzaglijk rijke en machtige instelling werd, die reeds in het Carlovingische tijdperk zelfs eene politieke rol begon te spelen.
Natuurlijk wenschte Dagobert ook na zijn dood in de door hem gestichte kerk te rusten, en sedert zijn bijna alle Fransche koningen met hunne vrouwen en kinderen na hun overlijden daar bijgezet tot en met Lodewijk XVIII, benevens nog eenige beroemde veldheeren, als Bernhard Du Guesclin, Turenne, enz.
Hieraan vooral heeft de abdij van Saint Denis hare groote vermaardheid te danken. In den ouden tijd kwamen de koningen bij hunne troonsbestijging ook hunne kroon aldaar ontvangen, ofschoon de wijding en inhuldiging steeds te Reims plaats vond. Ook bewaarde de abdij den koninklijken standaard (roriflamme), dien de koningen daar bij het uitbreken van een oorlog in ontvangst kwamen nemen, om hem in het leger mede ten strijde te voeren.
Deze standaard dagteekent uit den tijd van Clovis, sommigen beweren zelfs reeds uit de dagen van Dagobert, ofschoon koning Lodewijk VI de eerste was, die hem mede in den oorlog nam. Hij was van zware roode stof, bezaaid met lelies (fleurs de lys), groen omboord, in het midden gespleten, eindigend in drie groene kwasten en bevestigd aan een verguld koperen stok.
Hij werd bewaard in de graftombe der heilige martelaars. De koningen ontvingen hem uit de handen van den abt, na alvorens eene mis in de kerk te hebben bijgewoond. Zij gaven hem daarna over aan den ridder, dien zij het dapperst en meest waardig oordeelden om hem in den krijg te dragen.



• 91
Men weet niet wanneer en hoe hij verdwenen is. Dulaure, de geschiedschrijver van Parijs, beweert dat hij in 1594 nog in de kerk van Saint Denis aanwezig was, doch hij was toen reedsin anderhalve eeuw niet meer te voorschijn gekomen, daar hij sedert 1437 werd vervangen door de witte banier, voor het eerst ontplooid door koning Karei VII bij zijne terugkomst te Parijs.
De koninklijke begrafenissen in de basilisk van Saint Denis vonden plaats met eene onbeschrijfelijke pracht en statie, met eene plechtigheid en majesteit, die niet in woorden is weer te geven. De abten en geestelijken van Saint Denis waren zóó naijverig op het groote voorrecht van deze te mogen leiden, dat, bij de teraardebestelling van Lodewijk den Heilige de monniken weigerden het lijk de kerk te doen ingaan tot dat de aartsbisschop van Sens en de bisschop van Parijs zich ontdaan hadden van hunné bisschoppelijke kleeding en de teekens hunner waardigheid, die zij niet mochten tentoonspreiden op het grondgebied der abdij. En toen Karei X zich beklaagde over de wijze, waarop de begrafenis van Lodewijk XVIII had plaats gehad, gaf men den koning toen nog doodleuk ten antwoord: „den volgenden keer, Sire, zullen wij het beter doen".
De monniken kozen zelf hunne abten, en het moet erkend worden, dat zij menigmaal eene voortreffelijke keuze deden. Noemen wij slechts den beroemden abt Suger, die zooveel voor de abdijen, de kerk en ook voor de wetenschap heeft verricht. Op zijn aandrang begonnen de geestelijken geschiedkundige navorschingen te doen en verzamelden zij de tot op dien tijd verspreide nationale kronieken tot één kolossaal werk, genaamd: de groote kronieken van Saint Denis, de aanvang van een wetenschappelijken arbeid, met veel geduld, volharding en kennis eeuwenlang voortgezet, waardoor de Benedictijnen zich een welverdienden naam hebben verworven.
Met den dood van den 63en abt in 1528 hield evenwel dit recht van eigen verkiezing der abten op. De kardinaal de Bourbon werd toen de eerste abt, door den koning met pauselijke goedkeuring aangesteld. De kardinaal de Retz was de laatste abt van deze soort. Bij. zijn dood in 1691 werd de abdij door Lodewijk XIV feitelijk opgeheven, de monniken verspreidden zich en de rijke inkomsten, 100.000 frc. rente 's jaars, vervielen aan Saint Cyr, de stichting van madame de Maintenon.



92
In werkelijkheid verdween de beroemde abdij eerst voor goed in 1790.
Wij zagen boven reeds dat koning Dagobert I (628—38) de stichter was der kerk van Saint Denis. Toen Pepijn de Korte den troon besteeg zond hij den abt van Saint Denis naar Rome om de toestemming van paus Zacharias te verkrijgen. Hij liet de kerk van Dagobert geheel afbreken en door eene veel grootere vervangen. Paus Stefanus II, opvolger van Zacharias, door de Lombarden verdreven, vluchtte naar Saint Denis en zalfde daar Pepijn en zijne beide zonen Karei en Karloman. De nieuwe kerk werd eerst onder de regeering van Pepijns zoon en opvolger, Karei den Groote voltooid en in 775 plechtig ingewijd. Karei verhief haar tot eerste kerk van Frankrijk en den abt tot eersten prelaat van het koninkrijk, en verbood verder dat zijne opvolgers in eene andere kerk zouden gekroond worden.
In den tijd van de invallen der Noormannen, tijdens de regeering van Karei den Kale (840—77), was de abdij eene kleine vesting, een kasteel of fort, behoorlijk door wallen en verdedigingswerken omgeven, nog altijd gewijd aan den heiligen Dionysius, en castrum sancti Dionysi genoemd.
Onder de regeering van Lodewijk VI (1108—37) was de toenmalige abt van Saint Denis, Suger, zelfs eerste minister van het rijk, en toen Lodewijks opvolger, Lodewijk VII (1137—80) met den tweeden Kruistocht (1147-49) naar het Heilige Land trok, benoemde hij Suger tot regent van het rijk, van welk regentschap deze gebruik maakte om den adel in meerdere afhankelijkheid van de kroon te brengen.
Deze Suger (1121—52) is ook de stichter van het grootste gedeelte der tegenwoordige kerk of basilisk, waarvan het front in 1140 werd voltooid. De beide torens, het portaal en de fraai geschilderde Gothische glazen — waarvan thans niet veel meer over is — zijn ook uit zijn tijd, ofschoon het beeldhouwwerk der drie portieken in de vorige eeuw door bepaald minder bekwame hand hier en daar met weinig smaak en kunstvaardigheid werd vernieuwd. Ook de crypt onder het koor is uit den tijd van genoemden Suger.
Lodewijk IX, de Heilige (1226-70) deed de kerk weder aanzienlijk verbouwen en verfraaien, hetgeen eerst in 1281 onder zijn opvolger Philips III (1270-85) werd voltooid, terwijl eindelijk



93
Karei V in 1373 op nieuw veranderingen deed aanbrengen, o. a. is de eerste onderaardsche kapel, rechts van het koor, op zijn last gebouwd.
De kerk heeft oorspronkelijk den vorm van een Latijnsch kruis; de voorgevel is 33Va meter breed, de totale lengte ruim 108 m., de hoogte van het gewelf circa 29 m., terwijl de toren 58 m. hoog is.
Zoowel hare uit- als inwendige versiering had in de vorige eeuw veel van haar eerbiedwaardig cachet en eigendommelijk karakter verloren; zoo had men bijv. in 1838 nieuwerwetsche gekleurde glazen ingezet, waarop men zelfs keizer Napoleon en koning Louis Fhilippe kon aanschouwen, met generaals epauletten getooid.
Zij heeft drie schepen of beuken, reikende van buiten tot aan den, in de 14e eeuw uit een oogpunt van verdediging gemetselden gecreneleerden omgang, waarachter zich het fronton van het middenschip verheft, eertijds met het standbeeld van den heiligen Dionysius gekroond. De voorgevel heeft drie portalen; het beeldhouwwerk van het middelste stelt voor: het laatste oordeel, de wijze en dwaze maagden, enz.; dat van het zuiderportaal: den heiligen Dionysius in de gevangenis en de 12 maanden; dat van het noorderportaal: Dionysius naar de gerechtsplaats geleid en de teekens van den Dierenriem. Gaat men door het middenportaal naar binnen dan komt men eerst in eene overwelfde voorhal met zware pilaren, dagteekenend uit den tijd van Suger, waartegen de 13e eeuwsche middenbeuk met zijne rijzige zuilen, zijn fraai triforium of galerij boven de archivolten der zijbeuken en zijne 37 tien meter hooge ramen door bewonderenswaardige losheid en bevalligheid dadelijk in het oog springt.
De kerk is in latere jaren onder toezicht van den bekenden Violet-Leduc geheel gerestaureerd en zooveel mogelijk weder in haar vroegeren toestand teruggebracht. Wij zullen ons verder van eene gedetailleerde beschrijving van dit bouwkunstig monument onthouden, daar dit niet op onzen weg ligt en ons te ver zou leiden.
De basilisk van Saint Denis bezit slechts één toren; de noordertoren, eertijds gelijkvormig aan den nog aanwezigen zuidertoren, was voorheen gedekt door eene sierlijke hooge spits, „de vinger Gods ten Hemel opgeheven", die — zooals wij



94
vroeger bij de beschrijving van Versailles en Saint Germain en Laye reeds zeiden — koning Lodewijk XIV zóó verontrustte bij den gestagen blik naar het oord, dat ook zijne assche eenmaal verbeidde, dat hij het kasteel Saint Germain verliet en te Versailles eene nieuwe zomerresidentie deed verrijzen. In 1837 vernietigde de bliksem deze fraaie spits, en toen men haar weder ging opbouwen, ontdekte men dat het bouwwerk van den toren zóó bouwvallig en onsterk was, dat men het werk moest staken en van den herbouw afzien. Men heeft in het laatst der vorige eeuw zelfs den toren tot aan den gecreneleerden omgang geheel afgebroken.
Ofschoon ook deze basilisk nog eene zeer belangrijke zoogenaamde kerkschat bezit, wier bezichtiging vergund is, beduidt dit niets meer bij hetgeen in dit opzicht aanwezig was vóór de Revolutie, en dat toen eenvoudig is verbeurd verklaard en te gelde gemaakt en zoodoende onherroepelijk verdwenen.
Wij willen nu nog een oogenblik stilstaan bij de prachtige grafmonumenten in de kerk en hare crypt aanwezig. De vele oude monumenten uit de 7e tot de 13e eeuw waren door verbouwingen en veranderingen der kerk bijna alle reeds verdwenen, toen Lodewijk IX, de Heilige, den troon beklom. Hij liet toen eenige nieuwe ter gedachtenis zijner voorouders oprichten, en sedert heeft nagenoeg iedere koning, ieder vorstelijk of aanzienlijk persoon, daar begraven, eene prachtige marmeren tombe boven zijn graf bekomen.
Er zijn thans nog een vijftig tombes en een tiental andere monumenten, standbeelden, zuilen, enz. aanwezig. Wij zullen ze niet opnoemen, nog veel minder omstandig beschrijven, slechts de voornaamsten terloops aanstippen. Bij iedere tombe, enz. is een etiket, waarop men kan lezen wat zij voorstelt en tot wiens eere opgericht, bovendien noemt de geleider, die de bezoekers vergezelt, ze alle op, al zullen de meeste bezichtigers van die droge eentonige litanie wel niet veel onthouden.
Aan de noordzijde heeft men eerst de familie van Lodewijk IX, dan de prachttombe van Lodewijk XII (f 1515) en zijne vrouw Anna van Bretagne (f 1514), eene der schoonsten van alle. Zij is m renaissancestijl door Jean Juste van Tours in 't begin der 16e eeuw vervaardigd. Het koninklijk echtpaar wordt er tweemaal op voorgesteld, liggende op de sarcophaag, en voorts in knielende houding er bovenop. Tusschen de arcades ziet men



95
beelden der apostelen in zittende houding, op de hoeken allegorische beelden. Op het voetstuk zijn voorstellingen in half verheven beeldwerk gebeiteld uit het leven van den vorst, als: zijn intocht te Milaan in 1499, de overtocht van het gebergte bij Genua (1507), de overwinning van Agnadel bij Lodi op de Venetianen (1509), en de onderwerping van Venetië.
Rechts van dit monument ziet men de fraaie a tors bewerkte zuil ter eere van koning Hendrik III (t 1589) opgericht. Vervolgens de tombe van Dagobert I ("j- 638), merkwaardig kunststuk uit de 13e eeuw, met zinnebeeldig half verheven beeldwerk, voorstellende de bevrijding van de ziel des konings, en hare opname in den Hemel. Voorts een standbeeld van dezen vorst, een ander van zijn zoon Sigebert, beide uit lateren tijd, en een van koningin Nantilde uit de 13e eeuw.
Eene eveneens zeer schoone marmeren tombe, die nu volgt, is die van Hendrik II (-j- 1559) en Catharina de Medicis (•{• 1589), een meesterstuk van Germain Pilon. Zij is versierd met twaalf zuilen, die haar eigenlijk samenstellen, en twaalf pilasters daartusschen; bronzen beelden, de vier hoofddeugden voorstellend, staan op de hoeken, en de overledenen zijn er weder tweemaal op te vinden, evenals op de zooeven genoemde tombe van Lodewijk XII.
Daarna gaat men eene trap op en komt men bij een tweede, kleiner monument ter eere van koning Hendrik II en zijne vrouw. De beelden zijn hier gekleed voorgesteld. Catharina de Medicis, toen oud geworden, vond de naakte voorstelling op het groote monument boven het graf van haar overleden echtgenoot wel wat onbetamelijk en liet daarom dit andere vervaardigen.
Dalen wij nu een oogenblik af in de 12e eeuwsche crypt. Zij ligt onder het koor der kerk en heeft hetzelfde halfcirkelvormige verloop. In het midden onder het hoofdaltaar is een afzonderlijk, ommuurd en geheel afgesloten donker gedeelte, waarin zich bevinden de graven der Bourbons, van Lodewijk XVI en Marie Antoinette, Lodewijk XVIII, de hertog van Berry, enz., in het geheel twaalf doodkisten. Aan het uiteinde van den rondgang vindt men een algemeen graf, waarin in 1817 de beenderen zijn tesaamgebracht van al de overige Bourbons, die in 1792 uit hunne laatste rustplaats gehaald en op de algemeene begraafplaats bijeen waren ingekuild, zooals wij boven



96
reeds verhaalden. Hunne namen staan op twee zwart marmeren platen gebeiteld. Ter zijde is eene ledig gebleven grafplaats, onder keizer Napoleon III gebouwd en voor hem bestemd.
De kapellen in den omgang van de crypt bevatten beeldhouwwerken en standbeelden, ten deele van twijfelachtige kunstwaarde, als: een standbeeld van Lodewijk XVI, een van Marie Antoinette, zijne vrouw, geknield met aan den hals uitgesneden kleed. Voorts zeer middelmatige monumenten, onder de Restauratie vervaardigd, ter eere van Hendrik IV, Lodewijk XIII, XIV, XV en XVI, enz.
Rechts van het koor staan de graftomben van Bernhard du Guesclin (f 1380), een der groote Fransche helden uit de oorlogen tegen de Engelschen, van zijn krijgsmakker de connétable Louis de Sancerre (f 1402) en van nog verscheidene anderen, te veel om op te noemen.
Voorts valt hier nog op te merken de graftombe van koning Francois I (f 1547), een kunststuk van Philibert Delorme, Germain Pilon en Jean Goujon, in den stijl der hierboven beschreven tombe van Lodewijk XII, maar nog grootscher en indrukwekkender. Vijf nêergeknielde beelden omgeven het monument: Francois I zelf, zijne vrouw Claude de France (f 1524)) en hunne kinderen. Half verheven beeldwerk op het voetstuk geven voorvallen uit de veldslagen van Cérisoles en Marignan te aanschouwen.
Ofschoon er in de basiliek van Saint Denis -nog veel meer te zien en op te merken valt, zullen wij dat alles thans laten rusten en verlaten wij deze sombere hallen, gelukkig de vrije buitenlucht weder te kunnen inademen.»
Ongetwijfeld zal een bezoek aan deze merkwaardige basilisk bij velen een diepen indruk achterlaten. Men moge toch over de Fransche koningen, die thans voor goed verdwenen zijn, denken zooals men wil, het valt niet te ontkennen, dat zij eeuwen achtereen over Frankrijk den schepter voerden, en dat de roem en glorie, de grootheid en welvaart der Fransche natie door al die eeuwen heen onder hun bestuur en hunne leiding plaats vonden. Hun leven en hunne geschiedenis zijn ten nauwste met die van het groote volk saamgeweven. Requiem aeteram dona eis Domine!









HET KASTEEL DE VOORST 1).
Exegi monumentum aere perennius.
Horatius.
Wij zijn tegenwoordig in het teeken der monumenten, en, wat vooral een verblijdend verschijnsel is, in een tijdsgewricht van algemeenen wensch en voortdurend streven naar behoud van oude monumenten.
Monumenten 1 ja, ze verrijzen in den laatsten tijd als paddestoelen uit den grond. Geen man van eenige beteekenis ontvalt heden ten dage der maatschappij of men richt te zijner eere en nagedachtenis een monument op, hetzij op zijn graf, of een standbeeld of buste ergens op eene openbare plaats in de stad, waar hij werd geboren of langen tijd werkzaam was, of men metselt een gedenksteen in het huis, waar hij woonde of den laatsten adem uitblies, enz. Zelfs voor beroemde mannen, die reeds eeuwen geleden zijn heengegaan, richt men standbeelden en gedenkteekenen op, om op die wijze hen nu nog te huldigen en het nageslacht dagelijks hunne groote daden versch in het geheugen terug te roepen.
De meeste genieën — groote mannen en vrouwen — zouden die hulde echter best kunnen ontberen; zij hebben door hunne nagelaten werken zichzelf een monument gesticht, duurzamer dan graniet en metaal, en zullen in de beschaafde en ontwikkelde wereld nimmer in vergetelheid geraken, zelfs, naarmate beschaving en ontwikkeling meer tot het volk zelf doordringen, zullen
1) In het XXle deel (1918) der Bijdragen en Mededeelingen van „Gelre" vindt men eene verhandeling over dit zelfde onderwerp, een tamelijk uitgebreid en in vele opzichten belangrijk opstel, waarin de schrijver tevens uitweidt over veel dat direct, ja zelfs indirect met de geschiedenis van de Voorst en hare bewoners weinig of niets te maken heeft.
Ook elders, bijv. in „Buiten" treft men dergelijke beschrijvingen van dit kasteel aan.
Het ligt niet op onzen weg op deze verhandelingen critisch in te gaan, maar het komt ons voor, dat eene meer nauwkeurige en meer wetenschappelijke beschrijving van de Voorst en zijne vroegere eigenaars, vooral ook uit genealogisch oogpunt, niet ongewenscht is.
7



98
zij meer bekend en gewaardeerd worden, dan ooit te voren het geval was. Men denke slechts aan de vele beroemde schilders, beeldhouwers, dichters, schrijvers, musici, enz., maar niet minder aan de groote weldoeners der maatschappij door alle eeuwen heen, die voor het heil, de welvaart en ontwikkeling van het volk hebben geleefd en gewerkt.
Maar niet enkel voor personen richt men monumenten op, elke bijzondere gebeurtenis, uitvinding, enz. tracht men eveneens door een blijvend en aanschouwelijk teeken aan de vergetelheid te onttrekken, bijv. door het stichten van een gebouw, een museum, een instituut, of door het oprichten eener gedenknaald, van een allegorisch gedenkteeken, kortom van een monument.
Het behoeft wel geen betoog, dat de algemeene zucht tot stichting van nieuwe monumenten van zelf den wensch en den drang doet ontstaan om de oude reeds lang bestaande in wezen te houden en door behoorlijk onderhoud en zoo noodig doelmatige restauratie voor ondergang te behoeden. Daarbij komt nog, ondanks al het vooruitstreven — het voorthollen, zouden wij haast zeggen — en de vernieuwings- en verjongingszucht in den tegenwoordigen tijd, die met al het oude liefst breekt, een ontegenzeggelijken drang naar het oude, een veel meer geopend oog voor het goede en vooral voor het schoone, dat juist in al dat oude gelegen en waar te nemen is. Les extrêmes se touchent, zegt een bekend Fransch spreekwoord, en dat valt ook heden ten dage in dit opzicht, als in zoo menig ander, duidelijk te bespeuren.
Oude monumenten! Men treft ze aan op verschillend gebied. Historische, oudheidkundige, bouwkunstige, kunstmonumenten, enz., ook spreekt men, en te recht, van natuurmonumenten. Een eeuwenoud bosch, een duizendjarige eik, een trotsche waterval of een majesteus rotsgevaarte zijn voorzeker eveneens monumenten, door de natuur opgericht, als een oud kasteel of raadhuis of een indrukwekkend Romaansch of Gothisch kerkgebouw, door menschenhanden vóór eeuwen verrezen.
Wij zullen niet ontkennen, dat er thans op dit punt ook veel overdrijving valt waar te nemen en dat het begrip: monument bij sommigen zeker bijzonder ruim is, vooral op het gebied van oude gebouwen. Is het dan al geen historisch monument, zegt men, dan toch in elk geval een architectonisch of kunstmonument uit vroegere dagen. Alsof alles, wat in vorige eeuwen gewrocht



99
werd, monumentaal was! Het lijkt er niet naar. De juiste schifting in dit opzicht is echter, vooral voor leeken, niet deskundigen, moeielijk te maken.
Veiliger en zekerder kunnen wij oordeelen, wanneer wij ons bepalen tot de rubriek: oude historische monumenten, dat wil zeggen tot gedenkwaardigheden, gedenkteekenen uit vroegeren tijd, waaraan eene geschiedkundige herinnering verbonden is. Een gebouw bijv. door een algemeen bekend en beroemd persoon gesticht, of door hem bewoond, of waar hij werd geboren, werkte of stierf; dat dus nog tot ons spreekt, hetzij in zijn geheel, hetzij in de inwendige inrichting, enz., van zijn geest, zijn genie, zijn talent, zijne nog steeds geprezen en gewaardeerde werkzaamheid op het gebied van wetenschap, kunst, philantropie, of wat dan ook. Gebouwen, waar gewichtige zaken tot stand kwamen of werden afgesloten, als: oorlogsverklaringen, vredesverdragen, troonsafstand, enz., of die jaren, soms eeuwenlang het middelpunt waren, waarom zich een volk of eene plaatselijke bevolking samentrok, waar zij haar vereenigingspunt, als het ware hare belichaming vond.
Meestal zijn historische monumenten tevens bouwkunstige en kunstmonumenten, al gaat het omgekeerde dezer stelling natuurlijk niet altijd door.
* Vinden wij op duizend ontwikkelde menschen er wellicht nog niet één, die het niet op prijs zal stellen, wanneer hij verneemt dat een of ander oud monument wordt gered uit sloopershanden en in zijn vroegeren toestand herbouwd en gerestaureerd, de meesten dezer belangstellende en waardeerende historie- en kunstvrienden laten in den regel de zorg en vooral den zoo noodigen en onmisbar en finantieelen steun daarvoor gewoonlijk zeer minzaam aan anderen over en bepalen zich doorgaans tot aanmoediging, als het nog gebeuren moet, en tot goedkeurende opprijsstelling, als het geschied is.
Ontmoet men daarom menschen, die in dergelijk geval niet enkel praten, maar ook handelen, die tijd en geld niet alleen kunnen, maar ook willen opofferen om het behoud en herstel van oude monumenten te verzekeren en tot stand te brengen, dan moet een ieder, die iets voelt voor een groot verleden, die een open oog en een warm hart heeft voor schoonheid en kunst, zulke menschen loven en waardeeren.
Na deze korte inleiding gaan wij over tot eene beschrijving



