* GIDS
voor de Tentoonstelling der Bibliotheca Rosenthaliana ter gelegenheid van het driehonderd-jarig bestaan de Hebreeuwsche typographie in Amsterdam 1627-1927
AMSTERDAM UNIVERSITEITS-BIBLIOTHEEK JANUARI 1927






MENASSEH BEN ISRAËL op 38-jarigen leeftijd.
Naar de kopergravure van Salom Italia.






GIDS
voor de Tentoonstelling der Bibliotheca Rosenthaliana ter gelegenheid van het driehonderd-jarig bestaan der Hebreeuwsche typographie in Amsterdam 1627-1927
AMSTERDAM UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK JANUARI 1927



mi
Blllli
Verkleinde photo van: Titelblad, voorwoord van den corrector Isaac Aboab en le bladzijde van het gebedenboek op 1 Januari 1627 bij Menasseh Ben Israël verschenen. De grootte van het Oxfordsche exemplaar is: Hoogte 9.7 c.M., Breedte 6.7 c.M.



VOORWOORD
1 Januari 1927 zal het 300 jaar geleden zijn, sedert het eerste Hebreeuwsche boek, dat op Amsterdamschen bodem gedrukt werd, de pers van Menasseh ben Israël verliet. Van meening zijnde, dat we de schoone gelegenheid niet mochten laten voorbijgaan, om ter gelegenheid der herdenking van dit heugelijke feit den belangstellenden een denkbeeld te geven niet alleen van hetgeen Menasseh ben Israël zelf, maar ook van hetgeen de Hebreeuwsche drukkers na Menasseh op dit gebied geleverd hebben, besloten we een tentoonstelling te organiseeren, die een inzicht kon geven in het eens zoo vermaarde bedrijf der ondernemende Hebreeuwsche drukkers en ons zou toonen wat Amsterdam op dit gebied eens beteekend heeft en nog beteekent.
De Universiteits-bibliotheek te Amsterdam bezit in de Rosenthaliana daarvoor een zeer rijk materiaal. De groote uitbreiding, die hare boekerij op het gebied der Hebreeuwsche boeken, in Amsterdam gedrukt, sedert hare stichting heeft ondergaan, dankt zij aan wijlen Baron Rosenthal, die hiervoor een bizondere voorliefde aan den dag legde.
Tot onze spijt moest, om overwegende redenen, van het uitgeven van een catalogus voorloopig worden afgezien en moesten we ons beperken tot het uitgeven van dezen gids, waarin een chronologische en alphabetische
5



lijst der Hebreeuwsche drukkers in Amsterdam benevens een opgave der verschillende plaatsen in ons land, waar met Hebreeuwsche typen gedrukt werd, is opgenomen. Ook bij deze tentoonstelling verliep tusschen plan en uitvoering slechts een korte spanne tijds. We zijn overtuigd, dat deze opgaven op volledigheid geen aanspraak mogen maken en daarom houden we ons voor aanvulling gaarne aanbevolen.
Daar de tentoonstelling; een uitsluitend typografisch karakter draagt, zijn de boeken bij voorkeur op naam van hun drukkers gerangschikt en wordt het overzicht hierdoor zeer vergemakkelijkt.
De totstandkoming der tentoonstelling is voor een niet gering deel te danken aan de mildheid van onzen stadgenoot den Heer F. Friedmann, die bereid gevonden werd de daaraan verbonden kosten voor zijn rekening te nemen en bovendien nog zijn boekerij ter beschikking stelde voor het geval deze tot completeering of veredeling van het gehalte van 't tentoongestelde zou kunnen bijdragen.
Bovendien was Mevrouw de Weduwe Dr. J. H. Dunner bereid eenige familiestukken af te staan, terwijl de Firma J. L. Joachimsthal enkele curiosa inzond.
De Heer J. M. Hillesum en zijn assistent, de Heer L. Hirschel, hebben kans gezien tusschen hun gewonen bibliotheek-arbeid door de velerlei voorbereidende werkzaamheden voor deze tentoonstelling te verrichten. Het resultaat van hun werk is, dat thans een lijst van circa honderd Hebreeuwsche drukkers, van wier arbeid proeven konden worden getoond, is tot stand gekomen.
Dat een druk bezoek den bewerkers voor hunnen arbeid loone.
De Bibliothecaris, T. P. SEVENSMA.
6



THE F A M I LIE
OF D A VI D5 ÏOR THE SONNES OF THE
KINGDOME, VVITHaChRO
nidevntothe redemtion.
Printed at Amftelredam a city of MarchaiV dife kuowcn vnto India and all limites of the Earth
By Zachaiias Heyas. i 6 o J.
Alhoewel het 'titelblad Amstelredam vermeldt is dit boek een product van de Leidsche of Franeker pers.
7






