DIETSCHE LUSTHOF
LETTERKUNDIG LEESBOEK VOOR DE HOOGERE KLASSEN VAN SCHOLEN VOOR MIDDELBAAR EN VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS SAMENGESTELD DOOR
W. KRAMER
LEERAAR AAN HET CHR. LYCEUM TE ALMELO EN
Dr. N. VAN DER LAAN
LEERAAR AAN DE EERSTE CHRISTELIJKE H.B.S. TE 'S-GRAVENHAGE
TWEEDE DEEL
ROTTERDAM NIJGH 6 VAN DITMAR'S UITG.-MIJ



Dr. J. A. ROETERT FREDERIKSE
DIETSCHE SPROKKELINGEN
Twee bundels moderne lyriek, voornamelijk ten behoeve van Lycea, Gymnasia en H.B.S.
Deell: Ing. ƒ1.40, geb. ƒ 1.90 Deel II: Ing. ƒ 1.75. geb. ƒ2.25



W. J. C. v. Prooijen van Cittersstraat 4 5 a. Rotterdam.
DIETSCHE LUSTHOF






DIETSCHE LUSTHOF
LETTERKUNDIG LEESBOEK VOOR DE HOOGERE KLASSEN VAN SCHOLEN VOOR MIDDELBAAR EN VOORBEREIDEND HOOGER ONDERWIJS
SAMENGESTELD DOOR
W. KRAMER
Leeraar aan bet Chr. Lyceum te Almelo EN
Dr. N. VAN DER LAAN
Leeraar aan de Eerste Christel. H. B. S. te s-Gravenhage
TWEEDE DEEL
ROTTERDAM • MCMXXVII NIJGH ö VAN DITMAR'S UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ






EEN WOORD VOORAF.
Dit tweede deel, waarmee deze bloemlezing compleet is, geeft volgens belofte een ruime plaats aan de literatuur na 1880. We denken ons dit deel, wat de H.B.S. betreft, bestemd, niet alleen voor de Vde, maar ook voor de IIIde klasse, terwijl dan in de IVde klasse het eerste deel kan worden gebruikt.
Almelo. W. K.
's-Gravenhage. N. v. d. L.






ANTONI CHRISTIAAN WINAND STARING.
1767—1840.
Geldersen dichter, die na zijn studiën in rechten en landhuishoudkunde zich vestigt op den Wildenborch, te midden der schoone natuur van zijn geliefden Achterhoek, waar hij de „woestenij" omschept tot golvend korenveld en zijn beminde dennen plant. Als Huygens, den dichter, dien hij zich ten voorbeeld koos, was de dichtkunst hem verpoozing en bloem in het koren van zijn levensarbeid:
„Is 't weinig Dichterloofs, wat ik tesaam mogt gaaren,
Gij Velden om mij heen (bedwongen Woestenij 1) Vlecht pijngroen in den krans, en Ceres gouden aren;
Dat hij mijn Vaderland een waardig offer zij." Was het weinig wat hij bood, het was doorwrocht en van de fijnste soort: vertellingen, geestig van vinding en verteltrant, doortinteld van speelsch vernuft en blijden levenslach; lyrische gedichtjes, fijn van toon en treffend van schildering; puntdichten, lichtsprankels van zijn helderen levenskijk.
Te weinig gewaardeerd en gekend, omdat hi] door zijn persoonlijken stijl, met zijn vernuftige woordspelingen en eigenaardige zinswendingen een geoefend en immer waakzaam lezer eischt: „Staring is niet de man voor vluchtige, oppervlakkige lezers. Zijn verzen zijn geen muziek om van 't blad te spelen. Zij vereischen een oplettendheid, die zij ten volle waardig zijn en bij elke herlezing met de ontdekking van nieuwe schoonheden beloonen. Maar deze schoonheden zijn schoonheden van detail, waarover de gewone lezer heenglipt en die door de verwaarloozing van een rustteeken, de verplaatsing van een accent, het niet acht geven op een hoofdletter verloren gaan of in zoovele duisterheden veranderen. Over het geheel is hij meer geschikt, een geoefenden smaak, dan een alledaagsch gevoel te streden" (Beets).
Hier is de stijl geteekend van den man, die geen populariteit zocht, die afkeerig was van rhetoriek en gevoelerig^ heid, maar werkte aan zijn taal.tot zij hem was de keurige,
7



smaakvol beheerschte uitdrukking van zijn persoonlijke visie.
Onder zijn vertellingen munten uit: de Jaromir-cyclus; De twee Bultenaars; Mar co en de fijne idylle De Verjaardag; onder de lyrische gedichten: Herdenking; Aan de Eenvoudigheid; De Israëlietische Looverhut; Oogstlied; Meizang; als kerkelijk lied het zangkoor uit: Kerkgezang voor het Feest van Jezus' Hemelvaart.
Uit: KERKGEZANG VOOR HET FEEST VAN JEZUS* HEMELVAART.
Zangkoor.
IV.
Gods paleis ontsluit zijn deuren;
't Voorhof zendt zijn wierookgeuren, Bij der englen vreugdegroet, Hem, die stierf en leeft, te moet.
Talloos vloeit de schaar hem tegen; Heilig palmloof dekt zijn wegen;
Beurtlings dreunt bazuingeschal —
Trilt de harp, in Salems wal.
Ziet, hij nadert! Starend knielen Serafs, Cherubs, Menschenzielen;
Harpklank en bazuingalm zwijgt,
Daar hij Sions kruin bestijgt!
's Heeren burgt verheft zijn tinnen; Hij, die stierf en leeft, gaat binnen;
Op zijn paden stroomt het licht
Van zijns Vaders aangezigt!
AAN DE EENVOUDIGHEID.
Breng mij, zachte Eenvoudigheid, Waar de stulp uw schreden beidt, Die de wijnstok half omvangt; Daar de bloeitak over hangt.
8



Leid mij tot uw klein gezin Als een trouwen jonger, in; Doe mij, luistrend naar uw mond, Waarheids echte leering kond.
Dat mijn oor geen woest geschal Boven eedlen zang gevall'. Noch mijn oog een bont vertoon, Meer dan oudheids zedig Schoon.
Waag ik eens de her te slaan; Spoort mij pligt tot handlen aan; Schoone Nimf! ontsta mij niet: Tooi mijn Leven en mijn Lied.
AAN DE MAAN.
Toon ons uw. luister, o zilveren Maan! Rijs uit het meer. Lach den zwervenden scheepling aan. Straal, op 's wandelaars donkere baan, In uw lieflijkheid neêr.
Waar zonder hoop de Verlatene smacht, Schemere uw gloor. Waar, na troostelooze afscheidsklagt, Blij hereenen de Minnenden wacht, Breke uw glinstering door.
Schoon is de Dag, als zijn purpere gloed Vorstelijk stijgt; — Als hij zingend de ontwaakten groet! Maar uw komst is den peinzenden zoet, Gij, die flonkert — en zwijgt!
9



HERDENKING1).
Wij schuilden onder dropplend loover,
Gedoken aan den plas; De zwaluw glipte 't weivlak over, En speelde om 't zilvren gras; Een koelt jen blies, met geur belaan, Het leven door de wilgenblain.
't Werd stiller; 't groen het af van droppen;
Geen vogel zwierf meer om; De dauw trok langs de heuveltoppen, Waar achter 't westen glom; Daar zong de Mei zijn avendhed! Wij hoorden 't, en wij spraken niet.
Ik zag haar aan, en, diep bewogen,
Smolt ziel met ziel in een. O tooverblik dier minhjke oogen, Wier flonkring op mij scheen! O zoet gehspel van dien mond, Wiens adem de eerste kus verslond!
Ons dekte vreedzaam wilgenloover;
De scheemring was voorbij; Het duister toog de velden over; En dralend rezen wij. Leef lang in blij herdenken voort, Gewijde stond! geheiligd oord!
Uit: HERTOG WILLEMS BEDEVAART IN 1389.
[GELDERS LUSTWARAND].
Gij Bergen!... Heuvels acht de Faam, Bij vriend en vreemd, te klein een naam, Voor Heerschers over meer verschiet, Dan eigen erf den landzaat biedt! — Gij Bergen! van 'tgewolde vee Beweid, en van 't gehorend ree!
i) Zie Bijlage I.
10



Gij vruchtbre Dalen, waar de zon Haar schichten koelt in bron aan bron; Waar 't veldgebloemte vroegst ontluikt, En langst aan winters magt ontduikt; Waar Echo, als de meimaand keert, Den zang van duizend vogels leert!
Gij Bosschen, die daar tusschen 't graan. Wanneer de sikkels-veldwaarts gaan, Op nieuw versierd met lenteblad, Smaragd gelijkt, in goud gevat!
Gij Beken: eeuwigvloeijend glas,
Dat snelt naar Rijn- en IJsselplas,
Maar toeft, aan 't scheipunt van hun val,
Onzeker wien het volgen zal,
En, beurt om beurt, door 't schoon verleid,
Zoo mild langs ieders boord gespreid!
Gij Paradijs! van 't morgenland Naar 't golventemmend west verplant; Hoe kwelt hem daar uw tooverbeeld, Als 't vriendhjklonkend voor hem speelt!
JAROMIR TE PRAAG.
Een Oud-Student, dien 'k Jaromir zal noemen: Een Theoloog; befaamd aan Kareis School te Praag,
Voor twee paar eeuwen; mogt zich roemen Van een gezonde maag;
Maar, ach zijn beurs lag ziek! De Wissel veertien daag Ontbrekend, was 't crediet verdwenen,
Bij Schagcher-Eplrraïm, zijn welbeklanten buur;
Het, anders lokkend, etensuur Dreef Jaromir 't Boheemsche Athenen
Als een verstootling uit; en bergwaart sloop hij voort;
Op 't eenzaam pad in de overlegging niet gestoord: Hoe met een platten buil een maaltijd te vereenen.
11



De reiszak, dien hij wandlend droeg,
Was ligt genoeg, En kon' hem weinig hinder baren:
Een Plautus en 't Studenten-zangboek waren
Het meest omslagtig deel van 't pak,
Dat in 't herbergzaam juchtleer stak. Hij zweette niet te min! — de rommlende ingewanden,
Schoon bol van enkel wind,
Bezwaarden onzen Vrind! ... In't lest tot flaauwens toe! als, over de akkerlanden,
Zich 't avondkoeltje, net van pas, vermeijen ging,
En hij 't, met open borst, op dorre lippen ving.
Dus nieuwgesterkt, jaagt weêr zijn blik den kring Rondom hem zoekend af.
Een Dorp verheft zijn daken, Regts, tusschen ooftgeboomt'. Links, breidt zich, aan den
weg,
Een perk uit, voor de leuze omsingeld met een heg: Die hier zijn handwerk drijft, vaart best, wanneer de zaken
Der boeren slechter gaan, en droes of runderpest
Haar zetel in hun stallen heeft gevest. Dan is hij daaglijks hier als anatoom te vinden, En pleegt de kraaijen aan zijn mildheid te verbinden.
Hier valt thans Jaromir, nabij de heg, in 't oog Wat fluks het radertuig van zijnen geest bewoog, En zijn verbeelding spande: „O schat, waarmede een Heilig Mij redding biedt!
Gespijsd, gelaafd voor niet! voor niet Gekoesterd als een prins, rust ik, den nacht door, veilig, In gindsche herberg!" riep hij uit.
„Wat vond hij dan?"
Iets wat, bij u of mij, de hebzucht niet zou tergen! Twee Paardenvoeten en een Koestaart vond de Man.
Hij spoedt ze bij zijn Plautus weg te bergen, En stapt nu, trotscher dan een haan, Op 't uithangbord der „Zeven Slapers" aan.
12



„Heer waard, een goede schotel eten! Maar geen getalm l ik val wat haastig, moet gij weten. De wijn — van 't beste vat — begrijpt gij!"
In dien toon
Houdt Jaromir het vol; eet, drinkt, dat elk zich wondert; Schimpt, scheldt er tusschen, met een basstem of het dondert-; En snaauwt nu: „Wijst me een bed."
Het loon
Van die, bij 't nachttoilet, zich naar zijn laarzen bukte,
Voorkwam het dienstbewijs: een treê,
Van klink! waarmeê De ongure Gast, wiens zool zijn lenden drukte,
Te kooi sprong.
't Magtwoord: „Grijp!" besloot hierop de klucht, Terwijl de laarzen, als twee zwaluwen, de lucht Doorscheerden; en 't gordijn viel neder.
Den andren morgen rees het weder,
Met d'aangebroken dag. Een schrikkelijk rumoer
Van trapplend klossen op den vloer; En „Laarzen 1 laarzen!" tot men aamloos komt geloopen.
„Gaan de ezelsooren hier te negen uur eerst open?" Die vraag gold d'eigen hals van gistren.
Wit als krijt, Staat hij, en gaapt, mét mond en oogen even wijd.
De laarzen laat hij slippen: uit de deken Van 't veldbed, waar de bulderbas, Na zijn gemaakt alarm weêr ingedoken was,
Zag Jochem een ontzettend voorwerp steken! En keerde, in 't volle zweet dat hij van angst vergoot.
„Helpe ons Sint Nepomuk! wat is mij wedervaren!"
Berst hij in 't einde los. „Ik kom ... daar kijkt een poot — Een paardenpoot, met lange, zwarte haren,
Kijkt uit het bed van onzen Gast!"
13



„Loop naar de pomp, en drink u nuchtren, kwast!" Voegt hem zijn Meester toe; maar naadrend, om de kamer
Van Belzebub, op zijn beurt, in te gaan,
Vergeet hij niet, een kruis te slaan;
En, bleef hij op den drempel roerloos staan; Begon hem óók het hart te kloppen als een hamer; 't Had dubblen grond! Niet èèn — twèè hoeven staken 't bed Thans uit! —Hij komt terug, onmagtig dat hij stamer'
Van 't geen hij zag, en zwijgt geheel verplet.
Toch moest een Derde nog gaan kijken! Een Invalied, naar 't land in rust verzet.
Zijn knevels streek hij op; zijn kuif rees, zonder strijken, Vanzelve omhoog, zoodra hij binnenkwam, En, bij twee hoeven, nog een langen staart vernam,
Die kwisplend heen en weder speelde.
Weg hep ook nommer drie! en 't scheelde De Waard alleen, zoo hep het huis leêg. Voor 't ontbijt Bezorgd, laat Jaromir aan hèm geen vlugtenstijd.
Met huivrende angst gediend, roert deze nu zijn kaken Van nieuws; tot hij beveelt, de reekning op te maken.
De Waard, bij dit gebod, voelt zijn bevrozen bloed Straks weder tintiend slaan in de a&ren: Daar 't blijkt, dat, zonder hem, de Vijand heen zal varen.
Hij wil erkentlijk zijn; ook valt hem in: ,,'tWas goed Zich daar beneden, voor den nood, wat gunst te sparen."
Dus antwoordt hij: „Genadig Heer! Dat kost en drank alhier tot uw beschikking waren
Is pligt geweest; en 't strekte mij tot eer, Bleef deze kleinigheid de vriendschap onderhou'en."
„ „Goed!" " spreekt de Gast „ „het zij. Dit zal u èèns
niet rouwen, Heer Waard! —Wij zien elkander weêr." " (1832).
14



Uit: Belgische Muzen-Almanak 1829, waarin Jaromir te Praag eerst verscheen.






II.
JAROMIR TE LOCHEM.
De kennis werd gemaakt; gij kondt een beetre maken Dan met Vriend Jaromir, maar, Lezer, 't was voor mij De beste: ik kom daardoor van een Prefatie vrij,
En heb een naam, waaraan 't geen volgt is vast te haken.
Of Jarpmir zijn rol van Lucifer
Meer speelde, bleek mij niet; doch, na zijn Onheilster, Was Voorspoeds Daglicht op den horizon verschenen:
Gehuld in Sint Franciscus dos,
Zat, die eens wandlen moest, parmantig op een ros, En spaarde dus, bij 't Missiewerk, zijn beenen. 't Was reizen links en regts! noord; zuid; en oost, — in 't lest
Ook west;
Dwars over 't Munstersch heivlak henen; Tot daar, op Gelders grond,
Thans nog de dubble stoel van Graaf en Hertog stond.
Hbe had een monnikspij den Prager Borst herschapen! Wat kracht deed in den Man 't aldwingend kwispelwapen, Sinds jaren, door zijn hand, ten schrik der hel gezwaaid; De naam van Heilig, hem bij groot en klein geschonken;
De Biechtstoel, die zijn heersch- gelijk zijn hebzucht paait!
Doch, Onbeproefden, zoo gij soms hier zege kraait, Ziet toe! ons zwaklijk hoofd wordt vaak van minder dronken.
De Klucht, gespeeld in zijn studententijd, Met koeijenstaart en paardenpooten,
Was Jaromir voorlang uit zijn geheugen kwijt. Dat ligt deze aperij den zwarten had verdroten,
Zulks kwam hem nimmer in den zin!
DlE angel zat er niet te min,
•En werd steeds giftiger, als, bij 't exorciseeren,
Een Geest, van 't nonnenplagend slag, Zich onvoorwaardlijk moest verneêren,
Voor Jaromirs gezag.
15



Summa summarum: Heintje Pik lag op zijn luimen, Om, met acht vingers en twee duimen,
De kans, hem vroeg of laat gehoon, Krachtdadig bij haar vlecht te pakken,
En onzen driesten Muzenzoon Een kool te bakken.
Deze, onbewust van 't hem bedreigend kwaad, (Den os gelijk: „weldra, voor apis, aangebeden"
Gelijk hij droomt! maar die aan 't slagthuis staat!) Was Lochems poorten ingereden, En blikt hoogwaardig van den zadel naar beneden.
Op eens! de straat loopt vol; men joelt; de klokken gaan!
„Ter eer van zulk een Gast!" vertelt hem de Eigenwaan, En 't plooit zijn mond nog meer in 't deftige; als een jongen, Van uit de herberg, naar den Ruiter komt gesprongen:
„Net afgepast, Heer Pater! Hoor Die nieuwe klokken eens! niet waar? das trant!
Zij hongen,
Daar veertien dagen lang doodstom: bij d'ou' Pastoor
Van Lochem, mogt' er zelfs geen pover kleppen door!
„ „Waar toe ze omhoog gehijscht, vóór 't wij'en? Dat wordt alnog vereischt, eer ik 't geweld zal lij'en." "
Zoo zei Pastoor — en ging van honk —
En — 't jonge volk zijn gang! Maar, nu 't zoo deftig klonk, Moest dat de zondaars toch van penitentie vrij'en?"
„Hoe, deugniet! Welk schandaal! Is dit een Christenland!
Neen, de Antichrist heeft hier zijn oproervaan geplant! Én de aarde splijt nog niet?! Nog valt geen zwavelregen?!"
Dus stortte zich de galblaas van den Sant, {Zijn ruin inmiddels afgestegen)
Op dit gekakel uit. 's Mans hevig blaken is
Min ijvergloed, meer ergernis, Om d'al te slinkschen trek, dien hem de hoogmoed speelde. Hij stapt, als of hij meê in 't Erf van Petrus deelde,
En Schepterdragers zonen hiet, Te midden van een schaar, die naar 'tgebombam luistert;
16






Uit: Nederlandsche Muzen-Almanak 1829, waarin Jaromir te Lochem eerst verscheen.



En schreeuwt: „Heeft razernij hier ieders brein verduisterdI
Daar 't Kerkwet en Pastoor verbiedt, Met Ongedoopte Klokken benglen! Bij Sint Michiel en zijn tienduizend englen,
Geen priester zou' hij zijn, die zoo iets glippen het! Vloek treff' dat Klokkenpaar, dat onbevoegd durft klinken I Wat hóóg steeg zal te lager zinken:
Ik geef ze beide in Satans magtl"
Daar had de Booze hem gewacht! Zijn Klokken nam hij beet: ten leidak uitgebroken.
Verschijnen ze in de lucht, met klagend nagebrom. Maar — van de klepels had de Schenker niet gesproken.
En Heintjen wil voortaan geen Kerkeneigendom Dan met bewijslijk regt verkrijgen! Hij rukt de Klepels, onder 't pijlsnel opwaart stijgen,
De Klokken uit, en smakt ze naar beneên! —
Op welk een hoofd? — helaas, op een ... Geschoren kruin! — de tong des Strafprofeets moet zwijgen!
Dood! — of is 't minder erg — dan schier
Zoo goed als dood ligt Pater Jaromir! De Klokken middlerwijl voltrekken Haar aangevangen reis. Twee Waterpoelen strekken
(Een kuijer ver van Lochems Veldgemeent')
Ten badplaats aan de snaatrende eend — Ten spiegel aan de bonte wolken:
't Was derwaarts dat ons tweetal trok;
In elk der Kolken plompt een Klok — Én 't zijn voortaan de duivelskolken.
Zoo vaak het jaar weêr Kerstijd bragt,
Kwam, sedert, puncto middernacht,
De Heivoogd op zijn Klokken trommen;
Of hier een stoute vrijgeest lacht, Wie scherp van oor is, hoort ze brommen. (1832).
Dietsche Lusthof II
17



III.
JAROMIR TE ZUTPHEN.
„Alweêr van Jaromir?" Ik kan 't niet helpen, Lezer!
Hij hep, ten derde maal, mij klakloos voor de voet; En of mijn Held aan Moldau of aan Wezer
Gefokt zij; of hij mij de derde reis ontmoet, Of de eerste, en Monnik zij of Heiden;
Hij is mij onbekeken goed:
Verstaat hij slechts, wanneer mijn rijmkoorts woedt, De ziektestof genezend af te leiden.
Laat Jaromir u dus zijn platgeschoren bol Nog eens zien, heb geduld! het zal aan mij niet schorten, Dat hij uw leêgen tijd naar krachten poog' te korten, .
Bij 't spelen van zijn nieuwe rol.
Welaan dan, ik begin! Hou' slechts uwe aandacht vol!
Heeft iemand van den Booze wat te vreezen, Hij ga niet ver om hulp; zijn man is Sint Michiel. Kort voor het tweetal Klepels viel,
Met Lochems Klokken eerst ten hoogen opgerezen,
Moest Jaromir hem juist indachtig wezen. „Bij Sint Michiel!" roept met ontplooiden mond De Pater, dat het kerkhof dreunt in 't rond;
De Heilig hoort; kijkt uit; ziet slingrend zich verheffen
Wat straks verraderlijk hem die daar schreeuwt zal treffen;-
En staat reeds, maar verhuld voor 't menschhjk oog, beneên. Het schild is aan zijn arm; niet voor den pronk alleen:
't Heeft, met een zwenk, op weg de vaart gebroken Van 't neêrgesmakt metaal — des niet te min vrij zwaar Op 's Monniks hoofd beland! Vriend Jaromir ligt daar, .
Als had de Dood zijne oogen reeds geloken.
Zijn longen zijn van ademtogt verstoken, Terwijl het bloed hem langs de slapen vliet. Nogtans de levensvonk ontsnapt het ligchaam niet!
18



Een arm — een been, dat aanvangt zich te rekken — Doen blijken, dat Michiel geen lijk heeft op te wekken.
Het kost hem slechts een schrupeltjen bewijs
Van Balsem uit het paradijs Om, binnen weeks verloop, wat gaapt weêr digt te kleven;
En Hij, wien 't in een droom is g'openbaard,
Wat Heilig hem onzienlijk heeft bewaard, Verspreekt, door pligtbesef gedreven,
„Eèn dingsdag van de twèè te vasten, hem ter eer,
Tot zijn Getij de aanstaande herfstmaand keer'."
Dit woord was tusschen hem en zijn Patroon gebleven: In petto gaf hij 't, op 't bedaarde ros geheven, Dat, als convalescent, hem aan vervelingspest Ontdraagt, en redt naar Zutphens grijze vest.
Daar wil hij bij de Wijsheid les gaan nemen, Die, in een Kerkgewelf; bef aamder dan te Bremen De Grafcel, eeuwen tijds aan boei gelegen heeft, En — Proteus wedergaa — geketend antwoord geeft.
Zijn ijver baarde gunst 1 men laat hem niet verlegen, Schoon hij ter scheemring toe zijn drokke studies rekk': Een dubble Sleutel wordt van Kerk en Boekvertrek
Hem toebetrouwd; de Koster hoeft zijn wegen
Slechts hulpzaam over dag, maar niet, bij 't henengaan, Des avonds, gaa te slaan.
Wat, onder 't werk, 's namiddags onzen Pater Tot sterking dient, daar waakt een oud Begijntje voor.
Pas opent hij de deur, of 't hengelmandje staat er: De Custos komt er meê; hij zet het aan een schoor
Van 't welf, eerbiedig groetend, neder,
En gaat.
Zoo kwam en ging, wie hem verzorgde, weder. 'tWas de eerste keer 'sMans extra-vastendag; Doch had de Non, die in zijn Vesperbrood voorzag,
19



Van zijn Gelofte niets vernomen; En toen zijn spijsuur was gekomen,
En 't korf jen openging, bleek, wat het bovenst lag, Een hoen te zijn. 't Vereischte geen ontleden; Reeds was het, naar de kunst, den eter voorgesneden.
Zijn tanden waatren! Evenwel hij doet zijn pligt,
En dwingt het afgewend gezigt Op Vader Augustijns Confessies neêr te kijken.
Dit middel geeft allengskens baat!
Hij vat steeds meer en meer den zin van 't geen er staat — Peinst op 't geleezne — en voelt de kwaa begeerte wijken;
Als . .. hoor! — daar valt iets! „klink! —Idink-klank!" Wat mag het zijn? —
De Sleutels waren 't der twee deuren. Augustijn
Of de elleboog had schuld; ten minste naar den schijn. Snel bukt de Lezer, zonder zien, om ze op te rapen;
Maar de open hand — dwaalt af — en vindt het Hoen! —
En nu die hand niet toe te doen;
't Gegrepen Boutje, plots, gelijk een schorpioen Te laten vallen; of dnuloorig aan te gapen, ■ Als waar' het uit een knol gesneên!
Het niet te proeven! — Van die reepjes ook geen èèn —
Geen twèè! tot ongemerkt het halve Hoen verdween!
Hadt gij 't gekund? Indien gij ja zegt, ik zeg nèèn! Ik had, helaas, met Jaromir gegeten; Maar 't had mij ook, met hèm, tot in mijn hart gespeten.
Daar zit hij nu, en schudt het diepgebogen hoofd.
Zijn dingsdagsvasten was den Heilig duur beloofd. Ondankbare als hij is! „Waar zal ik uitkomst vinden! Wie kan mij van mijn schuld ontbinden!"
Zoo kermt hij; en te valscher smuilend loert Zijn oude Vijand, die, wat hij een toeval waande,
Met schehnschen klaauw heeft uitgevoerd, En, door verzoeking hem den weg tot struiklen baande!
20






De Zutphensche Librije in haar tegenwoordigen toestand. Rechts, wat overduidelijk voorgesteld, „het spoor van hondenstappen".



Te meerder kittelt zich die Onverlaat, die daar
De Sleutels van den lessenaar Geworpen heeft, als korts de Klepels uit de wolken: De Klokkenist van Lochems Waterkolken;
Wiens keelgat thans het uiterst van zijn kracht
In wondjen doende werking bragt, Om Jaromirs provisies op te slokken;
Waartusschen, als bedeesd, het halve Hoen nog schuilt! —
Het masker van een hond is door hem aangetrokken. Dit voegt bij zijn exploot.
De Pater hoort hem schrokken —
En ziét hem nu! zijne oogen uitgepuild, Door 't langzaam glijden van de grof gekaauwde brokken;
De haren piekregt langs den rug omhoog gezet! —
Zoo ziet hij hem, en springt te been! een tred Terzij'; doch onderwijl zich pogend te bezinnen Op 't kwaad latijn, dat ieder Helspook kari verwinnen.
Zijn gast, die 't argwaant, hapt, eer 't hem de Ban belet,
De sleutels weg; is door den wand gevlogen, En staat, een mijl vandaar, aan elk gevaar onttogen.
„Maar zijn die sleutels min dan klepels Kerkengoed? En waarom diè genaast, en déze weggesmeten?" Zoo vraagt gij. Lucifer, gelieft gij des te weten,
Kweet met de Sleutels, op hun beurt, zijn teêr gemoed* Hij bragt ze weder. Die de Boekcel kwam ontsluiten, Vond ze aan den ring der deur. Daar hingen zij, vanbuiten;
En, ach, vanbinnen, zat, tot aan de Vroege Mis, De Zondaar in 't cachot.
Eerst meent hij nog te droomen:
Alleen, uit deze Spijsben is — Zulks voelt hij al te zeer! —niets in zijn maag gekomen,
Dan 't halve Hoen; en leêg is zij!
't Verdwijnen van de Sleutels komt daar bij; Én, eindlijk spreekt te luid dat spoor van hondenstappen, Waarmeê de Vloer 't gebeurde aan 't nageslacht zal klappen.
21



In werkelooze wanhoop gaat Het licht voor hem te bed; en, eer van Walburgs toren De wachter driemaal zijn getoet heeft laten hooren,
Brengt hem de nacht geen goeden raad.
Kwam deze traag genoeg, 'twas toch niet al te spaad. Ook luistert hij daarna, met bei' zijn hangende ooren:
De Rozekrans wordt straks zijn toeverlaat. Het honderdste amen sluit het honderdst paternoster, Als zijn bevrijder komt — de Koster.
Thans is zijn eenigst wit, dat hij, door boete doen,
Den Heilig weêr verzoen'. Hoe streng kastijdt hij zich, om vrij te zijn van 't prangen
Des zelfverwijts! Waar trekt hij, met gebeên
En htanijen, niet al heen, En biedt zijn holgevaste wangen
Te schouw, aan Sint Michiels, op doek ten toon gehangen — Aan Sint Michiels van hout en steen.
Hem na te reizen .zult ge intusschen niet verlangen.
Gij, die dit geeuwend leest, en geeuwend lezen hoort;
Ik spoed mij daarom eindwaarts voort; Laat Jaromir zijn schuld in zak en asch berouwen,
En zeg, tot slot, dit enkel woord: Zich buiten vijands scheut te hou'en
Is raadzaam; raadzaam ook, dat gij geen vriend verstoort.
. (1832)
IV.
JAROMIR GEWROKEN.x)
't Werd geeuwen links en regts! en de arme Jaromir, Op dit signaal, moest, half gejaagd, gaan dwalen,
Om over d'Aperinijn, driehonderd mijl van hier, Pardon bij Sint Michiel te halen.
l) Zie Bijlage ii.
22



'k Zeg over d'Apennijn! van beê- tot bedehuis Laveerend; vaak in 't scherpe keizelgruis
Een bloedig merk met naakte voetzool drukkend; Vaak, afgemarteld, onder 't kruis
Van honger, koude of hitte bukkend.
Dat zeg ik! en mijn vraag is nu:
Gesteld eens, Vrienden, dat ik u Niets meer van onzen Man berigtte? Dat ik den Leelijkert, die zoo veel onheil stichtte —
Den Klepelsmijter! — den Verleider! — zonder iet
Wat naar correctie leek victorie pauken liet? Kon' dat misschien ontknooping heeten? Was dat het Regt bediend, naar 't Wetboek der Poëten?
Gij stemt mij toe: dat kon' — dat was het niet! En, praat ik weder, zulks aan keuvelzucht te wijten
Misbillijkt gij: van 't geen mij dubble phgt gebiedt Moet ik mij, blijkbaar, pratend kwijten.
Daar, waar Garganus bergkruin ziet Naar 't golvend zuid, geviel 't, voor lange jaren, Michiel, d'Archangel, zich een Heilig te verklaren.
'tLuidt vreemd; maar voor dengeen, wien 'taan geloof
ontbreekt,
Bestaat de Grot, waaruit de Heilig spreekt — Eertijds ten rninste sprak! als nu, voor 's Pelgrims ooren, De schuldvergiff'nis, na de boete, zich het hooren.
Zij galmde nog door 't vreêverkondend Hol, Toen, om 't mirakel te voltooijen,
De fletse wang des Boetlings eenslags bol En rood werd, als voorheen; zijn buik weêr uit de plooijen
Ten statehjken cirkel zwol.
Hij keert dus; maar volhardt, uit demoed, in 't voeteeren;
En, stapt hij ook, om zijn herkregen vet Niet, roekloos, weêr door zweeten te verteren,
Met priesterlijk bedaarden wandeltred,
23



Toch daagt, ter zijner tijd, de stompgedakte toren
Van 't Stadjen op, waar thans
Een onverwelkbre lauwerkrans Zijn schedel toeft, die daar tevoren
Een bluts ontving. Doch, eer hij verder stapt, is 't noodig dat wij hooren,
Wat, aan dien oord, sinds hij ter beevaart ging, Sjeur Tenterkwaad begon.
't Was straks na 't medevieren Der Kersnacht, op zijn wijs, dat hij incognito, Vermomd als katuil, boven Lochem rond kwam zwieren.
'tHoog spaandak naast de kerk doorborend, loerde zoo Zijn blik ten leste ook in een slaapsteê. Die daar woelde —
De Kapellaan, gehuisd bij d'ou' Pastoor — Smeet, of een mierenschaar hem over 't lijf krioelde,
Zich, onder diep gezucht, van 't een op 't ander oor.
Wie had de schuld? De frissche Leonoor! Doch zonder dat zij 't wist. De goê Begijntjes noemden Het Meisje Zuster, en beroemden,
Van afgunst vrij, zich op den kostbren schat,
Dien 't arm Konvent in 't vlijtig Kind bezat. Maar, wat haar binnensmuurs een eerkroon had geschonken,
Stond op de cedel der verdiensten niet gemeld, Die onzen Kapellaan te klaar in de oogen blonken.
Hij had de Non, zelfs in verbeelding, nooit verzeld, Als haar de huisorde of de Mater riep tot pligten, Waarvoor straks eigen wil bij Leonoor moest zwichten;
Doch naarstig had hij ze,- uit zijn vliering-cel, bespied, Wen ze in den moestuin zich somwijlen kwam vertreden.
Was effen Grijs heur dragt, haar bleek een dragt te kleeden, Die 't zachte van heur blos onoverschitterd het.
De zwarte Keuveltimp, zich op heur voorhoofd krullend, Verhief heur blank nog meer. Twee spelden (naar de wet, Door zuster Hill' — van kuif wat hóóg blond — ingezet),
Heur bruine vlecht in lijnwaadplooisel hullend, Verwekten spijt; maar 't schoon van Nora's voetjes won,
24



Bij 't streng gebod, dat hun den schoepronk van die dagen
Ontberen het. En op die voetjes werd de Non Zoo zwevend ligt daarheen gedragen,
Of ze, als 't gewed was, vliegen kon'. Steeds koortsiger, nam uit zijn sterretoren
De Vriend dit alles waar; ook klonk, te middernacht, Hem weêr, bij 't Kersgezang, die tooverstem in de ooren,
Waarmeê het lieve Kind elk hart in oproer bragt!
„Ach, had geen beulenhand mijn schedel platgeschoren!
En stond mij 't vrijen vrij! en dat ik uit de borst
Haar wat mij pijnigt klagen dorst! — Dat Zij, bewogen door mijn beden,
Mij kroonde met haar gunst!"
Hier was het jammrend „ach"
Des aanhefs ook het slot; en, die naar onder zag, Door 't steile huisdak, schiet, ontkatuild, naar beneden! —■
„Help, Heeroom, help!"—Eilaas! al 't helpen kwam te laat: De Kapellaan blijft — overheerd door Tenterkwaad — Een voorwerp om in 't gasthuis te besteden!
Hij kruipt te negen uur de dekens preevlend uit.
Geen vaderonze, waar zijn mond zich mede ontsluit: Half schijnt het de engelgroet ; doch, eer men 't voluit hoore,
Is 't beter doof te zijn! maria groet hij niet; Maar „Ave, ave, LeonoreV'
Herhaalt hij, tot gebrek aan asem 'them verbiedt,
Geknield voor 't venstertjen, dat in den Moestuin ziet.
Ten laatste, bij kwam af; slof — slof; het hoofd gebogen Als of hij langs den Berg naar Diamanten zocht.
Lenoor, met licht bekleed, stond voor zijn brein; omtogen
Met digten nevel stond al 't andre voor zijne oogen. Hoe luid een strafpreek op zijn oorvlies trommlen mogt,
Doof bleef bij! slechts vernam zijn geest het stadig weemlen
Van 't Kersnachtlied, dat hem verrukt deed heemlen. En 't kluchtspel, dus vertoond, was niet met èèns gedaan:
Zijn kwaal het door reliek noch klysma zich verjagen!
Zelfs teelde 't voorjaar nog bij de oude nieuwe plagen.
25



De buurten rond zwierf thans de Kapellaan —
Keek stijf in zijn brevier — en hief een deuntjen aan: „Leonoret, schoon rozekijn" begon het.
Wanneer 't een jongenstroep, van ver hem nagegaan, Meê blaarde, zijn crescendo won het
En zong 't alleen ten einde — tot den dag,
Dat Jaromir hem hoorde en zag.
Straks werd hij stom! en hukkende in de struiken
Dacht hij den naadrende, als het hoen den wouw te ontduiken.
Bedrogen hoop! 't instinct, gescherpt door wraaklust, had Den Pelgrim reeds gediend! Het leidt regtweegs zijn schreden Naar 'tboschje; en waarom hem, met sidderende leden,
De Liedjeszanger tegentrad? — Die in hem siddert heeft den aanvang reeds vernomen
Van d'onweêrstaanbren Ban! den Ban, dien bij ontkwam,
Toen hij zijn vlugt door Zutphens kerkmuur nam, Doch, in dit uur, niet zou' ontkomen!
Het magtig Formulier werd des van woord tot woord,
Al tandeknersend door den Booswicht aangehoord; En, uit den Kapellaan met huid en haar geweken,
Steeg hij (afschuwlij k in zijn helgestalt') naar 'thoog;
Toen daar de Schildwacht Sint Michiel hem tegenvloog! Plots heeft de luchtreis uit; zijn spierkracht is bezweken;
Hij tuimelt neêr, en boort nu, 't hoofd omlaag, in de aard;
Maar de Exorcist, die hiér den pas bewaart,
Grijpt toe; houdt bij den slingerstaart Het halve lijf terug; en 't koord, dat om 's Mans lenden Geknoopt hangt, weet zijn vuist kastijdend aan te wenden,
Met zulk een klem, als nimmer menschenvleesch
Verduren moest, van knoet of bullepees.
De Lijder slaat, zijn molgat in, aan 't huilen, Dat de antipoden zich ontzetten! dat de zuilen
Van 't Pandemonium als zwakke rieten staan Te beven. Jaromir geeft weinig om dat piepen!
Vergeefs vangt klaauw en horen staag weêr aan Met wroeten, om den weg naar 't onderaardsch te diepen!
26



De pestkwalrn, van den Schreeuwer uitgegaan, Spreidt vruchtloos een bedrieglijk duister: Geen slag die misvalt, van tweehonderd, wel geteld; Waarmeê bediend, de Guit werd vrijgesteld.
Zoo stapt de Pater, overstraald van zegeluister, Door Lochems Poort! Zóó lag voor onzen Held Zijn trotsche Weêrpartij geveld!
De Strafplaats heet, van dien dag af tot dezen.
Naar dat gestaarte deel, waarop het gordeltouw De wraak van Jaromir in striemen gaf te lezen.
„En nu de Kapellaan? —" Die keek sinds naar geen Vrouw, Of 't moest een bes van tachtig wezen.
(1836).
PUNTDICHTEN. Verboden Triomf.
Eischt harde pligt, dat gij een Vriend bevecht. Verwin! — maar geen trofee blijv' tergend opgeregt.
Verdraagzaamheid.
Van 's Heeren Woord, in Menschentaal geschreven, Is 't regt verstand aan ons verbleven. Wie 't Woord den besten uitleg gaf, Dat leert eens de andre zij' van 't graf; Maar die zich grondde op 't Woord, en Broeders van zich stiet, Gewislijk, die begreep het niet.
Dagelijksch doen.
De rijpe Kennis hoort; De onrijpe neemt het woord.
27



Meester en Leerling.
De Meester, in zijn Wijsheid, gist. De Leerling, in zijn Waan, beslist.
Aan een' te zedigen Schrijver.
Waarom uw Boek aan 't licht onttogen?
't Verschijn' gerust, al is 't niet groot: Wordt Eikenschors bij 't pond gewogen,
Men weegt Kaneel bij 't lood.
28



JACOB GEEL.
1789—1862.
Geel trad op in een tijd, toen verzen maken een nationale ziekte was: wij vinden vermeld een getal van 114 verzenbundels, omstreeks 1828 in één jaar verschenen. Geel wees er zijn tijdgenooten op, dat het meerendeel dier verzen slechts berijmd proza was. Waarom beoefende men niet het proza, een kunst, even belangrijk als die van het vers? Hij toonde in zijn verhandeling Het Proza de eigen schoonheid en kracht, waartoe deze kunstvorm ontwikkeld kon worden. In zijn Nieuwe Karakterver deeling van den Stijl gaf hij blijk van zijn scherp inzicht in het ware wezen van den stijl, niet iets opgelegds en aangeleerds, verkregen door getrouwe toepassing van algemeen geldende regels, maar de persoonlijke uiting van de persoonlijke gedachte en het persoonlijk gevoel: „Waar men den stijlvorm naar vaste regels wringt, verknoeit men den mensch die in den stijl verborgen ligt: want de stijl is de gedachte, de gedachte is de mensch; dus de stijl is de mensch". Passen wij dit beginsel toe op Geel's eigen werk, dan zien wij daar den man van breede ontwikkeling, geestig en scherpzinnig criticus, afkeerig van leege vormen en rhetorische gezwollenheid, met liefde voor oorspronkelijkheid, voor het juiste, teekenachtige woord. Tegenover Bilderdijks „poëzie is ontboezeming" stelt hij zijn „poëzie is arbeid"; in dit opzicht is hij verwant aan Staring. Zoo oefende Geel door zijn geestige critiek en pittig voorbeeld een heilzamen invloed uit op het komende geslacht, dat in De Gids zijn werk voort zou zetten.
Geel's geschriften, waarvan enkele in dialoog-vonn, naar het voorbeeld van Plato's dialogen, zijn voor een groot deel verzameld in den bundel: Onderzoek en Phantasie; Gesprek op den Drachenfels (een beschouwing over de Romantiek); Het Proza.
Uit: HET PROZA.
De Dichter en de Prozaïst hebben dit met elkander gemeen, dat zij beiden een onderwerp hebben. Want, al schrijven of
29



zingen zij, bij voorbeeld, over niets, dan wordt dat niets, door de behandeling, toch iets: maar de Dichter heeft dit onschatbaar voordeel, dat men op zijne kennis van het onderwerp niet nauw en scherp toeziet. Wat er hem onbekend van is, dat schept hij, ja somtijds schept hij het bijna geheel en al. In zijne verbeelding vindt hij een voorraad van bijwerk en omkleedsels en sieraden. Indien hij te diep in zijn onderwerp ervaren was, dan zou er geene speling genoeg blijven voor zijn gevoel; zijne poëzij zou te stevig, zij zou te zwaarlijvig worden. — Ik verbeeld mij eenen Dichter, uit wiens diepste gevoel de lust begint op te wellen om een onderwerp te bezingen, waarvan hij niets weet. Het wil hem, gelijk natuurlijk is, niet regt helder worden: hij mist een plek vasten gronds, een steunpunt, om zich met kracht op te heffen, en zijn vlugt te nemen. Gelukkig valt het hem in, eenen vriend en deskundigen op te zoeken. „Kom, zegt hij tot dezen, vertel er mij wat van, in uw proza". — De andere gehoorzaamt: hij doet een of twee grepen in de schatkamer van zijne wetenschap, en spreidt ze voor hem uit; hij is mededeelzaam en wil nog meer halen; maar reeds is de Dichter verdwenen. Wat hij medegenomen heeft, is toereikend: hij keert en wentelt het, hij slijpt er poëtische kanten aan, en hij plukt en pluist en rafelt het uit, en het wordt grooter en zwelt, het begint te zweven en gaat het zwerk in.
Niets van dit alles mag de prozaïst doen. Hij moet zijn onderwerp kennen: hij moet het kennen, tot in de kleinste bijzonderheden, immers voor zoo veel het doel van zijn opstel vereischt. Zijne onkunde zou zich verraden: want hij mag niet zoeken enkel te behagen en te vermaken, wanneer hij toonen moet wat hij weet: en waarom toont hij dit, zoo het niet is om het aan anderen te leeren? en waarom wil hij het aan anderen leeren, zoo het niet is om nut te stichten? en hoe kan hij nut willen stichten met hetgeen onvolkomen, onnut en misschien schadelijk is? Daarom moet hij onderzoeken en overwegen en bepeinzen.
Maar hoe zal hij het overdachte voordragen? — Ziet wederom hoe veel de Dichter vooruit heeft! Hebt Gij wel ooit van hem gevorderd dat hij U aankondigen zou, uit hoe
30



veel hoofdstukken en onderdeden zijn gezang zou bestaan, opdat Gij, met hem medezingende, een hdder begrip der zaak mogt hebben? Indien hij niet een rijmende keuvelaar, maar een echt Dichter, in zijn eigen oog en in dat van velen, is, dan zult Gij geen wandeling met hem doen, met overleg afgesproken, waarbij hij U aan zijne hand zachtkens zal opleiden; maar hij zal U rukken en medeslepen over heg en steg; in de donkerste afgronden zult Gij rondtasten, en, opstijgende met kwalm en pestdamp, straks in de wolken duizelig worden, in ééns zult Gij met hem stilstaan en weenen van weemoed, en dan weder vliegen; zoo dat Gij, te huis gekomen, niet regt weten zult waar Gij geweest zijt. — Er is ongetwijfeld orde in deze handeling, maar zij is van eene ongemeene soort. Hoe vele Lierdichten, zelfs van de Ouden, zijn er niet, waarin de natuurlijke opvolging der gedachten zoo diep ligt, dat men ze nóg niet gevonden heeft? Wat was er hooger, wat stouter dan de Dithyrambus, in later tijden menigmaal nagevolgd? Maar het was een gezang bij de vreugde van het Bacchusfeest, en men meent, uit sommige berigten en door gissing geholpen, te kunnen besluiten dat de feestvierenden ved wijn dronken. Het is geen onedel bedd, dat de Poëzij als eene dronkenschap voorstdt. Want indien deze niet overmatig is, heldert zij de ziel op: zoo misschien het oorded niet scherper wordt, de geest wordt levendiger: al wat gedachten en tong belemmerde, wordt weggeruimd: het gevoel spreekt sterker dan ooit, en hart en karakter vertoonen zich zoo als zij zijn, zelfs bij die weinigen, waarvan de gemeenzame spreekwijze zegt, dat zij een kwaden dronk hebben, die al wat hen omringt aantijgen en beleedigen, en, door de verbijstering van hun brein, in de welgemaaktste heden niet anders meenen te zien dan apen en ezels. Daarom verwijt Horatius aan zekere Dichters dat zij te ved water drinken; maar die zelfde scherpzinnige man zegt dat het beginsel en de bron van een goed geschrift is, wijs te zijn. Ziet dien Prozaschrijver! Voor de gezondheid van zijnen stijl is hem matigheid en onthouding opgelegd. Daar zit hij — kod, ernstig, ingespannen, nuchter. Wat hij nederschrijven zal, is de vrucht eener bedaarde en rijpe over-
31



weging. Hoe menigvuldig hem de denkbeelden ook toestroomen, zij zijn hem allen onbruikbaar, eer hij ze geschift heeft en geschaard in die orde, waardoor hij geheel zijn plan overziet. Ook hij ontleent warmte en beweging uit zijn gevoel en uit zijne verbeelding; maar hij heeft gevoel en verbeeldmg op zijne eigen wijs, en zijn verstand houdt den teugel, dat de eene niet onbesuisd voortholle, en het gevoel (ach zoo menigmaal misbruikt) niet opga in verterende vlammen!...
32






EVERHARDUS JOHANNES POTGIETER.
Naar een houtsnede in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam.



EVERHARDUS JOHANNES POTGIETER.
1808—1875.
Van dé literaire stremmingen, samenvattend aangeduid met den naam „Romantiek", was in het midden der negentiende eeuw het sterkst de trek naar het nationaal verleden: de historische roman was een gehefd genre. Geen tijdperk in onze geschiedenis is aantrekkelijker dan dat van „De Gouden Eeuw". Dien tijd van de hoogste ontwikkeling onzer volkskracht aan het zwakker Nederland zijner dagen als lichtend ideaal voor oogen te hebben gesteld, is de groote verdienste van Potgieter.
Te Zwolle geboren, ging hij reeds op 13-jarigen leeftijd naar Amsterdam om er in den handel te worden opgeleid. Van 1826—1830 woonde hij vervolgens te Antwerpen, waar hij in aanraking kwam met Jan Frans Willems, den voorganger in de Vlaamsche Beweging. Een reis naar Zweden heeft grooten invloed gehad op zijn ontwikkeling (Het Noorden; A f scheid van Zweden). In Amsterdam teruggekeerd, vestigde hij zich als makelaar, maar, man van groote werkkracht, wijdde hij zich tevens aan de studie en de beoefening der hteratuur en verwierf zich die breede kennis en fijnen smaak, waarvan zijn literair werk getuigt. De kennismaking met de groote buitenlandsche schrijvers en dichters overtuigde hem van de achterlijkheid der hteratuur in zijn land. In 1837 richtte hij met enkele medewerkers, onder wie ook weldra Bakhuizen van den Brink, De Gids op, het tijdschrift, dat de zoo noodige vernieuwing bracht in de letterkundige critiek, en in zijn belletristische proeven de nieuwe richting wees. Strijd tegen den „Jan-Sahegeest", in de hteratuur als in alle uitingen van het volksleven, met niets ontziende strengheid gevoerd, was het parool.
In zijn critieken, in zijn prozastukken, in zijn Zangen des Tijds hield Potgieter de natie steeds het geïdealiseerde beeld van haar bloeitijd voor oogen: „Zoo zijn wij geweest, zoo kunnen wij weer worden", en hij drong aan op ontwikkeling van alle gaven en krachten, die immers nog in haar schuilden (Het Rijksmuseum te Amsterdam; Jan, Jannetje en hun jongste kind).
Dietsche Lusthof II
33 s



Vereerder van Huygens en van Staring, toont hij in zijn proza als in zijn verzen een streven naar hun „dege deeglijkheid", pittigheid en kernachtigheid, maar ontgaat daarbij; niet altijd dë fouten van duisterheid en gewrongenheid. In den doorwrochten stijl van zijn proza, in gedichten, meer rijk aan vernuft dan warm van gevoel, toont Potgieter zijn meesterschap over de taal, zijn strenge beheersching van den vorm. Het hoogst stijgt dit meesterschap in de groote gedichten van zijn lateren tijd: Florence, en die, verzameld als De Nalatenschap van den Landjonker.
HOLLAND.
Graauw is uw hemel en stormig uw strand, Naakt zijn uw duinen en effen uw velden, U schiep natuur met een stiefmoeders hand, — Toch heb ik innig u hef, o mijn Land 1
Al wat gij zijt, is der Vaderen werk; Uit een moeras wrocht de vlijt van die helden, Beide de zee en den dwing'land te sterk, Vrijheid een' tempel en Godsvrucht een kerk.
Blijf wat gij waart, toen ge blonkt als een bloem: Zorg, dat Europa den zetel der orde, Dat de verdrukte zijn wijkplaats u noem', Land mijner Vad'ren, mijn lust en mijn roem!
En wat de donkere toekomst bewaart, Wat uit haar zwangere wolken ook worde, Lauw'ren behooren aan 't vleklooze zwaard, Land, eens het vrijst' en gezegendst' der aard'. In Zweden. 1832.
34



AFSCHEID VAN ZWEDEN.
Mijn boot ligt schomm'lende op de ree; Maar eer de zee Van u mij scheide,
o Land!
Waarin des winters hand Zijn glinsterende tente spant, En toch de geest van 't Oost mij beidde;
Die, schoon hij in uw barre lucht
Noch palmwijn biedt noch dadelvrucht, Aartsvaderlijk mijn schreên behoedde
En door der vriendschap zoet genucht
't Gemis van 't hef te huis vergoedde:
oSvea-land! o gastvrij oord!
Uw lof galme in mijn afscheid voort, Eer nog uw gordel bruine rotsen
In 't deinzend blaauw mijn blik ontschiet En louter golven om mij klotsen, —
Versmaad des vreemd'lings offer niet!
Vaartwel! vaartwel! rnijn ziel vergeet In hef noch leed U, verre Vrinden! Mij heugt —
Een blijde droom der jeugd — Uw heusche zin, uw gulle vreugd, Elk uur dat ons bijeen mogt vinden, Op grijs gebergte, in lomm'rig dal, Aan feest'lijk maal, bij hoorngeschal, Natuur en weelde 't zaam genoten!
Of, liefste erinn'ring boven alT, De harten voor elkaêr ontsloten! 't Zij spieglend meir of statig woud Getuige was van zoeten kout, Getuige was van zoeter fluist'ren,
Als 't rijk gestarnte van uw trans Een teedrer bede mogt beluist'ren Dan loof gespeel of golf gedans!
35



Weest nog gekust, weest nog gegroet! Laat uw gemoed Mijn beeld bewaren!
Op zee
Ter vaderlandsche ree
Drage ik de hoop des weêrziens meê: Onz' vriendschap trots' de vlugt der jaren!
Verrast mij! Rust op reis naar 't Zuid
Een wijle in onze vlakten uit: Mijn welkom zal aan d'Amstelboorden
U streelen in het zoet geluid Der zangerigste taal van 't Noorden 1 —
Koom' tot mij, wie als balling zwerv'
Uit Svea's lucht, van Svea's erf: Ik zal hem vragen noch verwijten
Wat kruis hij draag', wat drift hij boet', Maar van uw jongste beê mij kwijten,
Hem troosten als uw vriend, uw bloed! 1832.
Uit: LIEF EN LEED IN HET GOOI.
HET GROOTJE VAN EEMNES. 1.
Er was rouwe op het huis. Er was rouwe in de kluis,
Toen de Heer ons gebed had verworpen; Want zoo lang als hij leed,
Ging een biddende kreet
Als een offerand op uit de dorpen!
2.
Toen de doodsmare kwam,
Zie, mijn wangen zijn stram,
Maar ik schreide als het kind van mijn kindren! In der schamelen nood
Gaf hij meer nog dan brood,
Als een vriend had hij troost voor zijn mindren.
36



3.
O hoe heugt mij de dag,
Toen mijn bitter geklag
Mij geen uitstel der pacht mogt verwerven! En ik wensêhte bij Reyn Op het kerkhof te zijn,
Zoo mijn weezen ook mij konden derven!
4.
Het werd nooit mij verteld, Wie het hem heeft gemeld,
Maar hij kwam eer de schemering daalde; En 't mag stervend zijn geest Nog ten troost zijn geweest,
Dat hij 't zoo voor de weduw betaalde.
5.
Want voor arm en voor rijk Is het doodsbed gehjk;
Aller laatste is een bede om ontferming; Hij werd zeker verhoord!
Was hij steeds, naar Gods woord,
Den verdrukten geen schild ter bescherming
6.
Ik ben de eenige niet;
Neen, zoo ver in 't verschiet
Uit de schouwen daar rookwolkjes rijzen, En ge sikkels in 't graan
Door de Eemnessers ziet slaan,
Bhjven dankbare harten hem prijzen!
1839.
37



Uit: LIEDEKENS VAN BONTEKOE.
WIJS KLAERTJEN OP 'T IJS.
Stem: Mijn zoetje!
Ik moetje (met variatie.) Starter.
Wijs Klaertjen
Zou 't paart jen, Liefst zamen alleen,
Verzeilen
Of kwellen: 't Was moeder schier één,
Mits 't zus jen
Elk kus jen Haar klappen mogt t'huis: Op 't ijs met zijn beiden hield de oude niet pluis.
Min bloode
Dan noode Ging 't vrijsterken meê;
Te waken,
Te laken, Voedt vriendschap noch vree,
En Govert,
Betooverd, Door Elze, zijn hef, De borst gaf den drommel van haar: „houdt den dief 1"
Hoe prachte,
Hoe lachte Die ohjke guit,
Bij 't winden
En 't binden 't Wijs zusterken uit!
Zij gromde,
Zij bromde Om 'tschalke gezeur Bij 't kitt'len der voetjens voor dooven mans deur.
38



„Mag praten
„Niet baten," Was moederlief s woord,
„Men jage
„Den trage „Door voorbeelden voort!"
Dies rende
In 't ende Ons meisken het paar Vooruit, naar de baan, in de woelige schaar.
Eerst reed zij;
Toen gleed zij; Straks peinsde ze een poos:
„Die terger!
„Ik erger „Mij niet aan 'tgekoos;
„Omhelze
„Hij Elze, „Mits verre van stad!" — Toen keek ze eens, of zus op het stoeltjen nog zat.
Waratje,
Mijn schatje, 't Bleek dwaas overleg.
Zij blikte, —
Zij schrikte, — Het paartjen was weg!
Wat riep zij!
Wat hep zij! Half spijt en half vrees, En luisterde niet, schoon de jonkheid haar prees.
Toch staarde,
Toch waarde Getrouw haar op zij
De rapste,
De knapste Der dartele rij,
39



Noch jonker, Noch pronker, Maar geestige guit, Haar aan, — om haar heen, — en borst eindelijk uit
„Mooi Grietjen!
„Dat hiet-je, „Of wel, liefste Leen,
„Of Antjen,
„Mijn Santj ent „Maar dat is al een.
„Schalk zoetjen!
„Nu moet je „Met mij op de baan: „Wij kunnen nooit jonger een fhkkertjen slaan."
Met greep hij,
Met kneep hij Haar worstlende hand,
En zeide
En beidde: „Spreek op, — naar wat kant? —
„Ik heet niet... —
„Ik weet niet... —
„Ik zoek Elze-zus." — „Leg op dan, mooi meisjenl wij vinden haar flus."
Zij gluurde eens,
Zij tuurde eens Wie hij wel geleek;
Toen bloosde,
Toen poosde, Toen werd zij schier bleek;
En 't gapen
Der knapen, Die 't aanzagen, moê. Stak Klaertjen haar vingers Fhp bevende toe.
40



O Joosjen,
Mijn Troosjen, Wat reden zij snel!
Wat beende,
Wat leende Zij weelderig wel!
De molen
Verscholen In 't grauw van de lucht, Verrees — was op zij — was voorbij in hun vlugt.
't Ging schrüler,
't Werd stiller Op 't ijs om hen heen.
„Dra komen
„Die boomen, „Dan zijn wij alleen!"
Sprak 't kwantjen,
Die 't handjen Nu vaster nog kneep. Wel wilde zij 't ligten, toch bleef zij op sleep.
„Daar achter
„Geen wachter, „Die nijdig bespiedt:
„Voor kunstjens
„Uw gunstj ens, „Dat weigert ge niet!"
Met ijlden,
Met wijlden Ze op de eenzame plek, En Fhp knoopte teeder zijn doek om haar nek.
„Rust, meisjen!
„Van 't reisjen; „Ik merk, je bent moê."
Hij rende,
Hij wendde, Zij lachte hem toe:
41



,,'k Heb fraaijer „Geen draaijer „Gezien op de baan, „Dan jij, die tot zesmaal beentje over kunt slaan.'
Flip keerde;
Zij weerde Den stoutert wel af,
Maar pruilde
Noch druilde, Wat pas het ook gaf.
„Hoe heetje?" —
„Dat weetje," — ,,'k Geloof haast van ja," Zoo sprak hij en trok met zijn schaatspunt een K
Eilacie!
Tentatie Dient ijlings ontsneld;
Op dralen
Rijmt falen; Dra struikelt die helt!
Vast sling'ren
Zijn ving'ren Om 't lijf jen zich heen, Hij kust, zij kust weder. Ach! waren ze alleen!
Maar gluipen,
Maar sluipen Die vrolijke twee,
Maar rijden,
Maar glijden, Zij niet naar de steê?
Zij komen,
Vernomen Door hem noch door haar; 't Zijn Govert en Elze; hoe schatert het paar!
42



„Wel, zwager 1"
De plager Verrast hen alzoo.
„Wel, zoetjen!
„Ik groetje, „Ik stoor je maar noö.
„De vTijhied
„Is blijheid, „Is t'huis op het ijs. ,Elk kiest zich een hef jen: zoo wil het 's lands wijs!"
Luid schreijend,
Hen beiend, Houdt Klaertjen 't gezigt,
Bij 't blozen
Om 't kozen Op 't ijsvlak gerigt,
En zuchtend
En duchtend Reikt ze Elze de hand. ,De linke," roept Fhp, „want de regte is mijn pand!"
„Neen, vrees niet,
„Neen, wees niet „Eenkennig, hef kind!
„Al knort zij,
„Toch wordt gij „Opregt'lijk bemind.
„Ik zocht je,
„Ik mogt je „Al lang gaarne zien, ,En 'k vraag je vóór Lichtmis nog van je oude liên."
„Ai, Klaertjen!
,,'t Is 't aertjen „Van onz' aller moê;"
Spreekt zusjen
Na 't kusjen 't Wijs vrijsterken toe.
43