100
van het kasteel de Voorst en eene vluchtige herinnering aan hetgeen daarvan en van diens vroegere eigenaars en bewoners bekend of te vinden is. Want de Voorst is een historisch monument zonder tegenspraak, wijl het tegenwoordig kasteel gesticht is door prins Willem III, onzen Koning-stadhouder, een der groote en beroemde vorsten uit het huis van Oranje, voor zijn gunsteling en vriend Arnoud Joost van Keppel, graaf van Albemarle, wiens naam en nagedachtenis, evenals die van vele anderen, onafscheidelijk verbonden zijn aan die van den grooten Oranjetelg, aan de geschiedenis van den tijd, toen de Republiek der Nederlandsche gewesten op het toppunt van roem en glorie stond en een overwegenden invloed uitoefende op de gewichtigste gebeurtenissen in ons werelddeel.
De Voorst doet nog denken aan dien gulden tijd, daarin spiegelen zich nog af de dagen van de grootheid onzer Republiek, het is eene van de vele plaatsen in ons land, die ons herinneren aan het roemruchtig voorgeslacht onzer geëerbiedigde Koningin, een der vele schakels van den keten, waarmede het volk van Nederland onverbreekbaar aan de Oranje-dynastie is vastgeklonken 1
Het Geldersch leenregister is wederom de welkome bron, die ons in staat stelt de vererving ook van de Voorst gedurende vier eeuwen, van het laatst der 14e tot op het einde der 18e te volgen en met behulp van andere bronnen meer in bijzonderheden uiteen te zetten. Want de Voorst, oorspronkelijk geheeten ,,'t Goet ter Voirst", gelegen in het kerspel Warnsveld, was aanvankelijk een Geldersch dienstmansleen ten Zutphenschen rechte, doch veranderde spoedig in een sadelgoedsleen, dat wil zeggen in een leen met een gezadeld paard te verheergewaden, waardoor de verplichting ontstond, dat de leenman den leenheer met een gewapenden ruiter in den krijg moest dienen. Later werd dat recht in geld omgezet of die verphchting daarmede afgekocht, en werd het heergewaad gewoonlijk telkens bij iedere beleening opnieuw getaxeerd of vastgesteld.
Het goed ter Voirst werd leen in 1378, en zekere Gerhard ter Voirst, die zijn naam wel aan die bezitting zal ontleend hebben, toen daarmede beleend. Vóór dien tijd weten wij noch van dit goed, noch van genoemd geslacht iets mede te deelen. Alleen vinden wij een Nicolaus de Vorste, die in 1190 medegetuige was van graaf Otto I van Gelder, bij het verleenen van



101
privilegiën aan de stad Zutphen 1) en die mogelijk tot dit geslacht, dat zich ook van der Voorst, van Voirst en van Voorst noemde en schreef, kan behoord hebben. Het voerde als wapen: gedeeld van zwart en goud met een rood ankerkruis er overheen en tot helmteeken dit kruis tusschen eene zwarte en gouden vlucht.
Gerhard ter Voirst had bij zijne, ons onbekende vrouw twee zoons: Evert en Gerrit. De oudste, Evert, volgde hem op en werd in 1405 met het goed ter Voirst en zijn toebehooren beleend.
Evert van der Voorst — zooals de leden van dit geslacht verder doorgaans genoemd worden — had ook twee zoons: Gerrit en Ricqwijn. Gerrit werd in 1422, denkelijk na den dood zijns vaders, met de Voorst beleend en hernieuwde twee jaren later den leeneed. In 1418 en 1436 zegelde hij mede het verbond der Landschap, uit de ridderschap der Graafschap 2) er) in 1441 was hij overleden, want toen trad zijn broeder Ricqwijn, die scholtus binnen Zutphen was, op als momber zijner onmondige kinderen: Evert en diens zuster Ave, die toen met de Voorst werden beleend.
Evert van der Voorst» in 1452 meerderjarig geworden, deed toen zelf den leeneed en vernieuwde dien weder in de jaren 1465, 73, 84 en 92. Van Ave vindt men verder geen gewag gemaakt. Everts vrouw was denkelijk uit het geslacht Vorden en vóór 1513 moet hij zijn overleden, want wij vinden vermeld, dat in dat jaar zijn zoon Gerrit — wiens beleening met de Voorst in het leenregister niet wordt aangetroffen — aan Johan Riemsnijer een stuk land, geheeten de Koemaet verzet — dat wil zeggen: verpandt, verhypotheceert — om in 6 jaren te lossen.
Gerrit van der Voorst had nog twee broeders: Steven en Gijsbert. Steven was priester en stelde zijn broeder Gijsbert tot erfgenaam in. Deze laatste overleed kinderloos in 1553 en was in 1518 momber van zijn broeder Gerrits onmondige kinderen, nagelaten bij zijne vrouw Goverda Splinter, wier moeder van Feckendam heette. Deze kinderen waren: 1. Evert van der Voorst, onmondig in 1518 met de Voorst beleend, vernieuwt den leeneed in 1538 en 44, erft van zijn oom Gijsbert, 1553, en is dood in 1561. Hij huwde
1) Tadama, Gesch. van Zutphen, blz. 77, noot.
2) Nijhoff, Gedenkw. III, no. 374, blz. 353 en IV, no. 158, blz. 136. Slichtenhorst (blz. 189) noemt hem abusievelijk Otto.



102
met Oswalda van Delen, dochter van Gijsbert en Aleid van Lennep en verwekte bij haar vijf dochters.
2. Gerrit van der Voorst, onmondig met de Voorst beleend, 1518, erfde van zijn oom Gijsbert, 1553 en overleed kinderloos in 1560, na tweemaal te zijn gehuwd, eerst met N. van Achteveld en 2° met Judith Noording, dochter van Johan en Geertruid van Meeckeren.
3. Anna, erft van haren broeder Gerrit, 1560, was materse van Sint Catryne te Zutphen, stierf in 1572 en was gehuwd met Jorden van de Padevoort tot Padevoort. Hare 4 stamdeelen waren:
Voorst Splinter Vorden Peckendam.
De oudste dochter van Evert voornoemd, Aleid genaamd, erfde de Voorst, die door haar eerste huwelijk met Dirk van Keppel tot Woolbeek, in het geslacht Keppel kwam. Zij werd den 30en october 1561, als erve haar vaders, onder huiderschap van Cornelis van Delen — waarschijnlijk haar moederlijke oom — met dat goed beleend en vernieuwde vijf jaar later — toen reeds huisvrouw van Dirk van Keppel — den eed, hetgeen zij den 4en juni 1600 weder laat doen door haar (tweeden) man Gerrit Schimmelpenninck, met wien zij in 1589 was hertrouwd. Zij stierf in 1607; hij in 1628 na nog tweemaal te zijn hertrouwd.
Dirk van Keppel stamde uit den tak Keppel tot Verwolde 1), was zoon van Joachim tot Woolbeek en Engela van Loen, die beiden in 1584 overleden, en kleinzoon van Dirk, heer van Verwolde en diens vrouw Johanna van der Woolbeek of Woelbeek genaamd Keppel, dochter van Herman en N. de Rode van Heeckeren, vrouwe van Woolbeek.
Na Aleids dood werd haar tweeden zoon Osewolt of Oswalt — te wiens behoeve de oudste Evert in 1605 had bewilligd dat zijn jongere broeder het leen zou beërven — den 23en mei 1609 met de Voorst beleend, terwijl hij tevens renversaal gaf dat de verandering van sadelleensrechten in Zutphensche sadelleensrechten, die bij abuis en niet met consent geschied was, den leenheer niet schadelijk zal zijn. Bij de latere beleening zijns zoons Dirk in 1621 wordt deze clausule in eenigszins andere woorden nogmaals herhaald.
1) Zie: Geld. Kast. II, blz. 284.



103
Oswalt van Keppel tot de Voorst compareerde in de ridderschap der Graafschap van 1606—12 1) en was in 1621 overleden. Hij huwde 1° Mechteld van der Capellen, dochter van Gerrit tot den Dam en Geertruid van Hoemen, die in 1610 overleed, en 2° in 1611 Wilhelmina de Ruiter, dochter van Hendrik en Geertruid van der Heil, die in 1633 stierf.
Zijn zoon Dirk van Keppel tot de Voorst (uit het le huwelijk) werd 24 februari 1621 onmondig beleend, kocht in 1645 't goed ten Velde ('t Velde) en overleed in het jaar daarna. In 1635 was hij gehuwd met Theodora van Sallandt, dochter van Wijnald en Gerberich van Lynden, die als weduwe, met hare kinderen, bij transport van Jurrien Nicolaes van der Lauwick in 1647 met 't Velde wordt beleend. Zij hertrouwde met Herman Jan de Rode van Heeckeren, door wien geassisteerd, zij, met hare kinderen : Oswalt van Keppel tot de Voorst, Johan van Deutecom, nomine uxoris Mechteld van Keppel en Arnolt van Apelthorn tot de Hees als voogd van Dorothea (of Theodora) Anna van Keppel, 't Velde wederom verkoopt aan Hendrik Schimmelpenninck van der Oye, 18 october 1662.
Oswalt van Keppel volgde op als heer van de Voorst en werd den 18en december 1657 daarmede beleend. Hij compareerde in de ridderschap der Graafschap van 1661—79 2), trouwde met Reiniera Anna Geertruid van Lintelo, dochter van Johan tot de Marsch en Anna Reiniera van Scheel tot Weleveld, overleed 11 october 1685 en werd te Warnsveld begraven met volgende 16 kwartieren 3) :
Zij waren de ouders van:
Arnoud Joost van Keppel, heer van de Voorst, waarmede
1) D'Ablaing v. Giessenburg, Bannerh. en Ridd. der Graafschap, blz. 78.
2) D'Ablaing v. G„ a. w., blz. 131.
3) v. Spaen, No. 74 A., fol. 146.
Keppel
van der Capellen
van der Voorst
Hoemen
Laer (Loen?)
Mom (de Gruyter?)
Delen
Wijhe
Sallandt
Lynden
Gendt Lynden
Ossenbroek Besten Stepraedt Wylich.



104
hij, als erve zijns vaders, nog onmondig zijnde, onder huiderschap van den kapitein Johan van Lintelo, den 25en juni 1686 werd beleend, waarbij het heergewaad toen op 32 goudguldens werd getaxeerd.
Hij was geboren in 1669 en een der gunstelingen van prins Willem III, een zijner paladijnen, die met hem het kanaal overstak om bezit te nemen van den Engelschen troon en hem behulpzaam was in de geheele onderwerping van Groot-Brittannië en Ierland aan zijn gezag. De Koning-stadhouder was hem dan ook zeer dankbaar voor zijne hem bewezen trouw en gehechtheid en betoonde diensten en overlaadde hem met titels en gunstbewijzen, die hem niet alleen in eer en aanzien deden stijgen, maar hem tevens groot geldelijk voordeel aanbrachten. De vorst benoemde hem tot pair van Groot-Brittannië en edelman van 's konings slaapkamer, verhief hem tot graaf van Albemarle, viscount van Bury en baron van Asforth, 10 februari 1696, en verleende hem de ridderorde van den Kouseband, 5 juni 1700.
Bovendien liet hij tusschen de jaren 1697 en 1700 voor hem bouwen het prachtige kasteel de Voorst, zooals het nu nog aanwezig is, voor zooverre het in de vorige eeuw niet door sloopers gedeeltelijk is afgebroken en thans weder in den ouden toestand is hersteld en bijgebouwd, zooals wij later zien zullen. Het kwam waarschijnlijk in de plaats van een ander, mogelijk oud en bouwvallig, doch zeker minder aanzienlijk gebouw, waarvan ons evenwel geene afbeelding bekend is. De graaf van Albemarle moest natuurlijk een aan zijn stand en aanzien evenredig kasteel bezitten en bewonen, evenals de graven van Portland en van Athlone, zijne evenknieën, en de staten van Gelderland bleven niet achter om ook te doen wat in hun vermogen was tot vermeerdering van den luister, die Keppels hoofd meer en meer omstraalde, en verhieven de Voorst tot eene hooge heerlijkheid.
Veel genoegen heeft de graaf van Albemarle hiervan echter niet beleefd, evenmin als van zijne fonteinen en waterwerken. De stad Zutphen was niet gesteld op eene hooge heerlijkheid met den aankleve van dien zoo onmiddellijk in hare nabijheid, aan haar eigen rechtsgebied grenzend. Nauwelijks was Keppels beschermer koning Willem III overleden of de Zutphensche gilden rukten de scheidspalen uit den grond, en het landvolk, dat door het aftappen van het Berkelwater naar de Voorst



105
groote schade leed door het verdrogen der landerijen, vernielde bruggen en waterleidingen en vergroef de Berkel, waardoor de Voorst op hare beurt gebrek aan water kreeg en al de waterwerken, enz. opdroogden. Het einde was dat de Staten van Gelderland in 1705 de hooge heerlijkheid de Voorst weder ophieven.
De graaf van Albemarle, den 4en october 1692 geadmitteerd in de ridderschap der Graafschap Zutphen 1) — en toen opgezworen met volgende 8 stamdeelen: Keppel, Sallandt, Capellen, Lynden; Lintelo, Scheel, Hoemen, Coevorden — breidde ook van zijn kant zijne bezittingen en zijn aanzien voortdurend uit. Zoo kocht hij in 1700 de vrije heerlijkheid van Ackoy en werd daardoor beschreven in de ridderschap en onder de edelen van Holland en West-Friesland, en in het volgende jaar de heerlijkheid den Dam, aan de Voorst grenzend, van Maria de Rechigne Voisin de Loges, douairière van Philips van Golsteyn, waarmede hij den len november 1701 werd beleend.
Ook 't Velde, dat, zooals wij boven zagen, reeds vroeger een korten tijd met de Voorst was vereenigd, was weder sedert 1692 door Albemarle aangekocht van Robbert van Heeckeren van Enghuisen, die het in verwin had, doordat verschillende schuldeischers, als dr. Jan Verstegen, de mombers van Peter Engelen, de weduwe Wilbrenninck en vele anderen, die op dit zwaar belaste goed aanzienlijke sommen hadden voorgeschoten, den 19en december 1691 al die vorderingen aan genoemden Heeckeren hadden gecedeerd of overgedaan. Hij wordt in 1694 daarmede beleend uit kracht van verwin.
Doch niet alleen door de diensten den koning-stadhouder bewezen, de titels en gunsten hem verleend en de rijke bezittingen allengs door hem verworven, was de graaf van Albemarle een der groote mannen zijner eeuw in ons vaderland, ook in militairen dienst klom hij op tot de hoogste rangen en bleef hij tot aan zijn dood voortdurend werkzaam. Zoo was hij generaal der Zwitsersche regimenten in Hollandschen dienst, chef van een regiment caribiniers, generaal der cavalerie in 1709, gouverneur van Doornik in 1708 en van 's Hertogenbosch in 1718. Ook werd hij nog in 1716 benoemd tot luitenanthoutvester van Holland en West-Friesland. Hij overleed den 30en mei 1718.
1) D'Ablaing v. G., a. w., blz. 149.



106
In 1701 was hij gehuwd met Geertruida Johanna Quirina van der Duyn, geboren 19 december 1677, overleden 13 december 1741, dochter van Adam, heer van 's Gravemoer, en van Geertruid Pieterson. Zij werd te Rijswijk begraven met volgende 8 kwartieren:
Uit dit huwelijk werd den 5en juni 1702 geboren:
William Anne van Keppel, 2e graaf van Albemarle, die zijn vader na diens dood in al zijne titels en bezittingen opvolgde en ook heer van de Voorst werd, waarmede hij 23 april 1719 onmondig werd beleend, terwijl hij in 1734, meerderjarig, den eed deed vernieuwen. Hij hield doorgaans verblijf in Engeland en klom daar op tot aanzienlijke waardigheden. Zoo werd hij kapitein der lijfwacht en eerste edelman van het huis des konings en begiftigd met de Bathorde en de orde van den Kouseband. Voorts was hij ambassadeur in Frankrijk en klom in militairen dienst op tot generaal.
Hij huwde 21 februari 1723 met Anna Lenox, dochter van Karei, hertog van Richemont en van Catharina Blundel, en won bij haar 15 kinderen. Hij had nog eene zuster Sophia Dorothea van Keppel, geboren 2 juli 1711 en gehuwd met John Thomas, zoon van sir Edmund van Wenroc castle, baronet. Het schijnt dat zij eenige aanspraak op de Voorst, zoowel als op den Dam kon doen gelden, want den 23en januari 1744 laat hij met zijne vrouw voor beide leenen 3 acten registreeren, namelijk: lo copie authentiek van het testament van wijlen Arnoud Joost van Keppel van 29 mei 1718; 2o idem eener acte van den Hove van Holland van 3 november 1738, waarbij Sophie Thomas, geboren Keppel, werd geauthoriseerd om met haar broeder W. A. van Keppel, over voors. testament en den boedel van wijlen haar vader te transigeeren; en 3° de transactie zelve van 4 november 1738 en de vrijwillige condemnatie van den Hove van Holland den 17en januari dezes jaars (1744) verleend.
Daarop verkoopt hij met zijne vrouw den 15en juli 1745 den Dam aan Frederik Robbert Evert van der Capellen en zijne vrouw Anna Margaretha Elisabeth van Lynden, en den 23en
van der Duyn
Bouchorst
Suys
van der Noot
Pieterson Coenen de Jong Sypesteyn,



107
october daaraanvolgende 't Velde aan Jan Adolph Hendrik Sigismund van Dorth.
De 2e graaf van Albemarle overleed 22 december 1754, zijne vrouw overleefde hem nog tot 20 october 1789. Na zijn dood volgde zijn oudste zoon George hem op.
George van Keppel, 3e graaf van Albemarle, enz., heer van de Voorst, geboren 5 april 1724, overleden 13 october 1772, was ook generaal in Engelschen dienst en trouwde 20 april 1770 Anna Miller, dochter van sir John, baronet 1). Hij werd den 27en augustus 1755 met de Voorst beleend, doch verkocht de heerlijkheid in 1759 aan:
Otto Frederik graaf van Lynden, heer van Nederhemert, zoon van Adriaan tot Poll en Beering — die in 1733 door keizer Karei VI tot graaf was verheven — en van Stephania Anna Amarenthia von Vittinghoff genaamd Scheel, vrouwe van Nederhemert. Hij was geboren 18 januari 1716, geadmitteerd in de ridderschap van Nijmegen, 26 april 1738 2), raad en rentmeester generaal der beden van Brabant, burggraaf, richter en dijkgraaf van het Rijk van Nijmegen, 1734, gecommitteeïde tot de gedeputeerde staten en curator der academie te Harderwijk.
Hij werd 28 maart 1759 met de Voorst beleend, en Anne Lenox, gravin douairière van Albemarle en hare overige kinderen renuntieeren nu van alle rechten en aanspraken, die zij alsnog op dit leen zouden kunnen doen gelden.
Otto Frederik graaf van Lynden huwde den 13en juni 1754 met Frederica Louisa van den Does van Noordwijk, geboren 21 februari 1730, dochter van Steven, heer van de beide Noordwijken en de Lier, en van Theodora Odilia Doys. Dit huwelijk was kinderloos en hij overleed 21 mei 1788, nadat hij tot dochter had aangenomen en tot erfgename ingesteld zijne achternicht Otteline Frédérique Louise van Lynden-Reede, dochter van Arend Willem baron van Reede en van Heilwig Adriana Amarenthia van Lynden, geboren in 1773, terwijl de Voorst, waarvan de tucht of het vruchtgebruik evenwel aan zijne weduwe
1) Zijne nakomelingen en die zijns ooms Frederik van Keppel, die bisschop van Exeter was en Laura Walpole, zuster van de hertogin van Glochester huwde, leven nog in Engeland onder den hoogen adel voort. Zie: The Peerage of British Empire, in voce Albemarle.
2) D'Ablaing v. G, Ridd. v. Nijmegen.



108
verbleef, toen in eigendom kwam aan zijn achterneef Johan Nicolaas Steven van Lynden, zoon van Godard en Anna Cornelia van Lynden, die daarmede dan ook den 23en december 1791 werd beleend, nadat op denzelfden dag diens oom Derk van Lynden voor zich en zijne erven van alle recht enz. op dat leen hadden afstand gedaan 1).
Johan Nicolaas Steven van Lynden, heer van de Voorst, was geboren 17 juli 1738, werd president en grootzegelbewaarder van den Hove van Venlo, daarna independent-fiscaal aan de Kaap de Goede Hoop. Hij was verschreven in de ridderschap van Nijmegen 2) en stierf den 2en februari 1798, na tweemaal te zijn gehuwd geweest, doch de Voorst kwam na zijn dood aan voornoemde Otteline Frédérique Louise van Lynden-Reede, die inmiddels in 1791 gehuwd was met Willem Gustaaf Frederik graaf Bentinck, heer van Rhoon en Pendrecht, enz., geboren 21 juli 1762, zoon van Christiaan Frederik Antony en van Maria Catharina van Tuyll van Serooskerken 3). Zij stierf evenwel te Varel den 24en november 1799, oud 26 jaar en liet drie kinderen na, die den 7en november 1803 door G. H. de Ranitz een transport van den 8en october te voren lieten registreeren, waarbij het leen de Voorst ter hunner name pro communi indiviso werd overgeschreven. Deze drie kinderen waren:
1. Maria Antoinetta Charlotte gravin Bentinck, vrouwe van de Voorst, geboren te 's Gravenhage 24 juli 1792, gehuwd 1° in 1813 met Johan Gijsbert Ludolf Adiaan'van Neukirchen genaamd Nyvenheim, en 2° 21 juni 1822 met Jacob Hendrik graaf van Rechteren, heer van Appeltern 4).
2. Ottelina Frederika Louise gravin Bentinck, vrouwe van Nederhemert, die in september 1814 trouwde met Carel Anne Daniël van Nagell, waardoor de heerlijkheid Nederhemert in de familie Nagell kwam; en
3. Willem Anthon graaf Bentinck, geboren 8 october 1799, die den 26en maart 1813, op school zijnde, te Haarlem overleed.
De Voorst kwam dus bij deeling aan de oudste dochter en
1) Zie omtrent de vererving en familiebetrekking verder: Aanteekeningen A.
2) Volgens van Spaen, doch komt in het aangehaalde werk van d'Ablaing niet voor.
3) Zie: Geld. Kasteden, II, blz. 65.
4) D'Ablaing v. G., Ridd. v. Nijmegen, blz. 426.