Uit de wordingsgeschiedenis der Hebreeuwsche drukkerijen in Amsterdam
Zoodra in het begin der 16de eeuw ook in ons land Christen geleerden, naar het voorbeeld van den humanist Joh. Reuchlin, zich op de beoefening der Hebreeuwsche taal en letterkunde begonnen toe te leggen, wordt in de drukkerijen de behoefte aan Hebreeuwsche typen duidelijk merkbaar. De drukker Dirck van Borne te Deventer ziet zich genoodzaakt tot de vroegere techniek der houtsnede terug te grijpen. In 1517 geeft hij het Hebreeuwsche alphabet in houtsnede weer. Een fraai voorbeeld van Hebreeuwschen typendruk vindt men in ons land voor het eerst in 1528 bij Dirck Maertenz. v. Aalst te Leuven in het werk van Joh. Campanus: Libellus de natura literarum, et punctorum Hebraicorum. (Vgl.: Burger Jr. (C. P.). De beschrijving van het Nederl. boek in woord en beeld, voorkomende in: het Boek afl. October—November 1926, pag. 358).
Eerst in de tweede helft der 16de eeuw vindt het Leuvensche voorbeeld navolging te Antwerpen. In 1564 verschijnt aldaar Clenardus' Loeach ha-Dikdoek en een Hebreeuwsche grammatica van den gedoopten Jood Joh. Isaacus.
Toen Antwerpen in 1585 aan Parma was overgegaan, vond de hervormingsgezinde boekdrukker Aegidius Radaeus het geraden met zijn boekdrukkerij van daar naar Franeker te verhuizen. De Staten benoemden hem' al heel spoedig ook ten behoeve der hoogeschool tot „Landschapdrukker" (1586). Ongeveer gelijktijdig met Radaeus was ook Franciscus Raphelengius, schoonzoon van Plantijn, uit Antwerpen naar Leiden verhuisd, om aldaar de leiding van het Plantijnsche filiaal op zich te nemen. Reeds in 1587 wordt Raphelengius te Leiden tot gewoon hoogleeraar in de Hebreeuwsche taal en tevens tot academie-drukker aangesteld. De Hebreeuwsche drukken tusschen de jaren 1588 en 1627 in ons land verschenen, zijn dan ook allen producten van de Plantijnsche pers te Leiden of van de Radaeuspers te Franeker.
Dit is hoogstwaarschijnlijk het geval met het boekje: [Brougthon (Hugoj Misjpachath David... The Familie 'of David... Printed at Amstelredam a city of Marchandise known unto India and all limited of the Earth. By Zacharias Heyns 1605. 8°. Hebr. en Engelsch, waarvan de afbeelding hierbij gaat.
Omtrent Zacharias Heyns' uitgave van dit uit
9



16 octavo-bladzijden bestaande boekje zegt Dr. Burger in: De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw" Dl. IV, p. 255: „Moeten we de woorden van den titel letterlijk opvatten, dan zou het boekje als Hebreeuwsche druk te Amsterdam in zoo vroegen tijd een zeer groote merkwaardigheid zijn. Daar we echter weten, dat Heyns te Amsterdam geen drukkerij had, maar zijn uitgaven bij anderen liet drukken, ligt het vermoeden voor de hand, dat we hier met een product van de Plantijnsche pers te Leiden te doen hebben".
Eerst door de Joodsche ballingen, die op dezen gastvrijen bodem een veilige toevlucht gevonden hadden, zouden de Hebreeuwsche drukkerijen in ons land, en wel voornamelijk in Amsterdam, tot grooten bloei geraken.
In 1597 wordt te Amsterdam de eerste Synagoge op Nederlandschen bodem onder den imam Beth Jacob ingewijd. Uit het oudste document, aanwezig in het archief van het Port. Isr. Seminarium Ets Haïm 1), vernemen wij, dat de gemeente Beth Jacob zich sedert hare stichting ook tot taak gesteld had het onderwijs voor de jeugd en de Thorastudie te bevorderen.
Door den grooten toevloed van ballingen uit het Iberische schiereiland uit Italië en het eiland Madera, is de Synagoge Beth Jacob al heel spoedig te klein. In 1608 wordt een tweede Synagoge gebouwd met den naam „Newé Sjalom". het spreekt bijna vanzelf, dat ook de bestuurderen van Newé Sjalom voor de bevordering van het onderwijs en de Thorastudie hadden zorg te dragen.
In 1616 nam de vereeniging Talmud Tora de zorg voor het onderwijs der beide gemeenten voor hare rekening. Het eerste reglement werd nog in Mei 1616 vastgesteld en door een 150-tal leden onderteekend. Hieronder treffen we aan: Urie ha Levie, Joseph Pardo, Menasseh ben Israël, Jacob Juda Leao [Templo]. (Vgl.: het hieronder geciteerde gedenkboek p.p. 16—20).
In dit reglement werd onder meer ook bepaald, dat de gelden van het genootschap zouden mogen aangewend worden: voor de salarieering der leeraren, voor toelagen aan de studenten, voor de leermiddelen en tevens voor het aankoopen van gebedenboeken en gebedsriemen. Iedere leeraar had voor zijn klas de beschikking over een kast met boeken. Binnen een tijdperk van 5 jaren had de vereeniging het onderwijs der lagere middel-
1) Paraira en da Silva Rosa, Gedenkschrift ter gelegenheid van het 300-jarig bestaan der onderwijsinrichtingen Talmud Tora en Ets Haim. Amst. 1916. 4°. pag. 13.
10