,,'k Betrapje, ,,'k Verklapje, „Dies toch niet te huis. „Op 'tijs met zijn drieën, dat schat ik een kruis!" —
1840.
Uit: TOELICHTINGEN OP FLORENCE.
Zoo vaak door de aardsche schemeringen
De stralen dringen Waar 't schoone in blaakt, Is 't ons te moede, in 't bad van luister,
Als werd de kluister
Van 't stof geslaakt.
Gemoed en geest versmaan de weelde, •
Die kort slechts streelde,
Ontbloeid aan 't slijk, En beuren fluks verbreede wieken
Naar 't uchtendkrieken
Van hooger rijk!
1865—1868.
Uit: 'T IS MAAR EEN PENNELIKKER!
„Gierige feeks!" mompelde Doorne, in zich zeiven, terwijl hij, op een' zondag-avond in den laten herfst, den trap van zijn bovenhuis opstommelde, „gierige feeks! het is hier zoo donker, dat men hals en beenen breken kan!"
Deze liefelijke toespraak gold niemand anders dan zijne vrouw, die toch eens de hefste zijner jeugd, zijn mooi Kaatje was geweest, — die met hare drie kinderen had zitten voortschemeren, terwijl hij door een' zijner confraters van het kantoor — den expediteur — was vrijgehouden op een heeren-diner; — de man was zoo aardig — buiten's huis. Ik geloof niet, dat het zijn doel was haar het verwijt toe te duwen, en echter hoorde zij het. Op het portaal staande, had zij zelve, door een' ruk aan het smerige touw, de deur opengetrokken, en zag trots het duister, waarover hij zich be-
44



klaagde, aan zijn struikelend klimmen slechts te duidelijk, dat hij meer dan ontnuchterd was. Verwacht dus niet, dat zij hem verbeidde, dat er eene ontmoeting plaats greep, zooals herderszangers er schilderen bij de tehuiskomst van eenen daglooner, een vriendelijk welkom, een kus als eene klok. In stilte hare smart verkroppende, dat wrevel, louter wrevel in zijn gemoed alle vroegere, zachtere, edelaardiger aandoeningen had vervangen, trad zij de kamer binnen en had licht ontstoken, eer hij over den drempel was gezwaaid.
„Al weêr roode oogen," gromde hij, haar opgewonden aanziende, „al weêr roode oogen; als je meent dat het grienen je mooi maakt, Kaatje, dan heb jij het mis; danig mis, kind!"
De vrouw antwoordde niet op den uitval; de beide meisjes, en hun zoontje, zagen vader vreemd aan.
„Huilen en pruilen," voer hij voort, „men zou waarachtig voor zijn pleizier t'huis komen. Was ik maar met de jongens meê gegaan — maar me dacht, dat gaf voor een' getrouwd man geen pas! Hm, een getrouwd man! Wie een fatsoenlijk meisje neemt, is er toch maar ongelukkig aan toe, dat moet ik zeggen. Als het hem niet meêloopt in de wereld, als ze een beetje de handen uit de mouw moet steken, dan zucht zij, dan steent ze —"
Het verwijt was onbillijk, want het gansche vertrek getuigde, hoeveel netheid vermag om behoefte te verbergen; en Kaatje — brave vrouw als zij was — beproefde te verhelen, hoe diep de smadehjke woorden haar griefden. Zij deed het om der kinderen wil.
„Maar, het is waar," voer hij voort, als tergde hem haar stilzwijgen, — en toch zou het haar onmogelijk zijn geweest, iets uit te brengen, al had haar leven er aan gehangen, — „het is waar, je was het anders gewend. Als jonge juffrouw, hadt je een meid om je aan te kleeden, en schoon er zie dat niet bij je oude lui is overgebleven, toch was het Mijnheer en Mevrouw, ja wel! —"
Hij moest veel gedronken — hij moest, zooals het gemeen zegt, een kwaden dronk hebben, om dien toon aan te slaan; om Kaatje in hare omstandigheden, in zulk een oogenblik, aan hare jonkheid te herinneren, toen betrekkelijke weelde
45



haar deel was geweest, toen zij de poëzij des levens genoot: — achting, vriendschap, hef de, — zij, die nu tot zulk laag proza was gedaald: — vergetelheid, armoede, smaad. —
„Gaat naar bed, kinderen!" sprak zij tot de kleinen, zoo bedaard ze zijn konde, — zij had de oogen eene wijle ten hemel geslagen.
„Nacht, paatje!" mogten de meisjes zeggen; „paatje!" grinnikte hij, „wel zeker, paatje! het was immers ook grootpapa von Habernichts!" Kaatje's lippen sloten zich krampig; — de jongen was aan de beurt, een borst van een jaar of tien.
„Goeden nacht! —"
„Haal me eerst mijn pijp, Bram!"
„Ze is stuk, pa!" zei de knaap.
„Stuk!" was het antwoord, „mijn meerschuimen pijp stuk! haal me mijn pijp, zeg ik, of ik sla je de ribben stuk."
„Doorne!" — viel de moeder in — „de kinderen hebben van middag achter gespeeld, en het roer gebroken."
„Dat komt er van, dewijl jij ze altoos fhuis houdt, — mijn pijp, jongen! zeg ik."
„Als wij het ruimer hadden, als we ze konden kleeden —" het was ohe in het vuur, — die laatste hoogmoed van Kaatje, de hoogmoed van eene moeder op haar kroost!
„Wat ruimer! andere vrouwen kunnen er meer van doen dan jij, maar die zijn groot gebragt om den pot te koken, om "
Bram was van de achterkamer weêrgekomen, met het corpus delicti in de hand; het viel den jongen aan te zien, dat niet hij zich aan den afgod had vergrepen. De drift, waarmede Doorne de zenuwachtig trillende hand naar het gebroken roer uitstrekte, onttrok Kaatje aan zijne opmerkzaamheid; het laatste verwijt was, haar te zwaar gevallen.
„O God!" zuchtte zij, terwijl hij bulderde: „En wie heeft dat gedaan?" Bram zweeg. „Spreek op, jongen!" Bram bleef zwijgen.
46



„Als je niet antwoordt, dan houd ik het er voor, dat jij de deugniet bent. —" „Houd het er voor, pa!"
Het was zóó ver gekomen in het huiselijk verkeer, dat het kind den vader trotseerde; — schoon de knaap het uit een edel beginsel deed, dat vergoelijkt het niet.
„Doorne!" borst Kaatje uit, terwijl zij hem de hand zag opheffen, om zijn kind te slaan, „Doorne! ge zijt u zeiven niet, — straf Mietje, die ze gebroken heeft, — maar doe het morgen, niet nu! —"
De laatste woorden voegde zij er bij, dewijl Doorne opwaggelde, om naar de achterkamer te gaan?
„Er is nog een Goudsche pijp in den bak," zei Bram, instinktmatig naar een' afleider zoekende.
Toen het kind andermaal uit de kamer was, sprak Kaatje, met tranen in de oogen, en smeekend zaamgevouwen handen: „Doorne! er was een tijd dat ge rnij hef hadt — toen waart ge nooit beschonken, — moeten wij nog ongelukkiger worden?"
Het werkte.
„Er was een tijd dat ge mij hef hadt!" O grootheid der vrouw! die alles geduldig had gedragen, bekrimping, ontbering, vernedering, — behoefte, armoede, gebrek — zoo lang zij aan zijne liefde gelooven mogt, — die ook thans nog niet bezweek, al kon zij zich naauwèhjks langer diets maken, dat er nog eene vonk van het heilig vuur in de asch gloeide. — „Toen waart ge nooit beschonken!" Er werd zedelijk verval, verstomping, versteening toe vereischt, om op zijnen leeftijd de gezochte makker te worden van een hoop losse jongeheden, om genoegen te vinden in het zwelgen met deze, terwijl vrouw en kinderen te huis zaten, en treurden en teerden op de herinnering van bhjder dagen. —
„Moeten wij nog ongelukkiger worden?" Kaatje voorzag slechts te duidelijk, hoe weinig er in eene stemming, als die van dezen avond, na tooneelen als het geschetste, toe vereischt zou worden, om hem mede te slepen naar die plaatsen, waarop, ter beschaming onzer hooggeroemde zeden, niet enkel de weelderige wulpschheid der jeugd hare gezondheid.
47



en in deze haar geluk: de kracht des hgchaams en de krachten der ziel aan den wellust offert!
Helaas, versteening des harten is zoo naauw verwant met verdierhjking in genot 1
Het werkte, zeide ik; maar of het op den duur zou hebben gebaat, als Doorne denzelfden slentergang was blijven gaan, aan een kantoor, waarop hij automaat was geworden, naar een te hids, waarin hem slechts toenemende ellende verbeidde, wie weet het? Welligt ware hij, „om zich wat op te beuren," al dieper gezonken; doch grooter onheil, dan hij zich ooit had voorgesteld, trof hem: de firma, in wier dienst hij arbeidde, failleerde! Verslagen kwam hij op zekeren ochtend bij Kaatje, vroeger dan gewoonlijk, te huis, en deelde haar mede, dat het met hem gedaan was! Op zijnen leeftijd scheen hem het vinden eener andere betrekking iets onmogelijks; hij was letterlijk wanhopig!
„Een christenmensch wanhoopt nooit," hernam zijne vrouw, in haren aandoenhjken eenvoud; „en aüerminst onder rampen, die ons buiten onze schuld overkomen."
„Wacht maar tot de raven het u brengen!"
„Foei Doorne! er valt geen muschje op aarde, zonder den wil'van onzen Hemelschen Vader, — als wij de handen aan den ploeg slaan ..."
„Maar ik ben te oud voor de expeditie; maar ik schrrjf niet mooi genoeg voor de boeken; maar —"
„Ik zal toch doen wat rnijne hand vindt om te doen, — niet waar man?" vroeg Kaatje.
„Zou het mijn pligt niet zijn?"
„Daar hoor ik mijn' ouden Doorne weer," begon zrjne vrouw, bemoedigd; ijlings viel hij haar in de rede:
„Maar het kwartaal is al eenige dagen verstreken — de patroons betaalden nooit, tenzij men er om vroeg —wie weet hoe lang het duren zal eer wij het krijgen? Daarbij, in deze kleêren zie ik er zoo schooijerig uit, dat niemand me nemen zal; en een' hoed en een vest te koopen — crediet heb ik niet, vrienden die leenen, nog minder, — neen, met mij is het afgedaan. — Ik kan bakker noch slager betalen,.
„Als het daar slechts aan hapert," hernam Kaatje, „dan
48



weet ik raad, geld zult ge hebben," en zij riep Bram, die op de achterkamer zijn zusje schrijven leerde. „Jongen!" sprak zij, en met bevende handen sloot zij eene latafel open, waarin een bijbeltje lag, in vloei gewikkeld, — dat vloei had dertien jaren dienst gedaan, het was een bijbel met een gouden slot! O! de traan, die er op viel toen zij het nog eens bezag, eer zij het haar zoontje overreikte! „Brammetje!" zei zij,
„op de gracht, — het — huis van de — straat, is eene
Bank van leening. —"
Zij had die toevlugt zeker menigmaal van verre en in het voorbijgaan aangestaard, daar zij zoo juist de ligging, daar zij schier het nommer van het huis wist, — en was er echter tot op dezen dag altoos nog gekomen, zonder haren bijbel te verpanden.
„Het zal niet gebeuren, Kaatje!" viel Doorne in, „het is het laatste aandenken aan uwe moeder. "
„Dank voor het woord," zei ze en reikte hem hare magere hand; „maar zij zou me niet anders geleerd hebben, als zij er man en kinderen meê had kunnen redden. Gij hebt eene ordentelijke plunje noodig en wij allen moeten eten! Bram! die groene deur ga je in — en — dan zal iemand je vragen, wat je hebt —"
Kaatje, die van buiten was, zoo als de Amsterdammers zeggen; Kaatje, die in het hoofdstadje van eene onzer landprovinciën was geboren en opgevoed; Kaatje wist niet, hoe alles daar stil toegaat, het handuitsteken naar het voorwerp, — het overreiken van het pand, — het beschouwen — het waardeeren — heet het, geloof ik, stil, als ware de bank van leening het graf der bedrogen hoop. Slechts de som, die men eischt, slechts de naam van den verpander wordt gefluisterd, of het eene misdaad was.
„Dan vraag je zeventig gulden op het slot, het heeft honderd en vijf gekost; doch als ze maar zestig of vijftig geven willen, dan neem jij ze ook. "
Doorne hield de hand voor het gezigt. Beschaamde hem de moed zijner vrouw, — kwam hij tot inkeer? Het knaapje zag zijne moeder aan, of het zijne ooren met geloofde.
Dietsche Lusthof XI
49
4



„En als ze je vragen van wie je komt, dan zeg je van eene oude juffrouw ..."
„Een leugen, Maatje?"
„Om best-wil, kind! Van juffrouw Effen."
„Toe jongen, ga dan toch," voer zij voort. Het kind was blijven staan, vader en moeder beurtelings verbaasd aanziende.
Bram ging met looden schoenen — niet dewijl het kind al wist, welk eene droevige ervaring er in het woord der behoeftigen schuilt: „het gaat er heen als eene veêr, het komt weêrom als een steen," neen, dewijl ook hij een' mstinktmatigen afkeer had van de schuine deur, die men niet binnengaat, maar insluipt.
„O Doorne!" zei Kaatje, toen de borst de trappen af was,
— zoo lang ze zijne voetjes hoorden, hadden beide gezwegen,
— „o Doorne! al kwam het ook nooit weêr in mijne handen, zoo noode als ik het zou missen, zoo graag heb ik het veil, als gij weêr de oude wierdt, als ge mij hef hadt als weleer, als ge begreept, dat ik maar zuinig was om bestwil!"
Doorne ware een onmensch geweest, als hij het niet had beloofd; — hij deed meer, hij hield woord. Zoodra het jongske was teruggekeerd — met geld;—zoodra de angst voor dadelijk gebrek, — tot welken prijs dan ook — geweken was, zoodra hij zich de vereischte kleinigheden had aangeschaft, om als sollicitant uit te kunnen gaan — de kleederen maken ook van den smeekende den man — trok hij de stoute schoenen aan. Hij beriep zich op zijn ongeluk, — hij sprak van de familie zijner vrouw, de familie, waarop hij gesmaald had, die, schoon geene rijke, echter fatsoenlijke, eerlijke, brave lui waren geweest, — en hij slaagde. Eer eene halve maand verstreken was, zag hij zich weder geplaatst, en wel beter dan te voren, bij den echtgenoot eener vroegere, jongere vriendin van Kaatje. Als deze haar bij wijlen des zondags uit de kerk een bezoek brengt, — de vriendschapsbetrekking is door de heusche rijkergehuwde weder aangeknoopt, — als Kaatje te harent komt, het geloste bijbeltje in de hand, en Am aha dan het slot beziet, waarop zij weleer, aan de knie van Kaatje staande, MozesenAaron leerde ken-
50



nen, en haar verzekert, hoe haar dat alles nog heugt, dan denkt de vrouw van Doorne, en wel mag zij:
„Als gij eens wist, wat er sedert met dat boek gebeurd is, en hoe veel ik er aan ben verpligt!"
Gelukkig loopt het geen gevaar, andermaal in den lombard te komen. De betere mensch, de mensch, die hoopt, die verwacht, die uitzigt heeft, en, daardoor geprikkeld, werkt, streeft en zich beijvert, is in Doorne weder ontwaakt.
Wat Brammetje in zijn volgend leven vergete, nooit doet hij het de jufvrouw met mooije linten op de muts, die binnen chocolade zat te drinken, en hem geene zeventig gulden op het bijbeltje van zijne moeder wou geven; „— maar vijftig, het is zoo dun! —"
Uit: HET RIJKS-MUSEUM TE AMSTERDAM.
Er is een Hollandsen dichter, wiens verzen hunne eigenaardige beeldtenis vinden in de spiegelgladde oppervlakte van eene onzer vaarten effen in bijna alle wind en weêr, door geenen voorjaarszucht tot darteier golfslag gespoord; door geenen najaarsstorm in brandend schuim op den oever gejaagd; een water in één woord, dat schier geene andere beweging kent dan die der groeve, door de trekschuit bij het heên en weêr varen voor een oogenblik gegraven; dan de blinkende bellen, die hare roerpen rijzen doet; dan de kringen, -welke de hjn van 't jagertje vormt. Het is de poëzij van Cats, welke, — gelde het onderwerp wat het wil, uitheemsche of inheemsche historie, een' keizer of een' koning, een heidinnetje of eene herderin, — geenen anderen indruk op u maakt, dan dien, welken gij in den naauwehjks schommelenden stuurstoel ontvangt; eene volslagen vreemdheid aan alle verheffing; eene kalmte als die de vloeistof, welke u draagt, daar aan den dag legt. Het is eene poëzij, welker aanschouwehj kste schilderingen we ons verbeelden, dat we onder het voorbijvaren bespiên, in geboomte, welks lommer een oogenblik ter zijde week, in gebouwen, welker vensters wij zagen openstaan. — Ook hebben wij te zamen eenen anderen zanger gadegeslagen, die ons wel op weinig woeliger
51



vlak verplaatst, maar de grenzen van den omtrek des vijvers vergeten doet, wanneer hij bijwijlen de wieken klept als de zwanen, welke wij er zoo statig, zoo sierlijk op drijven zien, als hij er voor ons eene halve wereld in weerkaatsen doet, niet enkel aan deze zijde een hofgesticht, en aan gene zijde eene lindemaan, maar ook hen, die in het eerste bewind voeren; maar ook hen, die in de laatste spelevaren, ten arbeid spoeden en slooven, maar ons den ganschen Haag, maar half Holland in zijn krachtige, kernige, korte zinnen weergeeft ; Huygens, wiens standbeeld op het eilandje in den vijver staan' moest. Of als gij duldt, dat ik de vergelijking verder voortzette, is er tusschen dat vocht en zijne verzen niet de overeensternming, dat beide zich soms in te engen band voelen gekneld, als de herfstadem over het eerste giert, als de hartstogt zich in de laatste lucht geeft? — Een onderscheid echter voegt het ons evenmin voorbij te zien, het verschil in diepte tusschen die twee; doch wie heeft ooit een beeld geëischt, dat meer dan voor een derde toepasselijk was? En daarom aarzelen wij niet, u voortgaande eene Hollandsche poëzij te herinneren, beurtelings zachtkens en zoetkens ruischende als eene beek langs bloemrijken boord, beurtelings eenen stouten golfslag slaande, als de Zuiderzèe op de zoomen der kust, waar een vervallen torentje het voor ons in aandoenlijk belang van weidscher tinnen wint; — eene beek, al de schalkheid verklappende, van welke zij getuige was, toen de zonnestralen door de boschaadje drongen, die zich luisterende naar haar gemurmel boog — de binnenzee, al de kracht verkondende, waarvan zij bewustzijn heeft, hoe luttel voor de woeling harer wateren de muur bezwijkt, door haar sedert eeuwen gebeukt. Gij herkent de zangster van Hooft, aan hare dubbele gelijkenis, spiegel van allen lust, geesel van allen dwang; verzen, die ruischen als golfjes, door den adem van het westen gestreeld; verzen, die bulderen als baren, door den schrik van het noorden gezweept; een' stoet van nimfen, die spelemeit; een verdrukt volk, dat zijne boeijen breekt; doch waartoe meer tegenstellingen, die u van zelve in het oog vallen, overvloed van deze als het weelderig minnehedje en het majestueuze
' 52



treurspel opleveren? Eene laatste vergehjking toeft ons voor eene veelzijdiger poëzij, dan eene der drie vermelde heeten mogt, voor de poëzij van Vondel, vaart, vijver, beek en binnenzee overtreffende, — al huwde ook zij op hare beurt zoowel het kalme aan het keurige, als het schalke aan het stoute, — een woud-, een wereldstroom! Oneindig verschillende, als het geklank zijner golven, van de plek, waar hij oorsprong neemt, in druppels den bergwand afgesijpeld, tot de plaats, waar hij het dal van zijne donders daveren doet, in waterval bij waterval neerstortende, zijn ook de melodijen van Vondel's muzijk. Hoe die stroom wegrukt, en meesleept en voortwielt, wat hem weerstaat; — hoe hij zich schijnt te verlustigen in het afspiegelen van wat hem aanlacht! Zie, daar kronkelt hij de vlakte in; daar wordt hij de grens van gewesten; daar splitst hij rijken, zong Borger te regt; landschappen zonder tal drenkende uit zijnen overvloed; hoofdsteden de schatting brengende der staten, waarover zij gebiên. En echter, geen schoon der natuur, geene pracht der kunst vermag hem te boeijen, die voortbruist over verbreede bedding, voortbruist, beken en vloeden in zich opnemende; voortbruist door de loof zaal der eiken, als langs het koningshof, door geen van beide geboeid, even of er weelde school in de vaart, als gold het de verovering eens nieuwen gebieds. Het wordt zijn deel; andere schatten voert hij mede; andere voorwerpen spiegelt hij af; andere hindernissen wijken — het landvolk aan zijne zoomen, de schepen op zijn glinsterend vlak, de burgerij der steden, welker torenspitsen opdoemen in het verschiet; alles juicht hem toe, alles dankt hem, die de scheidspalen slecht, die de volken vereent; — verder stroomt hij, verder ten onmetelijken oceaan, bij wiens grootheid hem duizelt, in wien hij zich verhest, — als de muze van Vondel het deed, toen zij in den Lucifer het Driemaal Heilig gezongen had. Immers, waar zou ik eindigen, indien ik mij verphgt achtte, ieder vroeger punt van vergelijking als met den vinger aan te wijzen, in elke van de sympathiën des dichters, in de eindelooze afwisseling der onderwerpen, door hem bezongen, in de wereld zijns tijds, door zijn werk omvat? Wereld, herhalen wij, want gehjk het
53



vasteland den woudstroom onvoldaan laat, verlangde ook Vondel, in eenen anderen zin dan den straks aangegevenen, naar zee, volgde zijn adelaarsblik iedere verscWjning op deze, bragt zijn adelaarsgreep ook van daar allerlei buit meê. Willem Schouten aan America's zuidehjken uithoek, den naam zijner vaderstad vereeuwigende; — Piet Hein, met de voor Spanje bestemde schatting der nieuwe wereld onze havens inzeilend; — Lourens Reael, op reize naar Ocstindiën onder de keerkringszon zijn kusjens dichtende — gij zoekt hen aan deze wanden vergeefs; luister naar Vondel, als ge wenscht naar hunnen lof; luister naar zijn voorspel van dien van Maarten Harpertszoon Tromp, wiens roem het volgend tijdvak vervullen zou, ware de Ruyter niet reeds geboren, niet reeds aan boord. Of als gij eindehjk, die woelige buitenwereld moede, met den dichter een' blik in onze binnenhuizen wilt slaan, en niet tot schreijens toe wilt worden bewogen door zijn Konstantijntje, en geen Itahaansch penseel waardeeren wilt in zijn meesterhjk Kersliet, verkwik u dan — ik weet niet, waarom ik aarzelen zou, de hulde aan den open' zin van Vondel, met den lof zijner bruiloftsdichten te voltooijen — verkwik u aan zijne zangen der liefde, vol gloeds, het is waar, mits ge vol gezonden gloeds zegt; weelderig, ik geef het u toe, maar zoo als weldige naturen het zijn in den bloei harer kracht! Lofliederen van den echt, in één woord, zoo als een volk er gaarne zingen hoorde, er zingen mogt, dat zich voor het zinnehjke van den band niet schaamde, dewijl het voor al het zedelijke van dien eerbied had. Vondel was ook de dichter van d'Opregtste Trouw.
54






ANNA LOUISA GEERTRUIDA BOSBOOM—TOUSSAINT.



ANNA LOUISA GEERTRUIDA BOSBOOM-TOÜSSAINT.
1812—1886.
Onder de schrijvers (-sters) van historische romans, het veel beoefende genre in het midden der 19de eeuw, behoort naar het algemeene oordeel der critiek aan Mevrouw Bosboom-Toussaint de eerste plaats. Ook zij, als Potgieter, haar vriend en leidsman, vertoefde gaarne met haar onderzoek en fantasie in de 16de en 17de eeuw, tijd van karakter en krachtig Protestantsch Christendom. Dochter van het Réveil, was haar kunst de uiting van een krachtige geloofsovertuiging. „Zij en Da Costa hebben voor het christelijkprotestantsch Nederland meer beteekend dan wie ook van hun tijdgenooten", schreef Verwey. Dat practisch Christendom, dat zij ook eerde in haar tijdgenoot Groen van Prinsterer, zien wij belichaamd in helden als Paul van Mansfeld in Het Huis Lauernesse, den roman die den invloed der Hervorming op het burgerlijk en huiselijk leven der Nederlanders schildert, in Gideon Florensz., den hoofdpersoon uit het boek van dien naam, een der Ley cester ^romans, den cyclus waarvan Fruin de groote bet eekenis voor de kennis van het Leycester-tijdperk in onze geschiedenis prees; in Jacob Jansz. Graswinckel, ,,De(n) Deljtsche(n) Wonderdokter". Breede studie van het te behandelen tijdperk ging aan het schrijven harer romans vooraf, vandaar het historisch weigefundeerde van haar werken, die echter door te groote uitvoerigheid vaak te veel verhandeling werden en daardoor den vluggen, boeienden verhaaltoon van Van Lennep bijv. misten. Wat haar evenwel van dezen populairén romancier gunstig onderscheidt is haar zuivere karakterteekening, het werkelijk levende van haar personen, „haar historische personen zijn geen gekostumeerde negentiende-eeuwers", het natuurlijke en welgemotiveerde verloop der handeling: „De aanleg van mevrouw Bosboom was rijker dan die van Scott, de blik, dien zij in het leven geworpen had, was veel dieper en veelomvattender; van haar menschen zien we niet enkel den buitenkant; we kijken hen door de ziel, we leven hun smarten en triumfen mee, niet in het uiterlijke, maar we
55



zién die worden met onverbiddelijke noodzakelijkheid; we voelen de geestehjke krachten op elkaar inwerken, we doorschouwen de geheimste roerselen des harten. Haar helden zijn niet de speelbal van toevallig uitgedachte romantische avonturen, het zijn menschen met eigen wil en karakter, waarmee ze den loop der omstandigheden beheerschen en achter hen staat alleen de groote, leidende, geheimzinnige macht, haar Christen-God!" (Prinsen); Na haar reeks van historische romans en novellen gaf zij een geheel ander werk, in brief- of hever in dagboekvorm, Majoor Frans, een psychologischen roman in het teeken der vrouwenemancipatie.
Mevrouw Bosboom-Toussaint werd te Alkmaar geboren, was een tijdlang gouvernante en wijdde zich later geheel aan de literatuur. Na haar huwelijk met den beroemden schilder van kerkinterieurs J. Bosboom, woonde zij in Den Haag.
Uit: HET HUIS LAUERNESSE.*)
HOOFDSTUK XIV.
Een Sterfbed in 1521.
Eene zonderlinge stilte heerschte in het ruime binnenvertrek van de weduwe Bakelsze, waar anders snorrende spinnewielen van vrouwelijke vhjt getuigden, en waar men gewoon was Aafke's stem te hooren, zich den arbeid verzoetende met een zedig hedje, of den gezelligen kout van moeder en dochter zamen, die der uren lengte scheen te korten. Die stilte werd toch niet veroorzaakt door het afzijn der bewoners: want integendeel, veel meer personen dan die gewoonlijk den huisehjken kring van vrouw Reiniersz uitmaakten, bevonden zich daar. Zij stonden allen, in verschülende houdingen gegroept, rondom de ontzaggelijk ruime bedstede, die ten minste vier personen had kunnen ligging geven, en die van binnen bijna het aanzien had van eene sombere poort, gewelfd als zij was en beschoten met bruin eikenhout, waaraan het talent van een' kunstig snijwerker zich had uitgeput in sierhjk loofwerk, afgewisseld door engelenbeeldjes, die u
*) Opgenomen met toestemming van de Firma D. Bolle, Rotterdam.
56



uit de hoogte vriendelijk toelachten, en door grirnmige saterskoppen, wier grijnzende blik voor een' wakende gansch niet vrolijk moest zijn om aan te staren. Daaraan dachten zij niet, die er met belangstelling naar heen zagen. Paul van Mansfeld stond er nevens Laurens Cornelisz en Hugo, en tusschen de beide dochters der weduwe zag men Ottelijne van Lauernesse. Er lag verslagenheid en smart op aller gelaat, eene smart, uitgedrukt naar elks bijzonder karakter; want terwijl Aafke luide schreide, en zich leunde tegen haren Laurens, als zocht zij voor zich kalmte en kracht uit zijne rustige gelatenheid, stond Johanna daar zonder tranen en zonder kreten, bleek en strak zoo als altoos; slechts duidden het krampachtig trillen harer onderlip en een zenuwachtig lachje, dat bij haar nooit meer vrolijkheid spelde, de meer dan gewone smartelijke zielstemming aan; zij steunde Ottelijne, de diep gebogene, wier frissche rozen verkleurd waren tot een mat blosje, en die telkens met onrust om zich zag, als ware zij schuw in het midden van Aernoud'sverwanten. Hugo schaamde zich het vocht niet, dat zijne oogen bedauwde; hij was de éénige, die in luide woorden of in eene bede droefheid of hope te kennen gaf; en Paul hield de gevouwen handen en de oogen ten hemel gerigt, als droeg hij aller nooden op aan God, of bleef verzonken in diep weemoedig gepeins. Maar hoe ook verscheiden in uitdrukking, eene verwachting, die meer vrees scheen dan hoop, een grievend wee, dat met elke minuut steeg, lag als een digt floers van rouw op al die menschen, die daar ademden: dat komt, omdat zij zich hadden verzameld rondom een ziekeleger, dat zeker een doodsbed zoude worden; omdat een sterfbed altijd iets zeer aandoenlijks is en plegtigs voor iederen sterveling; maar bovenal, omdat dit het sterfbed was van eene, die ze allen liefhadden, het sterfbed van vrouw Reiniersz! Zonder van die zwakke wezens te zijn, die bij iederen aanval van lijden of ramp ineen storten, als een gebouw, waarvan men de muren verbrijzelt, had toch de smartelijke tdeurstelling, door Aernoud haar bereid, maar inzonderheid zijn halsstarrig wegblijven uit hare woning, de arme moeder hevig geschokt. Het had haar vast gestel
57



ruw aangetast en met éénen ruk geknakt, zoo als altijd een frissche bloemsteel door eenen enkelen ruk ligter van den sappigen steel breekt, dan een dorre, wiens vezelen taai zijn. Zij had dat hgchaamshjden verbloemd, om haar Aafke niet misschien nutteloos te ontrusten, of eene zware weeklagt te doen opgaan over haren zoon; maar de Natuur had zich stil onderrnijnend gewroken over die pogingen tot overmanning, en toen eindelijk eene werkelijke krankte haar aangreep, was zij plotseling uitgeput en zonder krachten tegen aanvallen, die eene minder sterke misschien had wederstaan. Het was ook zulk eene groote grieve voor die vrouw, die altijd ordelijke rust en eendragt had weten te bewaren in haar huis, die botsing, die zoo plotseling was ontstaan tusschen haar en dien oudsten zoon, dien zij zoo hoog stelde, tusschen hare tweelingen, op wier innige gehechtheid zij altijd met zooveel moederhjk welgevallen had nedergezien; het gaf haar zulk eene aandoening van namelooze bitterheid, te weten: dat hare kinderen zich voortaan niet meer in hefde verdragen zouden, en dat Aernoud immer verre zoude blijven van den dorpel, dien hij ten beschermer had moeten zijn, of dat hij dien overschrijden zoude met 'woorden, harder en bitser, dan er ooit onder haar vreedzaam dak hadden weerklonken.
Meermalen had zij er aan gedacht, om zelve het eerst haren zoon terug te roepen in hare woning, om van hem vrede te eischen en verzoening; maar zij kende hem immers, en er was veel gebeurd, wat hem althans niet ter verzoening zoude neigen. Zij had dus uitgesteld zoolang zij durfde; nu echter... sinds twee dagen, dat zij in zich hoorde als eene inwendige stem, die van een naderend einde sprak, wilde zij beproeven, wat het woord eener moeder vennogt: neen! dat was geene valsche hoop, meende zij, eene bede, die uitgesproken werd met stervende lippen, moest een heilig bevel zijn, en zoo hard kon eene jongelingsziel niet wezen, of zij moest zacht gestemd worden bij het naderen tot de sterfsponde eener moeder.
Het waren nu twee dagen, sedert een bode was afgereisd naar Dordrecht; de zoon kwam niet. De zieke kromp pijnlijk ineen, zoo vaak iets haar aan hem herinnerde; of liever, geen
58



oogenblik had ze van helder bewustzijn, of zij sprak zijnen naam uit, op eenen toon, die de anderen van smart deed huiveren. Men was nu aan den avond van den tweeden dag en men had de hoop opgegeven. Het digtst nevens de legerstede merkte men een' inan op, dien de lange, zwarte tabberd, met een' smallen rand van bruin bont omzoomd, en de deftige bonnet deed kennen, als behoorende tot den stand der geleerden; zijne bemoeijingen omtrent de zieke, de angst, waarmede allen als vragend aan zijne oogen hingen en aan zijne hppen, maakten het duidelijk, dat hij de arts moest zijn.
„Daar is hij; het is Aernoud! het is mijn zoon!" riep op ééns de zieke, zich met schichtige inspanning omhoog heffende; schielijk echter zonk ze weder mat en teleur gesteld in hare kussens terug; een flaauw gerucht, dat zij gemeend had buiten te hooren, had haar doen hopen, dat iemand naderde. „Niet waar? hij zal nog wel komen!" vroeg zij, met de ingezonken, glasachtig schrille oogen in het rond ziende. Ottehjne drukte haar de klamme hand, als eene sprakelooze bevestiging van die hoop. „Zoo hij vroeger hier ware geweest, had het heil kunnen brengen," sprak Johanna; „nu echter vreeze ik onheil zoo hij kwame."
„Lacij! ja, sinds Laurens hier is," snikte Aafke.
,,En Paul dan?" voegde Johanna er bij.
„Wij zullen ons verwijderen bij zijne komst, om geene ergernis te geven," fluisterde Cornehsz tot zijn meisje.
„Ligt neigt hij tot verzoenhjkheid bij een sterfbed," hernam Hugo.
„Ach!" zuchtte Ottehjne, „hij is zoo onverzettelijk van hoofd, aanmerkende opkomende meeningen als vaste besluiten, en in toorn niet ligtelijk bewogen tot zachtigheid. Zoo de bode hem gemeld heeft, dat ik hier ben, zal het om mijnentwille zijn zoo hij niet komt. Want zijne hefde is wel zekerlijk verkeerd in grammen haat." En de arme hield zich de handen voor de oogen, om geene tranen te laten zien.
„Zoo men nog iemand wacht, is het hoogehjk tijd dat die kome," sprak de arts zacht en van de zieke afgewend, tot Laurens; „want ik zeg u, deze vrouw heeft geene twee uur meer te leven!"
59



Hoe verwacht ook, die aankondiging klonk vreeselijk voor wie haar hoorden.
„Dan moeten die laatste oogenblikken besteed worden aan het heil harer ziel!" antwoordde Paul, Ottelijne zachtelijk ter zijde schuivende.
„Jonge man! zoodanige aandoenlijkheden der ziele, als die, waarop gij doelt, verhaasten de stervensstonde ..."
„Maar verligten de bangheid des stervens," hernam de Duitscher.
De arts wendde met eene zonderlinge mengeling van spot en minachting het hoofd af, terwijl hij er bijvoegde: „en daarenboven, geen priester is hier; als die komt, kan zijne hulp onnoodig zijn."
„De priesterlijke wijding van Rome is niet een volstrekt vereischte, om eene stervende den laatsten troost te brengen, hernam de Duitscher.
„Meent gij zoo?" sprak de arts snel terug wijkende, „doe daarin gelijk gij wilt; alleen gun mij dat ik verder ga: andere lijders wachten rnij; daarna kom ik terug." En de man verwijderde zich met haast; men had kunnen opmerken, dat hij bij Paul's woorden zeer bleek geworden was.
En Paul had regt gezegd: bij dit sterfbed zoude een gewijd priester van Rome misplaatst zijn geweest, want de stervende was geene Katholijke meer. Toen hare gezondheid wankelende werd en het ligchaam zich al zigtbaar boog onder het hjden der ziel, had Aafke in hare bekommering Johanna terug geroepen; zij had den steun van die zusterhand noodig. Johanna was niet alleen gekomen. Op haar eenzaam Slot, tegenover de bitse figuur van Donna Teresia, was het Ottelijne te bang geworden, sinds geene vrolijke hoop de sombere wanden harer zalen meer sierde met rozen en hcht; zij volgde de zuster van Aemoud in de woning zijner moeder, misschien wel — wie kent de ragdraden, waaraan zich de hoop der hef de vasthecht?—met verwachtingen, die tot hiertoe nog altijd waren teleurgesteld. Vrouw Reiniersz had haar ontvangen als eene dochter, en bij eene naauwere kennismaking met dat zacht en hefehjk schepsel griefde het haar telkens meer, dat ze haar vreemde zoude blijven,- dat
60



Aemoud zoo veel heils had van zich gestooten. Getrouw aan haar grondbeginsel, om niet te veroordeelen wat zij niet kende, had de weduwe geene der beide jonge vrouwen over hare gevoelens verontrust of moeite gedaan; die eerste toegeeflijkheid moest noodwendig de bron zijn van menige andere; zij duldde de gesprekken over de nieuwe geloofsleer, waarin zich ook later Laurens mengde; zij leerde ze aanhooren met belangstelling, met klimmende deelneming, met overtuiging eindelijk; zij ook wilde van toen aan onderwezen worden; zij brandde van verlangen om de prediking te hooren van een' evangelisch leeraar; maar Paul reisde in Holland, en zijne vrienden wenschten hem voor zijne veiligheid niet in Utrecht terug. Eene poging van den Vicaris, om hem met een Bisschoppelijk machtwoord, ondersteund door de wereldlijke krachten van Utrechts vorst, van Ottelijne terug te vorderen, was alleen mislukt, omdat door Johanna's zorg, de jongeling toen reeds verre van daar was; maar ze strekte hun tot een bewijs, hoeveel belang er moest gesteld worden in het bemeesteren van zijnen persoon, en hoe noodig het dus was, dat hij zich niet bloot gaf ; maar Johannes van Woerden predikte somtijds in zijne stad, en met dien warmen godsdienstzin, die sterker wordt naarmate de jaren ldimmen, of bij een levendig besef van een naderend einde, had de weduwe den heimelijken togt naar Woerden mede ondernomen, waaraan meerderen van hare medeburgers toen reeds begonnen deel te nemen. Zoo was zij belijdster geworden van de evangelische geloofsstellingen. Toen Laurens, om hare ziekte, van Amsterdam werd opontboden, was Paul van Mansfeld bij hem; en de zucht om eene stervende toe te roepen: „schuldvergiffenis en Zaligheid!" en tot de overblij venden te spreken van wederzien, had dezen, in weerwil van zijn' Hollandschen gastheer, doen besluiten, om, met bhnde verachting van wat hem konde dreigen, zich weder te wagen op Utrechts grondgebied, binnen de muren der bisschopsstad zelve!
Shakespeare laat zijn' Hamlet zeggen: „daar bestaat meer
61
61



tusschen hemel en aarde, dan zich de wijsbegeerte droomen kan," en onder dat vele reken ik ook dat onverklaarbare iets, dat zielen, sterk aaneen verknocht, hetzij door overeenstemming, of door het bloed, gelijktijdig van elkanders wel of wee overtuigt, dat hun als van elkanders nadering bewustheid geeft, of met onweêrstaanbaren trek naar elkander heêndrijft op oogenblikken, waarin zij zich juist het noodigst zijn. Wij zouden het niet gaarne durven oplossen wat het is; slechts betuigen wij te gelooven, dat het bestaat. Raadplege ieder zijne eigene ondervinding en ieder ook zal een staaltje weten bij te brengen tot staving van mijn bijgeloof, of wat het anders zijn moge. Het is ten minste zeker, dat een dergehjk gevoel Aernoud met onweerstaanbare magt heentrok naar Utrècht; dat er als eene stem binnen in hem was, die tot hem zeide: „ga uwe moeder zien!" schoon ook de bode, door deze afgezonden, hem niet te Dordrecht vond; schoon ook hij te Amsterdam met menschen zamen was, aan welke hij zich door éénheid van denkwijze en éénheid van wil had verbonden, en het dus geene afleiding was, die hij zoeken ging. Hoe digter hij Utrechts poorten naderde, hoe nameloos sterker dat verlangen werd; de harde man werd bijna week; het scheen den ijveraar nu toe, dat hij met te veel bitsheid zijne meening bestreden had tegenover eene moeder; hij wilde haar gemoedelijk toespreken en zacht vergiffenis vragen voor hevigheid en voor het halsstarrig verrnijden van hare liefkozingen: o! het werd hem te bang in het leven, om nog niet éénmaal een oogenblik het moede hoofd neer te leggen aan de zachte, warme moederborst. Zoude hij Johanna vinden? Hij hoopte het niet, hij geloofde het ook niet. Ottehjne zoude haar zeker bij zich terug gehouden hebben, en er was geene vrees, dat hij zich botsen zoude met de tweelingzuster; alles scheen hem nu hgt en gering, zoo hij zich slechts bevredigen kon met zijne moeder, zoo die boezemangst, die hem nu beklemde, slechts werd opgeheven door dien minzaam goedhartigen toon, dien hij van haar kende. En toch, dat wigt van benaauwend voorgevoel drukte hem zwaar en zwaarder, naarmate hij de moederhjke woning sneller tegenging. Ook naar Ottehjne
62



was hij met zoo schielijk een besluit heengesneld, om een vreeselijk vermoeden nog vreeselijker bewaarheid te vinden: ook nu was het hem als moest hem deze avond beslissend zijn; als ging er iets gebeuren ... dat... hij had zijn paard overgelaten aan de zorg van zijn' bediende, zoodra hij de stad was binnengereden, en hep nu peinzende, doch met snellen tred, de welbekende oude gracht langs, al meer en meer den stap verhaastende, tot hij eindelijk het gewenschte huis vóór zich zag. Met drift greep zijne hand den klopper, die was omwoeld met eene zachte stoffe. Dat was vreemd, ontrustend! Driemaal stiet hij met den degenknop tegen de huisdeur, opdat men hem hooren zoude, driemaal telkens harder! men hoorde niet, men opende niet; dat was nog vreemder, nog meer "ontrustend! Met alle inspanning zijner krachten trachtte hij nu die deur open te rukken; doch den stevigen grendel, die haar van binnen tegenhield, ook slechts te verwrikken, ware voor menschenkracht ondoenlijk; het was reeds onzinnigheid het te beproeven. Daar viel den getergden jongeling iets in. In de smalle steeg, ter zijde van het huis, was nog eene andere deur, die toegang gaf tot een kort portaal, en van daar naar het woonvertrek. De dienstbode kan daar bezig zijn, daar zal men hem openen. Ook zal hij meer omzigtig wezen. Een ligter, bescheidener tik zal bij de vrouwen misschien eerder gehoor vinden, dan een woest geklop, dat haar voor onraad te vreezen geeft. Zoo doet hij, en met gelukkig gevolg: de kleine deur wordt ontsloten; zonder de verschrikte dienstmaagd eene vraag te doen, of zelfs een antwoord te geven op de hare, schuift hij haar driftig ter zijde en ijlt het portaal door, het woonvertrek in, dat nu de plaats is, waar zijne moeder te sterven ligt. Wat is het hem zonderling! Hij begrijpt niet regt, zeker is dat een leugenachtig spel der zintuigen; maar ziet hij daar niet allen, die hij liefheeft of haat, allen bijeen, allen rondom een ziekbed? en die kranke, met die weggezonken oogen, met die vervallen trekken, met dat doodzweet op het voorhoofd, is dat niet zijne moeder! Neen, dat zijn spookgestalten, door eene uitsporige verbeelding om hem heen getooverd; het is niet denkbaar, dat al die menschen daar juist zouden zamen zijn. Heeft ook het
63



lijden en de onrust hem het verstand verward? het moet zoo iets zijn, want het duizelt en gloeit ddar zoo zonderling. — Hij drukt de hand tegen het voorhoofd.
„Aernoud! mijn zoon! Aernoud! mijn zoon!" roept de zieke, wier rondstarend oog hem nu ontwaart.
Die stem, zijn naam, meer heeft hij niet noodig, om zich neer te werpen in de armen, die zich verlangend naar hem uitstrekken, en hij kust met brandende smart de bleeke uitgeteerde hand, die onzeker naar zijne handen rondtast. Daarna heft hij zich op en staart langzaam in het rond met akelig verwilderden bhk; zijn oog bhjft beurtelings eene lange poos rusten op elk der aanwezigen, maar zijn mond uit geen enkel woord. De anderen zwijgen ook, ze staan als versteend: dat plotseling in hun midden zijn heeft zoo iets van eene verschijning, die niet natuurlijk is; dat zwijgend staren heeft iets mdrukwekkends, dat hen rillen doet, en meer ontzet, dan de hardste woorden van woede en gramschap.
Nu eerst keerde hem de bezinning terug, ja! die vrouw, dat is wel Ottehjne, de voormaals geliefde, om wier wille hij zoo ondenkbaar lijdt; die andere daarnevens, wel Johanna, de tweelingzuster, de vriendin zijner ziel, die hij heeft moeten vloeken! die man daar, die dat schreijendemeisje steunt, is wel dezelfde, die eens zijn' geloofsvijand heeft beschermd, wien hij haat heeft gezworen! en die vijand zelf, die gehate, de eerste oorzaak van al zijn leed, staat hij daar niet het naast bij het ziekbed zijner moeder, bijna roerend aan zijne zijde? Dat was meer dan hij dulden kon, meer dan hij dragen mogt! en met eene beweging, die snel den zwenk zijner gedachten volgde, stiet hij den jongen hervorrningsleeraar hevig terug, en hem met krachtvolle vuist aangrijpende, hield hij hem ter zijde; met de andere hand wees hij op Laurens, terwijl hij sprak: „In den naam des Keizers! gij zijt mijne gevangenen!"
Dat woord deed twee vrouwen in luide kreten uitbarsten: Ottehjne, die door Johanna werd ter zijde geleid, en Aafke, die zich digter aan Laurens vastklemde, als om hem te beschermen tegen den vreeselijken broeder of af te houden van eenige bitse daad.
64



„Aernoud! wat port u om geweld te doen aan deze mannen?" sprak nu Hugo, die hem naderde: „het zijn vrienden van ons huis, vreedzame heden, die . .."
„Scheurmakers zijn het, zeg ik u, en sektenbroeders van den Aartsketter Luther, die, na een' steun gevonden te hebben in de dwaasheid en roekeloosheid van slecht beraden vrouwen, gebruik willen maken van de benevelde zinnen «ener kranke, om haar mede te sleepen in het moeras der dolinge, waar de ziel bij verloren gaat."
„Noem niet met zulk een' harden naam wat gij niet kent ; beslis niet zoo vermetel wat doling is, en onderzoek voor het minst, aleer gij verwerpt," zeide Paul, die hoewel, als in de hand van een' geduchten vijand, nog eerder aan de verdediging van zijne zaak dacht, dan aan die van zijnen persoon, en daarna vervolgde hij met die vaste waardigheid van een' weerlooze, die zich onschuldig kent:
„Laat af van mij, Heer! en weêrhoud mij niet; rnijnphgt roept mij bij dit sterfbed. Ziet gij niet, dat die vrouw, die uwe moeder is, als bezwijmt van schrik, en dat ze die felle handeling afkeurt, schoon haar de kracht faalt, om dat te uiten? Gun mij, haar den troost van hare godsdienst toe te spreken, opdat ze wèlgemoed zij bij den zwaren overgang naar het betere leven! — Daarna, Heer! zal ik hooren, waarvan gij mij schuldig houdt, en door wat magt gij mij dwang wilt aandoen; want, ziet ge, tegen de wetten verzet ik mij niet!"
„Noch ik! als de Hopman zijn bevelschrift toont tegen een' gezeten' burger uit Amstelredam, en het hart heeft, in het aanzien eener stervende moeder, den verloofde zijner zuster gevankehjk weg te voeren!" voegde Laurens er bij.
„Sterven!" riep Aernoud met eene plotselinge uitbarsting van smart, „ja, — zij zou sterven en verloren gaan! Wat vergeet ik het meeste, terwijl ik denk op het mindere!" en zijne hand, die als magteloos neerviel, weerhield Paul niet langer.
„Zij zoude sterven zonder een' priester, die haar bijstaat, zonder gebruik te hebben gehad van het allerlaatste en noodigste sacrament! Moeder! mijne arme moeder! leef nog,
Dietsche Lusthof II
65 5



leef nog! bid tot de goede Heiligen, dat zij uwe uren nog rekken! ik ga, ik vlieg, en breng u een' priester! al moest ik hem ook wegsleuren van voor de trappen des altaars!"
„Geen priester! geen priester hier!" riepen alle mannenstemmen en die van Johanna.
„Moeder! ik wil uwe ziel redden; beveel de uwen, dat zij zich niet daartegen stellen!"
Met al de uitdrukking, die zij in het verdoofde oog wist te leggen, troonde de zieke den zoon tot zich, die snel toetrad met eenen zweem van hoop op het gelaat. Doch zij zeide alleen met eene gedempte stem, die telkens te kort schoot: „Aernoud! wees... verzoenlijk... ik zal u ... zegenen, doe niemand ... geweld ..."
„Hoor mij, moeder! en geef verlof, dat ik een' dienaar van Gods Kerk tot u brenge, opdat uwe ziel leve, schoon ook uw ligchaam, ons dier en veel geliefd, met den dood van ons scheide. Ik bid u, aanboor mijne nutte smeeking: één woord, één enkele wenk van toestemniing! Vrees hen niet, die het anders willen; ik zal u tegen allen beschermen! spreek toch!"
Maar de weduwe schudde weerstrevend het hoofd.
„Zij is reeds beregt naar de wijze van haar geloof, en zonder Paapsche bijvoegsels of onthouding; zij heeft het Avondmaal met ons gebruikt, onder de beide gestalten," sprak Johanna, met meer zegepraal en met minder Christelijke verschooning voor de denkwijze van anderen, dan de zachtmoedige jonge leeraar het haar gepredikt had. Ook boog deze het hoofd met een diepen zucht.
„Door,dwang van ulieden, rampzaligen! die haar willens overlevert in de magt van Satan," riep Bakelsze, met den voet stampende en de handen radeloos ten hemel slaande; zijne stem was heesch en dof van afgrijzen en toorn; daarop wierp hij zich op de knieën voor het rustbed der stervende, greep hare handen met woeste aandoening, en sprak met woorden, zoo kalm als hij ze wist te vinden: „Nog is alles niet verloren... Neem een' priester, moeder! Er is nog herstel mogelijk, ik bezweer u, hoor mij! Wilt gij een' priester? Zeg slechts, dat gij het wilt."
„Ik wil... vredig ... sterven ... moei mij niet..."
66



Het was akelig te zien, hoe de angst der verwachting, die zijne trekken tot hiertoe gespannen hield, en die een kond zweet bracht op zijn voorhoofd, mat bleek als dat van de stervende zelve, nu plotseling afwisselde voor eene wilde, razende geestdrift, die hem de oogen deed vlammen en de trekken verwrong. Met drift rees hij op.
„Nu, zoo zal ik u tegen wil opdringen, wat gij onzinnig verwerpt," en hij wilde voortgaan.
„Neen, Aernoud! dat zult gij niet," sprak Johanna, die met vastheid hem in den weg trad. „Gij zult rustig met ons blijven en deze laatste ure niet banger maken dan zij is. Moeder heeft begeerd, hare kinderen, en wie hen aangaan, rustig verzameld te zien bij haar verscheiden, en gij zult geene stoornis brengen, waar wij eendragtig zijn."
„Ik zal doen wat pligt is! terug, zoo gij niet wilt, dat ik vergeten zal vrouwen te sparen"; daarop sprak hij plegtig, zich het hoofd ontblootende: — „Heere Jezus! gun mij dit eene, dat zij moge behouden worden door mij!" Bij die woorden zag hij om naar vrouw Reiniersz, en merkte op, hoe Paul de plaats bij haar hoofden-einde weder had ingenomen, en tot haar sprak van een oord, waar eendragt zoude heerschen en eeuwige hef de.
„En gij, volg mij \" riep hij den Hervormer toe.
„Ja, ik volg u, opdat dezen rust hebben," antwoordde Paul ernstig verwijtend; „want zie, ik heb meer barmhartigheid met uw bloed, dan gij zelf."
„Zoo er ontferming in u is," hervatte de ij veraar met vuur, terwijl een zonderlinge gloed zijn wangen kleurde, „herroep dan hier uwe leere, die dwaas is en godslasterlijk; geef deze ongelukkigen aan zich zelve terug; onttoover hen, die gij betooverd hebt, opdat nog behouden worde, wat verloren was, en op mijne knieën wil ik u danken, u eeuwig als mijnen weldoener roemen, en de Heiligen zelve zullen u goedkeurend toewenken voor die ééne daad van menschenhefde."
Allen, die daar waren, stonden in bange verwachting wat volgen zoude, want Paul scheen diep getroffen, en Aernoud sprak met innige overtuiging, en het gold hier een groot belang! en het antwoord zoude beslissen, of die menschen hun
67



hart en hunne hoop gevestigd hadden op een stelsel van menschelijke uitvinding, dat door den verdediger kon worden geplooid en opgegeven ter hefde van eendragt en rust, of op eene leere van Goddehjken oorsprong, die niet mogt worden verloochend, zelfs niet om vrede te stichten tusschen bloedverwanten! En Paul beter dan allen begreep het gewigt van dit oogenblik. „Daarvoor behoede mij God!" sprak hij, het vrome oog ten hemel heffende, „dat ik herroepen zoude, wat ik onder Zijnen zegen heb gepredikt als waarheid. Dat ik in het aanzien van al deze leden der nieuwe gemeente, en voor het aangezigt van eene stervende, die daarmede tegen mij getuigen zoude bij God, mijnen Heer zou verloochenen en Zijn heilig Evangelie; dat ik handel zoude drijven met mijn geweten en met de rust dergenen, die zich aan mij hebben toevertrouwd, al ware het dan ook om twist te mijden en bitterheid!" Toen drukte hij zegenend de regterhand op het voorhoofd der weduwe, terwijl hij plegtig voortging: „Neen, sterf gerust op het woord, dat ik u verkondigd heb, het voert tot zaligheid," en daarop plaatste hij zich naast Aernoud als te zijner beschikking.
Men zag het de anderen aan, dat ze herleefden, en geroerd waren door eene taal, kalm en waardig als deze: toch sidderde meer dan één hunner, want de oogen des Hopmans flikkerden als fakkels, en het was hem aan te zien, dat alleen opgekropte drift hem de lippen boeide. „Zonder marren voort dan!" riep hij eindelijk met moeite uit, den jongeling met zich sleurende; maar het stond niet meer aan hem de plaats te verlaten naar eigen' wil, zoo als hij er gekomen was, want het was Aafke, die hem bij zijn kleed hield, het was Ottehjne, die smeekend zijne knieën omvatte. Hij sprak haren naam uit, zacht en geroerd; maar toch wendde hij zich snel af, als ware dat een schandelqk toegeven aan zijn gevoel, en hervatte luider: „Vrouw! sinds ik verkeren moest u te minnen, heb ik verleerd u te kennen," en daarbij scheurde hij zich schielijk van haar los, tot ze wankelend nederviel. Hij zag niet om; een zacht gekreun der stervende alleen bewees het aandeel, dat zij nam in dit tooneel.
Hij zag niet om! Hij repte zich voort. Nu echter traden
68



Hugo en Laurens hem in den weg, „Hindert mij niet, ongelukkigen, de tijd is te kostelijk. De verdoemenis mijner moeder of uw leven, ketters! denkt niet, dat ik aarzele," en een uitgetrokken degen flonkerde in zijne hand.
„Mijn God! waarmede heb ik zulk een sterfbed verdiend?" riep de kranke uit, wier levensgeesten opgewekt werden door de hartverscheurende smart zelve; toen, met de inspanning van hare laatste krachten zich overeind rigtende, ondanks de pogingen van Johanna, riep zij luid: „schande over u, Aernoud! ge zijt een slechte zoon, uwe moeder martelende ..."
„Vergiffenis voor hem!" smeekte Ottehjne.
„Wil toch in vrede scheiden," vermaande Paul.
Dan, Johanna, die zag, hoe niemand week, noch terug trad, meende een eind te maken aan den jammer, door zich nogmaals te stellen tusschen degenen, die zij hef had, en in hare overijling, zonder omzigtigheid, stiet zij de lamp van de kleine tafel, nevens het bed; uitgebluscht viel die neder. Het was de éénige, die het vertrek verlichtte. Die volkomen duisternis was tergend bij zoo veel angst, als allen leden.
„Uit den weg! wie het hjf bergen wil," klonk Aernoud's stem met akelige woestheid, en een dof gestommel als van menschen, die worstelden, volgde; daarna stiet Hugo een' bangen kreet. — „Ik ben getroffen, broeder!" en daarop sprak hij zeer flaauw en naauw verstaanbaar: „dit is de dood!"
„Zoo vloek ik den broedermoorder!" verzuchtte de weduwe Reiniersz, wier opgescherpte zintuigen alles begrepen en opmerkten, schoon ze niet magtig was iets te verhinderen, en het was met haren laatsten zucht, dat ze den zoon vloekte, want daarna viel haar hjk in de armen van Ottehjne, die nog getracht had haar die vreesehjke woorden op de lippen terug te houden. Een schelle snerpende kreet bewees, dat die vloek was gehoord geworden door hem, wien hij trof; toen viel er eene deur met hevigheid toe.
Men kon niet weten, wie gebleven was, wie vlugtte.
En wèl had de beklagenswaardige weduwe gehjk, toen zij uitriep: „Waarmede heb ik zulk een sterfbed verdiend?"
69



Neen; zorgende huismoeder, als zij altijd geweest was, trouwe opvoedster harer kinderen; wakker en waakzaam in iederen pligt, die haar was opgelegd; voorstandster van orde en vrede; stille, bezadigde burgervrouw, die nooit iets ondernomen had, dat vreemd kon schijnen of slechts onvoegzaam; die altijd had terug gebeefd voor het denkbeeld opspraak ; die alle zedige huiselijke deugden had beoefend, en die niet ééne grove ondeugd had gekend; die nog in gezondheidsvollen bloei voor eene doodswa had gezorgd, met dienzelfden geest van voorzienige orde, die den uitzet voor den zoon gereed hield: die vreedzame vrome had wel niet verdiend, noch kunnen gissen, dat er bij haar sterfbed een treurspel zoude gespeeld worden, vol wanorde en tweedragt, vol wilden hartstogt en tranen, tranen, niet van smart en rouw, maar van woede en spijt; een treurspel van vlammende geestdrijverij en vrome bitterheid, waarbij broeders met het wapen in de hand zouden opstaan tegen broeders, waarbij de tweelingzuster met ruwen triomf den tweelingbroeder zoude tot wanhoop brengen, waarbij een groothartig jongeling de geliefde vrouw van zijn hart zoude wegstooten, waarbij ieder van de haren de smart vergeten zoude over de stervende, om zijn woord te mengen in den twist der levenden. Een sterfbed, dat niets zoude zijn dan eene lange worsteling, in stede van een weemoedig en hartroerend afscheid vol liefde en teederheid; dat zoude aanvangen met een stout vergrijp tegen de verordeningen der bestaande Kerk, om te eindigen met een broedermoord en een' moedervloek! En toch, de arme had zoo gaarne gezegend!
Dat was zeker gruwzaam en hard! neen, geene daad van het leven der brave was van zoo smartvol een einde de schuld; niemand der haren ook, noch Ottehjne, noch Johanna, noch zelfs Aernoud! Dat komt omdat zij stierf in 1521; omdat het de geest der eeuw was, die gesproken had in de taal der eeuw, waarvan iedere uitdrukking een deinzende schok was en ieder woord een schetterende botsing; eene taal, die zoo luide sprak, dat iedere zachte stem des bloeds en der vriendschap door haar overschaduwd moest worden; omdat die taal een denkbeeld vertegenwoordigde, zoo gewigtig en
70



groot, dat het alle overige belangen als hgt en klein zoude ter zijde schuiven, en de opoffering eischen van ieder minder doel: want het was het groote denkbeeld godsdienst, waarvoor gestreden zoude worden, en dat geheel de zestiende eeuw en menigen tijdkring der volgende heeft bezield en in beweging gebragt!
71



NICOLAAS BEETS.
1814—1903.
Beets, geboren te Haarlem, studeerde te Leiden (is o.a. voorzitter geweest van de Rederijkerskamer voor Uiterlijke Welsprekendheid), bewonderde daar Van der Palm, werd later predikant te Heemstede, te Utrecht en daar in 1874 hoogleeraar in de theologie. Uit zijn „zwarten tijd", waarin hij met Byron dweepte en in diens trant wat zwaar-romantisch imitatiewerk gaf, dateeren Jose, een Spaansch Verhaal; De Maskerade; Kuser en Guy de Vlaming. Zijn beste werk, eveneens uit zijn jeugd, is de Camera Obscura, die in 1839 onder den schuilnaam Hildebrand verscheen met stukken uit zijn studentenjaren (Het Beestenspel en Varen en Rijden hadden reeds in den Studentenalmanak gestaan), maar eerst in 1851 haar tegenwoordigen inhoud kreeg. Dit staaltje van de „kopieerlust des dagelijkschen levens" is, vooral in het komische genre (De Familie Stastok; Een oude Kennis; Gerrit Witse e.a.), van den zuiversten Hollandschen humor, al speelt de schrijver, met name in De Familie Kegge, dat toch ook weer vol mooie bladzijden is, wat al te hinderlijk de mooie roL Behoudens een enkel luimig versje tut later tijd is Beets' humoristisch talent na het schrijven van zijn Camera al te zeer door predikantenernst verdrongen. Dit bedoelde Busken Huet in „De laatste Carambole":
„Beets verlaat zijn Chambre-Obscure
En, herinn'rings-neuzen moê, Dweepend nu met Stichtlijke Uren,
Vallen bêi zijn oogen toe."
Die Stichtelijke Uren verschenen in 1848 en volgende jaren. Smaakvolle, hoewel weinig critische essays schreef Beets nog in zijn Verpoozingen op letterkundig Gebied en Verscheidenheden meest op letterkundig Gebied, terwijl tot op hoogen leeftijd bundel na bundel gedichten van zijn hand het licht zag, waarin echter telkens het stichtelijke als vergoeding moet dienen voor het gebrek aan kunstwaarde.
72



NICOLAAS BEETS.