109
ging door haar eerste huwelijk over in het geslacht Neukirchen genaamd Nyvenheim.
Jonkheer Johan Gysbert Ludolf Adriaan (later baron) van Neukirchen genaamd Nyvenheim 1), heer van Eek en Wiel, de Voorst, enz. was zoon van Evert Jan en diens 2e vrouw Frédérique Christine Henriette Bentinck en werd te Arnhem geboren 12 december 1783. In 1811—12 was hij maire van Eek en Wiel, Maurik en Ingen. Den 28en augustus 1814 werd hij opgenomen in de ridderschap van Gelderland en den 25en maart 1822 ontving hij voor zich en zijne wettige nakomelingen den titel van baron. Hij was lid der provinciale staten van Gelderland, bewoonde een tijdlang het kasteel de Voorst, stierf te Parijs 21 december 1818 en werd den 21en mei 1819 te Eek en Wiel onder het koor der kerk begraven.
Den 21en october 1806 gehuwd met Maria gravin van Rechteren, vrouwe van Pettekum, geboren te Zutphen 27 juli 1789, overleden 30 april 1808, begraven te Eek en Wiel, dochter van Adolf Hendrik, heer van Collendoorn, en van Henriette Christine Alexandrine Torck, vrouwe van Pettekum, hertrouwde hij te Maurik 28 october 1813, zooals wij boven reeds zeiden, met de erfdochter van de Voorst.
Zijn zoon uit het 2e huwelijk Gustaaf Frederik Willem baron van Neukirchen genaamd Nyvenheim, geboren op de Voorst 3 augustus 1814, volgde hem op als heer van Eek en Wiel en de Voorst. Deze huwde te 's Gravenhage 10 augustus 1837 jonkvrouwe Frederica Louisa Wilhelmina Huyssen van Kattendijke, geboren te Brunswijk 7 maart 1814, overleden te BadenBaden 13 december 1866, dochter van mr. baron Johan Willem en Maria Stephania van Nellesteyn. Uit dit huwelijk werden zes kinderen geboren, de beide oudsten en het 5e op de Voorst, de drie anderen te 's Gravenhage. Hij stierf, als coadjutor der Duitsche orde, Balye van Utrecht, op het kasteel Rosendael den 20en januari 1894.
Had hij reeds in 1839 de heerlijkheid Eek en Wiel verkocht, ook de Voorst met alles wat daarbij behoorde werd in 1846 in publieke veiling gebracht, en het fraaie kasteel kwam in eigendom aan zekeren heer Hesselink te Zutphen, die het niet kocht om het te bewonen en in stand te houden, maar om er voordeel
1) Aanteekeningen B.



110
uit te trekken door het gedeeltelijk te sloopen en vele kostbare zaken, die het inwendig versierden, te gelde te maken.
Is het begrijpelijk en te verontschuldigen, dat iemand van burgerlijke afkomst, door werkzaamheid en ondernemingsgeest, door handel of nijverheid of door toevallige omstandigheden rijk geworden, zijne oogen laat vallen op eene oud-adellijke bezitting, op zijne beurt ook wel eens een kasteel of voorname huizing wil bezitten en bewonen en daarom als de gelegenheid zich voordoet daarop de hand legt, heeft zelfs menig oud kasteel daaraan zijn behoud, zijne hoog noodige, reeds te lang verwaarloosde restauratie te danken gehad, afkeurenswaard, ja schandelijk voorzeker is het, wanneer zoo iemand enkel uit winstbejag zich meester maakt van een kasteel, een gebouw, een monument, dat vaak van een eeuwenlang verleden tot ons spreekt, dat beroemde en roemrijke personen weleer toebehoorde en tot woning verstrekte, dat een sieraad en pracht der landschap, een wellust der oogen, de trots des volks is, en dat enkel en alleen om het ten eigen bate te schenden, te bederven, te vernietigen.
Maar er was niets tegen te doen. In 1846 ontbrak de edelman — althans hij doemde niet op — die zich over de Voorst ontfermde, evenals baron van Lynden in 1882 uit piëteit de Cannenborch kocht, om dit uit sloopershanden te redden 1).
Het gevreesde gevolg bleef niet uit. De zijvleugels en de kolonades werden voor afbraak verkocht, de balustrade en het zware lood van het dak gehaald, sierlijke betimmeringen, gobelintapijten, vergulde sloten, schilderstukken, enz. uithet hoofdgebouw verwijderd en te gelde gemaakt, enz.
Gelukkig kwam het kasteel 4 jaren later in 1850 weder in betere handen, anders ware er vermoedelijk geen steen van overgebleven en zouden wij thans alleen nog maar kunnen zeggen: hier stond eenmaal het fraaie historische slot de Voorst. De heer L. C. E. van Stuyvesant Kiere werd toen eigenaar, en eenige jaren later verkocht deze de bezitting aan jonkheer Frans Xaverius Jacobus van Nispen tot Fannerden, zoon van jhr. mr. Carel Everhard Joseph Frans en van Christina Josephina Theresia Maria Hoevel van Swanenburg, geboren te Zevenaar 25 juli 1830, later lid van den gemeenteraad te Zutphen, van de Staten van Gelderland en van de le Kamer der Staten-Generaal, en in eerste
1) Geldersche Kasteden, I, blz. 279.



111
huwelijk den 22en april 1852 te Vorden getrouwd met jonkvrouwe Aleida Catharina Maria Emestina van der Heijden, geboren op den huize Suideras 14 augustus 1816, overleden te Zutphen 22 september 1878, dochter van baron Clemens 'Frederik Wilhelm en van Aleida Catharina Francisca Hoevel van Swanenburg en weduwe van Clemens Josephus baron van Hövell van Westerflier; uit welk huwelijk vijf dochters, waarvan de drie jongsten op de Voorst geboren zijn.
Hij bewoonde met zijn gezin het kasteel tot 1875 en verkocht het toen aan Hendrik Gerard Johan Völcker, heer van Soelen en Alderhaag, zoon van Willem Christiaan en van jonkvr. Carolina Josephina Gerardina Caan, geboren te 's Gravenhage 12 maart 1840, oud-ritmeester der cavalerie, gehuwd te 's Gravenhage 5 april 1862 met Eleonore Anna barones van der Duyn, geboren aldaar 30 december 1838, overleden op de Voorst 2 maart 1904, dochter van Eduard Ernest Anne en jonkvr. Constance Eleonore Julie de Salis Soglio.
Deze drie opvolgende eigenaars, vooral laatstgenoemde, hebben niet alleen behouden, wat nog aanwezig was, maar ook huis en omgeving matig gerestaureerd en goed onderhouden.
De heer Völcker liet o. a. de oranjerie bouwen op de plaats, waar voorheen het zuider vleugelgebouw stond, en meubelde het slot inwendig op prachtige wijze en met veel smaak, doch de lust ontbrak hem om te doen, wat nu in de laatste jaren zijn zoon heeft gedaan, namelijk de Voorst geheel restaureeren en zooveel doenlijk terugbrengen in den toestand, waarin het zich bevond in de dagen van den graaf van Albemarle.
Volgens zijne uiterste wilsbeschikking werd na zijn overlijden — te Monte-Carlo 27 februari 1908 — zijn tweede zoon Eduard Constant Karei eigenaar van de Voorst. Deze werd geboren te Deventer 4 december 1866, is gepensioneerd ritmeester der cavalerie en weduwnaar van Susanna Catharina Octavia barones van Hardenbroek, geboren op den huize Randenbroek bij Amersfoort 10 october 1869, overleden te Zutphen 16 juli 1892, dochter van Godert Jan baron van Hardenbroek van Ammerstol en diens 2e vrouw Catharina Octavia IJssel de Schepper, met wie hij den 30en october 1890 te Amersfoort in den echt trad en die hem naliet een zoon, geboren te Zutphen 16 october 1891, genaamd Hendrik Gerard Johan, thans reserve-ritmeester der cavalerie.



112
De tegenwoordige heer van de Voorst begon dadelijk in 1908 achter de oranjerie den fraaien bloemtuin en daartegenover aan de noordzijde het rosarium aan te leggen, een en ander volgens ontwerp van den heer Leonard Springer en min of meer in den ouden stijl, al gelijkt het weinig op den le-Notreaanleg, die in den aanvang der 18e eeuw de Voorst, evenals alle voorname kasteden uit dien tijd, omgaf. Maar dezen weder in het leven te roepen zoude niet wenschelijk zijn geweest; de enorme kosten, die dit zoude vereischen, zouden niet beloond worden, want het gewelddadig dwingen der natuur in het keurslijf der kunst valt allerminst in den smaak der 20e eeuw.
In het volgend jaar 1909 gaf de heer Völcker de heeren van Nieukerken, architecten respectievelijk te 's Gravenhage en te Gorssel, de opdracht om de Voorst zelve weder te restaureeren zooveel noodig en zooveel doenlijk in den vorigen toestand, en in de eerste plaats om tegenover de oranjerie aan de noordzijde een nieuw vleugelgebouw op te trekken en de boogvormige kolonades ter vereeniging van het hoofdgebouw met de beide vleugels te herstellen. Evenwel moesten de gangen, die voorheen de verbinding tusschen kasteel en vleugels daarstelden om diverse redenen niet herbouwd worden.
Een en ander is thans geschied en voltooid. De bassecour is weder in hare oude gedaante hersteld, sierlijke ijzeren hekken verbinden opnieuw de vleugelgebouwen met de voorgracht en geven toegang tot de achtergelegen tuinen en de geheele bassecour is aan de voorzijde weder afgesloten door eene sierlijke gemetselde balustrade op den grachtmuur, in vorm en gedaante geheel en al zooals die vroeger aanwezig was. De balustrade om het boogvormig koepeldak van het kasteel is herbouwd, enz., en de Voorst gelijkt weder veel op hetgeen de keurige oude afbeeldingen, die wij van het fraaie kasteel in zijn welstand in het begin der 18e eeuw bezitten, ons te zien geven, en die bij de restauratie tot leiddraad verstrekten en zoo nauwkeurig mogelijk gevolgd zijn. Zoowel de heer Völcker als al degenen, die hem bij dit kostbare omvangrijke werk met raad en daad steunden en zijne plannen uitwerkten en tot uitvoering brachten, kunnen met voldoening op het welslagen van hunnen arbeid terugzien.
Geven tal van oude teekeningen, platen en gravuren ons duidelijk te zien hoe de Voorst er na de voltooiing in 1700



113
uitwendig uitzag, — in de toenmaals prachtige, ja vorstelijke betimmering, stoffeering en meubileering, alles door opzettelijk uit Engeland daartoe overgekomen kunstenaars en werklieden en evenals de geheele bouw onder leiding van den architect Daniël Marot — dezelfde die ook het Loo voor den stadhouder Willem III bouwde — uitgevoerd, geeft ons een kijkje: het „Journaal of Dagverhaal van een Flaisir Reisje van Groningen na Kleef in 1740" door vier Groningsche rechtsgeleerde heeren 1). Dit Journaal is echter weinig betrouwbaar; het beschrijft niet alleen wat de heeren op hun uitstapje zagen en ondervonden, maar ook wat zij blijkbaar van anderen vernamen of opvingen, zonder eenig nader onderzoek of commentaar.
Zoo noemen zij o.a. het huis te Velde het oude huis te Voorst, laten prins Willem III en Arnold Justus (sic) van Keppel, die 19 jaar in leeftijd verschilden, te zamen studeeren op de academie te Leiden, zeggen verder dat Keppels moeder woonde op haar slot te Velde, toen haar zoon met den koning-stadhouder in Engeland vertoefde en vertellen ons, dat de Voorst vijf etages hoog was en de geheele bouw en inrichting 42 ton gouds heeft gekost, enz. Commentaar over een en ander is overbodig, doch de beschrijving der verschillende zalen en vertrekken en van het kostbare meubilair, enz., dat daarin te zien was, moge dientengevolge wellicht ook niet in allen deele betrouwbaar zijn, zij geeft ons in elk geval een denkbeeld van de vorstelijke pracht, waarmede de Voorst was gestoffeerd en ingericht.
Wij zullen kortheidshalve die beschrijving hier niet herhalen, wij zijn overtuigd dat aan de inrichting van de Voorst toenmaals geen kosten zijn gespaard, maar ruim 4 millioen gulden — en dan nog meer dan twee eeuwen geleden — kan het onmogelijk gekost hebben!
En wat is er van al die inwendige pracht overgebleven? Eenige gobelins, een enkel der verguld zilveren deursloten — twee anderen vonden eene veilige plaats in de vestibule van het kasteel Ruurlo 2) — een paar schoorsteenbetimmeringen, eene enkele wandstoffeering en wandbetimmering, dat is zoowat alles. En toch, de Voorst is thans weder deftig en rijk gemeubeld. Sierlijke tapijten op den vloer, zware gordijnen voor de ven-
1) Zie hierover o.a. Geld. Kasteelen II, blz. 401-03.
2) Geldersche Kasteelen I, blz. 308.
8



114
sters, kostbare schilderijen aan den wand, tal van oude meubelen en meubelen in ouden stijl, zeer veel mooi en kostbaar Chineesch, Japansch, Saksisch en ander oud porselein en andere oudheden in oude glazenkasten en vitrines, enz. treft men overal in groote hoeveelheid in de ruime zalen aan, en dat alles past zich voorzeker uitstekend aan bij het weinige oorspronkelijke, dat nog twee eeuwen heugenis heeft en aan den tand des tijds en slooperswoede van weleer is ontkomen, en drukt een eigenaardigen stempel op het historisch monument, zoo goed mogelijk wederom in eere hersteld.
Maar met dat al is het niet weder de vorstelijk ingerichte bezitting uit het begin der 18e eeuw geworden. Om er dat wêer van te maken daartoe zoude een vorstelijk vermogen vereischt worden. Een Amerikaansch milliardair of een financieel met hem gelijkstaand man zoude daartoe bij machte zijn, een Nederlandsch particulier, hoe gefortuneerd ook, zoude er zich mede te gronde richten. En het resultaat was en bleef dan toch nog namaak, reproductie, althans voor het grootste gedeelte.
Treedt men de vestibule van het kasteel binnen, dan heeft men links een geheel in empirestijl gemeubeld salon — enkele moderne schilderstukken aan den wand uitgezonderd. Hier bevond zich weleer, vóór 1846, de groote „escalier d'honneur" naar de bovenverdiepingen, met fraai beschilderd trappenhuis, van welke muurschilderingen nog enkele fragmenten tusschen de boven- en de zolderverdieping aanwezig zijn. Tegen den wand der vestibule tegenover de voormalige trap zijn vier kolossale marmeren platen gemetseld, aaneengesloten en in houten omlijsting gevat. Rechts heeft men de trap naar boven, de vroegere diensttrap, en daarnaast de kleine eetzaal!
Aan de achterzijde van het gebouw zijn nog drie zalen; de groote eetzaal met origineele betimmering in het midden, links de blauwe zaal met zeer fraaie gobelins en het eenig nog aanwezige zwaar verguld zilveren deurslot met de gravenkroon (van Albemarle) versierd; rechts de roode zaal met het portret van den koning-stadhouder te paard boven den artistiek bewerkten schoorsteen.
Op de bovenverdieping zijn nog bezichtigingswaard het palier of trapportaal boven de vestibule, denkelijk eertijds de werkkamer van prins Willem III. Vroeger vond men hier oude de Witjes boven de deuren, ook deze zijn verdwenen en thans



115
door nieuwe nagemaakte vervangen. Daarachter de zit- en werkkamer van den tegenwoordigen eigenaar, voorheen het slaapvertrek van zooeven genoemden vorst, als hij op de Voorst vertoefde, met eene fraaie nog oorspronkelijke zijden wandbekleeding.
In den nieuwen noordervleugel bevindt zich in het midden een soort van hall, fraai in eikenhout betimmerd met dito ouden schouw, uit Dordrecht afkomstig. Rechts en links daarvan en ook op de bovenverdieping slaap- en logeerkamers, badkamer, enz.
Het sous-terrain of de kelderverdieping van het hoofdgebouw is zeer mooi en geriefelijk ingericht, men vindt erin een gezellige keuken en dienstbodenvertrekken, flinke gewelven, diepe nissen, fraaie perspectieven gevend, enz. Als bijzonderheid treft men daar nog aan den, in het reisjournaal van 1740 vermelden porseleinkelder, nu ledig, maar waarvan de bogen met gekleurd marmer bekleed en de vloer op dezelfde wijze is ingelegd, terwijl de wanden zijn versierd met tegels in marmer omraamd.
Wij willen niet in meerdere details treden omtrent de tegenwoordige indeeling, stoffeering en meubleering van de Voorst. Men kan zoo iets door eene beschrijving, hoe nauwkeurig en uitvoerig ook, toch niet genieten, men moet het persoonlijk aanschouwen, dan kan men het eerst op den waren prijs stellen en leert men den man waardeeren, die, met veel smaak en groote piëteit voor het roemrijk verleden, het hem toebedeelde historische monument, dat thans aan zijne zorg is toevertrouwd, wederom, zonder kosten of moeite te sparen, zooveel doenlijk op waardige wijze in eere heeft hersteld. Land en volk is hem daarvoor hulde en dank verschuldigd.



116
AANTEEKENINGEN.
A.
LYNDEN.
Dirk van Lynden, trouwt: 1°. Heil wig Vïjgh (423) 1).
Jasper Anton van Lynden, heer van Ressen, trouwt: Mechteld van Weideren (468).
3. Adriaan graaf van Lynden tot Poll en Beering, trouwt: Stephania Anna Amarenthia van Vittinghoff gend Scheel, vrouwe van Nederhemert (469).
Otto Frederik graaf van Lynden, heer van Nederhemert en de Voorst, trouwt: Frederica Louise van der Does van Noordwijk — zonder kinderen (470).
(Aangenomen dochter):
Otteline Frederique Louise van Lynden—Reede.
Heilwig van Lynden, trouwt 1705: Dirk van Lynden van de Parck, zoon van Steven Hendrik, heer van de Parck en van Josina van Weideren (471, 484).
Jasper Antony van Lynden, trouwt 1739: Èlisabeth van den Boetselaer (485).
Anna Cornelia, trouwt 1737: Godard van Lynden, zoon van Dirk Wolter, heer van Hemmen, enz.; en van Anna Ursula van Reede (465, 486) 2).
Johan Nicolaas Steven van Lynden, heer van de Voorst, sterft 2 febr. 1798 (466).
Heilwig Adriana Amaran-
tha, trouwt 1769: Arend Willem baron van Reede. I
Otteline Frederique Louise
van Lynden—Reede (zie hierneven), vrouwe van de Voorst 1798, sterft 24 nov. 1799, oud 26 jaar, trouwt 1791: Willem Gustaaf Frederik graaf Bentinck, heer van Rhoon en Pendrecht, enz. — 3 kinderen.
1. Marie Antoinette Charlotte, vrouwe van de Voorst, trouwt 1°. 1813: Johan Gysbert Ludolf Adriaan van Neukirchen gen"1 Nyvenheim; 2°. Jacob Hendrik graaf van Rechteren.
2. Otteline Frederique Louise, vrouwe van Nederhemert, trouwt 1814: Carel Anne Daniël van Nagell.
3. Willem Anthon graaf Bentinck, geboren in 1799, overleden in 1813.
1) Deze cijfers tusschen haakjes doelen op de bladzijden in het Jaarboek van den Nederl. Adel, Ve jaarg. (1892-93).
2) Hij is achterkleinzoon van Dirk van Lynden en Heilwig Vijgh (425,427).



117
B. Het geslacht Neukirchen is oorspronkelijk uit de graafschappen Mark, Berg en Kleef en een jongere tak van het geslacht Meulenarck.
De geregelde genealogie vangt aan met:
Walter van Neukirchen, Herr zu Neuraedt und Oelm, die in 1288 in den slag bij Woeringen sneuvelde, na drie jaar te voren met Anna von Limborch te zijn gehuwd.
Zijn achterkleinzoon Johan (ook wel Alexander of Zanderin genaamd) van Neukirchen, Herr zu Neuraedt und Oelm, huwde in 1403 op Gerode Margaretha of Margriet (ook wel Anna genaamd) von Nyvenheim, dochter van Godard, ridder, heer van Gerode, die toen niet meer in leven was, en van Catharina van Goesdorp, en achter- of achter, achterkleindochter van Godfried van Nyvenheim, die in 1278 Geertruida van Dorth huwde en met wien de geregeld doorloopende geslachtslijst der Nyvenheims aanvangt.
Uit Johans huwelijk werd geboren:
Godard van Neukirchen genaamd Nyvenheim, die in 1440 trouwde met Anna van Broeckhuisen, uit den tak Oyen van het geslacht Broeckhuisen, dat de hermelijnstaartjes in het wapen voert.
Hun achterkleinzoon was:
Godert van Neukirchen genaamd Nyvenheim, die Catherina von Spaenerboeck ten huwelijk had en waaruit de beeren van de Voorst verder afstammen (zie o.a.: Nederl. Adelsboek, 1906).
Dit geslacht is, wat den Nederlandschen tak betreft, uitgestorven. De laatste mannelijke afstammeling overleed kinderloos te Brummen den 9en augustus 1911.