bare en hoogere school geheel georganiseerd, was er voor degelijke leerkrachten, geschikte lokaliteiten en een geheel nieuw leerplan gezorgd, zoodat deze scholen de bewondering van landgenoot en vreemdeling in niet geringe mate opwekten.
Het spreekt vanzelf, dat het gemis van een Hebreeuwsche drukkerij door de Joden in Amsterdam zeer sterk gevoeld werd. In 1617 gaat de vereeniging Talmud Tora dan ook over tot de aanschaffing der materialen voor een eigen drukderij. Het gedenkschrift bevat op pag. 23 hieromtrent een document in de Portugeesche taal, waarvan ik reeds in het Boek van 1916 een vertaling gaf en die ik hier, om zijn belangrijkheid voor de wordingsgeschiedenis der zoo vermaarde Hebreeuwsche drukkerijen in Amsterdam, nog eens in haar geheel laat volgen:
Besluit betreffende den inventaris van de Hebreeuwsche drukkerij, welke onze vereeniging Talmud Tora in eigendom bezit: Den 4den Viar 5381 [1621J toen de hieronder vermelde besturen van Talmud Tora vergaderd waren, hebben zij besloten, dat een staat opgemaakt zou worden van de Hebreeuwsche en Latijnsche letters patrijzen en matrijzen, benevens van de kisten behoorende tot de Hebreeuwsche drukkerij der vereeniging Talmud Tora van de heilige gemeente Bed Yacob, hetgeen alles vervaardigd werd in het jaaar 5377 [1617] onder het bestuur van de heeren Davyd Abenatar, Ab[rahamj gabay en van den penningmeester Ruyel Yezurun. Met de onkosten meegerekend is 539 gulden en 11 duiten hiervoor betaald, zooals blijkt uit het handboekje No. 17 fo!. 90 en 91. En zij bevonden dat genoemde letters in bezit waren van den heer David Abenatar en meerdere voltooide
geschriften van ? in bezit van den heer
Ruyel Yezurun, welke zij beiden hebben ter hand gesteld aan den nieuwen penningmeester op Pinksteren van dit jaar. Ten bewijze dat dit alles naar waarheid geschied is, onderteekenen wij hier: David Abenatar, Abr. Farar, David Cussim.
Een Hebreeuwsche uitgave van de drukkerij der vereeniging Talmud Tora afkomstig, is niet bekend. In 1618 evenwel liet deze vereeniging een gebedenboek in de Spaansche taal vervaardigen, waarin de Hebreeuwsche tekst van enkele stukken met Latijnsche karakters wordt weergegeven. Daar het hierboven geciteerde document spreekt, van Hebreeuwsche en Latijnsche letters, komt ons de onderstelling niet gewaagd voor, dat het Spaansche gebedenboek van 1618 ook een persproduct der vereeniging Talmud Tora is. We laten hier den volledigen titel van dit hoogst zeldzame boek naar het exemplaar uit de Rosenthaliana volgen:
11