Uit: GEMENGDE GEDICHTEN.
Zaansch Liedeken.
Het IJ is breed, de Zaan is breed:
Wie wil de Zaan bevaren? De meisjes zijn er net gekleed
Zooals voor honderd jaren: Haar oogen blauw en blank haar vel: Ik mag de Zaansche meisjes wel.
Het IJ is breed, de Zaan is breed:
Wie wil de Zaan bevaren? Men vindt er molens bij de vleet,
En rijke molenaren; Maar wie de slanke dochters ziet, Denkt aan de dikke molens niet.
Het IJ is breed, de Zaan is breed:
Wie wil de Zaan bezoeken? Czaar Peter droeg er 't ambachtskleed En at er pannekoeken; Maar 't heeft hem levenslang berouwd, Dat hij geen Zaansche had getrouwd.
Het Breistertje.
Mooi Kniertje staat van dag tot dag En breit voor haar deur een kwartiertje:
„Voor wien dat paar kousen wel wezen mag, „Mijn allerliefste Kniertje?
„Voor wien dat paar kousen wel mag zijn, „Voor moêrtjen of voor vaartje?"
Zucht dag op dag die bleeke Krijn, „Of zijn ze voor Griet jen of Saartje?"
„ „Wel Krijnbuur! wist je dat zoo graag?
„ „U wil ik het niet verzwijgen, „ „Je bent niet voor niet zoo jentig van daag,
,, „Om alles uit me te krijgen.
73



„ „Beloof maar dat je 't niemand zegt," "
Spreekt Kniertje, hoe langer hoe zachter; „ „De wereld is tegenwoordig zoo slecht; „ „Ze zocht er zeker wat achter,
„ „Die kousen zijn voor me moertje niet, „ „Ze passen niet voor me vaartje; „Ze zijn ook niet voor zuster Margriet, „ „Nog minder voor 't kleine Saartje,
„ „Ze zijn voor geen oompje, ze zijn voor geen meu, „ „Hoe hoog of laag ze sprongen; „ „Ze zijn niet voor een oude kneu, „ „En niet voor een laff en jongen.
„ „Ze zijn — ze zijn — ze zijn — ze zijn —
„ „Je zult het maar raden moeten! „ „Die kousjes zoo witjes, zoo netjes, zoo fijn, ' „ „Ze zijn — voor twee bloote voeten." "
Lente.
Had ik uw adem, Nachtegalen!
Uw zilvertoon, Langs alle heuvlen, alle dalen, Zou ik uw smeltend lied herhalen, Zoo vol, zoo schoon!
Ik prees dien God in mijn gezangen.
Die veld en woud Weer 't groene kleed heeft omgehangen, Na zooveel maanden van verlangen
Zoo blijde aanschouwd.
Ik zou dien grooten Schepper loven,
Die, ongezien, Zijn troon gevestigd heeft daarboven, En wien de bloempjes onzer hoven
Hunne offers biên.
74



Mijn zangtoon zou des morgens stijgen,
En 's avonds laat; Met u, zoude ik des nachts niet zwijgen, Daar 't maantje, glurend door de twijgen,
Ons gadeslaat.
En 't oog, dat nimmer wordt gesloten,
Dat alles ziet, Den kleinen zanger en den grooten, Wier lofgezangen samenvloten
In gunst bespied'.
Mijn lied zou vrome zielen treffen,
Daar 't woorden gaf Aan wat zij kennen en beseffen, En logge geesten opwaarts heffen
Uit stof en draf.
Ik ware een priester in dien tempel,
Die thans alom Van hefde en almacht toont den stempel Nu zink ik zwijgende op den drempel
Van 't heiligdom.
Onvermogen.
Op eenmaal soms ontwaakt in mij, Wanneer ik 't minst verwachtte. Van schoonheid en van poëzij De wordende gedachte.
Een onbepaalde en zoete lust Sluipt hart en aadren binnen,
Als werd ik in den droom gekust Door een der Zanggodinnen.
Er ruischen tonen om mij heen
En schoone vormen zweven In glanzig nevelwaas dooreen.
Die mij het hart doen beven.
75



De schoonste wenkt mij in 't verschiet
Om tot haar door te dringen; Ik strek rnijn armen uit — zij vhedt
En al rnijn snaren springen.
Germanismen.
Gij hebt mij, heve buren,
Uw toonstuk niet te sturen;
Ik zing niet gaarne op Duitsch;
Houdt, daar gij mij door 't oor boort
Met uw afgrijslijk voorwoord,
Uw liedertafels thuis.
Verlost mij van de daadzaak,
Waarover ik mij kwaad maak,
Gewis niet zonder grond!
En wijs, om mij te grieven,
Niet heen naar de omloopbrieven,
Die gij mij onlangs zondt.
Och, dat de Nederlanden
Toch sporeloos verbanden
Wat voortgaat uit uw huis,
In plaats van door te voeren
Wat burgeren en boeren
Tot schande strekt of kruis.
Ons Neerduitsch was welluidend,
Zoo lang gij 't niet beduidend
Met valsche klanken schondt;
Ons Neerduitsch was verstandig,
Zoo lang men 't niet onhandig
Verplooide naar uw mond;
Ons Neerduitsch zal slechts leven,
Zoo lang wij 't niet vergeven
Met vruchten van uw grond.
Onderscheiding.
Indien gij kunstnaar zijt, en wenscht te blijven, Waar gij niet schildren kunt, ga niet beschrijven.
76



De betere vraag.
Zendt God u kruis, treft u zijn roe:
Vraag niet waarom, maar vraag waartoe.
Godloochening .
De vraag naar God wordt in uw boezem nooit gestild* Gij wordt belegerd, door hetgeen ge ontkomen wilt .
77



JAN JACOB LODEWIJK TEN KATE.
1819—1889.
Deze in zijn tijd zeer gevierde predikant-dichter werd te 's-Gravenhage geboren en studeerde te Utrecht. Met A. Winkler Prins redigeerde hij als student in 1842 en '43 Braga, een hekelend „tijdschrift, heel in rijm", gericht tegen de onbeduidende „melk- en waterpoëzij" der almanakkenrijmelaars, de overdreven romantiek en de „pedanterie" van De Gids. De belangrijkste bijdragen in den eersten jaargang zijn van Ten Kate, die hier al dadelijk zijn groote rijmvaardigheid toont. Jammer genoeg stond in zijn latere gedichten (De Schepping; De Planeten; De Nieuwe Kerk van Amsterdam) wat al te veel de predikant den dichter in den weg, al valt nog wel hier en daar een pareltje op te diepen.
Uit: BRAGA.
HOE MAAKT DE KWARTPOËET ZIJN VAERZEN? *)
(Nieuwe proeve van den rijkdom onzer Taal!)
Maudit soit le premier dont la verve insensée Dans les bornes d'un vers renfermasapensée, Et, donnant a ses mots une étroite prison, Voulut avec la rime enchalner la raison!
(Boileau, Sat. II).
Het rimpelig voorhoofd tot purper gekleurd, De hairen te berge, de nagels verscheurd,
In d' armstoel zich wiegend,
Zijn Geysbeek 2) doorvliegend,
En rijmend en hjmend
Van smarten en harten,
1) Parodie op Van Lennep's: Hoe loopt de Dusse langs het hol van .Neander?
2) Pieter Gerardns Witsen Geysbeek, geboren in 1774, gaf o.a. in 1829 een Nederduitsch Rijmwoordenboek in het licht, waarvan in 1849 een tweede en in 1881 (!) een derde uitgave verscheen.
78



Geflonker en donker, Gewemel en hemel, Bepereld en wereld, En boezem en bloezem, Die schoonheid ten toon spreidt, En liefde die griefde, En rozen die blozen, En transen die glansen, (Haal op en haal neêr!) En Spanje en Oranje, Kampanje en Brittanje, Ja, wat al niet meer! En duchtend en zuchtend van d' uchtend, En slavend en schavend tot d' avend, En brommend en grommend zich krommend, En zingend en springend zich wringend, En kampend en dampend en stampend, En geeuwend en greeuwend en schreeuwend, En koetrend en foetrend en ploetrend, Iin tellend en knellend en spellend en rellend, Verveelend verdeelend, en stelend verheelend, En metend en zweetend, onwetend geketend, En hinkend verzinkend, en drinkend verminkend, En jagend en klagend en vagend en zagend, En vijlend en ijlend en dweilend en kwijlend, En krabblend en knabblend en babblend en zabblend, En likkend en snikkend en hikkend rikkikkend, Zoo bakt en zoo plakt, dat de Muzen zich schamen. De kwart-poëtaster zijn lorren te samen!
79



DICHTRECEPTEN
uit DE APOTHEEK VAN WlTSEN GEYSBEEK.
't Is genoegzaam alleen het rijm, dat daaraan mogehjk «enige raarheid en bevalligheid bijzet. Was 'er dat boordzel af, de zaken die aan de rijmwoorden verknocht waren, zouden op zich zeiven misschien veler leeslust niet aanlokken; doch 't zijn enkelij k de rijmklanken, waarom dit geschreven is. — 't Was genoeg dit slechts in eenige woorden aan te toonen. C. Tuinman. x)
I.
Voor eene Avondbeschrijving.
Een zonnetje' en twee kimmen,
Een blaas jen best azuur,
Wat purper en wat vuur, Gewreven tot ze glimmen;
Een scheemring en een graf, Een zefiertje' en een maantjen, Drie zuchtjens en een traant jen:
Het schilderstukje is af!
II.
Voor een Lierzang.
Starren en neevlen, een melkweg of zeven, Donders en bliksems, zooveel je maar lust; Vleugels en Engten, een dood en een leven, Ferm tot een brei door elkander geklutst. Verder: een aardklomp, getrokken op cithers, Geurig gekruid met 6-ja's en maar-neen's: Leng het met zwadders en tranen uit gieters, Kook het op dichtvuur's, en slik het in eens!
l) Carolus Tuinman, predikant te Middelburg, leefde in de eerste helft der 18de eeuw en schreef, behalve godgeleerde werken en gedichten, een nog altijd belangrijke verzameling van Neder duit sekt Spreekwoorden (Middelburg, 1726; 2de druk, 1728). Noot van de Braga-redactie.
•80



III.
Voor een Minnelied.
Een naam om te. schroomen:
IUyrisch of Spaansch; Een voorraad van droomen
Voor zes rijmen gaans; Een mond met wat oogen, Een schijn en een logen,
Met streepfens gekruid; Een scheldwoord of negen, Bij wijze van zegen,
De hel tot besluit: Dit draait ge tot pillen, En voert ze aan wie willen.
IV.
Voor een Berijmd Verhaal. Wilt gij een berijmd verhaal? Neem een Ridder in het staal En een Jonkvrouw in 't scharlaken. Laat hen in een lange smart Op een ijzren vaderhart Langzaam trekken tot ze blaken.
Neem een lieks of anderhalf,
Met een dozis tooverzalf
En een paddestoel of veertien.
Smeer ze op Hem en 't Maagdelijn,
Tot ze broer en zuster zijn,
En malkaer niet willen weerzien.
Scheid ze dan in tranen af, Giet een helft op 't Heilig graf, De andere in een kloostercelletjen. Laat ze dampen tot een spook; Dood daarna den vader ook: En vouw ze om een ulevelletjen!
Dletsche Lusthof II
81



V.
Voor een Elegie.
Neem een bloempjen dat verdord is;
Liefst een jongen rozenknop.
Huil er om en zweer er op, Dat ons aanzijn extra kort is:
Meng een wiegjen en een storm
Met een seraf en een worm.
Of, indien je iets nieuws wilt geven.
Biedt een vlinder ook al hulp.
Of een paerel in een schulp: Daarbij hoort een zee van 't leven;
Hebje dan een ree gereed,
O, je bent er eerje 't weet!
Uit: DE SCHEPPING. ZESDE SCHEPPINGS-LIED.
des menschen hymne.
Wie zijt Gij, Eeuwig-Onvolprezen'?
Dat onze mond U noemen moog'! Wij, aan Uw voet uit stof gerezen,
Versmachten naar Uw Vaderoog. Zien we op naar gindsche stargewelven,
Daar zweeft Uw heerlijkheid voorbij: Wij vinden, keerende in ons-zelven,
Uw spoor terug: ook daar waart Gij!
Tot U trekt iedere gedachte,
Voor U trilt elke harteklop. Bij al wat 's Menschen ziel verwachte,
Wacht ze U, en zoekt ze Uw schaduw op. Gij komt haar telkens, telkens nader,
Steeds grijpt ze naar Uw hand.. Te vroeg Wij hebben U in alles, Vader!
En hebben U in niets genoeg.
82
82



Ons drijft een nameloos verlangen
Met heilig, onuitbluschlijk vuur, U gants te kennen, gants te ontfangen,
Een erfgenaam van Uw natuur! Zoo schreit geen rave naar zijn spijze,
Zoo keert geen bloeme naar heur zon. Als 't hart tot U, Algoede! Alwijze!
Gij, Licht- en Liefde- en Levensbron!
Uit: DE NIEUWE KERK VAN AMSTERDAM.1)
HET ORGEL.
Psalmen in den Nacht.
Heerlijk en vol kracht, Zingt ge, o Nieuwe Kerk! uit uwe orgelpijpen. Maar ook als de nacht u tot zwijgen bracht, Klinken Psalmen voort, die in 't harte grijpen
Met een toovermacht, Die het goede zaad in het hart doet rijpen — 'k Hoor, als gij verstomt, Psalmen in den Nacht!
Psalmen in den Nacht! Heeft Natuur ze niet, als de stemmen zwijgen
Der wanluidende Aard'? — Zilvren starrenpracht, Murmelende vliet, ritselende twijgen,
Nachtegalen-klacht, Golfmuziek der zee na 't onstuimig hijgen: Schepping! Ja, gij zingt Psalmen in den Nacht!
Psalmen in den Nacht! Had uw ziel ze niet — in die heiige stonde, Die, na 't daggewoel, u de ruste bracht? Als ge u-zelv' hervondt, slaaploos op uw sponde
Alles overdacht, Zong dan in de stilt', die daar zweefde in 't ronde, Niet uw kloppend hart Psalmen in den Nacht?
*) Opgenomen met toestemming van de Firma D. Bolle; Rotterdam.
83



Psalmen in den Nacht! Psalmen vol van dank! O wat lange zegen!
Van der wieg af aan hield Gods Liefde wacht: Rozen aan uw kruis, Englen op uw wegen,
In uw zwakte kracht, Uit den leeuwenmuil levende opgestegen:
Waar de Erinn'ring waakt — Psalmen in den Nacht!
Psalmen in den Nacht! Psalmen des Geloof s! Donker is het Heden,
Maar verstomt uw harp, wijl uw hart versmacht? Hebt gij dan nooit meer dezen strijd gestreden,
En — 't gevaar veracht? Is uw God niet méér Hoorder der Gebeden?
Waar 't vertrouwen woont — Psalmen in den Nacht!
Psalmen in den Nacht! Psalmen uwer Hoop! Beeft gij reeds voor 't Morgen?
't Lot, dat gij vergeefs nü te ontraadslen tracht, Ja, verborgen is 't, maar ook wèl geborgen
In Gods Liefdemacht. Van Moria's top ruischt het: „God zal zorgen!"
Waar men God verwacht — Psalmen in den Nacht!
Psalmen in den Nacht! Dan ook als de Nacht van den Dood zal dalen.
Zie toch, hoe de zon door de wolken lacht! „Amen!" zegge uw ziel bij die eerste stralen ...
Moede, sluimer zacht! Als ge in 't licht ontwaakt, stemt ge in Juich-koralen, Want gij zongt voor 't laatst Psalmen in den Nacht!
84



JAGOBUS JAN CREMBR.
1827—1880.
Cremer, die zich na zijn opleiding tot landschapschilder, na 1852 geheel aan de scluijfkunst wijdde, werd geboren te Arnhem. Meer dan zijn romans (o.a. Anna Rooze) en tooneelstukken verdienen de Betuwsche en Over-Betuwsche Novellen nog vermelding. Reëel zij n ze niet: de lagere of onontwikkelde stand is te idyllisch deugdzaam tegenover de hebzuchtige of oneerlijke grooteren in de wereld; de moraal ligt er vaak te dik op; maar toch gaat er van het met hef de geschetste landleven en de fijne natuurbeschrijvingen een eigenaardige bekoring uit, die vooral sterk moet geweest zijn bij de voordracht door Cremer-zelf.
Uit: OVER-BETUWSCHE NOVELLEN. Kruuzemuntje . (Fragment).
Grootje staat in de schaduw van den pruimeboom, en Anneke treedt door het kleine hek in de lage doornenhaag den landweg op, ziet nog eens om, en knikt grootje toe, grootje die wuift met de hand; en dan stapt ze met iets gewichtigs in haar tred meer voorwaarts, terdege den zak omklemmende, die haar over den schouder hangt, maar, ze ziet alweer eens om, en roept zoo hard als ze kan: „Dag grootjelief! dag!"
Grootje wuift nog van verre, maar Anneke verstaat niet best met waffer bijnoam grootje heur noaroept.
Bij 't bruggetje gekomen, waar de zeeg onderdoor gaat, kijkt Anneke nóg eens om, heel ien de verte ziet ze nog wel 't peerse jak van grootmoeder, moar, grootje geet krek de deur van 't huusken ien. — Grootmoeders oog' zin niet zoo stark as de hoare.
En Anneke stapt sneller voort. In een uur tijds zou ze terugwezen. Iedereen die ze tegenkomt zegt ze g'n dag, met 'en knikske, en allegoar — zelfs boer Balders van 't Bijenveld — zeggen weerum: „Dag Anneke!" — De kwoaje
85



schepershond van 't Gouwe-erf, die heur met den schoapstroep voorbijkumt, grumt geen spier, moar striekt met z'n kouwe neus of natte tong — Anneke weet eiges niet wat — langs heur kleine hand, asof Filax heur kussen wou.
„Gemergen scheper!"
„Zoo Anneke ... goa'j gres snij en . . .?"
„Nee scheper, kruuzemunt!"
„Kruuzemunt.. .? Zoo! — Goeje mergen!"
„Goeje mergen scheper."
Ja, Anneke gaat kruizemunt snijden. Dat was een heerlijke inval geweest: kruuzemunt was goed veur de krampen in 't hef. Bij 't veerhuus bezijen den hoogen Riendiek doar sting kruuzemunt, 'en heeleboel: nooit wier ze afgeplukt... „en" — had ze heel zachtjes in grootmoeders oor gefluisterd: „as we dan 'en heele zooi bij mekoar hebben grootje, dan zuwwe ze dreugen op de vuurploat, en oan den dokter verkoopen; en veur de centen 'n tabaksdeus veur voader koopen as ie joarig is, en — moar dat zei ze niet: 'en neië snuf deus veur grootje d'rbij."
't Is een belommerd gedeelte van den hoogen Rijndijk nabij het veerhuis. Aan weerszijden van den dijk staan, ongeveer ter halverwegen van de glooiing, flinke appelboomen vol pardiezen en rabouwkes, moar, riep zin de appels nog bij lange noa niet. — Even beneden de appelboomen aan de buitenzijde van den dijk is een rasterwerk, waarachter de vette ossen in de heerlijke uiterwaarden grazen tot op den oever van den frisschen Rijn; en evenzoo bevindt zich ter halverwegen van de dijkglooiing aan de binnen-oi Betuwzijde, een rasterwerk ter verbinding van een op onregelmatigen afstand gescheurde doornenhaag, welke haag mét rasterwerk de hoeve van boer Vledder — aan de dijkzijde — bepaalt.
En hier is het dat Anneke den zak van den schouder ghjden en haar oogen met blijdschap over de kruizemunt-pollen weiden laat. De pollen zien d'r hoast als pollen brandnetels uut, moar ze hebben kleinere donkerder bloadjes en — prikken, dat doen ze niet.
Wacht — grootjes kniepmeske uut den zak gehoald, opengedoan, nou oan 't snijen.
86



't Geet langzoam, moar 't geet toch.
„Zoo druk oan 't wark Anneke?" roept Truitje van 't veerhuis, die met de glimmende koperen roomkan op den rug, en een emmer aan den arm, in de hoogte op den dijk voorbijgaat.
„ Joa Truitje, en 't is werm, zelfs hier in de schaduw van den appelboom," roept het kleintje weerom.
„Wi'j 'en munje vol room, Anneke?"
„Nou! asteblief," zegt Anneke. Ze steekt haar mes in den grond; klimt de glooiing op, en als zij boven is gekomen dan bukt zich Truitje; en — Anneke mag het holle deksel uut de koperen kan trekken, en uut den emmer volscheppen, en dan lêgdrinken, heelemoal lêg. Jong zoo lekker! — „Dank oe vrindelik Truitje!" zegt Anneke, en de blanke room, die nog om 't munje glimt, striekt ze weg met den rug van 't kleine henje.
„Tot oe dienst Anneke. Ziezoo!" De koperen stop steekt weer in de kan, en, als Truitje haar weg vervolgt dan glimt de kan nog een poosje in Annekes oog, totdat ze haar mes weer opzoekt en met vernieuwden lust aan 't werk gaat. — De zak is nog geen dardedeil vol; 't geet langzoam, moar 't geet toch.
Twee hoogbeladen hooikarren knarpen door 't kiezelzand al nader en nader op den Rijndijk. Anneke ziet even naar boven. Ze ziet karraderen en paardepooten en menschenbeenen, maar voor het stof knijpt ze de oogen dicht.
„Zoo, bi'j oan't appels zuuken!" roept een mansstem van boven: ,,'t Spul is niet riep. — Mot er geen éten, klein ding!"
„Nee! 'kbin oan 'tkruuzemunt snijen!" roept Anneke.
Of 't niet verstaan was? althans de stem klinkt weerum:
„Wacht, hier hei'j 'en bétere, 't Is 'en vroege renet; a'j 'em nog 'en poar doag' ien den zak houdt dan zal ie zoo mul zin as koek." En — op 't zelfde oogenblik ziet Anneke 'en appel, niet ver van heur af, op de diekhelhng neerkommen, en, rollen noar léger ... onder de rastering deur — 'n heel eind . wied, in den bongerd van boer Vledder.
„Wat zoo'n appel kan loopen, en zonder been' oan 't hef!" roept het van boven op wat verderen afstand.
„Dank oe!" zegt Anneke, en luider vraagt ze: „Zou 'k moar deur de rastering goan?"
87



„Woarum niet!" klinkt het nog eens, maar meer uit de verte, en — de wielen der hooggeladen karren hoort ze steeds minder en minder kraken in 't kiezelzand; maar ze volgt ze niet met de oogen, want ze tuurt naar de plek waar ze meent dat de appel in 't gras hgt.
Nog maar half besloten, staat Anneke eenige oogenblikken met den voet op den ondersten legger der rastering; maar dan — woarurn niet.. .? — dan bukt ze 't kleine köpke omlêg; 't rugske krom; 't eene beentje zet ze over 't hout, 't andere beentje hoalt ze met de rökskes noar zich toe, um hoastig noar de plek te loopen woar de appel leit, moar — de appel leit er niet. Hier niet, doar niet, woar is ie gebleven.. .?
Da's spietig! — Anneke kan 'em niet vienden.
Nou meent ze . . . moar nee, 't is 'en roodachtig kleiwortelbloadje ... Doar ziet ze . .. nee, 't is 'n kleine paddestoel tussen 't gres. Hier .. . nee, dat gruune appeltje kan 't niet wêzen, da's afgevallen van den boom .. . Wacht... doargunder...! ?
„Wel doe bliksemsding! mo'j appels streupen in boer Vledders bongerd!? Herruut ze'k! herruut!"
Met een vuurrood gezichtje schrikt Anneke op. Zoo'n stem had ze nog nooit geheurd; de beentjes trillen heur onder 't liefke. Boven op den diek steet de veldwachter, en hij kiekt zoo iesdig kwoad, en hie dreigt met den stok noar veur en, krek as loast bij voaders huuske; alêvel, toen waoren voader en grootje d'r bij, moar nou ... O heve heer! doar kumt ie den diek af ... altied den stok noar veuren.
„Zu'j d'r uut! kleine feeks van 'en dief! zeg?" schreeuwt Bol de veldwachter opnieuw; en Anneke ziet hem, o goeje hemel! de rastering overldirnmen, en wordt zoo wit als een dooje!
„Moar . . . moar ... ik zocht.." brabbelt Anneke angstig.
„Appels stélen! veur de galg opwassen! lui dievenpak!" schreeuwt Bol, steeds naderkomende en nog altied den dreigenden stok vooruit: „Herruut ze'k! Allo!"
Maar Anneke — in een wip heeft zij de klompjes van haar voetjes gesmeten, vort! en... loopen doet ze, loopen wat ze kan, harrejennig zoo'n viefke! — Bol is woedend.
88



„Hier ze'k! hier!" schreeuwt hij het vluchtende haasje na, en als hij zich mede in de vaart zet om spoedig het kleintje te achterhalen, dan... dan zwakt hij en zwikkelt, en smakt ie voorover.—Anneke ziet even angstig om. Woar was ie? Moar zie, doarginder wordt het kleine klompje van Anneke luide verwenscht, doch door het ongeval nog meer verwoed, weer overeind gesprongen, vliegt Bol opnieuw het meisje na, dat intusschen een goed eind op haar vervolger heeft voorgekregen.
„Zu'j stoan! zu'j stilstoan. . .!?" schreeuwt Bol; maar Anneke den man weer ziende, snelt opnieuw weder voort, en ofschoon ze verbijsterd van angst niks, nee hoast niks meer ziet; loopen kan ze nog, loopen best!
Moar o heere! ienéns mot ze stilstoan, pal ienéns veur de breeje sloot; en — doar kumt ie...! Zal ze rechts, zal ze lienks...? O heere doar kumt ie! 't Schiemert heur veur de eugskes; ze sleet er de henjes veur; nou ziet ze niks meer, moar eindelik doar was ie, en 't was hoar alsof 'n knieptang heur vast ien den erm kneep.
„Zoo kwoaje dern! he'k oe doar! Wou'j mien ontloopen zeg! Allo veuruut!" bijt de veldwachter het bevende kleintje in 't oor, en met f orschen ruk dwingt hij haar terug te keeren op haar pad, tot bij de plek waar haar klompjes liggen, 't eene klompje van boven gebersten, straks deur den voettrooi van Bol.
En of het arme Anneke met bevend piepend stemmetje al roept dat ze niks gedoan het, en dat ze kruuzemunt snee — met al die leugens het de veldwachter niks van noode: „Vort! allo vort!"
Arm klein dingske! de leelijke veldwachter, die haar den zak heeft op den schouder gelegd, duwt haar met forsch geweld de glooiing op, en dwingt haar op den dijk voor hem uit te gaan. Met de punt van zijn stok stoot hij haar boosaardig van tijd tot tijd in de lenden, en zegt dat ze wat gauwer mot loopen. Maar Anneke kan niet gauwer, want het gebersten klompje doet haar bij iederen voettred zoo zeer op de wreef:
„Ik kan niet veldwachter, 't vuutje duut mien zoo zeer!"
„En ik zeg oe: veuruut; doe luiwoammesl" roept Bol en stoot haar opnieuw met den stok in de lenden.
89



Anneke begint bitter te schreien. Ze had toch niks geen kwoad gedoan, en woarurn dat de veldwachter dan zoo wreed was? Nooit van d'r léven was iemand zoo kwoad tegen hoar gewêst; en wat zou grootje wel zeggen dat hoar klompje kapot was. En, woar zou ze noar toe motten; woar.. .?
„Och veldwachter, loat mien asteblief noar huus goan?" zegt ze snikkend, terwijl de tranen haar over de mollige koontjes biggelen.
Maar de veldwachter heeft een duivelachtig genoegen in de vrees en smart van het lieve kind.
Arie's vermamng steekt hem in de borst, en die moet hij wreken; de lafaard! De postbode, die op eenigen afstand naderde, moet het hooren dat die kleine schavuit 'en appeldievegge is.
„Wat! Slim Anneke van Arie Winkels?" zegt de bode, die zijn geregelden tred vervolgende, het tweetal is genaderd en nu voorbijgaat: „Za'k ze dan moar mee noar stad nemen veldwachter? Daar hei'j 'en huus met dikke troalies."
„Dat was niet kwoad bode, moar hier onder den toren hewwe ook goed lozies, en 't is er zoo duuster as ien de hel, en rotten zin d'r . .. Atjuus ... plezierege wandeling."
„Atjuus!"
Anneke voelde haar kmetjes knikken:
„Nee, nee! niet onder den toren veldwachter; nee!" roept ze angstig en onder het schreien door.
En weer krijgt ze een duw met den stok, en zegt de nijdige lafaard: „Alloze'k! veuruutl"
* * *
De burgemeester van het dorp is een dikke heereboer meteen rond rood en vol gezicht. Hoe het mogelijk was dat hij burgemeester is geworden begrijpt hij zelf niet; want van de ambtsbezigheden weet hij bijna evenveel als de ganzepen, waarop hij altijd kauwt indien hij een moeilijk geval heeft; en „alle gevallen" zijn in het oog van den ronden burgemeester, „moeilijk, zeer moeilijk." Het aUejmoeihjkste van alle gevallen is de omstandigheid, dat juffrouw Lus — zijn
90



echtgenoote — niet verkiest dat manlief voor het burgemeesterschap bedanken zal.
Eén ding is gelukkig voor burgemeester Lus: hij heeft een uitmuntenden secretaris, en de secretaris is altijd present — want burgemeester is roojaal — dat is ie! Ook Bol de vefcU wachter is een zeer bruikbare vent. Niet alleen dat Bol altijd met plezier boodschappen voor de juffer van den burgemeister doet, beveurbeeld visch uut stad hoalen of wijn bestellen, maar hij is ook „slim op z'n vak" zeit de burgemeester; jammer dat ie een bietje veul „klaart en rooje-jenevert" maar anders best en actief — soms al te actief.
Klein Anneke staat voor een tafel, waarover een groen lakensch kleed ligt, en waarop een hooge loodén inktkoker met dito zandkoker staat. Achter die tafel zit Lus de burgervader. De secretaris Hoefzoetnagel zit aan een kleinen lessenaar bezijden de tafel, zóó dat Lus hem zien kan als hij zich even ter zij wendt.
De veldwachter staat naast Anneke.
„Zoo, heb jij appels gestolen, zoo!" zegt de burgemeester: , ,Zoo, heel goed; Ahja ... hoe is je naam?"
„Nee nee!" schreit Anneke: „nee burgemeister, zoo woarlik nee!"
„Zu'j stil wêzen," zegt de veldwachter: „Heur ie niet dat burgemeister vroagt hoe da'j heit?"
„Anneke, burgemeister!"
„Anneke? Zoo, heel goed. En je vin?"
„Van . ..? van voader burgemeister. Moar appels gestolen dit h'k zoo woarlik niet!"
„Zóó, maar je voaders naam wou ik weten."
„Arie Winkels, burgemeister."
„Winkels. Zóó, heel best! Ouderdom?"
„Watblief burge ... meister ...?"
„Hoe oud da'j bint!" snauwt de veldwachter.
„Ikke . .. tien joar burgemeister."
„Beroep ... of nee ... Watblief secretaris?"
Hoefzoetnagel is den burgervader met een papier genaderd; wijst er met den vinger op, en fluistert meteen den edelachtbare wat in 't oor.
91



Lus knikt, en zegt van tijd tot tijd zachtjes: „Jawel. . . Ja ja! — Sjuust! Dunkt mij ook ...! Docht ik net al!"
De secretaris zit weer voor zijn lessenaar.
De burgervader knauwt op de veder van zijn pen, en, strak op den looden inktkoker turende zegt hij: „Een moeilijk geval! hum!" Dan eensklaps tot Anneke: „Zulje't nooit wéér doen, zeg?"
„Nee burgemeister, nee! moar ik heb niks gedoan."
,|Zu'j den mond houen met de leugens!" grijnst de veldwachter: Zeg, zu'j!?"
De ronde blozende burgervader is te goedaardig dan dat hij — vooral na het fluisterend gesprek met zijn secretaris — geen medelijden met het lieve schreiende kind zou hebben. Den veldwachter vindt hij een beetje erg actief, ja barbaarsch ... Tedeksel... baars ...! Daar valt hem wat in. Als hij 't vergat dan zou vrouwhef zenuwachtig worden: „Och Bol, zou jij de baars 'reis eventjes uit de kaar willen halen; we zouen 'en sausbaarsje hebben van middag. Wil je?"
„Tot je orders burgemeister, moar met je permissie burgemeister, zou ik dit galgen-oas hier, niet erst is veur 'n uur of wat onder den toren zetten? 't Is van het repalje, burgemeister."
Lus ziet toevallig naar zijn secretaris. Hoefzoetnagel is druk aan 't werk, maar zijn neus wijst in de richting van de deur.
„Veldwachter!" herneemt Lus deftig, en voegt er nu m eens in het volle besef zijner edelachtbaarheid bij: „Vertrek!"
„As je kleine dieven loopen loat dan worden ze as groote gehangen," grauwt Bol met den duim op Anneke wijzend: „En as burgemeister zoo weinig um peliesje geeft, dan kan Bol wel goan hengelen in ploats van z'n eigen dood te loopen." . .
De neus van Hoefzoetnagel wijst nog spitser in de nchting van de deur, terwijl 's mans oogen onveranderlijk op zijn schrijfwerk zijn gevestigd.
„Bol, geen praatjes. Dat voegt... dat past . .. niet. Ik ben burgemeester en jij veldwachter, weet je," zegt Lus.
92



De vleugels van Hoefzoetnagels neus applaudiseeren.
„Ja dat weet ik best!" zegt Bol: „moar as de secretaris z'n eiges met de affeeres bemoeit" — en hij werpt beurtelings een nijdigen blik op den schrijver en het kind — „dan motten ze hem moar in jou ploats zetten, of anders veur mien het dievenpak achter de vodde zitten."
Een kleine tien minuten later is Anneke op vrije voeten. Zij is nog erg beverig op de beentjes, en de oogen doen haar zeer van 't schreien, zoodat zij ze haast niet kan openhouden in de felle zon. Maar toch, zoo snel als ze op het geborsten klompje voort kan, stapt ze den dijk over tot bij den afweg die, langs kerkje en schoolhuis en kleinere woningen, naar vaders hutje voert. Gelukkig heeft burgemeester haar den zak met kruizemunt weeromgegeven, maar bitter leed doet het haar dat burgemeester, die toch op 't laatst zoo vrindelik was, niet gleuven wou dat Bol onwoarheid sprak; 't was slecht van Bol, heel slecht!
„Wat schêlt er oan, klein blauweugske?" zegt een blonde krullebol van dertien jaren omtrent, die in 't gras naast het kerkhof köpken-over heeft gekeukeld, en nu met een paar luchtige sprongen op het kleintje toeschiet.
Willem krijgt een kleur van kwoadheid nu Anneke hem alles heeft verteld, en zegt dat die Bol 'en gemeene vent is, en dat hij den hals moar had motte brêken toen ie over d'r klumpke viel, en joa, dat ie voader centen zal vroagen om veur Anneke een poar neië klumpkes te koopen. Anneke most moar goedsmoeds wêzen. Wacht! hij zal den zak veur hoar droagen; ze was 'n oarig dingske, dat zei meister ook, en dat zeiën ze allegoar!
Och heve minsen, wat hêt grootje ien den angst gezeuten! Om negen uren is 't kleine hefke de deur uutgegoan, en nou, op slag van twaalven doar kumt ze pas oan. Gelukkig dat ze d'r weer is! Wel heere m'n tied! zoo'n veldwachter! Ze zal 't oan Oarie vertellen, hoe ie 't hef en oarig kruuzemuntje getemtierd hêt. „Lief klein hertelepke!" en grootje kust Anneke wel tien keer achter mekoar, zóó, dat Willem ook hoast trek kriegt um 't blondje te kussen, maar nee: G'endag soam! — Noar huus loopt ie zoo hard as ie kan: um voader
93



en moeder wat centen te vroagen, en t'oavend de klumpjes te brengen.
Nee grootjeI nee, niet oan voader zeggen, nee! As voader kwoad was dan kon ie noa 't éten niet sloapen; en grootje zei: „Krek zool" En voader mocht ook niet weten van 't kruuzemunt um den verjoardag en de neië piep. — Net zoo, denkt Anneke, en ... de snufdeus veur grootje.
94






PETRUS AUGUSTUS DE GENESTET.



PETRUS AUGUSTUS DE GENESTET.
1829—1861.
„Verlos ons van den preektoon, Heer! Geef ons natuur en waarheid weer!"
Dit Leekegébedje is voor den dichter typeerend. Aan den strijd voor natuur en waarheid, tegen den bekrompen eigenwaan bij zoovelen onder zijn, vooral theologische, tijdgenooten, heeft hij zijn korte leven gewijd. Hoe ergerde hem als student reeds het kleingeestige Schotje in de professorenbank, hoe bekoorde hem de onbevangen, eerlijke levensvreugd, van alle vooroordeelen vrij, waarvan de groofere gedichten Fantasio (1847—'48) en De St. Nicolaasavond (1849) getuigen. Af en toe steekt hij daar ook met zichzelf geestig den draak, als zijn speelzieke romantiek wat al te wijdloopig wordt. Maar vooral de Leekedichtjes (in 1860 verschenen) laken eenerzij ds de leerstelligheid, waar die in bekrompenheid, anderzijds de vrijzinnigheid, waar die in brutaal ongeloof ontaardt.
Trots allen twijfel, waardoor deze Remonstrantsche predikant werd geslingerd, zien we één trek toch telkens duidelijk uitkomen: het geloof dat God zijn lot en leven in handen heeft en dat naar Zijn wil besturen zal. „Fiat Voluntas" (Uw wil geschiede) is de grondtoon, vooral van zijn latere poëzie — tegenover het opstandige van Byron, den held van zijn „zwarten tijd" — ; „Fiat Voluntas" werd ook zijn grafschrift, toen de tering een laatsten, beshssenden aanval op zijn zwak gestel had gedaan, zonder dat de nieuwe periode in zijn dichtwerk mocht aanbreken, waarop hij bhjkens den titel Laatste der Eerste (1861) stellig had gehoopt.
Uit: FANTASIO. Eerste Zang. XX.
Hij was bizaar, vol wilde en romaneske vlagen,
En geestig als — de Gids ... in lang vervlogen dagen,
95



Eer in zijn hart, verflauwd voor Letteren en Kunst, Hebreeuwsch en politiek, ach, stegen in de gunst, Eer hij professor werd, vervelend en geleerde, Geen heve meid meer groette en eeuwig door studeerde!
XXI.
Ja, johg als de Gids, toen hij een jong student was, Een schrikbre Groenenplaag, een duchtig malle vent was! Een fatje in 't aadlijk blauw gedost, en fijn van huid, Een „blauwe Beul" temet; een geniale guit! Een rijzweep in de hand en sporen aan de laarzen, Verklaarde vijand van veel proza en veel verzen!
XXII.
O Gids! — dit en passant — van waar zoo duf en deftig?
Waar bleef uw jonge jeugd, zoo bruisend en zoo heftig, Vol spes, vol vuur en vol genie! Zeg, kreeg je een kwaal, Of is 't nu zooals 't hoort, beleefd, professoraal?
Ampart je deftigheid! één sprongetje, uit je toga!
Trakteer je vrienden weer op zoeten wijn en Noga!
XXIII.
Hij was een gril met vleesch en been, vol geest en gratie, En onweerstaanbaar in steeds versche konversatie; Een ziel vol liefde en haat, en schimp en fantazie, Vol dissonanten en vol zuivre harmonie; En daar 'k zijn waren naam u hever wil verbloemen, Zoo lust het mij den knaap Fantasio te noemen.
XXIV.
Hij had de wereld vroeg gekend, haar weelde en zorgen;
Veel ernst en diepte en smart lag in zijn ziel verborgen; Hij was ontwikkeld en bedorven door lektuur, Een Ridder in zijn vorm, een Dichter van natuur,
Kortom een intressant, een schoon en schittrend wezen,
Die reeds op moeders knie Lord Byron had gelezen!
96



XXV.
Lord Byron! . .. o wat knaap, die zijn gekrulde haren, Wild als de wildheid van zijn zestien, achttien jaren, Ooit sierlijk golven het op d'avondwind in 't woud, Wiens oogblik heerschen kon, wiens harte, vrij en stout, Zich bhndlings overgaf aan de Eerzucht, kind der Weelde, Wien ooit het algemeene en 't Daaghjksch Brood verveelde;
XXVI.
Wie, dien uw starre blik niet diep in 't harte schokte,
Uw jonge wanhoop niet verteederde en verlokte, Uw Grieksche lauwer niet misleid heeft en verrukt, Schoon met den doorn der Pijn, in 't bleek gelaat gedrukt?
Wie had de Tering met, die u de ziel doorgriefde?
Wie had de Mary niet, op wie zijn jeugd verhef de?
XXVII.
Maar Childe Harold, zoo ik eens in u geloofde, Als Eva in de slang, die 't Eden haar ontroofde; Zoo 'k eens op uw gezag, het leven heb geteld Geringer dan het stof, mijn verzen of mijn geld; Zoo 'k immer dweepte, met een ingebeelde smarte, De menschen haten dorst, de halve wereld tartte ...
XXVIII.
O sinds ik eenmaal, toen 'k van kiespijn half creveerde, Mijn eigen ideaal, uit wrevel, dissekeerde,
Held van mijn zwarten Tijd! wat bleef, wat werd er van?
Hoe leek mijn Lucifer een spleenzieke Engelschman! . .. Het martlaarskroontje gleê geleidlijk van mijn lokken, En 'k was aan de'invloed van mijn boozen geest onttrokken.
XXIX.
Uw trotschen Meestertoon verbaasd gehjk te geven,
U half te aanbidden, 't is een faze in 't jonglingsleven; De knaap, hij buigt niet graag voor 't koel gezond verstand, 't Zijn maar drie woorden, om te zeggen: 'k Heb het Land!
Goed staat het, als een snor, op 't Leven wat te vloeken,
In alles Bitterheid en Ridikuul te zoeken . ..
Dietsche Lusthof II
97
7



XXX.
Maar met een kalm gelaat, vergevende en tevreden, De wereld, als de school des Levens, in te treden;
Den Mensch te eerbiedigen als 't godhjkst werk van God;
Des Wevers hand te zien in iedren draad van 't lot; De hand te kussen, die kan wonden en genezen; Te weten, wat het zegt, waarachtig mensch te wezen ...
XXXI.
That is the question! — maar, ik keer, met f rissche krachten, Tot mijn verhaal; gij hebt geen trek hier te overnachten En ik nog minder; dus ik droom of divageer, In de eerste vijf a tien minuten, vast niet weer. Ik grijp den draad, ik leg den knoop nu en wil hopen, Dat ik dien straks, bij tijds en netjes, moge ontknoopen ...
DE BESTE VRIEND.
Ik heb een vriend met ijzren hand
En koel gebiedend oog; Met recht gevoel en kloek verstand,
Doch vaak wel norsch en droog.
Zijn woord voor mij, zijn wil is wet, Zijn wenken is gebod; Weel zoo rnijn ziele zich verzet — Hij rooft mij elk genot.
Hij stoort mij soms in 't zaligst uur,
Bij lust en feest en lied; Als in de weelde der natuur
Mijn droomend hart geniet.
Hij jaagt mij van de hefste plek, Hoe zoet de morgen lacht,
En sluit mij op in 't eng vertrek, Daar lastige arbeid wacht.
98



Hij dwingt mij kalm te zijn en sterk, Terwijl mij 't harte bloedt;
En als ik ween, dan zegt hij: werk! Als ik niet kan: gij moet!
Hij baart rnij strijd, hij geeft rnij rust In zorg of zweet verdiend;
Hij is mijn Last, hij is mijn Lust, Mijn Plaag en toch — rnijn Vriend.
Want volg ik hem, dan rondom mij, Schept hij mij vrede en licht,
En stemt mij 't hart zoo ruim, zoo vrij, Hoe is zijn naam? — De Plicht.
DE AVONDZON.
Ja, in God is mijn kracht,
Sprak hij innig en zacht, — Maar ik voel dat mijn leven zal renten;
Meer dan zilver en goud
Hebt ge uw dienstknecht vertrouwd, O genadige Heer der talenten!
'k Heb naar kennis gedorst, Zij verscheurde mijn borst; Trouwe hef de genas mijne wonden;
'k Heb den prijs en — de ellend Onzer kennis gekend, . Maar den weg en de waarheid gevonden.
Zijn mijn kaken verbloeid, Is mijn voorhoofd vermoeid —
Ik geloof, ik ben jong, ik mag werken; Zoete lucht die mij wacht, Schenk mijn hchaam weer kracht!
Ik genees, als ik zwakken mag sterken!
99



Schenk rnij, Heere, geduld!
Want rnijn geest is vervuld Van mijn plannen, die bloeien en rijpen.
O het leven is schoon
Voor wie dingt naar de kroon, Die de hand van den Christen mag grijpen.
En zijn vriendelijk oog
Staarde biddend omhoog, En hij schudde het hoofd in gedachten:
'k Heb geen kleinen geleerd,
'k Heb geen zondaar bekeerd, Nog geen hjder getroost: laat mij wachten.
Ik heb rust in mijn lot,
Ik heb rust in mijn God, En mijn strijdleus is: vrede des Heerenl
Hoor! de westewind suist,
En het korenveld ruischt. . . Dat is Hij, die de oogst zal vermeêren.
Leid mij zachtkens naar huis, In den dienst van uw kruis,
Dien mijn ziel zich zoo heflijk gedacht heeft Dat ik werkend bezwijk' Als een knecht van uw rijk,
Die zijn dagwerk geloovig volbracht heeft.
En ik hoorde hem aan, Met een lach en een traan:
'k Had de zon nooit zoo plechtig zien dalen En dat bleeke gezicht Werd zoo sprekend verlicht,
Door de laatste, haar stervende stralen.
100



KRACHT.
Ik wenschte rnij een koopren kop,
Koel, vaardig te aller uur; Geen mijmrend hoofd, nu licht dan zwaar, Straks brekend, berstend uit elkaêr,
Vol storm of zand of vuur.
Een hart, dat, als een friesche klok,
Sloeg met gelijken klop! Geen ding, bij ieder vreugd of smart, Bij ieder tochtjen uit de vert',
In driftigen galop.
Ik wenschte mij een effen blik,
Een onbeweeglijk oog, Dat nooit verried, wat liefde of haat, Wat lust of luim, of goed of kwaad
Van binnen mij bewoog.
En voorts — een f orschen hchaamsbouw,
Een grof gespierde knuist; Wie met de kracht des vleesches lach', Iets olifantisch' baart ontzag
En 't geestje vreest de vuist.
Ik wenschte, ik ware een dikke reus,
Geboren Stoïcijn! Zoo wandelde ik door 't leven rond, Flegmatisch kalm, bedaard, gezond,
En kende strijd noch pijn . ..
O lach niet: 'k zweer u dat ge mij
Niet om dit liedje lacht! Deez' prozawensch, deez' prozakreet Is vol verborgen zieleleed —
Eens teedren dichters klacht.
101



Uit: LEEKEDICHTJES.
Waar en Hoe.
Niet in de scholen, neen, heb ik gevonden, En van geleerden, och, weinig geleerd;
Wat ons de wijzen als waarheid verkonden, Straks komt een wijzer, die 't wegredeneert.
't Leven alleen is de school van het leven,
Levens-ervaring het heilige boek, God! door Uw wij zenden vinger geschreven,
Daar ik niet vruchtloos de waarheid in zoek.
Zelf moet gij 't zoeken en zelf moet gij 't vinden, Mensch, in uw hart, in het Woord, in uw lot,
Anders zoo spelen de wervlende winden, Mensch, met uw hart, uw geloof en uw God.
102






FRANCOIS HAVERSCHMIDT.



FRANCOIS HAVERSCHHIDT.
1835—1894.
Als Leidsch student in de theologie schreef deze romanticus verzen in den trant van Heine voor den studentenalmanak, later gebundeld als Snikken en Grimlachjes, onder den schuilnaam Piet Paaltjens. Achter het luchtig-komisch masker grijnst hier telkens een schrijnend sarcasme van levensmoeheid. Later predikant te Schiedam publiceerde hij zijn gevoelvolle prozaschetsen Familie en Kennissen.
Uit: SNIKKEN EN GRIMLACHJES VAN PIET PAALTJENS.
Des zangers min.
De morgendamp hangt over 't veld
En kleurt den herfstdraad wit. Voor 't venster op de Hoogewoerd
Een minnedichter zit.
Een dichter, die gewoon is om,
Na d' afloop van 't ontbijt, Een lied te tokklen op de harp,
Zijn hefje toegewijd.
Niet, dat hij echt een hefje heeft;
Hij stelt het zich maar voor. Dat doen de minnedichters meer;
Daar zijn ze dichters voor.
Ook nu weer is hij aan den gang.
Ook nu weer zingt de snaar Zijns instruments een minnelied,
Zoo zoet, zoo wonderbaar.
„Als ik u staar in 't blauwend oog,
O Mina, Mina mijn! Dan krimpt mijn jong studentenhart
Ineen van minnepijn.
103



En drinkt mijn oor uw zilvren stem,
O Mina, Mina mijn! Dan zet zich dat studentenhart
Uiteen van minnepijn!
En proeft mijn mond uw liefdekus,
O Mina, Mina mijn! Dan berst datzelfde jonge hart
Vaneen door minnepijn!"
Nauw sterft de laatste harptoon weg
Dier engelenmelodij, Of raatlend rijdt de (hligence
Naar Woerden 't huis voorbij.
De jongeling werpt zijn dichtersblik
't Raam uit en 't rijtuig in, En hemel, hoe toevallig! — juist
In 't oog van een Friezin;
Van een der liefste meisjes uit Die landstreek, „in wier lijn"
Reeds Starter heeft gezongen dat ,De schoonste vrouwen zijn."
't Oorijzer fonkelt bij het licht
Eens lucifers, dien vlak Voor 's dichters huis een passagier,
Die rooken wou, ontstak.
Maar meer dan goud, meer dan 't juweel Op 't blanke voorhoofd, gloeit
Haar oog, dat als met tooverkracht Des zangers blikslag boeit,
Het hart hem zet in laaie vlam
En, met een rauw „o jé!" Met harp en al hem neerernijt op
Zijn dichterscanapé.
104



Want ja! het is dit zielvol oog,
Dat in den laatsten tijd Hem voor den geest stond, als hij zong
Na d'afloop van 't ontbijt.
't Is de verwezenhjking van Het heflijk droombeeld, dat
Zijn ziel zich had geschapen, die Daar in dien wagen zat.
O Zoete smart! o smarthjk zoet!
Zoo leeft dan die hij mint! Maar wie staat borg, dat hij haar ooit
Op aarde wedervindt?
Want, lacy, eer van d'ergsten schrik
De jongling is hersteld, Is reeds de diligence met
De schoone heengesneld.
Wat zal hij doen? Naar Woerden gaan?
Desnoods nog verderop, Tot weer zijn oog haar oog ontmoet,
Zijn hart haar harteklop?
En, moet het, dwars door sneeuw en ijs Naar Frieslands barren grond
Haar volgen, tot zijn dichterswang Den kus voelt van haar mond?
Hij aarzelt — neen, hij aarzelt niet, — Ten minste niet heel lang: —
,,'t Verloorne zoeken — dat's geen werk Voor zonen van den zang!
Maar treuren om 't verlorene
Met roerend-teer gekweel En hout- en tortelduifgekir,
Dat is des zangers deel!
105



De Daad is Proza, maar de Klacht,
De Traan is Poezij, Zoo vaar dan heen, o Mina rnijn!
En gij, rnijn hart, breek vrij!"
En als de morgenzon weer gloort,
Zit hij aan 't vensterglas, En wacht de diligence en schreit
Een brakken tranenplas.
En als de diligence passeert, Dan grijpt hij woest de snaar
Der harp en heft een klaagzang aan, Zóó aUerijslijkst naar,
Dat niet slechts menig passagier
In droef gepeins verzinkt. Maar dat de conducteur zich zelfs
Een traan uit de oogen pinkt.
„Kent gij het land," zoo zingt hij, „waar
De kleiaardappel groeit? Waar trouw aan vorst en mannenwoord
En waar de veeteelt bloeit?
Kent gij het land, waar Mina toeft?
Kent gij het wel? Daarheen! Daarheen richtte ik zoo eeuwig graag,
Gehefde, 't linkerbeen!
Kent gij het huisje?" zingt hij weer,
,,Op palen rust zijn dak, En Friesche schoonen bieden u
Een smakelijk gebak.
En zien u aan, en vragen u Een glaasje pons. Daarheen!
Daarheen richtte ik zoo eeuwig graag, Gehefde, 't rechterbeen!" enz.
106



CONRAD BUSKEN HUET.
1826—1886.
In 1826 werd Busken Huet, uit een geslacht van refugié's, in Den Haag geboren. Na 1844 was hij student in de theologie te Leiden, daarna van 1851-—'62 Waalsch predikant te Haarlem. Overtuigd aanhanger van de moderne denkbeelden legde hij zijn ambt neer om zich voortaan geheel aan de letteren te wijden. Reeds was toen van zijn hand verschenen Groen en Rijp (1854), schetsen onder den schuilnaam Thrasybulus, en op populair-theologisch gebied Brieven over den Bijbel (1858), waarin Huet het voor de bijbelcritiek opnam. Naast zijn journalistiek werk tot 1868 aan de Opregte Haarlemmer Courant, was hij van 1862—'65 tevens mederedacteur van Potgieter aan De Gids, waarin hij de rubriek Kroniek en Kritiek behartigde. Na 1868 verzamelde hij zijn critisch werk in de reeks Littetarische Fantasién en Kritieken. In 1865 was Huet naar aanleiding van een paar al te vrijmoedige stukjes: Een Avond aan het Hof en De Tweede Kamer en de Staatsbegrooting voor 1865 met Potgieter uit de Gidsredactie gegaan. Hij vertrok toen naar Indië, waar hij in de journalistiek werkzaam was en vertoefde na 1876 te Parijs, vanwaar uit hij zonder genade onder handen nam, wat toen hier te lande op letterkundig gebied verscheen en wat werkelijk ook niet heel veel bijzonders was. Veel psychologischen diepgang heeft Huet's werk niet, het is luchtig-, niet zelden oppervlakkig-causeerend, ook sterk subjectief, maar altijd boeiend en geestig, waardeerend ook ten opzichte van ernstig, oorspronkehjk werk, getuige o.a. de woorden, die hij wijdde aan den jonggestorven De Genestet. Bovendien is hij in smaak en belezenheid zijn tijdgenooten zoover vooruit, dat hij ook daardoor lezenswaard is. Vooral op cultuur-historisch gebied: Van Napels naar Amsterdam; Parijs en Omstreken; Het Land van Rubens (1879); Het Land van Rembrandt (1882—'84) schreef hij werk van blijvende waarde.
107



Uit: LITTERARISCHE FANTASIËN EN KRITIEKEN
vu.
DE GÊNESTET'S UITVAART.
i
Op den sterfdag.
Sterft een koning, reeds zijn de voeten zijns opvolgers voor de deur; en de zon gaat niet onder, of de openstaande plaats is weder aangevuld.
Anders in de koninkrijken, die niet van deze wereld zijn. In het vorstendom der kunst ontbreekt de orde der kroonprinsen. Erfopvolging is hier — reden tot grooter droefheid — eene hersenschim. Te zamen met den kunstenaar daalt ook zijn talent, zijn eerstgeborene, ten grave; de vader met den zoon, de stamhouder met den stam.
Wij declameeren niet en zeggen: troosteloos weent in deze dagen de vaderlandsche Muze bij het graf van De Génestet. Bij ons spreken over dezen jonggestorvene moet alle onnatuur geweerd. Want hij zelf was de natuurlijkheid in persoon.
Hooger wijding — en de zijne was onmiskenbaar — heeft zich nooit bij hem in woordenpraal geopenbaard. Hij was dichter, geen rhetorijker. Hoewel zijn rapier niemand kwetste, was het niettemin geen ritselende schermdegen. Het was een edel staal, zilverachtig van klank. Van den vroegen morgen zijns levens, nog een knaap en bijna een kind, tot aan den vroegen avond waarin dat jonge en rijke leven ontijdig en raadselachtig onderging, steeds is in hem de troubadour den ridder op zijde gebleven. Doch hoewel bijna vrouwelijke teederheid het gemoed van den jongen man en dichter vervulde, verwijfdheid was hem vreemd en, met haar, lafheid, ongezond pathos, valsch gevoel. Week was hij, niet weekelijk. Tot liefhebben geschapen, onbekwaam te haten, haatte hij niettemin zoo goed hij kon alle pedanterie, alle zotheid en gemaakte deftigheid. Het is niet mogelijk oorspronkelijker te zijn dan hij was, en in zijne verzen is; toch was originahteit geenszins zijn afgod. Ook zijne liefste vrienden, wanneer hij hen zag toegeven aan het zonderlinge
108



en gezochte in de hteratuur, moesten van hem hooren, hoe dwaas hij met Goethe den verwaanden toeleg vond: ,,ein Narr zu sein auf eigne Hand." In alle genren, en hetzij hij den vroohjken toon of den weemoedigen aansloeg, was natuur en waarheid zijne onveranderlijke leus. En zijne kunstmoraal — hij vatte haar samen in twee zinvolle rijmpjes: een van Beets:
Geen orgeltoon, Maar uw persoon!
en een van Tollens:
Wie van zoete liedjes houdt Ik verkies ze hever zout!
Niet ieder intusschen, ook ieder dichter niet, is tot natuurlijkheid gerechtigd. Er zijn er geweest, van wie men wenschen zou, dat zij hunne natuur voor zich zeiven gehouden, of haar slechts bij uitzondering en onder gunstige omstandigheden hadden medegedeeld. Doch De Génestet mocht natuurlijk zijn en zich zeiven aan ons geven, omdat hij en dichter, èn als mensch lievenswaardig was. Beide was hij — kan men het anders zijn? — van geboorte. Zeldzaam zal een zoo jonge man zoo vele vrienden, van zoo onderscheiden leeftijd en vorming, aan zich verbinden en hen de zijnen mogen noemen. Voor wie slechts eenigszins met hem in dezelfde levensbeschouwing deelden, en velen deden dit en konden het doen, omdat zijne levensbeschouwing de ruimte-zelve was, bezat zijn persoon een zacht vermogen van onwederstaanbare aantrekking. Boezemvriend en vertrouweling der jongeren, zijne tijdgenooten, was hij de heveling en het bedorven kind der ouderen van dagen, hun Benjamin. Dit was hij, wanneer hij in onze groote steden, in leeftijd nog een aankomeling, als spreker optrad voor talrijke gehooren en zijne dichterlijke verhalen voordroeg. Dit was en bleef hij, ook toen hij een man geworden was, in den kleinen kring dergenen, die hem kenden van meer nabij. Zijne groote innemende oogen, zijn voorhoofd open en hooggewelfd, het glanzig krulhaar om de matte slapen, waren de getrouwe
109



spiegel van zijne goedheid, zijne schranderheid, zijn doorzicht, zijn ondeugend vernuft. Niet hartstochtehjk, doch in hooge mate levenslustig, boezemde hij anderen, waaronder ouderen en ontevredenen, door in zijn persoon hen met de wereld en met zich zeiven te verzoenen, hef de voor het leven in, liefde voor den medemensen, trek naar het goede, lust en moed. De sterken en wereldwijzen zagen in dezen weerlooze, jonger en wijzer dan zij, een beschamend en opwekkend voorbeeld. Evenwel is deze aangeboren beminlijkheid tevens bij hem de vrucht van harden strijd geweest; of laat rnij liever zeggen: hoe vroeg hij stierf, zij is door velerlei en zware beproevingen gelouterd en verhoogd. Den laatsten avond van zijn leven, zegt men, toen hij als naar gewoonte eenige oogenblikken had doorgebracht in den kring der zijnen, en zich daarna te rusten legde om niet weder te ontwaken, — want hij heeft hjdensbed noch doodsangst gekend,— klaagde hij over groote vermoeidheid. Nog nooit, gedurende zijne ongesteldheid, was hij zoo vermoeid geweest als dien avond; hij kon niet meer, zeide hij. En in deze zijne jongste woorden, schoon onbewust van zijn toen reeds naderend einde, heeft hij zelf uitgedrukt wat menigmaal, in weerwil der groote voorrechten die hij genoot en waarvoor zijn hart van dankbaarheid klopte, zijn deel en zijne sternniing was Vermoeid mocht hij zich gevoelen, en over vermoeidheid klagen, die, tenger van hchaamsbouw en zwak van gezondheid, met een aandoenlijk zenuwgestel en niet minder aandoenlijk gemoed, slagen te verduren en verhezen te Iqden heeft gehad, waaronder de krachtigsten plegen te bezwijken. Heeft hij bovendien in de laatste weken een voorgevoel met zich omgedragen, dat in elk geval de scheiding aanstaande was? dat een naijverig lot de ontbladerde rozen aan den voet van zijn kruis niet gedoogen zou te herbloeien? — Dit is gewis, dit geeft adem en adel aan zijne poëzie, dat levenslust en blijmoedigheid bij hem, door bittere ervaringen,aan de sfeer van het natuurleven ontgroeid en een geheiligde werkelijkheid geworden waren.
Ook de dichterlijke gave was hem aangeboren. Van der jeugd af was zijne technische vaardigheid ongemeen, en tot
110



het einde toe schreef hij met meer gemak verzen dan proza. Rijm en rhythme waren bij hem de natuurlijke begeleiding van het thema der gedachte. Zijne lier was hem in meer dan één zin een speeltuig; geen foltertuig ooit voor zijnen geest. Doch al heeft hij geen enkele maal in zijne dichterlijke loopbaan naar een rijmwoord gezocht, of zich het hoofd gebroken met maten en gewichten, dit spelend zingen stond bij toeneming onder de tucht van een geoef enden en veeleischenden smaak. Met ieder jaar nadrukkelijker werd hem de poëzie een arbeid, eene daad van msparming. Dat het leven kort is — zijn dood heeft er ons vannieuws en met ruwe stem aan herinnerd. Doch tevens zijn wij te dezer gelegenheid de andere helft der spreuk, een zijner hevelingsspreuken, indachtig: de kunst is lang. Niemand die aan De Génestet's verzen niet gevoelt, dat zij de vrucht van studie zoowel als van ingeving, en dat ook zijne kleinste stukjes, beide in uitdrukking en in conceptie, lrunstgewrochten zijn. Zijn talent, wanneer men zijne verzen uit onderscheiden perioden met elkander vergelijkt, heeft door gestadigen arbeid eene zeer opmerkelijke en, in de laatste twee of drie jaren, voor zijn karakter hoogst eervolle wijziging ondergaan. Overhellend tot het eenzijdig muzikale genre, dichtte hij aanvankelijk schier enkel voor het gehoor. Doch naarmate hij in leeftijd toenam, werd hij ook meer in waarheid dichter, minder vormdichter uitsluitend. Hij bleef intusschen, en werd meer en meer, populair. De jongelingschap kende zijne levenspsalmen van buiten, jonge meisjes schreven ze uit in hare albums. Doch toen de leekedichter ten laatste voorgoed in hem ontwaakte, — de voortreffelijkste vorm waaronder zijn talent zich heeft geopenbaard,— en hij moest kiezen tusschen zijne populariteit, voor een deel, en hetgeen hij zijne roeping achtte, toen had hij den moed, liever sommigen te mishagen, dan ontrouw te worden aan zijne dichterlijke consciëntie. En aldus valt, bij zijne laatste gedichten, de volle wedergeboorte van den kunstenaar, samen met definitieve vorming van den mensch en zijn karakter. Uit het oogpunt van het gehalte heeft hij niets geleverd, wat hem zoozeer op den naam van dichter aanspraak geeft, als deze kleine versjes; niets dat zulk eene mate van
111



inwendige ontwikkeling onderstelt, zoo grooten zielestnjd, zoo veel eigenlijk leven. Anders niet onwelwillende wijzen en verstandigen, toen zij de Leekedichtjens lazen, en zij De Génestet, van wien ieder wist dat hij geen theoloog was, op de schouders der moderne theologie zagen staan en hem een oordeel over haar hoorden uitspreken, hebben met meer verwondering dan hoogachting gevraagd: Hoe weet deze de Schriften, daar hij ze niet geleerd heeft? - Liever dan ui deze bevreemding te deelen, laat ons dankbaar zijn, dat hetgeen voor de menigte der schriftgeleerden vaak verborgen bliift ook in onze dagen somtijds aan eene bepaalde klasse van onkundigen wordt geopenbaard. Dichters wanneer zij iets beteekenen, beteekenen veel. Hun fluistert de genius der menschheid het wachtwoord der toekomst in; zi] spannen den boog in hunne eenvoudigheid, en treffen den tijdgeest tusschen de voegen van het harnas; zij spreken de gedachte uit van vele harten. .
De schrijver dezer regelen heeft geen brieven van onsterfelijkheid weg te schenken; ook niet aan Jj veég£rfrto vriend. Doch hij meent te mogen zeggen dat De Génestet, wien voor altoos en onder de besten eene plaats in de geschiedenis onzer letteren verzekerd is, vele jaren lang de hevehngsdichter van het beschaafde Nederland zal blijven. Na hem. in andere dagen, zullen andere dichters komen. Wie echter, als hij, het leven van een aanzienlijk deel zijner lanQ-m tijdgenooten zoo onnavolgbaar idealiseerde, van het sS en huisehjk binnenleven af, tot het verborgen envaa* onrustig zieleleven toe; zoo menig stroeven mond zich tot een glimlach deed plooien; de stormen van zoo menig jagend hart ïïzwoer; de booze gedachte van zoo velen terugdreef naar haren oorsprong of haar in eene heihge ^hiep dien weldoener kunnen de kinderen zijns volks, de kinderen zijner eeuw, niet vergeten.
112






MULTATULI.