STIPPELGRAVURE. THOMAS GAUGAIN.
FINERY AND CAKE.
Wij hebben in den 12en jaargang van „Het Huis Oud en Nieuw" reeds eene vrij uitvoerige verhandeling gegeven over Engelsche platen en de verschillende methoden van graveeren, en daarbij in het kort de aandacht gevestigd op alles wat bij dit onderwerp te pas komt. En later in den 15en jaargang gaven wij eene beknopte beschouwing van het leven en den kunstarbeid van George Morland, hetgeen ook met de graveerkunst nauw verband houdt. Naar aanleiding van de beide hiernevens afgebeelde stippelgravuren willen wij op dit rijke en belangwekkende onderwerp thans nog een oogenblik terugkomen.
Velen toch beschouwen de Engelsche platen of prenten als een modeartikel. Vroeger, een veertigtal jaren en langer geleden, waren zelfs de fraaiste exemplaren vaak voor een appel en een ei te koop; men zag er niets bijzonders in en men hechtte er in 't geheel niet aan. Ouderen van dagen zullen zich dit zeer goed herinneren, of liever zij zullen zich herinneren, dat over deze zaak nimmer gesproken werd, dat zij in hunne jeugd nooit Engelsche platen hebben gezien, of, zoo zij ze al gezien hebben, zij er niet de minste aandacht of belangstelling aan schonken. Later veranderde dit gaandeweg en de oude platen kwamen uit alle hoeken en gaten te voorschijn als paddestoelen uit den grond; men vond ze: niet onaardig; vervolgens: aardig, mooi, prachtig, enz. Iedereen wilde en moest er bezitten, 't was opeens een modeartikel geworden. Maar de mode is grillig en elk modeartikel gaat voorbij en maakt op zijn tijd wêer plaats voor een ander, en zoo voorspellen velen, dat er wel eens weder een tijd zal komen, dat die platen niet alleen in waarde sterk zullen dalen, maar dat men er zelfs niets meer om geven zal en men ze door geheel andere zaken en voorstellingen aan den wand van salons en kamers zal vervangen.
Doch deze vrees is uiterst gering. Wat toch heeft allengs de liefde en aantrekkelijkheid voor de Engelsche platen doen geboren worden? Eenvoudig de omstandigheid dat sommigen, met een



120
open oog voor kunst en met waren kunstzin begaafd, het wezenlijk artistieke en schoone in de voorstellingen, in de details, in de kleuren, in de fijne nuanceering, enz. opmerkten, en begonnen in te zien dat die plastische onderwerpen voor hen als het ware op eens begonnen te leven, dat zij zagen en gevoelden hoe de kunstenaars, die ze wrochten, er hunne geheele kunstziel in hadden uitgestort, in één woord, dat zij kunstuitingen voor zich hadden, die hen onwêerstaanbaar boeiden en bekoorden. En door ook anderen op dat alles te wijzen, gingen ook de oogen dezer laatsten open en geraakten ook deze onder de bekoring.
Het bezien en bestudeeren van de werken der geniale Engelsche kunstenaars der 18e eeuw — schilders en graveurs — is eene school als ieder andere; mits men maar eenigen aanleg en wat gevoel voor de kunst bezit, maakt men dagelijks vorderingen en geraakt men gaandeweg geheel onder eene steeds toenemende en blijvende suggestie.
Het is schier ondenkbaar dat de goede oude Engelsche platen ooit weder in discrediet zullen geraken en dat de waarde ervan niet na verloop van tijd nog meer zal stijgen, ofschoon deze tegenwoordig al tamelijk hoog is.
Thomas Gaugain, van wiens graveerstift wij hierbij twee meesterstukjes afbeelden, was een stip- of stippelgraveur. Wel niet de meest beroemde en bekende in dit genre, maar toch één van de besten. Bartolozzi bijv. is veel meer bekend, ook al om het buitengewoon groot aantal schilderstukken, meer dan 2000, door hem op koper gebracht, of liever voor het meerendeel onder zijn toezicht door zijne leerlingen gegraveerd, maar op zijn naam gesteld en in den handel gebracht. En zoo zijn er nog zeer veel andere uitstekende stippelgraveurs geweest, waarvan wij de voornaamsten vroeger reeds ter sprake brachten en wier namen en werk wij thans niet zullen herhalen. De stippelgravure werd in de 18e eeuw op ruime schaal uitgeoefend en verdrong geheel de oorspronkelijke lijngraveering, terwijl zij op hare beurt volstrekt niet verdrongen werd door de mezzo-tinto of zwarte kunst, doch daarnevens bleef voortbloeien. Trouwens de fijne stippelgravuren doen voor de mezzo-tinto-platen niet onder, noch in kunst-, noch in handelswaarde.
Wheatley's „Cries of London" bijv. zijn alle in stippel gegraveerd, en de laatste plaat dezer serie: „Turnips and Carrbts" is door Gaugain op koper gebracht en staat niet achter wat









121
uitvoering en kunstwaarde betreft bij de elf of twaalf andere, die het werk zijn van Schiavonetti, Chardon en Vendrarnitti; Zooals wij vroeger reeds zeiden is deze serie in kleurendruk eri in uitstekenden toestand minstens f 12000.— waard, wel een bewijs dat de stippelgravure voor de zwarte kunst niet in de schaduw behoeft te treden.
Vooral voor het graveeren van portretten leende deze methode zich uitstekend; de fijne sprekende trekken, de zachte en ook dikwijls speciaal karakteristieke gelaatsuiting zijn daarbij wonderfraai tot hun recht te brengen. De beroemde „Mrs. Parkins (Lady Rancliffe)", door Charles Wilkin naar John Hoppner, „Lady Hamilton, as the Spinster", door Thomas Cheesman, en „Lady Emma Hamilton", door John Jones, beide naar George Romney, „Lady Elisabeth Foster", door Bartolozzi naar Sir Josuah Reynolds, en nog ontelbaar vele andere kunstproducten zijn alle in stippel gegraveerd.
Thomas Gaugain, op wien wij thans speciaal even de aandacht vestigen, werd in 1748 te Abbeville in Frankrijk geboren, doch kwam, nog zeer jong zijnde, naar Engeland, en, ofschoon aanvankelijk tot schilder opgeleid, wijdde hij zich spoedig aan de graveerkunst, waarin hij van 1780 af naam verwierf. Hij stierf omstreeks 1805 en graveerde uitsluitend in stippel. Vooral zijne platen in kleurendruk zijn tegenwoordig zeer gezocht.
Wij zullen zijne vele gravuren niet alle opnoemen, slechts eenige der voornaamste en meest bekende stippen wij ter loops aan.
Behalve de hierboven genoemde plaat uit de „Cries of London", graveerde hij:
Naar meesterstukken van Morland: „How Sweet's the Love that meets return" en „The Lass of Levingstone", en „Louise", alle drie in ovaalvorm en kleurendruk. Voorts: „Dancing Dogs' en „Guinea Pigs", waarvan zoowel zwarte en bruine, als exemplaren in kleuren bestaan. Als de laatste, de gekleurde, bijzonder fijn en goed zijn, zijn ze 160 a 170 £ waard.
Naar schilderijen van Bigg: „A Shipwrecked Sailor Boy" en de pendant daarvan „The Sailor Boy's Return", zoowel in monochrome als in kleuren; „Charity begins at Home"; „A Visit to the Grandmother", ook in kleurendruk, enz.
Naar den bekenden schilder Wheatley nog: „Industrious Cottagers" en „Idle Cottagers".
Met Soiron graveerde Gaugain van den schilder E. Dayes:



122
„An airing in Hide Park" en „The Promenade in St. James Park". Een fraai exmplaar in kleuren dezer pendanten is een 300 £ waard.
Ook verschillende schilderstukken van Northcote, Hamilton, Barker, Westall en anderen werden door hem op koper gebracht. Van eerstgenoemde o.a.: „The Blind Girl of Rome"; „Diligence and Dissipation", eene serie van tien platen; „A Fruit Girl"; „La petite Laitière anglaise", een ovaaltje in kleurendruk, waar van een goed en mooi exemplaar met 50 £ niet te duur betaald is; „The Death of Prince Leopold of Brunswick", den 27en april 1785 bij de overstrooming van de Oder verdronken.
Van Hamilton graveerde hij: „The Castle in Danger"; „How smooth, Brother I"; „Winter Amusement"; „Summer Amusement", enz.
Van Barker o.a.: „A wood Boy" en „Labour and Health."
Naar meesterstukjes van Westall: „The little Domestic"; „Rural Musick" en Rural Contemplation", een paar; en „Girl feeding Pigs".
Eindelijk willen wij nog vermelden: „Lady Catharine Manners", naar de schilderij van Reynolds; en „The Right Honorable William Pitt", door Gainsborough op doek gebracht.
De beide aantrekkelijke kindervoorstellingen naar den schilder W. Artaud, die bij dit korte overzicht als illustratie dienen, „Finery" en „Cake", kwamen in 1793 te Londen in den handel.
Hoe meer men ze beziet, des te meer komt men onder de bekoring van de natuurlijkheid en den eenvoud, die de schilder zoo volkomen waar en juist heeft op het doek getooverd. De zelfvergenoegde, vroolijke blik van dat kind, dat zich met moeders mantel en hoed heeft getooid en de bewondering, waarmede haar broertje haar zit aan te staren — terwijl de hond op den voorgrond luide protesteert over zooveel ijdelheid en ongepasten opschik — is even fijn en goed doordacht, als de voldane, genietende trek, vooral om den mond, van het meisje op de andere plaat, dat zich aan een heerlijke cake te goed doet, terwijl haar zusje verlangend de hand uitstrekt, om ook iets daarvan te bekomen.
Bij nadere beschouwing heeft hetzelfde kind, dezelfde guitige schalk den kunstenaar tot model gediend voor beide voorstellingen; zoowel de gelaatstrekken als de kleeding zijn dezelfde, en toch welk een verschil van uitdrukking in het gezicht, in de



123
oogen, in den mond, die zoowel in het eene als het andere tooneeltje zoo volkomen uitdrukken wat er in het gemoed van dit kind omgaat.
Dat alles is voorzeker schepping van den schilder, die aan zijne oogenblikkelijke gedachten door het penseel ziel en leven heeft gegeven, maar, indien de graveur geen evengroot gevoelig kunstenaar geweest ware, zouden wij van al dat fijne, gevoelvolle zieleleven op zijne platen nog niet veel bespeuren. De leidende gedachte, de gevoelsuiting van Artaud zijn echter door Gaugain in zijne gravure meesterlijk weergegeven en komen daarin tot hun volle recht.
Als men op deze wijze Engelsche — en ook andere — platen bekijkt en bestudeert, dan begint men langzamerhand te begrijpen waarom kunstkenners en kunstminnaars voor bijzonder goed en fraai werk van dit genre zooveel geld overhebben, en verdwijnt ook de vrees, dat deze platen als louter modeartikel na verloop van tijd weder geheel veronachtzaamd zullen worden.









Driestal met rugleuning.



DE STOEL
DOOR AL DE EEUWEN HEEN.
Wanneer men de vraag stelt: uit welken tijd dagteekenen de oudste stoelen en hoe zagen die er uit? dan moet het antwoord daarop luiden: dat weten wij niet, doch.wij kunnen den oorsprong en de ontwikkeling van den stoel wel gissen, ja ons zelfs met onafwijsbare duidelijkheid voor oogen stellen.
Van alle dieren zijn er maar weinige, die af en toe, en dan nog slechts voor korten tijd, zitten, zooals apen, honden, katten, hazen, enz. De meeste viervoetige dieren zitten nooit, tenzij het hun speciaal als kunstje wordt geleerd.
De mensch daarentegen — in vele opzichten ook een viervoetig dier — zit veel en kan den zittenden toestand in den regel niet lang ontberen, vooral niet wanneer hij lezen of schrijven moet of verschillende werkzaamheden verrichten, die staande niet lang achtereen zijn vol te houden.
Gaat hij echter plat op den grond zitten, dan is deze houding alles behalve aangenaam, vooral als hij daarbij eenig werk moet doen; zijne beenen hinderen hem en hij krijgt spoedig pijn in den rug. Zet hij zich echter op een steen of stuk hout of op eene kleine, van voren recht afgestokene verhevenheid van den grond neder, en kan hij daarbij zijn rug tegen een boom, een muur of iets anders aanleunen, dan zit hij op zijn gemak en kan in die houding zonder bijzondere vermoeienis lang blijven en velerlei arbeid verrichten.
In een hellend terrein is zulk een walletje om op te zitten, met rechtstandige rugleuning, spoedig en zonder omslag te maken, en dit is de oorsprong der vaste onverplaatsbare zitbank, die men al spoedig in de hutten of woningen aan de binnenzijde der wanden zal hebben aangebracht, eerst van opgestapelde plaggen, zoden of platte steenen, daarna van boomstammen, vervolgens van op blokken of steenen rustende planken. Zeer geleidelijk kwam men aldus tot de vaste, en vervolgens tot de losse of verplaatsbare bank.
Was en is de bank bestemd tot zitplaats voor meerdere personen tegelijk, een rond of vierkant stuk steen of hout was



126
voldoende voor één mensch, doch het was zwaar en moeielijk te verplaatsen, en het is duidelijk en lag voor de hand, dat men weldra tot een licht, gemakkelijk verplaatsbaar zeteltje kwam door een plank te bevestigen op drie of vier stijlen of stokken, en de driestal of kruk en de tabouret, waarvan men zich eeuwenlang bediend heeft, de voorloopers van den stoel, waren uitgevonden.
Van den driestal verlengde men al spoedig een der pooten omhoog en bevestigde daartegen een horizontaal plankje om het voorwerp te kunnen aanvatten en verplaatsen zonder zich te bukken en zoodoende had men tevens een steun in den rug als men erop zat. Het primitieve model van den gewonen stoel was daardoor geboren.
Maar voor de vorsten en aanzienlijken der wereld vervaardigde men al spoedig andere zitgelegenheden, want ook hierdoor, gelijk in alles, moesten zij zich onderscheiden. De houten bank, versmald tot eene ruime zitplaats voor één persoon, werd van achteren voorzien van een hoogen rug, dikwijls met naar voren overstekenden hemel of kap, en van armen of leuningen of geheel gesloten zijstukken, de zitting werd bekleed of van een los kussen voorzien, het houtwerk sierlijk gesneden of beschilderd, draperiën van kleurige stoffen werden vaak aangebracht, enz., en zoo ontstonden vanzelf de zetel der heeren en edelen en de troon der vorsten en gebieders.
Zeer oude schilderstukken en beschrijvingen bevestigen een en ander, ofschoon van dit alles, dat reeds eeuwen vóór het begin onzer jaartelling bestond, in natura niets meer is overgebleven. Zelfs van de zitgelegenheden uit de Middeleeuwen is niets meer over, als sporadisch eene bank of een zetel in een museum of zeer ouden burcht. De gewone houten driestallen en banken, die door 't gebruik veel te lijden hadden, konden de eeuwen natuurlijk niet weerstaan. De zetels evenmin, maar deze waren in elk geval veel steviger en solider bewerkt, werden minder verplaatst en zorgvuldiger behandeld en werden, én door hunne vaak sierlijke bewerking, en ter wille der voorname en beroemde gebruikers, met meer zorg bewaard, waardoor enkele exemplaren nog tot ons gekomen zijn.
Maar het zijn al te maal voorloopers van den stoel, die yóór de 16e eeuw eigenlijk niet bestond, tenzij men sierlijk bewerkte driestallen of krukken, die reeds sterk naar den stoel heen wezen,



127
als zoodanig wil beschouwen, evenals de ouderwetsche zware, lompe zetels gaandeweg aan de fauteuils het leven hebben geschonken.
De meer en meer ontwikkelde en verfraaide driestal en de langzamerhand vereenvoudigde en verkleinde zetel ontmoeten elkander eindelijk in den gewonen en vasten vorm van stoel en armstoel der latere eeuwen, zooals die thans nog dagelijks en overal voorkomen.
Al schuilt in al het bovenstaande veel fantaisie, zoo is het toch bezwaarlijk denkbaar dat de ontwikkeling der primitieve zitgelegenheden, die in de natuur voor de hand lagen, tot de heden ten dage, of liever sedert de laatste eeuwen algemeen bekende, duizendvoudig gevarieerde stoelen zich op andere wijze heeft voorgedaan.
Alvorens wij nu verder gaan, willen wij terloops met een enkel woord aantoonen, dat ons onderwerp wezenlijk van uitgebreid nut en groote beteekenis is.
De stoel — in de ruimste opvatting van dit woord als verplaatsbare zitgelegenheid voor één persoon — is dus zeker een der oudste meubels, zoo al niet het alleroudste. Het gebruik ervan is overal verspreid en het nut algemeen erkend. Door de geheele wereld vindt men stoelen in duizendvoudige vormen en gedaanten, en toch komen alle stoelen op hetzelfde beginsel en op denzelfden hoofdvorm neer: een horizontaal vlak om op te zitten, zoo hoog van den grond dat de beenen recht naar beneden kunnen buigen en de voeten op den grond rusten, en achter het zitvlak en daarop bevestigd een loodrechten of schuin naar achteren hellenden steun voor den rug, dikwijls ook nog voor het achterhoofd.
Stoelen vindt men in de paleizen der vorsten en in de hutten der armen. De fraai vergulde, rijk gebeeldhouwde, met damast of satijn overtrokken fauteuil in het paleis doet denzelfden dienst als de ruw houten vierkanten stoel met versleten matten zitting in de hut van den daglooner of mijnwerker. De laatste is daar even onontbeerlijk als de eerste in de vorstelijke woning.
De keizerlijke of koninklijke troon, wat is hij anders dan een stoel? De troon moge zoo fraai, zoo statig en indrukwekkend zijn als men wil, de hoofdzaak ervan is toch de stoel.
De keizer zit op den troon. Deze of gene zit op den troon zijner voorvaders. Lodewijk XIV zat 72 jaar op den troon van



128
Frankrijk, enz. Dit zijn alle figuurlijke uitdrukkingen, die ontleend zijn aan het zitten op een stoel. Zoo spreekt men van den Pauselijken Stoel en den Stoel van Petrus om de hoogste geestelijke waardigheid in de Roomsch-Catholieke kerk aan te duiden. Paus Pius IX zat 32 jaar op den Pauselijken Stoel.
Maar niet alleen vorsten — de opperste kerkvorst medegerekend — zitten, de meeste andere menschen zitten ook gaarne. Men zit in den Senaat, in de Staten, in den Raad, in een Rechtbank, een Gerechtshof, enz., en als men zulk een college leidt, is men er de voorzitter van. Kortom, de meeste menschen zitten en zitten gaarne en om te zitten zijn er stoelen noodig.
De zittende houding is wel de natuurlijkste en meest voorkomende van den mensch. Liggen doet hij alleen als hij slaapt of rust. Lang achtereen staan is vervelend en zeer vermoeiend; enkele redenaars in kerk, Kamer of vergadering willen wij gaarne uitzonderen, die worden dikwijls minder gauw moê van het redeneerend staan, dan het zittend publiek, dat hen moet aanhooren.
Beeldt men beroemde mannen, grootheden, enz. af, dan geschiedt dit in den regel in zittende houding. Krijgslieden evenwel beeldt men staande af; indien men ze zittende voorstelt, dan is het op een paard, een strijdros. Zittende krijgslieden op andere wijze, dat gaat niet. Een krijgsman is altijd in beweging of hij staat tenminste — de regelmatige * onmisbare rust natuurlijk uitgesloten. Een zittende krijgsman is er een, die in den regel overal en altijd te laat komt. Vorsten en staatslieden beeldt men ook doorgaans staande af, vooral in standbeelden. Trouwens zij zijn eigenlijk ook krijgslieden, militante wereldbeschavers; men verwijt hen tenminste vaak, en gewoonlijk niet ten onrechte, dat zij aan het ontbranden der oorlogen niet zoo geheel onschuldig zijn.
Maar geleerden, schrijvers, musici, schilders en andere rustige beschavers der menschheid worden in den regel in zittende houding aangetroffen, ook in beeld. Zitten speelt eene groote rol in het menschelijke leven, en — om te zitten heeft men een stoel noodig.
Komt men ergens op bezoek, men heeft de neus nog niet binnen de deur gestoken, of het luidt al: „wilt u niet gaan zitten? zult u geen plaats nemen?" enz. Geen kamer in huis of men vindt er stoelen in. Eene kamer zonder kabinet, com-



129
mode, secretaire of kast komt dikwijls voor, zelfs zonder eene tafel erin is denkbaar, maar eene kamer zonder stoelen! Neen, dat gaat niet, zulk eene kamer is heelemaal niet gemeubeld.
De stoel speelt dus eene voorname rol in de huiselijke meubileering, onverschillig of het huis een paleis of eene hut is. En in de rijk gemeubelde woningen, waarbij wij volstrekt niet enkel denken aan paleizen en kasteelen van vorsten en millionairs, is de stoel niet alleen een voorwerp van nut en dagelijksch gebruik, maar ook vaak van luxe, piëteit en versiering. Men vindt er stoelen, waarop nooit of bij hooge uitzondering gezeten wordt. Die stoel daar, daarin zat moeder altijd den laatsten tijd van haar leven; deze fauteuil, daarin deed vader iederen dag zijn middagdutje, kinders, hebt eerbied daarvoor, daarop moogt gij niet gaan zitten. Wie denkt hier niet aan het prachtige gevoelvolle gedicht van de Buil: „de ledige stoel" ? Hier staat de stoel, waarin grootmoeder den laatsten ademtocht uitblies, daar de armstoel, waarin wij grootvader, door eene beroerte getroffen, op zekeren morgen dood zagen zitten. O, het zijn eenvoudige stoelen, er is niets bijzonders aan te zien, maar het zijn in menig gezin voorwerpen van diepe heilige vereering, van onschatbare waarde.
Maar ook ter versiering van 't vertrek dient de stoel, en gaat het gebruik met de versiering gepaard, dan is hij voorzeker een nuttig luxevoorwerp. In 't salon, de eetzaal, het slaapvertrek, enz. vindt men dikwerf prachtige Louis XIV, XV of XVI, empire, Queen Anne of Chippendale-stoelen. En ze staan daar niet enkel te pronk, ze dienen ook tot gebruik, en waarom niet? In den regel zijn ze veel solider en sterker dan de meeste latere en hedendaagsche zitprodukten, die vaak zóó subtiel en elegant zijn, dat een eenigszins zwaarlijvig persoon er doorgaans één of twee pooten van breekt als hij erop gaat zitten en dan gewoonlijk met het zitvlak op den grond terecht komt, natuurlijk tot hilariteit van de omstanders.
Er zijn millioenen stoelen in de wereld, misschien meer nog dan menschen, en alle, ofschoon in hoofdconstructie hetzelfde doel beoogende, zijn verschillend van vorm, versiering, bewerking, enz. Het genie en de vinding van den mensch hebben ook op dit voorwerp grooten rijkdom van afwisseling en veelzijdigheid ten toon gespreid, en zoowel de constructie als het beeldhouwwerk en de bekleeding van zitting en rug zijn duizendvoudig.
9