Orden de oraciones de mes arreo sin boltar de üna a otra parte. Y la orden de Hanucah, Purim y Pascuas de Pesah, Sebuoth y Sukoth; con mucha diligentia emendada.
Y la Bakassot al principio en Ladino con la pronuncjacjon Hebrayca escrita en Hespannol.
Impresso a despesza de la Santa Hebra de Talmud Torah, del Kahal Beth Yaakob en Amstradama: Anno 5378 = 1618. 8°.
Eerst acht jaren later besloot de beroemde en energieke Chacham Menasseh ben Israël tot de oprichting der eerste Hebreeuwsche boekdrukkerij te Amsterdam. Op 1 Januari 1627 verliet het eerste Hebreeuwsche boek op Amsterdamschen bodem — de Dagelijksche Gebeden naar den Spaanschen ritus — de drukpers. Zoo wordt Menasseh ben Israël de grondlegger eener industrie, welke weldra om haar prachtige tot op den huidigen dag nog niet overtroffen Hebreeuwsche drukken een wereldvermaardheid zal verkrijgen, die tot op het einde der 18de eeuw bij duizenden exemplaren tegelijk niet enkel gebedenboeken maar ook standaardwerken op het gebied van Bijbel, Mischna en Talmoed naar het buitenland zal afleveren en een groot aantal boekdrukkers, lettersnijders, lettergieters en boekbinders in Amsterdam volop werk zal verschaffen.
De corrector Isaac Aboab da Fonseca, Chacham der gemeente Beth Jisrael, verhaalt ons in zijn voorwoord: dat Menasseh ben Israël naar de teekening van den wetschrijver Michael Juda Leon nieuwe Hebreeuwsche lettertypen heeft doen gieten, daar de typen van Bomberg [in Venetië] reeds afgesleten bleken te zijn, en dat twee heeren [Dr. Ephraim Bueno en Abraham Sarphati] door de fraaiheid der typen zóó getroffen waren, dat zij zich opgewekt gevoelden om op hun kosten een klein gebedenboek te laten verschijnen, hetwelk alle vroegere elders verschenen gebedenboeken in volledigheid en fraaiheid van uitvoering zou overtreffen en dat zij hem Aboab verzocht hadden de correctie hiervan op zich te nemen.
Het titelblad bevat een Hebreeuwsch citaat ontleend aan Deuteronium XXXII, 28: „En Israël zal veilig wonen". De getallenwaarde van het eerste Hebreeuwsche woord van dit citaat duidt het jaartal aan, waarin het boek ter perse gelegd werd liStf1 = [5]386 = 1626). Uit dit citaat klinkt ons
een juichtoon tegemoet van den balling, die eindelijk in Amsterdam een plaats der ruste gevonden heeft.
Het titelblad vertelt ons, dat in deze Tefilla-
uitgave o.m. ook voor het eerst het gedicht H37 ^11 is opgenomen.
12



Het titelblad vertelt ons bovendien nog, dat de uitgave geschiedde op kosten van Dr. Ephraim Bueno en Abr. Sarphati. Eerstgenoemde was een bekend Amsterdamsch geneesheer. De Rosenthaliana bezit een zevental boeken, waarvan de uitgave mede door den steun van dezen Maecenas is tot stand gekomen. Rembrandt's penseel heeft zijn beeltenis vereeuwigd. De familie Sarphati behoorde tot de eerste leden der gemeente „Beth Jacob".
Het Kolophon op pag. 361b vermeldt, dat de druk voleindigd is op Vrijdag 13 Tébeth 5387 = 1 Januari 1627.
Zeer opvallend is de onbeholpen typographische uitvoering van het voorwoord des correctors, hetwelk ons een helderen kijk geeft op de omstandigheden van het oogenblik. Niet minder opvallend is het feit, dat Menasseh ben Israël, die anders niet zoo gemakkelijk te voldoen was, zich met de gebrekkige typographische uitvoering heeft tevreden gesteld, maar vooral de passieve houding van Menasseh, die deze eersteling zijner pers de wereld inzendt, zonder haar van een enkel voor- of slotwoord te doen vergezeld gaan. Zelfs de Rosenthaliana en de Livraria Montezinos bezitten dit eerste te Amsterdam gedrukte Hebreeuwsche boek niet. Er zijn tot dusverre slechts twee exemplaren bekend; één exemplaar in de Bodleiana te Oxford, het andere in de collectie van het Seminarium in New-York (uit de collectie E. N. Adler te Londen). Ik herhaal hier, wat ik reeds meermalen heb neergeschreven: het komt mij niet onwaarschijnlijk voor, dat Menasseh ben Israel's eerste persproduct den uitgevers en corrector, maar ook hemzelf, niet beviel en dat eerst nadat het gebedenboek in zijn geheel was afgedrukt, besloten werd de exemplaren hiervan niet voor het publiek beschikbaar te stellen.
In Augustus van het jaar 1627, nadat Menasseh ben Israël reeds drie Hebreeuwsche werkjes in het licht had gezonden, verscheen bij Daniël da Fonseca te Amsterdam Meir Aldabi's „Sjebielei Emmoena", bevattende de beginselen der metaphysische en physische wetenschappen.
In het Kolophon beweert de corrector ten onrechte, dat da Fonseca's uitgave het eerste te Amsterdam gedrukte boek zou zijn.
Steinschneider was de eerste, die in 1852 in zijn catalogus van de Hebreeuwsche boeken der Bodleiana in Oxford en in Ha-Maskir II, 4 en III, 19 duidelijk in het licht gesteld heeft, dat het eerste te Amsterdam gedrukte Hebreeuwsche boek reeds acht maanden vroeger, en wel op 1 Januari 1627, bij Menasseh ben Israël verschenen was.
J. M. HILLESUM.
13