EDUARD DOUWES DEKKER.
(MüLTATULl).
1820—1887.
Na verschillende gouvernementsdiensten in 1856 adsistenfcresident geworden te Lebak, diende Eduard Douwes Dekker drie maanden later reeds ontslag in bij den gouverneurgeneraalDuymaer van Twist, omdat deze hem in een kabinetsbrief had berispt wegens ontactisch optreden, toen hij de Inlanders tegen hun eigen districtshoofden had willen beschermen. Nadat zijn Open Brief aan den Gouverneur-generaal in ruste (1858) onbeantwoord gebleven was, deed hij onder den schuilnaam Multatuh (= ik heb veel gedragen) in 1860 „een rilling door het land gaan" met het merkwaardigste boek, dat in de 19e eeuw ten onzent verscheen: Max Havelaar of de Koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij (1860) waarin de Hollandsche zelfgenoegzaamheid van zijn geleden onrecht en van de mishandeling van den Javaan op ondubbelzinnige wijze genoodzaakt werd kennis te nemen. De hoofdpersoon is de schrijver zelf, maar geflatteerd geteekend. Het boek is grillig van vorm, doch, hoewel voortdurend door bijzaken afgebroken, gaat de aanklacht toch telkens te hartstochtelijker voort, zooals vulkaan vuur, dat lijkt te smeulen, plotseling'weer oplaaien kan. Aan zulke vulkanische uitbarstingen echter was de tamme Hollandsche Jan Salie niet gewend.
Verscheidene bladzijden uit het boek zijn klassiek geworden: de toespraak tot de hoofden van Lebak, zoo streng-beheerscht van taal; de parabel van den Japanschen steenhouwer; het aandoenlijke verhaal van Saïdjah en Adinda, „de bloem der ■sentimentaliteit", met het meedoogenloos-bittere refrein: „Ik heb u gezegd, lezer, dat mijn verhaal eentonig is"; de kreet tenslotte van verontwaardiging, waarin het verhaal «ich oplost, als de woorden in gesloten gelederen stormloopen «n de „klewangwettende krijgszangen" aandreunen, die de Droogstoppels opschrikken uit hun rustige rust.
Multatuli's tijdgenooten vonden het boek mooi, maar lieten de zaak, zooals ze was. En dan raakt de schrijver alle
Dietsche Lusthof II
113
8



stuur kwijt. In de latere werken: Minnebrieven (1861) met o.a. het Tweede Sprookje (van Chresos) het Derde Sprookje (de zgn. „Kruissprook") en de lijst van in Febr. 1856 afgenomen buffels; de Ideeën, die van 1862—'77 zeven bundels vulden, komt nog steeds veel raaks en oorspronkelijks voor, wat den bekrompen en bevooroordeelden Hollander wakker schudde, maar het oppervlakkige, het onbeheerschte, het sarcastische, het profane overheerschen zoo, dat daardoor Multatuh, hoezeer, ook in zijn persoonlijk leven, onze eenige ras-echte romanticus vóór '80, een volksopvoeder in den slechten zin des woords is geworden. Afzonderhjk verschenen later, uit de Ideeën gelicht: Vorstenschool, een drama in verzen, en de geschiedenis van Woutertje Pietersen, de „opvoeding van een menschenzieltje". De romantisch aangelegde Wouter, die met zijn bekrompen omgeving in botsing komt, is Multatuli's gelijke.
Uit: MAX HAVELAAR. Achtste Hoofdstuk (Fragment).
Havelaar had den kontroleur verzocht, de hoofden die te Rangkas-Betoeng aanwezig waren, uittenoodigen daar tot den volgenden dag te vertoeven om de Sebah bytewonen, die hy beleggen wilde. Zulk een vergadering had gewoonlyk eens in de maand plaats, doch hetzyd-i aan sommige Hoofden die wat ver van de hoofdplaats woonden — want de Afdeeling Lebak is zeer uitgestrekt — het onnoodig heen- en weerreizen wilde besparen, hetzyd-i wenschte, terstond en zonder den vastgestelden dag aftewachten, hen op plechtige wyze toetespreken, hij had den eersten Sebah-da% op den volgenden morgen bepaald.
Links voor zyn woning, doch op 't zelfde „erf" en tegenover 't huis dat mevrouw Slotering *) bewoonde, stond een gebouw dat gedeeltelyk de bureaux der adsistent-residentie bevatte, waartoe tevens de landskas behoorde, en gedeeltelyk bestond in een vry ruime open galery, die een zeer goede
") De weduwe van Havelaars voorganger.
114



gelegenheid tot zulk een vergadering aanbood. Daar waren dan ook den volgenden morgen de Hoofden vroegtydig vereenigd. Havelaar trad binnen, groette, en nam plaats. Hy ontving de geschreven maandelyksche berichten over landbouw, veestapel, politie, en justitie, en legde die tot nader onderzoek ter-zyde.
Ieder verwachtte hierop een toespraak als die welke de resident op den vorigen dag had gehouden, en het is niet geheel-en-al zeker dat Havelaar zelf van voornemen was iets anders te zeggen, doch men moest hem by zulke gelegenheden gehoord en gezien hebben om zich voortestellen hoe hy, by toespraken als deze, zich opwond en door zyn eigenaardige wyze van spreken aan de bekendste zaken een nieuwe kleur meedeelde, hoe zich dan zyn houding oprichtte, hoe zyn blik vuur schoot, hoe zyn stem van 't vleiend zachte in 'tvlymend scherpe overging, hoe de beelden van zyn hppen vloeiden als strooide hy iets kostbaars om zich heen dat toch hèm niets kostte, en hoe, als hy ophield, ieder hem aanstaarde met open mond als om te vragen: „Wie zyt ge?"
Het is waar dat hyzelf, die by zulke gelegenheid sprak als een apostel, als een ziener, later niet juist wist hoe hy gesproken had, en zyn welsprekendheid had dan ook meer de eigenschap van te verbazen en te treffen, dan door bondigheid van redeneering te overtuigen. Hy zou den krygslust der Atheners, zoodra tot den oorlog tegen Philippus besloten was, tot dolzinnigheid hebben kunnen aanvuren, maar minder goed waarschijnlyk zou hy geslaagd zyn, als zyn taak geweest ware hen door redeneering tot dien oorlog te bewegen. Zyn aanspraak tot de Lebaksche hoofden was natuurlyk in 't maleisen, en ontleende hieraan een eigenaardigheid te meer, daar de eenvoudigheid der oostersche talen aan veel uitdrukkingen een kracht verleent, die in ónze idiomen door htterarische gekunsteldheid is verloren gegaan, terwyl aan den anderen kant het zoetvloeiende van 't maleisen moeielyk in eenige andere taal is weertegeven. Men bedenke bovendien, dat het meerendeel zyner hoorders uit eenvoudige, doch geenszins domme menschen bestond, en tevens dat
115



het Oosterlingen waren, wier indrukken zeer verschillen van de onze.
Havelaar moet nagenoeg aldus gesproken hebben:
— Mynheer de Radhen Adhipatti, Regeöt van BatanKidoel, en gy, Radhens Dhemang die Hoofden zyt der distrikten in deze Afdeeling, en gy Radhen Djaksa die de justitie tot uw ambt hebt, en ook gy, Radhen Kliwon die gezag voert op de hoofdplaats, en gy Radhens, Mantries, en allen die Hoofden zyt in de afdeeling Banian-Kidoel, ik groet u!
En ik zeg u dat ik vreugde voel in myn hart, nu ik hier u allen vergaderd zie, luisterende naar de woorden van myn mond.
Ik weet dat er onder ulieden zyn, die uitsteken in kennis en in braafheid van hart: ik hoop myn kennis door de uwe te vermeerderen, want zy is niet zoo groot als ik wenschte. En ik heb wel de braafheid hef, maar dikwyls bespeur ik dat er in myn gemoed fouten zyn, die de braafheid overschaduwen en daaraan den groei benemen .. . gy allen weet hoe de groote boom den kleinen verdringt en doodt. Daarom zal ik letten op degenen onder u, die uitstekend zyn in deugd, om te trachten beter te worden dan ik ben.
Ik groet u allen zeer.
Toen de Gouverneur-generaal my gelastte tot u te gaan om adsistent-resident te zyn in deze afdeeling, was myn hart verheugd. Het kan u bekend zyn dat ik nooit BantanKidoel had betreden. Ik het my dus geschriften geven, die over uwe afdeeling handelen, en heb gezien dat er veel goeds is in Banian-Kidoel. Uw volk bezit rystvelden in de dalen, en er zyn rystvelden op de bergen. En ge wenscht in vrede te leven, en ge begeert niet te wonen in de landstreken die bewoond worden door anderen. Ja, ik weet dat er veel goeds is in Banlan-Kidoell
Maar niet hierom alleen was myn hart verheugd. Want ook in andere streken zou ik veel goeds gevonden hebben.
Doch ik ontwaarde dat uwe bevolking arm is, en hierover was ik blyde in het binnenste myner ziel.
116



Want ik weet, dat Allah den arme hef heeft, en dat Hy rykdom geeft aan wien hy beproeven wil. Maar tot de armen zendt Hy wie zyn woord spreekt, opdat zy zich oprichten in hun ellende.
Geeft Hy niet regen waar de halm verdort, en een dauwdrup in den bloemkelk die dorst heeft?
En is het niet schoon, te worden uitgezonden om de vermoeiden te zoeken, die achterbleven na den arbeid en neerzonken langs den weg, daar hun knieën niet sterk meer waren om optegaan naar de plaats van het loon? Zou ik niet verheugd wezen, de hand te mogen reiken aan wie in de groeve viel, en een staf te geven aan wie de bergen beklimt? Zou niet myn hart opspringen als het ziet gekozen te zyn onder velen, om van klagen een gebed te maken en dankzegging van geween?
Ja, ik ben zeer blyde geroepen te zyn in Bantan-Kidoel!
Ik heb gezegd tot de vrouw die myne zorgen deelt en myn geluk grooter maakt: „verheug u, want ik zie dat Allah zegen geeft op het hoofd van ons kind! Hy heeft my gezonden naar een oord waar niet alle arbeid is afgeloopen, en Hy keurde my waardig daar te zyn vóór den tyd van den oogst. Want niet in het snyden der padie is de vreugde: de vreugde is in het snyden der padie die men geplant heeft. En de ziel des menschen groeit niet van het loon, maar van den arbeid die het loon verdient. En ik zeide tot haar: Allah heeft ons een kind gegeven, dat eenmaal zeggen zal: „weet ge dat ik zyn zoon ben?" En dan zullen er wezen in het land, die hem groeten met liefde, en die de hand zullen leggen op zyn hoofd, en zeggen zullen: „zet u neder aan ons maal, en bewoon ons huis, en neem uw deel aan wat wy hebben, want ik heb uwen vader gekend."
Hoofden van Lebak, er is veel te arbeiden in uwe landstreek!
Zegt my, is niet de landman arm? Rypt niet uw padie dikwerf ter voeding van wie niet geplant hebben? Zyn er niet vele verkeerdheden in uw land? Is niet het aantal uwer kinderen gering?
Is er niet schaamte in uwe zielen, als de bewoner van Bandoeng dat daar tenoosten ligt, uwe stréken bezoekt, en
117



vraagt: „waar zyn de dorpen, en waar de landbouwers? En waarom hoor ik den gamlang niet, die blydschap spreekt met koperen mond, noch het gestamp der padie uwer dochters ?
Is het u niet bitter, te reizen van hier tot de Zuidkust, en de bergen te zien die geen water dragen op hunne zyden, of de vlakten waar nooit een buffel den ploeg trok?
Ja, ia, ik zeg u dat uw en myn ziel daarover bedroefd is! En daarom juist zyn wy Allah dankbaar dat hy ons macht heeft gegeven om hier te arbeiden.
Want wy hebben in dit land akkers voor velen, schoon de bewoners weinig zyn. En het is niet de regen die ontbreekt, want de toppen der bergen zuigen de wolken des hemels ter aarde. En niet overal zyn rotsen die plaats weigeren aan den wortel, want op veel plaatsen is de grond week en vruchtbaar, en roept om de graankorrel die hy ons wil weergeven in gebogen halm. En er is geen oorlog in het land die de padie vertreedt als ze nog groen is, noch ziekte die den patjol*) nutteloos maakt. Noch zyn er zonnestralen, heeter dan noodig is om het graan te doen rypen dat u en uw kinderen voeden moet, noch banjirs die u doen jammeren: „wys my de plaats waar ik gezaaid heb!"
Waar Allah waterstroomen zendt, die de akkers wegnemen ... waar Hy den grond hard maakt als dorre steen ... waar Hy Zyn zon doet gloeien ter verschroejing... waar Hy oorlog zendt, die de velden omkeert... waar Hy slaat met ziekten die de handen slap maken, of met droogte die de aren doodt. . . daar, Hoofden van Lebak, buigen wy deemoedig het hoofd, en zeggen: „Hy wil het zoo!"
Maar niet aldus in Banian-Kidoel!
Ik ben hier gezonden om uw vriend te zyn, uw ouder broeder. Zoudt gy uw jongeren broeder niet waarschuwen als ge een tyger zaagt op zyn weg?
Hoofden van Lebak, we hebben dikwyls misslagen begaan, en ons land is arm omdat we zooveel misslagen begingen.
Want in Tjikandi en Bolang, en in het Krawangsche, en
l) houweelachtige spade.
118



in de ommelanden van Batavia, zyn velen die geboren zyn in ons land, en die ons land verlaten hebben.
Waarom zoeken zy arbeid, ver van de plaats waar ze hun ouders begroeven? Waarom vheden zy de dessah waar zy de besnydenis ontvingen? Waarom verkiezen zy de koelte van den boom die daar groeit, boven de schaduw onzer bosschen?
En ginds in 't noordwesten over de zee, zyn velen die onze kinderen moesten zyn, maar die Lebak hebben verlaten om rondtedolen in vreemde streken met kris en klewang en schietgeweer. En ze komen ellendig om, want er is macht van de Regeering daar, die de opstandelingen verslaat.
Ik vraag u, Hoofden van Bantan-Kidoel, waarom zyn er zoovelen die weggingen, om niet begraven te worden waar ze geboren zyn? Waarom vraagt de boom, waar de man is dien hy als kind zag spelen aan zyn voet?
Havelaar hield hier een oogenbhk op. Om eenigszins den indruk te begrypen dien zyn taal maakte, had men hem moeten hooren en zien. Toen hy sprak van zyn kind, was er in zyn stem iets zachts, iets onbeschryfelyk roerends, dat uitlokte tot de vraag: „waar is de kleine? Reeds nu wil ik' 'tkind kussen, dat zyn vader zoo spreken doet!" Maar toen, hy kort daarna, schynbaar met weinig geleidelykheid, overging tot de vragen waarom Lebak arm was, en waarom er zooveel bewoners van die streken verhuisden naar elders, klonk er in zyn toon iets dat denken deed aan 't geluid dat een boor maakt, als ze met kracht wordt geschroefd in hard hout. Toch sprak hy niet luid, noch drukte hy byzonder op enkele woorden, en zelfs was er iets eentonigs in zyn stem, maar hetzy studie of natuur, juist deze eentonigheid maakte den indruk zyner woorden sterker op gemoederen die zoo byzonder ontvankelyk waren voor zulke taal.
Zyn beelden, die altyd genomen waren uit het leven dat hem omringde, waren voor hem werkelyk hulpmiddelen tot begrypelyk maken van wat hy bedoelde, en niet, zooals vaak geschiedt, lastige aanhangsels die de zinsneden der redenaars bezwaren, zonder eenige duidelykheid toetevoegen aan 't begrip der zaak die men voorgeeft toetehchten. We zyn thans gewoon aan de ongeremdheid van de uitdrukking:
119



„sterk als een leeuw", maar wie in Europa dit beeld het eerst gebruikte, toonde dat hy zyn vergelyking niet had geput uit de zielepoëzie die beelden geeft voor redeneering en niet anders spreken kan, doch zyn aanvullende gemeenplaats eenvoudig had afgeschreven uit een of ander boek — uit den bybel misschien — waarin een leeuw voorkwam. Want niemand zyner hoorders had ooit de sterkte des leeuws ondervonden, en 't ware dus veeleer noodig geweest hun die sterkte te doen beseffen door vergelyking van den leeuw met iets waarvan de kracht hun by ervaring bekend was, dan omgekeerd.
Men erkenne dat Havelaar werkelyk dichter was. Ieder gevoelt dat hy, sprekende van de rystvelden die er waren op de bergen, de oogen daarheen richtte door de open zyde der zaal, en dat hy die velden inderdaad zag. Men beseft, als hy den boom het vragen waar de man was die als kind aan zyn voet gespeeld had, dat die boom daar stond en voor de verbeelding van Havelaars tóehoorders in werkelykheid vragend rondstaarde naar de heengegane bewoners van Lebak. Ook verzon hy niets: hy hoorde den boom spreken, en meende slechts natezeggen wat hy in zyn dichterlyke opvatting zoo duidelyk verstaan had.
Er waren onder de hoofden slechts weinigen die van de rondgediende ververschingen iets gebruikten. Havelaar had namelyk met een wenk gelast, de by zoodanige gelegenheid onvermydelyke thee met maniessan1) rondtedienen. Het scheen dat hy met voordacht na de laatste zinsnede zyner toespraak een rustpunt wilde laten. En hier was reden toe. „Hoe", moesten de Hoofden denken, „hy weet reeds dat er zoovelen onze Afdeeling verheten, met bitterheid in 't hart? Reeds is hem bekend hoeveel huisgezinnen naar naburige landstreken verhuisden, om de armoede te ontwyken die hier heerscht? En zelfs weet hy dat er zooveel Bantammers zyn onder de benden die in de Lampongs de vaan des op-
*) zoetigheid, confituren.
120



stands hebben ontrold tegen 't nederlandsch gezag? Wat wil hy? Wat bedoelt hy? Wien gelden zyne vragen?"
En er waren er die Radhen Wiera Koesoema, het districtshoofd van Parang-Koedjang aanzagen. Maar de meesten sloegen de oogen ter aarde.
„Kom eens hier, Max!" riep Havelaar, die zyn kind gewaar werd, spelende op het erf, en de Regent nam den kleine op den schoot. Maar deze was te wild om daar lang te blyven. Hy sprong weg, en hep den grooten kring rond, en vermaakte de Hoofden door zyn gekeuvel, en speelde met de gevesten van hun krissen. Toen hy by den Djaksa kwam, die de aandacht van 't kind trok omdat hy sierlyker dan de anderen gekleed was, scheen deze iets op 't hoofd van kleinen Max te wyzen aan den Kliwon die naast hem zat en een gefluisterde opmerking daarover scheen te beamen.
— Ga nu heen, Max, zei Havelaar, papa heeft iets aan die heeren te zeggen.
De kleine hep weg nadat hy met kushandjes gegroet had.
Hierop ging Havelaar aldus voort:
— Hoofden van Lebak! Wy allen staan in dienst des Konings van Nederland. Maar Hy, die rechtvaardig is, en wil dat wy onzen phcht doen, is vèr van hier. Dertigmaal duizendmaal duizend zielen, ja, meer dan zooveel, zyn gehouden zyn bevelen te gehoorzamen, maar hy kan niet wezen naby allen die afhangen van zynen wil.
De Groote Heer te Buitenzorg is rechtvaardig, en wil dat ieder zyn phcht doe. Maar ook deze, machtig als hy is, en gebiedende over al wat gezag heeft in de steden en over allen die in de dorpen de oudsten zyn, en beschikkende over de macht des legers en over de schepen die op zee varen, ook hy kan niet zien waar onrecht gepleegd is, want het onrecht blyft verre van hem.
En de resident te Serang, die heer is over de landstreek Bantam, waar vyfmaal honderd-duizend menschen wonen, wil dat er recht geschiede in zyn gebied, en dat er rechtvaardigheid heerscht in de landschappen die hem gehoorzamen. Doch waar onrecht is, Woont hy verre. En wie boos-
121



heid doet, verschuilt zich voor zyn aangezicht omdat hy straffe vreest.
En de heer Adhipatti, die Regent is van Zuid-Bantam, wil dat ieder leve die het goede betracht, en dat er geen schande zy over de landstreek die zyn regentschap is.
En ik, die gisteren den Almachtigen God tot getuige nam dat ik rechtvaardig zou zyn en goedertieren, dat ik recht zou doen zonder vrees en zonder haat, dat ik zal zyn: „een goed adsistent-resident" .. . ook ik wensch te doen wat myn phcht is.
Hoofden van Lebak! Dit wenschen wy allen!
Maar als er soms onder ons mochten zyn, die hun phcht verwaarloozen voor gewin, die het recht verkoopen voor geld, of die den buffel van den arme nemen, en de vruchten die behooren aan wie honger hebben ... wie zal ze straffen?
Als een van u het wist, hy zou 't beletten. En de Regent zou niet dulden dat zooiets geschiedde in zyn regentschap. En ook ik zal het tegengaan waar ik kan. Maar als noch gy noch de Adhipatti, noch ik het wisten ...
Hoofden van Lebak! Wie toch zal dan recht doen in Bantan-Kidoel?
Hoort naar my, als ik u zeggen zal hoe er dan recht zal gedaan worden.
Er komt een tyd dat onze vrouwen en kinderen schreien zullen by het gereedmaken van ons doodkleed, en de voorbyganger zal zeggen : „daar is een mensch gestorven." Dan zal wie aankomt in de dorpen, tyding brengen van den dood desgenen die gestorven is, en wie hem herbergt, zal vragen: „wie was de man die gestorven is?" En men zal zeggen:
„Hy was goed en rechtvaardig. Hy sprak recht en verstootte den klager niet van zyn deur. Hy hoorde geduldig aan, wie tot hem kwam, en gaf weder wat ontnomen was. En wie den ploeg niet dryven kon door den grond omdat de buffel uit den stal was gehaald, hielp hy. zoeken naar den buffel. En waar de dochter was geroofd uit het huis der moeder, zocht hy den dief en bracht de dochter weder. En waar men gearbeid had onthield hy het loon niet, en hy ontnam de vruchten niet aan wie den boom geplant hadden.
122



Hy kleedde zich niet met het kleed dat anderen dekken moest, noch voedde zich met voedsel dat den arme behoorde."
Dan zal men zeggen in de dorpen: „Allah is groot, Allah heeft hem tot zich genomen. Zyn wil geschiede ... er is een goed mensch gestorven."
Doch andermaal zal de voorbyganger stilstaan voor een huis, en vragen, „wat is dit, dat de gamlang zwygt, en het gezang der meisjes?" En wederom zal men zeggen: „er is een man gestorven."
En wie rondreist in de dorpen, zal 's avends zitten by zyn gastheer, en om hem heen de zonen en dochteren van het huis, en de kinderen van wie het dorp bewonen, en hy zal zeggen:
„Daar stierf een man die beloofde rechtvaardig te zyn, en hy verkocht het recht aan wie hem geld gaf. Hy mestte zyn akker met het zweet van den arbeider dien hy had afgeroepen van den akker des arbeids. Hy onthield den werkman zyn loon, en voedde zich met het voedsel van den arme. Hy is ryk geworden van de armoede der anderen. Hy had veel gouds en zilver en edele steenen in menigte, doch de landbouwer die in de nabuurschap woont, wist den honger niet te stillen van zyn kind. Hy glimlachte als een gelukkig mensch, maar men hoorde gekners tusschen de tanden van den klager die recht zocht. Er was tevredenheid op zyn gelaat, maar geen zog in de borsten der moeders die zoogden."
Dan zullen de bewoners der dorpen zeggen: „Allah is groot. . . wy vloeken niemand!"
Hoofden van Lebak, eens sterven wy allen!
Wat zal er gezegd worden in de dorpen waar wy gezag hadden? En w&t door de voorbygangers die de begrafenis aanschouwen ?
En wat zullen wy antwoorden, als er na onzen dood een stem spreekt tot onze ziel, en vraagt: „waarom is er geween in de velden, en waarom verbergen zich de jongelingen? Wie nam den oogst uit de schuren, en uit de stallen den buffel die het veld ploegen zou? Wat hebt gy gedaan met den broeder dien ik u gaf te bewaken? Waarom is de arme treurig en vloekt de vruchtbaarheid zyner vrouw?"
123



Hier hield Havelaar weder op, en na eenig zwygen ging hy op den eenvoudigsten toon van de wereld, en als had er volstrekt niets plaats gehad dat indruk maken moest, voort:
— Ik wenschte gaarne in goede verstandhouding met u te leven, en daarom verzoek ik u my te beschouwen als een vriend. Wie gedwaald mocht hebben, kan op een zacht oordeel van myn kant staat-maken, want daar ikzelf zoo menig keer dwaal, zal ik niet streng zyn... niet althans in de gewone dienstvergrypen of nalatigheden. Alleen waar nalatigheid zou worden tot gewoonte, zal ik die tegengaan. Over misslagen van groveren aard. .. over knevelary en onderdrukking spreek ik niet. Zooiets zal niet voorkomen, niet waar, m'nheer de Adhipatti?
— O neen, mynheer de adsistent-resident, zoo iets zal niet voorkomen in Lebak.
— Welnu dan, myne heeren Hoofden van Banian-Kidoel, laat ons verheugd zyn dat onze Afdeeling zoo verachterd en zoo arm is. Wy hebben iets schoons te doen. Als Allah ons in 't leven spaart, zullen wy zorg dragen dat er welvaart kome. De grond is vruchtbaar genoeg, en de bevolking gewillig. Als ieder in 't genot wordt gelaten van de vruchten zyner msparuiing, lydt het geen twyf el dat binnen weinig tyds de bevolking zal toenemen, zoo in zielental als in bezittingen en beschaving, want dit gaat veelal hand-aan-hand. Ik verzoek u nogmaals my te beschouwen als een vriend die u helpen zal waar hy kan, vooral waar onrecht moet worden tekeergegaan. En hiermede beveel ik my zeer aan in uwe medewerking.
Ik zal u de ontvangen berichten over Landbouw, Veeteelt, Politie en Justitie met myn beschikkingen doen teruggeworden.
Hoofden van Bantan-Kidoell Ik heb gezegd. Ge kunt terugkeeren, ieder naar zyne woning. Ik groet u allen zeer!
124



Uit: MINNEBRIEVEN.
Tweede Sprookje.
Chresos woonde in Beotie. Van beroep was hy burgemeester van 'n dorpje welks naam ik niet weet. Ook kan ik Ti niet zeggen hoe hy verdwaald raakte in Beotie, daar z'n familie thuis hoorde te Athene... ja, ik meende zelfs dat hy verwant was aan Alcibiades, een te vroeg geboren Franschman. Chresos was 'n goed mensch, en leefde tevreden. Hy zorgde voor z'n dorpje zoo goed hy kon, en vermaakte zich in ledige oogenblikken met spelen op de luit. Maar dit deed hy alleen in huis, en nooit viel hy iemand lastig met z'n muziek.
En zie, daar kwamen roovers die geweld-deden aan de bewoners van 't dorpje, waar Chresos gezag had. Hy legde z'n luit neer, en trachtte de roovers te verjagen. Men zeide hem, dat hy dit niet had moeten doen, omdat de roovers onder de bescherming stonden van den magistraat in de hoofdstad.
Maar Chresos geloofde dit niet, omdat hy 't al te erg vond. Hy ging voort met het bestryden der roovers, en daar zy overmacht hadden, zond hy 'n bode naar Thebe om hulp te vragen.
In-stee van de gevraagde hulp te zenden, antwoordde men hem dat hy 'n onwaardig burgemeester was, en volstrekt niet geschikt om 'n ambt te bekleeden in Beotie. Dit laatste sprak hy niet tegen. Maar na z'n dorpelingen te hebben vermaand tot geduld, begaf hy zich met vrouw en kinderen op weg, niets meenemende dan z'n luit. Z'n huis werd ingenomen door 'n ander burgemeester, die zeker minder onwaardig was im de oogen van den Thebaanschen magistraat, en ook zeer bevriend scheen met de roovers die de domme Chresos had willen uitroeien. Althans men hoorde niet meer klagen over de roovery, schoon de roovers in 't land bleven.
Met moeite verschafte Chresos zich toegang tot den Areopagus, en verhaalde wat geschied was. Hy wees op z'n gezin, dat omkwam van ellende door 't misverstand van den magistraat. Nog altyd hield hy de zaak voor misverstand.
125



Ik heb u reeds gezegd dat hy eigenlyk niet thuishoorde in Beotie. Daarom oordeelde hy zoo verkeerd.
Maar de Areopagus antwoordde niet. Chresos vermaande zyn vrouw tot geduld — wat niet noodig was — en troostte zich met spelen op de luit, dat 'n behoefte voor hem scheen. De tonen die hy aansloeg, waren in harmonie met z'n gewaarwordingen. Eigenlyk was hy geen groot muzikant, maar er is wat byzonders in 't luitspel van 'n vader die z'n kinderen ziet derven. Daarom, en niet omdat Chresos goed speelde, luisterde men naar hem. Er wasietssnydends in zyn spel, dat grove ooren kittelde. En er waren veel grove ooren in Beotie.
Als men zeide: „fraai gespeeld, Chresos, ga voort!" dan viel z'n hand slap neder, en er blonk hem 'n traan in 't oog, by de gedachte dat die onbegeerde lof de prys was van den honger zyner kinderen. Liever had hy nog slechter gespeeld, of in 't geheel niet, dan zóó! En hy vergeleek z'n ziel by de snaren zyner luit, die gespannen moesten zyn om klank te geven ... ja, gerekt op 't breken af, vóór de hoorders tevreden waren. „Zouden die snaren daarvan gevoel hebben als ik?" dacht hy.
Maar toch speelde hy van-tyd tot-tyd, omdat hy niet anders kón. En z'n gezin hongerde met geduld.
Telkens weder beriep hy zich op den Areopagus. Eindelyk ontving hy het volgende vonnis:
De Areopagus, enz.
„Gehoord de klachten van den oud-burgemeester Chresos over de rooveryen in 't dorp ... enz.
„Gehoord zyn verzoek om uitspraak te doen, tusschen hem en den Thebaanschen magistraat. . . enz.,
„Gelet op de verklaring van den gezegden Chresos, dat hy en de zynen verkeeren in zeer dringenden nood, tengevolge van een misverstand, dat dien magistraat zou hebben bewogen party te trekken voor de roovers die 't dorp ailoopen, waar gezegde Chresos vroeger burgemeester was
„Gelet op de verklaring van vele getuigen, die gezegden Chresos hebben hooren spelen op de luit
126



„Recht doende, enz. Veroordeelt meergenoemden Chresos tot de luit, en de kosten van 't proces."
Die Areopagus was omgekocht, en heette Nederland.
Uit: IDEEËN I.
158. Ik wil iets zeggen over humor, en wat daarby behoort. Alle definitiën zyn moeilyk. Verbeeld u de maanbewoners, die geen onderlyf hebben, geen beenen en geen voeten —
— omdat er geen maanbewoners zyn — verbeeld u, dat zoo'n maanbewoner, die als gevolg van 't gemis dier dingen
— wellicht ook uit gebrek aan existentie — nooit 'n stoel gezien had, u vroeg: wat is by u, aardlingen, 'n stoel? Ik zou 't hem niet kunnen uitleggen. Of, als hy tevreden was met myn uitlegging, zou 't alleen bewyzen, dat-i even weinig verstand had van „bepalingen" als van stoelen.
Toch kan ik u — nagenoeg altyd — zeggen wat humor is. Humor is 't weergeven van de Natuur, anders niet. Dit is zeer eenvoudig. Maar als 't ingewikkeld was, zou 't primo: niet waar wezen, en secundo: dan had ik 't u niet hoeven te zeggen, want ingewikkelde waarheden zyn van algemeene bekendheid. . .
Humor is 't weergeven van de Natuur. De Natuur-zelf namelyk is zeer humoristisch. Ja, zy alleen is humoristisch, en meer nog, ze is altyd humoristisch. Dat zal ik straks aantoonen. Wat wy humor' noemen is slechts kopy daarvan.
Dat weergeven van de Natuur kan geschieden op velerlei wyze. Men doet het in klanken, in kleuren, in vormen, in bhk, wenk, gebaar, kortom, we kunnen die Natuur konterfeiten op zooveel manieren als we middelen hebben om 'n indruk meetedeelen.
Waarin bestaat nu de humor van de Natuur? In haar domheid in-verband met haar algemeenheid.
Haar domheid. De Natuur is zoo dom als elk ander werktuig,, dat naar vaste afmetingen, naar bepaalde — neen, naar gegeven — krachten: hakt, snydt, stampt, drukt, heft, draait, maalt, samenstelt, verbryzelt. Zoo'n werktuig is
127



schoon, zegt ge? Ja, ah werktuig. Dat is: 't blyft een werktuig, meer niet. 't Is 'n tuig dat werkt, of juister: dat door zekere kracht wordt gedwongen zich zóó te bewegen als noodzakelyk is voor 'n doel, dat geheel en al ligt buiten 'tbewustzyn van dat tuig zelf. Er zou juistheid hggen in de uitdrukking: 't horloge wordt geloopen.
In een koperplettery ziet men, onder andere toepassingen van de stoomkracht, 'n groote schaar, die voortdurend gaapt en hapt. Als men niets daartusschen steekt, knipt zy de lucht. Doch haar eigenlyke besternming is, koperen platen doorteknippen, dat ze dan ook trouw doet, zonder 't minste blyk te geven, dat ze 't verschil begrypt tusschen die platen en de lucht. Reik die schaar een papiertje toe, ze knipt het. Een boek, ze knipt het. Men kan het haar niet aanzien dat ze onderscheid maakt tusschen 'n taaie preek of 'n samenhangende redevoering.
Ga verder nog. Ge bezoekt met dames die plettery. De schaar knipt. .. knipt...
Dat meisje naast u is achttien jaar. Ze is hef, bevallig, haar middel zoudt ge omspannen.
Vat haar hals tusschen duim en vinger van de linkerhand, gryp haar met uw rechterhand by de enkels, houdt haar horizontaal, strek ze vooruit, breng de taille die ge zoo hef vondt...
De schaar knipte... knipte lucht, gedurende den tyd dien ge noodig hadt om 't lieve kind optenemen.
Breng haar — maar voorzichtig, want als ge de schaar aanraakt, zoudt ge u bezeeren — breng haar op 't oogenblik als de beide lemmetten den grootst mogelyken hoek vormen, als de schaar gaapt...
Wacht even . . . deze keer is het te laat... ze sluit zich alweer, en knipt nogeens lucht, die volstrekt geen hinder heeft van 't knippen ...
Nu is het tyd . .. nu ... juist... daar hebt ge 't !
Het meisje is doorgeknipt. Ge houdt in elke hand 'n helft, en de schaar heeft alweer vyfmaal lucht geknipt met dezelfde <mverschilligheid, voor ge tyd hadt die twee helften weer Dyeen te brengen, en u met het doorgeknipte kind te ver-
128



wonderen over de werktuigelyke domheid van die schaar, die niet weet wat ze knipt. Zoo dom als die schaar is de Natuur.
De Natuur is algemeen. Haar domheid hebben we gezien in de koperplettery. Om u opmerkzaam te maken op de algemeenheid der Natuur, noodig ik u uit tot 'n bezoek van 't verkoophuis, of beter, van 'n bataviasche toko. Voor nietindiërs moet ik hier even zeggen, dat 'n toko staat tot 'n winkel als alles tot niets. Het woord winkel, dat eigenlyk beteekent: inspringende hoek, stamt uit den tyd, toen de ruimte tusschen twee uitspringende vleugels van 't een of ander gebouw gebruikt werd tot het verkoopen van goederen. Liefst koos men daartoe kerken, wyl die door den kruisvorm en de uitstekende kapellen de meeste „winkels" vormden. Dit in 't voorbygaan.
In 'n winkel verkoopt men iets, een soort van goederen. In 'n toko verkoopt men allerlei soorten, alle goederen, alles. Vraag naar schoensmeer, ham, tandpoeder, muzenalmanakken, domineesportretten, bonhommes, duikelaartjes, schaatsen, rouwlint, aandeelen in 'n schip, of kuitgespen ... dat alles levert u 'n rechtgeaarde toko.
Zoo'n toko is de Natuur. Zy heeft in haar oneindig magazyn: alles! Lucht, zee, leven, hefde, zwaarte, ziekte, vreugd, schoonheid, karakter, pyn, klank, spoed, traagheid, kracht, groei, ontbinding, dood. 'tDoet er niet toe of ze dat alles teweegbrengt door één middel: beweging, evenals 'tons onverscliilhg is of 't verkoophuis z'n waren ontvangt uit één fabriek. Genoeg, de waren zyn er.
Maar in 't groote verkoophuis van de Natuur ligt alles door elkander. De polichinel zit schrylings op den nek van 't bronzen vrouwtje, dat haar kind beweende. Napoleon in gips staat tusschen twee spellen kaarten, en 'n flesch konjak is gewikkeld in 'n traktaatje van de afschaffers.
Want de Natuur is dom. Ze heeft geen verstand van étalage. Daardoor is ze humoristisch, en wie dat goed nateekent, is 't ook.
159. Ja, wèl legt ze zonder 't minste oordeel des onderscheids al haar goederen naast elkander. Evenals die domme
Dietsche Lusthof II
129
9



schaar in de plettery knipt ze lucht, koper en meisjes door, en hapt naar meer, onverschillig wkt. Zy zet 'n hansworst op den nek van den martelaar, alsof daar z'n plaats was.
Uw bruid sterft... 't is heerlyk weer. Ge hebt uw kind begraven ... de Natuur hagelt op z'n graf. Gy schreit... de Natuur lacht. Uw gemoed is ontstemd, springt, slingert, stuift.. zy gaapt en byt maar altyd voort met laffe, lamme, lauwe, geestelooze onverschilligheid.
Of, gy juicht... de Natuur vermaakt zich met misten.
Gy jubelt. . . zy huilt motregen. Gy voelt u zacht, vriendelyk en goedig ... zy buldert donder. Gy zyt in rust... zy jaagt en stormt. Gy streelt, liefkoost en bemint... zy plaagt, sart, zweept, geeselt en orkaant, altyd even onaangedaan, altyd even werktuigachtig, altyd even dom, dat is: altyd even natuurlyk.
130



CAREL VOSMAER.
1826—1888.
Een jurist met degelijke kennis van en geestdriftige bewondering voor de kunst der klassieken. Van deze bewondering getuigen vooral de fijne vertalingen, in hexameters, van Ilias en Odyssee. Toch had Vosmaer ook voor de nationale kunst een open oog (Rembrandt), prees Multatuli (in zijn brochure Een Zaaier) en was de eenige onder de oudere generatie, die de gedichten van Perk waardeerde, waarvan hij er enkele plaatste in De Nederlandsche Spectator, het tijdschrift, waarin hij sinds 1864 als „Flanor" zijn Vlugmaren schreef. De uitgave van '82 van Perk's gedichten verscheen met een inleiding van Vosmaer. Zijn bekendste prozawerk Amazone speelt in kunstenaarskringen te Rome, doch bevat meer kunstbeschouwing dan verhaal.
Uit: DE ILIAS VAN HOMEROS.
[Afscheid van hektor en andromache] .
Alzoo sprak de verzorgster van 't huis; voort spoedde zich
[Hektor
Haastig terug op zijn weg, door de dichte bebouwing der
[straten.
Toen hij de machtige stad doorkruisende, dicht bij de muren Kwam aan de Skaiïsche poort, die den uitweg geeft naar de
[vlakte,
Vloog hem Andromache daar te gemoet, zijn bewogene gade, d'Eedle vermogende vrouwe, des fieren Eëtioons dochter.
Ijlings kwam zij haar man te gemoet; haar verzelde de
[voedster,
Tegen haar boezem het knaapje, den teederen zuigeling,
[dragend,
Hektors eenigen zoon, een heldere starre gelijkend;
131



Toen hij het kind daar zag, aanschouwde hij 't stil met een
[glimlach,
Maar dicht stond aan zijn zijde Andromache, tranen ver-
[gietend,
Drukte hem teeder de handen, terwijl zij de woorden hem
[toesprak:
— Schrikhjke man, uw moed wordt nog uw verderf, en
[erbarming
Hebt gij met 't jeugd'ge kind noch mij, rampzalige vrouwe, Spoedig uw weduw; want dra zullen d'Achaiërs u dooden, Allen ten aanval stormend; het ware rnij zeker het wensch-
[hjkst,
Zoo ik u derf, te verzinken in d' aard; geen andre vertroosting Blijf t er rnij over, wanneer gij bereikt zult hebben uw noodlot : Enkel verdriet! Mij leeft geen vader en lieflijke moeder.
Ach, heb thans ontferming en bhjf hier boven den toren, Maak toch niet uw kind tot een wees en uw vrouwe tot
[weduw!
Stel bij den vijgboom 't heer, op de plaats waar Ilios' veste 't Best toegankelijk is en de wahnuur hcht te bestijgen. Driewerf waagden zij reeds er den storm te beproeven, de
[stoutsten,
Onder het Ajas-paar en den grootschen Idomeneus strijdend, Onder de beide Atreiden en d' edelen zone van Tudeus; Wellicht spelde het toen een kenner van godlijke teekens, Thans is 't eigene moed wellicht die hen prikkelt en aandrijft.
Daarop zei haar de groote, de helmboswuivende Hektor: — Vrouwe, dit alles bekommert rnij ook: maar toch de ver-
[achting
Ducht ik te zeer van de Trojers en vrouwen met slependen
[kleedzoom,
Zoo ik mij lang van den strijd onthoud en verwijder van
['t slagveld.
Niet zoo spreekt ook mijn hart, want 'k leerde een eedle te
[wezen,
Altijd onder de voorsten te strijden aan 't hoofd van de
[Trojers,
132



's Vaders glanzenden roem handhavend zoowel als den
[mijnen.
Want dit zie ik gewis in mijn geest en gemoedsovertuiging, Eens zal komen de dag, dat het heilige Ilios neerstort, Priamos zelf en het volk des met lansen bedrevenen konings. Echter mij smart niet zóó al 't latere leed van de Trojers, Noch dat van Hekabe zelve, of 's konings Priamos' noodlot, Noch van mijn eigene broeders, die, schoon zoo edel en talrijk, Vast wel storten in 't stof, overmand door de grimmige
[strijders,—
Zóó als het leed dat u wacht, als een kopergedoste Achaiër U ontvoert, droef weenend, beroofd van het hcht uwer
[vrijheid,
Zoo gij naar Argos geleid, voor een andre werkt aan den
[weefstoel,
't Zij uit de bronne Messeïs hetzij Hupereia het water Draagt, onwillig van hart, maar zwichtend onder den nooddwang.
Wellicht zegt dan één er, u ziende in tranen gedompeld: Zie, 't is Hektors vrouw, van den Trojer die strijdende
[uitblonk
Onder de rossenbedwingers ten dage van Ihos' worsthng. Zóó spreekt één daar zeker en versch weer rijst u de zielsmart, Zulk eenen man ontberend, die were de dagen der knecht-
[schap.
Doch, mij moge verbergen de heuvehg rijzende aardhoop, Eer ik uw klagen verneem, als gij jammerend medegesleurd
[wordt.
Zoo sprak d' edele Hektor en strekte naar 't kindje zijn
[armen,
Maar snel drong zich het knaapje terug, voor zijn vader
[beangstigd,
Schreiend en tegen den boezem der sierlijk gegordelde
[voedster,
Bang voor het koper en 't golvend den helmkam dekkende
[paardhaar,
Ziende den schriklijken bos neergolvend van boven den
[helmtop.
133



Dit ontlokte een lach aan den vader en d'edele moeder. Hektor de schittrende nam van zijn hoofd nu haastig den
[strijdhelm,
Zette hem neer op den grond, en hij blonk er in stralende
[fonkling.
Toen zijn geliefd kind kussend en zacht op zijn handen het
[wiegend
Sprak hij, zijn bede tot Zeus en de andere goden verheffend:
— Zeus en gij andere goden, o laat het geschieden dat dit kind, Mijn zoon, evenals ik, eens uitblink' onder de Trojers, Even geweldig van kracht en in Ihos heersche als koning. Moog' 't eens worden gezegd, zelfs gaat hij den vader te boven, Wen hij van 't slagveld komt; en hij brenge een bloedigen
[krijgsbuit,
Mee van eens vijands lijk, en verheuge zich 't hart van
[zijn moeder!
Alzoo sprekende, legde hij weer zijner dierbare vrouwe 't Kind in den arm, en zij droeg het in 't geurende kleed van
[haar boezem,
Lachend met tranen in 't oog, en haar gade, bewogen van
[deernis,
Streelde haar teeder de wang met de hand; dan zei hij haar
[weder:
— Arme, o wees in uw hart niet al te bezwaard door uw
[kommer;
Buiten het lot zal toch geen man mij ten Aides zenden: Maar wat het noodlot schikt, kan geen van de menschen
[vermijden,
D' edele noch de gemeene, die eenmaal trad in het leven. Doch keer thans naar uw huis en verzorg er uw eigenen
[arbeid.
Weefsel en spinrok; geef uw bevel dat de dienende maagden Vlijtig haar werk volbrengen; de oorlog past aan de mannen, Allen, mij zeiven het meest, die in Ihos werden geboren. Alzoo sprekende vatte de schittrende Hektor zijn strijd-
[helm,
Golvend van manen omwuifd, en zijn vrouw ging talmende
[huiswaarts,
134



Telkens het hoofd weer wendend, en hevige tranen vergietend. Weldra was zij ter plaatse waar Hektors, des mannen-
[verdelgers,
Sierlijke woonhuis was, en zij vond daar binnen een aantal Dienende vrouwen; bij dezen verwekte zij droevige weeklacht. Zoo rees nog bij zijn leven het jammergeklaag in zijn woning, Daar zij hem nooit meer dachten te zien, weerkeerend van 't
[slagveld,
Veilig gered uit 't geweld en de schrikhjke hand der Achaiërs.
135



ALLARD PIERSON.
1831—1896.
Pierson, geboren te Amsterdam, studeerde te Utrecht en promoveerde te Leiden in de theologie, werd predikant te Leuven en daarna te Rotterdam, waar hij zijn ambt neerlegde, een consequentie, waartoe zijn Modernisme hem drong. Na hoogleeraar te Heidelberg geweest te zijn werd hij in 1877 professor in de kunstgeschiedenis te Amsterdam. Pierson was een scherp-critische geest met rijken aesthetischen aanleg en fijnen smaak, daarbij een uitnemend stylist, maar voor het schrijven van schetsen of romans schoot hij tekort in levendigheid van uitbeelding. Intimis en Adriaan de Merival, het eerste schetsen uit zijn verblijf te Leuven, het tweede een theologische roman, toonen ons den schrijver minder in zijn kracht dan Oudere Tijdgenooten, studiën over het Réveil en Geestelijke Voorouders, waarin de verschillende volkeren worden besproken, onder wier invloed onze beschaving staat. Eveneens belangrijk voor de kennis van het Réveil is' het door Pierson bezorgde: Willem de Clercq naar zijn Dagboek.
Uit: INTIMIS. Hoofdstuk IV. Achter de traliën (Fragment). Ik dacht aan mijne moeder.
Ik dacht aan u, trouwe moeder, met ontzag bemind, met liefde ontzien, aan u die, eer de stormen kwamen, in het diepst mijns harten hebt weggeborgen wat altijd blijft en altijd troost. Gij waart het middenpunt van onzen kring, den kring uwer kinderen; ons zonlicht, bezielend en koesterend. Dekte uw voorhoofd eene wolke van droefgeestigheid, voor ons geen vreugde meer. Uwe blauwe oogen zocht ik, maar ik vond ze niet. Twee sterren rninder op het levenspad. Wij hadden elkander zoo innig hef ... Gij wist het en ik wist het; toch moesten wij van elkaêr.
Ik dacht ook aan u, machtig dichter!
136



Weinigenhebben u gekend: het was hun schuld niet; maar mij — want uw nederige liefde zag geen onderscheid van jaren, — maar mij, met u opgesloten, uren, uren lang in het schemerend studeervertrek, waar weldra niets meer zichtbaar was dan Bilderdijks hagelwitte buste, rnij was uw stem, donderend beurtelings en ruischend als een zachte koelte, in de jonge ziel gedrongen. En dagelijks zag ik u nog uit de verte, gelijk ik u zoo menigwerven had gevonden, eerst suffend, afgetrokken, de knieën om den open haard; in uw gitzwart oog geen licht, uw voorhoofd enkel rimpel, somberdiep de trek, die de gespannen neusgaten aan het uiteinde der fijne lippen verbond: een dreigende onweerswolk gelijk.
. Maar ik vreesde niet, ik wachtte .... De wolk brak!
Zijn eerste woorden vielen als malsche druppelen, en zijn oog begon te tintelen, en zijn voorhoofd ontplooide zich, en om zijne lippen, —
„alsof ons die hemelsche glimlach niet heugde", —
welk een innemende zachtheid! Hij sprak. Zoo kon niemand spreken. De onderwerpen vermenigvuldigden zich. De gansche studeerkamer werd zijn tribune, waarop bij zich heen en weder bewoog, met verheven plastiek, met hartstochtelijke snelheid, straks plotseling stilstond, altijd doorredeheerend, neen improviseerend, profeteerend over letterkunde en poëzie, bijbel en openbaring, geschiedenis en wijsbegeerte; tot hij, met forschen greep, zijn rechterhand op mijn schouder legde, en rnij, ademloos luisterend, aanzag als vroeg hij mij: heb ik u nog niet gewonnen voor rnijn Bilderdijk, voor rnijn Bijbel, voor rnijn Heiland, voor mijn God?
't Is de geheirnzinnige macht der gedachte, die mij uit uwe armen scheurde, Da Costa! o mijn Meester, o rnijn vader! wiens discipel ik niet ben, wiens kind ik niet ben, maar wien ik met den eerbied van een discipel en met de liefde van een kind altijd gedenke!
137



Uit: OUDERE TIJDGENOOTEN.
Da Costa's voorbeeld doet vermoeden, dat, in tegenstelling met de pantheïstische levensbeschouwing, theïstisch-godsdienstige voorstellingen beter voedsel zijn voor de poêsie. Vijf en Twintig Jaren en de groote verzen, die later gevolgd zijn, bezingen geenszins de persoonhjke gewaarwordingen des dichters. Ook zij maken er aanspraak op, algemeene waarheden te verkondigen; zij ontleenen hun stof aan de betrachting der werkelijkheid, beschrijven en ordenen haar, en laten, wat de soort betreft, waartoe zij behooren, de persoonlijkheid des dichters op den achtergrond. Evenwel, en ongetwijfeld in overeenstemming met de eigenaardigheid van Da Costa's Israëhetische afkomst, dat algemeene wordt bij hem nooit abstrakt. Voorzeker, het omvat louter gedachten, maar het zijn de gedachten van een persoonlijken God, wiens gedachten scheppende kracht hebben, ja reeds terstond daden zijn. Het laatste woord van het pantheïsme is de abstraktie. Deze is ten slotte de eenige werkelijkheid waaraan ons denken vasthoudt, en in die abstraktie moeten de gewone tegenstellingen van hef en leed, goed en slecht verdwijnen, terwijl de kunst juist leeft van het gevoel door soortgelijke tegenstellingen gewekt. Het laatste woord van Da Costa's theïsme is daarentegen niet een abstraktie, maar een persoon, en wel de hoogste persoonlijkheid, de geschiedenis van welker daden het epos is der wereldgeschiedenis. Ten aanzien van deze persoonlijkheid bhjft, door een verwonderlijk vermogen waarvan het geloof het geheim bewaart, de mensch, en bij uitnemendheid de dichter, in staat, het diepst besef van het algemeene met de levendigste persoonhjke gewaamordingen te verbinden. De geloovige ziet in de werkehjkheid het gewrocht van een volstrekt oppermachtigen wil, van een allesomvattende, van de hoogste oorzaak, maar dit inzicht sluit geenszins die gehjkmatigheid van stemming, juister nog: die onaandoenlijkheid in, die den pantheïst onderscheiden moet. Het is bestaanbaar met eene afwisseling in gemoedsgesteldheid, waarvan, in het Oude Testament, de Psalmen en de Klaagliederen ons den verbazenden omvang doen
138



kennen, en die voor den dichter levensbehoefte mag heeten.
Dit verklaart hoe Da Costa, ofschoon de kunst dienstbaar makende aan een doel; ofschoon, in stede van de lyrische, de objektieve poësie beoefenende, nochtans niet, als Goethe, dientengevolge zijn dichtader zag opdrogen. De algemeene waarheden waarvan hij, even als Goethe, met zijn verzen „getuigenis" wilde geven, wel verre van het breidelen zijner persoonhjke gewaarwordingen te eischen, veroorloofden haar veeleer op het diepst te trillen, en zich op het veelvuldigst te openbaren in al de mengelingen van verslagenheid en geloofskracht, van vertwijfeling en hope! Het geloof is ten slotte liefde. En hoe zou de liefde ooit anders zijn „dan hemelhoog juichend, ten doode bedroefd", haar voorwerp omstrengelend en verliezend, duizendwerf in één dag, om het straks met verrukking weder te vinden, waarna van nieuws dezelfde strijd van herovering aanvangt. Het geloof, al weet het, dat de Redder medevaart, volgt de deining der golven, en deze zekerheid versterkt dus, meer dan zij het verzwakt, dat verschil tusschen dissonant en harmonie waarvan de ware poësie ten allen tijde heeft geleefd.
139



KAREL LODEWÏJK LEDEGANCK.
1805—1847.
Ledeganck behoorde tot het eerste geslacht der strijders voor het vlaamsch. Om zijn De drie Zustersteden (Gent, Brugge en Antwerpen), „het dichterlijk evangelie van de Vlaamsche Beweging" moet hij nog steeds worden genoemd.
Uit: DE DRIE ZUSTERSTEDEN. II. Aan Brugge.
„Wie ooit een doode maged zag,
Den eersten droeven stervensdag,
Eer nog de vinger der vernieling De lijnen heeft gekrenkt van schoonheid en bezieling, — Die ondervond, hoe zacht, hoe engelachtig schoon 't Genot der eeuwge rust op 't wezen ligt ten toon; En ware 't niet dat oog, verglaasd en onbewogen, En ware 't niet die wang, met lijkwade overtogen, Waarop de aanschouwer staart, door weemoed overmand, Hij twijfelde uren lang. Zoo kalm en boeiend tevens Is 't aanzien van den dood, nog in den vorm des levens, —
En zoo is 't aanzien van dit strand!"
Dus zong de Bard van Albion,
Toen onder Hellas' milde zon,
Daar hij op vroeger grootheid rouwde, Hij 't prachtig Griekenland, thans levenloos, beschouwde. En zulk een sombre toon en zulk een treurig hed Ontwelt rnij, daar rnijn oog op uwe muren ziet, O lang gevierde Maagd der rijkste van de steden 1 Nog draagt gij 't kenmerk van den adel om de leden; Nog zweeft om u een straal des luisters van weleer; Maar ach! de hand des doods drukt loodzwaar op u neder. Wel vind ik nog in u het schoone Brugge weder,
Maar 't levend Brugge, eilaas, niet meer!
140



Wat baat het, dat ge nog altijd
In Vlaandrens tuin gezeteld zijt,
Als u de grafelijke krone Van 't hoofd viel, en u het als een versmade schoone? Wat baat het, dat uw Hal op d'oceaan nog ziet, Als haar geen vreemde vlag meer groet of schatting biedt? Wat baat het, dat gij praalt met ruime en weidsche straten, Wanneer het volksgewoel ze lang reeds heeft verlaten, En 't spichtig gras den grond bedekt van markt en wijk? Wat baat de heerlijkheid der woonsten uwer grooten, Wanneer en deur en raam zorgvuldig bhjft gesloten,
Als lag in elke woon een hjk!
Wat baat toch uwer templen pracht, Wen Vlaandrens vorstehjk geslacht Daar neerhgt in zijn koopren graven, Als waar' 't, om uw verval van grooter pracht te staven? Wat baat, dat gij een' schat van kunstjuweelen toont, Wanneer de Kunste zelve uw' grond niet meer bewoont? Wat baat nog de eeuwge roem der schoonheid uwer vrouwen, Wanneer ze in 't spiegelglas van vreemde wuftheid schouwen, En wisslen vreemd gebaar voor eigen hef gelaat? Wat baat, dat zij de taal der vaadren nog doen vloeien Als honig uit haar' mond, wen zij die taal verfoeien Voor vreemd gekweel, dat haar misstaat?
O diepgezonken Vorstenstad!
Eer ooit mijn voet uw' grond betrad,
Kende ik alleen u in uw' luister. Gij scheent mij als een star in 't middeleeuwsche duister, Welhaast een dageraad, welhaast een helle zon, Die daagde in 't neevlig West en d'ouden nacht verwon. Ik zag uit uwen wal de Christen ridderscharen Ten optocht naar het graf des Zaligmakers varen, En dragen er den roem van Vlaandrens krijgsbanier, En wijzen aan het Oost den weg naar uwe haven. Ik hoorde gansch Euroop' de faam uws handels staven,
En noemen u een ander Tyr!
141



Ik zag den glans der oosterpracht
In uwe muren aangebracht,
Te zamen met de kennisgaven, Die 't Oosten had bewaard van vroeger volksbeschaven. Ik zag de Vlaamsche vhjt, waar nijverheid uit sproot, Haar wondren en haar weelde ontwikklen in uw schoot. Ik zag de scheppingskracht, waarop de kunsten bogen, Die weelde en wondren met haar' hemelglans verhoogen. 'k Bewonderde in uw zoons wat htm vernuft bestond; En 'k zag een koningin haar' nijd niet wederhouên, Omdat zij in den stoet van uw volschoone vrouwen
Een' stoet van koninginnen vond!
Maar 't voorwerp mijner hoogste vreugd Was 't schouwspel uwer mannendeugd, Bij wie de vrijheid werd aanbeden Naast 's Lands aanbeden taal, den spiegel van 'sLandszeden; Te zien, hoe elke hoon, dien beiden aangedaan, Uit eiken uwer zoons een' krijgsman deed ontstaan; Te zien, hoe 't krachtig sein van een paar Vlaamsche woorden, Die de overweldigers gelijk een donder hoorden, Aan 't glorierijkste feit van Vlaandren aanzijn gaf; Hoe, op het wraakgeroep van uwe burgerhelden, De krij gsmoed van den Lande ontblaakte in Kortrijks velden, En schonk er Frankrijks macht een graf!
Ja dan, dan werdt gij hoog geroemd
En Vlaandrens puiksieraad genoemd;
Dan hief t gij in de westerwereld Uw kloeke stedekroon, met majesteit omperéld, Als rijksvorstin omhoog; en niet één handelsteê In 't oude Euroop', die u geen zusterhulde deê; Alleen der Dogen Stad, verloofde van de baren, Bestond misschien uw weelde en rijkdom te evenaren. Dan vond gij in u zelv' de bron van macht en glans; Dan toondet gij aan de aard', dat ook uit Vlaandrens beemden Verhchting op kan gaan; dan spraakt gij fier tot vreemden;
Dan waart gij groot, o Brugge— en thans?
142



O! thans, thans zijt gij waard beschreid!
'k Herhaal het in de bitterheid
Des harten: zonder zuchtend rouwen Kan geen gevoelig zoon van Vlaanderen u beschouwen, Daar gij, van wat gij waart, slechts schaduw zijt en spot. En wat 's de reden toch van zulk een hachlijk lot? Gij vielt niet door 't geweld van brandende oorlogswoede; Gij vielt niet door een' slag van 's hemels geeselroede; Maar, ach! het eergevoel van uw zelfstandigheid, Uw' eigen Vlaamschen aard hebt ge onbedacht vergeten; Al wat gij dierbaarst hadt, voor vreemden pronk versmeten;—
En daarom zijt gij waard beschreid.
En daarom is uw rijk vergaan, Gelijk een veld van vruchtbaar graan, Waarover 's hemels zegen dauwde, Zoolang 't de bouwheer zelf voor eigen teelt, bebouwde, En dat, wanneer 't diens zorg en kunde ontberen moest, Met vreemd gewas bezaaid, door onkruid is verwoest! En daarom heeft de slaap der dooden u bevangen, Gelijk de schuchtre maagd, wie vreemde tooisels prangen, En rooven haar den bloei des levens voor 't gezicht. O! waar' de twijfling hier veroorloofd! waar' de naarheid Des grafs, die u omringt, slechts schijnbaar — nog geen
[waarheid! Och! waar 't een sluimer, daar ge in ligt!
Wellicht mag men dit hopen; want Een blijde maar ging over 't Land: Zij meldde, dat ge op 't hooren noemen Der namen uwer zoons, waarop gij fier moogt roemen, Getrild hebt als een maagd, die uit den doodslaap schiet; Zij meldde, dat de galm van Vlaandrens bardenlied. Dien zonen toegewijd, uw ziel heeft opgetogen, En weer een' levensstraal deed schittren in uwe oogen; Dat gij u thans in pracht en feestgebaar bereidt, Om lang verzuimde phcht en achtloosheid te boeten; Dat gij de schim van een' dier zonen wilt begroeten Op de eerzuil der onsterflijkheid!
143



O! zulks verzoet mijn dichtersmart!
O! zulks verheugt mij 't Vlaamsche hart!
Welaan, laat andermaal u tooien In d'adelouden gloor! Laat u met bloemen strooien! Versier uw gevels met tapijtwerk, als gij placht! Laat d'achtbren gildenstoet heromgaan in zijn pracht, Met al zijne eertropeên, banieren en blazoenen! Gebied den zegetoon van harpen en klaroenen! Gebied den klokkenklank van eiken torentrans, En laat het Irrijgstuig die verzeilen met zijn' donder! Nood heel het Land ter feest, opdat het u bewonder'
In 't overschot van uwen glans!
Maar ga dit plechtig hooggetij
Voor u niet zonder les voorbij,
O uit den slaap ontwakend Brugge! Zie op het roemrijk kroost, dat gij thans viert, terugge, En denk, dat hem zijn Vlaamsche en onverbasterde aard Het spoor der glorie heeft gebaand en opgeklaard; Dat nooit zijn grootsch vernuft bij vreemden heeft gebedeld; Dat Vlaamsen beschavingshcht het brein hem heeft veredeld. En dat op Vlaamschen grond geen kunstbron hem ontbrak; Dat steeds voor 't Vlaamsche schoon zijne eedle ziel ontEn dat het nooit de taal dér vaderen verzaakte, [blaakte,
Zelfs dan als 't tot de wereld sprak!
O! moest gij zulk een les versmaan,
Dan waar' 't alras met u gedaan;
Dan ware uw levensvonk van heden De laatste straal der zon, die wegzinkt naar beneden! Dan wierdt ge in 't Vaderland den Vaderlande vreemd, Gelijk een dorre heide in Vlaandrens malsche beemd. — Doch neen, bij 't zien wat eens uw vroeger zonen waren, Zal uw vernieuwd geslacht hun grootheid evenaren, En zoeken eigen heil in eigen deugd en eer, En leenen u een' glans, die nimmer zal verzwinden; Dan moge ons nakroost Brugge eens niet slechts schoon
Maar schoon en levend als weleer! [hervinden,
144



HENDRIK CONSCIENCE.
1812—1883.
Conscience, die de Vlamingen leerde lezen, is de bij zijn volk meest geliefde romanticus. Nog in 1912 verklaarde André de Ridder in De Nieuwe Gids: „Geen boer, geen werkman, geen huisvrouw of geen schoolkind in Vlaanderen, die hem althans niet bij naam kennen en bijna geen die niet het een of ander boek van hem hebben gelezen. Hij is in de huisgezinnen hjk een goedigen huisvader, die ontroerende verhalen vertelt, die wijze raadgevingen geeft, die men zelfs als voorbeeld neemt en waarvan men met liefdevolle dankbaarheid ontvangt de liefde." Zijn beroemdste romans zijn De Leeuw van Vlaanderen (1837) en Jacob van Artevelde, waarin de oude grootheid van Vlaanderen in helle kleuren zich voor ons oog ontrolt. Ons, nuchteren Noord-Nederlanders, hjken zijn forsch gebeeldhouwde figuren wat overdreven, maar met hoe groote hef de zijn ze geteekend, die helden, wier onbuigbare trots Frankrijk deinzen deed. Later schreef Conscience idyllisch getinte dorpsverhalen: De Loteling; Baas Gansendonck; De arme Edelman.
Conscience, eerst opgeleid tot onderwijzer, werd later arrondissements-commissaris te Kort rijk en daarna conservator van het Muserun-Wiertz te Brussel.
Uit: DE LEEUW VAN VLAANDEREN. VIII.
De heeren der wet hadden met goedkeuring der Léhaarts overgroote kosten tot de inhaling der Fransche vorsten gedaan. Het oprichten van zegebogen en praalschavotten met hunne noodige stoffen had de uitgaaf van veel geld veroorzaakt; daarenboven was aan ieder der lijfwachten des konings eene goede maat besten wijn uitgedeeld. Dewijl deze bekostigingen door het bestuur bevolen waren, en derhalve ook uit den gemeenteschat moesten betaald worden, hadden de burgers ze eenigszins met onverschilligheid aangezien.
Al de praalstukken waren reeds uit den weg geruimd; De
Dietsche Lusthof II
145
10