130
De stoel verdient eene stevige en nauwlettende constructie, want niet alleen is hij het nuttigste en minst misbare meubel, maar er wordt ook veel van hem gevergd. Geen meubel lijdt zooveel door 't gebruik dan de stoel. Ja, als alle menschen rustig op hun stoel zaten en bleven zitten, dan zou het nog wel gaan, maar dat lijkt er niet naar. Men wipt vaak op zijn stoel, men zet hem soms als een steigerend paard op de achterpooten, men rijdt er meê door de kamer, men verschuift hem ruw van den eenen kant naar den anderen, enz., en dat alles zonder hem te ontlasten van een vrachtje van 70 a 100 kilo, dat hij te torschen heeft. Men schuift, wrijft, rijdt over de zitting, onverschillig of die uit eene gladde plank bestaat, dan wel of die is overtrokken met kostbaar goudleder, fraai damast of fluweel of fijne geborduurde zijde.
En dan dat altijd knagende wormpje, dat langzaam maar zeker zijn pooten verzwakt en opvreet, tot dat zij eindelijk bij den minsten schok hun lang verleenden dienst opgeven. Arme stoel, ge hebt dikwerf veel te lijden en te doorstaan en wordt meermaals op zware proef gesteld! Uw samenstelling en bouw mogen in de eerste plaats wel uiterst hecht en sterk zijn, zult ge de eeuwen verduren en zal de nazaat nog kunnen zitten op den zetel zijner voorvaders. Dit gebeurt maar zelden, ook niet in overdrachtelijken zin. Ook tot dit laatste is kracht en soliditeit noodig, maar tevens, evenals bij het voortdurend gebruik van den stoel, voorzichtigheid en wijs beleid, ten einde niet meer van de krachten en gaven te vergen, dan redelijkerwijs gevergd kan en mag worden.
Het leven van een stoel is doorgaans dan ook zeer kort, tenminste als hij veel gebruikt wordt en meer dienst doet dan hoofdzakelijk tepronkstaan. Eene eeuw is al een hooge leef» tijd voor een stoel. De stoelen uit den tegenwoordigen tijd houden het bij voortdurend gebruik zeker zoo lang niet uit, vooral daar men heden ten dage, zoowel wat stoelen betreft als bij meestal alle andere zaken — huizenbouw, goud- en zilverwerk, meubileering in het algemeen, bekleedingsstoffen, enz. — meer op sierlijkheid en bevalligheid, dan wel op degelijkheid en sterkte het oog gevestigd heeft, en bovendien alles zoo goedkoop mogelijk begeert, ofschoon men zeer goed weet, dat de werkloonen hooger worden en ook vele grondstoffen voortdurend in prijs stijgen. Maar de maker en de fabrikant zijn



131
vindingrijk, ook in dit opzicht, en gaan gaarne, ook in hun eigen belang, met de algemeene wenschen en neigingen der cliënteele mede. De kwaliteit moet dus het gelag betalen. Het oude massieve mahoniehout bijv. wordt vervangen door weinig waardig beukenhout — eigenlijk brandhout — en dan een politoertje er overheen en — men heeft weêr alias een mahoniehouten ameublement. In stede van het vroeger solide leder, zoo dik als een plank, komt er op de zitting een leertje, waarin iemand met een eenigszins mager bottig zitvlak in minder dan geen tijd een gat boort en waarop hij blijft plakken in de dagen als de julizon de thermometer in de schaduw boven 90° F. doet stijgen. En het oude velours d'Utrecht, de solide damast-zijde? Alles veel te duur! een gordijnstofje of een ander dun bekleedseltje maakt hetzelfde effect, maar — is nog eerder versleten dan de matten-zitting van een keukenstoel.
Maar al dat moderne clin-clan-spul, hoe sierlijk en fraai ook op het oog en bij eersten aanblik, is het beschrijven niet waard en zal ook nimmer eene plaats vinden in een museum om door het nageslacht nog bekeken en bewonderd te worden, ook al zijn de oude, goede sierlijke modellen en stijlen nog zoo getrouw nagebootst. Arme 19e en 20e eeuw-stoelen! dagdiertjes! nimmer zullen de eeuwen met een stralenkrans uwe weinig eerbiedwaardige kruinen kunnen beschijnen! Er zullen uitzonderingen zijn, natuurlijk, geen regel zonder uitzondering! maar daarmede kunnen wij ons nu niet langer ophouden.
Komt men in een museum, welk ook, dan vindt men zelden stoelen ouder dan uit de 16e eeuw en niet jonger dan het laatst der 18e of begin 19e eeuw. Na hetgeen wij hierboven in ruwe trekken aanstipten, zal dat wel geen verwondering baren.
Wil men iets over ouderwetsche stoelen schrijven en den stoel als aantrekkelijk kunstprodukt in al zijne schoonheid en degelijkheid afbeelden en ter sprake brengen, dan moet men nagaan wat de 17e en de 18e eeuw hebben opgeleverd en gewrocht, en daarvan zijn nog duizenden exemplaren aanwezig en overal te vinden.
Ook in den stoel uit die eeuwen spreekt duidelijk den grooten kunstzin en de kunstvaardigheid van het voorgeslacht. Ze spreken ook in de kunstprodukten van lateren tijd, zeer zeker, maar 't is eene taal als door de telefoon, je hoort het zoo even, tamelijk flauw en — dan is het weêr weg, 't laat geen blijvenden indruk



132
achter. En toch, het was de welbekende stem van het familielid of den vriend, nu ja, maar niet hetzelfde alsof hij met je zit te praten in de kamer. Zoo ook met de nieuwerwetsche stoelen — en andere meubelen—, 17e en 18e eeuw-modellen, ze gelijken er veel op, maar 't is toch iets anders, vooral als men het op den keper beschouwt. Doch hoeveel andere modellen van stoelen, enz. getuigen van modernen smaak en hedendaagschen, geheel vrijen kunstzin 1 Ja zeker, in den tegenwoordigen tijd leeft men zenuwachtig en snel, en men heeft lust noch tijd om achterwaarts te blikken, hetgeen in den regel zeer verkeerd is, namelijk, dat men dit niet doet. „Wat, oude modellen 1" — roept het kind dezer eeuw — „niets daarvan 1 vooruit, telkens wat nieuws, wat anders, op alles een eigen stempel drukken 1 Of dat stempel nu mooi i s, dat doet er niet toe, w ij vinden het mooi, origineel, en daarmee uit!"
Een jong huwend paar moet zich meubelen. Het koopt daartoe onder meer een dozijn lichte subtiele fraaie salonstoeltjes, billijk, niet duur. Of er nu, vóór hun eerste huwelijksjaar verstreken is, van de 48 pooten hunner 12 stoelen al minstens een half dozijn den nek gebroken hebben, dat doet er minder toe. „Wat! zware groote ouderwetsche stoelen, die je met twee handen nauwelijks kunt optillen 1 afschuwelijke idéé! we moeten er niets van hebben! Goed voor een museum of oud kasteel, maar in ons moderne bordpapieren huisje, dat, als het stormt, staat te beven als een juffersschoothondje, zouden ze nog door de vloeren vallen!" Hedendaagsch idealisme, en — op dit stramien valt nog veel meer te borduren!
Maar wij keeren tot den stoel terug. Bij den primitieven stoel was natuurlijk al het houtwerk glad, effen, eenvoudig, ongekunsteld, evenals nog in hoofdzaak bij onze keukenstoelen en dergelijke. Bij den meerderen of minderen luxestoel is het echter in de eerste plaats zoowel het verloop en den vorm in het algemeen als die der pooten, rugleuningen, enz. in het bijzonder, die hem typeeren en hem kunnen stempelen tot een wezenlijk kunstgewrocht. Aan een en ander kan men den stijl en den maker, althans de school, die de stoel verliet toen hij de wereld intrad, kennen. Het verloop van het houtwerk, het raam, dat zitting en rug omvat, is duizendvoudig afgewisseld, en het fijne snij- en beeldhouwwerk, met waar kunstenaarstalent daarop aangebracht, het mooie inlegwerk met andere



133
houtsoorten, ivoor, schildpad of metaal, vooral koper, waarmede het in vele andere gevallen is versierd, maken menigen stoel tot een prachtig kunstwerk.
Eindigen de pooten dikwijls in fijne hertepootjes of in klauwen die al of niet een bal omvatten, — het snijwerk op den bovenrand van den rug vindt doorgaans zijne apotheose in een goed gestyleerd ornament, een fijn bewerkt bouquet van bloemen of vruchten, enz., ook wel in een wapenschild, al dan niet met dekkleeden en schildhouders omgeven en door eene adellijke kroon gedekt. Want ook de heraldiek brengt menigmaal het hare bij om de waarde en sierlijkheid van den stoel te verhoogen evenals deze omgekeerd vaak de drager is van heraldieke kunst en adeltrots. Niet enkel toch vindt men wapens boven in den rugrand, men komt ze nog veel meer tegen op zitting en rug, met de naald in kleuren en in alle details fijn en kunstig gewerkt.
Was of is een stoel bestemd tot geschenk bij eene of andere bijzondere gelegenheid, huwelijk, zilveren of gouden bruiloft, of aan een vorst, een verdienstelijk man, een jubilaris, enz., dan komt zulk eene versiering vooral te pas en ligt zij voor de hand.
Wanneer de voorpooten van den gewonen stoel naar boven verlengd, en dan horizontaal met het houtwerk van den rug verbonden worden, dan krijgt de stoel armen, bestemd om daarop de armen van den inzittende te steunen. De stoel wordt daardoor bevorderd tot armstoel of fauteuil, en zijne armen leenen zich weer uitstekend tot sierlijke vormen en fraaie bewerking. Zulke fauteuils zijn bijzonder geschikt voor gelegenheidsgeschenken.
Als men de zitting van den stoel verbreedt tot het dubbele der oorspronkelijke breedte, dan krijgt men de causeuse, bestemd voor twee personen, en wordt de zitting nog breeder, dan ontstaat vanzelf de bank of de canapé of sofa, waarop drie en dikwijls meer menschen naast elkander kunnen plaats nemen. Een zoogenaamd ameublement bestaat in den regel uit twaalf stoelen, twee fauteuils en eene canapé, natuurlijk alles in denzelfden stijl en op dezelfde wijze bewerkt en bekleed.
Kenmerken zich de ouderwetsche stoelen gewoonlijk door groote ruime zittingen, de canapé, die erbij behoort, is doorgaans kolossaal groot en breed. De dames — voor wie deze in 't bijzonder bestemd is — moeten al zeer zwaar en dik zijn, als er geen vijf naast elkander met gemak op kunnen zitten.



134
Doch het voorgeslacht hield van ruim en groot. De kasteelen, paleizen en huizen, waarvoor zulke ameublementen bestemd waren, hadden zeer groote, zelfs kolossale vertrekken, het één moest wel in overeenstemming zijn met het ander.
Tegenwoordig bouwt men poppenhuisjes en villa's, geeft de voorkeur aan kleine kamers en salons en propt die vol met allerlei kleine meubeltjes en wissewasjes. Een ouderwetsch ameublement kan men daarin niet plaatsen, de canapé alleen zou haast het geheele salon in beslag nemen. De smaak is nu zoo geheel anders dan vroeger, zooals wij boven reeds opmerkten. Men vindt die oude meubels wel mooi en deugdelijk, mits men ze maar niet behoeft te plaatsen en te gebruiken, evenals men diepen eerbied heeft voor een groot oud kasteel met ridderzalen, enz., als men maar verschoond blijft van het te moeten bewonen.
Behalve de gewone stoelen heeft men nog verschillende bijzondere soorten, als: causeuses, bergères, geheel bekleede stoelen, waarbij men niets van de houten constructie ziet —, tête-a-têtes — twee kleine fauteuils of bergères naast elkaar, doch in tegengestelde richting geplaatst en door den slangvormigen rug saam verbonden —, schommelstoelen — om in te schommelen als men het middagdutje niet gauw genoeg te pakken kan krijgen—, rolstoelen — met rolletjes onder de pooten om ze gemakkelijk van de eene plaats naar de andere te bewegen en de vloerkleeden op minder zware proef te stellen, vooral als men ze in beweging brengt, terwijl men erop zit —, bureaustoelen — waarvan rug en armen gewoonlijk gevormd worden door een half-cirkelvormigen houten steun, door vertikale stijlen aan het van achteren ronde raam der zitting verbonden, en waarin men soms met de zitting, terwijl men er in zit, kan draaien, terwijl het onderstel rustig blijft staan, zoodat iemand, die vóór zijn bureau zit, in den regel met den rug naar het vertrek, bij het ontvangen van bezoek niet behoeft op te staan en slechts op zijn stoel ronddraait om den bezoeker te woord te kunnen staan, hem tevens aanziende.
Er zijn ook stoelen, die muziek maken. Wij bedoelen niet degene die piepen of kraken van wrakheid of ouderdom, als men erop gaat zitten of zich, erop zittende, beweegt, maar waarin een soort muziekdoos onzichtbaar is aangebracht, die, zoodra men op den stoel plaats neemt, een stukje muziek ten beste geeft. Soms eene aardige en zonderlinge verrassing voor iemand, die het vooruit niet weet en er niet op bedacht is.



135
Men heeft verder nog de beroemde of historische stoelen, die niet door enkele personen uit familiepiëteit met eerbied worden aangezien en zorgvuldig bewaard, maar voor geheele scharen van geleerden, historici en voor een roemrijk verleden warm kloppende harten van groote waarde zijn! Deze stoelen vindt men in den regel in publieke musea van oudheden, geschiedenis of kunst. Het zijn veelal volstrekt geen prachtexemplaren van vorm en bewerking, o neen, evenmin als de groote mannen, die ze vroeger gebruikten, altijd prachtexemplaren van het mannelijk geslacht waren, wat het uiterlijk betreft. God — of de natuur, zooals men wil — compenseert doorgaans. Menige fraaie, forsche mannelijke gestalte, voor 't zwakke geslacht om van te watertanden, is een hol, ledig vat, een oogenverblinder, en menig krom, gebogen, onaanzienlijk mannetje is een hoogst verdienstelijk wetenschappelijk genie, van wiens talent en werkzaamheid de wereld na eeuwen nog voordeel zal trekken; evenals menige op het oog beeldschoone vrouw eene betooverende luchtspiegeling is, en vele met uiterlijk schoon weinig bedeelde Eva's door haar zachten inborst, haar ontwikkeld diepdenkend verstand, hare innemende manieren, enz. de ware huismoeders zijn en juist z ij dikwijls de kiem in haar schoot verborgen houden, die eenmaal het leven zal schenken aan de grootste genieën, de edelste weldoeners en de beroemdste mannen van een volgend geslacht.
Zóó de man, zoo ook de stoel, waarop hij zoo menigmaal rustte, waarin hij kalm was gezeten, toen zijn verstand de zwaarste problemen oploste, toen zijn genie de gewichtigste vraagstukken uitwerkte, toen zijn hart met de edelste gedachten voor zijn medemensch was vervuld.
Rustig staat die oude, zooals wij zeiden, volstrekt niet altijd fraaie stoel daar in 't museum. Een etiquet of gedrukte korte aanwijzing vervangt den beroemden man, wien hij vroeger zooveel dienst bewees. Kon hij spreken! hij, die de gewaarwordingefi heeft gevoeld, die den man bezielden, als hij met zijn lichaam behagelijk op hem rustte, op dat zijn geest een des te hoogere vlucht kon nemen. Zou die man, zonder een stoel om op te zitten, wel hebben kunnen verrichten en tot standbrengen, wat hij wrochtte en deed? Die stoel, zijn stoel was de middellijke hulp tot eene vaak geweldige praestatie. En tevens de middellijke oorzaak tot de groote kalmte en het altijd tijd hebben



136
voor alles en nog wat, als het noodig was, bij reusachtige werkzaamheid.
Zulke menschen hebben het druk, altijd druk, maar blijven er steeds kalm bij; zij zitten veel, de stoel suggereert hen tot kalmte, trekt de overtollige verhitting van hun brein naar beneden en neemt die in zijn zitvlak op. Er zijn anderen, die het ook druk hebben, wellicht even druk, maar bij dat al voor niets tijd hebben en altijd maar schuilen achter hunne groote drukte. Het zijn de bewegelijke drukken, die zich veel bewegen van de eene plaats naar de andere en weinig zitten. Die menschen zijn ziek, ze moeten naar eene zenuwspecialiteit gaan, evenals iemand, die 's nachts droomt dat hij overdag oorsuisingen heeft, naar eene oorspecialiteit gaat, en een ander, die door een wesp op zijn neus is gebeten, eene neusspecialiteit raadpleegt. Als men geld heeft, doet men goed daarmee, de specialiteiten moeten ook leven; leven en laten leven is een goed beginsel! Heeft men geen geld, dan gaat het zonder specialiteit ook wel over, evenals eene eeuw en meer geleden, toen er nog geene specialiteiten bestonden.
Er zijn tweeërlei zenuwspecialiteiten: de gewone zenuwspecialiteit, die zegt: overspannen, absolute rust nemen; en de stoel — deze is goedkooper en geeft dezelfde uitwerking —, die stilzwijgend noodt: ga op mij zitten, neem rust, ge zult u spoedig beter gevoelen. O, die stoel is een heerlijk geneesmiddel, eene prachtige specialiteit voor al die overspannen zieken! Een zittende drukke heeft altijd nog tijd voor iets anders over, een loopende drukke heeft nooit tijd, zelfs al heeft hij weinig of niets te doen.
De historische stoel dan, hoe primitief en eenvoudig, ja vaak weinig fraai en frisch ook door ouderdom en voormalig veelvuldig gebruik, heeft ons veel te zeggen, doordat hij ons met den persoon, die eenmaal hem bezat en bezeten heeft, een dikwijls belangrijk verleden van grootheid, roem en glorie voor den geest terugtoovert. De stoel van Hugo de Groot, van Hooft, van den Koning-stadhouder, van Lodewijk XIV, enz.! is het niet bij het aanschouwen van dergelijke reliquiën alsof boekdeelen geschiedenis voor onze oogen worden opengeslagen?
Komt men in de nog met groote piëteit onveranderd instandgehoudene werkkamer van een lang overleden vorst, geleerde of staatsman, dan valt het oog dadelijk op den half versleten



137
stoel voor de werktafel, en eene stille stem fluistert ons toe: daar heeft hij gezeten en gewerkt, dat was en is nog het centrum van al die geleerde omgeving. Aandoenlijk voorwerp zulk een ledige stoel in zulk een veelzeggend milieu!
Zal men uit eerbied nimmer op zulk een stoel gaan zitten, er zijn ook stoelen, waarop men wel kan plaatsnemen, maar waarvan men liever zoover mogelijk verwijderd blijft. Bij voorbeeld: de operatiestoel. Denk slechts aan den stoel bij den tandarts. Eene zachte rilling bevangt ons reeds bij die gedachte.
En er bestaan stoelen, waarop men nog veel minder gaarne plaats neemt, bijv. de electrische stoel, die in een oogwenk hetzelfde werk verricht, waarvoor men in vroegere tijden wel eens vier paarden gebruikte. Die stoel heeft zijn ontstaan te danken aan den vooruitgang der beschaving, die ook in de hedendaagsche moderne oorlogsvoering zoo daghelder te zien is. Men denke maar aan de springgranaten, het roffelvuur, de verstikkende gassen, de torpedo's der duikbooten, enz., die thans in een minimum van tijd honderden en duizenden brave menschen te gelijk uit dit aardsche tranendal verlossen, die men vroeger in den onbeschaafden tijd! — man voor man moest doodschieten. Wat was dat toen toch eene barbaarsche langwijlige marteling ter bereiking van eenzelfde doel!
Die electrische stoel is eene heerlijke uitvinding; je neemt plaats, en eene minuut later sta je vóór de poort des Hemels, of vóór eene andere poort, of heelemaal vóór geen poort, daarover zijn de geleerden het nog niet eens, maar wij zullen de theologie nu maar op haar verheven stoel laten rusten.
De electrische stoel doet ons vanzelf denken aan den preekstoel. Misschien vat men het verband niet zoo dadelijk, daarom stellen wij de vraag: zou die moordenaar wel ooit in den electrischen stoel zijn terechtgekomen, indien hij wat meer — en met vrucht — niet i n, maar onder of wel vóór den preekstoel hadde gezeten?
Een preekstoel is een stoel, waar men niet o p gaat zitten, dat is nog nooit vertoond! maar men zit er in, en dan nog bij uitzondering, in den regel staat men erin.
In den preekstoel vindt de stoel wel zijn hoogste en meest volkomene uiting van artistieken bouw en kunstversiering. Wie kent ze niet, bij tientallen, bij honderdtallen? Wie heeft niet in bewondering stilgestaan bij de prachtige constructie en het fijne



138
snijwerk van zoo menigen preekstoel, dikwijls het «hoonste, soms zelfs het eenige bezienswaardige kunstvoorwerp in het inwendige eener kerk? Met de afbeelding en beschrijving der voornaamste en fraaiste predikstoelen, alleen nog maar in ons land, ware reeds een boekdeel te vullen, doch wij zullen die taak maar aan anderen overlaten.
Van den preekstoel naar den biechtstoel is een minder groote sprong dan wij zooeven deden om tot den eerste te geraken. Biechtstoelen vindt men o. a. in alle Roomsch-Catholieke kerken, overal in zeer afwisselende vormen. Wat zouden zij ons veel belangrijks te vertellen hebben, indien zij uit de school konden en mochten klappen 1
Voorts vindt men nog: kinderstoelen van verschillenden vorm, badstoelen, luie stoelen, namelijk stoelen om erg lui op te liggen, bibliotheekstoelen, die men in een ommezien kan veranderen in een bibliotheektrapje, nog andere, die men uit kan slaan tot rustbank of zelfs ledikant, stoelen met een geheim gemak onder de zitting, de zoogenaamde chaise percée, een onmisbaar meubel in de ziekenkamer en ook wel in andere gevallen, waarop wij niet dieper zullen ingaan, kantoorstoelen en dito krukken; alles met matten, rieten, gevlochten of bekleede zittingen en somtijds ruggen, met losse of vaste kussens met leder, doek, trijp, gevlochten paardehaar, rijde, enz. overtrokken, een en ander gespannen óf over het raam, dat de pooten vereenigt, óf over een op singels en springveeren — deze laatste waren vóór de 19e eeuw niet bekend en treft men in ouderwetsche stoelen niet aan —rustend vast kussen van paardehaar,
wol, enz. voor het veerkrachtig en zacht zitten; stoelen, die
maar wij zullen deze inleidende causerie niet verder uitbreiden. Het bovenstaande is reeds voldoende om te doen zien, dat er van den stoel heel wat te zeggen valt. En wanneer wij alle nog bestaande, wezenlijk mooie en kostbare stoelen, die in honderden werken over kunst, enz. te vinden zijn, en bovendien duizenden andere, die even fraai en merkwaardig zijn, wilden afbeelden, welk eene kolossale onafzienbare collectie van illustraties zouden wij dan bijeen kunnen brengen 1
De oorspronkelijke vorm van den stoel is — zooals wij reeds zeiden — de driestal of kruk, de ronde plank op drie pooten, die voldoende zijn om een stabiel evenwicht daar te stellen, en wanneer die drie pooten naar onderen schuin uitloopen, zoodat



139
het grondvlak, de cirkel, waarin de steunpunten op den beganen grond gelegen zijn, grooter is dan het zitvlak, dan staat zulk een kruk zeer stevig en wipt niet licht om. Met een driepootig tafeltje of ander voorwerp is dit evenzoo gesteld, doch als bedoeld grondvlak kleiner of zelfs maar even groot is als het bovenvlak wordt de stoel of tafel gevaarlijk en slaat dadelijk om bij een geringen druk op het bovenvlak op een punt tusschen twee steunpunten in en dus juist tegenover het derde gelegen. Dit leidde vanzelf tot de meer solide en betrouwbare constructie op vier pooten. De oudste stoelen, die wij dan ook in musea, enz. aantreffen, zijn gewoonlijk driepootig, ook al hebben zij een rug en zelfs armen, die vaak sierlijk bewerkt en gebeeldhouwd zijn.
De geschiedenis en ontwikkeling van den stoel houdt natuurlijk gelijken tred met die der geheele meubelfabricage door alle eeuwen heen, of omgekeerd de geschiedenis dezer laatste is ook die van den stoel.
Willen wij — de fantasie terzijde stellend — op vasten historischen bodem met deze geschiedenis aanvangen, dan moeten wij allereerst den blik werpen op Italië, het land der kunst bij uitnemendheid, ook in dit opzicht. Oude Italiaansche meubelen, ook stoelen vindt men nog in de groote musea. Van vroegere dagteekening treft men ze in den regel niet meer aan.
De meubelmakerskunst, in den uitgebreidsten zin des woords, verspreidde zich tegen het laatst der 15e eeuw van Italië uit over Duitschland, Spanje, Frankrijk, de Nederlanden, enz., en later ook over Engeland en de Skandinavische rijken. De regeering van keizer Karei V, die over een groot deel van middenEuropa den schepter zwaaide, en van Frankrijks koning Hendrik II (1547—59), zoon van Frans I, die eene vorstin uit het beroemde geslacht der Medicis neven zich op den troon plaatste 1), was zeer bevorderlijk ter verspreiding van Italiaansche kunst van allerlei aard over de meer noordelijk gelegene landen van ons werelddeel.
En die periode viel zamen met het begin der Renaissance, die de stijve Gothische vormen meer en meer verdrong en die een zoo vruchtbaar en dankbaar tijdperk werd voor kunstenaars op elk gebied, voor architecten, schilders, beeldhouwers,
1) Hij huwde in 1533 met Catharina, dochter van Lorenzo de Medicis.