GIDS
I.
Hebreeuwsche druk te Franeker en Leiden, gedeeltelijk voor rekening van Amsterdamsche boekverkoopers 1585—1630.
II.
Spaansche werken, door Joden geschreven en vóór 1627 in Nederland verschenen.
III.
Hebreeuwsche druk te Amsterdam van 1627 tot heden. De werken zijn gerangschikt naar tijdsorde der drukkers. Men raadplege de lijst der Amsterdamsche drukkers blz. 15—22.
IV.
Hebreeuwsche druk in Nederland. Van alle plaatsen buiten Amsterdam is het eerste werk aldaar met Hebreeuwsche typen gedrukt of uitgegeven en in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam aanwezig, tentoongesteld. Zie blz. 23—24.
V.
Eénbladdrukken.
VI.
Pseudo-Amsterdamsche drukken uit drukkerijen te Berlin, Breslau, Cöthen, Dessau, Frankfurt a. M., Frankfurt a. O., Fürth, Hamburg, Homburg, Johannisburg, Livorno, Offenbach, Sulzbach en Zolkiew.
VII.
Portretten van drukkers, uitgevers, schrijvers, enz.
VIII.
Varia.
14



Lijst van Amsterdamsche drukkers,
die met Hebreeuwsche typen gedrukt hebben, in chronologische orde, voortgezet tot het einde der 19e eeuw.
Bij de samenstelling dezer lijst is o.a. gebruik gemaakt van Steinschneider (M.), Catalogus librorum hebraeorum in Bibliotheca Bodleiana. Berolini 1852—60; Roest (M.), Catalog der Hebraica und Judaica aus der L. Rosenthal'schen Bibliothek. Amsterdam; 1875; Ledeboer (A. N.), Alfabetische lijst der boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland. Utrecht 1876 en van J. M. Hillesum, Hebreeuwsche druk in Nederland in den Catalogus der tentoonstelling van de ontwikkeling der boekdrukkunst in Nederland. Haarlem 1923.
1. Menasseh ben Israël en zoons 1627-56. Menasseh b. Israël 1627—56.
Joseph (b. Menasseh) b. Israël 1646-47. Samuel b. Menasseh b. Israël (Samuel Soeyro) 1649-52.
2. Daniël de Fonseca 1627.
3. Jacob Thomasz. Sergeant 1633.
4. Willem en Johan Blaeu 1635-38.
5. Nicolaes van Ravesteijn 1636-62.
6. Immanuel Benbeniste 1641-59.
7. Joannes et Jodocus Janssonius 1642.
8. Elia Aboab 1644-45.
9. Jan Rieuwertsz. 1646-85.
10. David de Castro Tartaz 1647, 1660-95.
11. Tymon Houthaak 1648-60.
12. Juda b. Mordechai (Levi Marcus) en Samuel b. Mozes ha-Levi 1648-50.
13. Samuel b. Mozes ha-Levi en Ruben b. Eljakim 1652.
14. Johannes Janssonius Jr. 1654-55.
15. Joseph Athias en zoon 1658-1709. Joseph Athias 1658—93. Immanuel Athias 1685—1709.
15



16. Uri (Phoebus) ha-Levi 1658—88.
17. Johannes Janssonius a Waesberge en Elizaeus Weyerstraet 1665.
18. Jacob van Royen 1672—1711.
19. Albertus Magnus 1674—88.
20. Joan Blaeu 1675.
Heredes Joannis Blaeu 1676—82.
21. J. Henricus Wetstein 1676—1708.
22. Jacob de Cordova en Zoon 1678—1726. Jacob de Cordova 1678—81.
Ishac de Cordova 1688,1706—26.
23. Pierre Mortier 1686—1714.
24. Abraham Odolphius 1686.
25. Mozes Kosman Emmerich 1688—97.
26. Mozes Dias 1690—1724.
Mozes Dias en Simon b. Naphthali (Simon Sjammes) 1711—15.
27. Mozes b. Abraham Abinoe 1690—94.
28. Asjer Ansjel b. Eliëzer en Issachar Beer b. Eliëzer 1692—1703.
Asjer Ansjel zonder compagnon tot 1713.
29. Caspar Steen 1692—1703. Gedeeltelijk samen met Antonius Steen.
30. Mozes Mendes Coutinho 1695—1711.
31. Henricus Boom en de weduwe van Theodor 1695.
32. Gerardus et Jacobus Borstius 1698-1703.
33. Willem Simon 1699.
34. Nathanel Foa 1702—15.
35. Salomo Proops en opvolgers 1704-1912. Salomo b. Joseph Proops 1704—34. Weezen Salomo Proops 1734—51. Gebroeders Joseph en Jacob Proops 1752—55.
Gebroeders Joseph, Jacob en Abraham
Proops 1752—73.
Joseph Proops 1771—86.
Jacob Proops 1774—79.
Abraham Proops 1776—78, te Offenbach
1780—84.
16