Chatillon was te Kortrijk, en de intrede van den vreemden meester was bijkans vergeten, toen er des morgens om tien uren een afkondiger voor het stadhuis ter Pui verscheen en met eenige bazuinklanken het volk deed bijeenloopen. Zoo haast hij zich door genoeg aanhoorders omringd zag, trok hij een vel perkament uit de scluijftasch, die aan zijne zijde hing, en las met luider stemme:
„Het wordt aan ieder Poorter kond gedaan, opdat hij het wete, dat de heeren wethouders besloten hebben wat volgt:
„Dat er buitengewone belasting is vastgesteld om de kosten, bij de intrede van onzen genadigen vorst Phihppe, koning van Frankrijk gedaan, te vergoeden.
„Dat ieder ingezetene der stad Brugge hiertoe acht Grooten Vlaamsch zal betalen, zonder onderscheid van ouderdom en voor ieder hoofd.
„Dat de dienaren van den tol op Zaterdag aanstaande de penningen aan de deuren zullen ontvangen, — en dat degenen welke door hst of geweld de betaling dezer zetting zouden willen weigeren, hiertoe door den Baljuw zullen gedwongen worden."
De burgers, die deze afkondiging aanhoorden, bezagen elkander met verwondering en morden in stilte tegen het willekeurig gebod. Onder hen bevonden zich ook eenige gezellen van het weversambacht. Dezen, zonder zich lang op te houden, gingen dit spoedig aan hunnen deken kenbaar maken.
De Coninck vernam het nieuws met innig misnoegen. Zulk een gewichtige slag, aan de voorrechten der gemeente toegebracht, baarde hem het grootste mistrouwen; hij zag in het gebod een voorteeken der dwingelandij, welke de edelen opnieuw onder het Fransch bestuur op het volk wilden doen drukken, en besloot die eerste poging door hst of geweld te verijdelen. Alhoewel hij het slachtoffer zijner vaderlandsliefde worden kon, vermits het vreemde leger nog in Vlaanderen was, mocht dit vooruitzicht hem niet wederhouden; want hij had zich met ziel en lichaam aan het belang zijner moederstad toegewijd.
Op hetzelfde oogenblik deed hij den knaap van het ambacht tot zich roepen, en gaf hem het volgende bevel:
146



„Ga spoedig tot al de meesters en verzoek hun m mijnen naam, zich naar het Pand te begeven. .Dat zij hunne getouwen onmiddellijk verlaten, want de zaak eischt spoed."
Het weverspand was een ruim gebouw met eenen ronden gevel. Een enkel groot venster, waarboven de wapenteekenen van het ambacht stonden, bracht het hcht langs de voorzijde op het eerste verdiep; boven de wijde poort stond Sint-Joris met den draak kunstig in steen gebeiteld. Voor het overige was de gevel van dit gesticht gering en zonder zwier; het ware moeiehjk geweest daarbij te raden, dat het rijkste ambacht van Vlaanderen, het tot zijne vergaderingen gebruikte ; want vele der omstaande huizen gingen het in pracht verre te boven.
Niettegenstaande dit gebouw in menigte groote en kleine plaatsen verdeeld was, bleef echter niets ledig of ongebruikt. Op het tweede verdiep in eene ruime kamer kon men de proefstukken der vrijgezellen en meesters met de stalen van het kostehjkste laken, dat ooit in Brugge gemaakt was, zien hangen. Hiernevens in een ander vertrek, lagen de werktuigen, die de wevers, vollers en ververs noodig hebben, ter namaking ten toon gesteld. Een derde vertrek was de algemeene bewaarplaats der plechtkleedij en feestwapens van het ambacht.
De groote vergaderzaal der meesters lag voor aan de straat. Al de bewerkingen, welke de wol moest ondergaan, van den schaapherder tot den wever, van den wever tot den vreemden koopman, die uit verre landen het Vlaamsche laken tegen goud kwam verruilen, waren op de wanden in de gedaante van zwierige engeltjes afgebeeld. Eenige eiken tafels en vele zware zetels stonden op den arduinen vloer der zaal. Zes met fluweel bekleede leunstoelen gaven te kennen, dat de plaats der dekens en ouderlingen in het diepe van het vertrek beschikt was.
Eenigen tijd na deze uitzending des knaaps waren er reeds een groot getal wevers in de zaal vereenigd. Met de grootste drift spraken zij over de zaak, die hen moest bezighouden en het diepste misnoegen was op hunne gelaatstrekken te lezen.
Alhoewel de meesten in grammoedige woorden tegen de
147



wethouders uitvielen, waren er echter eenigen, die zich niet zeer tot oproer genegen toonden. Terwijl het getal der meesters steeds aangroeide, kwam De Coninck in de zaal en stapte langzaam döor zijne gezellen tot bij den grooten zetel, die voor hem bestemd was. De ouderlingen plaatsten zich nevens hem; de overigen bleven meest bij hunne zetels rechtstaan om op het rimpelig voorhoofd van hunnen deken des te beter den zin zijner hoogdravende woorden te kunnen vatten. Zij warén te zamen zestig in getal.
Zoodra De Coninck de aandacht zijner gezellen tot zich gewend zag, bracht bij zijne hand met een krachtig gebaar vooruit en sprak:
„O, broeders! geeft acht op mijne woorden; want de vijanden onzer vrijheid, — de vijanden onzer welvaart smeden banden voor onze voeten! De wethouders en Leliaarts hebben den vreemden meester door ongewone pracht gevleid; zij hebben ons tot het oprichten van praalschavotten gedwongen, en nu eischen zij, dat wij hunne laffe verkwistingen met het loon onzes arbeids zouden betalen! Dit strijdt met de voorrechten der stad en des ambachts. Maar, o broederen, verstaat mij wel, en dringt met mij in de toekomst! Zoo wij ditmaal het wUlekeurig gebod gehoorzamen, zal onze vrijheid welhaast onder den voet getrapt worden. Dit is de eerste poging, — het eerste stuk van het slavenjuk, dat men ons in den nek wil drukken. De ontrouwe Leliaarts, die hunnen graaf, onzen wettigen heer, bij den vreemde gekerkerd laten, om ons des te gemakkelijker te kunnen verdrukken, hebben het zweet onzes aanschijns lang gedronken. Het volk heeft lang als verachtelijke lastdieren voor hen gewerkt; maar, o Bruggelingen, mijne stadgenooten, aan u is het gegeven geweest, den straal des hemels te ontvangen; gij hebt eerst de keten losgebroken; groot en manhaftig hebt gij u uit de slavernij verheven, en uwe hoofden buigen zich niet meer voor dwingende meesters. Nu benijden de volkeren onzen bloei; zij bewonderen onze grootheid. Is het dan niet onze phcht, die vrijheid, welke ons het edelste volk der wereld maakt, ongeschonden te bewaren? — Ja, dit is een heilige phcht... En wie het vergeet, is een laf aard, die zijne waar-
14»



digheid als mensch miskent; hij is slechts een slaaf, tot verachting geboren!..."
Een wever met name B-rakels, die reeds tweemaal deken was geweest, stond van zijnen zetel op en onderbrak de redevoering van De Coninck met de volgende woorden:
„Gij spreekt altijd van slavernij en rechten! Maar wie zegt ons, dat de heeren wethouders ons te kort doen? Is het niet beter, dat men acht Grooten betale en de rust behoude? Want gij kunt het wel voorzien; er zal bloed vergoten worden. Menigeen van ons zal het hjk zijner kinderen of broeders te begraven hebben, en dit alles om acht Grooten! Indien men u gelooven wilde, zouden de wevers meer met den goedendag dan met de schietspoel te werken hebben; maar ik hoop, dat er onder onze meesters meer wijze mannen zijn, die uwen raad niet zullen volgen."
Deze rede had onder de wevers de grootste ontsteltenis gebaard. Eenigen, doch in klein getal, hadden door hunne gebaren doen kennen, dat zij in dit gevoelen deelden. De meesten waren over den uitval van Brakels misnoegd.
Met de diepste navorsching had De Coninck zijn hoofd naar alle aangezichten gewend en zijne aanhangers geteld. Vleiend was voor hem de overtuiging, dat weinigen in de vrees zijns tegenstrevers deelden. Hij antwoordde:
„Er staat uitdrukkelijk in de wet, dat men geene nieuwe • belastingen op het volk zal brengen zonder zijne toesternming. Wij betalen dien vrijdom maar al te duur, — en het is niemand, hoe verheven ook, geoorloofd hem te krenken. Wel is waar, dat voor een mensch, die niet ver in de toekomst ziet, acht Grooten in eens betaald, geene gewichtige som uitmaken; ook zijn het de acht Grooten niet, die mij tot tegenstand doen overhellen; — maar de voorrechten, die ons ter borstweer tegen de heerschzucht der Leliaarts verstrekken, zouden wij die laten verderven? Neen, dit ware een laffe, eene zeer onvoorzichtige daad. Weet, broederen, dat de vrijheid een teedere boom is, die, zoo haast men eenen zijner takken afbreekt, vergaat en sterft. Indien gij de Leliaarts aldus den boom laat snoeien, zullen zij ons weldra de macht benemen om den verdorden stam te verdedigen. Het zij
149



gezegd, wie een mannenhart heeft, betale de acht Grooten niet! Wie het echte Klauwaartsbloed in zich voelt stroomen, heffe den goedendag in de hoogte en verdedige het recht des volks! ... De stemopnemingbeshsse er over; want rnijn raad is geen bevel."
Hierop hernam de wever, die reeds gesproken had:
„Uw raad is een verderfelijke raad. Gij schept vermaak in muiterij en bloedstorting, opdat uw naam in die omwentelingen als aanleider moge rondvliegen. Ware het niet veel wijzer, de Fransche beheersching als getrouwe onderdanen te dulden, en alzoo onzen koophandel over den bodem van dat groote land uit te strekken? Ja, ik zeg het: de regeering van Phüippe-le-Bel zal onze welvaart vermeerderen, en elk weldenkend burger moet de Fransche beheersching als een geluk aanzien. Onze wethouders zijn achtbare en wijze heeren."
De grootste verbaasdheid deed zich onder de wevers op, en velen wierpen grammoedige of verachtende blikken op dengene, die deze woorden gesproken had. De Coninck ontvlamde in woede; want zijne volksliefde kende geen palen: te meer, daar hij eenen wever aldus hoorde spreken, scheen hem het gansche ambacht er door onteerd.
„Hoe!" riep hij, „is alle hefde tot vrijheid en vaderland in uwen boezem gesmoord? Wilt gij uit dorst naar goud de handen kussen, die u de boeien aan de voeten doen! En zullen de nakomelingen zeggen, dat de Bruggelingen het hoofd voor den vreemde en voor zijne slaven gebukt hebben? Neen, o broeders, lijdt het niet, — besmeurt uwen naam niet met dien laster. Laat de vrij verwijfde Leliaarts om rust en om geld hunne vrijheden verpanden. Wij bhjven zuiver van schande en vlek! Het bloed der kinderen van het vrije Brugge stroome nogmaals voor het recht! — Zooveel te schooner prijkt de roodgeverfde standaard, — zooveel te vaster wordt het recht des volks bezegeld!"
Meester Brakels het aan De Coninck den tijd niet om voort te gaan en sprak:
„Ik herhaal het, wat gij ook zeggen moogt: het is ons geene schande, onder een vreemden vorst te staan; integendeel, wij zouden ons moeten verblijden, daar wij nu deel van het groote
150



Frankrijk maken. Wat geeft het eene handeldrijvende natie, onder wie zij zich verrijkt? Het goud van Mahom is zoo kostelijk als het onze."
De verbittering tegen Brakels was nu ten top gestegen, en zijne rede kreeg geen antwoord. De Coninck zuchtte luid en met pijnlijke aandoening:
„O, schande, een Leliaart, een bastaard heeft in het we verspand gesproken; die vlek is onuitwischbaar!"
Eene onstuimige beweging hep onder de talrijke wevers, en velen stuurden met angstigen toorn een vlammend oog op meester Brakels.
Eensklaps ging er eene stem onder hen op en de schreeuw:
„Hij zij gebannen, de Leliaart! Geen Franschgezinden onder ons!" werd menigmaal herhaald.
De Coninck moest al den invloed, dien hij op zijne makkers had, om hen te stillen, gebruiken: want menigeen toonde zich tot gewelddaden geneigd. Meteen werd er voorgesteld, of men meester Brakels uit het ambacht bannen zou, dan of men hem tot eene boete van veertig ponden zou verwijzen.
Terwijl de scribent met het opnemen der stemmen bezig was, stond Brakels zonder ontsteltenis voor den deken. Hij betrouwde zich op degenen, die zijne eerste rede hadden goedgekeurd, doch hij bedroog zich grootelijks; want de naam Leliaart, die door allen als eene schandvlek werd beschouwd, had hem geenen enkelen vriend gelaten. Al de stemmen spraken het vonnis: — gebannen, en de uitslag werd met algemeene toejuiching begroet.
Nu ontvlamde de woede van den Leliaart; scheldwoorden en bedreigingen tegen De Coninck vielen onstuimiglijk uit zijnen mond. De deken bleef met de grootste onverschilhgheid in zijnen stoel zitten en antwoordde niet op de lasteringen zijns tegenstrevers. Hierop kwamen twee sterke gezellen, als deurwaarders aangesteld, bij den gebannene, en bevalen hem het Pand op staanden voet te verlaten. Hij, met bittere spijt vervuld, gehoorzaamde dit gebod en hep vol wraakzucht naar Johannes van Gistel, den groottolmeester, aan wien hij den tegenstand van den deken der wevers te kennen gaf.
151



Pieter de Coninck sprak nog lang met zijne makkers, om hen tot de verdediging hunner rechten aan te moedigen, nochtans begeerde hij niet, dat zij oproer maken zouden, maar beval hun, dat zij zich met het weigeren der acht Grooten zouden vergenoegen, totdat hij hen te wapen roepen zou.
Hiema verheten zij het Pand en sloegen elk den weg in, die hen naar huis moest leiden. Pieter de Coninck ging alleen en vol bedenken door de Oude Zakstraat, om zich bij zijnen vriend Breydel te begeven. Hij voorzag de pogingen, die de leenheeren doen zouden, om hunne heerschappij over het volk te herwinnen, en dacht aan de middelen, die zijne broederen voor slavernij moesten behoeden. — Op het oogenbhk, dat hij bijna aan de Beenhouwerstraat gekomen was, werd hij door een tiental gewapende mannen omringd. Terwijl hij, zich aldus verrast ziende, staan bleef, kwam de heer Baljuw bij hem en gebood hem zonder tegenstand de dienaren der wet te volgen. Als eenen misdadiger werden hem de handen op den rug gebonden en menig hoonend lasterwoord werd hem toegestuurd. Dit alles verdroeg hij met het grootste geduld en zonder morren; want hij wist, dat alle tegenstand hier nutteloos was. Hij het zich tusschen de helmbijlen der gerechtsdienaars door vier of vijf straten leiden, en scheen geene acht op de verwonderingskreten des volks te geven. Eindelijk bracht men hem in de opperzaal van het Prinsenhof.
Hier waren de voornaamste Leliaarts met de wethouders der stad vergaderd. Johannes van Gistel, groot-tolmeester, bekleedde de voornaamste plaats onder hen en was de warmste Franschgezinde in Vlaanderen. Zoo dra hij de Coninck voor zich zag, sprak hij met toornige stem:
„Hoe durft gij de overheid der wethouders miskennen, gij, trotsche poorter? Ons is uwe muiterij bekend, en het zal niet lang toeven of gij zult uwe ongehoorzaamheid aan de galg boeten."
De Coninck antwoordde met bedaardheid:
„Mij is de vrijheid des volks dierbaarder dan het leven. Ik zal die schandelijke doodstraf zonder vrees onderstaan; want met rnij sterft het volk toch niet. — Er zijn nog mannen, die het juk niet meer gewoon zijn."
152



„Dit is een droom," hernam Van Gistel. „Het rijk des volks is uit. Onder de beheersching der Franschen moet een onderdaan zijnen heer gehoorzamen. De voorrechten, die gij met geweld aan zwakke menschen hebt onttrokken, zullen overzien en ingekort worden; want gij wordt al te hoovaardig op de gunsten, die wij zeiven u bewezen hebben, en gij staat als ondankbare en verachtelijke dienaren tegen ons op."
Een straal van toorn glom in het eenig oog van De Coninck.
„Verachtelijk 1" viel hij uit. „Dit weet God wie van beiden, het volk of de verbasterde Leliaarts, verachtelijk zijn. Gij vergeet vaderland en eer, om als lafaards den meester te streelen; gij knielt met ootmoed voor eenen vorst, die den ondergang van Vlaanderen gezworen heeft; en waarom toch? Om uwe dwingende heerschappij over het volk weder te krijgen: — uit baatzuchtigheid! Ho, dit gelukt niet; want wie de vruchten der vrijheid eens gesmaakt heeft, walgt van uwe gunsten. Gij zijt immers de slaven der uitheemschen! — En denkt gij, dat de Bruggelingen de slaven van andere slaven zullen worden? O, gij vergist u, mijne heeren. Mijn vaderland is groot geworden, het volk heeft zijne waarde gekend, en u is de ijzeren staf voor eeuwig ontwrongen . . ."
„Zwijg, gij oproerige Laat!" riep Van Gistel, „de vrijheid behoort u niet toe. Gij waart voor haar niet geschapen."
„Die vrijheid," antwoordde De Coninck, „hebben wij met het zweet onzes aanschijns en met het bloed onzer aderen gekocht. — En gij zoudt ze te niet doen?"
Van Gistel glimlachte spottend op deze rede en hernam:
„Uwe woorden en bedreigingen zijn enkel rook, deken. Wij zullen van de Fransche benden gebruik maken, om de vlerken van het wangewrocht te korten. Andere wetten zullen de gemeente beheerschen: want de koppigheid heeft lang genoeg geduurd. Wees zeker, dat alles zoo wel ingericht is, dat Brugge met ootmoedigheid den nek zal buigen; — en gij zult het zonlicht niet meer zien."
„Gij dwingeland!" riep de deken der wevers. „Gij schande van Vlaanderen! is het graf uwer vaderen niet in dezen bodem gedolven? Rust hun heilig gebeente niet in den schoot
153



van het land, dat gij den vreemden verkoopt, o bastaard? Het nageslacht zal u doemen om uwen handel; uwe kinderen zelve zullen uwen vloek op de bladeren der kronieken als eene verloochening schrijven."
,,Het is tijd dat uwe belachelijke lastertaal een einde neme,'' viel van Gistel uit. „Mannen! men werpe hem in den kerker der misdadigers, totdat de galg hem ontvange."
Op dit bevel werd De Coninck van de trappen der zaal in een onderaardsch vertrek geleid. Een ijzeren gordel omvatte hem de middel, en eene keten boeide zijn linkervoet aan zijne rechterhand. Nadat hem het noodige brood en water gegeven was, werd de kerker toegesloten, en hij bleef alleen in het duister gevang zitten. De woorden des tolmeesters hadden hem de grootste droefheid gebaard; want de vrijheid zijner geboorteplaats was ernstig bedreigd. In zijn afwezen mocht het den Leliaarts wel gelukken met de Fransche krijgsbenden de stad in te nemen en het gebouw, waaraan hij zijn gansche leven gewijd had, te vernietigen. Dit was den volksvriend een schrikkelijk vooruitzicht. Wanneer hij soms zijne keten pijnlijk wrong en deed klinken, scheen het hem, dat hij zijne broeders aldus gebonden zag, en dat de schandelijkste slavernij hun ten deele was gevallen. Dan blonk een droeve traan op zijne wangen.
De Leliaarts hadden reeds lang onder elkander eenen verraderlijken aanslag ontworpen. — Zij konden hunne heerschappij in Brugge op geene vaste gronden vestigen; daar al de poorters gewapend waren, was het niet mogelijk hen tot het uitvoeren der bevelen te dwingen. Zoo haast de wethouders geweld tegen de burgerij gebruiken wilden, kwamen de schrikkelijke goedendags te voorschijn, en dan werden al hunne pogingen nutteloos; want de ambachten waren te machtig. Om nu eens en voor altijd dien lastigen hinderpaal uit den weg te ruimen, waren de Leliaarts met den landvoogd De Chatillon overeengekomen, dat men des anderen daags, heel vroeg, de burgerij zou overvallen en ontwapenen. De Chatillon moest op hetzelfde uur met vijfhonderd Fransche ruiters voor de poort staan. De Coninck alleen kon dit ontwerp, hoe verholen ook ontdekken; hij had daartoe
154



geheime middelen, waarvan de Franschgezinden te vergeefs de springveeren gezocht hadden. De deken der wevers was hstiger dan zij allen. Dit wisten zij en hadden hem gevangen, om alzoo dien vernuftigen beschermer aan het volk te ontrooven en het hierdoor grootehjks te verzwakken. Wat Brakels van den tegenstand der wevers had overgebracht, diende hun slechts tot dekmantel.
Nadat zij in dier voege door laffe aanslagen de stad Brugge aan de geldzucht der vreemden verkocht hadden, meenden zij te scheiden; maar eensklaps vloog de deur der zaal open, en een man drong met geweld door de deurwaarders. Hij naderde met trotschen stap voor de wethouders en riep:
„De ambachten van Brugge beroepen u, of gij De Coninck wilt loslaten, of niet? Verzint niet lang, ik raad het u!"
„Meester Breydel," antwoordde Van Gistel, „het is niet geoorloofd in deze zaal te treden. Verlaat ze spoedig!"
„Ik vraag u," hernam Jan Breydel, „of gij den deken der wolwevers wilt loslaten?"
Van Gistel sprak zachtjes in het oor van eenen der wethouders, en dan riep hij:
„Wij antwoorden op de bedreigingen van eenen koppigen Laat met de straf, die zij verdienen. — Dat men hem vange!"
„Ha! ha! dat men hem vange!" herhaalde Breydel lachende. „Wie zal mij vangen? Het zij u gewaarschuwd, dat de gemeente zich met geweld van het Prinsenhof gaat meester maken, en dat het leven van u allen voor het leven van den deken der wevers verpand is. Gij zult straks eene andere kermis zien; — de wijs van het liedeken zal sterk veranderen, dat verzeker ik u."
Intusschentijd waren eenige wachten genaderd en hadden den deken der beenhouwers bij den hals gevat; eene andere ontvouwde reeds de koorden, die hem moesten binden. Breydel had, zoolang hij sprekende was, weinig acht op deze bereidsels gegeven; maar zoodra hij zijn gezicht van de Leliaarts getrokken en naar de wachters gekeerd had, kwam een doffe zucht als het geloei eens stiers uit zijne borst. Hij blikte met vlammende oogen op degenen, die hem vangen moesten, en riep:
155



„Denkt gij, dat Jan Breydel, dat een vrije beenhouwer van Brugge zich als een kalf binden laat? Ho! ho! dit zal heden niet zijn!"
Bij deze woorden, die hij met razende gramschap had uitgegalmd, sloeg hij den soldenier, die hem bij zijnen kolder vasthield, zoo geweldig met zijne zware vuist op het hoofd, dat deze wankelend te gronde zeeg; als een bliksem vloog hij door de verstomde wachten en smeet er een goed getal op den vloer der zaal. Aan de deur gekomen zijnde, draaide hij zich om en schreeuwde hevig tegen de Leliaarts:
„Gij zult het bezuren, gij snoodaards! Een Macecher van Brugge binden! O, laster! — Wee u, vervloekte dwingelanden . . . Luistert! de trom der beenhouwers slaat uwen hjktocht.. ."
Nog langer ware hij in zijne bedreigingen voortgegaan, maar nu kon hij zich niet meer tegen de bijeenloopende wachten verdedigen en hep morrend de trap af.
Men hoorde op dit oogenblik een dof gerucht als een verren donder aan de andere zijde der stad brommen. De Leliaarts verbleekten; de vrees beving hen bij dit dreigend onweder. Zij wilden echter hunnen gevangene niet loslaten en schaarden meer wachten voor het hof, om het tegen den aanval des volks te verdedigen; ook deden zij zich tot bij hunne woningen door krijgslieden vergezellen.
Een uur daarna was de gansche stad in oproer. De noodklok werd geluid, de trommen der ambachten hepen door al de straten, en een naar gehuil, als het ontzaglijk gebulder van den stormorkaan, hing boven de stad. Deuren en vensters waren gesloten en de woningen gingen niet meer open, dan om den gewapenden huisvader uit te laten. De menigvuldige honden blaften ijselijk, alsof zij den noodkreet verstaan hadden en paarden hunne rauwe stem met het geschreeuw hunner wraakzuchtige meesters. Talrijke hoopen volks hepen met onrustige schreden heen en weer: de een had eene wapenknots, de ander eenen goedendag of eene helmbijl. Tusschen de stroomende scharen kon men de beenhouwers aan hunne blinkende slagbijlen gemakkelijk herkennen. De smeden met hunne zware voorhamers op de schouders,
156



begaven zich ook naar de verzamelplaats bij het weverspand. Hier stonden reeds ontelbare ambachtsgezellen in gelederen vergaderd; zij vermeerderden steeds in getal, naarmate de aangekomene vrienden zich onder hun vaandel schikten.
Wanneer de hoop groot genoeg was, klom Jan Breydel op eenen wagen, die zich bij geval ter plaatse bevond, en zwaaide zijne slagbijl met schrikkelijke wendingen boven zijn hoofd.
„Mannen van Brugge!" schreeuwde hij, „het gaat er om leven en vrijheid! — Wij zullen dien verraders eens gaan leeren, hoe de Bruggelingen geschoeid zijn, en of er wel een pond slavenvleesch onder ons te vinden is, al denken zij het. Meester De Coninck zit in de boeien: ons bloed stroome voor zijne verlossing. — Dit is een phcht, voor al de ambachten, en eene kermis voor de Macecliers! Gauw, de mouwen van den kolder opgestroopt!"
Terwijl het beenhouwersambacht dit bevel uitvoerde, maakte hij zelf zijne spierige armen tot de schouders bloot en riep, van den wagen springende:
„Vooruit, en heil, heil De Coninck!"
„Heil De Coninck!" was de algemeene roep. „Vooruit! Vooruit!"
De scharen hepen als de rollende baren der woedende zee naar het Prinsenhof. — Doodskreten en knarsend gekrijsch van wapenen vergezelden dit akelig gevaarte; het gehuil der mannen en het blaffen der honden mengden zich met het gebrom der klokken en het geratel der trommen; het scheen dat eene algemeene razernij de burgerij bevangen had.
Bij het zien der doUe menschen vloden de wachten van het Prinsenhof langs alle zijden heen, en heten aldus het gebouw zonder tegenweer; maar zij hadden zich niet allen door de vlucht kunnen redden, want er lagen op dit oogenblik meer dan tien lijken op het voorplein van het hof.
Onrustig en woedend als een getergde leeuw, hep Breydel de trappen op en smeet eenen Franschen dienaar, dien hij in de gang vond, van boven neder onder het volk. Het ongelukkig slachtoffer werd op de punten der goedendags ontvangen en voorts met knotsen verplet. Weldra was het
157



gansche hof met volk vervuld. Breydel had eenige smeden tot zich geroepen en deed hen de deuren der kerkers met geweld openslaan. Tot hunne groote droefheid vonden zij deze alle ledig, — en zij vloekten met meer razernij, dat zij den dood van De Coninck wreken zouden.
Toen de wevers vernamen, dat men hunnen deken vruchteloos gezocht had, waren zij niet meer tegen te houden; in plaats van verder onderzoek naar hem te doen, hepen zij bij hoopen naar de woningen der voornaamste Leliaarts, en braken er alles aan stukken. Nochtans gelukte het hun niet, een enkelen Leliaart aan te treffen, vermits dezen dit onderzoek hadden voorzien.
Juist als Breydel, met wanhoop en wraakzucht in de ziel, het Prinsenhof meende te verlaten, kwam er een oude grijze voller bij hem en sprak:
„Meester Breydel, ge zoekt niet wel; — er is nog een kerker aan den anderen kant van het gebouw: een diepe kuil, waarin ik ten tijde der groote Moerlemye een jaar van rnijn leven gesleten heb. Kom, gelief mij te volgen."
Na vele gangen doorgeloopen te hebben, kwamen zij aan eene kleine ijzeren deur. De oude voller nam eenen voorhamer uit de handen van den bijstaanden smidsgast en brak het slot met weinige slagen aan stukken; echter ging de deur niet open. Door ongeduld vervoerd, rukte Jan Breydel den hamer uit de hand des vollers en sloeg zoo geweldig tegen de deur, dat al de hengsels te gelijk uit den muur sprongen. De deur gevallen zijnde, kon men in den kerker zien.
De Coninck stond in eenen hoek tegen den muur, aan eene zware keten geboeid. Met driftige vreugd hep Jan Breydel tot hem en vloog zijnen vriend als een wedergevonden broeder om den hals.
„O, meester," riep hij, „hoe gelukkig is dit uur voor rnij! Ik wist niet, dat ik u zoo zeer beminde!"
„Ik dank u, dappere vriend," was De Conincks antwoord, terwijl hij den opgetogen beenhouwer zijnen zoen wedergaf. „Ik wist wel, dat gij mij niet in den kerker zoudt gelaten hebben; uw edele moéd is mij te zeer bekend. Wie u gelijkt, is een Vlaming van den echten stam."
158



Zich dan naar de bijstaande ambachtslieden keerende, riep hij met eene geestdrift, die de harten der aanhoorders hevig schokte:
„O, broederen! gij hebt mij heden van den dood verlost. Aan u rnijn bloed, — aan uwe vrijheid al mijn zielsvermogen! Beschouwt mij niet meer als eenen deken, als eenen wever, die onder u woont, maar als eenen man, die voor God gezworen heeft, uwe vrijheden te beschermen. Dat de sombere gangen mijner gevangenis deze woorden als eenen onverbreekbaren eed herhalen: mijn bloed, mijn leven, mijn vrede aan rnijn vaderland!..."
De schreeuw: „Heil De Coninck! heil! heil!'' verdoofde zijne stem en galmde lang in den kerker. Van mond tot mond hep die schreeuw naar buiten, en weldra hoorde men niets anders meer in de gansche stad. Ja, zelfs de kinderen stamelden: „Heil De Coninck!"
De ijzeren gordel werd afgevijld, en de deken der wevers kwam met Jan Breydel in het voorportaal van het hof. Maar niet zoodra had het wachtende volk de boeien aan zijne handen en voeten bemerkt, of er stegen razende moordkreten uit alle monden. Tranen van blijdschap of van woede werden er gestort, en de schreeuw: „Heil De Qminck!" werd met meer kracht aangeheven. Meteen hepen er ontelbare wevers tot bij hunnen deken en hieven hem in hunne vervoerdheid op den bebloeden beukelaar, van eenen geslachten krijgsknecht. Hoe sterk de deken ook tegen die eerbewijzen worstelde, moest hij echter dulden, dat men hem in dier voege door al de straten der stad droege.
Wonderhjk was die woelige stoet. Duizenden menschen met messen, bijlen, speren, hamers, knotsen en ander gevaarlijk wapen, hepen schreeuwend en als dol over de Markt; boven hunne hoofden op den beukelaar zat De Coninck, aan handen en voeten geboeid; nevens hem gingen de beenhouwers met bloote armen en blinkende bijlen. Wanneer dit alzoo ruim een uur geduurd had, verzocht De Coninck de dekens en de aanleiders der ambachten te spreken, en gaf hun te kennen, dat hij hen over eene zaak van het grootste aanbelang voor de gemeente moest onderhouden. Hij vroeg hun
15»



dienvolgens, in den avond naar zijne woning te komen, om de noodige maatregelen te beramen.
Kort hierop bedankte hij het volk en gebood, dat ieder zich zou gereed houden, om te allen tijde te wapen te kunnen loopen. Nadat de boeien van zijne handen en voeten losgemaakt waren, werd hij door de toejuichingen der Bruggelingen tot aan de deur zijner woning in de Wolstraat vergezeld.
160



ANTON BERGMANN.
(Tony). 1835—1874.
Onder den schuilnaam Tony schreef Bergmann Ernest Staas (1874), een waar en fijn boek vol intiemen humor, welks kracht bestaat in „die matiging, die sobriëteit" die ook „van het zelfbezit in den schrijver getuigt," zooals Beets opmerkte, toen hij het in den huiselijken kring had voorgelezen.
Uit: ERNEST STAAS DOOR TONY. Goede tante.
Eenzaam en treurig zat ik op mijne studiekamer.
Ik had dien dag vervelende processen onderzocht, lange brieven nagezien, en verdrietige wetboeken doorbladerd, en bevond mij gelukkig eindelijk in mijnen breeden leunstoel een weinig rust te genieten.
Het raam stond open. De warmte was drukkend. Half droomend volgden mijne oogen de phantastische vormen en donkere kleuren der zware onweerswolken, die log en traag voorbij dreven.
In de verte loeiden als een orkaan de duizenden stemmen der groote stad, en haar verward geluid kwam als een zware zucht uitsterven aan mijn oor. Was het begoocheling? Maar op eens schijnt het mij, dat ik, buiten op het land, het geraas der waggelende populieren hoor, en dit melancholisch geruisch, dat mij eertijds zoo dikwerf wiegelde, roept mij eene geheele wereld van beelden en herinneringen voor den geest.
Het tegenwoordige verdwijnt met al zijnen last en kommer. Mijn ongezellig vertrek, rnijn stofferige boeken en verdufte papieren zijn vergeten. Een frissche wind blaast mij uit lang verloopene jaren tegen. Voor een oogenblik word ik nog eens jong, ik voel mijn hart warmer kloppen, rnijn bloed sneller vlieten: ik vind de heldere dagen mijner kindsheid met hunne levendige vreugden en eindelooze smarten, mijne lang vervlogen jeugd met hare gulden droomen weder.
Dietsche Lusthof II
161
li



Ginds tegen den belommerden straatweg ontwaar ik, tusschen de vermolmde eiken, eene nederige woning met witte muren, groene luiken en roode-pannendak.
Me dunkt, ik herken „het Pannenhuis", het buitenverblijf van Tante, dat zijnen rooden top, achter het groene loover, boven de strooien daken der boerenwoningen uitsteekt.
Op de tinne draait een vergulde Kozak, die op een verguld paard van Noord naar Zuid reist, en met eene vergulde lans den wind wijst.
Tusschen de vensters kronkelen de knobbelige armen van eenen ouden wijngaard.
Over het graspleintje rond de woning springt en dartelt Man, onze trouwe poedelhond.
Voor het opengeschoven gordijntje zit Tante zelve, met haar goelijk gelaat, haren vriendelijken lach, den zwaren nijpbril op den ingevallen neus, de half afgewerkte kous in de magere hand.
Goede Tante 1 zoo vind ik u in mijne oudste herinneringen weder, altijd even welwillend, even toegevend, even bezorgd voor het arme weeskind, dat gij aangetrokken hadt.
Zalige stonden der kinderjaren! uw aandenken werpt eenen straal van vrede en onschuld over geheel het leven.
Hoe kommerloos en genoeghjk loopen de dagen voorbij l
Ik woon bij Tante in het vreedzame Pannenhuis.
Mijn slaapkamertje is nevens haar nachtvertrek.
Ik hoor haar rondgaan en bewegen, tot ik insluimer, en slaap zonder de minste vrees; want aanstonds zijn wij vereenigd, als de wind te vervaarlijk in de hooge boomen huilt, of een nare droom mij komt wekken.
Vóór het daghcht aanbreekt, hoor ik de zware boerenkarren over den steenweg rollen, en de looden ruitjes van het raam daveren en rammelen van den schok. O! dan doet het goed zich nog eens rond te draaien, zich in te wikkelen, en te voelen, hoe buiten de koude nijpt, en hoe koesterend warm het in het beddeken is.
Daar brengt de morgenzon haren eersten groet; een straaltje sluipt tusschen de wijngaardranken binnen tot op het
162



hagelwitte bedgordijn, en duizend stofjes dansen en wemelen in den glans.
„Ernestje, 't is zeven uren!" klinkt het voor de derde maal aan den trap.
Ik heb onz' Mie den koffie al hooren binnendragen, Man op zijn beetje al hooren blaffen. Het is tijd om op te staan.
Tante wacht mij bij het ontbijt, en haar eerste woord is een moederzegen voor het kind, dat hem van memand meer ontvangen kan.
In den morgen komen de landlieden met welgevulde beurzen en dikwijls waggelende schreden van de stad terug. De boterkorven wegen hcht op het hoofd der boerinnetjes, en haar stap is vlug.
Er heerscht leven en beweging op de baan, en 't is genoeglijk voor een kind tusschen de karren en wagens te spelen en te huppelen, te roepen en te juichen voor de deur van het Pannenhuis.
De avond valt. De laatste dihgentie rolt hobbelend en schommelend voorbij, en driemaal ter week werpt de koetsier het laatst verschenen nummer van den Postrijder af, waarin Tante de huwelijken, maar meer de overhjdens harer vroegere kennissen leest, en onz' Mie „de branden en rampen" spelt.
De gordijntjes worden fijn geschoven, de luiken dichtgemaakt. Alles wordt stil. Het blaffen van eenen wachthond in de verte is al wat soms de landelijke rust nog stoort, en onzen Man de ooren doet spitsen.
De huislamp komt binnen. Tante neemt haar breiwerk op en plaatst zich in den rechterhoek eener oude canapé met bruin damast overtrokken, waarin men zoo oprecht huiselijk en gemakkelijk zit.
Aan hare zijde wemelt en kruipt een ongedurig jongetje met blond haar — ja, het had blond haar in dien tijd, helaas 1 — en levendige blauwe oogen.
„Maar Ernestje," vermaant de breister, het kind vriendelijk op den schouder kloppend, „kunt gij u dan toch geen Ave Maria stil houden?"
— „Wel ik zit zoo stil als een muisken," verschoont de
163



kleine, die juist bezig is een dansje te houden op de ressorts der canapé.
„Ja wel," herneemt de bejaarde vrouw, „het is de derde maal, dat ik mijne steken laat vallen, en ik kan ze maar niet opgeraapt krijgen!"
— „Tante lief," vleit de kleine, „moet gij dan eeuwig en altijd breien? Vertel hever iets uit uwen jongen tijd, waar gij zoo gaarn van spreekt."
„Vandaag niet," schudt de naarstige werkster, de blozende kinderkaakjes tusschen hare vingers drukkend, „zoudt gij willen, dat ik tegen Mariatjes verjaardag niet gereed was? Het is overmorgen, en ik ben nog aan mijn eerste paar," en de bol saai rolt weder over de tafel, de breipriemen schuiven snel over elkander, en Ernestje zit zoo stil als een muisken ... voor een Ave Maria.
Zoete herinneringen! Frissche beelden uit lang vervlogen tijden!
Waar is het Pannenhuis? Waar de vergulde Kozak? Waar onze arme Man? Waar Tante zelve met haar breiwerk en kous?
Tante en haar breiwerk waren onafscheidbaar in het leven, en ik kan ze niet scheiden in mijnen geest.
Van den vroegen morgen bij het raam, tot den laten avond bij de huistafel, breit zij zonder opzien of rust.
„En nog heb ik moeite om bij te blijven," zucht zij wel eens, als de verstijfde vingers haar van vermoeienis in den schoot nedervallen.
— „Ik zou er wat mee lachen," bemerkt onz' Mie, die er met hare roode armen komt bij staan, en die in het huishouden haren vrijen zeg heeft.
„Heb ik het niet beloofd?" vraagt Tante verontwaardigd.
— „Beloven en houden is twee," vindt Mie, wier geweten wat breeder schijnt.
„Belofte maakt schuld, en die ze niet volbrengt krijgt eenen bult," lacht Tante, en om dit ongeval te vermijden, wordt de brei hervat en het getiktak der priemen herbegint.
— „Onze Juffrouw zal haar nog dood breien," mompelt Mie, de kamer verlatend, om op de kelderkamer, met de
164



voeten op eene vuurstoot, de armen op de knieën, Man op den schoot, de gazet op Man en het geheel op eenen hoogen stoel, post te vatten, wat zij op hare zeven gemakken noemt.
Mie had gelijk. Hij woog al te zwaar, de groote last, welken Tante zich door hare goedheid en bezorgdheid voor ons op de schouders had gehaald.
Maar wat wilt gij: „belofte maakt schuld", en de belofte dwong onze goede Tante alle jaren een steeds grooter getal kousen te leveren.
Om dit te begrijpen, vriend lezer, moet gij weten, dat onze Tante Mina, oude jongedochter, gelijk zoovele andere door het huwelijk in den hoek harer canapé vergeten, twee jongere zusters bezat, die in de stad getrouwd waren.
De eene was de spaarzame en boekhoudende gezellin van eenen wisselagent, geassociëerde van het oud gekende Duitsche huis „Scharrbei en Comp.", dat zijne kantoren heeft in alle havens en zijne succursalen in alle werelddeelen; de andere was de trouwe, doch dikwijls verlatene gezellin van eenen zeekapitein.
De twee schoonbroeders beminden elkander oprecht, gehjk het onder zwagers betaamt. Doch de zeekapitein kon zich niet ontmaken van eenen onweerstaanbaren afkeer, niet tegen eenen speculant in het bijzonder, maar tegen de beursmannen in het algemeen.
„Die heeren kennen niets dan het geld, en hebben geenen eerbied dan voor het goud," bemerkte hij wel eens, terwijl de wisselaar uit het diepste zijns harten de zeeheden beklaagde, die zooveel moed toonen, zoovele gevaren trotseeren, van zoovele goudbergen uit verre landen vertellen . . . maar, helaas! zoo bitter weinig schijven tehuis brengen.
Tusschen hen beiden stond Tante zonder vooroordeel tegen eenig beroep, even welwillend voor beurs- als voor zeeheden: zij was de neutrale grond, waarop ieder, gehjk op alle neutrale gronden, aanspraak wilde maken.
„Eene zoo brave Tante moet men niet verwaarloozen," pinkte de geldman tegen zijne levens- en handelsgezellin, „al was het maar voor de kinderen."
„De zuster zijner eega, de oudste, het hoofd der familie,
165



is men allen eerbied verschuldigd," heette het bij den zeekapitein. Hij zoude u in het haar gevlogen zijn, indien gij enkel hadt durven glimlachen.
Voor Tante Mina kwamen dan ook van beide zijden de fijnste beleefdheden, de kieschte zorgen, de vlijtigste oplettendheden.
Had de wisselaar eene goede winst gedaan, zoo kreeg Tante het de eerste te weten: zij was buiten het kantoor de eenige vertrouweling van zijn geluk. •
Werd er onderduims eene goede onderneming voorbereid, eene dier fijne zaken, die aanstonds op premie staan, en de menschen op eens rijk maken, vooraleer dergehjke extraspeculatie op de beurs bekend was, ontvingTante een geheimzinnig briefje, en kreeg de voorkeur om aandeden tegen prijs van uitgifte te bekomen.
Dat was hef, niet waar? Doch Tante was niet licht te bewegen om hare ldinkende en blinkende spaarperiningen, die zij soms 's avonds overtelde, als zij dacht, dat wij verre waren en niemand haar hoorde, tegen papieren prullen te verwissden.
„Daar heb ik te ved ongelukken van gezien," schudde zij met bedenkelijk- gdaat.
„Ik weet, wat onze goede vader met'de assignaten verloren hedt; ik weet, hoe de man mijner beste vriendin, juffrouw Merten zaliger, door de Spaansche papieren bankroet hedt gemaakt en krankzinnig gestorven is; ik weet, hoe de rijke baron Van der Vuur zijne kasteden heeft moeten verkoopen, om de huizen der anderen tegen brandgevaar te hebben willen verzekeren; ik weet..."
Ja, zoo wist zij, de hemel weet hoeveel voorbedden, allen even'afschrikkend en vervaarlijk; doch wat zij nog beter wist, maar niet vertdde, was dat zij zdve eens drie Oostenrijksche lootjes gewaagd had, waarvan tot hiertoe nog geen enkd met den grooten prijs van honderd duizend gulden was uitgekomen; klaar bewijs, dat zij geen geluk in de fondsen had, en geenen stuiver moest op het spel zetten noch in extra- noch in niet extra-speculaties.
„Alweer dezelfde rimram met hare assignaten en haar
166



Spaansch papier," bromde de wisselaar, als bij voor de twintigste maal hetzelfde antwoord ontving; „sommige menschen zijn waarlijk niet waard dat zij geld hebben."
— „Het bhjft toch altijd eene beleefdheid," verschoonde de vrouwelijke speculante.
„Eene beleefdheid, zeg eenen uitstekenden dienst, die met geen goud te betalen is,... als zij dat maar begrijpt," besloot de makelaar, terwijl hij misnoegd de oningevulde aandeelen uit den brief nam.
De kapitein was niet minder hef. Bij elke reis kwam er iets voor Tante mee: een kistje vijgen uit Sicilië, noten uit Brazilië, geleien uit de Antüles, naalden uit Engeland, reukwerk uit Frankrijk, en geïllustreerde gazetten uit de Vereenigde Staten.
De papegaai, die in zijn groen hok op de oude clavecimbel stond, en die Tante iederen morgen met „dag, vrouw, koppeken krauwen," begroette, was een geschenk van den zeeman, en wel het meesterstuk der geschenken; want telken keer, en de Heer weet hoevele keeren, Coco zijne deuntjes herhaalde, antwoordde Tante: „dag Lorreken", gaf aan Lorreken eene amandel, en vergat nooit er bij te voegen, dat Lorreken eene gift was van Monfrère Jacques, uit de wilde landen te harer eere medegebracht.
Zoo wedijverden van beide kanten kapitein en wisselaar, in genegenheid en hef de, ieder volgens zijnen stand en vermogen, met goede speculaties of sprekende papegaaien, gehjk twee schoonbroeders moeten weten en doen om hier en hiernamaals door eene ongehuwde zuster niet vergeten te worden.
De wisselagent had in 't eerste tien punten vooruit.
Op eenen Donderdag namiddag, — Tante zal het nooit vergeten en herhaalt het er dikwijls genoeg voor, — kreeg zij een klein net briefje: zij heeft het nog boven in haar werkdoosje liggen en is bereid het beneden te halen. Bij den eersten oogopslag herkende zij het geschrift van den bankier, en al de geschiedenissen van de assignaten, de Spaansche fondsen en de assuranties schoten haar aanstonds te binnen.
„Ik opende," zegt zij, „langzaam het briefje, ik dacht.... maar neen . . ." en zij las:
167



SCHARRBEI EN COMP. Bank en recouvrementen, Huis van vertrouwen, A 17/8 18..
markt 16, tegen de beurs.
Beste Mina,
De Hemel heeft onzen echt gezegend. Uwe en mijne gehefde Theresa is moeder. We bezitten een kindje, eenen gezonden dikken jongen... Kom dadelijk. Wij verwachten u allen met ongeduld en bijzonder de heve kleine om van u den naam te ontvangen, onder welken hij ons dubbel hef zal wezen.
In haast en geluk. — 11 uren 's avonds.
Uw Rodolphe.
De eerste telg der familie was geboren.
Kozijn Piet had het daghcht gezien, zoo heette het ten minste, alhoewel het eene afgedane zaak is, dat de meeste stervelingen 's nachts ter wereld komen, en de flikkerende vlam eener dompende kaars het eerste hcht is, dat hen beschijnt. Althans Piet had hcht gezien, en Tante moest de eerste rol vervullen bij de schoone plechtigheid, die aan den mensch, bij zijne aanlanding in dit dal van tranen, den eersten zegen en de eerste verkoudheid verschaft. Zij hield het kind over den doop, verzaakte aan den duivel en zijne pomperijen, gaf eene kleine gedenkenis aan den pastor, eenig drinkgeld aan den koster, eene fooi aan de stoeltj eszetster, eene dito aan den misdiener, eene idem aan de baker, een kostbaar geschenk aan de moeder, en bevond zich het meest uitgefooide en gelukkigste mensch der wereld.
„Zie," zeide Tante, toen de farnihe, rondom de tafel vereenigd, eene flesch van den beste ledigde, op de gezondheid van moeder en kind, „die dag is een der schoonste mijns levens. Het aandenken moet er van bewaard blijven. Eenige mijner ledige uren wil ik voor rnijn petekind besteden!" Zij zweeg eenen oogenblik en ieder gevoelde, dat er iets groots ging gebeuren.
168



„In onzen tijd," ging zij plechtig voort, „bedreigen duizenden gevaren de arme kinderen. Men ziet ze verzwakken, verbleeken, vervallen zonder gekende reden of oorzaak. Een oude dokter heeft mij het geheim bekend gemaakt: de eenige schuld van al dit lijden zijn de koude voeten.
„Daar wil ik mijn kind tegen beschermen: alle jaren, zoolang ik leef, mag het met zijnen geboortedag vier paar kousen komen halen, die ik zelf zal breien van de beste Diestersche saai.. ."
Zoo sprak Tante. Het rood der aandoening kleurde hare wangen. Zij stond op, naderde met statigen tred de wieg, hief den witten doek op, waaronder de baker kozijn Piet verborgen hield, en legde op het voorhoofd van het wicht eenen stillen statigen zoen tot bevestiging der belofte, welke zij aangegaan had.
Tranen vloeiden uit de oogen van den gelukkigen wisselaar, die bijna te laat kwam op de beurs.
Hij bouwde reeds luchtkasteelen op de genegenheid van Tante; doch een zeekapitein geeft zich zoo spoedig niet ten onderen. Geen vier maanden verhepen, of een rijtuig kwam, met de volle snelheid van een vigelantpaard, den steenweg afgereden, en hield voor het ijzeren hekken van het Pannenhuis stil.
De zeeman sprong er uit, trok de bel bijna af, stiet de groene deur breed open tot groote ergernis van Mie, vloog in de armen van Tante, en stortte tranen op hare schouders. Hij ook was vader, en kwam om Tante te ontvoeren en te brengen bij moeder en kind, die zoo vurig naar haar verlangden. De nederige held dezer geschiedenis was den nacht te voren aangeland, en lag te schreeuwen in eene biezen wieg, waar Tante hem uit nam, aan haar hart drukte, en zoodanig met kussen overlaadde, dat het niet was om na te zien. De wisselaar rammelde met zijne horlogeketting en trippelde op en neer. Het was nog erger dan met kozijn Piet.
Ook ik werd onder de geestelijke bescherming der goede vrouw geplaatst. Het fooien ging zijnen gang, en zij doopte mij Ernesius Gentilis, twee voornamen, die zij uit eenen ouden roman onthouden had. En dan, kon zij voor Ernestus
169



Gentilis min doen dan voor Petrus? Moesten de twee neven niet gelijk staan? Was ik zoowel het kind harer zuster niet als de andere? Ook vóór de avond viel, was de arme vrouw alweder belast met eene „perpetuëele ende eeuwigdurende rente" van vier paar kousen, betaalbaar op eiken verjaardag, vallende telkens op acht November van ieder jaar.
De naijver was nu eens aangeprikkeld in de familie. De eene schoonbroeder wilde tegen den anderen niet ten achteren bhjven, de zeeman zich door geen papierventje laten voorbijstreven. Op Piet volgde Mariatje, na Ernestus Gentilis kwam Frans, dan hadt gij Louis en Hendrik en eindelijk vertoonden zich in bonte reeks, zonder orde of methode, Jeanetteken, Rosaheken, Julieken, Treeseken, Jan, George, enz. tot groot genoegen van wisselaar en kapitein.
„Het zijn zegens des Heeren;
Maar zij houden de knoppen van de kleeren",
zuchtte Tante, als zij alweer een briefje uit de stad ontving.
Maar toch, op de eerste diligentie, die voorbijreed, nam zij plaats, voorafgegaan door de onmisbare Mie, vergezeld van den onaf scheidbaren Man, en gevolgd door drie vier korven fruit en groenten uit den tuin. En, och Heer! 't waren toch allemaal kinderen harer zusters, het derde was haar zoo na als 't eerste, het vijfde zoo goed als 't vierde, en ik vraag het u, kon zij het een meer dan het ander in de wereld zenden zonder hulp of bescherrning, aan killige luchten en koude voeten ter prooi?
Zoo volgde de eene plechtige belofte op de andere, en op 't laatst zag zich de goede vrouw belast met de versiering en verwarming van een dertigtal voetjes van allen ouderdom en kunne.
Doch hoe de neefjes ook vermeerderden, de nichtjes ook bijkwamen, en de voetjes ook groeiden, bij eiken verjaardag lagen de vier paar kousen gereed, behoorlijk geschikt, doelmatig geplooid, met naam en voornaam geteekend, en alle door Tante zelve gebreid van de beste Diestersche saai.
170






JACQUES FABRICE HERMAN PERK. Naar de schilderij van J. H. Neuman in het Rijksmuseum.



JACQUES FABRICE HERMAN PERK.
1859—1881.
Jacques Perk was den Tachtigers de voorganger in de richting, waarin zij de Nederiandsche poëzie tot nieuwe ontwikkeling zouden brengen. Had De Gids zijn Iris geweigerd, vonden zijn sonnetten onder de ouderen slechts bij Vosmaer waardeering, de mannen van Tachtig bewonderden hier eigenschappen die zij als de kenmerken der ware poëzie hadden leeren kennen bij grooten als Shelley en Keats: een rijke natuurvisie, een nieuwe, persoonhjke plastiek waarin de ontroering zich beeldde, de vergcddehjking der schoonheid waarvan de dichter de begenadigde dienaar was.
De sonnetten-cyclus Mathilde, door Kloos naar aanwijzingen van den dichter geordend en uitgegeven, is het episch verhaal van zijn ontwaken en ontwikkeling, „onder den invloed van een machtigen hartstocht en een schoone, hem nieuwe natuur", tot wat hij zag als zijn levensroeping: de aanbidding en verheerhjlring der schoonheid, waarvan Mathilde en de natuur hem de stoffelijke verschijning waren.
„Van achter Iris wenkt de tragoedie van een menschenhart", schreef Kloos. Hier is de weemoed van het immer onbevredigde schoonheidsverlangen: Iris, de regenboog, die zijn bonte gedachte kleurt op de vluchtige wolkverschijning, het symbool van den nooit vervulden droom van volkomen vereeniging met de schoonheid.
Uit: MATHILDE. I.
AAN DE SONNETTEN.
Klinkt helder op, gebeeldhouwde sonnetten, Gij, kindren van de rustige gedachte! De ware vrijheid luistert naar de wetten: Hij stelt de wet, die uwe wetten achtte:
Naar eigen hand de vrije taal te zetten,
Is eedle kunst, geen grens, die haar ontkrachtte;
171



Beperking moet vernuft en vmding wetten;
Tot heerschen is, wie zich beheerscht, bij machte: —
De geest, in enge grenzen ingetogen, Schijnt krachtig als de popel op te schieten, En de aard' te boren en den blauwen hoogen:
Een zee van hefde in droppen uit te gieten,
Zacht, een voor één — ziedaar rnijn heerlijk pogen ...
Sonnetten, klinkt! U dichten was genieten. —
II.
SANCTISSIMA VIRGO.
't Was bladstil, en een lauwe loomheid lag En woog op beemd en dorre wei, die dorstten; Zwaar zeeg, en zonder hcht, een vale dag Uit wolken, die gezwollen onweer torsten.
Toen is het zwijgend zwerk uiteengeborsten, En knetterende donders, slag op slag, Verrommelden en gromden. Vol ontzag, Look ik mijne oogen, die niet oogen dorsten:
Een schelle schicht schoot schichtig uit den hoogen, En sloeg mij. Ik bezwijmde . . . ontwaakte, en zag De lucht geschraagd door duizend kleurenbogen.
Daarboven in een kolk van hcht te pralen, Stond reuzengroot de Jonkvrouw, en een lach Voelde ik van haar verengeld aanschijn stralen.
XL.
DE GROTSTROOM.
Het breed gewelf, door rossen gloed beschenen, Is ruig van stugge pegels, grauw en goor, Die weenen, weenen, duizend eeuwen door, En tot het eind van duizend eeuwen weenen;
172



En 't kromt zich over warrelrotsen henen, Waar elke traan, die viel, een traan verkoor, Om tot albast te worden, en ten schoor Aan nieuwe smart, die kegels wordt en steenen:
En daar, waar zonnestraal nooit in kon dringen, Waar nooit het oog der toorts een bodem zag. Schijnt kermend zich een reus in boei te wringen:
Wat of dat klotsen toch beduiden mag, Dat jammeren, dat de echoos ondervingen? Uit diepte en afgrond stijgt een eindloos „ach!"
LXVIII.
HET GRAFKRUIS.
Haar viel de rots op 't hart, toen in zijn woede De geest des afgronds haar tot offer koos, En nedersmakte 't blok, meêdoogenloos, Op wie zich zingend naar heur kindren spoedde:
Nu bloeit aan 't murwe groeve-kruis de roos, Tezelfder stede, waar heur wonde bloedde, En onder 't berkeloof Hinkt, blij te moede, Het lied des levens op het kruis des doods:
Een vogel zingt er van Geloof en Hopen, En jubelt in de loover-schaüw zijn zang — En 't hart der rozeknop gaat luistrend open:
En 't wordt den zwerver in den boezem bang; Hij voelt de tranen langs de wangen loopen. En plukt een roos, en gaat met zachten gang
173



LXXXII.
SLUIMER.
Stil! — Dviizend-oogig spiegelt zich in 't meir De nacht, en laat haar bleeken luchter beven, Die honderd sneeuwen sluieren doet zweven Om 't rond de diepte rijend rotsenheir.
En Sluimer daalt, op vlinder-wieken, neêr, Met wuivend rijs, waaraan de druppen beven, Die, dauwend, droom en zoet vergeten geven, En zweeft, in schaduw, peinzend heen en weêr.
En in rnijn dolend huikje, dat er glijdt Langs 't kabblend zilver, zet bij zich; ik zie Hem teeder-blikkend over mij gebogen.
Hij lacht rnij aan, ontplooit de wieken wijd ...
Ik hoor een sluimerende melodie,
En weet niet, wat mij lood-zwaar viel op de oogen ..
174






WILLEM JOHAN THEODOOR KLOOS.