140
goud- en zilversmeden, pottenbakkers, wevers, enz., maar niet minder voor het meubelmakersbedrijf en wat daarbij te pas kwam, als: houtsnijders, inleggers of intarsiatoren, emailleerders en anderen.
Daarbij was het begin der 16e eeuw tevens de tijd van de opkomst der steden, van de door handel en nijverheid allengs rijk geworden burgers in de groote gemeenten en beschavingscentra, van de voorname, deftige stads-regenten en patriciërs, die hunne woningen bouwden in den nieuwen aanlokkenden Renaissance-stijl en ze tevens op dezelfde wijze gingen inrichten en meubelen.
De meubileering toch hield gelijken tred met de architectuur. Bij beide treft men dezelfde vormen, details, ornementatie en geleidelijke ontwikkeling aan. De kunst verspreidde zich over alles in gelijke mate en in dezelfde richting, inspireerde zoowel het een als het andere, en dit was zeer bevorderlijk tot het verkrijgen van een harmonisch en aesthetisch schoon geheel, dat aantrok en bekoorde en den smaak en den kunstzin gaandeweg ontwikkelde in nieuwe banen en tot hoogere en meer volkomene uiting prikkelde en den weg wees.
De meubelvervaardiging — de meubelbouwkunst zouden wij haast zeggen — ontleende hare vormen en typen veelal aan de architectuur. De oude Italiaansche kast en het kabinet, ook later de oud-Hollandsche kasten, zelfs de schoorsteen of schouw en de spiegellijst, vonden hunne prototypen in den tempel, de eerepoorten, enz. De kolommen, kapiteelen, basementen, het frontespice, dat alles vindt men in de kabinetten in 't kleine terug; zelf in het inwendige daarvan de plaveisels en poortdeuren. Als men de buitendeuren opent, doet de inwendige constructie soms denken aan een huis in miniatuur. De Italiaansche kist, speciaal de huwelijkskist of cassone met haar rijk snij- en beeldhouwwerk is zuiver getypeerd op de oude sarcophaag.
Ook in de weinige, nog overgeblevene houten betimmeringen en kasten uit den Gothischen tijd, d.w.z. den tijd der Gothiek, is het Gothische type met zijne lange lijnen en spitsbogen steeds weer te vinden. De meubelkunst is dus altijd geinspireerd door de bouwkunst en volgde deze op den voet.
Alle Italiaansche meubels, ook die uit den vroeg-Renaissancetijd, onderscheiden zich door sierlijken bouw en rijke ornementatie, door overvloedig kunstig en smaakvol snij- en inlegwerk






Eikenhouten fauteuil. Louis XIII of XIV (vroeg).
(Zoogenaamde Rubensstoel).
Eikenhout. Louis XVI.
Notenhouten fauteuil. Louis XV.



141
verkregen. En ook de oud-Italiaansche stoel uit dien tijd is rijk met kunstvol snijwerk versierd, hetgeen bij de algemeene kunststrooming na« het noorden daar spoedig algemeen navolging vond, te meer wijl de stoel - zooals wij reeds opmerkten - in de Middeleeuwen eene weelde-zitplaats was, in 't bijzonder bestemd voor den heer des huiszes, zijne gemalin en hunne hooge gasten, voor vorsten, graven, heeren kasteelbewoners, bisschoppen en prelaten en andere hooge kerkelijke waardigheidsbekleeders, enz.
Maar toen de steden begonnen op te komen en de gegoede, ja zelfs betrekkelijk vermogende burgerij hare plaats in de maatschappij ging innemen, meubelde ook deze weldra hare woning met weelde en overdaad, vond de meubelmakerskunst bij haar overvloedig afzet en werden ook daar driestallen en banken, krukken en tabouretten in de ontvang- en woonkamers door stoelen en fauteuils van allerlei vorm en bewerking vervangen, terwijl zij natuurlijk in de paleizen en kasteelen van den adel ook meer en meer algemeen werden.
Zoo trad de stoel de 17e eeuw in als een voorwerp, weldra algemeen gezocht en gewild, waarop de kunstvaardigheid en de steeds voortschrijdende kunstontwikkeling in deze en de volgende eeuw al hare vindingrijkheid en voortdurende volmaking kwistig konden tentoonspreiden.
Tevens was alles massief en solide, dit straalt in alle kunst uit die eeuwen door. Hoe fijn en sierlijk de detailbewerking ook was, de grondvorm was degelijk en stevig. Men wilde het zóó, de tijdgeest bracht het mede. Het moest de eeuwen kunnen verduren, en - het heeft het ook gedaan. Men nam de hardste en beste houtsoorten, eiken-, iepen-, noten- en mahoniehout voor meubels, zoowel als voor inwendige betimmering der woningen en vertrekken. Vandaar dat er dan ook nog zoovele stoelen uit die tijden zijn overgebleven, die niet alleen als typen van bewerking en als luxe-artikelen dienst doen, maar tevens nog in staat zijn den dienst te verkenen, waarvoor zij eigenlijk bestemd en vervaardigd werden. Zij typeeren de opvolgende eeuwen en stijlen, evenals zoovele andere meubels en andere voorwerpen uit metaal of steen vervaardigd, op welk gebied dan ook, en den kunstarbeid der voorgeslachten op doorslaande wijze.
Van Italië uit is de kunst in vele opzichten, zooals wij reeds zeiden, over Frankrijk naar ons land en Engeland gekomen.



142
Wij moeten ons dus eerst een oogenblik bij Frankrijk ophouden.
Reeds in den tijd der Gothiek muntten de Fransche kunstenaars en werklieden uit, en toen de Renaissance naar dat land overwoei, bleef dit evenzeer het geval. De prachtige kathedralen en andere gebouwen in Frankrijk, algemeen bekend, uit die periode zijn er het bewijs van, en de inwendige betimmering, het kunstige houtsnijwerk en de weinige nog overgeblevene banken en stoelen uit de 14e en het begin der 15e eeuw, die men daarin nog kan bewonderen, zijn, benevens zeer enkele exemplaren in het Musée Cluny te Parijs en elders, zoowat de eenige nog bestaande voortbrengselen van meubelmakerskunst uit die vroege tijden.
Eerst onder de regeering van Lodewijk XIII en Lodewijk XIV beginnen de fraaie en gemakkelijke meubels meer algemeen te worden en kreeg de stijl een bepaalden stempel. Was dit het geval met velerlei op verschillend kunstgebied, zoo natuurlijk ook met alles wat tot de huismeubileering kan gerekend worden, en speciaal ook wat de stoelen en fauteuils, de banken en sofa's, enz. betreft, die hiertoe in de eerste plaats behooren en waarop natuurlijk alles van toepassing is, wat wij hierboven omtrent de meubelmakerskunst vluchtig hebben aangegeven of nog zullen in 't midden brengen.
Sedert de Louis XIII periode zijn nog meerdere echte, goed bewaarde en zuiver in stijl uitgevoerde meubels tot ons gekomen, die zoowel in musea, als ook in paleizen, kasteelen en ander particulier bezit worden aangetroffen.
Onder echte exemplaren verstaan wij voorwerpen, in hun geheel vervaardigd in den tijd, waaruit zij afkomstig zijn, en niet de veelvuldig voorkomende meubels, waaraan een enkel oorspronkelijk echt Gothisch of Renaissance paneel, stuk snijwerk, frontespice, enz. te ontdekken is, en die verder in veel lateren tijd naar den ouden stijl, vaak zeer zuiver en kunstig zijn gemaakt, ter wille van dat oude fragment, maar die dan toch in hun geheel beschouwd niet voor echte oude meubels kunnen doorgaan.
In den Louis XIII tijd kreeg de stoel voor het eerst armen en ontstond daardoor de eigenlijke fauteuil, die zich kenmerkte door hare fraai gesnedene rechte pooten, kruiselings met elkander verbonden, hare sierlijk gebogene in denzelfden geest bewerkte armen en haar hoogen, langwerpig vierkanten rug, die, evenals









143
de zitting, met fijn bewerkte stof, van onderen van franjes voorzien, was bekleed.
Met de regeering van Lodewijk XIV breekt eigenlijk de groote bloei van de meubelmakers- en schrijnwerkerskunst in Frankrijk aan, hoofdzakelijk door den steun en de aanmoediging van den vorst en zijn minister van Finantiën Colbert, wien de behartiging der kunst in 't bijzonder werd opgedragen. De groote koning spaarde geen geld, dit is bekend, in geen enkel opzicht, vooral niet wanneer het aanmoediging of ondersteuning van kunst of kunstenaars betrof, en enorme sommen werden besteed om de wonderfraaie kabinetten, commodes, fauteuils en andere meubels, die uit dien tijd dagteekenen, in het aanzijn te roepen.
Vooral de beroemde Boulle-meubels, volgens een geheel nieuwe en kunstige methode, door André Charles Boulle, en later door zijne zoons en opvolgers, naar teekeningen van Berain, Lebrun en anderen vervaardigd, zijn meesterstukken van kunst. De groote musea te Parijs en Londen bezitten er nog prachtexemplaren van, wier waarde enorm is, maar in den handel komen zij niet meer voor. Wel imitatie-Boulle-meubels uit lateren tijd, ook zeer fraai en kunstig bewerkt en daardoor ook nog duizenden guldens waard, maar dat zijn dan toch altijd nog prijzen, die in vergelijking van de waarde der oude echte Boullekunst niets te beduiden hebben.
Niet enkel het kunstige inlegwerk der meubels, met bloemen, vogels, vazen, arabesken, enz. — waarbij vooral het eekhorentje een geliefd motief was — geeft aan de meubels uit den Boulletijd zulk eene hooge waarde, maar tevens ook de monteering met massief verguld koperen ornamenten, krullen, bladertakken, vogels, dierenkoppen, enz., waarvan de rijke, sierlijke en groote afwisseling gevende vervaardiging eene kunst op zichzelve was. De Louvre te Parijs en het South Kensington Museum te Londen geven prachtexemplaren van een en ander te aanschouwen.
Op de Louis XlV-periode volgde de Louis XV-stijl, sterk beïnvloed door madame Dubarry en madame de Pompadour en de overladen rococo ornementatie, die allengs de Renaissance begon te verdringen. Uit dezen tijd en dien van Lodewijk XVI — de Louis XVI-stijl — zijn nog zeer vele goede, echt-antieke meubels, ook sofa's en stoelen van allerlei soort overal te vinden.
De meubels volgden den smaak van den tijd; zij werden kleiner, lichter, subtiler, de kromme en veelvuldig gebogene lijn



144
speelde de hoofdrol zoowel in den rug der stoelen, fauteuils, canapé's, enz., als onder langs de zitting; pooten en armen zijn sierlijk gebogen, het inleg- en marqueteriewerk wordt vervaardigd met verschillend fraai, meestal uitheemsch hout, als satijn-, rozen-, citroenhout, enz., waarmede bloemen, bladeren, bouquetten, krullen en soms de grilligste figuren werden aangebracht op het eiken-, noten- of donkere mahoniehout. Het snijwerk is overvloedig en overladen, evenals de monteering in verguld koper en brons, in welke kunst vooral Caffiieri uitblonk, zoodat commodes en andere meubels uit dien tijd, door hem gemonteerd, thans kolossaal veel geld waard zijn. De ruggen en zittingen worden bekleed met Aubusson- en Gobelinweefsels, met fijne kleurige tafereelen, cupido's en liefdescènes, bewerkt in den geest van Boucher, Watteau en andere genreschilders uit dien tijd, of met fraai gebloemde gele, rose of lichtblauwe zijdestoffen.
In dezen tijd ontstonden de bergère, de chaise-longue, de secretaire en andere kleine fantasie-meubels, die men voorheen niet kende.
De Louis XVI stijl, die in de 2e helft der 18e eeuw volgde, is ernstiger en soberder dan zijne voorgangers. De rechte lijn en de rechte pooten, de vlakke paneelen met ingelegde medaillons, zelfs van Sèvre-porselein, enz. vervangen de gebogene en gebrokene lijnen uit de vorige periode. De stoelen en fauteuils worden verguld of wit geverfd met vergulde biezen afgezet, evenals de kamerbetimmeringen en de lijsten aan de wanden en schoorsteenen, waarin gobelintapijten of schilderstukken worden gevat. De rechte kolommen en pilasters met de vertikale of spiraalvormige insnijdingen of canelures typeeren vooral dit tijdperk. Riesener, Cressent en anderen zijn vooral de grootmeesters der schrijnwerkerskunst, en Pierre Gouthière is de beroemde monteur in koper, wiens werk thans nog zóó gewild en gezocht is, dat drie door hem gemonteerde Louis XVI meubels in 1882 op de auctie van Hamilton Palace £ 30.000 opbrachten, voorzeker eene fabuleuse som!
Al deze opvolgende kunstuiting in het meubelmakersbedrijf, die wij hier slechts in losse en algemeene trekken konden aanstippen, woei, evenals de Fransche mode in het algemeen, gaandeweg naar de noordelijke landen, naar Duitschland, Vlaanderen, Holland en Engeland over, en veel heeft daartoe bijgedragen de herroeping van het Edict van Nantes in 1685, een der onver-



145
standigste decreten, die de Fransche regeering ooit heeft uitgevaardigd, en waardoor duizenden nijvere burgers en bekwame handwerkslieden, waaronder ook vele kunstenaars in het meubelmakersvak en wat daarmede verband houdt, hun vaderland verlieten en elders hunne kunst overbrachten en voortzetten.
Wij spreken met opzet thans niet van den empire-stijl, om ons opstel niet te uitvoerig te maken, ofschoon ook deze stijl de moeite der beschouwing volkomen waard is, en empiremeubelen tegenwoordig zeer in trek zijn en ook veelvuldig naar de oude echte modellen goed worden nagemaakt, hetgeen gemakkelijker is dan goede reproductie der vorige hierboven beschrevene stijlen.
Maar de Hollandsche schrijnwerkerskunst van de 16e tot de 18e eeuw, hoezeer ook geïnspireerd door de Fransche, is daarvan toch volstrekt geene slaafsche navolging. Ook deze kunst, als zoovele andere, bloeide hier zelfstandig, reeds in de periode der Gothiek, vooral in de Zuidelijke Nederlanden, en bezat een eigen cachet. Men denke slechts aan de Oud-Hollandsche, Zeeuwsche en Friesche kabinetten en kasten, de Hindeloopermeubelen, enz.
De constructie is in den regel zwaarder, massiever, dan de Fransche modellen, die men volgde; het subtiele, het elegante ontbreekt dikwijls, en toch is het snijwerk niet minder fijn en kunstig, en het inlegwerk doet voor het Fransche vaak niet onder, vooral niet voor dat, hetwelk vervaardigd was in de provincies en niet in Parijs, waar de grootmeesters der kunst zetelden en werkten. Geldt dit in het algemeen van alle meubels, niet minder ook in 't bijzonder van de canapé, de fauteuil en den stoel.
Van Vlaanderen en Holland uit ging deze kunst over zee naar Engeland, zoowel door de herroeping van het Edict van Nantes, als door de ongeveer gelijktijdige Engelsche troonsbestijging van onzen stadhouder Willem III, die eene dochter van den vorigen koning Jacobus II ten huwelijk had. Hierdoor werd de Engelsche meubelmakerskunst van ons land uit sterk beïnvloed.
Maar men moet niet vergeten dat reeds vóór dien tijd, in de 17e eeuw, vooral in de eerste helft daarvan, die kunst aldaar eene hooge vlucht had genomen, vooral onder de regeering van koning Jacobus h Zeer fraaie en belangwekkende exemplaren
10



146
van allerlei meubels, ook stoelen met hooge ruggen, gesneden en gedraaide pooten en rugstijlen, in eiken- en notenhout, zijn nog aanwezig, doch alleen slechts te vinden in de bekende groote musea of in oude Engelsche kasteelen, abdijen, enz.
De zitting van den stoel is vierkant of heeft den vorm van een trapezium, van voren recht, evenals de pooten, die van onderen in een kleinen bal eindigen of onderling door van snijwerk voorziene of gedraaide stijlen zijn verbonden, terwijl de rechte rugstijlen doorgaans, vooral in het laatst der 17e eeuw, door twee ronde of gebogene, sierlijk bewerkte, onder elkander liggende, verticale verbindingen met die stijlen de rugleuning vormen. Op de zitting lag dan veelal een los, met bandjes om de pooten bevestigd kussen.
Uit al het bovenstaande laat zich verklaren, dat vele in de Nederlanden in de 18e eeuw vervaardigde meubels — commodes, stoelen en andere — voor Fransche Louis XIV, XV en XVI voortbrengselen worden aangezien, al hebben zij den Franschen bodem nimmer gedrukt, en dat vooral echt Hollandsche stoelen voor oorspronkelijk Queen Anne- en Chippendale-fabrikaat worden versleten, omdat zij er veel op gelijken, al zijn zij het Kanaal nimmer overgestoken.
In Engeland ontwikkelde de schrijnwerkerskunst zich in de 18e eeuw verder geheel zelfstandig en nam daar eene hooge vlucht, ofschoon eerst beïnvloed door de Hollandsche kunst, later door de Fransche in de bekende opvolgende stijlen tot en met den empire-stijl.
Koning Willem III werd in 1702 opgevolgd door zijne schoonzuster Anna, die tot 1714 op den Engelschen troon zat. Aan deze vorstin hebben de Queen-Anne-meubels hun naam te danken, doch ook bij deze is de Hollandsche invloed zeer zichtbaar, evenals in de meubels uit de eerste periode van den bekenden Thomas Chippendale, wiens werkzaamheid als meubelmaker zoowat aanving omtrent den dood van koningin Anna, 1715.
Chippendale gebruikte evenwel mahoniehout, vooral voor zijne stoelen, terwijl deze aan de overzijde van het Kanaal in dien tijd doorgaans uit notenhout werden vervaardigd. Zijne stoelen onderscheiden zich vooral door de sierlijk bewerkte en veelvuldig gevarieerde open ruggen. In de eerste periode zijner werkzaamheid zijn de pooten gewoonlijk gebogen, breed van boven en smal toeloopend, den vorm van dierenpooten nabootsend, en






Eikenhouten fauteuil met gebloemd paardenhaar. chippendale.
Sheraton. Begin 19e eeuw.