Weduwe en weezen Jacob Proops 1780— 99 (ook wel sinds het einde van 1782 onder de firma weezen Jacob Proops). Weduwe en weezen Jacob en Joseph b. Jacob Proops 1790—96. Weduwe en weezen Jacob, Joseph b. Jacob en Salomo b. Abraham Proops 1793—97.
Weduwe Joseph Proops 1797—1812 (ook wel onder de firma weduwe en weezen Joseph Proops). Weduwe Joseph Proops en Abraham Prins uit Alkmaar 1808—1809. David b. Jacob Proops 1810—49. Weduwe David Proops 1849—53. Israël Levisson firma D. Proops Jz. 1855—69.
Gebroeders Levisson firma D. Proops Jz. 1870—1912.
36. Johan Boom 1705, 1711—13.
37. Chajjim Drukker en opvolgers 1706—40. Chajjim Drukker 1706—26.
Weduwe Chajjim en haar zoon Jacob
Drukker 1727—32.
Jacob b. Chajjim Drukker 1734—40.
38. Jacob Alvarez Soto, Mozes ibn Jakar Brandon en Benjamin de Jongh 1708-10.
39. Simon b. Naphthali (Simon Sjammas) en zijn broer Isaac 1708.
40. Cornelis van Hoogenhuysen 1711—34.
41. Joseph Maarsen 1712.
42. Isaac de la Penha 1712.
43. Jacob b. Abraham Ger 1713.
44. Samuel Marquis en Raphael de Palachios 1714—17.
45. Mozes Bendien 1714.
46. Ahron Antunez 1716—20.
47. Joseph b. Akiba Beer (Joseph Dajan) 1717—42.
48. Mozes Frankfort 1721—46.
17



49. Naphtali Hirz Levi Rofe en opvolgers 1726—1852.
Naphtali Hirz Levi Rofe 1726-^1. Naphtali Hirz Levi Rofe en zijn schoonzoon Kosman 1742—66. Jochanan Levi Rofe, zijn zwager Baruch en diens broeder Hirz 1770—86. Jochanan Levi Rofe en zijn zwager Baruch 1788—93.
Jochanan Levi Rofe en zijn zoon Benjamin 1797—1827 (ook onder den naam Joachim van Embden of Joachim van Embden en Zoon).
Van Embden & Co. 1827—52 (ook onder den naam Hirz van Embden). Van Embden & Co. en P. den Hengst en Zoon 1831.
50. Isaac Leon Templo 1726—34.
51. Nicolaas ten Hoorn en Antoni Schoonenburg 1726.
52. Abraham Athias 1728—46.
53. Arendt van Huyssteen 1731—54.
54. Joh. E. Hynitzsch 1752.
55. Jan Janson 1753—58.
Leib Soesmans en Jan Janson 1757—58.
56. Gerrit de Groot 1756.
57. Leib Soesmans 1760—71.
Leib Soesmans te Leiden in 1771 en 1772; te 's Gravenhage te zamen met J. H. Munikhuyzen 1775—80. Over zijn werkzaamheid te Londen zie de mededeeling van Roest bij Ledeboer s.v.
58. Moseh Pretto Henriquez 1762.
59. Gerard Jan Janson ten huize van Israël Mondovy 1764—76.
Gerard Jan Janson zelfstandig 1777.
60. Kosman b. Joseph Baruch 1768—72.
61. Kosman en Zoons 1776—81.
62. Hendrik, Willem en Cornelis Dronsberg 1786—88.
18