WILLEM JOHAN THEODOOR KLOOS.
geb. 1859.
Van het jaar der oprichting (1885) tot nu toe was Kloos de ziel van De Nieuwe Gids, het tijdschrift dat leiding zou geven in de richting, waarin, naar het inzicht der Tachtigers (met hem Frederik van Eeden, Frank van der Goes Paap Albert Verwey, Lodewijk van Deyssel e.a.), het hteraireleven" ach moest ontwikkelen. In een taal, hchtend van de schoonheid eener diepe overtuiging, deinend onder de geestdrift die hem dreef naar het ideaal dat hem trok, prees of geeselde zijn critiek, onderrichtte zijn betoog.
Zoo ontstonden die critieken en studiën, later gebundeld als Veertien Jaar Literatuurgeschiedenis, de rijkste bron voor onze kermis van de beweging van Tachtig. Hier is de strijd tegen de rhetonek bij het geslacht van *40 en bij den tijdgenoot de practijk van de „1'Art pour rArt"-theorie, het toetsen aan den eisch, dat kunst zal zijn „de aUer-individueelste expressie van de aUer-individueelste emotie".
Machtig was Kloos als dichter in zijn eerste sonnetten waar zijn innigste menschehjkheid, zijn stemmingen van liefde en leed, de haar eigen, klare uiting vonden. Het „Ik" is steeds het middelpunt in deze zangen, wier psyche het best geteekend wordt door de volgende belijdenis van den dichter • „Anderen mogen buigen en bidden in bangheid en hoop alsof zij door de planken der groeve den geur van het paradijs konden erkennen, en den landweg hunner bewegingen beperken tusschen de optrekjes der Christendeugden naar het verschiet der eeuwige zaligheid — zaliger de dichter die geen drukking boven noch om zich duldt, die de dingen dezer wereld aan zich voorbij ziet gaan met bewonderenden blik en over allen den schijn zijner eigene schoonheid doende spelen geen zucht van begeerte laat, als zij wijken — zoo wonderbaar en zoet als het leven dunkt hem de dood — maar die zich zeiven godheid en gehefde tevens is, waar hij stormt en juicht, en, weent en mijmert, eenzaam met zijn ziel onder de blauwe oneindigheid". Dat is de trots en de zwakheid van het geslacht van Tachtig.
175



Uit: VEERTIEN JAAR LITERATUUR-GESCHIEDENIS. jacques perk. (Fragment).
Poëzie moet voor alles plastisch zijn, voor het oor niet
minder dan voor het oog, in uitdrukking zoowel als in rhythmus; op wijsgeerigen grond, in zooverre de plastiek haar het middel is, waarmede zij, door de zinnen, tot den geest spreekt, en zich-zelve, als het ware, vasthoudt; naar historische ondervinding, omdat de beste dichters ten allen tijde plastisch waren, en niet zeggen, wat zij gevoelen — hoe zouden zij het ook? — maar het volgens de hjnen hunner fantasie houwen in de grond-stof van het woord. Zoo deden de groote Engelschen en de groote Italianen, Goethe en de Ouden; doch Hellas had dit op ons voor, dat zijn verbeelding, frisch en klaar in den morgen des levens, iedere uiting der ziel scherp en toch zacht als de trekken zijner munt, vol' maar vast als de beelden zijner tempels, vermocht te graveeren en te beitelen in de taal, die, naar verlangen hard als het marmer zijner groeven, of, als de honig zijner bergen, vloeibaar kon zijn. Maar wij, nieuweren, wier vcwretellings-vermogen en wier zeggings-wijze gedrukt gaat en zich afmat onder den eeuwenheugenden last van overgeleverde zins-wending en ingestempelde beeld-spraak, wier taal daarbij, ondanks de afshjting en schaarschte der uitgangen, den klanken-rijkdom en het monumentale karakter der klassieken mist, wij weten door andere middelen en langs nieuwe wegen in onze tekortkomingen te voorzien.
De beeldende macht der menschheid is minder geworden, maar onze beelden óverschijnen die der antieken m al-omvattenden rijkdom en vèr-grijpende vlucht; de gang der verzen is verslapt, en de golving onzer voetmaten vereffend tot eenvormigheid, doch op het bonte mozaïek der njmen doen wij hun val hooger trillen of dieper galmen, van tred tot tred dat men den slependen toon en de matheid der beweging vergeet om de weelderige zoetheid van den weerkaatsten klank en de weerspiegelde gedachte. En zoo weten ook wij onze versblokken te gieten, glanzend en klinkend als metaal, onwrikbaar en massief als gebeeldhouwd uit graniet.
176



of luchtig en kleurig, als wieglende bloesems op den adem des winds. Maar canzonen en stanzen, terzinen en strophen — door welk een fijnheid van bouw en verscheidenheid van muziek zij ook met de ruischende koren der Grieken trachten te wedijveren, geen van allen, die in plastische harmonie en architektonische schoonheid deze laat sten zóó nabij komt, als het eenige sonnet.
Het sonnet — naar den wille des meesters beurtelings zoetrokig minnedicht, of stroomende hymne uit de diepten der ziel, als een attische zuilen-rij open en helder, of met het halflicht en de mysteriën van een gothisch boog-gewelf, vat het iedere flikkering en tint van het menschehjk gemoed in een vorm, die den geheelen schat van middelen en krachten, door het rijm geschapen, met al de subtiele kunst van de lyriek der Ouden verbindt, en er schuilt niet minder noodzakelijkheid en wet in de schijnbare willekeur, waarmede hier de keer van de basis afhangt, dan zich in de chorische responsie van een Pindaros en een Sophokles vertoont. Iedere aandoening is als een golf der ziel. Zij wordt geboren en rijst tot haar toppunt en lost zich weer op in zachtere breking of forscheren slag. Deze mijmert en droomt, verliest zich in zichzelve, en vergaat al ruischend in glimlach of tranen; gene komt en stuwt zich voort en stormt al hooger, maar valt weer terug in weemoed of hopen, of dwingt zich en staat in willend besluit. Niet anders de rhythmische golf van het sonnet, die met de quatrijnen nadert en groeit in stijgende rolling, om zich weer uit te storten met de terzinen, en te vervloeien in schuimende branding, of fonklende druppen, of rustige eb. Er zou een belangwekkende studie te schrijven zijn over de verschülende rijm-schikkingen en technische fijnheden van vers-val en overgang, waardoor deze „lamzaligste aller vormen" iedere rimpeling van het gevoel, iedere wending van het sentiment, iederen ademtocht der scheppende stonde vasthoudt en weêrgeeft, zooals de plooien en vlakken van het vochtige kleed de ronding en de lijnen van het levende lichaam daaronder verraden.
Dietsche Lusthot II
177
12



Uit: VERZEN I.
VI.
Nauw zichtbaar wiegen, op een lichten zucht, De witte bloesems in de scheemring — ziet,
Hoe langs mijn venster nog, met ras gerucht, Een enkele, al te late vogel vhedt.
En ver, daar ginds, die zacht-gekleurde lucht Als perlemoer, waar ied're tint vervliet
In teerheid . . . Rust — o, wonder-vreemd genucht! Want alles is bij dag zóó innig niet.
Alle geluid, dat nog van verre sprak, Verstierf — de wind, de wolken, alles gaat Al zacht en zachter — alles wordt zoo stil...
En ik weet niet, hoe thans dit hart, zoo zwak, Dat al zóó moê is, altijd luider slaat, Altijd maar luider, en niet rusten wil.
LXI.
Ik ween om bloemen, in den knop gebroken En vóór den uchtend van haar bloei vergaan.
Ik ween om hefde, die niet is ontloken, En om mijn harte dat niet werd verstaan:
Gij kwaamt, en 'k wist — gij zijt weer heen-gegaan...
Ik heb het nauw gezien, geen woord gesproken: Ik zat weer roerloos, na dien korten waan,
In de eeuwge schaduw van mijn smart gedoken:
Zoo als een vogel in den stillen nacht Op ééns ontwaakt, omdat de hemel gloeit. En denkt, 't is dag, en heft het kopje en fluit,
Maar éer 't zijn vaakrige oogjes gansch ontsluit, Is het weer donker, en slechts droevig vloeit Door 't sluimerend geblaêrte een zwakke klacht.
178



Uit: VERZEN II.
ccxlii.
Liedren als klinkende luiten beloofde ik,
Liederen als vleiende windekens zoet, Liedren zoo lieflijk en luchtig, als loofde ik
't Liefste van alles wat ooit heven doet.
Liedren, op 't droevigst van alles, ontroofde ik Ook aan den kolk van mijn lijdend gemoed,
Liedren tot rhythmische klachten verdoofde ik, Liedren zoo smartlijk als Gods druppend bloed . . .
't lied is mij alles: op liederen zweef ik,
Daar ieder lied als een wiekslagje luidt... Liedren zijn vogeltjes, liederen dreef ik
Als een gevleugelde schaar voor mij uit. Op hederen wiegend, in liedren leef ik, Totdat de doodshand rnij de oogen zacht sluit.
Uit: VERZEN III. lxxxviii.
O, bloemen zijn zoo teeder-kleurge schijnen
En dorren reeds na korten stond, Maar wat zij zeggen met heur slanke hjnen
Klinkt als een echo van Gods eeuwgen mond, En leert dat Schoonheid steeds in steê van te verdwijnen
Leeft voort in 't menschhjk hart als 't levend Schoon verswond.
Zoo bhjven ook Uw blikken, woorden, daden
Steeds leven in mijn diepste ziel, Schoon, vlug als plooien-glans van ruischende gewaden
Hun bloesem-pracht tot Niet verviel, En 't bloeit onsterflijk voort, als wij maar vroeg en spade
Ons voelen innig-één van ziel tot ziel.
179



KAREL JOHAN LODEWIJK AL BERD IN GK THIJH.
(LODEWIJK VAN DEYSSEL).
geb. 1864.
Zoon van den bekenden Roomsch-Katholieken 19de eeuwschen aestheticus J. A. MberdingkThijm. Aanvankelijk was deze schrijver en criticus een groot bewonderaar van den Franschen naturalist Zola. In het slot van zijn De Dood van het Naturalisme (1891) blijkt echter vooral het hartstochtelijke, het gigantische in de auteursgestalte van Zola hem in verrukking te hebben gebracht. Geen wonder trouwens bij iemand, die, zoowel in zijn critieken als in zijn nietcritische werk Een Liefde (1881—85) de leus: „kunst is passie" belichaamde. Trouwens, waar het Naturalisme van Zola een aanklacht werd tegen de maatschappij, kon Van Deyssel niet met hem meegaan, omdat de kunst hem daarvoor te zeer tot taak had, een „stemming op te wekken" en „in hoeverre het doorleven, het herhaaldelijk doorleven van zulke stemmingen den lezer tot moreele handelingen zal brengen", was hem „een schreeuwend secundair vraagstuk, dat met de kunst in geenerlei verband" stond. In Van Deyssel ontwikkelde zich intusschen iets anders. Hij wilde Holland een speciaal Hollandsche kunst geven, waaraan zijn naam onafscheidelijk verbonden zou zijn, en welke Iranstrichting zou heeten: het Sensitivisme. Het stukje Sneeuw (1888) is van deze „allerindividueelste" aandoening, die men ook bij den tegelijkertijd door hem hooggeprezen Gorter vindt, een typische uiting. De sensatie is, in tegenstelling met de observatie en de impressie, die actief zijn, „het centrale ontmoetings- en verbindings-stadium naar den zwevenden en passieven gang in de wolken der extase", zooals Van Deyssel zelf zegt. Zoo bevat het sensitivisme — trouwens den invloed van den Fransen-Belgischen mysticus Maeterlinck ontkende Van Deyssel niet — een overwegend mystiek element.
Dat dit sensitivisme niet behoeft te naderen tot onverstaanbaarheid, bewijzen de sensaties van Adriaan in Kindleven, waar, hoewel de overlading hier vermoeiend werkt.
180



LODEWIJK VAN DEYSSEL.






toch, om met Scharten te spreken: „op vele plaatsen — zijig glanzend, Weurig-doorscrhjnend gebloemte in luwgroen broeikas-hcht — een warme innigheid bloeit van kinder-doen-en-denken-uitbed(iing''. In de biografie van zijn vader en in zijn boek over Multatuh, beide onder den schuilnaam A. J., keerde de schrijver tot het natuurlijke Hollandsen terug. Van Deyssel's critiek, vooral in zijn eerste periode, is zuiver-lyrisci-impressionistisch, vol gloeiende bewondering of laaienden hoon. De, .revolutie in de hteratuur" die hij inluidde, wierp heel wat gevestigde reputaties omver.
Uit: KRITIEKEN.1) over literatuur (Fragment). Een groot kunstenaar kan houden van zijn moeder ... en houden van wijn en houden van geld en houden van honderd andere dingen in het leven. Als hij over die zaken het woord neemt, zal hij 't goed doen, om dat hij tot in de minste kleinigheden van zijn mensch-zijn artiest is en om dat hij spreekt over wat zijn hef de heeft. Maar meer dan zijn moeder, meer dan de wijn en meer dan het geld, zal hem zijn kunst zijn. Zijn kunst, dat is de kunst, de kunst, die hij bernint met een forsche en jaloersche hefde, de kunst, de hteratuur, die hij bloedig wreekt als zij wordt beleedigd door het geslof en gekriebel van onvermogende krabbelaars, die hij slechts toelaat, dat genaderd en gestredd wordt door vorstelijke voeten en ontroerde handen. En als hij dan over haar spreekt, over de Literatuur, zijn hooge gehefde, zie dan naar zijn taal en gij zult weten wat hij is. Luister dan naar het proza van zijn goedkeuring, naar het proza zijner verrukking, naar het proza van zijn beminnen, luister goed naar het proza van zijn spot, van zijn lachen, van zijn verachtende onverschilligheid, hoor naar zijn verdriet, naar zijn klacht en zijn verontwaardiging, luister, luister naar het proza van zijn haat.
Ik houd niets van het proza des Heeren Netscher. Voor-
*) OorspronkeHjk, evenals het volgende, verschenen in Verzamelde Opstellen I.
181



eerst mis ik er altijd den van alle anderen verschillenden stempel eener persoonlijkheid in. De uitdrukking van des schrijvers oogen en den klank van zijn stem, zijn bewegingen zie ik er naauwhjks in schemeren. Zijn bewondering voor de fransche naturalisten flikkert als een waskaars in een groote kerk. Zijn misnoegen tegen hollandsche letterkundigen valt op hen als handkar-modderspatten op voorbijgangers. Zijn volzinnen rijden voort als een kinderwagentjen of vloeyen heen als water in een gootsteen.
Ik houd van het proza, dat als een man op mij toekomt, met schitterende oogen, met een luide stem, ademend, en met groote gebaren van handen. Ik wil den schrijver er in zien lachen en schreyen, hooren fluisteren en roepen, voelen zuchten en hijgen. Ik wil, dat zijn taal als een tastbaar en klinkend organisme voor rnij opdoeme, ik wil dat, als ik hem lees op mijn kamer, hij mij, uit zijn voor mijn oog bevende letters, een geest doe gewaarworden, die mij nadert en van zijn bladzijden uit in mij op schijnt te varen.
Ik houd van het proza, dat van uit de oneindigheid der kunstenaarsziel als een klankenzee komt aanstroomen, met zijn wijde golving kalm voortspoedend, naderend, naderend, altijd nader, effen en breed, plotseling verhcht door hevige glansplekken.
Ik houd van het proza, dat op mij toedruischt, op mij aanraast, op mij neêrdondert in een stormenden stortvloed van passie.
Ik houd van het proza, dat onbewegehjk en ontzachhjk is als bergenruggen.
Ik houd van proza, dat dartelt en jubelt als een waayend zomerwoud vol vogels.
Ik houd van het proza, dat ik daar zie staan met zijn volzinnen, als een stad van marmer.
Ik houd van het proza, dat over mij daalt als een gouden sneeuw van woorden.
Ik houd van volzinnen, die loopen als scharen mannen met breede ruggen, zich rijend schouder aan schouder, steeds eikair in breeder rijen opvolgend, berg op berg af, met het gestamp hunner stappen en den zwaren voortgang
182



van hun schrijden. Ik houd van volzinnen, die klinken als stemmen onder den grond, maar opkomen, stijgen, stijgen, luider en meer, en voorbijgaan en stijgen en zingend doorklinken hoog in de lucht.
Ik houd van woorden, die plotseling aankomen als van heel ver, goud te voren schietend uit een bres in den blauwen horizont, of als donkere steenklompen hoog in de lucht kantelend, diep uit een worstelenden en brandenden afgrond.
Ik houd van woorden, die op mij neêrbonken als vallende balken , van woorden, die mij voorbijsissen als kogels.
Ik houd van woorden, die ik ineens zie staan, als klaprozen of als blauwe korenbloemen.
Ik houd van woorden, die mij uit den loop van den stijl plotseling toegeuren als wierook uit een kerkdeur of als reukwater van een vrouwenzakdoek op straat.
Ik houd van woorden, die eensklaps onder den dreun van den stijl door, als een neuriënde kinderstem zachtjes opklinken.
Ik houd van woorden, die heel even ritselen, als gesmoorde snikjes.
Ik houd van het proza, dat zijn vreugde en zijn verrukking boven mij uitsterrelt, dat gloeyende zonnen van liefde ontsteekt, dat mij voert over het ijle ijs zijner minachting, door de ruige, zwarte nachten van zijn haat, dat mij den groenen, koperen klank van zijn spot en lachen tegenschettert.
Indien gij mij behagen wilt, span dan een regenboog van taal boven mijnhoofd, waarin ik roode gramschap zie toornen, blauwe blijdschap jubelen, en lachen gele spotternij.
Neem mij op en voer mij heen waar gij wilt; ik vraag niets liever dan machteloos te zijn tegen de macht van uw woord.
Sla mij met uw woord, martel mij met uw woord, en dat uw woord dan weder als een kussenregen op mij neervalle.
Daar heb ik behoefte aan, om dat de hteratuur, de taal, het Woord mijn hefde is voor altijd.
O, geef mij proza om te bewonderen, geef mij taal om hef te hebben!
Mijn ziel is een groot paleis, dat ik met teederheid heb geplaveid, om er de schoone taal in te ontvangen; met het vlammende purper mijner bewondering heb ik de hooge
183



wanden behangen; mijn gouden geestdrift blinkt er van de zaalgewelven. Als rnijn geliefde er binnenkomt, dan weet rnijn geest ongeziene glirnlachjes te vinden, die als feeën glijden over de vloeren om haar te begroeten. In de zon van mijn hef de, die toestroomt van buiten, ruischt mijn tevredenheid als de zang van vreemde vogels er naar binnen. De rozen van mijn vreugde spreiden zich er tot een rustbed. De tranen mijner genieting weenen er tot vloeyend edelgesteente om haar leden.
O, kom toch, kom! In den tuin van mijn paleis ranken de wonderlijke boomen van mijn verlangen omhoog; als gij komt, bebladeren zich die boomen met de zilveren woorden mijner verrukking, en mijn drift zal opzetten als een woedende wind, en ze waayen overal heen om de hoofden der menschen, en een lente zal gaan over het land, omdat ik mijn vervoering gezegd zal hebben.
O, kom! Ik ben zoo eenzaam. Mijn hand zal bloeyen om uw hand. Ik zal u den wijn van mijn vereering schenken. Ik zal naar u luisteren met oogen, die bidden van dankbaarheid. Ik zal u fluisteren van mijn hartstocht in een muziek van bevende, bloedende klanken
Kom! Wij zullen samen zijn alleen. Ik wacht u met gloeyende armen; rnijn borst hijgt naar uw schoone gestalte. Ik zal u omhelzen met trillende lippen, en mijn kussen zullen bloesemen over uw hoofd
O Visioen van het Woord! O zonnezee van passie! O hooge bedwelming van de goddelijke taal! O horizont van glansen, waartegen de siloët van Netschers proza afsteekt als een donkere vlek.
Ja, rnijn bestaan is niet van het lichaam, rnijn bestaan is van den geest alleen. Ik zie kleuren lichten, ik zie vormen zijn, ik zie menschen lachen. Maar zie ik dat? Neen, ik weet niet wat is. Het leven ruischt heen over mij en ik weet niet of het leven is ... Maar in eens, daar komt het op uit den afgrond van mijn gemoed, daar zie ik het schemeren en ritselen, het stijgt hooger, het nadert altijd . . ., en het bruist op over rnijn wankelend hart en het siddert heen door rnijn aarzelend verstand. En mijn hoofd schudt neêr, en het
184



Woord rijst, rijst over rnij heen. Ik weet het Woord.. Ik zie het Woord. Het Woord alleen is.
PORCELEIN.
Mr. W. G. F. A. van Sorgen, Porcelein. Utrecht 1890, 2 Deelen.
Van Sorgen!... Je naam zweeft op aller hppen, om in jouw taal te spreken. Van Sorgen, je bént de man van dezen season. .. iedereen spreekt over je en over je werk, den roman „Porcelein," dien je zoo knapjes en leuk-wech hebt geschreven en die nu verschenen is, op flink papier en met duidelijke letter gedrukt en met ferme moderne typografische versiering op den omslag. Van Sorgen!... je bent, ja, je bent een auteur,... een schrijver, een romancier... ondeugd! je bent een psycholoog, ja, zeker, een karakterteekenaar, je bent een zielenontsluyëraar, een bladzijdevan-het-boek-des-levens-openslaander, je bent een schetsernaar-het-leven, je bent een keurige-tafereden-schilder, en, mijn kompliment versta-je, je bent reëel, je bent een realist, mijn beste Van Sorgen! Wat een bhk, amice, waarlijk, en je beweegt je roman in de aanzienlijke kringen! Je doet wat voor de kunst van je vaderland, je doet de letterkunde van Nederland een goed figuur maken tegenover den vreemde, en dat zélf, door je eigen talent, door je origineele gave, door je ijver, door je edele liefhebberij ... Ik hoop dat je begrijpen zult hoe ik dit alles bedoel, waarde; want eigenlijk meen ik alleen ernstig dft: dat ik je vind: een allergoddehjkst nalve dot, een hondje, een kippetje, een kneuteriggezelhg molletje van een deftig auteuramateur. Je bent onovertrefbaar, beste keerel, zoo knus, zoo poetig, zoo honne-ponnig, je bent 'n snoes, 'npier, 'n pa-pa-papzak, 'n salamander om meê uit vi-visschen te gaan, 'n knollige alikruik, 'n alias-zat - fn - de - kast - en -z'n - moeder-dacht-' t-bróod-was, 'n kiek-kiek-knipperdoUetje, 'n stommet je-stommetje-ónder-dedeken-van-nfet-te-lachen-en-nfet-te-spreken; en je bent verstandig, open, joviaal, vrijzinnig, liberaal, je bent 'n model, vriendje, nee maar hoor, jij bent dok 'n modél...
185



Van Sorgen, mijnheer Van Sorgen, het bevreemdt je, dat ik, of je merkt ten minste dat ik wéér, zoo raar doe. . . Wil ik je zeggen wat het feit is? Ik heb je roman gehéél gelezen; ik ben daarvan tijdelijk krankzinnig geworden; nou, en daarom doe ik nou zoo raar, daarom tutoyeer ik je, daarom zeg ik dat je 'n snoepertje bent.
Je bent, par bleu! onbetaalbaar! Maar je moet je eens aan mij verklaren. Want van iets als jouw geest, daarvan heb ik géén begrip. Zeg rnij dit: waarom doe je dat,
waarom beê-je 'n-an-et-schrijve gegaan? Wat is er
in je omgegaan, dat je op het idee bent gekomen zoo'n langen roman te schrijven? Leg je hand op je hart en zeg: heb je daar nou wezehjk plezier in? Hei-je eerzucht, fent, of waar zit 't 'em eigelijk in? Ik geloof, zoo als ik al zei, dat je allerlei goeje eigenschappen hebt, Willem, Willy, ik houd het er vast voor, dat je geen-krente-kakker bent, niet schijn-vroom ook, daar-bij gezond en van een goed humeur, ik geloof dat je fransch kent, een weinig duitsch en een woord of wat engelsch, dat je niet wreed bent, niet blufferig, goedig, goed voor iedereen, weldadig, enfin, al wat je maar wilt en al waarvoor ik ook niet nalaat je een zekere maatschappelijke achting toe te dragen; maar is het nu, buiten dat alles, waarachtig je wensch om een naam in de Nederlandsche letterkunde te verwerven? Toe, zeg 't nou 'es, biecht eerlijk op, kom nou; nee, je hoeft niet zoo sip te kijken... Zeg 'et maar, gerust, ik zal 't an niemant oververtellen als je 't niet weten wilt...
Jij, die 'et zoo goed hebben konl Als ik daaraan denk, Willem, dat jij, geheel uit willekeur, zonder dat iets je er toe dwingt dan een uiterst misplaatste eerzucht, vermoed ik, dat jij, zoo maar, uit 'n gril, 'n dwaasheid in je soezerige hooffie, je gaat bloot-stellen aan de brutahseering van de letterkundige recensie, waarde vriend, dan word ik haast mankoliek van zoo veel treurige zotternij.
Ja, hoor nou 's hfer, of jij nou al prevelt van dat je zulke dingen als ik hier schrijf niet eens leest, of dat je daar slechts een minachtend schouderophalen voor over hebt, of dat mijn beleedigingen niet kunnen stijgen tot de hoogte van je ver-
186



achting of een andere dergelijke gemeenplaats, daar, piesewieterige kakkerlak die je bent, wordt de zaak niet beter door.
Maar — ik meen 'et goed met je en daarom zal ik je precies uitleggen hoe de zaak in mekaar zit. Kijk 'es, jij bent meneer Van Sorgen, en als jij je er nu toe bepaalde meneer Van Sorgen te zijn, dat wil zeggen een deftig, algemeen geacht persoon, met vele uitmuntende hoedanigheden als burger, vaderlander, stadgenoot, kunstbeschermer, schouwburg-, koncertgebouw-, ten-toon-stellmg-kommissaris, eere-voorzitter van rederijkerskamers, van ijsclubs, zwemscholen, banken-van-leening en spoorwegmaatschappijen; als jij er voorts genoegen meê nam huiselijke karakter-deugden enz. in je aan te kweeken, een gul gastheer, een vriendelijk echtgenoot, een goedhartig vader, een vroohjk oom, een joviale neef, een trouwe zoon, een prettig prater, enz. te zijn; och, waarde heer, als je met dat alles, dat toch werkelijk niet weinig is, je nu maar te vreden stelde, — wel ja, dan kon je je immers zelfs vermaken met het samenstellen van komediestukjes voor famihegelegenheden als je daar nu bepaald lust in had, — dan kon je zelfs, zeker, — waarom ook niet? — als je daar dan zoo vreesehjk trek in had, voor de aardigheid zoogenaamde letterkundige portretten van je familieleden of vrinden maken, en hun die sturen met Sint-Niklaas of op hun verjaardag, of ze zoo-waar laten drukken op de drukpers, en ze aan je intimi present geven, — dan kon je, zeg ik, dat allemaal doen, zonder dat er ook maar even quaestie van zou wezen, dat de haan van mijn hteratuur-hoeve daarnaar kraayen zou.
Maar — begrijp dat toch alsjeblieft — als jij je gaat poseeren als openbaar schrijver, als jij je opstellen uitgeeft en in 't pubhek verkrijgbaar stelt net zooals b.v. Huet en Multatuh deden, dan, heve vriend, verandert alles enorm dan neem je daardoor de airs aan van iemant die serieus aan hteratuur doet, dan worden dus de hekken totaal verhangen, mijn haan wordt driftig en kraait, niet om dat-i je voor den dageraad houdt, maar om dat-i op zoo'n dag geen raad weet (dit is 'n ui om van te huilen, maar hij lag vlak naast het
187



appeltje, dat ik met je te schillen had, malle); dan wor jij, een op het plan van het gewone maatschappelijke leven hoogst respektabel mensch, op een veel hooger plan gezet, waar je niet hoort, waar je een allerdwaast aanzien, krijgt, waar je lijkt op een poes op een katheder, op een haas op een vigelant-imperiaal, op een muis die boven op een hoogen hoed zou zitten; dan sta je zoo hoog en zoo van alle kanten in 't hcht, dat je een voor altijd lachwekkende herinnering achterlaat bij die je gezien hebben. Geloof me, je maakt een goed figuur aan een table-d'hóte, maar op een hardsteenen voetstuk ben je 'n onbewuste Jan-Klaassen.
188






ALBERT VERWEY.



ALBERT VERWEY.
geb. 1865.
Oorspronkelijk mederedacteur van De Nieuwe Gids, richtte hij als Kloos zijn critieken tegen de rhetoriek van het vorige geslacht, schreef als Gorter sensitivistische verzen. In 1889 echter treedt Verwey reeds uit de redactie, trekt zich terug in Noordwijk aan Zee, waar hij zich gaat wijden aan literaire en wijsgeerige studiën. In 1894 richt hij met Van Deyssel het „Tweemaandehjksch Tijdschrift" op. In 1905 lrxijgt hij in De Beweging een eigen tijdschrift, waarin hij leiding geeft aan de jongeren. Uit het zoeken van schoonheid in de uiterlijke werkelijkheid, uit het leven van impressie en aandoening der Tachtigers, keert hij in tot de bezinning op het wezen van eigen innerlijk:
„Wee mij, wat baatte 't of ik bleef, al school ik Hier weg in 't riet — straks wordt het donker, later Winter en doodsch! — dwaas mensch, ga leven leeren!" Maar de dichter komt tot de erkenning, dat zijn diepste wezen, „cor cordium", ook door het diepst bepeinzen niet te kennen is. Dit onkenbare wezen, de menschenziel, weet hij vonk van wat hij noemt de Al-ziel, het Leven, de eeuwige geest die zich openbaart in alle verschijning, in het „Leven der Waarneembaarheid" en in het „Leven der Gedachte". In zichzelf niet te kennen, zal het Leven, de Idee, hem kenbaar worden in haar vergankelijke verschijningen, haar symbolen, in menschenleven en aardedingen. Zoo wordt de natuur hem schoone verbeelding der eeuwige Idee, „die haar stralen-teekens uit bhjft schrijven in 't gestarnte en in de cel". Maar van haar verschijningen is de mensch, met name de dichter, de hoogste, wijl de bewuste: „Ik ben een deel van al wat is, een warm jong groeisel in de zon; maar ik, van al wat om mij is, voel dat ik leef en zie de zon. Dat land, dat weet niet dat het leeft, de lucht voelt niet hoe zoel zij is, de zon weet niet hoe 'nlicht zij geeft: zij leven 't licht in duisternis". — „Een vogel mag een beeldloos hedje kweelen, mij, mensch, gaaft Gij het beeld, Uw beeld daarbij, en 'k
189
189



beeld het Hoogste in dichterlijke spelen." Daarin ligt hem de heerlijkheid van het dichterschap: „al 't sterflijk onsterflijk stralen dat is »i*;»werk, mijn roem, mijn staêg verblij'en."
Dit is het kort begrip van het modern pantheïsme, dat allen positieven godsdienst wegcijfert.
Dit aardsche leven is het eenige. Aanvaard het zooals het is. Laat u slijpen door het Leven tot een goed werktuig. „Zien zult gij, dat wie 't Leven lijdzaam dragen, tot loon het lachen van de Schoonheid krijgen." Zoo luidt de levensleer van het Stoïcisme, waartoe Verwey's levensaanbidding noodzakelijk leidt.
Verwey's theorie en dichterhjk werk (verscheidene dichtbundels en een reeks doorwrochte studiën en critieken, voornamelijk verzameld in zijn tien deelen Proza) oefende grooten invloed uit op de jongere dichters.
Verwey is bijzonder vereerder van Potgieter (zijn Leven van Potgieter).
Sedert 1924 is bij hoogleeraar in de Nederlandsche Letterkunde aan de Leidsche Universiteit.
Uit: VERZAMELDE GEDICHTEN.
VAN DE LIEFDE DTE VRIENDSCHAP HEET. XVI.
Ik ben een dichter en der Schoonheid zoon.
Alles wat schoon is, is me een vreugd altijd.
Mijn hart is menschhjk, maar of 'k lach of hjd. Mijn lachen en mijn leed zijn beide schoon. Ik heb de macht dat ik wat schoon is toon
Aan andren, door de taal die ik belijd,
Zoodat wie leest bedroefd wordt of verblijd, Maar zich bedroevend vreugd smaakt van mijn schoon.
En zoo zal ik, die altijd dichter ben, Nooit enkel lijden, daar geen oogenblik Der schoonheid wonder van mijn ziel zal vhên.
En daarom (zoo ik recht mijzelven ken), Zal 'k altijd troosten kunnen, wie als ik Lijden, maar in hun leed geen schoonheid zien.
190
190



TUSSCHEN VORIGE EN VOLGENDE.
Op 't Gras.
Op 't gras is warmte en licht hg ik te turen Door 't riet en 't riet ruischt rustig in mijn ooren: 't Werfje over 't water laat geklopklank hooren,
Dat uren duurt en aldoor voort bhjft duren.
'k Doe de rietzwaarden, die mijn handen schuren, Wat open, 'k zie voor 't houtvlot 't water gloren, Voor me 't werfhelhnkje een klein scheepje schoren,
En 't dorpje in 't groen: rood, blauw, en planken muren.
Hier kan geen stads- of menschen-leed mij deren: De zon is warm, 't gras zacht, 't riet ruischt het water Fonkelt, 't dorp gloort in 't hcht, 't klopt daar zoo vroohjk
Wee mij, wat baatte 't of ik bleef, al school ik Hier weg in 't riet; — straks wordt het donker, later Winter en doodsch: — dwaas mensch, ga leven leeren!
DE NIEUWE TUIN.
Wat een Zanger tot een Koning zei.
Ik kom, een zoon van blonde stranden.
En zoek uw volken-volle rijk, O Vorst, en in mijn naakte handen
Draag ik noch kroon noch kroon gehjk.
Maar zie, het helm-blond van mijn haren Wast op een voorhoofd, dat omspant
Droomen meer dan de rijken waren, Die ge ingrifte op uw marmerwand.
En zie, de tempels van mijn oogen
Bewaren monumenten-tal Meer dan de bruggen en de bogen,
Die voeren naar uw woning-wal.
191



En van mijn mond de roode boorden Omranden — als uw park hij nacht
De fakkelglansen, die er gloorden — Een weelde- en onheil-volle pracht.
Van bloemen soms en soms van zwanen De wondren van mijn zang en lied —
En uw priëelen van platanen Omarmen mijn gefluister niet.
En rondom mij voer ik den toover. Die uit de stem eens dichters bindt -
Uw heiren gaan die grens niet over; Zij zwerven loom, zij zwerven blind.
HET ZICHTBAAR GEHEIM.
De Leeuwerk.
Aldoor zingend, stijgend In loodrechte vlucht,
Keeltje, hel en hijgend Door de grauwe lucht,
Fladderwiekt gedurig, Leeuwerk die u rept,
Gij, die fel en vurig Eigen sfeer u schept.
Als een wolk van kransen Die gij rond u spreidt,
Als van kronenglansen nonkring waar ge in zijt,
Als gewelf van tonen Waar ge in leeft en werkt,
Zie 'k uw zang zich toonen Wijl mijn oog u merkt.
192
192



Donker, schijnloos lijfje, Voor — zóó wild en luid —
Welk verborgen wijfje Stort ge uw zanggalm uit?
Of hebt ge in het duister
Van die natte wolk Ons onkenbren luister
Wien ge u leent als tolk?
In Nevel.
Aan W. L. Penning Jr.
De winternevel waar het hcht in broeit
Heeft weer ons met zijn zilvren wade omhangen,
Het is of al het zichtbre dieper boeit
Nu zoete blindheid half ons heeft bevangen.
Wie had die tooverwereld inniger hef Dan gij, mijn vriend, die uw verdonkerde oogen Zoo lang al niet naar 't teere weven hief Van wintertwijgen door geen wind bewogen.
Het eiland in de rijp bloeide om u heen,
Van witte bloesem stondt gij oversprinkeld:
U het het Knaapje, op de ar gewipt, alleen,
Gij staart hem na, die juicht, daar 't belpaard rinkelt.
Bloeide nochtans daarna het wonderrijk Niet altijd blanker bhjder in uw droomen? Zangriger voertuig nam met u de wijk: Wat vriendlijk voerman vierde daar de toornen!
Verlaten waart gij nooit, en half maar bhnd, Zoo half als wij nu, die in nevel waden: Hoe dichter voor ons oog de nacht begint Hoe zoeter we in ons hart haar vormen raden.
Dietsche Lusthof II
193 is



Uit: PROZA IV.
over het zeggen van verzen (Fragment).
Een gedicht is maatvolle levensbeweging in woorden. Gelooft iemand dat welke levensbeweging ook, minder is omdat ze maatvol is? Of zien we niet veeleer dat volken, dat personen, dan eerst toonen wat in hen is, wanneer lot en leven hen binden en onderwerpen aan een vaste maat? Komt dan niet eerst hun adel uit? de kracht van hun weerstand, de vurigheid van hun vaart, de bezonnenheid en bescheidenheid van hun overleg? Waarlijk, wat waren de Goden anders dan de maat die de menschen zich gaven, waaronder ze zich bukten, en waaraan ze zich oprichtten I
Maar zoo is het ook met woorden: alleen als de levensbeweging in woorden maatvol wordt, komt ze tot haar hoogste kracht en haar hoogste edelheid. Een breidel is de maat, waar ze haar kracht op verveelvoudigt. Een springplank waarop haar veerkracht ongelooflijk wordt. Een verenging als van een fontein zoodat de gevoelsstroom omhoog straalt en uiteen stort in droppelregen. Een veiTuirning als van een meer, zoodat hij uitdeint wijd tot de horizon.
Juist in zijn maatvolheid, en alleen daarin, krijgt het leven, alle leven, en ook het leven van woorden, dat vermogen dat het eigenlijke vermogen van het leven is, de macht van een bijna oneindige uitzetting en inkrimping.
Geregelde, en van kracht onschatbare, uitzetting en inkrimping, dat is het levens-vermogen bij uitnemendheid; en dat is het wat men, niet alleen meer onder kunstenaars, maar ook onder heden van wetenschap, ritme noemt.
Ritme is maatvolle levensbeweging, en de hoogste levensbeweging is maatvol. Ook in proza is ritme, maar zie wat prozaschrijvers doen als hun schoonheidsdrift sterker wordt. Ze trachten in hun proza het vers te naderen: ze trachten het gehjk te maken aan verzen. Zij voelen dat wat in hen onbewust werkt, een hoogere vorm van bewustheid heeft. Zij wenschen, proza schrijvende, boven het proza uittegaan naar de van zichzelf bewuste ritmiek van het vers.
194






FREDERIK VAN EEDEN.



FREDERIK VAN EEDEN.
geb. 1860.
Geboren te Haarlem. Hij studeerde in de medicijnen en promoveerde in 1886. Zijn literaire loopbaan begon met de oprichting van De Nieuwe Gids waarvan hij aanvankelijk een der redacteuren was. Zijn eerste werk, De kleine Johannes, verscheen in den eersten jaargang van dit tijdschrift (1885). Reeds in dit werk, een dichterlijke autobiograpbie, spreken de trekken, die al zijn verder werk zullen kenmerken: hef de voor de schoonheid (Windekind), afkeer van alle rhetoriek, strijd tegen het materialisme (Cijfer en Pluizer), zijn zoeken naar God, thans nog in pantheïstischen zin, zooals hij het zelf noemt: het verlangen naar „Het Groote Licht"; het besef van zijn sociale roeping, dat hem doet gaan „den zwaren weg naar de groote, duistere stad, waar de menschheid is en haar weedom". De dan volgende Studies getuigen van zijn breede studie van allerlei philosofische en maatschappelijke vraagstukken. Hij tracht zijn economische inzichten in praktijk te brengen door de stichting van de kolonie „Walden", maar moet ervaren, dat een maatschappij, gegrond op gelijkheid en broederschap, een iUusie blijft onder menschen, gedreven door zelfzucht.
Een zoeker naar waarheid als Van Eeden kan ook in de kunst geen vrede vinden bij het „1'Art pour l'Art"-dogma der Nieuwegidsers. In 1902 wordt de breuk officieel en zet hij in zijn artikelen Over Woordkunst uiteen, wat hem scheidt van Kloos en Van Deyssel. Later zal hij zijn nieuwe inzicht aldus uitspreken: „Kunst moet zijn gebed en adoratie, niet „passie", zooals Van Deyssel zei". Zoo stelde bij zich in een studie over „Een Liefde" van Van Deyssel ('88) tegenover het naturalisme. Hij wil van de blanke waterlehe niet in de eerste plaats toonen haar duisteren oorsprong, maar haar witte bloem, „die peinzend rust op het watervlak" en „zoo stil haar kroon uitplooit in 't hcht". Die waterlehe wordt hem later het symbool der ziel, gelouterd door het vuur der smart (Ellen, een Lied van de Smart), door twijfel en strijd met eigen zonde en de slechtheid der wereld gestegen tot
195



den vrede van het besef, dat God is „wondere Liefde". Jezus noemt hij zijn „vriend en broeder" (Van de passielooze Lelie). De Cruistus-verschijning heeft Van Eeden nooit losgelaten. Reeds in De kleine Johannes is Hij de wegwijzer, door „Het Licht" gezonden. In het wijsgeerige dicht Het lied van Schijn en Wezen (1895) zegt hij van den Christus:
„Hem roept het menschenhart als Redder aan, "als Godheid, Hoogste der planeet-geboornen, die tusschen ons en den Alvader staan.
En hij kent d'Almacht, waar die zich wil toonen
eindloos verheven, eindeloos subtiel,
als Oerkracht, drijvend zonnen en ionen,
of als Gerechtigheid in onze ziel."
Zoo beeldt het geheele werk van Van Eeden den levensgang van den zoeker, die „heeft gewankeld her en der", tot hij rust vond in de Kathoheke kerk, waartoe hij in 1921 overging, een bekeering, die hij zelf noemde: het slotaccoord op de symphonie zijns levens.
Van de overige werken van Van Eeden moeten nog genoemd worden: de twee vervolgdeelen op De kleine Johannes; Johannes Viator; Paul's Ontwaken; Dante en Beatrice en de tooneelspelen: Het Poortje of de Duivel in Kruimelburg; Het Sonnet; De Student thuis; De Heks van Haarlem.
Uit: STUDIES L
een onzedelijk boek (Fragment)1).
Het tweede is veel ernstiger.2) Het is het groote dogma van het naturalisme, — het grondprincipe van Zola, den meester. Het is dit: „de heele, gansche menschenwereld, de heele,
>) Over: „Een Liefde" van Van Deyssel. _ *) Het eerste is: „dat elk naturalistisch artist de menigte grieft
door het niet vermijden van platte uitdrukkingen, als hij die noodig
heeft voor een artistiek doel."
196



gansche menschenziel moet gekend, ontleed en gezegd worden."
Voor u, Karei Thym, ik weet het, is dit het grootste geluk dat kunst u geven kan, en Zola die dit gedaan heeft de grootste kunstenaar, de grootste mensch der wereld.
Niets kan ik hier tegen inbrengen, als dit ééne eenvoudige: „voor mij niet".
Gelukkig wie zijn grootste kunst gevonden heeft, gelukkig wie weet wat hij van zijn eigen kunst verlangt.
Maar ik zeg, dat ik dingen ken, die mij gelukkiger maken dan Zola's kunst, en dat ik het hoogste genot van zeggen, van maken, van voortbrengen anders denk dan gij. En ik vind het zeer goed, dat het zoo is. Ik bewonder Zola, ik bewonder u, ik bewonder een eik. Toch zou ik niet een eik willen zijn, en u niet, en Zola niet.
Gij naturalisten hebt het leven zoo hartstochtelijk hef, zoo geheel, zoo volkomen hef, dat gij het in u op wilt nemen een en al, dat gij het wilt kennen door en door, in grootheid en dwaasheid, in ellende en walgelijkheid — om het nu groot en dwaas en somber en walgelijk zooals gij het bemind en gevoeld en begrepen hebt, uit te spreken, om er dén groote monumenten van menschehjkheid van te bouwen voor de oogen der menschheid zelve, tot haar wonder en verbazing. Dat is goed en heerlijk en wonderhjk groot.
Maar gij naturalisten zijt slaven van het leven, omdat gij het zoo afgodisch lief hebt. Uw hefste is dwaas, en nukkig en speelt en spot met u. En gij, schreiend soms en vol jammer, blijft toch aanbidden en dienen, al is het met klagend verwijt; — gij bhjft hederen zingen tot verheerlijking van haar ijzige schoonheid, van haar heve grillen, haar aanbiddelijke koelheid, haar snijdend heerlijken hoon; — gij bhjft kruipend angstig in haar wreede, grijze oogen staren, en kust haar voeten die u geschopt en getreden hebben. Gij ondergaat het leven, het leven van dag aan dag, van naar bed gaan en opstaan, van zien en tasten en hooren, zooals een minnaar de bittere, brandende liefdé ondergaat voor een trotsche vrouw die weet dat zijn liefde sterker is dan hijzelve.
Maar er zijn menschen geweest voor wie de droom van één
197



nacht schooner was dan het hcht van duizend dagen, — die in zich zelve een rijk hadden heerlijker in het gouden hcht hunner eigen ziel dan het hemelsche Jeruzalem in Gods glorie. — Die sterker waren dan het leven, die niet toeheten binnen de diamanten muren van hun rijk dan wat hun welgevallig was en tot hen kwam met deemoedig gebaar,— en die met sterke, rustige onverschilhgheid uitzagen op het tieren en woelen der menigte die zij afwezen van hunne poorten.
Deze menschen zijn mij hever, Karei Thym, en wie ik mij het grootste denk, is zóó.
Ook als een minnaar, die van zijn hefste zegt, — niemand is haar gehjk, haar schoonheid is het eenigste schoon — zoo zegt gij: „deze kunst is de eenigst mogelijke." Dit is echter de dwaasheid van een verhef de. De kunst dier anderen is zeer wel mogelijk, gij brandt er u aan.
Gij kent de groote, witte waterlehe, niet waar? — Zij groeit in stille vijvers, rustig tusschen breede, platte bladen, die hcht-groen glanzen. De bloemen zijn wit, zuiver, zuiver wit — en als de middag komt, plooien de bloembladen zich langzaam open en laten de zon het gouden bloemhart zien. Zoo drijven zij dan — even zachtjes heen en weer ghjdend als de wind hen aanraakt, — of op en neer schommelend met de kabbeling — in stille, blanke volkomenheid — op het donker-gladde, schitterende watervlak. Als ik aan den oever hg en naar hen zie — dan weet ik dat ze zijn opgestegen uit den zwarten, koelen vijvergrond, — zoekend het hcht.
Zie! nu hebben zij het gevonden, — nu is het goed,— volkomen goed, — zij rusten op het vlak — en ontvangen het zonlicht met de uitgespreide, geschulpte bladeren. En tevreden draagt hen het donkere water, als zijn witte gedachten van volmaakt geluk.
Als nu iemand op die bloemen toegaat om hen te hebben, te bezitten — en hij vat ze onder de bloem in het water aan en hij trekt ze naar zich toe, dat ze diep onderaan los breken met een zacht knappen — en er komt dan een lange, lange, rolronde, bruinige steel te voorschijn, slap, nat en lam —
198



dan doet mij dat aan, alsof ik een lieve, schoone vrouw een langen darm uit het blanke lijf zag halen. Doe het met, neen, doe het niet — zij waren goed en volmaakt schoon zoo, — ik wil het niet — ik wil niet weten hoe die steel is, hoe zij vastzitten in den modder, hóe zij gevoed worden door den zwarten grond. Nu zijn ze leelijk en lamlendig en sierloos, — maar gij, die ze losrukte, hebt ze zoo gemaakt; dat leelijke was er niet, dat leelijke was niet leelijk, want ik zag het niet.
Zoo doet gij, Karei Thym, in mijne oogen...
De man, dien ik de lelie zag plukken, was een geleerde, een botanicus.
O ik moet lachen, Karei, lachen in mijn hart, als ik u, artiest, u godgewijde, u gezalfde, zie wroeten en ploeteren in de duistere beroerdheden van ons hchamelijk bestaan. En dan lach ik, helaas! — als een boer, die een koning ziet komen op zijn erf en hem de gouden kroon ziet hangen aan een boomtak en den hermelijnen mantel over een hek, — en hem ziet spitten en mestkruien, — zwoegend en onhandig, tot zijn koninklijke handen vuil en zijn zijden kousen bemorst zijn, en hij, zweetend van het ongewone werk, dan nog een weinig angstvallig naar den boer opziet, vragend: „Is het zóó goed?"
O zeker het is een loffelijke stand, de boerenstand. De aarde geeft niet om niet, en men moet dankbaar zijn dat die brave werkers zoo willen zwoegen voor ons, omdat wij brood noodig hebben en vleesch.
Zoo hebben wij ook kennis noodig. En men moet dankbaar zijn aan die sterke, trouwe arbeiders vol toewijding, die ons kennis bezorgen, ten koste van zwaar, vuil werk en veel kommer.
Gij weet wel, dat ik ook dat werk doe. Misschien weet gij niet wat het mij kost. Want het ruwe werk is harder voor een boer, als hij van beter kom-af is. En ik bén van beter kom-af.
Gij weet misschien niet, hoe het weegt op mijn ziel wat ik gedaan*heb en wat ik weet. Hoe het in sommige nachten terugkomt als een af zichtehjke droom van lijkstrj ve menschen stukken, van druipend, spattend, lichtrood, donkerrood, koud-geworden bloed. Dat ik dan niet bang ben in dien droom, omdat het mij alles vertrouwd is, maar dat ik dan
199



huiver van mijzelven bij 't ontwaken, om die verschrikkelijke vertrouwdheid.
Dat ik mij verwonder, hoe het geworden is, na het oude volk der Egypters, het heilige volk met hun lotusbloemen en hun strenge vastheid van schoon en rein, dat hèn schuwde en verfoeide die het inwendige der menschen hadden beroerd, hoe het na deze geworden is, dat de mannen der wetenschap rondloopen als brave, geëerde heden wien niemand de hand zal weigeren.
Als gij dit weet, begrijpt gij dan hoe ik lach, met een bitteren, spottenden lach, als ik zie hoe die grooten, die gelukkigen, die in marmeren paleizen kunnen wonen, met zachtheid onder hun leden, en om hen heen wierook en bloemreuk en bont getooi van goud en purper — hoe die in hun grilligheid tot mij komen en mijn werk trachten te doen en mij vragen: „doe ik het zóó goed?"
Maar het is waar, als groote heeren verliefd zijn, dan doen ze zulke dingen. Het is uw hefste, de hooghartige, onverbiddelijke die u er toe brengt. En ik vind u groot, en compleet en bewonderenswaardig in uw liefde.
Maar wees nu verstandig en gun een ander het zijne. Praat niet meer van „de eenigst mogelijke." Mijn hefste is heel anders, totaal anders — ik heb haar ook hef, maar ook heel anders. Ik verzoek u te erkennen dat dit mogelijk is, — dat zij schoon is,—wel niet zoo schoon voor u als de uwe, — maar schoener voor mij, en dat ik haar liefheb, zeer hef.
Zij is niet zoo geweldig, zoo bedwelmend — zij is stiller, rustiger, zechger. Gij wilt zeggen romantischer? goed, romantischer, ik ben niet bang voor een woord. Zij heeft een tuin vol bloemen van mij gekregen heel ver achter in de woeste bosschen van mijn ziel. Daar schijnt goud zonlicht op grazige paden en zijn stille, donkere vijvers met waterleliën, die niemand plukt.
And all killing insects and gnawing worms And things of obscene and unlovely forms She bore in a basket of Indian woof Into the rough woods far aloof.
200



In a basket of grasses and wild flowers full, The freshest her gentle hands could pull For the poor banished insects, whose intent Although they did ül, was innocent.
But the bee and the beam-hke ephemeris, Whose path is the hghtning's, and soft moths that kiss The sweet hps of the flowers, and harm not, did she Make her attendant angels be.
Deze verzen zijn van Shehey. Het lust rnij, Karei Thym, naast de zware, sombere figuur van dien donkeren, zuidelijken man die tot zich alleen al uw blikken trekt, deze lichtende, jonge gestalte op te roepen, — opdat gij voor den klaren glans om dat blonde hoofd uwe oogen zoudt opheffen en zien dat er nog anderen waren, groot en heerlijk onder de menschen.
Uit: ELLEN, EEN LIED VAN DE SMART.
NACHTLIEDJE IV.
Eens heb ik de dalende zon gevraagd
te wachten, Eens heb ik van dichte nachtschaduw Het luchte, vluchtige vlieden beklaagd —
En nu! — En nu! — Nu ghjden de tijden zoo langzaam aan, De dagen, de tragen, ze willen niet gaan En lang — lang — lang zijn de uren der nachten.
Eens hield ik de goudene uren te goed
voor klachten, Eens vuld' ik den levenden helderen dag Met bloemen en blijheid en hederen zoet, —
Maar ach! — maar ach! Nu zullen zich vullen zoo nacht als dag Met bange gezangen en droef geklag — En lang — lang — lang zijn de uren der nachten.
201



Uit: VAN DE PASSIELOOZE LELIE.
INTREDE.
De Waterlelie.
Ik heb de witte water-lelie lief,
daar die zoo blank is en zoo stil haar kroon
uitplooit in 't hcht.
Rijzend uit donker-koelen vijvergrond, heeft zij het licht gevonden en ontsloot toen blij het gouden hart. Nu rust zij peinzend op het watervlak en wenscht niet meer ....
GOD EN MENSCH.
II.
Ik ben een zinkend wrak, van zonden zwaar,
ik ben een vogel in de strikken vast,
een drenkling naakt, mijn nagels bloede' op rotsen,
't water der eeuwen wast.
O dat rnijn land, mijn God gevonden waar!
Zoo schreeuwt mijn mond en mijn hart is zeer bang
maar dóór rnijn schreeuwen en het golve-klotsen
hoor ik een zang zingen des Eeuwgen hoogheid wonderbaar.
Uit: DANTE EN BEATRICE.
XVI.
Mijn Land, rnijn Land, hoe blinken spiegelklaar uw vlieten in de riet-bewassen zoomen, stil glijdt het bruine scheepszeil langs de boomen,
kalm ligt het vredige gehuchtje daar
met torenspitsje en molentje, te droomen breed overwelfd door blanke wolkenschaar die statig aandrijft uit de kimmen, waar
het zee-niim wacht op d'altijd gaande stroomen.
202



Mijn Land van weide en rustloos winde-lied, gij hebt de pracht van Aroo's bloemen niet
en niet de grootschheid van Ravenna's wouden,
mijn Land, toch deedt gij mij, als Hem, verstaan wat in 't vergankhjke niet kan vergaan, wat ons van 't aardsche leven voegt te-onthouden.
Uit: JEUGD-VERZEN.
TWEEDE JEUGD-VERZEN.
De Boeteling. Ik slof wat oover de aarde heen, van Oost naar West alléén — alléén — en moet nog tusschen-beyen wat stilstaan om te schreyen —
Ik ben een oude pionier,
een sjoofel, afgemarteld dier
en alles scheen om niet — om niet —
Zoo klonk het oude lied.
Waar zijt gij, heve Heiland dan? U roept een eenzaam, somber man — Hij durft van U niet vergen dat gij hem zult herbergen —
Bij niemand vraagt hij onderdak, hem drukt een al te pijnlijk pak — Wat gruuwel is hem dan gebeurd? Zijn ziel heeft hij in twee gescheurd.
Met eigen hand — met eigen hand — heeft hij zijn schoonste schat verbrand. Nu sloft hij, poover boeteling, gefolterd door herinnering —
Hij heeft genoeg geleeden — O Jezus! geef hem vreede. Maart 1926.
203



Ik ben Herkend.
Ik ben herkend! ja! Vader! — ja! ik ben het! uw lang verdoold en diep rampzalig kind. Nog zwerft het moe en eenzaam, ach gewen het weer aan uw roep, dat het U weeder vind. Van eindloos verre deed uw stem zich hooren, Ik wist het wel! — ik ben nog niet verlooren — Ik ben herkend!
Ik ben herkend! —hoogzalige gedachte!
De Heer van Aard en Heemel zag mij aan.
Een oogwenk was 't alsof Hij teeder lachte
als had Hij zelf de bhjde vondst gedaan. v
Zijn kind kwam weer, uit duistre, woeste beemden,
nu zijn wij Eén! — niets kan ons meer vervreemden
Ik ben herkend!
Ik ben herkend! — O Vader! hoe lang zocht ik uw schijnsel in der waereld donkre straten, en hoeveel schrikk'lijke uuren ooverbracht ik, mij wanend in alle eeuwigheid verlaten — Nu kan geen macht uw stillen glans verdrijven, nu zullen wij voor goed vertrouwhjk bhjven! Ik ben herkend!
25 April 1926.
204






HÉLÈNE SWARTH. Naar de teekening van Rosa Spanjaard-Spanjaard.



HÉLÈNE SWARTH.
geb. 1859.
„Het zingende hart in onze letterkunde" heeft Kloos de dichteres genoemd. Een hart, dat zich het ontroerendst uit in die slotwoorden van een der hier volgende verzen: „O hef de! ik kan niet leven zonder hefde! O God! ik kan niet leven zonder God!" Want weemoed en verlangen, soms verscherpt tot smart en opstandigheid tegen het onbegrepen leven, zijn de grondtonen van den zang dezer zoekende ziel. Van een pantheïstische verheerlijking der natuur („Natuur is God en God is Liefde!"), wier spraak zij verstaat en te vertolken weet, — door de donkere erkentenis, dat ook die natuur de diepste behoeften van het menschenhart niet bevredigt —, tot de behjdenis der overgave:
„God, mijn ziel, uit Paradijs verdreven, Zocht U zingend, héél mijn aardeleven.
Teedre Heiland, 'k val u vroom te voet. Geef mij in welk hed ik zingen moet,"
is de opgaande hjn in het lyrisch dagboek dezer dichteres. Vele bundels verzen gaf Hélène Swarth (Eenzame Bloemen; Blauwe Bloemen; Beelden en Stemmen; Passiebloemen;
Najaarsstemmen ), te veel misschien: scherpgeziene,
fijngebeelde natuurtafereeltjes, teere stemmingsbeelden, lyriek, zuiver van gevoel en , van klank, maar te vaak herhaalden zich dezelfde motieven en ontstonden verzen, die niet tot de hoogte van haar beste werk stegen.
Uit: EENZAME BLOEMEN. 43.
'k Ben menigmaal, het oog vol tranendauw, In sprakelooze aanbidding neergezonken, Wanneer de maan verrees in 't avondblauw
205



De sterren lokten mij, van waar zij blonken,
— Ver, eindloos ver — met onweerstaanbre macht, Als milhoenen hemelhefdevonken.
En 'k bad om vleuglen, in den stillen nacht:
— O dat ik eens de oneindigheid doorkliefde! — Helaas! wanneer? ik heb zoo lang gewacht.
Verga de twijfel die rnijn ziele griefde, De hellegeest, die met mijn lijden spot! O Liefde! ik kan niet leven zonder liefde!
O God! ik kan niet leven zonder God!
Uit: POËZIE.
ZOMERNACHT.
De sterren bloeiden in den zomernacht; De zuidewind suisde in de boomen zacht. Op de oude huizen trilde manelicht, Hun oogen loken stil de zwanen dicht, Die straks nog dreven op de donkre gracht. De sterren bloeiden in hun flonkerpracht.
Wij togen droomend door de straten heen,
— De erinnering troost me als ik verlaten ween — In kalmen sluimer lag de stille stad.
De maan dreef langzaam langs haar zilvren pad En langzaam togen we over de oude brug.
— Die oude erinnering komt zoo trouw terug! —
— „En zoekt ge een rots, waarop ge leunen moogt? O neem mijn arm, die u te steunen poogt!
En zoekt ge een warme, vaak doorgriefde borst? O neem de mijne en stil uw hefdedorst! En zoekt ge een ziel die zegge: „Doode, ontwaak!" O neem de mijne voor die godetaak!"
206



En jaren vloden na dien zomernacht.
Weer ruischt een koeltje door de boomen zacht.
Ik zie die oogen, blauw in 't sterrenlicht,
Die stille stad, als in een vergezicht.
En 't woord dat mij zijn liefde gaf, dien nacht,
Dat zal ik hooren in mijn graf . . . heel zacht.
Uit: BLANKE DUIVEN.
BERKEN.
IJl rijzen blanke berken, als bouquetten Van trillend zilver op een lucht, die blauwt Uit blonden grond, vol groepjes eikenhout, Die tegen 't blauw roodbruine vlekjes zetten.
En over 't klaar kanaal, dat drijvend houdt Der berken beeldjes in onzichtbre netten, Deint, zonder de oogen 't vérzien te beletten, Een bevend teedre nevel avondgoud.
En even trilt de Herfstwind door de boomen En, als een Lentesneeuw van bloesem rein, Vlindert het zilver op de waterstroomen En 't heel tafreeltje is zoo van stemming fijn En wazig helder als mijn najaarsdroomen Vol bladerval in avondzonneschijn.
Uit: NIEUWE VERZEN.
EN DIE AFGROND, ZOO DONKER DAARONDER.
O die wereld van stralenden bloeienden schijn
en die afgrond zoo donker daaronder, Als een hangende gaarde vol looversatijn,
met dien afgrond zoo donker daaronder! O dat leven zoo hcht voor wie vroolijk betreedt,
in triomftocht en regen van rozen, Het betooverde land van zijn droom, als een mijn
is hem de afgrond zoo donker daaronder!
207



En zoo wandelde ook ik over de aarde weleer, in den zaligen roes van rnijn jeugd en
Van rnijn eigene lied als van purperen wijn, over d'afgrond zoo donker daaronder.
Maar rnijn jeugd is vergaan en het hed van rnijn jeugd
en de roes die mij zalig omwolkte. En nu zie ik het leven zoo arm en zoo klein,
met dien afgrond zoo donker daaronder, Als een kerkhof in Mei, vol van vogelgekweel
en van welige, wuivende pluimen Van seringen en, blank, madehevekens rein . ..
maar die afgrond zoo donker daaronder.
O zoo groen als van levend smaragd is het gras
in geen anderen tuin als in dezen! En waar bloeien er sneeuwbal zoo blank en jasmijn?
maar die afgrond zoo donker daaronderl
O ik zie, als door louter kristallenen plaat,
door dien groenenden bloeienden vloer heen, ^ In de droefheid der groeven, waar, bleek nog van pijn'
in dien afgrond zoo donker daaronder, En ontgoocheld zoo wreed — o die droomen zoo vroom
van de loonende hemel-extase! — Al de dooden nu rusten van 't woelige zijn,
in dien afgrond zoo donker daaronder.
En niet juichend en luid als het fluitegeluid
van den hemelbestormenden leeuw'rik, Maar als treurig geneurie met traag gedodein,
om dien afgrond zoo donker daaronder, Van een moeder zoo goed voor een kindje zoo krank,
is een wijzeken hjze rnijn hed nu. En toch rijst er wellicht uit den heihgenschrijn
van dien afgrond zoo donker daaronder, Wen een wind van mysterie doorhuivert mijn haar
en mijn handen aanbiddend zich heffen, Nog een ruischende lavende hederfontein
uit dien afgrond zoo donker daaronder.
208



IN DONKER DOOLBOSCH.
In donker Doolbosch, waar ik dwalend schreed, Gehjk een fakkel, blank van hefdegloed, Verscheen Hij mij — 'k Viel weenend Hem te voet En borg, verblind, mijn aanschijn in zijn kleed.
Hij sprak: — „Een droppel van mijn heilig bloed Plengde ik voor u, toen ik den kruisdood leed. Ik kwam tot u wijl gij den weg niet weet. Ik draag u zelf den hemel tegemoet."
Hij boog tot mij en in zijn armen nam Hij zacht mij op gehjk 't verloren lam. Mijn brandende oogen vhjde ik aan zijn borst.
— „Arm doodmoe kind, dat was voor Vader bang. Doch niet voor rnij en toch niet roepen dorst!"
— „Ik bleef U zoeken, héél mijn leven lang".
etsche Lusthof II
209
14



HERMAN GORTER.
geb. 1864.
Gorter is vóór alles de dichter van Mei, het poëem van Hollands intieme natuurschoon, weerspiegeld in een geest, die klanken en rhythmen vond, waarin zijn verrukkingen tot taalmuziek werden als hier sinds lang niet was gehoord, 't Is het verhaal van den blijden tocht van jonge Mei, „van de twalef zusters één, die op de zon staan", door Hollands duin en polderland. Een juichende zang van zinnenschoon, die in een elegie wegsterft, als de heve Mei, volbloeid, „een bloem van zomerrood, papaver", als alle schoonheid, sterven moet. Haar droom, te huwen met den blinden god Balder, den eeuwige, bleek onbereikbaar: het symbool van 's dichters ervaren, dat ook in Perk's Iris weent.
In Gorter's poëzie komt het individuahsme der Tachtigershet sterkst uit. Treft reeds in Mei de beeldspraak door zijn stoute associaties, werd reeds daar het woord soms omgesmeed tot nieuwe waarde, afwijkend van het gewone taalgebruik, in zijn latere Verzen wordt vaak zijn beeld duister, zijn woord ledige klank in het pogen om ook de meest individueele sensatie, het onzegbare, in taal te vertolken. Dat is de verwording van het mdlvidualisme tot Sensitivisme.
Mei is van 1889, Verzen van 1892. Dan komt er een keer in Gorter's dichterschap. In 1897 geeft hij een Kritiek op de litteraire beweging van 1880 in Holland. Sociaal-democraat geworden, veroordeelt hij hier het individuahsme en pleit voor een gemeenschapskunst. In dit teeken staan zijn latere gedichten: Verzen (1899); Een klein Heldendicht (1906); Pan (1912).
Uit: MEI. I.
Niets in de ruime wereld is zoo bhj
Als deze aarde: Cynthia, als ze zit
In hare nachtboot, toont het blank gebit
Van lachen en de tweelingsterren staan
Stil bij haar, vragend: zal ze hier langs gaan?
210



En er is altijd vreugde in de lucht Waar zij voorbij is en het zacht gerucht Van hare vleugels wijkt. Dan hggen bloemen Op haren weg en kleine eng'len noemen Ze zamelend haar naam, hoe vol ze was Van wonderen. En in het dichte gras Dat in de hemelwei groeit, liggen zij Lang pratend' of alleen in mijmerij.
Eén ding is droevig en maakt zacht geklaag Altijd om d' aarde heen, 'n nevel vaag En luchtig om dat lijf: 't is wisseling Van zijn en niet zijn en dat ieder ding, Zielen en bloemen, drijven naar dat rijk, Waar 't wit en stil is en den dood gelijk.
Want zooals altijd aan het eind van 't jaar Trekvogels uit het land gaan met misbaar Van vogelstemmen uit de hooge lucht,' De kind'ren op straat hooren 't gerucht En kijken, zeggend: „zomer is voorbij, De kou komt" — in de wolken gaat de rij Van vogels — zóó, zóó gaat alles voorbij. Maar zooals ik eens aan het strand der zee Was 's avonds, doch niet was mijn hart te vree Maar bevend en ongerust — en zooals toen Vlak voor den hemel, voor het vermilhoen, Een vogel, een zwart beest vloog, duidelijk Gespreid op staart en veer: daaraan gehjk Komt élk ding en gaat élk ding en is schoon Omdat het eenzaam is. Het is de zoon Van Onrust, in de scheemring van zijn schoot Geboren, en sterft eenklaps waar de dood Het neerslaat — maar het staat voor 't hcht Zijn leven lang. Welaan, ik zoek 't gezicht Van Mei zoolang zij in het leven was....
211



Binnen alle duinen waar zij klom, Heetten haar die valleien wellekom, En baden of ze bleef; stond niet een rij Van blauwe en geele bloempjes zij aan zij Geschaard, zooals menschen in een theater. Zij zeiden alle hare namen, 't water Komt daarbij in den mond, de geele nelken En vroohjke violen die de kelken Zacht bengelen doen door het grazig mos, En koude sneeuwklokjes bij kreupelbosch. Dat te vergeefs; maar eenmaal leek haar doel Een effen duinvijver, een vogelpoel, Die 'n zomerdag niets doet dan spiegelen Het kleine vee dat de lucht afweidt en Zich samen naar den stal beweegt waar ver Al zware rund'ren liggen en een ster Des avonds brandt; zoodra die avond komt, Dalen daar vogels in, het bijke bromt Langs heuvelhelling en de flauwe echo Der avondzee komt door het duin, en stroo Wuift neigende. Daar stond ze nu en dronk, De lippen in 't hol handje, — 't water wonk Met de wenkbrauwen waar de druppel viel, In lichtgroen gras; nauwsluitend om den hiel Perste het water op, 't werd stiller weer En heel stil, toen sloeg ze de oogen neer En zag zich zelve. En een blijde schrik Verstelde haar, het werd een oogenblik Waarin ze niet dacht, vol van zoet gevoel Van dartelheid en overmoed — en koel Lag nog de wel — schroomend deed ze een stap En zag haar eigen blozen, voor een lap Weerspiegelend blauw als een rood robijn Op hofgewaad. Dat was voor 't oog festijn Om naar te zien: haar hppen krulden om, Ze knield' om zich te kussen in den kom. Maar toen vier hppen raakten en haar oog Zijn glans vlakbij zag hchten, toen bedroog
212
212



Het water haar en vaagde rimpels in
De wangen van het beeldig kind, haar kin
Ging dobberen in golfjes. Zij bleef stil,
Geduldig wachten tot de breede ril
Aan de oevers uitstierf. Van haar mondje droop
Een kettinkje druppels, waar 't viel daar kroop
Een bloempje uit den grond, een meizoentje.
Zoo zat ze midden in bloemen, en ze
Keek naar hun witte kroontjes tot de plas
Haar beeld weèr stil hield, en het was als las
Ze aandachtig letters van haar schoonheid; zoo
Bewogen hare hppen tot ze bloo,
Of iemand daar was opzag, wien ze kon
Vertellen. Er was niemand dan de zon.
Uit: VERZEN. x)
Toen bliezen de poortwachters op gouden horens, buiten daar spartelde het hcht op 't ijs, toen fonkelden de hooge boometorens, blinkende sloeg de Oostewind de zeis.
Uw voeten schopten omhoog het witte sneeuwsel, uw oogen brandden de blauwe hemellucht, uw haren waren een goudgespannen weefsel, uw zwierende handen een roóvogelvlucht.
De oogen in u die fonkelden jong-goude, het bloed in u vloog wentel-roowiekend om, de oogen der lucht die antwoordden zoo goude, boven dreven ijsschuimwolken om.
Ijskoud was het — lagen de waters bezijen klinkklaar van ijs niet, spiegelend onder zon, schreeuwde het heete hcht niet bij 't overghjen, omdat het snelvoetig de kou niet lijden kon.
l) Opgenomen met toestemming van den uitgever C. A. J. van Dishoeck, Bussum.
213