147
dan ook gemeenlijk rustende op een dierenklauw of een bal, door een klauw omvat. Daarna in de latere periode van Chippendale, omstreeks het midden der 18e eeuw, worden de pooten recht en vierkant en zit al het fraaie in de prachtige bewerking van den rug. Maar dat snijwerk juist is de groote verdienste. Het is niet alleen fraai, maar tevens diep ingesneden met flink naar voren tredende reliefpartijen, hetgeen alleen verkregen kon worden, doordat Chippendale en zijne medearbeiders en navolgers voor de constructie van het raam van den stoel zwaar hout namen van flinke afmeting. Hierdoor hadden zij ook in de macht om de lichtere, de dunnere deelen van pooten, armen, enz. dusdanig uit te snijden, dat de kracht van het hout in haar geheel bleef.
De echte oude Chippendale-stoelen, ofschoon bij veelvuldig, gebruik, bijv. in eetzalen, enz. door de minder massieve en zware constructie niet tegen de eeuwen bestand, zijn dan ook sterk en solide, en hierdoor duidelijk te onderscheiden van de groote hoeveelheid imitatie Chippendale stoelen en andere meubels, die dagelijks voorkomen, en, doordat zij thans soms reeds eene halve eeuw en ouder zijn, door den tijd en eene zorgvuldige behandeling, een cachet van oudheid verkregen hebben, waardoor men ze gemakkelijk den niet-kenner voor echte Chippendale-fabricage kan doen doorgaan, hetgeen trouwens veelvuldig en dagelijks geschiedt.
Thomas Chippendale was een kunstenaar die medeging met zijn tijd en met den sterk afwisselenden smaak. Zijn alzoo zijne meubels uit de le periode, zooals wij zagen, zeer geïnfluenceerd door de Hollandsche en Vlaamsche modellen, nog nawerkende uit den tijd van koning Willem III en koningin Anna, later, toen de wind begon te waaien uit den Chineeschen enjapanschen hoek, en men op het voetspoor van Sir William Chambers, den architect» van Somerset-house, omstreeks het midden der 18e eeuw, allerlei Chineesche voorstellingen en typen, zoowel in de uitwendige constructie der gebouwen, als bij de inwendige betimmering en stoffeering ging nabootsen, moesten ook de meubels daarmede in overeenstemming zijn en begon zich dien invloed ook daarin sterk af te teekenen. En Chippendale volgde m dit opzicht trouw, en in zijne nog bestaande teeken- of modellenboeken — want hij was tevens een goed en ijverig teekenaar — vinden wij dien Chineeschen invloed overal terug, zelfs stoelen,



148
waarbij het gesneden ornament boven in den rug eindigt in het dak eener Oostersche pagode, terwijl ook Chineesche vogels, mandarijnen, enz. worden aangetroffen.
Na dezen tijd, tijdens de regeering van Lodewijk XV in Frankrijk, kwamen de Fransche modellen en stijlen meer in den smaak, ook in Engeland, en Chippendale ging in dien geest mede. Dat alles is in de door hem achtereenvolgens ontworpen en vervaardigde meubels, vooral ook in de stoelen, duidelijk zichtbaar.
Na zijn dood zette zijn zoon, ook Thomas geheeten, van 1790 tot 1798 met zekeren Haig — waarschijnlijk iemand, die geld in de zaak had gegeven —, als firma Haig en Chippendale, de zaken voort. Na 1798 deed de jonge Chippendale het verder alleen; Haig was toen denkelijk óf overleden, óf had de zaak vaarwel gezegd.
Met het oog op de dikwijls zeer hooge prijzen, die sedert de laatste dertig a veertig jaar en thans nog voor echte oude Chippendale-meubels worden besteed, is het niet onbelangrijk kennis te nemen van de nog bestaande rekening over de jaren 1790 tot 17% der firma Haig en Chippendale ten laste van Sir Richard Frederick, wiens woning door die firma was gemeubeld. Men vindt daarin — om ons tot de stoelen te bepalen — o.a.: 12 mooie salonstoelen van gebeeldhouwd mahoniehout met vierkante ruggen, de zittingen gestoffeerd en overtrokken met het fijnste Marokko leder, met eene dubbele rij van de best vergulde nagels; 48 s. ieder = 28 £ 16 s.; en: 6 dito armstoelen, zittingen gestoffeerd en overtrokken op dezelfde wijze; 58 s. per stuk = 17 £ 8 s.
Bovendien dient nog te worden opgemerkt, dat in deze rekening bij sommige posten wordt vermeld: „goed mahoniehout", welk woord „g o e d" bij andere ontbreekt, zoodat de gevolgtrekking voor de hand ligt, dat men toen ook al goed, middelmatig en slecht hout gebruikte en dat ook Chippendale niet al zijne meubels van het meest waardevolle hout vervaardigde. Na eene eeuw en langer maakt het een groot verschil van welke kwaliteit van hout zeker meubel is gemaakt, al is het dan ook een rasecht product.
Behalve Chippendale waren er in het laatst der 18e eeuw nog verschillende andere bekende meubelmakers in Engeland, vooral te Londen, die goed en waardevol werk leverden, ofschoon



149
veel overeenkomst vertoonende met dat van den beroemden kunstenaar en zijn zoon, die als het ware den toon hadden aangegeven, bijv. de vermaarde firma A. Heppelwhite en Co., en later ook nog in den aanvang der volgende eeuw, Thomas Sheraton. Wij zullen daarover evenwel niet verder uitweiden. Al hunne stoelen bijv. gelijken veel op elkaar, en het is vaak niet gemakkelijk uit te maken aan wie zij moeten worden toegeschreven. De pooten zijn doorgaans recht, vierkant en glad of met canelures en groeven met een koperen knop van onderen. De ruggen vertoonen veelal een hartvorm, gevat tusschen of rustende op de verlengde achterpooten, zijn meestal open en bevatten een bevallig opengewerkt ornament in het midden, van zeer gevarieerden vorm. Naarmate de tijd voortschreed werden zij er echter niet mooier op, en later keerde men vanzelf tot de oudere modellen der 17e en 18e eeuw terug, of tot den empire-stijl, die nu nog zoozeer gezocht en gewild is.
Wij zullen hiermede deze vluchtige schets besluiten, al is er ook van den stoel en de stoelfabricage nog heel wat meer te zeggen, dat de aandacht ten volle waard is.









Groote diepe schaal, imitatie Chineesch porselein, famille verte. Polychrome.
Ovale versieringsplaque, hoog 35, breed 36 cM.,
met twee chineezen in een hoek van een park met bloemen. polychrome.



OUD DELFTSCH AARDEWERK.
De oude stad Delft, rustig gelegen tusschen hare beide grootere zusters Rotterdam en 's Gravenhage, die zich in den laatsten tijd zoo reusachtig uitbreiden en zulk eene hooge vlucht genomen hebben, is toch in vele opzichten al sedert eeuwen vermaard en hare ceramiek-industrie is zelfs wereldberoemd.
Pottenbakkerijen en aardewerkfabrieken vindt en vond men overal te allen tijde en zij waren in den regel de voorloopers der porseleinfabrieken, waarin vele allengs werden omgezet. Met de talrijke Delftsche ceramiekfabrieken in de 17e en 18e eeuw is dit echter nimmer geschied, zij bleven zich uitsluitend op aardewerk toeleggen, maar vervaardigden het zoo fraai en degelijk, dat het in vele opzichten met porselein kon wedijveren, dikwijls zelfs in de wandeling, hoewel ten onrechte, als Delftsch porselein wordt betiteld, door heel de wereld is gezocht en vaak betaald wordt met prijzen, die tegen die van echt en beroemd oud porselein opwegen.
Heeft ons land wat porseleinfabricage betreft nimmer eene hooge vlucht genomen en op enkele uitzonderingen na veel bijzonders opgeleverd en kon het niet wedijveren met Duitschland, Frankrijk en Engeland, al is het weinige ook wat kwaliteit betreft zeer bekend en gewild en steekt ieder kenner en liefhebber van porselein het hoofd op als er oud-Haagsch- of Amstelsch porselein toevallig onder den hamer komt — wat aardewerk aangaat is er in de geheele wereld geen fabrikaat meer beroemd en gezocht als het oud-Delftsch.
Oude Delftsche tegeltjes, tegeltableaux, kaststellen, borden, koetjes en paardjes, enz., wie kent ze nietl Men vindt ze nog steeds en overal, in ons land ten minste, in groote hoeveelheid en verscheidenheid, en al zijn ze niet altijd fijn en mooi, vele zelfs grof en leelijk en daardoor ook niet veel geld waard, ze worden door de liefhebbers toch nog op prijsgesteld, omdat ze oud zijn en — omdat het Delftsch aardewerk is.
Om de oorzaak van dat alles goed in te zien moet men niet uit het oog verliezen, dat bij de groote liefhebberij voor oud-



152
heden, van welke soort ook, die in de laatste kwart eeuw is verrezen, veel humbug schuilt. Ongetwijfeld dankt zij voor een groot deel haar ontstaan aan ontwaakten kunstzin, aan beter oog op en degelijker voorlichting omtrent hetgeen wezenlijk kunst is. Het fraaie, geniale, onweerstaanbaar aantrekkelijke, tot hart en gemoed sprekende is daardoor in helder daglicht getreden en men ziet niet meer door den nevel van onaandoenlijkheid en onverschilligheid van voorheen.
Maar ook andere omstandigheden hebben daartoe krachtig medegewerkt. In Engeland en andere landen, en vooral in Amerika, zijn door handel en industrie kolossale fortuinen ontstaan en niet alleen de millionnairs zijn als paddestoelen uit den grond verrezen, maar zelfs de milliardairs zijn haast niet meer te tellen. Deze menschen weten in den letterlijken zin met hun geld dikwijls geen weg meer, en het ligt voor de hand, dat zij een groot deel hunner enorme inkomsten — vooral indien zij kunstzin en kunstsmaak bezitten — in allerlei verzamelingen op kunstgebied vastleggen, schilderijen, zeldzame en bekende doeken van wereldberoemde meesters uit de oude en nieuwe school komen in de 'eerste plaats daarvoor in aanmerking, maar ook etsen, platen, aquarellen, en voorts oude zeldzame meubels, oud goud- en zilverwerk, beeldhouwwerk, oud en fraai porselein en aardewerk en nog vele andere zaken, te veel om op te noemen.
Al die verzamelingen en voorwerpen toch verschaffen een dagelijksch genot door ze te zien en te bewonderen, door ze aan anderen te toonen en met kunstenaars en kunstliefhebbers er over van gedachten te kunnen wisselen. Voorts eene voortdurende aangename en loonende, vaak spannende bezigheid door te trachten ze onophoudelijk te vermeerderen en aan te vullen, terwijl zij bovendien, met kennis en verstand aangelegd en samengesteld, in de meeste gevallen eene uitstekende geldbelegging zijn.
Spreekt het vanzelf dat de kunsthandelaars en antiquaars, die dezen schatrijken verzamelaars steeds het noodige en gewenschte moeten aanbrengen, daarmede goede zaken maken, van den anderen kant moeten zij ook dikwijls veel geld geven om datgene machtig te worden wat hunne cliënten juist nog ontberen of tot eiken prijs wenschen in bezit te krijgen. Maar zij verdienen nog veel meer geld door de afgunst, den wedijver, de ijdelheid en naaperij van vele anderen, die, kenners of niet, ook verza-



153
melingen wenschen te bezitten en voor anderen niet willen onderdoen. Dat op die wijze de waarde, althans de prijs van alles wat kunst is, vooral oude kunst, of er zelfs maar eenigszins naar riekt, enorm stijgen moet, spreekt vanzelf. Van wezenüjke voorname kunstvoortbrengselen, historische of oudheidkundige zeldzaamheden, vooral van unica, die maar één persoon kan machtig worden en waarmede hij vele vrienden, benijders en concurrentverzamelaars de oogen kan uitsteken, valt dan ook onmogelijk eene waarde of marktprijs te bepalen, ze zijn waard, zooals men wel eens zegt, wat een gek er voor geven wil.
Dat bij het aanleggen van porselein- en ceramiekverzamelingen ook het oud-Delftsch aardewerk in aanmerking komt baart geen verwondering, het is daartoe, zooals wij zien zullen, zeer geschikt en is het ook ten volle waard.
Een en ander over het Delftsch aardewerk in het kort nogmaals onder de aandacht te brengen is voor velen voorzeker gewenscht. Wel kan men alles, wat hier volgen zal, uitgebreider, vollediger en beter beschreven in speciale verhandelingen vinden, maar het gaat hiermede al weêr als met vele andere wetenswaardige onderwerpen, niet iedereen heeft tijd en lust om dergelijke gewoonlijk omvangrijke studiën uit eene bibliotheek te laten komen en door te werken, om van de vele zaken, die belang inboezemen, een globaal overzicht te krijgen; hetgeen voor de meesten voldoende is, daar hunne werkzaamheid en belangen doorgaans elders liggen en te veel tijd in beslag nemen om zich tevens nog met uitgebreide kunststudiën bezig te houden, is een beknopt overzicht, door een paar fraaie illustraties opgehelderd en verlevendigd, in den regel gewenscht en voldoende.
In den Xlen jaargang van het Tijdschrift: „Het Huis Oud en Nieuw" vindt men eene vrij uitvoerige verhandeling over „Oud wit Delftsch aardewerk, ook in verband met andere witte ceramiek". De schrijver laat daarin de geheele porselein- en aardewerkfabricage door alle eeuwen heen in korte trekken voor onzen geest voorbijgaan, opgeluisterd door tal van fraaie reproducties van oud wit Delftsch. Hij is in bewondering voor het witte Delftsch, hij vindt het bijzonder fraai, zoowel wat kleur, c. q. de zachte glanzende witte of roomkleurige paté, als de vormen, enz. betreft. En hij heeft volmaakt gelijk; de één ziet in eenvoudige voorwerpen menigmaal groote kunstuiting, iets schoons en aantrekkelijks, waar een ander niets inziet, dat is



154
eene zuivere subjectieve opvatting, doch die nauw verband houdt met individueelen kunstzin en kunstontwikkeling.
Toch vermeenen wij — en ook deze schrijver zal dat wel gaarne willen beamen — dat, indien de Delftsche plateelfabrieken niets anders hadden voortgebracht dan wit goed en het gewone grove Delftsche aardewerk voor dagelijksch gebruik, in den regel beschilderd met monsterachtige smakelooze figuren in harde leelijke groene, gele en bruine tinten, het boeren Delftsch — zooals hij het noemt — de Delftsche aardewerkfabricage nimmer bekend of beroemd zou geworden zijn, en niemand voor dat goedje zijn portemonnaie zou leegschudden.
Wij zullen over dat oud w i t Delftsch dan ook het stilzwijgen bewaren — bedoelde schrijver heeft er genoeg van gezegd —, zonder daarmede te willen beweren dat het de aandacht niet waard is. De schrijver verwondert zich dat Havard — ook in de tweede uitgave van zijn werk (1909) — het nagenoeg doodzwijgt, doch dit is zeer natuurlijk. Niet het wit en gewoon Delftsch aardewerk heeft Havard in verrukking gebracht en geleid tot zijne moeielijke omvangrijke studie en het schrijven zijner uitgebreide geschiedenis over, en warm pleidooi voor de Delftsche aardewerkindustrie. De ongetwijfeld wezenlijk prachtige kunstvoortbrengselen, die met het fraaiste echte porselein kunnen wedijveren, die 99 pet. der aanschouwers, al zijn ze volstrekt niet allen kunstkenners, mooi vinden en die daarom zoo gezocht zijn en zoo duur worden betaald, hebben hem tot dien langdurigen moeitevollen arbeid gebracht, en juist die hoogere kunstuiting en dat onovertroffen kunstwerk der Delftsche plateelbakkers in de 17e en 18e eeuw zijn dien arbeid ten volle waard.
Henri Havard, Franschman, die jarenlang in ons land doorbracht, heeft het oprecht liefgehad en was steeds in bewondering van veel wat hij hier zag en kennen leerde. Hij zegt dit zelf, maar heeft het bovendien en vooral met de daad bewezen door de grondige en vaak moeielijke archievenstudie, die hij van onze geschiedenis in het algemeen en niet minder van lokale oorden en cultuurtoestanden uit vroegeren tijd maakte en waarvan hij de resultaten heeft teboekgesteld in tal van werken in de Fransche taal geschreven, die voor ons Nederlanders zeer belangrijk zijn. Wie kent niet van zijne hand: Les Merveilles de 1'art hollandais ; Objets d'art et de curiosité, tirés des grandes collections hollandaises; Les Quatre derniers Siècles; Les Villes mortes du



155
Zuiderzee; Les Frontières menacées; Les Catalogues des collections de MM van Romondt et de John F. Loudon; Amsterdam et Vénise; enz., enz.? alle fraai geïllustreerde werken. Maar vooral de Delftsche ceramiek en hare geschiedenis trok hem aan, en in 1878 deed hij daarover een standaardwerk het licht zien: Histoire de la Faience de Delft, een rijk geïllustreerd, lijvig boekdeel, waarvan in 1909 eene tweede, zeer uitgebreide en omgewerkte uitgave is verschenen, waarin ook andere aardewerkfabrieken uit vroegere eeuwen worden behandeld, getiteld: La Céramique hollandaise, Histoire des faiences de Delft, Harlem, Rotterdam, Arnhem, Utrecht, etc.
Havard vangt dit werk aan met eene korte beschrijving der stad Delft, de stad waar prins Willem I van Oranje, de groote Zwijger, resideerde, zijn zoon Frederik Hendrik in 1584 geboren werd en waar hij zelf den lOen juli van dat jaar als slachtoffer viel van geloofshaat en verraad met eene bede op zijne stervende lippen voor het volk, voor wiens vrijheid en geluk hij het grootste deel zijns levens en van zijn fortuin had opgeofferd. De stad, waar de microscopische geleerde — d. w. z. de geleerde microscopische onderzoeker — Anthonie van Leeuwenhoek den 29en october 1632 geboren werd en den 26en augustus 1723 overleed, een man, wiens naam ver over de grenzen van ons land bekend is; waar Hugo de Groot den lOen april 1583 het levenslicht aanschouwde; de eminente Grotius, als rechtsgeleerde, godgeleerde, historicus, wijsgeer en schrijver in geheel de geleerde wereld bekend en geëerd, Grotius, die door zijn onovertroffen werk: De jure belli ac pacis, den grond heeft gelegd van het moderne volkenrecht, dat tegenwoordig wel danig in 't gedrang is en uit het oog wordt verloren, maar desondanks toch spoedig weder in hernieuwden luister zal verrijzen tot heil en geluk van alle volken; — waar de wieg stond van menig beroemd schilder, o.a. van Michiel Janszn Mierevelt, geboren 1 mei 1567, overleden te Delft 27 augustus 1641, de beroemde portretschilder, die meer dan 5000 (sommigen beweren zelfs 10000) portretten penseelde, alle kunststukken van den eersten rang; van Johannes Vermeer, die in 1632 ter wereld kwam en in 16% te Amsterdam overleed, en wiens naam en werk in de kunstwereld ook algemeen bekend is; en van nog veel anderen meer, die, zoo zij al niet te Delft werden geboren, er toch woonden en arbeidden, o. a. Paulus Potter en Jan Steen.



156
Voorts verhaalt Havard van den grooten brand, die de. stad den 13en mei 1536 teisterde en grootendeels in den asch legde, van den brand in 1618, waarbij ook het stadhuis werd vernield, en van de ramp van het springen van het kruithuis den 12en october 1654, waarbij tal van huizen werden verwoest en veel menschen om het leven kwamen, o. a. de 30jarige schilder Fabutius. Verder schrijft hij over de Delftsche bierbrouwerijen, hun opkomst, privilegiën, toenemenden bloei en ondergang.
Dit alles en nog veel meer beschrijft hij op echt Fransche manier in enthousiaste, zoetvloeiende, aangenaam leesbare taal, ofschoon vaak oppervlakkig en onnauwkeurig, en dan trekt hij uit dat rijk en wisselvallig verleden het besluit, dat Delft de aangewezene plaats was voor de beroemde aardewerkindustrie, dat het eigenlijk niet anders kon of deze moest daar ontstaan en tot ongekenden bloei gedijen. Wij gelooven dit niet, zien niets geen verband tusschen het één en het ander en zijn met den schrijver over het wit Delftsch van oordeel dat het louter toeval is, dat die beroemde industrie in Delft en niet in eene andere plaats van ons land of zelfs buiten onze grenzen het aanzijn kreeg, zich zoo enorm uitbreidde en tot volmaaktheid kwam.
Havard heeft door zijn jarenlangen arbeid en het prachtwerk daarover ongetwijfeld een blijvend aandenken gesticht voor de Delftsche ceramiekindustrie en tevens voor de vele kunstenaars en plateelbakkers, die daarin werkzaam zijn geweest. Van deze toch heeft hij de namen, den tijd, waarin zij arbeidden en tal van genealogische en biographische bijzonderheden onder het stof der oude archieven te voorschijn gehaald en bekend gemaakt en tevens van velen den naam hunner fabriek, de gebruikte fabrieksmerken, enz. opgediept.
Hij toont duidelijk aan dat deze industrie eerst omstreeks 1600 is ontstaan en dat de oudste of eerste plateelbakker zekere Herman Pieterszoon was, geboren te Haarlem, die in 1600 op 't register van „het haartstede geit bynnen de Stadt Delff" staat ingeschreven als plateelbacker, bezittende een huis met een oven en drie gewone haardsteden, aan het Oosteynde gelegen.
In de oudste opgave van 1613 der toenmaals ingeschreven meesters van het in 1610 te Delft opgerichte St. Lucasgilde staat hij boven aan de lijst. Ijverige nasporingen hebben Havard voorts doen zien dat hij een welgesteld man was, die behalve het door hem bewoonde huis in de nabijheid nog twee woningen



157
bezat en bovendien in tweede huwelijk eene rijke vrouw had getrouwd. Bij dat huwelijk op 1 september 1584 staat hij reeds ingeschreven als plateelbacker van beroep, dat hij denkelijk te Haarlem al had geleerd en uitgeoefend, want de Haarlemsche pottenbakkerij bloeide reeds in de laatste helft der 16e eeuw.
Ofschoon nu van het door Herman Pieterszn. vervaardigde aardewerk niets bekend en bij weten niets meer aanwezig is, vermoedt Havard niet zonder eenig recht, dat hij door veel studie, toewijding en proeven het in de fabricage reeds ver had gebracht en dat zonder twijfel de op hem gevolgd zijnde plateelbakkers en anderen, die nevens hem eene dergelijke fabriek oprichtten, allen de kunst van hem hebben geleerd.
Uit de eerste periode der Delftsche plateelfabricage, van 1600—1650, is weinig bekend, vandaar dat latere schrijvers, als Gerrit Paape (De Plateelbacker of Delftsche aardewerkmaker) en anderen het begin dezer ceramiekindustrie op het jaar 1650 stellen, toen zij ongetwijfeld reeds een hoogtepunt had bereikt. In de eerste vijftig jaren zal men toch wel grootendeels wit en gekleurd Delftsch voor dagelijksch gebruik vervaardigd hebben. Men dacht er niet aan de voorwerpen met een letter, monogram of naam te merken; mogelijk bestaat er nog veel van al dat goed, zonder dat wij dit weten, en dat eenvoudig als stammende uit eene latere periode wordt beschouwd. Het is toch zeer moeielijk van een goed bewaard stuk oud porselein of aardewerk op één of twee eeuwen na te bepalen hoe oud het is, indien niet zekere en bepaalde kenmerken dit aangeven.
Die geheele eerste periode zoude dan ook eene speciale bespreking in een beknopt overzicht nauwelijks waard zijn, indien wij daaruit niet enkele voorwerpen kenden, die als ware en origineele kunstprodukten hooge waarde bezitten, en ons tevens doen zien tot welk eene hoogte van kunstvaardigheid de jonge industrie het reeds binnen eenige jaren wist te brengen, en dat er toen reeds onder de plateelbakkers degelijke kunstenaars werden aangetroffen. Bijv: de groote schotel, 42 cm. middellijn, voorstellende: Het laatste oordeel, aanwezig in de collectie Loudon — thans in het Rijksmuseum te Amsterdam, zooals wij aanstonds zien zullen *r in polychrome (blauw, geel en bruin), en gemerkt: F O M E. en daaronder: TWA, welk merk Havard verklaart als: Tomas Weduwnaar Angelsman, zijnde Tomas Jansz., een Engelschman, oorspronkelijk soldaat



158
in de compagnie van kapitein Hamwout, die den militairen dienst verliet, naar Delft kwam, daarin 1599 met de weduwe van Jacob Pietersz. — denkelijk bloedverwant van Herman Pietersz. voornoemd — in den echt trad, zich op de plateelbakkerij ging toeleggen en als plateelbakker in het St. Lucasgilde werd ingeschreven.
Voorts een groote schotel van het jaar 1634, in de collectie van den heer Sloes te Brussel, voorstellende een cavaleriegevecht, met eene sierlijke maar zeer overladene randversiering. Verder een vierkant tableau van 1640, waarop de voorstelling eener boerenkermis, in enkel blauwe tint, aanwezig in de verzameling Evenepoel te Brussel, enz.
De meeste dezer produkten zijn tamelijk fijn van schildering, goed van kleur, geestig van opvatting en van wezenlijke kunstuiting, maar overladen, soms met honderden kleine figuren, chaotisch dooreengewerkt, hetgeen niet te verwonderen valt, wijl de plateelschilders in dit opzicht de schilderschool dier dagen getrouw volgden en kunstenaars als Cornelis van Haarlem, Adriaan van de Venne en dergelijken, die hunne doeken en paneelen met honderden en duizenden menschenfiguren stoffeerden, tot voorbeeld namen.
Evenwel treft men ook andere kunstprodukten aan, bijv. geïnspireerd op den beroemden schilder Goltsius, rustiger van toon en meer bescheiden wat het figurental betreft o. a.: De triomf van Amphitrite, in de collectie van wijlen jhr. Victor de Stuers aanwezig.
Bij de aardewerkfabricage, evenals bij de porseleinindustrie, komen vooral twee verschillende soorten van kunstenaars in aanmerking, lo de fabrikant, die de grondstof bereidt en daaruit de voorwerpen samenstelt, en 2o de schilder, die ze versiert.
Het is omstreeks het midden der 17e eeuw dat er in de Delftsche plateelbakkerijen personen op den voorgrond traden, die én in het één, én in het ander groote bedrevenheid bezaten, waardoor de industrie allengs eene hooge vlucht nam en niet alleen binnen de muren van het oude Delft, maar door het" geheele land en ver over de grenzen bekend en heroemd werd. Sedert dien tijd werden ook de beroemde fabrieken opgericht en werden ook de voorname voortbrengselen alle met speciale merken en monogrammen dier fabrieken of van hunne eigenaars geteekend. Van toen af begon de groote ongekende bloeiperiode, die ruim eene eeuw zou voortduren.