63. Belinfante & Co. (Gebroeders Belinfante) 1809—11.
64. Drukkers van Opperconsistorie, Gemeente en Armbestuur 1810.
65. J. Belinfante 1812.
66. Belinfante en de Vita 1832—48.
67. D. A. Lissaur 1834—35.
68. M. Coster Jz. 1844—55. Coster <& Co. 1849—50.
M. en L. J. Coster 1853—54.
69. J. Bueno de Mesquita en opvolger 1855—75.
J. Bueno de Mesquita 1855—72.
J. Vita Israël firma J. B. Bueno. de
Mesquita 1873—75.
70. S. M. Coutinho Jr. en Co. 1860—68. S. M. Coutinho sinds 1862.
71. Gebroeders Binger sinds 1863.
72. D. de Miranda en Co. sinds 1874.
73. Van Es en Joachimsthal 1875—94. Joachimsthal's Stoomdrukkerij sinds 1895.
74. S. J. Ricardo 1875—81.
75. Roeloffzen en Hübner sinds 1882.
76. Van Creveld & Co. sinds 1885.
77. A. Gokkes sinds 1889.
19



Alphabetisch Register op de Lijst der Amsterdamsche Drukkers
No.
Aboab (Elia) , .' . 8
Autunez (Ahron) 46
Asjer Ansjel b. Eliëzer 28
Athias (Abraham) . 52
„ (Immanuel) 15
(Joseph) 15
Belinfante (Gebr.) 63
(J.) . 65
en Co 63
„ en de Vita 66
Benbeniste (Immanuel) 6
Bendien (Mozes) 45
Binger (Gebr.) ' . 71
Blaeu (Joan) .'.20
„ (Johan) 4
(Willem) . 4
Boom (Henricus) 31
(Johan) 36
,, (Weduwe van Theodor) 31
Borstuis (Gerardus) . 32
„ (Jacobus) 32
Brandon (Mozes ibn Jakar) 38
Castro Tartaz (David de) 10
Cordova (Ishac de) 22
(Jacob de) ... ^ ..... 22
Coster (L. J.) 68
Coster Jz. (M.) 68
Coster en Co 68
Coutinho (Mozes Mendes) 30
Coutinho Jz. (S. M.) 70
„ en Co 70
Creveld (van) en Co 76
Dias (Mozes) 26
Dronsberg (Cornelis) 62
' (Hendrik) 62
(Willem) 62
Drukker (Chajjim) 37
(Jacob) 37
(Wed. Chajjim) 37
Drukkers van Opperconsistorie enz. ... 64
Embden (Hirz van) 49
„ (Joachim van) 49
„ (van) en Co 49
20



Emmerich (Mozes Kosman) 25
Es (van) . 73
Foa (Nathanel) 34
Fonseca (Daniël de) 2
Frankfort (Mozes) 4S
Gokkes (A.) 77
Groot (Gerrit de) 56
Hengst (P. den) 49
Hoogenhuysen (Cornelis van) 40
Hoorn (Nicolaas ten) ' . . 51
Houthaak (Tymon) 11
Hübner 75
Huyssteen (Arendt van) 53
Hynitzsch (Joh. E.) 54
Isaac b. Naphthali 39
Issachar Beer b. Eliëzer 28
Jacob b. Abraham Ger 43
Janson (Gerard Jan) 59
(Jan) 55
Janssonius (Joannes) 7
„ (Jodocus) 7
„ Jr. (Johannes) 14
„ a Waesberge (Johannes) .... 17
Joachimsthal 73
Jongh (Benjamin de) 38
Joseph b. Akiba Beer 47
Joseph Dajan 47
Joseph b. Israël 1
Juda b. Mordechai 12
Kosman b. Joseph Barucht 49, 60
Leon Templo (Isaac) . . . . . '. . . . 50
Levisson (Gebr.) 35
„ (Israël) 35
Lissaur (D. A.) 67
Maarsen (Joseph) 41
Magnus (Albertus) 19
Marcus (Levi) 12
Marquis (Samuel) 44
Menasseh ben Israël 1
Mesquita (J. Bueno de) 69
Miranda (D. de) en Co 72
Mondovy (Israël) 59
Mortier (Pierre) 23
Mozes b. Abraham Abinde 27
Odolphuis (Abraham) 24
Palachios (Raphael de) 44
Penha (Isaac de la) 42
Phoebus ha-Levi 16
Prins (Abraham) 35
21