De bolle blauwwangige lucht blies in zijn gouden • horenen omgespannen met zijn vuist — de lucht kon 't wijd weerklinken niet meer houden, berstte en brak en blauwe sneeuw vloog vergruisd.
De wereld was een blauwe en witte zale, daar stond een sneeuwbed tintelsneeuw midde'in, uw goudhoofd naar zwaanveeren ging te dalen — lachende laagt ge, over het veld,
handblanke, blanktande, trantele koningin.
Terwijl de aarde Om het zonlicht gaat, terwijl de bosschen stralende energie van de zon drinken, terwijl ieder wie leeft, de lucht gebruikt, alles brandend staat,
Terwijl de aarde tellekens beslaat
met damp, haar zee geeft wolke' aan haar gelaat,
terwijl de aarde aldoor voorwaarts vliegt,
en als een slinger om de zonne wiegt —
stijgt midden in die schoonheid eene schoonheid, midden in doode schoonheid schooner leven: de menschen ordnen zich tot een nieuw worden.
In natuur's schoonheid groeit op menschenorde,
in schooner menschheid 't schoon ééns menschen leven:
Een schoonheid in een schoonheid in een schoonheid.
Uit: KRITIEK OP DE LITTERAIRE BEWEGING VAN 1880 IN HOLLAND.
Was het vroeger goed om een eenling te zijn, „eenzaam met zijn ziel onder de blauwe oneindigheid", zwervend over de wereld, het wordt nu goed om zich samen met elkander te voelen, een deel te zijn. Het wordt nu slecht om alleen te zijn. Was het vroeger, langen tijd, waar, dat men niemand kan kennen, niemand kan bezitten, dat men aan zijn eigen ziel genoeg moet hebben en haar moet dienen, naar haar alleen
214



luisteren ook ten koste van anderen, het wordt nu een leugen. Was het langen tijd, in de burgerlijke maatschappij, schoon, dat leven te vertoonen van den afzonderlijk staanden man, geleerde, of kunstenaar of ook geloovige, die de wetenschap heette te dienen óm de wetenschap, of de kunst óm de kunst, of God óm God, maar die in waarheid slechts zijn eigen zieleleven of gedachteleven afzonderlijk, hoog boven de menschen wilde plaatsen, omdat er geen werkelijk maatschappelijk bezit kon zijn, toen het voordeel der maatschappij slechts voor enkelen zijn kon, omdat hij zich dus, wilde hij Zich behouden, boven de menigte plaatsen moest — het wordt nu leelijk zulk een leven te vertoonen. De maten waarmee wij meten veranderen dus; de maatschappij verandert, dat wat goed was wordt slecht, en wij moeten dus met haar veranderen of blij ven hggen als een arm wrak op den oever van een zee.
Maar wat moet de poëzie doen in zulk een tijd?
Maar wat is poëzie?
„Poëzie is de belichaming van ons gevoelsleven." „Een gedicht is een stuk gevoelsleven der ziel, weergegeven in geluid." „Poëzie moet voor alles plastisch (beeldend) zijn, voor het oog niet minder dan voor het oor, in uitdrukking zoowel als in rhythmus." „Goede verzen, onderscheiden zich van slechte lo. door de juistheid der klankuitdrukking; 2o. door de noodzakelijkheid en zuiverheid der beeldspraak."
„De beste dichter is hij, die het sterkst; dit is het fijnst, dit is het individueelst gevoel het zuiverst weet te uiten."
Zeker, het is alles waar, maar poëzie is nog iets meer.
Poëzie wordt geboren uit dat innige gevoel dat men zoo vol is dat men zich uiten moet. Poëzie is als de bloem die barst, poëzie ontstaat wanneer het lichaam zoo ontroerd is, dat de ontroering zich oplost in, een uitweg zoekt door de spraak. Maar poëzie richt zich ook tot hoorders, zij ontstaat ook door de behoefte aan mededeeling, zij wil anderen doen lijden wat zij zelf geleden heeft.
En zoowel dichter als hoorders hjden door een tijd, dat wil zeggen: een maatschappij, zekere menschelijke omstandigheden zijn het, waarin en waardoor menschen smart en vreugde ondergaan.
215



Dus geeft de dichter als hij die belichaming van zijn ontroering maakt, ook het beeld van een tijdehjk-menschelijke, een maatschappelijke ontroering, en de hoorders ontvangen die. Poëzie is dus niet alleen de belichaming van een persoonlijk gevoelsleven, maar ook de belichaming van het gevoelsleven van vele menschen, van groepen van menschen, van geheele maatschappijen of deelen er van. Poëzie is het beeld van het gevoelsleven van een tijd zooals het in een aantal menschen is. Ik geloof niet dat dichters en kunstenaars juist de fijnst en sterkstvoelende der menschen zijn. Om ons heen zien wij talrijke mannen en vrouwen en kinderen die door hun taal, hun gebaren, hun gezicht, hun daden, hun gevoelsleven zoover als dat blijkt, toonen zeer heftig, zeer fijn, zeer innig, zeer bewust het leven huns tijds te voelen. Maar dichter is slechts hij, wiens lichaam zoo georganiseerd is, dat zijn gevoelsleven wordt tot geluid in zijn oor en tot spraak op zijn tong. Hij heeft die gave van klare klank gekregen, zooals de zanger die heeft in zijn keel; maar bij hem ontstaat ze door verbeelding en gevoel, dat is door de zuivere samenwerking van vele zintuigen: het oog, het oor, de spraak, het geheugen, het verstand, en de verbeelding. Kunstenaars zijn zóó georganiseerde naturen, en wanneer zulke menschen in een tijd. leven, en die tijd, dat wil zeggen, de maatschappij die dan leeft, heeft zekere krachten, dan treffen die krachten die mannen, ontroeren hen, en uit die ontroering volgt een openbaring van die krachten. Zelve levende te midden eener maatschappij, een deel ervan uitmakende, zoowel lijdend als handelend, kunnen kunstenaars niets doen dan de uiting zijn van hun tijd, zooals die leeft, gebouwd op het verleden, met verwachting van en streven naar een toekomst, maar zelve de volkomen vleesch-wording en openbaring van het tegenwoordige.
Een volk, een maatschappij, een klasse leeft, lijdt en handelt, maar te midden van al die personen leven enkelen, die zulke teere zinnen hebben dat zij het beeld ontvangen in zich van de geheele klasse, het geheele volk, de geheele maatschappij, en die zulk een kracht van wil en van daad hebben, dat zij het beeld ook in klank of kleur of vorm wedergeven.
216



Wat moet dus de poëzie doen in een tijd als de onze, nu de grootste revolutie, de hereeniging van menschen tot gemeenschappelijke voortbrenging, maar voor het eerst de vereeniging van alle menschen gaande is, nu die groepen om haar ontstaan, nu de uiterlijke wereld verandert, nu in die lichamen der enkelen die gedachten van vereeniging komen?
Het antwoord kan niet moeiehjk zijn.
Als het waar is wat wij hier boven zeiden: dat poëzie niet anders kan zijn dan beeld van het gevoelsleven van een tijd, dan zal de beste poëzie zijn die met de grootste kracht het leven van den tijd gevoelt en uit. En zij kan dit alleen door dat leven mede te leven. Dus de poëzie moet zich storten in den tijd, zij moet zich geven aan de verandering die gaande is, zij moet met die verandering mee veranderen.
De dichter moet zich begeven te midden van de wereld die nu is, bij moet haar leeren, haar bewegingen zien, bij moet zien hoe zij vroeger was, om te begrijpen hoe zij nu zoo komt. Hij moet haar begrijpen. Hij moet zich als het ware naakt te midden van haar begeven en al hare krachten op zich laten inwerken. Hij moet haar stroom over zijn rug en schouders voelen, hij moet haar hcht in zijn oogen zien. Hij moet haar menschen aanzien en het leven dat in hun oogen speelt in zijn ziel vangen.
De poëzie moet, wat alle goede poëzie altijd gedaan heeft, de sterke stroorningen, de stroomingen die het winnen zullen en dus die de toekomst brengen, op zich en in zich gevoelen.
Wanneer het dus waar is dat de burgerlijke maatschappij valt en de samenwerking komt, en wie die ziet kan er aan twijfelen, dan is elke poëzie verloren, die het gedachteleven der burgerlijke maatschappij behoudt, en alle poëzie is gered die het leven der toekomst, der winnende machten in zich opneemt.
217



JACOB WINKLER PRINS.
1849—1907.
Dichter van frissche natuurpoëzie. Minnaar van zee en bosch, van planten en bloemen en vogels, fijn kenner van hun geheimen, schildert hij scherp realistisch die aantrekkelijke natuurtafereeltjes, van het hcht zijner liefde en blijheid overglansd. Aardige aquarelletjes, frisch van de pittige zeelucht (Schilderen aan Zee), heldere „heuvel- en woudklanken (Varens), schilderingen van ons malsche polderland (But; Uit mistig grijze Morgenstrepen). Maar ook is de natuurvei^jning hem spiegel van 't eigen stemmingsleven. Dan verdiept de natuurbescluijving tot natuur-symbohek, als m Plompenbiad:
„O plompenbiad, bies, bloemen 1 Gij spiegels van rnijn zielsverdriet, Van al wat 't leven bitters biedt En wat men zelden duidlijk ziet; Gevoelens waar men vlot van schiet; De wondre dingen die men niet Kan noemen!"
Kloos typeerde den dichter: „Hij is geen hartstochtehjke natuur, met een hoog lyrisch accent en een langen ademtocht met breede, vormenrijke visioenen, kleurvol en hcht, of donker en zwaar, — maar een fijne, heldere ziel, met een realistische plastiek, welke vaak die van Jacques Perk nabijkomt in zuiverheid, zij 't al niet in intensiteit, en een weemoed, die zich dikwijls tot innigheid concentreert.
Uit: ZONDER SONNETTEN.
WERKING DER MUZIEK.
Wat is mijn hart toch, Wanneer gij, o klanken, Mij met 't geluid overspuit Uwer spranken? —
218



JACOB WINKLER PRINS.






Is het een gaarde,
Waar bloemen, die bloeien,
Door 't felle steken der zon bezweken,
Van dorst verschroeien? —
Is het een bloemperk,
Waar goudgele bijen
De geuren stelen der paarsfluweelen
Violen-reien? —
Is het de boekweit,
Waar hommelhorden,
Wit bestoven van 't bloemenrooven,
Gonzende snorden? —
't Mugje, dat zingend,
In de orchis gedoken
Vast er bleef kleven en moet sneven,
De oogen geloken?
Wellicht een beek,
Zoo snel aan 't vlieten,
Dat boschanemonen en duizendschoonen
Weerspiegeld verschieten? —
Is het een meer, Een kristallijnen,
Waarin de sterren, dichtbij zijnde en verre, Verdubbeld schijnen? —
Een waterval soms, Tusschen de rotsen
Voort zich wringend en vroohjk zingend Met spattend klotsen? —
Is 't een fontein, Zilverkolom,
Opwaarts bruisend, neerwaarts ruischend, Fonklende alom? —
219
219



Neen, 't is de zeel Waarover henen
Stemmen schateren en zuchten klateren Met lachen en weenen! —
BUITEN EN BINNEN
't Is met de verzen van den dichter Als met zijn huis dat ge in wilt spiên:
Al schijnt de zon, al blinkt het hcht er, Kunt ge in 't voorbijgaan weinig zien.
Ge ziet van buiten door 't gordijntjen, Zoo tusschen hor en valgordijn,
Van ieder voorwerp slechts een schijntjen, Een onbepaalden schemerschijn!
Leest gij zijn verzen zoo eens even, Zoo tusschen droom en waken in,
Dan speurt ge er in geen hcht, geen leven, Zelfs geen begrijpelijken zin.
't Bhjft alles flauw en scheemrig, donker;
Doch kom eens binnen, rust een poos: Gij ziet er beeld- en kleurgeflonker
En op zijn tafel geurt een roos!
Uit: LIEFDES ERINNERING.
UIT MISTIG GRIJZE MORGENSTREPEN.
Uit mistig grijze morgenstrepen, Een onbewogen meer gehjk, Verschijnen vormelooze reepen: 't Zijn boomen op een hoogen dijk.
Nu 't hchter wordt, zie ik iets blinken Als sikkels, opgaande uit den mist; En klokjes hoor ik droomrig klinken: De herder met zijn koeien is 't.
220



En meer en meer komt 't groen der weiden Te voorschijn uit den morgendamp; 't Zijn bloemen, die mijn oog verblijden, Geel als een stralend helle lamp.
Reeds f lonkren hoog de popeltoppen En lager 't groen der beukenheg; De dauwdrop vonkt aan windeknoppen, De morgenwind waait nevels weg.
Gezegend hcht, uit nacht gestegen, Zoo vriendlij k lacht uw oog rnij aan; Ik sta op 't kruispunt van veel wegen — O, zeg mij welken kant te gaan!
221



WILLEM LEVINUS PENNING.
1840—1924.
Een dichter, staande buiten de groep der Tachtigers, voortgaande in de lijn Staring-Beets met zijn dichterlijke vertelling en huiselijke poëzie, nochtans zeer gewaardeerd door de „Jongeren": „Coens (pseudoniem waaronder Penning zijn eerste proeven gaf), de volbloed epigoon van Staring en Beets, met minder langen ademtocht dan zijn meesters, maar verfijnd, maar verdiept. .. Waar hij 't zijn wil, is Coens gevoelder en naïever dan Beets, puntiger en gedrongener dan Staring, en hij heeft verzen geschreven, waarbij die zijner modellen verbleeken, als kaarslicht in de zon" (Kloos).
In Benjamins Vertellingen en Tom's Dagboek, het kleurig verhaal van zijn „blijde jeugd", moge voor het oppervlakkige oog de zin soms schuil gaan in de grillig verweven draden, wie zich de moeite geeft, waarop elk waar dichter recht heeft, geniet er een humor die in onze nieuwere hteratuur niet zoo overvloedig is, een rijkdom van frisch jongensleven, met de helderheid en liefde van een trouwe en dankbare herinnering verteld.
De latere bundel Kamermuziek is als het weemoedig dagboek van den blindgeworden dichter: een blindheid, verhcht door de spranken van innerhjke schoonheid waartoe het leed gelouterd is.
Uit: BENJAMIN'S VERTELLINGEN.
KENNISMAKING MET DEN DOOD.
Nu waren we in Egypte, en aan Plaag Negen
Daar grootje van verteld had: allerwegen
In huis was duisternis drie dagen lang;
En waar nog hcht viel in portaal en gang,
Was 't spelen schande; schande! op stoep of straten —,
Schande! in de deur te toeven en te praten;
Spook-menschen gleden nijgend af en aan —
Daar was katoen in ieders stem en gaan!
222



Gelach deed zuchten, zonneschijn — verbleeken;
Zelfs Benjamin vermocht geen boei te breken.
Of schuldbesef besprong 't zesjarig hart
Met al de bitterheid der zondesmart.
Stijf bleef mijn halskraag, en zijn stolp-plooi prikte...
Maar erger! zoo 'k van grootmoê al eens kikte —
Die naam klonk vréémd . . .
Zoowat den derden dag Verloor 'k de heug'nis van haar stem en lach; Eén zwaar, één zwart geheim leek onze woning, Kort'lings bezield door grootmoê en den Koning.
Den vierden morgen sluip ik door een kast,
Waar 'k vroeger jutteperen had verrast,
Een kleine, mij verboden kamer binnen:
Het riekt er naar versch eikehout, versch linnen;
Het ziet er grillig, vreemd-aantrekk'hjk uit —
Ik nader aarz'lend, en rnijn hart bonst luid.
Al is ook hier het venster zwaar geloken,
Door 't bovenluiksche klaverblad gedoken
Boort zich één zonnestraal, een bundel hcht,
Ruimbaan naar een zoo hef, zoo kalm gezicht,
Dat ik de „slaapster" — is het mijn verloren
Klein grootje, en toch een ander? — niet durf storen,
Maar op de toonen staande 't vreemde „bed",
In de ongebruikte kamer neêrgezet,
Den lichtbalk waarin zilv'ren stofjes zweven,
De stille vrouw — van duisternis omgeven
Maar zelf hel zichtbaar ! — diep verbaasd bekijk, -
Met schuwe hand haar langs de wangen strijk
Wat zijn die kil, en vreemd om aan te raken! . .. Hoe vreemd om hoofd en leden plooit zich 't laken, Het glanzig witte, als tot een nonnekap: „Grootmoeder!" vlei ik, deinzend; stem en stap Ze klinken even hol en onheilspellend; „Grootmoeder!" smeek ik, nu eerst recht ontstellend Van 't strak gelaat, het steeds geloken oog ...
„Vaart langs die lichtbaan hare ziel omhoog?"
223



Iets dezer vraag, 'schoon niet in deze woorden,
Rees in mijn kinderziel, wier angst zij smoorde; De roerlooze gestalte werd weêr mensch; Een hefd'rijk wezen, rustende naar wensch; 't Was me of die oogen open gingen, lachten, En zegenend zich sloten met een zachten —, Een wéélde-zucht na doorgestane pijn; Nu wist ik dat dit „bed" de k i s t moest zijn, Die weggehaald ging worden, weggereden
Naar „broérlief in den Hemel "
En 'khad vrede; Zóó zelfs — dat Ben op 't deksel van de kist, Dwars over 't voeteneind, met lang gemist Hier in de kast hervonden speelgoed solde, Spottend met Grootjes rust de spoortrein rölde, Dien zij mij schonk op de' allereersten dag Dat onze stad den „echten" spoortrein zag.
Geen vijf minuten was 'k met grootmoê samen, Of — met mijn moois de kast in! ...
Fluist'rend kwamen Twee mannen met een kaarslicht bij de baar; De een opent fluks het luik, wordt Ben gewaar, En zet uit kortswijl 't kind zijn steek op: „Deftig Kaboutermannetje!" oppert hij;
maar heftig
Den steek naar achter wippend, bal 'k de vuist Wijl die mij n i e t ziet — onze dokter — juist Bij grootmoê's neus een zwavelstok laat branden ... Hoe houdt ze 't uit?!. . .
Daar flikkert in zijn handen Een spiegeltje oneerbiedig bij haar mond:
't Bhjft helder," knikt hij ,,'t zaakje is dus gezond... — Hier, kereltje!" en hij streelt me, „een pil of poeder?
Mét proef 'k bonbons, en vheg verheugd naar moeder!
Ze is vriend'hjk, maar niet blij'.
224



Na 't afscheid nemen Bij 't sluiten van de kist, na 't zalvend fleemen Der „steeklui," 't schuif'len in de gang, 't getrap Der paarden, 't koetsgerol, en 't driewerf flap! Waarmeê 't portierental wordt dicht geslagen, Verzucht ze: „Moeders moêke is uitgedragen ..."
Maar met dat raadsel kom 'k niet daadlij k klaar, En hunk'rend neem 'k ook hier den toestel waar: — De kraantjes-kan, die niet naar eisch wil „loopen", En ruikbaar nieuw gelakt; heel groote hoopen Geraspte broodjes; ossetong; 't servies — Heel groote kop-en-schotels, met een bies, Op witten grond een peterselie tak je ...
Het gloeiend dop, en 't fidibussenbakje — Herin'rend aan den haard en kaarsen — staan Den pijpenstander, vroohjk volgelaên, Met sleedjes en tabakskist uit te lokken;
De beste stoelen, niet meer overtrokken.
Omringen reeds den fraai gedekten disch;
Me dunkt dat hier wat grootsch', wat feestlijks is —
Behalve straks bij de opgewachte gasten
In plechtgewaad, eerst traag om toe te tasten,
Het graf maal eer aan-doende naar 's landswijs;
Men looft de doode, en iedereen stelt prijs
Op ook maar 't kleinst gedachtenisje;
Bhj'er
Verhef 't gesprek zich niet, het wordt toch vrijer; De zwaar-kristallen roemers klinken niet, Maar raken leêg — en vol — trots al 't verdriet.
Wat grootmoê's jongsten kleinzoon aangaat, — eten
En zorgloos zijn, was daarom geen vergeten:
Der brave vrouw, wier hev'ling hij ook was,
Gedenkt hij niet als 't weggemaaide gras,
Maar als een bloem wier geur is nagebleven;
Die doode zién, was — ingaan tot haar leven,
Ten uitvaartsdag en menigmaal nadien!
Dietsche Lusthof II
225
15



Mocht die me hef heeft, zóó rnij scheiden zien; Zóó aan mijn dank in de uiterste oogenblikken —, Zóó aan mijn nagedacht'nis zich verkwikken; Wat zoet geloof me ontzonk, mijn goede werk Zien zegepralen over zand en zerk; — Mijn' liefde en leven, moedig tot den ende, Verzoenende met dood en doods-ellende, Geen tranen wijden maar een bhj' gemoed
Och, grootje! uw wade greep ik; wees gegroet Van 't kind dat nimmer in den man moog zwichten; Uit liefde en schuld hem vaak komt op te richten; Geen lach verzuimt in 't hef, noch 't schoone in 't leed; En trouw in 't hart draagt wat verdwenen heet.
Uit: KAMERMUZIEK.
OUDJES.
Ze zaten stil voor de open ramen
Vol liefde samen —
Toch schier alleen. Zij had gepoogd hem voor te lezen, Krank — ook van spraak — kwam ze opgerezen En in haar woorden was geween ...
„O zaagt ge, als ik, op lenteknoppen
En lentedroppen
Het zonnelicht! .. ." „Of" — zucht hij — „boven de aardsche rampen Den hoogen nacht, in wereldlampen En lampengroepen ... één gedicht..."
Maar snel, naar hare hand, die kleine.
Tast nu de zijne,
„Neen"! zegt hij, „vrouw! Zag ik maar ééns nog mijn geleide Door tranen, stil om mij geschreide, In hjdensoog — den lach der trouw!"
226



BLIJDE VAART HERDACHT.
Feestlijk dreven we in den goudglans van den avond langs de
[stad;
Achter hoogen wal van stoomers blikkerde haar gëvelschat, Blonken overbrugde havens propvol masten tusschen
['t groen.
Praalden koepeldak en torens rustig boven 't rustloos doen!
Waar ge ons lokt in ruimer vaarbaan, stadbelovende eiland-
[zoom,
Deine en vloeie, een meer gelijkend, grootsch-uit om ons
[heen de stroom —
Hem in sprongen overspannend lacht een luchtige ijzerbouw, Daar een dondring overheen ijlt, stad-in over dak en schouw.
Zwakker zwoegt naar 't rustuur hijgend in een purperwaas
[de stad,
Rondom gaan nu hchtjes vlammen, bleek bij gloed van
[lucht en nat;
En het glansoord, moê van stoomen, moê van stuwen en
[gedruisch,
Haalt met stiller kleur weêr adem; schemernacht komt langhaam thuis.
Hooger meet zich de rivierbrug; onder hare bogen dóór Toont zich oosterkade en zeilvloot tegen rossen hemelgloor; En de maan duikt op en spiegelt; en de knaap met ons aan
[boord
Heft de saamgevouwen handen: „Enkel kijken nu! geen
[woord!"
227



GERARD HENDRIK IGNAAZ VAN HULZEN.
geb. 1860.
Gerard van Hulzen, joumalist-auteur, behoort tot onze naturalistische schrijvers. Bij hem treedt duidelijk het sociale gevoel aan den dag, het medelijden met de maatschappelijk „ontredderden", die volgens de theorie van het Naturalisme door afkomst en omgeving veroordeeld zijn tot een leven van sombere ellende, waaraan ze zich met doffe berusting onderwerpen. Zwervers; De dorre Tuin; De Ontredderden zijn sprekende titels van zijn schetsenbundels; Van den Zelfkant der Samenleving is een drietal romans, waarvan Maria van Dalen de bekendste is.
Uit: DE DORRE TUIN.
VROEGE HERFST. x)
— Wor-je moê, vrouw?
— 't Gaa nog al...
— Wille we effe ruste'?
— Nee, nog niet... strakkies dan maar!
Ze hepen zelf in 't zeel voor hun hchtdichte kermiswagen, uit gebrek aan trekdieren; hij een pezige, lange vent, zij schraal met platte borst, een hoofd kleiner dan hij, en jukbeenderen die uitstaken. Telkens, van terzij, onder het trekken door, keek hij naar haar, — en ze merkte dat, wilde zich goed houden, zette steviger op.
— Je mot 'et zegge as je niet meer kunt! herhaalde hij, spoog meteen eens op de grond.
Zij gaf geen antwoord, nikte alleen met haar hoofd, trok sterker aan 't zeel, om te laten zien, dat ze kon.
De najaarszon scheen blakkerend-bleek tusschen de rosse blosse blaêren van eik en beuk, maakte ze doorschijnend, vlammig-rood, alsof ze die in brand ging zetten, betintte glanzig het geel-bleeke berkenblad, het hakhout langs de weg, de nog groene perken en hooge heggen van de buitenverblijven, waar 't geboomte al dunner, meer doorzichtig
x) Opgenomen met toestemming van den uitgever C. A. J. van Dishoeck, Bussum.
228



werd. Nu, midden op de dag, was 't nog warm, maar als de zon onderdook en 't vochtig waas in witte rook over de landen schoot, kon het dadelijk grimmig worden, zoo grimmig-kil, alsof ze al dik in de winter zaten.
Ze wisten dit maar al te best, in herinnering van vorige dagen, en daarom repten ze zich, om met hun wagen in 't naaste dorp te komen; ook om daar nog te venten, een brood op te loopen, voor 't donker viel.
Doorn waren ze net voorbij, en Driebergen lag nog stijf drie kwartier verder. Daar dachten ze vannacht te kunnen blij ven en met hun wagen een staanplaats te vinden, om dan morgen over Zeist op Utrecht aan te trekken. Maar 't werd al laat. De zon schoof leelijk op naar 't westen, stond al schuin op 't land, en ze zagen haar snel dalen in valsch-ghmmerig geschijn.
Door 't zware trekken heen keek hij opnieuw naar zijn vrouw. Ze was zoo slap, zoo uitgeput na 't laatste kramen en ze duwde zich bij 't trekken van de wagen maar met moeite voort, al hield zij zich goed, om 't hem niet te laten merken. Hij hoorde haar zwakke adem raspen, hijgen. Dat arme wijf I 't Werd hem te erg. Opnieuw vroeg hij:
— Late we ma'r effentjes ruste .. .
— Nee-nee 1
Zij schudde haar vaal, jukbeenig hoofd, wilde er niets van weten, 't Gaf misschien nog last voor ze in Driebergen permissie kregen om te overnachten en dan moesten ze weer verderop! Het trekken ging vandaag lastig ... je zou zeggen met zulk mooi weer, maar 't was toch zoo? Haar borst piepte en de rug deed strammig zeer, 't hoofd voelde ze kil, tuimelleeg en haar beenen gingen zoo traag. Maar ze wou 't hem niet laten blijken, sleepte zich dapper naast hem voort, haar vaal-blond hoofd moeizaam naar de grond, telkens dat hoofd naar hém oplichtend in stage lach van pijn.
Nu begon 't wicht, dat vóórop in zijn korfje lag, te kreunen, en dit kon ze niet aanhooren. 't Scheelde toch niets? Welnee! Ze suste onder het trekloopen door, met omkeeren van 't hoofd. Maar het dreinen hield aan en dat pijnde haar meer dan eigen leden; 'n keertje moest ze wel stilhouden om te kijken wat het mankeerde.
229



Ze liet het zeel glippen, gaf ook hem een teeken, zei
aêmechtig: — 'k Kan niet meer... 'n poosie roste ... 1 Dadelijk hield hij in, en zij van 't zeel vrij, ging naar 't
kind. Hij duwde en trok de wagen wat terzij, uit angst voor
die gevaarlijke automobielen, het de stutkruk vallen tegen
het dompen.
Het kind lachte alweer, — ineens hef stil geworden bij 't zien van z'n moeder, Op 't bordes van de trantelwagen lag 't wit als een blanke vogel in een nest, en 't lachte nu met zijn staar-blauwe oogjes tegen de rosse gloed van de zon, die 't eikenloof over de weg heenbrandde. Met liefdevolle greep nam ze 't kind in de stramme handen; ze kon 't niet laten, — en drukte een innige, zich geheel-uitgevende kus op 't bleeke, wat smoezelig bekje, lei het wang tegen wang, lel het terug in zijn mandje, vingertikte het streelend over wangentoet en lipjes, tot het blanke smeuïg kinderlachje voor haar oplichtte. Nu konden ze verder trekken.
Ze greep weer naar 't zeel, riep haar man, Maar die zat gehurkt terzij van de wagen, bij de asmoeren, waaraan hij morrelde, bekeek met zorgzaam oog de zwakke veeren. Haar blik gleed opnieuw naar 't kind, omvaamde man en wagenlengte. Die wagen hadden ze van 't begin af ... nu al zooveel jaren, hoewel wat schraal van hout, wat wrak en wankelend op de halfsleete wielen, maar daarom ook hcht en zoo gemakkelijk te hanteeren. 't Was zijn trots en haar welbehagen; hij onderhield en schilderde zelf op, nu pas nog, felblauw, met gele biesjes, die net goud leken. Het model had hij zelf bedacht, met behulp van een wagenmakersknechtje in elkaar geprutst, om 't hcht te houden, en zelf te kunnen trekken; 't bleek erg geriefelijk, en op die veeren van een oud rijtuig, al wiebelden en wibbelden ze wat, ging 't best! In die wagen waren haar nog drie kinderen geboren; en ook gestorven. Dat ook dit geen blijvertje zou wezen, neep haar, als ze maar even eraan dacht, de keel toe van angst. Maar 't lag daar. nu zoo rustig, glimlachte zoo vredig-hef tegen die rosse tinten van zon-doorvlamde herfstblaêren, dat ze al haar zorg voor 't kind vergat, — en haar eigen zwakheid voelde, 't Gevaar
230



dook ineens weer voor haar op. Ze hoestte en kuchte al zoo lang, werd met de dag magerder, ze viel aldoor af ... als dat maar niet verkeerd ging uitloopen. 't Leek er wel wat op.
Maar ze dreef ook deze kwelgedachten weg, moedigde zichzelf aan, porde hem op, riep:
— Kom, Harrie, vooruit, lang genoch gerust!
Ze vatte, greep de boom al aan, en hij sprong nu ook toe. Met hun beiden duwden ze de wagen naar de middenweg, spanden zich ervoor; en nu trokken ze opnieuw voort, rechts aanhoudend om uit te wijken voor 't druk gerij. Rijtuig na rijtuig met livrei gleed voorbij in klaar-harde hoefslag van de paarden en nauw-hoorbaar wielgeruisch, dan ratelende, zeker-ijlende automobielen met veel stof en benzinelucht, 'n schokkend-felle motorfiets, rauw-rakkelend met korte slagstooten alsof-ie uit elkaar zou springen; 't stoof alles voorbij, in een zuiging van wind, — en 't scheen of al dat geraas hun hcht gewagente nog tegenhield, want ze vorderden maar moeilijk.
Hier, op die groote weg van Arnhem naar Utrecht, met al dat sjiek en woest gerij en geros, viel niets te maken, maar wel op te passen, 't Was een mooie dag, dan kwamen de voorname lui uit, en die ontzagen weinig; vooral die snorkasten waren gevaarlijk, als die toeterden moest-je op zij wezen.
Strak trokken ze voort, met maar weinig oog voor de weelderige groote buitenplaatsen vol geboomte, waar tuinlui ijverig stonden bij te harken, alsof de stugge winter verre was, en nog niet naakte. Trossen appels, als stijve proppen aan de boomen, maakten hun blikken begeerig, ze zoüen wat graag even inklauteren, om een vrachie ervan mee te nemen. Maar onnoodig hieraan te denken, 't was niet voor hun; dat was alles om aan te kijken en af te blijven!
Nog een maandje verder en dan werd 'tal winter. De stootkant van de weg lei vol doode blaêren, dorre loovers, — en in 't kaalsprieterig gras staken ze bij honderden.
Bij die buitenplaatsen behoefden ze niet aan te gaan, 't was zelfs verboden bij politieverordening. Hun uitkomst bleef de kleine man op de kleine plaatsen. Die kocht half uit medelijen, en ook, omdat hij noodig had en voor kleine spullen niet
231



naar de stad wou loopen. Ze dachten maar vaag aan dit alles, terwijl ze langs die groote buitens trokken, deze weg en alles erlangs stond daarvoor te bekend, die rijkdom te vér van hun af, te hooggezeten, hun eigen kring te laag geweten, om veel plaats in hun gedachten eraan te geven. Zelfs de laan van roode beuken, nu loovrend goud, trok weinig aan. Ze moesten voort, want de zon stond laag in 't westen, zonk weg en avonddauw was vochtig, en slecht voor de borst. Ook voor 't kind! Even hielden ze weer de wagen in, om 't wicht naar binnen te leggen, goed toe te dekken.
Rondom waasde de damp al aan, die opwolkte uit de vette weiden, uit sloot en vijver, — en schoon nog van verre, toch aankruifde, als een kwaad, niet meer te keeren. En op die melkig-witte damp zonk als een vuur'ge bol de zon, wazig rood, een gloedend reuzenoog van Cluna-rood, dat vuur uitschampte in laatste straling over 't ver geboomte, sparkelbrandend, — heel de lange laan rossig gebruineerd, een warande van gouden loovers.
Ze trokken door, en ook die laatste glimp stierf weg, ongemerkt, als vanzelf, zonder schal of schater, zooals bij slechte tijding 'n glimlach vergaat tot huivering.
Al meer steeg óp de witte damp, sloot de einder af met weeke sluierwaden, waartegen 'n molen, boomen en huisjes zich teekenden, schemervaag en toch weer klaar, in pastelverwazing. Als 'n roode roos lag nog een deel der zon op 't witte waas te drijven, dook daarna onder.
Het landschap werd nu koud en dof en stroef; de goudbrandende warande veranderde in één tel tot een reeks staken, dor-bruin en schrompelig, en 't akkermaalshout, zoo jong en tierig in de zon, leek oud en dood, als afgestorven. De lange laan lijnde zich strak-vochtig voort, — en onder de klamme lucht van egaal grauw, wakten de klinkers dof-nattig uit.
Van verre en overal wasemde, kruifde de avonddamp aan, die als een tocht over de weg heen scheerde, hen om-ademde, om-kilde. Hij voelde de vochte adem al in zijn knevel, en bij haar kroop het tot in de leden öp, prikkelde in haar keel, wrietelde door tot diep in de borst ; rillinkjes gingen over haar rug zoo warm van 't loopen, en de beenen werden stijver.
232



strammer. — Toch jammer, klaagde ze in zichzelf, dat we zoo lang stilhielden, anders waren we d'r al geweest! Moe, geheel óp, voelde zij zich, maar ze trok nog manmoedig voort, — en hij eveneens van streek door de snelle avondval, gromde nu:
— Je komp d'r niet... ga hever in de wagen!
— We benne er nou toch gauw? vroeg ze.
— 'n Kleine tien minute, denk ik!
Ze zuchtte vaagjes, zei weer blijmoedig:
— Zoolang hoü ik 't wel vol!
Hij overreedde nog eens, maar ze gaf niet toe, zette weer aan. Angst had ze om in die wagen te gaan liggen, angst voor ziek-worden en 't dan mogehjk afleggen. Nee, nee, ze zou niet aan haar zwakte toegeven, op de beenen blij ven, zoolang 't kon. De zwakte zat haar door alle leden heen, en in de arme borst nog wel 't allermeest. Er was geen redden aan ... Mogehjk, als ze versterkende middelen kreeg, voor haar gezondheid leefde, maar hoe kon dat, waar moest dat vandaan komen? Daarom vooruit! 't Leven was gauw gedaan, en ze wou 't rekken ... rekken, hem niets laten blijken, hem geen zorg, geen ellende geven.
Maar hij zag het toch, wist evengoed hoe slecht 't er vóór stond als zij. Hij was met haar geweest bij somnambulen en bij dokters en hij vóórvoelde, begreep zoogoed als zijzelf, dat gaan-liggen ook sterven zou worden. Daarom billijkte bij 't, bewonderde hij haar, al schrijnde zijn eigen magere karkas ervan. Zichzelf verweet hij, niet meer haast te hebben gemaakt.
De avonddamp schuimde nu van alle kanten aan, omzee-de hen. Hij hoorde haar arme borst piepen en zagen, en bij trok woest-nijdig aan om de vracht alléén te hebben, haar te ontlasten. Maar dra zag hij, dat dit niet gaf, dat ze nu nog harder moest trekken en daarom remde bij maar weer. O, hoe voelde hij zichzelf stevig en sterk, maar haar uitputting sneed hem door 't merg van zijn hjf, door 't diepst van zijn zieL Zoo 'n goed, zoo'n braaf wijf en die moest nu doodgaan, omdat hij niet kon geven wat haar verzwakkend lichaam noodig had!
Fel trok hij weer op, om aan zijn ellende niet te denken.
233



Maar gelijk-al merkte bij, dat ze niet meer kon, dat ze hijgde... hijgde. En ineens grif besloten, hield hij de wagen in, zei norsch, kortaf:
— Je mót d'erin ... ik zet g'n poot verder!
Ze schokte inelkaar, wilde zich nog verweren, maar de afmatting belette het haar.
— Maak voort! zei hij, geveinsd driftig.
Ze zei geen woord terug, steunde, kreunde. Hij lichtte haar 't zeel van de schouders, duwde haar stug op, zei:
— Zoek 'n warm plaasie, en dek 't kind! Moeizaam-traag, bijna onwillig, kroop ze 't bordesje op,
hurkte in de wagen neer. 't Kind sliep maar door.
Hij trok nu alleen, en in 't zwaarder-gaan van zijn vracht en 't maar langzaam-vorderen, voelde hij schrijnend de ellende om zich nijpen, die hem voortzwiepte met straffe slagen...
Nijdiger trok hij aan 't zeel, maar de zwaardere vracht maakte hem van zelf weer tam. De avonddamp voelde hij nu ook klam, drong door tot op zijn doorzweete rug en de knevelharen hingen hem nat en sluik om de mond. Van nijd beet hij erop onder 't zware trekken.
't Donker viel al bijna, nu ze kwamen aan de kom der gemeente. Hij moest naar de burgemeester, permissie vragen. Stroefjes-weg zei hij:
— Blijf jij ma'r ligge... 'k kom zóó werom! Ze zette zich overeind, vroeg aêmechtig-snel:
— Zijn we d'er?
Opstrakkend haar kromme lichaam, van pijn gebroken, zei ze gejaagd:
— Nee Harrie, blijf jij, dat zal ik doen ... mijn weigert-ie niet!
Alsof haar niets deerde, zoo rap het ze zich van de wagen zakken, weerhield hem bij zijn jas, greep zelf naar een bos gevlochten lampetrekkers, 'n paar muizenvallen, dekte het kind nog beter toe, zei:
— Maak jij de wagen maar ankant I
Een vale doek sloeg ze nog om, want de rille vocht drong weer op haar aan, — en nu sleepte ze zich met haar moeë
234



beenen gezwinder voort. Eerst de vergunning, en als ze die had, zou ze zien los te krijgen voor een brood.
In de verte hoorde hij haar kuchen, de krieuwelige keel schrapen. Een moedig wijf toch! Ze gaf geen kamp!! Misschien haalde ze 't er nog bovenop .. . Hij wist wel beter. Maar hij zei 't zich, om de moed erin te houden.
't Kind begon te schreeuwen. Dat had honger.
— Wat scheelt er? vroeg hij ontsteld.
— Mij niets . .. alleen wat moei!
Ze het zich op de stoel vallen, kon niet spreken. Aêmechtig, adem-reutelend, staarde ze rond, met oogen die van vermoeidheid niet konden kijken.
— Hè-hè, zei ze eindelijk, 't is hier lekker warm!
— Sja, maar 't hêt lang geduurd, 't hout was te nat, zei hij terug in verontschuldiging. Ik stikte in de rook.
Ze schudde met 't hoofd in klaar begrijpen, het de handen
langs haar lichaam glijden, te doodaf, om ze in de schoot te houden.
Hij meende iets te zien op haar hppen, een bloeddrup, en hij sprong öp, maar ze veegde al af, ontweek door te zeggen: — 't Is niks!
Tlr 7ip>iP+ tnrh
— 't Zal van m'n tande weze .. .
Ze keerde zich af, om hem niet te verontrusten, de schijn
te geven dat t niets beteekende, en met een blik op t verminderde hout, zei ze:
— Je hebt toch niet te veel verstookt?
Hij begreep haar uitvlucht, gaf geen antwoord. Ze had dus bloed opgegeven. De gedachte alléén aan opgeven priemde en sneed moordend-fel door hem heen. Hij durfde niet verder op zijn vermoeden ingaan. Bijna vast stond 't nu ineens, dat ze zou gaan liggen, niet meer opstaan, dat nu kwam onafwendbaar 't lang gevreesde. De tranen drongen hem naar de oogen, maar hij moest zich sterk houden, — en om zijn nijpende gedachten haar niet te laten merken, vroeg hij met een stem, schor van aandoening, of ze nog wat had weten los te krijgen.
235



Ze nikte toestemmend, liet de eene punt van haar schort zakken, — en nu gleed op de tafel een lang brood. Een twintig aardappelen rolden erbij en een stukje rozig spek, Ze pakte verder uit, een onsje suiker, een halve flesch melk, een zak met zout. Ze nam 't smalle stukje spek, wikkelde het beter in 't snippertje papier, lei het terzij, zei tevreden:
— Da's voor morgen 1
Even stond ze in beraad. Dat bloed-opgeven bleef ook haar in gedachten. Maar ze.hoorde 't water suizen, vermande zich, zei kordaat:
— Kom, we zullen koffie zetten 1
Met een snelle, zekere vat nam ze de steenen kan, 't pakje cichorei, kruimelde op 't oude dik wat klontertjes bij, goot het dampend water erop, zette de kan öp, om te laten trekken.
— Snij jij nou brood, dan doe je ook wat, klakte ze. Ze draaide zich om naar 't kind, pakte dat met volle gretigheid.
— M'n toet, m'n lekkre toet, tetterde ze. Lekker kindje van je moeder!
Ze lei 't kinderkopje tegen haar wangen, kil en vochtig nog van de mist, hief 't kind dartiend op in vol pleizier om de kleine oogjes te zien knipperen tegen 't rosse hcht van 't lampje. Haar jukbeendrig gezicht werd voller en haar groevige trekken klaarden öp, nu ze gehurkt op 't bankje, het wicht heen-en-weer het wiegen, en 't door lieve woordjes, kleine kriebelinkjes aan 't lache-trekken zocht te brengen. Ze kuste, kuste het, — en al haar ellende, al haar tobberij waren vergeten. Harrie nam het lange brood, wat oudbakken, zette het onder 't scherpe mes en 't lange stuk viel in vele schijven, die zich schuin op elkander vlijden als blanke bladen. Er stond nog wat boter, goede margarine, en dat smeerde hij erop. Ze lachspeelde aldoor met het kind. En de man, de vrouw, 't lachend wicht, 't was alles heve huiselijkheid, bedrijvig geluk, zonnig beschenen door 't klein goudig lichtje. De gloed van 't zwaar-snorrend fornuisje verdreef zelfs de gedachte aan de grijze, dikke mist, die rond de dunschottige wagen zoo zwaar hing in kille klamheid,
— Zal ik inschenken? vroeg Harrie.
Ze vond 't goed — en nu gingen ze eten, zij met 't kind op
236



de breede schoot, kuchschrapend door droogte in de keel, hij op een kist, kijkend naar haar lachgespeel met de kleine, onder 't broodkauwen en 't koffieslubberen door. Nee, nee, dacht hij, ze gaat nog zoo gauw niet hggen, ze is veel te pront, te kwiek daarvoor, ze geeft het nog niet op! Vol goede moed schonk hij zich opnieuw een groote kom vol, — en zij sopte 'n snee brood in melk, kauwde het flink, voerde het aan 't 't kind, en tolde er weer mee. Eindelijk had ze genoeg met 't wicht rondgetold, lel het in 't korfje, stopte het goed toe.
De wagen schudde hchtlijk. Ze dacht eerst dat het kwam door haar bewegen, lette er niet op, maar een tweede stoot maakte haar opmerkzaam. O, o, de wind! 't Ging slecht weer worden. Nu begreep ze waarom ze zich zoo moê, zoo lamgeslagen Voelde. Tegen storm kon ze maar slecht. Gelukkig, ze was binnen!
De wind stak feUer op, joeg tegen de wagenwand, lichtte aan één kant de zwakke veeren op, zoodat ze geheel overhelden. Zware druppels klikten op het dunne dek»
Nu ramde 'twindgeweld langs de geheele wagenlengte, dwarrelde er omheen en 't wilde geritsel van de dorre blaêren die werden meegevoerd, gristerde over de weg. Harrie moest naar buiten, om de woning vaster te zetten.
De avonddamp trok öp, verdunde, werd uit elkaar gerukt en opgevoerd, maar de lucht bleef zwaar van vocht. De boomen stonden spokig-stroef, omfloersd door schaduwlagen, — en hoog erboven aan de woest-jagende hemel kwam nu sterker zichtbaar 't maanlicht, als uiteengescheurd door de grauwige wolken, die erover zeilden. Heel 't spansel lag doorzeverd van waterig, vlekkerig hcht, dat de wolkstriemen nog geweldiger maakte.
Huiverig en kil, repte hij zich naar binnen, en het trof hem opnieuw, hoe bleek en mager, hoe beenderig-scherp zij er uitzag; ze had niet meer dan vel over been, waaronder de oogen koortsig brandden.
— Kom, we gaan naar bed, wat hoeven we langer op te -blijven, zei hij kortaf.
Ze vond het goed. Het kacheltje raakte uitgebrand en om nog meer te verstoken, dat kon er niet af. In een oogwenk
237



hadden ze zich uitgekleed, lagen ze naast elkaar, de beenen wat saamgetrokken door de kortheid van 'tbed, dat niet veel meer dan anderhalf el lang, in 't dwars was getimmerd, om ruimte te sparen.
De regen en de wind werden heftiger, maar bij tijden hield de regen even op, om dan weer feller op te beuken. Het vlaagde en stormde rond de wrakke woning, die kraakte onder de geweldige stooten. Soms was 't of ze door de orkaan werden opgenomen.
Het fornuisje brandde niet meer, maar bleef warm, en nu gaf 't petroolhchtje zijn laatste schijnsel, uitspetterend met kleine naflikkeringen. Ze deden de oogen toe om rustig te gaan slapen, maar het stormgeweld hield hen wel wakker, 't Rauwe weer buiten woelde door tot in haar arme borst. Ze voelde haar hoofd heet, de voeten koud, en die kon ze maar niet warm krijgen. De benauwdheid propte haar in de keel, belemmerde haar ademhalen, 't Was 't weer! Daarmee stelde ze zichzelf gerust; als de wind ging liggen zou 't ook wel bedaren. Maar de wind ging niet liggen, wervelde al wilder en wilder langs de wiebelende wagen. Telkens moest ze rechtop gaan zitten, om de benauwdheid te laten zakken, vol angst dat het kind nu ook nog zou beginnen.
Door 't kleine raampje gluurden haar oogen strak naar buiten, en ze zag 't maanlicht, verdronken en uiteengeslierd door de jagende wolken, als een wild-woeste verschrikking. Ze herinnerde zich niet zoo'n jagende lucht ooit te hebben gezien, 't Joeg en bolderde en kopte alles dooréén.
Die wildheid boven kalmeerde haar toch. 't Was of daar een woeste strijd werd uitgestreden, dat haar eigen lijden niets erbij leek; gefascineerd voelde ze zich door die woestwolkende lucht, waaruit stormvlagen neersloegen. Harrie sliep, zoo dacht ze, en die wilde ze niet wakker maken. Ze trachtte zich kalm te houden en zich niet te verroeren, maar nu kwamen gedachten over haar toestand aanzetten. Wat moest er van Harrie, van 't kind terechtkomen, als ze doodging? De vraag verstijfde op haar hppen, en de gedachte durfde ze niet laten doordringen in haar hersens. Nee, nee, daar niet aan denken! Zoo gauw zou 't ook niet gebeuren!
238



Met strak-verwilderde oogen, als van een waanzinnige, staarde ze naar de woeste wolken, die ver-weg voortjoegen boven de spokig beschenen landen. En nu gaf haar ook die woedende schuimvaart geen rust meer. In eens drong geweldig de angst op; ze kreeg een gevoel, alsof ze in die wolken werd meegevoerd, of alles om haar heen slingerde, of ze werd meegezogen, meegesleurd, aan 't einde ergens neergeworpen, zónder Harrie, zonder 't kind. Die wolken werden voor haar vluchten van duivels, en die voerden haar naar de hel. Maar dat wou ze niet. En toch, en toch, ze sleepten haar mee. Krampachtig greep ze zich aan Harrie vast, verborg haar hoofd in 't kussen om 't schrikbeeld te ontgaan, kermde, kermde.
Harrie schrikte op, al dommelde hij maar vaag, zat dra overeind. Aan haar benauwingen gewoon, vroeg hij aarzelend:
— Wat scheelt je nou weer... wil ik je water geven ?
— Nee-nee, blijf liggen, verroer je niet! steunde ze.
— Heb je 't erg benauwd? zei hij, om deelneming te laten blijken.
Met zijn grove hand streek hij haar zacht over het hoofd, dat vaag bolde boven 't kussen, — en opnieuw vroeg hij:
— Wil ik water voor je halen?
Ze dacht aan de kou die 't zou geven, aan 't kind dat wakker zou worden, schudde met 't hoofd, zei aêmechtig:
— Hou je stil... blijf hgge!
Hij begreep nu, dat zwijgen meer rust aanbrengt dan spreken, zweeg al wou bij telkens een woordje zeggen, om haar te kalmeeren. Ze kneep hem van angst in de armen, hijgde:
— St... stil toch ... je maakt 't kind wakker!
Dat hielp; nu dwong Harrie zich tot roerloos liggen. Dat arme wijf! Kon-ie maar iets voor haar doen! Een kompres. Maar voor warm water moest hij vuur aanleggen en de laatste terpentijn gebruikte hij gisteren om de verf aan te lengen. Dat ook 't petroolstel niet meer branden woul 't Kon niet meer worden gerepareerd, ontplofte telkens met groot gevaar voor brand. Er moest een nieuw komen, maar waarvan?
239



't Ging niet voor van 't zomer, als ze weer verdienden. Vlot snerpten die gedachten door zijn hoofd en ze pijnigden hem, terwijl hij zich strak-stijf hield, de beenen opgekrompen. Ze klaagde, kermde nu niet meer, smoorde haar angst in 't kussen. Maar plots werd haar de benauwing weer te erg, richtte ze zich op, — en nu zag hij in 't schichtig hcht van stormachtige nacht haar ontstelde trekken. Hij wilde bemoedigen, maar ze hield de hand voor zijn mond, wrong haar arm hjf in benauwing om.
Nu verduisterde ook de lucht en als in ontlastende kracht, sloeg de regen neer, geweldig, 't Water striemde en pletste op 't wagendek, alsof steenen naar beneden kwamen, sloeg tegen de wanden of de kleine ruitjes werden ingeslagen. En met de regen die plaste, neerstroomde, kwam nu ook wat opluchting. Ze voelde het ineens komen, zuchtte diep en lang uit, zei als om zichzelf rust te geven:
— 't Gaat over... 't was 't weer. Als je nou 'n beetje water kunt halen? ... ma'r maak geen lawaai voor 't kind.
Hij beende voorzichtig 't bed uit, tastte naar de ketel, keerde al terug, met een kom vol.
't Was stroef donker; al tastend moest hij haar hand zoeken, anders stootte ze tegen de kom, die dan leegstortte. Daar had-je 't al. Enkele druppels tikkelden op de dekens; maar 't ging nog goed.
Nu legden ze zich beiden weer neer.
De orkaan scheen te zijn uitgewoed, al. joeg er nog eens een enkele vlaag öp.
Ze drukte zich vaster tegen hem aan in gekomen lcalmte en voUedige overgave, — en langzamerhand sliepen ze in, moê en uitgeput van deze nachtwake.
De volgende morgen regende 't nog.
De wind was ook weer opgestoken en sloeg dwarlstormend door de regenvlagen heen. De rulle, bruine blaêren, nu saamgeschrompeld, joegen niet meer zóó over de weg, maar lagen tehoopgestoven, vuil en vochtig te rotten. Van de boomen waaiden en warrelden de welkelingen zonder ophouden en ze kleefden vast waar ze vielen.
240



Ver-weg schemerden de weilanden grijs in de neerzijgende wade van regensluiering en vaag teekenden zich af de omtrekken van een huis, van bosch, van heg of pad, alles in grauwe sfeer en zwak herkenbaar.
Klaar bleef alleen de groote weg, die koud en koel uitlag tusschen de ineens kaler-geworden boomen, zichtbaar tot aan de bocht, en het stuk weiland, dat vlak-aan grensde. Het water stond nu höog en blank in de greppels en slooten en 't gras zompte van 't poelend water en de afgewaaide bladeren. Takken hingen geknakt langs de boomen of lagen over de weg, het wittige hout oplichtend bij de breuken. De storm had heel wat neergeworpen.
— Bhjf gerust liggen, zei Harrie tot zijn vrouw. We kunnen toch niet verder!
Ze keek dof en droef, maar ze gaf toe, met 'n zucht:
— Geef me 't kind dan ma'r an!
Ze voelde zich neergeslagen, wist dat ze onmogelijk zou kunnen opstaan, en in zooverre was ze bhj dat 't regende, zoodat ze haar onmacht hem niet hoefde te zeggen. Met veel mspanning verschoonde ze 't kind, gaf 't weer gekauwd brood te eten, lei 't aan de borst, waarin niets zat, dook weer gelaten onder de dekens met 't wicht in haar armen, en probeerde opnieuw de slaap te vatten.
Harrie ging nu een emmer buiten onder 't goottuitje van de wagen zetten, schepte een ketel vol uit de sloot, om dat te laten bezinken en te koken. Dat was 'n voordeel, ze hadden nu in overvloed, anders moesten ze ervoor naar 't dorp. Hij zette weer koffie, bracht zijn vrouw een kom. Ze proefde even eraan, trok een gezicht, 't Smaakte haar niet, maar dat kon ze toch niet zeggen. Ze trachtte weer te slapen.
Tegen de middag trok hij erop uit, naar 't dorp, om te venten of anders te bedelen. De toestand van zijn vrouw maakte hem bespraakt. Hij overdreef naar zijn eigen meening, zei dat ze daar in de wagen lag te sterven met 't kind in de arm; hij zei 't gemeend en met zooveel overtuiging, dat de tranen hem naar de oogen drongen. Toch geloofde hij voor zichzelf, dat ze gauw weer zou opknappen.
Dietsche Lusthof II
241
16



De menschen, in besef van medelijdend te moeten zijn, gaven restantjes eten, afgedragen kleeren, een flesch melk voor 't kind; zelfs 'n half fleschj e wijn kreeg hij in zijn handen en nog wat geld, een kwartje, een dubbeltje er bij. Nog nooit had hij zoo'n goede dag gemaakt. Op die manier werd haar ziek-zijn een voordeelig zaakje!
Hij verheugde zich bij voorbaat, zag haar al lachen, als hij alles ging uitpakken en op de kist leggen. Wat zou ze kunnen smullen! Vooral 't f leschj e wijn leek hem heerhjk. Dat kon wonderen verrichten! Maar 't was moeilijk door die regen de ontvangen giften droog te houden. In zware passen hep hij nu op de wagen aan, zich al-meer opwindend en verheugend over 't vroohjk gezicht, dat hij van haar zou krijgen. Ze was toch zoo'n innig goed en dankbaar wijf! Nu konden ze een paar dagen blijven staan, 't kwam er niet op aan! Torens van verwachting bouwde hij op ... als ze nog eens werkelijk kon beteren. O, hij wou alles voor haar doen, alles. Hij had de rechte snaar gevonden, om de menschen mild te stemmen, 't Lukte nu. In 't vervolg ging hij elke dag er op uit; ze kon rustig in de wagen blijven... tot ze geheel was genezen, rustig op 't bed, en bij 't kind.
Hij strompelde 't kleine trapje op, maakte meer gerucht dan hij zelf wilde, want zijn bedoeling was haar te verrassen. Als ze sliep zou hij alles uitpakken, netjes voor haar bed op de kist schikken. En als ze wakker lag, zou hij stuk voor stuk 't gekregene naar voren halen, 't haar laten zien, als of er geen einde aan kwam.
't Kind schreeuwde zwakjes. Dat verwonderde hem even, maar hij dacht niet erover na, sloop stil binnen. Ze sliep zeker.
Hij moest de flesch melk en 't half fleschje wijn en de karbonaden neerleggen, want zijn handen dreven van de regen, 't Water siepelde uit al zijn kleeren. Hij was overtuigd dat ze sliep, zoodat hij ternauwernood naar 't bed keek. Stilletjes stapelde hij al zijn pakjes neer, terwijl hij heimelijk lachte.
Nu begon 't kind opnieuw te drensen.
Hij keerde zich om, maar kon niet goed zien. 't Was zoo
242



donker in de wagen. Onder 't afvegen van zijn handen schoffelde hij wat nader.
Maar een schrik viel op hem neer. Een moment stond hij stijf. Toen stortte hij zich bevend vooruit.
Zijn vrouw lag met 't hoofd over de rand. Een vaag vermoeden zei hem 't ergste. Nee, nee, dat kon niet I
In angst en bibbering hief hij haar op, zei: — Wat is dat nou voor gekheid! ?
Maar haar hoofd viel uit zijn handen terug. Op de grond lag bloed... bloed. Er hing nog zwart geronnen uit haar mond. Haar oogen waren gebroken. Vol ontzetting staarde hij er in. Nu hij haar hoofd los het, viel 't achterover in 't kussen.
Met beide handen greep hij naar zijn eigen hoofd in sprakelooze ontzetting. Dood, dood, bonsde het door hem heen. Maar nee, dat kon niet. 't Lichaam voelde nog warm aan. Gauw, gauw, naar 'n dokter!
Hij het 't kind schreeuwen, ijlde weg, keek niet waar hij hep of trapte, 't Water en de modder spatten hem om de ooren. Een dokter, een dokter, waar woonde een dokter?!
Hij vroeg 't als een waanzinnige, luisterde maar half, hep al weer voort, vroeg opnieuw. De regen overgoot hem met zware stroomen. Zijn kleeren hingen druipend om zijn lijf, maar hij dampte en zweette van benauwdheid. Nu hij op de mat stond bij de dokter, droppelde 't met straaltjes uit zijn pijpen, uit zijn mouwen; hij raakte ermee verlegen, want hier in de gang kon hij de mouwen niet uitwringen.
De meid riep haastig de dokter, geheel onder de indruk van zijn verwrongen miserabel uiterhjk,—en na enkele minuten, die hem oneindig leken, hoorde hij de stap, zag hij de dokter, die zich haastig in een gummi-regenjas schoof, hem kortaf zei:
— Ga maar voor... en wat is er?
Door de plassende regen kwamen ze aan de wagen, hij aldoor in hoop en vreeze, de dokter al bijna zeker, dat er niets meer viel te helpen.
't Kind schreeuwde nu erbarmelijk.
In de nauwe ruimte kon de dokter zich bijna niet wringen. Hij was bang zijn hoofd te stoot en, ging zoo zwaar gebukt alsof bij moest kruipen. Met een vluchtige blik had hij 't al
243



gezien. Ze was dood, maar bij moest zich toch overtuigen.
— Neem dat kind eens weg, zei hij korselig, door de weeë lucht en de benauwenis, die hem hier overviel.
Sidderend nam Harrie 't wicht, week ermee naar de deur, — en gehjk barstte hij in snikken uit. De vale kleur van haar bloedbemorst hoofd, de strakke trekken, de gebroken oogen en de blik van de dokter hadden hem alles gezegd.
Vermanend keek de andere om, ging voort met onderzoeken, vroeg nu kort-af:
— Een doek!
Hij wist er niet zoo gauw een te vinden.
— Laat maar, zei de dokter, die nu zijn zakdoek nam, om de handen af te vegen.
— Hoe is 't gekomen? vroeg hij, om niet dadelijk over de dood te spreken.
Harrie vertelde haperend, dat hij was uitgegaan, vertelde ook van vannacht.
— 't Is verschrikkelijk! En hoe oud was je vrouw?
— Zes en twintig, dokter!
Hij schudde meewarig 't hoofd, ging bijna dubbelgeknipt naar de deur.
Harrie stond met open mond, sprakeloos. Toen begreep hij ' t volledig. De ontzetting schroefde hem de keel toe. Maar hij dwong zich tot geluid geven, en terwijl 't kind om zijn ooren schreeuwde, stootte hij de vraag eruit, die hem de zekerheid moest geven.
De dokter haalde de schouders op, zei zacht:
— 't Is afgeloopen!
Hij wist 't al, maar 't doorschokte hem daarom niet minder. Met 't kind in zijn arm stond hij onbeholpen.
De dokter, achterwaarts de wagen uitgekrabbeld, raakte nu buiten, in de regen. Veel praten ging hier niet. Hij begreep al de ellende van dit geval en de moeilijkheden van begraven, zei zacht en vriendelijk:
— Kom vanmiddag bij me. Tusschen vijf en zessen ben ik thuis! ,
Harrie bleef alleen over in de wagen met 't kind en t bebloede hjk van z'n vrouw.
244



Twee dagen later ging hij zijn arme vrouw begraven, heel in de vroegte. Behalve een politieman door de burgemeester gezonden, wat nieuwsgierige kinderen, en hij zelf met 't wicht op de arm, volgde niemand de baar. Ze waren katholiek en de aanwezigheid van den pastoor met zijn koorknapen gaf althans eenige wijding, verlevendigde de hoop op een nog eenmaal wederzien.
De twee dagen, tusschen de plotse dood en de begrafenis, zat hij onbewogen-stram in de wagen, bijna aldoor met 't kind in zijn armen, het kind dat schreeuwde, dat hij moest sussen, terwijl hij zich sprakeloos voelde, dof van ellende.
De dokter, goeie brave kerel, had voor alles gezorgd, aangifte gedaan, de pastoor gewaarschuwd, met de burgemeester gesproken, want al de kosten moesten ten laste van de gemeente komen, 't Lijk wilde men eerst naar een schuur overbrengen. Maar Harrie verzette zich er tegen. Daarom was 't in dewagen gebleven, had hij moeten helpen bij 't ontkleeden en 't kisten, moeten zitten die twee lange dagen vol stormende regen met de kist op twee schragen in 't midden van de nauwe ruimte, 't Geval verwekte in 't dorp wat gerucht. Goedwillige menschen brachten hem ongevraagd eten, en vol-op melk voor 't kind, spraken schuchter troostende woorden, als ze hem de giften aanreikten, maar konden niet bedekken hun nieuwsgierigheid, om met de kermiswagen in nadere aanraking te komen, terwijl ze toch zoo schuw deden.
Nu was alles voorbij.
Hij had de menschen en de overheid hier last genoeg gegeven, moest dus vertrekken en zoo spoedig mogehjk. Dat begreep bij!
De regen hield gelukkig op, maar een nijpende wind joeg opnieuw zwiepend en striemend om de ooren, joeg de natte blaêren van de boomen. Nu en dan drong de zon valschblakkerend door de grauwe najaarswolken, maar nieuwe vlagen dreven weer op.
Hij spande zich voor de wagen, trok weifelend aan, in 't voelen dat hem iets weerhield. Maar 't moest, hij moest verder, verder, hier kon hij niet bhjven.
Haar plaats naast hem was leeg en de wagen was leeg, en
245



de slag die hem trof knauwde hem nog sterker dan hij dacht, knauwde hem geniepig, tot in zijn krachten. Waar zou hij voor 't arme wicht een hulp vinden, een meisje, een vrouw, die er voor wilde zorgen? Er stond voor hem een lange herfst en een nog langere winter, 't duurde nog een heele tijd voor er op kermissen weer kwam te verdienen.
De oogen naar de grond, in schuwe angst voor 't felle licht en voor de meewarig-nieuwsgierige menschen, die hem nog wat in de handen duwden nu hij 't dorp doortrok, strompelde hij met zijn wagen verder, de wagen waarin 't kind lag, dat hij met zijn dorre handen niet kon helpen.
246






JACOBUS VAN LOOY.