159
Twee zaken moeten wij daarbij niet uit het oog verliezen en op den voorgrond plaatsen. De fabrikant, die wel de goede aardsoorten bezat of wist te krijgen, waaruit deugdelijk, zelfs fijn aardewerk kon gemaakt worden, maar die de grondstoffen miste om porselein te vervaardigen, heeft zich aan dit laatste nimmer gewaagd en is steeds bij de aardewerkfabricage blijven volharden. De schilder daarentegen bootste de Chineesche en Tapansche motieven, zooals zij voorkwamen op de scheepsladingen Oostersch porselein, die voortdurend door de Oost-Indische Compagnie naar Holland werden aangevoerd, vlijtig en zuiver na; later ook het schilder- en decoratiewerk van Saksisch en ander Europeesch porselein, en toch zelden zonder toevoeging van echt Hollandsche landschapjes, figuren en motieven, die voor den niet-kenner bij de beschouwing van een fijn en volkomen gaaf stuk Delftsch dikwijls het eenige kenmerk zijn als hij aan de achterzijde de merken niet ziet of in deze hiëroglyphen niet volkomen te huis is, dat hij Delftsch aardewerk en geen echt Chineesch porselein voor oogen heeft.
Deze bloeiperiode van de Delftsche ceramiek is de tijd van de mooie tegeltjes en de wonderfraaie tegeltableaux, van de prachtige schotels en borden, van de fijne kopjes en schoteltjes, alles bij honderden dozijnen vervaardigd, van de sierlijke vazen en kaststellen, om wier bezit de liefhebbers op aucties zich elkander thans als het ware de haren uit het hoofd trekken, van de Delftsche kannen, kommen, theepotten, zoutvaatjes en honderden andere voorwerpen meer, meest voor dagelijksch gebruik bestemd, hetzij in gewonen natuurlijken vorm, of wel menschen- of dierenfiguren vertoonend, van het prachtige polychroom op zwarten of gouden grond, van de bonte paardjes en koetjes, en van zooveel meer, te veel om op te noemen. En dat alles in die fijne glanzige witte, dikwijls ietwat roomkleurige pate, met die bevallige losse levendige figuurschilderingen, met dien warmen levenden toon, dat onberispelijke glazuur, enz., dat nu eenmaal niet meer is na te maken en na te volgen. En waarom niet? De oude kunstenaars waren aesthetisch aangelegd, zij voelden wat zij arbeidden, zij legden in hun werk geheel hunne kunstgevoelvolle ziel. Vandaar dat dit werk als het ware leeft, iets tot ons te zeggen heeft en ieder met aesthetisch gevoel begaafd mensch onmiddellijk aantrekt en bekoort.
De tegenwoordige vakman werkt goed, kunstvaardig, uitste-



160
kend, copiëert zuiver naar het oude model, verbetert dit zelfs — o gruwel 1 — Wanneer eene recht gedachte lijn of een zuiver bedoelde cirkel of ovaal hem ongewenschte afwijkingen vertoont, hier en daar iets golft of slingert, aan mathematische of regelmatige eischen niet geheel voldoet, dan herstelt hij dat in zijne copie. Hij werkt met verstand en technische kunstvaardigheid, en niet met gevoel en dieper indringen in het wezen der voorstelling, in de leidende gedachte, die den oorspronkelijken ontwerper voor den geest zweefde en waaraan deze onbewust zulk eene schoone uiting gaf; en hierdoor krijgt zijne reproductie dat harde, koude, dorre, afstootende, vaak onnatuurlijke en raadselachtige in de voorstelling, waaraan men geen touw kan vastknoopen. En legt men dan die moderne reproductie naast het origineel, dan behoeft men toch waarlijk niet veel kunstzin te bezitten om het verschil te zien. Juist dat losse, ongedwongene, een weinig van de zuivere vormen afwijkende in de schildering, geeft de groote bekoring, de niet nader te omschrijven suggestie. Met schilderijen en teekeningen, vooral van landschappen en natuurtafereelen, is dit evenzeer het geval.
Verder hierop in te gaan ligt thans niet op onzen weg, doch wie daarin lust heeft, de oogen hiervoor geheel geopend wenscht en niet voldaan is met het kleine straaltje licht, dat hij, na lezing van bovenstaande, op deze materie ziet schijnen, bestudeere eens aandachtig het werkje van den heer H. P. Bremmer 1). Enkel het nauwkeurig bezien der vergelijkende platen is reeds voldoende om het enorme verschil te bespeuren en te gevoelen, wanneer men ten minste niet totaal kunstblind en kunstgevoelloos is.
En dit alles geldt niet alleen voor de schildering, de decoratie en ornementatie, maar ook voor de kleuren, de kleurschakeering, de schaduwen en lichteffecten, en niet minder voor den ondergrond, de pate van porselein of aardewerk, en de aesthetische vormen, zooals ook de schrijver over wit aardewerk — boven reeds aangehaald — zoo zuiver heeft gevoeld en warm beschreven.
In den bloeitijd, midden 17e tot einde 18e eeuw, hebben een groot aantal kunstenaars de Delftsche faience-industrie tot eene waarlijk ongekende hoogte gebracht. Eenigen daarvan treden op den voorgrond en zijn in de wereld, die in dit aardewerk belangstelt, algemeen bekend. Het zijn vooral de schilders en
1) Delftsch Aardewerk. Een practisch aesthetische studie. Amsterdam, 1908.






1
2
1. Schotel in blauw decor, 30l/2 cm. middellijn, de Chineesche Zonnebloem nabootsend.
2. Groot versierd bord, gedateerd 1729, waarop 2 schoenmakers in hun atelier aan den arbeid.
3. Twee groote borden, blauw decor, voorstellende de Goddelijke Boodschap aan de heilige maagd en de offerande van isaak door abraham.
4. Twee ruitvormige plaques met ingebogen hoeken, blauw decor met Chineesche voorstellingen.



161
decorateurs, die het leven gaven aan de talrijke tableaux, schalen, vazen, kaststellen, enz., die zoo zuiver en bedriegelijk, zoowel door kleur als fijne uitbeelding, het echte Chineesche en Japansche porselein nabootsten — hetgeen trouwens ook in de bedoeling lag —, dat goede kenners soms in twijfel geraken of zij niet wezenlijk echt Oostersch porselein voor oogen hebben, en vaak enkel een barst of kleine beschadiging aan den rand, of wel het merk van den plateelbakker, het onderscheid in het oog doet springen.
Maar niet enkel de schildering, ook het voorwerp zelf, de pate, de fijne zuivere lijnen, de minutieuse bewerking, het glazuur en wat dies meer zij, geeft aan het fraaie aardewerk zulk eene bekoring en hooge waarde. En dat was het werk van den plateelbakker, van den kunstigen werkman, die eerst iets moest vervaardigen, dat, indien het niet aan hooge eischen voldeed, door den besten schilder nimmer tot een waar kunstvoorwerp kon worden omgetooverd. De namen dezer stille, niet op den voorgrond tredende werklieden zijn onbekend, slechts de fabriek; waarop zij arbeidden, prijkt met hunne veeren. Toch heeft Havard in het tweede gedeelte van. zijn belangrijken en omvangr rijken arbeid een goed werk verricht met de namen van 763 hunner uit de oude archieven op te diepen en daaraan zooveel mogelijk eenige genealogische en biographische bijzonderheden toe te voegen, zoomede van den tijd waarin en de plaats waar zij hebben gearbeid, zooals wij boven reeds zeiden. Een welverdiend schriftelijk mausoleum 1
Overigens deelden zij het lot van millioenen bekwame en vaardige werklieden in allerlei bedrijf. Als er bijv. een monumentaal gebouw verrijst, vraagt men wie de bouwmeester is. Hij wordt geëerd, gehuldigd, zijn naam wordt onsterfelijk, en te recht, want hij was het scheppend genie, de ontwerper, van hem ging de leidende gedachte uit, zoowel van de grootsche conceptie in haar geheel als van alle kleine bijzonderheden, maar aan de talrijke bekwame werklieden, die onder zijne leiding èn toezicht het tot stand brachten, denkt men niet.
Eveneens komt aan de leiders der Delftsche ceramiekfabrieken — de Pijnackers, de Brouwers, de Mes', de Kams, de Hoppensteins en anderen — in de eerste plaats de eer toe door hun organiseerend talent, hunne zakenkennis en degelijke praktische leiding, deze industrie in den bloeitijd tot zulk eene hoogte en
11



162
beteekenis te hebben opgevoerd, dat hetgeen zij schiep thans nog zoo hoog wordt gewaardeerd. Ook nog na eeuwen zullen hunne namen met eere genoemd en hun arbeid in de kunstwereld op prijs gesteld worden. Doch zonder twijfel komt een groot deel van die eer ook toe aan de bekwame werklieden, die op hunne fabrieken in stilte en vergetelheid hun dagelijkschen arbeid verrichtten.
Doch men moge uit een oogpunt van kunst over het Delftsch aardewerk denken, zooals men wil — en dit geldt voor alle aardewerk en porselein — zooveel is zeker, dat de kleuren en de schildering op de voorwerpen het eerst en het meest de aandacht trekken van het groote publiek; daarvan gaat vooral groote bekoring uit, en dat bepaalt doorgaans voor velen de groote waarde; en met het publiek — d. w. z. met den algemeen heerschenden smaak bij de groote menigte, die niet uitsluitend uit hoogstaande kunstkenners bestaat — moet men toch rekening houden. Dat deed men in den tijd der fabricage, en dat moet men ook nu nog doen.
Wij zulllen dus de voornaamste plateelschilders thans nog even in herinnering brengen.
Lambrecht Gysbrechts, eigenaar der plateelbakkerij „de Grieksche A", was in 1645 overleden en opgevolgd door zijn zoon Gysbrecht Lambrechts, die den naam Kruyk achter den zijne voegde. Zijne moeder hertrouwde spoedig met den vader van Pieter Joppe Oosterlaan, die zelf in 1650 in het huwelijk trad met Margrita Lambrechts Kruyk, dochter zijner stiefmoeder. Genoemde P. J. Oosterlaan associeerde zich met Abraham de Kooge, meestér-schilder, die zich daarna ging toeleggen op het porselein- of aardewerkschilderen. Beiden brachten „de Grieksche A" tot grooten bloei. Oosterlaan stierf in 1666. De Kooge liet zich toen als meestér-plateelbakker in het St. Lucasgilde inschrijven en zette het beheer der fabriek alleen voort tot het jaar 1674, toen hij haar overdeed aan Samuel van Eenhoorn.
Middelerwijl had Abraham de Kooge in 1657 nog eene andere plateelbakkerij opgericht „In 't Oude Moriaans Hooft" geheeten, die vier jaar later in handen van Jacob Wimmertz. Hoppenstein overging. Beide fabrieken zijn beroemd om het degelijke en fraaie aardewerk dat zij hebben opgeleverd, en dat hadden zij vooral te danken aan den schilder A. de Kooge, wiens op faience geschilderde portretten en landschappen onover-



163
treffelijk zijn en de weelde der groote en beroemde verzamelingen uitmaken. Hij schilderde bijna uitsluitend in blauw, doch wist in zijne voorstellingen een diepte en schaduw te leggen en bovendien eene fijnheid in de details, die hem stempelen tot een groot kunstenaar.
Nevens hem treedt een tweede schilder op den voorgrond, namelijk Albrecht de Keizer, die zich, wat de schildering en versiering betreft, vooral toelegde op het zuiver nabootsen van Chineesch en Japansch porselein, hetgeen hij met zulk eene uiterste nauwkeurigheid en fijnheid deed, dat er in waarheid geen onderscheid te zien is. Ook met het aardewerk zelf is dit het geval, het is even dun en fijn als het echte porselein.
Zijn zoon Cornelis volgde hem op en associeerde zich met de broeders Adriaan en Jacobus Pynacker, waarvan de eerste gehuwd was met zijne zuster. Dit drietal zette in „de Porceleyne Fles" het werk van Albrecht de Keizer op waardige wijze voort, en het Delftsch, door hen vervaardigd, is almede het schoonste en beste, dat ooit is gemaakt en heeft dan ook tegenwoordig hooge waarde.
Wij kunnen hier onmogelijk alle groote schilders en kunstenaars ter sprake brengen, die onze Delftsche aardewerkindustrie eene wereldsche vermaardheid hebben gegeven, het zoude ons opstel veel te uitgebreid doen worden. Wij verwijzen daarom naar het reeds meergenoemde groote standaardwerk van Havard, dat voor hen, die Delftsch willen verzamelen of daarin bijzonder belangstellen, een onmisbare gids is, zoomede naar de bekende groote openbare en particuliere verzamelingen, waar men het schoonste wat deze belangrijke vaderlandsche industrie heeft te voorschijn gebracht kan bewonderen en bestudeeren.
Evenals bij alles in de wereld, zoowel bij staten en volken, dynastiën, voorname en andere geslachten, wetenschap en kunst, in het algemeen, enz., vooral bij de laatste, een tijd van opkomst, van bloei en van verval is waar te nemen, zoo is dit ook het geval met de oude porselein- en aardewerkindustriën, en de Delftsche is aan die vaste wet niet ontkomen.
Na den tijd van grooten bloei kwam die van verval en ondergang. Wat daarvan de oorzaak was? Men heeft verschillende redenen opgesomd. De groote kunstenaars van vroeger waren er niet meer, en anderen — enkelen uitzonderingen daargelaten — doemden niet meer op. De concurrentie van beter-



164
koop Europeesch porselein en ander aardewerk werd te machtig, men moest uit zelfbehoud meer het oog gaan richten op commercieel en fïnantieel voordeel, dan op ware kunst en kunstuiting, de smaak van het publiek wijzigde zich, de tijden en de tijdgeest veranderden, enz., in één woord: men kon niet ontkomen aan de zooeven genoemde onafwijsbare wereldwet.
Er zijn een dertigtal, min of meer beroemde Delftsche plateelbakkerijen of aardewerkfabrieken bekend, en in den bloeitijd waren er 24 te gelijk in werking, doch, naarmate de 18e eeuw ten einde spoedde en het verval der industrie gaandeweg toenam, verminderde dit aantal aanmerkelijk. In 1759 en 64 waren er nog 23, in 1794 nog maar 10, en in 1808 was dit getal zelfs tot 8 geslonken, namelijk: de Lampetkan, de Porceleyne fles, de Bloempot, de Klauw, de Grieksche A, de Drie Klokken, de Roos — die alleen maar tegels bakte — en de fabriek van zoogenaamd Engelsch aardewerk van Sanderson en Bellaerd.
Het verval was wel groot, als men bedenkt, dat er voorheen zooveel Delftsch aardewerk naar Engeland werd uitgevoerd, dat men daar eenvoudig alle aardewerk met den naam Delftsch bestempelde, dat vele Engelsche aardewerkfabrieken in hun aanvang eenvoudig navolgers waren van het alom beroemde Delftsche fabrikaat, — en dat nu bij den aanvang der 19e eeuw eene Engelsche fabriek van aardewerk te Delft gevestigd was om daar de oude wijdvermaarde industrie op zijde te streven en te overvleugelen 1 De concurrentie was zóó groot, dat de plateelbakkers zelfs een verzoekschrift tot de Staten-Generaal richtten om den invoer van Engelsch aardewerk te verbieden, en waarin zij erkenden, dat de Delftsche industrie in de laatste veertien jaar tot op een derde was verminderd, waardoor vele werklieden, die voorheen ruim hun brood verdienden, nu genoodzaakt waren tot de openbare liefdadigheid hun toevlucht te nemen om in hun onderhoud te kunnen voorzien.
Aan al dat zoogenaamd Engelsch-Delftsch aardewerk, door zekeren Engelschen pottenbakker Turner hier ingevoerd, en ook — omdat de bedorven Hollandsche smaak er nu eenmaal op viel — uit nooddwang te Delft nagevolgd, hebben wij al die monsterachtige grove pullen, bordjes en andere voorwerpen met die leelijke harde gele en bruine kleuren te danken, die thans nog in groote hoeveelheid overal worden aangetroffen.
In die dagen werd eigenaar van „de Porceleyne Fles" — de



165
beroemde fabriek, waarin de Pynackers en hun zwager Cornelis Keyser voorheen hunne meesterstukken hadden vervaardigd — zekere kapitein Piccardt — le soldat faïencier, zooals Havard hem noemt. Deze was warm orangist in de dagen der partijschappen der Oranjeklanten en Patriotten, zoo zelfs dat hij zijne werklieden uit Engeland liet kómen uit vrees dat anders patriottische of republikeinsche elementen in zijne fabriek zouden binnensluipen, en hij is de ontwerper en fabriekant van al die afschuwelijke bordjes met de beeltenissen van prins Willem V en diens gemalin, die het aanzien niet waard zijn en eene armzalige reclame waren voor het in ballingschap verkeerende vorstenhuis, doch door de Oranjegezinden hoog werden vereerd en gretig gekocht.
In de eerste helft der 19e eeuw verdween van de nog overigen de eene fabriek na de andere. De Lampetkan reeds tusschen de jaren 1810 en 13 tijdens de Fransche overheersching; de Bloempot circa 1816 en de Grieksche A hield eenige jaren later op te bestaan. De Klauw werd in 1830 saamgesmolten met de Drie Klokken, wier emplacement in 1840 aan den Staat werd verkocht tot vergrooting van 's Rijks Arsenaal. En de Roos, te zamen met de Porceleyne Fles — waarin de dochters van kapitein Piccardt na diens dood de zaken hadden voortgezet — kwam in handen der firma van Putten en Co., leverde af en toe nog enkele wezenlijk fraaie producten, die nog aan den bloeitijd herinnerden, en werkte door tot 1850.
Daarna heeft de heer Hooft zich met den heer Labouchère en anderen geassocieerd, welke firma de industrie der Porceleyne Fles nog steeds voortzet en het Delftsch aardewerk in den laatsten tijd weder een zekeren naam doet verwerven.
Hoe fraai hunne tegeltableaux — imitaties vaak van beroemde schilderijen — en vele andere zaken meer op zich zelf beschouwd ook wezen mogen, al dit nieuwe Delftsch, waarin de oude modellen: vazen, paardjes, koetjes, borden, enz. enz. trouw nagevolgd worden, het moge uiterlijk iets op het oude gelijken, in wezen heeft het er niets van en zal het er ook nimmer iets van krijgen, om redenen, die wij hierboven reeds aantoonden. De fabricatie van het oude Delftsche aardewerk is, evenals die van het oude Chineesche en Japansche porselein en meer andere kunstzaken, een afgesloten boek. Sic transit gloria mundil
Van de vele bekende fraaie verzamelingen van Delftsch



166
aardewerk willen wij thans nog een enkel oogenblik stilstaan bij de collectie Loudon, omdat die zich nu in het Rijksmuseum te Amsterdam bevindt en daar dus voor een ieder gemakkelijk toegankelijk is.
Deze verzameling werd aangelegd door John Francis Loudon, geboren te Rotterdam, 21 mei 1821, hofmaarschalk van prins Alexander en kamerheer in b. d., die den 24en augustus 1895 ongehuwd te 's Gravenhage overleed, en oom was van onzen lateren minister van buitenlandsche zaken.
In 1867 begon hij te verzamelen, en wel uitsluitend Delftsch aardewerk, en had het geluk en den goeden smaak daarbij vooral op waardevolle kunstprodukten de hand te leggen. In 1873 breidde hij de collectie aanzienlijk uit door aankoop van de geheele verzameling Villestreur, waaronder o. a. de bekende viool, uit de collectie van Romondt te Utrecht afkomstig.
Hij woonde in den Haag op de Koninginnegracht en vermaakte onder meer de bewuste collectie aan zijn broeder jhr. mr. James Loudon, geboren 8 juni 1824, oud gouverneur generaal van Neêrlandsch-Indië, enz., overleden in den Haag 20 mei 1900, en 20 augustus 1855 gehuwd met jonkvr. Louisa Wilhelmine Francoise Félicité de Stuers, na wier overlijden, den 15 april 1915, hare kinderen en erfgenamen een jaar later de beroemde verzameling aan het Rijk ten geschenke gaven ter plaatsing in het Rijksmuseum te Amsterdam.
Wij zullen verder al het merkwaardige en kostbare, dat deze collectie bevat niet opsommen, veel minder nog beschrijven, om niet in herhaling te vervallen van hetgeen anderen daaromtrent reeds publiceerden, zooals dr. A. Fit, directeur van het Museum voor Geschiedenis en Kunst te Amsterdam, Gonna Smit in Elseviers Maandschrift, juli 1916, en anderen.
Deze verzameling is eene onwaardeerbaar schoone aanwinst voor ons Rijksmuseum en geeft een volledig overzicht van al hetgeen de Delftsche ceramiek door alle eeuwen heen heeft gewrocht en tot stand gebracht.



INHOUD.
Bladz.
Souvenirs de la Principauté de Monaco, etc, illustrés du portrait de feu S. A. S. le Prince Albert I . . 3
(voyez 1'Index k la page 4).
Reims en Saint-Denis 79
Het Kasteel de Voorst 97
Stippelgravure. Thomas Gaugain. Finery and Cake . 119
De Stoel, door al de eeuwen heen 125
Oud Delftsch Aardewerk 151












■