No.
Pretto Henriquez (Moseh) 58
Proops (Abr.) 35
(David) 35
(Gebr.) 35
(Jacob) 35
„ (Joseph b. Jac.) 35
(Joseph b. Sal) 35
(Sal. b. Abr.) 35
(Sal. b. Jos.) 35
(Wed. Jac.) 35
(Wed. Joseph) 35
„ (Weezen Jac.) 35
„ (Weezen Sal) 35
Ravesteyn (Nicolaes v.) 5
Ricardo (S. J.) 74
Rieuwertz (Jan) 9
Roeloffzen 75
Rofe (Jochanan Levi) 49
„ (Naphthali Hirz Levi) 49
Royen (Jac. v.) 18
Samuel b. Israël 1
Samuel b. Mozes ha-Levi 13
Schoonenburg (Antoni) 51
Sergeant (Jacob Thomasz.) 3
Simon (Willem) 33
Soesmans (Leib) 57
Soeyro (Samuel) 1
Steen (Antonius) 29
(Caspar) 29
Tartaz zie: Castro Tartaz
Uri ha-Levi 16
Vita (de) 66
Vita Israël (J.) 69
Wetstein (J. Henricus) 21
Weyerstraet (Elizaeus) 17
22



Lijst van plaatsen buiten Amsterdam,
waar werken met Hebreeuwsche typen gedrukt of uitgegeven zijn. Aangegeven is het jaar, waarin het oudste werk van dien aard in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam aanwezig, is verschenen. In navolging van E. N. Adler, in zijn Gazetteer of Hebrew printing, zijn ook die werken opgenomen, waarin slechts enkele Hebreeuwsche woorden voorkomen.
1. Amersfoort 1866 [min "I3D "jljn VID] Plano.
2. Arnhem 1619 Drusius (Joh.), De sectis Judaicis.
8°. Typis Frederici Heynsii Typograph. in Acad. Franekerana.
3. Breda 1653 Hulsius (Ant), Theologiae Judaicae.
8°.
4. Bussum 1923 Pinkhof (S.), "pijtt iHOnp
Naar uw jeugd van vroeger. 8°. (Gedrukt te Leiden).
5. Delft 1703 Serarius (Nic), Joh. Drusius, Jos.
Scaliger, De tribus Judaeorum sectis syntagma. 4°.
6. Dordrecht 1692 Til (Sal. van), Digt-, sang- en
Speelkonst... der Hebreen. 4°.
7. Franeker 1586 Drusius (I.), Miscellanea locutionum
sacrarum. 4°.
8. Gouda 1886 Woordenboek, Hebreeuwsch-Hol-
landsch. fo.
9. Groningen 1630 Muler (Nic), Judaeorum annus
lunae-solaris... fo.
10. Den Haag 1739 Muilman (W.), nSsn Gebed voor
drie misdaadige. 8°.
11. Haarlem 1842 WoK (A. A.) fiöNl DlSlT JTVtf;, De
stemmen der oudste... rabbijnen over Pijutim. 8°.
12. Harderwijk 1691 Muler (Nic), Exercitationes in Apo-
calypsin Johannis. 4°.
13. Helder 1926 Pinkhof (S.), Vooruitzichten. 8°.
14. 's Hertogenbosch 1862 JTlfifê'J J~IISIH "TID Dienstverrigting voor het zielenheil der afgestorvenen... 8°. (Uitgave van J. L. Joachimsthal, Amsterdam).
23



15. Kampen 1846 Waterman (t.% Handboek der Bij-
belsche aardrijkskunde. 8°.
16. Koevorden 1849 Cohen (M. M.) "n m3 of Geloofs¬
belijdenis voor Israëliten. 8°.
17. Leeuwarden 1741 Nieuwman (Petr. Werner) fijfo TU\
Het ligt ten tijde des avonds... 8".
18. Leiden 1585 Martinius (Petr.), Grammaticae
Hebraeae libri duo. 8°.
19. Maastricht 1899 Reglement der aniHD rnOJ? TT! te
Oldenzaal. 8°.
20. Meppel 1853 Israëliet, De, Nieuw Israëlietisch
Weekblad, fo.
21. Middelburg 1653 Morus (Alex), Causa dei. 4°.
22. Nijmegen 1895 Spinoza (B. de), Godgeleerd-staat¬
kundig vertoog. 8°. (Uitgave van van Looy en Gerlings, Amst.).
23. Rotterdam 1686 Lightfoot (J.), Opera omnia. fo.
24. Utrecht 1665 Tractatus talmudicus iTGfC 'PHS 4°.
25. Veendam 1852 Voorzanger (J. L.) ptf hy$ Tal-
mudische en Midrasinische olijfbladen. 8°.
26. Zutphen 1906 Staal (L. D.), Israël onder de vol¬
keren. 8°.
27. Zwolle 1847 Waterman (I.), Hulde aan de nage¬
dachtenis van H. J. Hertzveld. 8°.
24






14.003.359
llllllmlllllll III!
JOACHIMSTHAL'S STOOMDRUKKERIJ AM STERDAM