JACOBUS VAN LOOY.
geb. 1855.
Jacobus van Looy werd in 1855 te Haarlem geboren. Van zijn vijfde jaar af werd hij opgevoed in het Burgerweeshuis van die stad, werd eerst letterzettersleerling (van zijn elfde tot zijn dertiende jaar) en kwam daarna tot zijn tweeëntwintigste bij een rijtuigschilder. Tegelijk bezocht hij de Burgeravondschool en ontving les in teekenen en schilderen. Later ging hij naar de Academie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam. In 1883 verwierf de jonge schilder den Prix de Rome en maakte als gevolg daarvan een studiereis door Spanje, Marokko en Italië. De indrukken van die reis gaf hij in het krachtig beeldend proza zijner schetsen, die sedert 1886 in De Nieuwe Gids verschenen (Een Dag met Sneeuw; Een Stierengevecht e.a.) en die gebundeld werden in: Proza. InGekken gaf hij later het doorloopend verhaal van het verblijf van den jongen schilder Johan in Marokko. Een tweede reis naar dat land, in rustiger jaren, werd verbeeld in het heerlijke reisverhaal van Theobald: Reizen.
Zijn proza won steeds in diepte en fijnheid en zoo bereikte hij die innige natuur- en levensbedding in Feesten. In al Van Looy's werk spreekt het sterk auto-biografische. Zoo verscheen in 1917 Jaapje, in 1923 gevolgd door Jaap; het verhaal van zijn moeilijke jeugd, gezien in het teere hcht van den wijzen ouderdom. Daarop volgde nog dat verwarrend rijke levensboek van „den invahde deslevens", gezeten in „het priëel zijner herinnering": De wonderlijke Avonturen van Zebedeus.
Van Looy stond buiten den strijd der richtingen. Schilder ook in zijn proza, vertolkte hij in zijn rijke, fijngevoelige taal de schoone visie van een rustig beschouwend leven.
Uit: FEESTEN.
moeders verjaring (Fragment).
„Weet je wat, Antoon," zei Weelsen toen, „weet je wat je nu eens doen moest; voor het te donker wordt, sped ons een beetje voor, haal je snaar-cither af, jongen, toe."
247



Of hij schrikte zoo gauw rees Antoon van zijn stoel... Ze hoorden hem de trappen op gaan naar zijn kamertje.
„Wat een klare avond is het," fluisterde Geertrui, „de lucht geurt."
„Het is de roos," antwoordde moeder toonloos.
„Ik weet wat, ik weet wat," riep Greet... „de vogeltjes hebben het eerst het hcht, op hun gezicht... op hun gezicht" ... ze bleef met de hppen open zitten.
„En?"
„Nou, 't is uit," en Greet kreeg weer een kleur. „Wonderlijk kind," sprak moeder.
Dan kwam Antoon terug: hij had aan zijn hand een platte, blank-bruin gepolitoerde kist aan een gebruineerd koper hengsel hangen. Moeder verschoof toen het blaadje en het stoofje uit het midden der tafel naar zich toe en Geertrui zijn glas bij het hare plaatste, om hem heelemaal ruimte te maken; dan met het sleuteltje, 'twelk hij haalde uit zijn portemonnaie ontsloot hij het deksel.
De cither, een bijna vierkante doos, palissander-kleurig, maar hebbend aan een hoek een ingaande bocht in 't klein zooals is bij een vleugel-piano, lag onbezeerlijk in het groenwollige binnenste gepast van zijn kist, die, overlangs wat langer gemaakt dan de cither, twee hokjes zoo het over voor het bergen van stem-sleutel en wat losse snaren. En de klankdoos met metalen, zich aan even zoo vele stiften kort-zijds ontrollende snaren bespannen, hield midden-in een overdwarse houten strook, dragend een gehjk getal porceleinwitte knoppen als er snaren verhepen onder door. Een zwarte dikke alphabet-letter bestempelde eiken knop. Voorzichtig tilde Antoon het speeltuig de doos uit, bhes het wat af, plaatste de leêge kist achter zijn stoel, diepte uit zijn yest-zak iets wat hij schoof aan zijn rechter-duim en er al bij zitten gaande, pinkte hij een snaar met den nagel.
Een poover geluidje gelijkend aan den toon, maar doordringerder, welke een schoolkind wekt, wanneer het een snaar-draad spant tusschen tanden en eene hand en tokt met de andere, trilde boven de holle kast en verzong zich een weinig.
248



Het was een mooie cither, zoo een, waarop ook de kruisen en de mollen konden worden gemaakt. Lang had hij, als jongen nog, er een bezeten van 'n minder soort, maar toen hij eindelij k geld genoeg bij elkaar bezat, had hij zijn oudje tegen deze weten te verruilen, Vader had hem toen op nieuw met schel-lak gevernist en daardoor had hij ook meer klank gekregen, al reikte de toon toch niet veel verder dan de kamer, en was bijvoorbeeld voor éen achter in het plaatsje staande, nauwelijks meer te onderscheiden. Nooit zou hij op tafel verschijnen, of het was of hij wat meebracht nog van een anderen Zondag.
Antoon, een paar muziek-schriften onder den liggenden bijbel vandaan hebbend genomen, spande met den stemsleutel de ontstemde snaren daar waar het noodig bleek. Hoe lang was het niet geleden dat hij er het laatst op had gespeeld; was het niet wel drie maanden geleden? Dan zittend, buigend schuin en eenigszins voorover met schouders en hoofd en de arm als voor een viool-streek klaar, ritste hij de gewapende hand, den gepunten duimeling de magere snaren over, dat plotseling, gehjk een vlucht opvliegend van den grond, de alzoo gebundelde snaarklank, zoemend en gonzend aan het speeltuig ontstoof; terwijl er, metaal dat bloot komt blinken op een breuk uit den roest en de verwering van tijd, een even züvrig-trillende wriemeling over de snaren nableef.
En Antoon verboog tusschen de handen het lang-hjnige en bestippelde boekje en zette het schuin tegen het fleschje op.
Toen werden de enkele woorden nog zachter gezegd, alsof er niet meer mocht worden gestoord. Greet lepelde zonder tikken het laatste suikerige uit haar glaasje, eigenhjk had zij er nooit zoo erg meê op, zoolang tot stil-zitten te zijn gedwongen. *
En dan Antoon begon; neerkijkend van het wapper-dunne papier, opkijkend van de manualen die door zijn vingers gedrukt, de snaar verstilden er onder, al naar de akkoorden het wilden. Wat hij zou spelen, had hij gevraagd. Och hij wist het wel. Uit het album waarin Duitsche hederen voor de slagcither waren gezet, speelde hij er een en nog een, gauw blaêrend weêr, want de wijsjes waren maar kort, zocht hij naar
249



zulken waar zij het meest van hielden, Geertrui wat toegeleend volgde de noten en de letters der grepen; Greets stemmetje jachtte: „nou dat of dat;" moeder onbeweeglijk, schoon zonder leunen, van uit haar stoel toehoorde. En door de verdrooming van het zingerig metaal, als tusschen waken en slapen, zag zij zijn jongdonker hoofd met de inhammen van het haar zich beuren en bukken en het snel onderopwaarts kijken van zijn gespannen gezicht boven de gepijnde snaren, telkens en telkens. Als in een zwoele bewustwording van de gegane dagen deed zij de oogen toe. Aanvankelijk wat onvast, behandelde Antoon nu de knoppen meer zeker, soms moest hij even tokken één snaar afzonderlijk, dan ruiselde het glazig-bibberende toontje haar ergens wijd vandaan, tot hij weêr gansch de volle snaar-reeks streek en de stilte vervulde en de gebrokenheid van het hcht met zijn vaak-ontbeerde muziek. Buiten gebeurde de avond. Verzadigd van schauw, naar vergetenheid zweemend, donkerde, boven de bezinking in het plaatsje, in duister verganend het dak; schijn lag neêr op hare stille handen en boven haar hoofd al eenige malen het goud-groene vogeltje had gepiept.
Dan op eene influistering van Geertrui verruilde Antoon het gedrukte album voor het andere, dat vol was van bedjes uit school en van Gezangen en Psalmen met mooie wijzen en waarvoor hij, na veel geduldig zoeken, d'akkoorden had gevonden en beschreven. En vertrouwelijker, verzeggend nu de woorden die zij allen kenden, het arme cither-geluid trillerde uit en bevend het zwol aan, dichterbij, dichterbij. Als onwillekeurig was Antoon's kijken even hooger gegaan dan de noten, en een lachje glansde ervan naar zijn slapen op, want boven hem in zijn kooitje het beestje meêzong: een water-orgeltje zoo bruiste het in het veêrige keeltje, onder het lispelend nebje, geheven als bij een vogeltje dat drinkt.
Moeder ook opschouwde in den ouden dag en haar oogen schenen, proevend den avond-val rond het wiegelende diertje. Nog glimmerde het langs de zoldering, het tafelwasdoek bewaarde het hcht en Antoon had het muziekpapier gewend naar het venster. Omvattend de duisterende
250



gestalte-rijzingen der kinderen in haar verzonken blik, voelde zij de schaduwen gaan overschuiven de wanden.
Ernstiger in den talmenden nacht en ook zoo de vreugd van een gekooid zangertje in de daging gaat, groeiend van lichte gonzingen en schemering, ruischte de verklanking van de verkorenste liederen hunner jonkheid. Dan, als gespoord door het hcht was Antoon al spoedig overgegaan in den gebonden zang. Nu behoefde hij niet langer te kiezen en geen mensch zei ook iets meer, wanneer hij de blaren sloeg om. Zij kenden de volgorde wel van het schrift, en niets hoorden zij nu zoo gaarne hem spelen. En hij, met de oude toon-zetting van het Wilhelmus speelde altijd de plechtige kerk-gezangen het allerliefst, dan was pas de cither in zijn kracht. En nog nooit deed hij het zoo mooi. Zijn bleekend voorhoofd verbukte zich lager, in gezwaai scheerde zijn arm over de bestraalde doos, psalmend onder de wijder wordende streek bij het einde der strofe; en dieper in hun harten het vergeluidde van: „die het roepen hoort van de jonge raven en gaven zelfs heeft over voor iets zoo nietigs als een worm." Stil zat ook Greet, het meeste in bevangenis van avond, maar achter haar hoofdje bloeiden de smelterige klokjes nog of ze waren van een ondoorschijnend geworden glas. Heimelijk friemelden haar handen het boezelaar, schuinweg en of ze in zich zelve praatte, ze naar Antoon keek die zijn manualen begreep en dwong tot het in dreuning-gaand zwellende koraal.
„01" uitte de vrouw, even beide handen heffend, ze dan schiehjk vouwend in den schoot. Uit de bedstee was Weelsen begonnen te zingen:
„Halleluja, eeuwig dank en eere."
En niet een durfde zien. Overweldigd door een huivergelukkigen schroom was het hun geweest of de bange bezonkenheid, plotseling om luid uit te schreien gevoeld, even plotseling uit hen was opgevoerd geworden. Greet, een hikje gevend dat op een lachje leek, had dadelijk de handen van moeder onder de tafel gezocht. Die stem, uit het donker haast, naar hen allen toe, over hen allen verblijvend gehjk een ontslaking, zong vast voort als uit de borst van een
251



gezonde en overging in durende verheffing de sidderendverkrirnpende akkoorden van den titherzang. En toen begonnen de vrouwen zacht te zingen, de diepjonge stem van Geertrui, dan de oud-hooge van moeder, die de kerkwijs verinnigde met ouwerwetsche haaltjes, en van Greet, onnoozel preevlend, meer de wijs dan de woorden zong. Antoon verslonkener boven het aarzel-hchten van zijn snaar-spel zonder opzien speelde: het kamerend gezing, geschoord onder de sterke man-stem, wolkte naar het vernachtende buiten een overvloedigheid uit van oneenzaam geluid en voor het blauwigsluimerhjke hcht van het venster, het als onstoffig wonende vogeltje jubelde en met de vlerkjes klepte. „Amèn," zong Weelsen uit. . .
... Nacht was ver uit hunne harten. Vereenigd in elkander in den wondren avond zongen zij zacht voort, totdat hun oogen elkander haast niet meer konden zien ...
ZDZ



3
1860—1922.
Schrijver uit de naturalistische school. Hij gaf eerst, onder het pseudoniem A. Cooplandt, een bundel naturalistische schetsen: Uit het Leven (1885). Daarna kwam zijn groote werk uit zijn impressionistische periode, Een Koning (1897) • De Heilige Tocht (1913), het verhaal van den eersten kruistocht: historische visioenen uit de Middeleeuwen, waarin die tijd herleeft in felle pracht van kleur, maar ook in al de verschrikking van zijn barbaarschheid. Scherp zag hij dat verleden in zijn door diepe studie verrijkte fantasie en impressief wist hij zijn visie te beelden in een zeer individueelen, machtig plastischen stijl. Om zijn taal tot die plasticiteit op te voeren wrong hij ze tot de grilligste vormen. Prins heeft een eigen syntaxis en een eigen wijze van woordvorming, waardoor zijn proza op het eerste gezicht wonderlijk aandoet. Zoo ontbreken vaak de vervoegde werkwoordsvormen en de verbindingswoorden, zoo vormt hij zeer persoonhjke woord-koppelingen. Des te meer werkt hij met de beeldende infinitieven en deelwoorden. De teekenende
Iwoorden worden naast elkaar geplaatst om de visueele impressie te sterker te maken. Van het „heilige" in den kruistocht zag de naturalist Prins weinig. Een Roomsen criticus zei ervan: „Want de wereld, hier opgeroepen uit een ons heilig verleden, wordt door den schrijver niet bemind om de mate, waarin zij groot wilde zijn ter eere Gods en zóó inderdaad groot werd. Doch de liefde van dezen kunstenaar gaat tut, met verachtende negatie van ziel en wezen, tot wat hem in die wereld behaagde aan bontheid van kleuren, aan statieus gestel van lijnen en standen, aan breede, welgemeten gebaren en hoofsche bewegingen." (Feber),
_ Ary Prins werd te Schiedam geboren, vertoefde langen tijd in Duitschland en was daarna directeur eener stearinekaarsenfabriek te Schiedam.
253



Uit: DE HEILIGE TOCHT.
EERSTE HOOFDSTUK.
In stillen winter-avond met koude na de sneeuw, de witbeladen stad, die bij het slot gebouwd — enkele straten om een plein, waarop de kerk stónd.
De slanke toren-uit-ééh-stuk zwart grauwde opuithet zuivere blank, dat alles dekte, met weggespits in het duister boven, waar dat geen zilver-hchte-blauwen van maan of sterren was.
In nachte-donker bleekten lijnen van het naakte werk door sneeuw, alsof een luchte-bouw in wonderdroom verrezen, en wit als hcht op vroomheid, in steen en houtwerk weêrgegeven. De Jonkvrouw-met-het-Kind, die op de deurzuil stond, met blankheid op de kroon en op het onschuldig hoofd; daar-om in eenen boog met sier van witte ranken, gespeel van kinderengelen was, de vleugelen vol vlokken. Als wachters in het rond, geschut door baldakijnen, in torenvorm opgebouwd, met kruis in sneeuw bedolven, apostelen stonden op kolommen, en droegen hunnen rein en last met vroom gebaar der dorre handen.
En boven het diepe van de deur, door glas, bemaald in lood, zacht-kleurig hcht was in den nacht, als hadden kaarsen bonte vlammen. Gezang klonk zwak naar buiten ...
Waze helderheid door het witte van den grond, en het doodsche winter-plein met hoogten en met laagten, alsof de sneeuw aan het golven, en was een zee van starre schuim, die in den nacht verdween.
Lage huizen in het rond, koud-blank bedekt op het stroo der daken, die verre over lagen, en naast de deuren, die versperd, steenen banken stonden, waarop de sneeuw in holten lag, door menschen uitgezeten in kalme avond-rust, als het zomer-warm was.
Zoo stille overal binnen, alsof de stad verlaten, maar hcht door gleuven tusschen luiken, en warmte-in-schijn door barre koude strepen.
*
Opengaan de zware deur, waar-boven heiligen stonden;
254



licht uit de kerk op sneeuw van kaarsen en van lampen en menschen, die donker en dicht omhuld, in schijn van heilige vlammen —een gulden mist-van-helderheid, die om den uitgang was verrezen.
Vrouwen-huiven, die eng het hoofd omsloten, zwak bontekleurdenin den nacht; de mannen met wollen kappen, die over de ooren heen, één rood werd mat na vurig, toen uit het kerke-hcht — en allen droegen mantels, die grauw dat toonde groen in helle oppe-plooijen. Zij hingen op de enkels neer, en waren het kleed van schamele hên, want zonder pelterijen of glans van spangen op de borst.
Gekraak van droge sneeuw was onder plompe voeten en langzaam het vrome volk uit-een, en op de ingetreden paden Gestalten, ingedoken met wasem om de hoofden, de handen onder kleêren, en daar geen hcht van toortsen, hun donker over het matte wit in donkerheid verdween.
De kerk nu duister en verlaten. Ook licht in huizen uitgedoofd, dat op het plein geslopen.
Zacht geluid van wind. Helderen de lucht, een enkele ster draal-fonkelen in het bedekte blauw, en scherper werd de kou — sneeuw kraakte in het lrximpen.
Er was nu hcht gekomen, alsof de maan zich toonen zou dat daalde neêr als hemel-helle winterdauw, een weifelende zilvenng, die zwakke schaduwen deed slaan van gevels en van daken, en glinster-blanken blauw de sneeuw op het midden van het plein.
Toen, in deleêge stad-die-vol, een man uit een der straten en naar de kerk schreed. Een lange pij, raig-bruin, uit harige huid gesneden, was om zijn hjf geslagen. Zijn voeten waren bloot, en om het onbedekte hoofd, als krans, was schijn uit zilverplek, die hoog in blank bewoog.
En voor De Moeder en Het Kind, rein-wit in helderheid hij op de sneeuw terneder viel, de naakte armen uit — een knus voor het kerke-kruis, dat ook ter nederlag.
Geen mensch hem zag; slechts Zij zag op hem neêr, en als in het prevelend smeeken om steun en kracht voor het vrome werk, hij de oogen tot haar hief, hem scheen, alsof een blijde lach was om haar hppen heen.
255



De glans-maan aan den hemel was, toen hij weer oppestond, blij-sterk door het gebed.
Hii ging met groote schreden de witte straten door, het hódfd-m-gloed vol heerlijkheid, en voelde niet de kou, die in zijn lichaam sneed. ,
De pelgrim naar het slot, en berg-op zijn weg, toen uit de stad gekomen. Aan beide zijden zware boomen; m sneeuw dewortelvoeten-onder-mos, en züver-grauwdertuge stammen, waartegen wit gestoven, dat op de knoesten lag.
Zwart ijzel-glanzen hooge takken m het- .^mter-helle nachte-licht, alsof in woed gewrongen armen die koude had ontvleesd* en wind nu dreigen deed. De laatste blaaren vielen; het dorre huppelen over zacht tot het m luwte
StDroog kraken hout door vorst, als spaanders in een. vuur; aan struiken hingen witte bollen, die ploften zacht temeêr, blank sluijeren om dorheid aan den grond van P^to?™£*; blaren als winter-webben, die van sneeuw. Van kruinen stuifsel afgeschud, dat op den pelgrim viel die over schaduwS schreed, hek-blauw, als balken van de boomen. Zijn oogennaardengrondgeslagen,dlezonder spoor van^enschen was, en niet gevoeld door hem de sneeuw, waa™.a^°^ gaten maakten. Zijn in het heilige van zijn taak. het vdk op te wekken, om het land vanwaar hij kwam, en waar dat Hij geleden had, in Kristenmacht te brengen.
Koude wind hem op deed zien. Hij op een hooge vlakte stond, niet meer beschut door boomen.
Seponder hem, dik wit op wit.met donker vanj^at zonder sneeuw, de stad, die zonder hcht en leven m te^ouden schijn-een kristallijnen waze-waann ^ hoog boven alles uit, de huizen nietig maakte, en straten He^toonen deed. Hei-blank, alsof het hcht mtstraalde, hetTk was onder strakken schijn, en de ruiter var, meta^ die op de kerkspits reed, als kwam bij uit het Oosten, een ster die neêrgedaald, door het scherp-vonkelen leek
En wUte velden om de stad, die leeg in het volle hcht met vage Cgten als van graven door struiken ondea: sneetrw Zij hepen naar de bergen op, die stonden verre stille als blanke
256



woUcen-m-een-rij, die, aan den horizont gerezen, in schemerblauwen hchte-luister met woeste toppen-vormen bleven.
Maar links het slot in zilver-mane-waas als wondergril van rotsen; hoog naar den hemel, blauw in glans, het opgaan van twee ronde torens, die aan den ingang bij elkaar, de spitsen blank als toppen-boven-wolken, die eeuwighjk bedekt.
De zware burcht, bleek-rood als van bevroren steen, met dracht van tintel-witte daken, en waar door wind deleijen schoongeveegd, het looden blauw blank-schitteren onder hoog-gerezen maan — een koude zon op water scheen te staan.
Wijd-omme laag de buiten-wal met laag — het wit een tinne scheen, en daarvoor was de gracht donker diep, door sneeuw nog dieper, waarboven tusschen poorte-torens, duister-rood rondend onder het spitse wit, het brug-vlak schuin naar boven — zwart hout met blanken boven-strook — aan kettingen uit gaten, en glans van staal, door het wrijven tusschen steen, de maan op schakels bracht.
De pelgrim daarvoor stille stond, alsof het vleesch in sneeuw gevroren, de hand als hoorn aan den mond—blauw, scherp hiervan de korte schaduw. Een schelle kreet, die van een vogel scheen, werd over hoogen steen door de ijle winterlucht wijd in den nacht gedragen.
Op het voorhof honden uit den slaap—grof-schorre woedgeluiden met dreigend nagebrom en rammelen van de ketens. Licht in een toren aan het wandelen; warme schijn, dun door de steenen, schoot vurigheid langs het brugge-hout, dat grauwde dreigend op, hoog over het grachte-donker, waarin het wit van neergevallen klompen op schemerblanken bodem lag.
Maar het hcht opeens uit koud-nacht glorie; hout kraakte in een muur, en uit donker eene stem in het lichte buiten sprak.
Dietsche Lusthof II
257
17



LOUIS MARIE ANNE COUPERUS.
1863—1923.
Couperus, te 's-Gravenhage geboren, bezocht het gymnasium Willem III te Batavia, later de H.B.S. in zijn geboorteplaats en slaagde voor het examen Nederlandsche Taal en Letterkunde M.O. Hij debuteerde als dichter met Een Lent van Vaerzen (1884) en Orchideeën (1886), maar maakte vooral naam met zijn „Haagschen roman" Eline Vere (1889), „doordrenkt", zooals Robbers schreef, „van weemoedig verteederde liefde voor de onbegrepen levenshouding eener kortstondig bloeiende kasplant". En dan volgde die geheele reeks van schetsen, reisindrukken en romans — de laatste veelal spelend in tijden van zenuwverslappende decadentie, als in den Romeinschen keizertijd, of in het Italië der Renaissance — waarin telkens de energieen willooze, product van overbeschaving, dezen aristocratisch-naturahstischen schrijver bhjkt te boeien. Jammer genoeg heeft Couperus lang niet overal zijn stijl zoo streng verzorgd als de precieuse weelde die hij beschreef, dit eischte, en drijft hij soms wat al te virtuosehjk zijn woorden-goochelspel met den lezer. Het best zien we hem in: Korte Arabesken; Antieke Verhalen; Schimmen van Schoonheid; Van en over mijzelf en anderen; Uit blanke Steden onder blauwe Lucht en in enkele verhalen (o.a. Jonge Pelgrim) uit Het Snoer der Ontferming.
Uit: ANTIEKE VERHALEN.
DE BALLING TE TOMI.
De ijzige wind streek huilende aan in een gewarrel van sneeuwvlokken over de donkere, om den schaduwslag der wolken duisterende zee, bevroren aan de boorden.
Want de winter was gruwzaam en fel, de wind was de Noordehjke Boreas, die aanraasde uit de barre Saimatische steppen en de zee was een binnenzee, de Pontus Euxinus, als ware het uit ironie zóó, de herbergzame, genaamd.
En in deze maanden van fel gruwzamen winter, bevroren
258



LOUIS MARIE ANNE COUPERUS.



El



hare boorden, strekten ijsvlakten zich langs hare kusten uit onder de hoogte, waarop de versterking van Tomi lag, in der tijd door kolonisten uit Milete gesticht.
Het was een kleine plaats, door muren omgeven, omdat telkens en telkens zoo wel Geten als Sarmaten en Skythen de stad overvielen, en haar plunderden in een bloedbad der half Grieksche bevolking, al had deze zich ook vermengd met Skythen, Sarmaten en Geten, nooit vertrouwbaar, zelfs niet voor wie stamden uit eigen oorsprong.
Bij de muren, hoog gelegen, ziende over de zee, was een kleine woning van hout en steen, niet geheel eenzaam, maar toch afzonderlijk gelegen van andere verspreide woningen: een desolate stulp, waarover de vlokken, dwarrelende uit sneeuwzware, grauwe lucht, neervielen, zich hechtende tot een dik dons langs dak, aan deur en klein venster.
In die woning, met een slaaf, half Griek, half Geet, woonde de banneling.
Hij was ziek.
Hij lag op zijn bedde van berenvellen; vellen bedekten den vloer, vellen bedekten de wanden; hijzelve droeg de wijde broek of braccia der Barbaren en een oppergewaad van bont; en hij lag neêr, en scheen een oude man, hoewel hij niet ouder dan twee-en-vijftig was. Maar zijn haar was geheel wit; pijnhjke rimpels groeven diepe voren over voorhoofd en wangen; jicht deed hem kreunen, en trillende vingers strekte hij uit naar den lagen, bronzen drievoet, midden in het vertrek, waar kolen gloeiden in heete asch.
In een hoek van het vertrek, op beestenvellen, sliep de slaaf, zijn eenige lotgenoot.
Des ballings trillende vingers waren die van een dichter, lang en fijn; zijn oogen waren donker van kleur, maar weêrgaloos treurig; zijn mond en zijn kin waren vrouwelijk week, en geheel zijn in bont omhulde, pijnlijk neêrhggende figuur was die van een gevoelig week man, dien het noodlot had tot stervens toe ziek geslagen, maar niet had willen vernietigen met één enkelen slag. Hier kwijnde hij al zeven jaren.
De wind woei om het huis, razende, klagende; de vlokken
259



sloegen tegen het geoliede papier van het raam, en de banneling steunende, kreunende, nog meer om martelende melancholie dan om pijn van jicht, viel neêr in zijn kussen, en borg de fijne vingers onder het berenveldek, en sloot de oog-
1 Onder zijn gesloten oogleden door, weende hij; de tranen Hepen hem langs den grauwen baard, waarin zijn mond zoo vreemd jong en vrouwelijk van vorm gebleven was.
Hij weende, terwijl de vroege nacht, zwanger van meer en meer sneeuw, al duisterde, kort na den middag.
Hij weende, omdat hij alle hoop had verloren.
Alle hoop, dat keizer Tiberius hem terug zou roepen naar Rome.
Rome ..! Waarheen heel zijn ziel smachtte . . .
Buiten, over de lager gelegen bevroren boorden der binnenzee, zich vermengende met het aangetier van de huilende sneeuworkanen, daverde-aan het zware geratel van Sarmatische wagens en karren en woeste kreten klonken.
De slaaf, gewekt, stond plotseling overeind.
— Meester 1 Meester! kreet hij. Te wapen! Te wapen! De vijanden ...! ,
Hij greep naar de wapens, die hingen tegen den muur, en
luisterde. ,
De banneling, met een kreun van angst en pijn, was ook
opgerezen, en zijn bevende handen grepen naar een zwaard,
onder zijn bereik. Hii luisterde uit, als de slaaf.
De kreten verklonken, het zware geratel der karren en wagens verdreunde.
— Zij gaan verder... zei de slaaf.
Hii sprak een half Grieksch, half Getisch dialekt
— Zij gaan verder... herhaalde de banneling, m dezelf de taal Buiten woei heviger nu de wind op, gierende, hmlende, en het dikke dons der vlokken uitschuddende over de lage woning, maar alle geluid was verklonken.
De vroege nacht daalde snel.
De banneling had het wapen uit de hand laten vallen en was neêrgezonken in de berenvellen van zijn bedde.
260



Hij snikte luid op, zijn handen voor het gezicht, afgemarteld van zenuwige angsten, telkens herhaalde opschrikkingen, ziek van melancholie nog meer dan van jicht, maar afgesloopt ook in zijn tengere lichaam van pijnen in dit barre klimaat, op dit onherbergzaam oord, in deze woning, waar trots de vellen van wilde beesten en de gloeiende kolen, de koude winden drongen door reet en door raam.
De slaaf hing de wapens weêr op.
Toen ontstak hij — het was geheel donker geworden — een bronzen staande lamp, porde het vuur in den drievoet op, plooide de huid voor het raam — dit alles zonder woorden. En schikte op lage tafel papieren en perkamenten en boeken, die waren als rollen.
De banneling, om zijn zorg, verteederde en zuchtte diep op. En half geleund in zijn kussens en vellen, greep hij de boeken, en streelde ze.
Het waren zijn eigen schriften en zijn eigen verzen: de Metamorfozen, zijn groote werk.
In scharlaken letters schitterden de titels op het perkament, en met geurige cederohe was dit ingewreven, om het te vrijwaren tegen bederf en wormen.
De bladen, wier einden aan elkander waren geplakt, rolden om een kleinen cylinder, door middel van twee ivoren knopjes aan staafjes.
Slechts eene zijde was beschreven, en met puimsteen was de harige ruwheid van het perkament glad gewreven.
Vele van die cylinders stonden in een koker op, bij het bedde van den banneling.
Hij greep de stift en poogde te schrijven.
Van zelve, natuurlijk-weg, voegden zich de woorden, die hij schreef, op rythme en kadens te zamen, en zelfs nu hij ziek wegkwijnde, schreef hij, natuurlijk-weg, zijn verzen; ieder gevoel van smart en melancholie werd hem, bijna onbewust, vers, alsof hij niet anders dan in verzen had kunnen lijden en leven.
Het was hem niet alleen zijn bezigheid, zijn eenige troost, het was hem zijn natuur te dichten, te schrijven — hij had niet anders gekund.
261



Zoo lang hij leven zou, ademen zou, zou hij de verzen voelen in zijn ziel, en ze neêr schrijven op het perkament.
En zond hij ze naar Rome, naar zijn vrouw, zijn dochter, een enkelen vriend, wiens naam hij niet vermelden mocht.
Maar op de verzen, die hij naar Rome zond, schreef hij de titels niet rood met menie of cinnaber: hij schreef ze zwart; ook had hij geen cederohe om het perkament meê te wrijven, en hij het de harige ruwheid aan het papier, en wilde die niet met puimsteen effenen, uit een soort van weemoedige verteedering, om zijn verzen van treurigheid en melancholie niet op te sieren tot gepohjsten en bevalhgen boekrol, maar hun een voorkomen van rouw te laten.
Hij had de stift gegrepen, maar dezen nacht kon hij niet schrijven.
Zijn ziel vloeide over van melancholie.
Morgen misschien zou hij die melancholie kunnen zeggen in verzen; dezen nacht was hij ziek, smachtte hij naar het spoedige einde.
De slaaf sliep, in zijn hoek, opgerold als een kat onder zijn berevel.
De banneling, huiverend, kroop dichter in de langharige huiden en luisterde naar den luid opklagenden wind.
Het scheen soms of de wind het huisje weg zoó voeren, zoó opblazen, een veêr gehjk.
De banneling sloot de oogen, om Rome te zien.
Als hij niet dichtte en schreef, was dit hem zijn troost: Rome zich te verbeelden.
Daar rees de stad op . ..
Daar schemerde het blank vizioen . . . daar schitterden en zuilden omhoog de tempels en de paleizen onder de intense azuren luchten, waartegen groenden en donkerden pijnen en cypressen . . . Daar zag de banneling zijn eigen woning, zijn tuin, waar hij schreef en las, tusschen de bloeiende magnolia's en datura's — bloemen, als bekers, die geur uitgoten •— de oleanders en al de rozen.
Daar zag hij zijn vrouw, die bij liefhad.
Daar zag hij zijn dochter; zij had als hij „de Muzen hef": zij las veel en gaarne; zij dichtte.
262



Daar zag bij zijne vrienden, bij gezellig maal of kunstkout vereenigd: bij had ze bijna allen verloren; in zijn ongenade hadden zij zich van hem gewend.
Een enkele, nieuwe vriend, was hem trouw gebleven, behartigde in Rome, samen met zijne vrouw, de zaak van den verbannen dichter, poogde zijn terugroeping te bewerkstelligen, want keizer Augustus had hem niet voor altijd verbannen: hij was met exsul, maar relegatus ...
O, hij koesterde geen hoop meer: Augustus was dood, Tiberius zou zonder genade zijn!
Rome — Rome . . . o Rome terug zien! Zijn huis, zijn tuin terug zien, de lucht van Rome terug zien, het plaveisel van het Forum drukken met teederen voet; vrouw en dochter en vriend omarmen!
Hij schudde wanhopig het hoofd, de oogen dicht —om het vizioen, dat verbleekte, vast te houden.
Hij wist nu, dat hij nooit Rome meer zien zou.
Dat hem zelfs geen milder ballingsoord zou worden aangewezen, waarom hij had gesmeekt.
Hier zou hij kwijnen, nog korten tijd langer; hier zou hij langzaam sterven.
Zijn uitgeteerd lichaam kon hij alleen voeden met grove spijs; het water, dat hij dronk, was moeraswater; koorts, jicht, en eindlooze melancholie sloopten hem.
Het eenige, dat hem ophield, troostte, een dag verder deed leven, was zijn genie, was de Poëzie in hem, hoe treurig zij ook was geworden: zijn ééns lachende, zonnige, dartele, levensblijde en aan heerhjke beelden schatrijke Poëzie.
Zijn „Muze", als hij haar noemde: dat was zijn troost.
Zij was niet voor hem het beeld, door misbruik, in latere eeuwen, gemeenplaats geworden.
Zij bestond voor hem: hij zag haar, sereen, kalm, troostvol, hoe treurig ook; ze was voor hem de godin, die hem nog beschermde; de bovennatuurhjke macht, die telkens het dreigend gevaar der Barbaren van hem weerde.
Wat zouden de Barbaren den banneling plunderen, die daar leefde met een slaaf tusschen rollen perkament?
Hij bezat noch vee, noch goud.
263



Zij overvielen hem niet, zij trokken zijn woning voorbij met het gerammel van hun zware karren en wagens, met hun huilende kreten en kletterende wapens.
Dikwijls had hij ze voorbij zien trekken, met hun buffelgespannen: woeste gestalten met fladderende haren en fladderende baarden, gekleed in broeken en jassen van beestenvel: Sarmaten, Jazygiërs en Geten, Skythen en Basturnen, die in den winter over den bevroren Ister trokken, om te plunderen, vaak ongestraft, aan de grenzen van het Romeinsche Rijk.
Want de zegevierende adelaren breidden hun vlucht niet uit naar die verdere ijzige steppen: doelloos die overwinning der eeuwige ijzen, einde der wereld.
Aan dat wereldeinde, op die versterkte hoogte van Tomi, te midden der immense verlatenheid en sneeuworkanen — met nauwhjks wat bleeke lente en vochtigen zomer — kwijnde de Romein, de Latijn, de dichter der hefde en der blauwe luchten ... al zeven jaren ... zeven jaren ...
En nu, zijn nacht slapeloos, om wanhoop en huilenden sneeuwstorm, buiten, wist hij, dat alle hoop uit was ..
Dat Tiberius onvermurwbaar zoü zijn.
Dat hij hier spoedig sterven zou, verlaten van allen... alleen met dien slaaf ... en onder den blik van dien eenigen troost: zijn eigen genie ... de Poëzie ... zijn „Muze" ...
Ét
.... Hij lag roerloos en staarde .... De bronzen lamp flikkerde flauw.
De kolen op de bronzen drievoetschaal waren verglommen. Door de beestevellen voor het raam zeefde een vage schijn. De slaaf sliep, in zijn hoek.
Plots daverrammelden buiten, lager dan de verhevenheid, waarop de woning lag, zware karren en wagens over de bevroren boorden der binnenzee; het waren Barbaarsche horden, die kwamen van de andere zijde des bevroren Isters, en hun woeste kreten klonken; zware wapenen kletterden.
De slaaf, gewekt, stond plotsling overeind.
264



— Meester! Meester! kreet hij. Te wapen! Te wapen! De vijanden ...!
De banneling, kreunende, bleef liggen op zijn bedde. Hij schudde zijn hoofd, heen en weêr: een zenuwgebaar van machteloosheid, of hij weigerde elke beweging.
— Laat ze komen! kreunde hij. Laat ze komen ... Hij sloot de oogen en lag als een hjk . . .
De slaaf luisterde uit. . .
De kreten verklonken, het zware geratel der karren en wagens verdreunde.
— Ze gaan voorbij ... zei de slaaf. De balling bleef zwijgen. Roerloos lag hij, de oogen dicht. De slaaf meende, dat hij dood was. Hij naderde .. .
Maar de borst van den balling verhief zich nog, op en neêr. Hij stierf een heel langzamen dood voor beiden, lichaam en ziel. ..
III.
Eeuwen later reisde de keizerin van een groot land door de zuidelijke steppen van haar rijk, en tusschen de ruïnes van een antieke, eenmaal vernietigde en door Barbarenhorden verbrande stad, vond zij tusschen struik en struweel een verlaten tombe.
— Wie rust hier? vroeg zij.
— De eenmaal door keizer Augustus verbannen Romeinsche dichter: Ovidius Naso, antwoordde men haar.
Zij werd geroerd, de keizerin. Zij had een sterke, bijna mannelijke ziel, en zij weende nooit. Maar toen zij hier, tusschen deze ruines, in deze steppen, deze verlaten tombe, dit vervallen graf van Ovidius ontdekte, tusschen een woekering van onkruid bijna onzichtbaar, zagen haar volgelingen, dat de oogen van Katherina van Rusland vochtig glansden van tranen.
265



GEORGE FRANS HASPELS.
1864—1916.
Te Nijmegen geboren. Na studie aan de Universiteit te Utrecht werd hij eerst predikant te Colmschate (bij Deventer), daarna te Kralingen en te Rotterdam. Haspels schreef verschillende romans (o.a. David en Jonathan) en novellen, die eerst in De Gids, Onze Eeuw, waarvan hij een tijdlang mederedacteur was, en andere tijdschriften verschenen en later gebundeld werden als Onder den Brandaris; Vreugden van Holland; Zee en Heide.
Hoewel soms wat overladen van stijl (de koestering van het woord bij de na-Tachtigers!), mogen zijn schetsen onder het beste uit dien tijd gerekend worden: frisch en krachtig van taal, pittig van teekening, van een gezonde ethiek doortrokken. Het liefst waren hem Hollands zee en duinen. Hoe hij hier genoot met open zinnen, getuigen schetsen als Uk. 282; De Fliehors; Onder den Brandaris. Hier voelt men den stevigen, ziltigen zeewind, hier is de zonnige atmosfeer van verdampend zeewater, van zeegras en wier, hier zijn zee en stranden onder alle hcht en lucht, met de rijke fauna van meeuwen en grutto's en heuwen en wulpen.
Uit: ZEE EN HEIDE.
OPGEVISCHT. VII.
Frank had de wacht. Na schafttijd waren allen ter kooi gekropen, en de logger zeulde zachtjes met alleen de fok op over de wijde, zich vredig wiegende zee. Hij stond aan het roer en floot in zijn vuist een oud deuntje — stil, om de slapenden niet te wekken. De late October-zon was reeds aan het zakken en de lucht deed zoo frisch, als kon men er zich sterk aan eten. De logger wist best den weg; Frank had niets te sturen en zijn gedachten klaagden, jubelden en vraagden:
Naar huis, maar naar welk huis, dat hij zou noemen: zijn eigen ?
266



Bouwt niet de man zijn eigen huis, waarin hij zal leven nu en eeuwighjk, door eerst het oude huis, dat hem jong zag, tot ruïne te stormen, om dan met de oude materialen en wat nieuw voegwerk het nieuwe huis te bouwen?
Elize was heengegaan mede door zijn schuld, maar had zij niet haar leven hem overgezonden? en hij zou leven door haar sterven.
Wee hem, dat zij moest sterven om hem te leeren leven; zalig zij, die zich had gegeven als schoon, rein offer.
Wee hem als haar jeugdig sterven niet een zaad werd van een heerlijk leven voor hem, die wist — hij alleen I — waarom zij was gestorven.
Maar wat zou hij leven? Hoe bouwen zijn huis? Teruggaan naar de Duinhorst, en zijn vrienden, en worden een man hoog van statuur en groot van karakter in de oude omgeving? Dit zou het hoogste zijn — maar dit kon hij nóg niet. Hij zou dan mee gaan hengelen naar een baantje, als met vijftig andere hengelaars aan een slootje waar tien vischjes schuilen, die het vangen niet waard zijn — en hengelende zou hij worden de oude, de doode. Neen, dat niet! Gelukkig, gelukkig dat niet! Gelukkig —en fier richtte hij zich op — hij wist nu: zelf te willen leven. Maar wee, welk leven? Zijn overwinning was een reëele oveiwinning, en toch maar een negatieve: een verlossing van een kwaad meer dan een gevonden geluk; ja het geluk, dat nu vóór hem moest liggen, was het niet onbereikbaarder dan ooit? O zijn ellende zou nu eerst ellende worden, nu hij een wetende, een ziende was geworden, een levende. Nu zou hij een zwerver worden, die het ruïneuze van elk huis inziende in niet één kon wonen, en geen eigen kon optrekken, geen dak kon welven op vaste pilaren boven zijn bang hart...
Weemoedig het hij zijn oogen dwalen over de zachtbewegende zee, die zich reeds begon te dekken met namiddagnevels. Daar rezen de zeilentorens van een bark, spookachtig in de toppen verlicht, klimmend uit den horizon. Zijn oogen waakten op en met dichtergloed groetten zijn blikken het prachtgevaarte, dat als een levende droom op hem aanvloog. Daar wierp op zijde van hem een stoomtrawler zijn zwarte
267



smookwolken in de stille namiddagsfeer. Frank sidderde even voor dat zwarte stoomding, dat hem dwars voor den boeg zou komen. De zee was wijd, en er was plaats voor tienduizend schepen, maar gevaren trekken elkaar aan en willooze wrakken stooten altijd op elkaar, ook op de wijdste zee. Frank zag opeens zijn slapende bemanning, en de wakende zeemonsters die roeren scheef trekken van slapende schepen — en hij zag dat hij — en hij alleen ze moest aandurven, zoo noodig verslaan. En met forsche hand greep hij het roer, en zijn gedachten zongen:
Die verstaat de majesteit van den arbeid is een man; en die kent de heerlijkheid van het instandhouden is een vorst; en die weet van de glorie van het sturen en gestuurd worden is een kind Gods.
Wat is er voor een Hollander schooner dan de lustige dans van een logger? Wanneer voelt hij zich trotscher dan met het roer in handen van een schip, dat leeft, kuren en humeuren heeft, dat men kan toespreken, leiden, dwingen en liefhebben?
Wat is leven dan een toekomst ingaan, waarheen de almachtige wind voortdrijft; wat is leven dan wegen insnijden in eeuwig-vervlietende zeeën en — daarbij weten dat die wondere wegen, met de uit den vreemde komende winden, zijn de lijnen onzes levens, de pilaren onzer zelfgebouwde paleizen?
Wat vragen wij naar het applaus der menschen, en wat vreezen wij hun kritiek! De eik vraagt niet den beuk of hij er mag zijn, noch den acacia om zijn loof, maar verheugt zich dat hij is eik, enkel eik. Slechts parasieten teren op anderer levenskrachten, om na een kort leven elkaar te dooden. Hoeveel meer levens zouden de menschen leven, als zij niet steeds uit bangheid of hoogmoed op elkander parasiteerden, maar als eiken zich wortelden in den eigen grond en zich ophieven tot aller hemel, waaruit een Vader zegen doet dalen! Als ieder alleen wilde kunnen wat hij kon, hoe zeer zou de kracht vermeerderen! Als ieder slechts geheel deed 'wat hij niet kon laten, hoeveel kompleter zou zijn leven worden 1
Voorbij waren bark en stoomtrawler en nog sliep de be-
268



manning. Vroolijk zag Frank de geheele zee leeg, en nog wandelend in de frissche velden zijner gedachten, wilde hij zich neerzetten tot droomen. De logger wist toch wel den weg. Hij takelde het roer vast, en ging luisteren naar zijn fantasieën:
Hoe beroemd waren over de geheele Noordzee geworden de modelloggers van jhr. Frank Ypenhove. Begonnen met één, De Elize, gekocht van zijn laatste kapitaaltje, had hij zulke verbeteringen daarin weten aan te brengen in bezeiling, volkslogies, donkey en stoomlier, dat hij maar de beste bemanning had uit tè zoeken. Want ieder was er trotsch op onder hem als kapitein op De Elize te varen. Zoo prachtig had De Elize gevaren, dat hij ook gauw De Lieven kon bouwen. En toen hij ter eere van Lieven — dien lentebloesem die door het éérst zich voor de zon te openen ook zijn leven gelokt had tot bloesemen, en daarna was afgevallen van den stam om plaats te maken voor latere bloesems en vruchten — zijn vlootje verlegd had naar Zierikzee, had hij' daar zooveel medewerking en zulke afzetmarkten naar België gevonden, dat logger naast logger zich meerde in de Zierikzeesche haven. Ook De. . . Was die niet genoemd naar Keetje, die door den rouw om Lieven innerlijk verdiept, statiglijk was opgebloeid tot eene vrouw, die er zich een dagelijksch feest van maakte de vrouw te zijn van den veelbelachen „haringbaron!" Maar het kon wel een ander dan Keetje zijn — daar zij, met wie men trouwt, toch altijd is een wondere verrassing. Terwijl hij nu uit zijn kantoor de loggers zag wimpelen in de haven, trad die vrouw met kleine Elize binnen, om hem te zeggen dat de Vlaardinger reeders waren gekomen, met wie hij zou confereeren of zij de walvischvangst niet weer aan de Franschen zouden gaan betwisten ...
Opeens lokte hem het dieplood uit zijn fantasieën. Klaas had het laten hggen. Nu wou hij eens geheel aUeen looden. Op zijn teenen terug naar het roer, dit losgemaakt, den logger even aan den wind laten loopen en toen het roer weer vastgezet. De fok flapte den wind van zich af, en de logger lag zoo goed als stil. Aan de voorplecht het lood over boord
269



geworpen, zacht teruggeloopen, het touw al vierende, naar den achtersteven, en boem, daar kreeg hij grond. Even het lood opgebeurd en nog eens op den grond gebonsd, boem, en nu halen, halen! Met het hoofd tusschen de been en stond Frank het touw in te palmen, toen hij ineens door het trapgat het hoofd van Klaas zag.
, ,Dachten-j e dat 'n skipper slaept, as' t skip vaert mindert ?''
„Neen, maar ..." geneerde zich Frank, die wel voelde dat hij het roer niet had mogen takelen, en in geen geval ander werk gaan doen.
„Nom, je 'ebt de zaekjes netjes veur mekaer 'ezet, Frank, 'oeveel 'eh-je?"
;,Tien vaam, precies!"
„Tien vaem? Kan niet!"
„Probeeren!" riep Frank zacht, nog altijd om de bemanning niet wakker te maken. •
Hij takelde het roer los en hield den logger nog even aan den wind.
Vlug vademde Klaas de hjn in zijn linkerhand, zwaaide met de rechter het lood overboord, het de hjn schieten, kreeg grond en zorgde dat er grond aan het gevette lood zou zitten, palmde vlug de hjn in en: „tien vê.em, zoowaer!"
Hij bekeek nauwkeurig het gevette lood van onderen, en toen hij tegen het witte vet zand en fijne schulpjes zag zitten, keek hij Frank met groote oogen aan.
„Is het niet goed Klaas?"
„Waerom zou 'tniet goed zijn; de Dogger an den westkant. Is dat niet morgen of overmorgen te Vlaeringen?" „En we zijn nog niet heel vol!"
„Toch bijna vol — in negen dagen! En dat is 't 'm Frank: op 't goeie moment uitskeijen. Beginnen kun-je altijd weer."
„Ja," zei Frank peinzend, „beter eens bijna vol in eenmaal negen dagen, dan eens heel vol in driemaal negen dagen."
„Jae, 'n Vlaeringer 'eit liever tien guldens in vijf dagen, dan elf guldens in tien dagen." „Hoho!" salueerde Frank een kleine Scheveninger bom,
270



die ze juist voorbij zouden zeilen. Frank keek er met groote pret naar. Die waaiervormige planken van den breeden achtersteven, in een kring om het klemkinderroertje, oranjeblanje-bleu geschilderd, aan weerszijden twee witte zwanen op het bruine hout aangebracht, links den witten zwemgordel er aan gehangen; alleen de kleine mast met het bruine zeiltje op, terwijl de groote mast op den klompvormigen romp lag gestreken: het geheel een kunststuk van groote kleine-kinderen die alleen leven voor en met de geweldige zee. En weer moest hij Klaas vragen naar de zeewaardigheid van die zoo in-Hollandsche scheepjes. En weêr hoorde hij als naar iets nieuws naar de kritiek van Klaas; een bom, een handzaam scheepje voor de kustvisscherij; ze ligt als een meeuwtje op het water; als men op een logger nauwelijks meer kan staan, blijven op een bom de kommetjes koffie als bij moeder thuis op tafel staan; nooit het watervat bijna vastsjorren; en rakkers, als ze gauw voor den wind naar huis kunnen zeilen; maar o wee, als het stormt! En dan de stoomtrawlers?
De stoomfietsen — zooals Klaas met de Vlaardingers die noemde — eten te veel aan rente en steenkolen op, en dan moorden ze de zee ook eigenlijk leeg.
Dus er ging niets boven een eerste-klas-logger?
..Loggers," en er klonk een liefkoozing in Klaas' stem, „Frank, 't zijn weerbaere dingen — om zoo te zeggen, joei, het spreken mankeert er maer an. Maer kom, we gaen naer de oude moeder..."
En naar je bruid, dacht Frank, die al den bezem met het vlaggetje boven den wapperenden wimpel zag, als ze weer binnenvielen, ten teeken dat er een bruigom aan boord was.
„We gaen naer 'uis! naer 'uis! "riep Klaas, het hoofd in het trapgat van het vooronder, in zijn vreugde vergetend, dat hij als schipper het oogenblik van de thuisreis moest geheim houden. „Alle zeilen bijzetten —!"
Frank klemde het roer in de hand, als was hij bang, dat hem dit zou betwist worden.
In een oogenblik werd het vol op het dek. De klompen
271



klotsten; de katrollen rammelden en 'tklonk: „a'o! vast! a'o! out'm!" Daar rees het groote zeil, en kleine Jan hing zoo aan het touw mee te trekken, dat hij eindelijk op zijn rug op het dek lag, terwijl zijn groote oogen het zeil bevalen omhoog te gaan.
Frank stond hoogop bij het roer, in de kalme zekerheid dat hij het nooit weêr zou loslaten.
272



GÏJSBERTUS GERARDUS VAN AS.
(G. Schrijver). geb. 1876.
Inspecteur van het Lager Onderwijs en journalist; schrijft onder den schuilnaam G. Schrijver. Hij was medewerker aan verschiUende Chr. hteraire tijdschriften en thans nog aan het dagblad De Nederlander. Het eerst in Ons Tijdschrift verscheen zijn meest bekende roman De lichte Last, later als boek uitgegeven (in 1911, derde druk in 1924). De titel wordt verklaard door het motto: Matth. II: 30. Het is de geschiedenis van een eenvoudig dagloonersgezin, waarvan de vader, teruggekeerd van den weg van vrijdenkerij en ongeloof, in de overgave aan God zijn hoogst geluk gevonden heeft. Dit boek mag onder de beste psychologische romans van dien tijd gerekend worden. Querido zei ervan: „Dit boek heeft vele, o vele en ernstige gebreken, maar een zeer groote hoofddeugd .. .het werd doorleefd. Het werd psychologisch als kunstenaar en als geloovige doorleefd. Daarom is het atmosferische, het menschehjk-bewegende, en levende in dezen christehjken roman zoo zeer te prijzen. — Er hjkt vaak een roerend-eenvoudige, menschehjke innigheid in uitgesproken die tranen de oogen mdrijft."
Behalve nog eenige andere romans gaf Schrijver een paar goede jongensboeken Het (Geuzenhuis.) Zijn laatste werk is een geschiedenis van kinderleven: Jobje'savontuurlijke'Jeugd.
Uit: DE LICHTE LAST. hoofdstuk i (Fragment1).
In het vaal geschemer van de nachtkamer dreef zwak uit de roodachtige schijn van het neergedraaid lampe-pitje, in zwartbruin-gebrand en bedoezeld glaasje, 'tgehg lichtkransje weerkaatst in 't glimkoper van den reflector, die groot-schaduwend de kamer weer verdonkerde, alleen sterker lichtend naar het zwarte vierkant van de bedsteê. Daarvoor stond '* lampje op 'n stoel, in het hcht plekte flauwtjes
x) Opgenomen met toestemming van den uitg. j. h. Kok, Kampen.
Dietsche Lusthof II
273
18



het rond-witte van horloge-wijzerplaat, en even schitterde 't hcht-gefhts van 'n brüleglas. dm -
Tegenover de bedstee was, vaalwit met heel-teer-blauwigen weerschijn, het linnen van een venstergordijn, — daglicht schemerde flauwehjk door en streepte brutaler door de kier op het muurbehangsel een rechte hjn, die m t alomme schemerduister scheen te bewegen. In de hoeken hingen nog loom en traag, de zwaarzwarte nachtschaduwen.
In den tweestrijd van dag en nacht, in de dooreenvloeiing van het flauwe roodige lampehcht en den wit-blauwenden dagschijn, kregen de dingen rondom vage, onwezenlijke vormen. De hanglamp voor *t vensterraam leek heel vreemd en groot met z'n gekriewel van ornamentjes aan de kettingen mal-schaduwend tegen 't gordijn, - de kachel voor den schoorsteen, dicht er tegen, stond er plomp en log als een wonderhjk, stil, zwart beest. Spokig weerkaatste de spiegel *t vensterlicht, en tegelijk de afstraling van het vlampitje achter de koperen ronding.
Half-open hingen de donkergroene bedsteêgordijnen, — gehijg van diepe ademhaling reefde door de kamerstilte. En ratelvlug tikkerde 't horloge op den stoel, als zenuwachtig bij 't statig-rustige tik-tik van de klok, die, met zn koper van gewichten en slinger, in een hoek rustig te glanzen huig.
Die klok gaf nu even een vreemd geluid, als een snik, en begon dan te slaan, langzaam haar metalen slag, met een zeurende natrilling van de vijfde, de laatste.
Korter zuchten, wat zwaarder van gerucht, kwam uit de bedstee, de deur kraakte met zacht geknerp wat verder open, en een gerimpelde oudevrouwenhand, sloeg, onzeker van bewegen, *t gordijn terug, draaide 't lampe-pitje even op, en tuurde, toch niet ziende hoe laat, naar 't horloge, t Licnt scheen nu ruimer en voller de bedstede in, en de oude vrouw keek even aandachtig naar Jan.
— Guns, ben je al wakker? vroeg ze.
*k Heb nie veel geslape vannacht... En jij?
— Ik in de nanacht wel, nou net was 'k lekker weg, maar de klok... Wèr jij ook van de klok wakker?
— 'k Weet 't nie. Heb 'm nie gehoord, geloof ik...
274



Even stilte. Oud vrouwtje zat rechtop, handen gevouwen over de lakenrand.
— 'k Heb zoo gedrdómd, zei ze toen.
— Van 't lange prate, gisteravond. Ik ook. In tije hè 'k nie' zoo gedroomd .. .
— Vandaag, begon oud vrouwtje weer,.,. zèg, ben je nou wakker? Weet je .. .
— Wat dach-ie? vroeg Jan. Op z'n, in 't licht met zware rimpels uitkomend oud gezicht, kwam 'n glimlach. — Waar •hè jij van gedroomd?
— Ik .. . van trouwe.
— Nou ja, maar wat?
— Van trouwe, van óns trouwe.
— O, nou, ik van ... hoe 't an kwam. Ja, verbeel-je, weer net as toè . . . We reje op de Vinkebaan, jij en ik. Jij kón 't nog nie best, je krasselde maar zoo'n beetje rond..,
— Nou, 't ging nogal.
— Nou ja, maar jij kwam toch te valle?
— Nee, jij bleef hake. Weet je nog wel, we hadde toe allebei van die Linschotesche, met van die lange knüle.
— Bleef ik hake? Weet 'kniks meer van. Affijn, je viel.
— Jij viel toch ook.
— Ja, we viele tege mekaêr an. Maar ik hiel jou op, en toè viel ik, en wij over mekaêr, net vóór de slinger van GEERTjE-die-dood-is, die met Klaas de bult vreê. Wat kon diè in zijn tijd goed rije, hè?
— Nou, en me broer dan, Sander?
— Die was d'r toe óók bij.
— Die was nog zoo kwaad datte wij samen in 't donker na huis reje . .. Droomde je dat allemaal weer?
— Zooas 't gaat; 'n stuk en 'n brok, en zoo gek: ik droomde da' we op schaatse zóó na 't Stadhuis reje... nie met rijtuige, maar op schaatse. Weet je nog wel, wij hebbe toe geloope, dat doene ze nie meer tegeswoordig; 'n heel andere tijd. Iedereen is nou groot in de wereld ... Zeg, wat was jij toe grootsch op me, hè?
— Stü 's, weet jij nog wel wat dat ouwe mensch tege me zeê, toe 'k op de stoep van 't stadhuis zoo lachte? Ik weet
275



'et nog heel goed ... Kind, zeê ze, je lach nou zoo, maar je zei nog wel 's huile ook. 't Is niet altijd dansel
— Ja, ja.
Ze zaten nu allebei recht-op in 't bed, en hun oogen staarden in de half-schemerige kamer, 't lichtje had geen olie meer, en was weggezakt bijna, maar nu zag je door 't gordijn heen dat 't buiten al volle dag was ... O, de zon moest al lang schijnen, maar met die hooge kastanjes was ie er zoo gauw niet door. Het witte daglicht overhéérschte, maar van de kamer en wat er in was, zagen Jan Brandt en z'n vrouw niemendal, ze keken naar wat lang geleden werkelijkheid was, ze zagen hun eigen trouwstoet, zichzelf, hun ouders, de vrouw die waarschuwde. En zij zag zichzelf om die waarschuwing lachen, en hij dacht er aan, hoeveel er veranderd was sindsdien. Ja, ze zaten stil, en rondom hen was de stilte van den sluimerenden morgen, maar ze zagen het drukke leven en de duizend zorgen der verloopen jaren, ze zagen meer dan één wieg, die leeg achterbleef, en meer dan één graf, dat schatten bewaarde.
En zij zuchtte: — Veertig jaar ..., waar bhjft de tijd?
— Hij heb alles wel gemaakt met ons, zeide Brandt zacht.
— Méér dan verbeurde zegens hebben we gehad!
Weer stilte. Nü zagen ze heelemaal niets meer, want in hun oogen schemerden tranen van dank en van ontroering. Toen boog de oude man zich tot haar over en kuste haar. — En jij, oudje, zei hij, nu weer glimlachend, door zijn tranen heen haar aanziende, jij oudje, ben d'r nog, al was je ook niet sterk, en da's de grootste zegen!
Nou zeg, zei ze, afwerend, kóm nou maar, geen gekheid op je ouwen dag, — kijk 't al 's hcht zijn? Heb je niet gehoord? 't Is vijf uur! Sta je op?
— Nee, late me nou's blijve legge; ik hoef nie weg vandaag, 'k kon ommers thuisbhjve... Kijk 's, 't lichie is haas uit, blaas 's even!
Ze deed het. Een dun grijs rookspiraaltje kringelde boven 't lampje weg. Wit en blank stond nu het daglicht in de kamer. De dingen, nu weer gewoon, schenen naar voren te komen.
276



Vrouw Brandt schoof den stoel opzij, zette haar bril op en stapte uit bed, met de bewegingen van een nog krasse, vlugge oude vrouw deed ze d'r sloffen aan, die onder den stoel hadden gestaan, hep naar 't venster en trok 't gordijn op. Het was de dag, die nu in eens de kamer in één lichtoverstiooming zegende. Oud vrouwtje met haar grijzendhaar, in 't sjofele witte nachtgoed, stond groot in 't witstralend hcht, dat haar omstroomde.
— Bhjf zoo 's staan, oudje, plaagde Jan van uit zijn bed, je bent toch nog een flink wijfie, hoor, na je veertig jaar dienst. Wacht, ik kom d'r ook uit, dan is 't veertigjarige echtpaar kompleet!
Jan stond zich te kleeden. De bruid stak 't petroleumstel achter de kachel aan, en zette er een keteltje op. Toen deed ze een loodje koffie in den molen, zette die tusschen de knieën en maalde 't vlug door. Op 't kleine plaatsje was Jan bezig zich te wasschen, gebukt over 'n emmer. Achter hem was de gewitte schutting, en hoog daarboven hieven de kastanjeboomen uit den tuin van de groote huizen hun dicht-bebladerde koppen omhoog. Goud-lichtende zonneglans speelde over het groen en besprenkelde het plaatsje en 't vensterraam met vroohjk hchtgeplas.
— Moeder, waar 's de handdoek?
— Je krijgt 'n schoone, omdat 't feest is!
Hij kwam binnen, klaar, en greep naar z'n boezeroen. Maar zij, vlug, haalde 't onder z'n handen weg, stopte 't in 't kastje onder de bedsteê.
— Nee, vandaag krijg je je overhemd an, besliste ze.
— Dan zal 'k het Zondag niet meer bruike kenne, aarzelde hij.
— Da's niks, dan Zondag 'n schoon. As d'r menschen komr me, je weet maar niet, dan ken je in je boezeroen met zitten.
— Je knapt me op, zei hij lachend. Zal ik opgiete, dan kan jij je vast aankleeje.
Zij gaf hem den ketel.
— Niet te gauw, dan trekt ze niet... En Chris houdt zoo van gefiltreerd.
277



— Heb je 'm al gehoord? vroeg hij fluisterend.
— Nee, maar hij doet altijd zoo zachies. Och, je let d'r nooit zoo op. Meestal is 't haas-je-rep-je om op 't werk te zijn ...
Stil, nou is-ie toch op!
Boven hun hoofden was gerucht van zacht-voorzichtig heen en weer loopen op den zolder.
De „bruid" bleef een oogenblik onbewegelijk staan, en haar gedachten toefden weer in de voorbije dingen. — Verbeurde zegeningen, ja, o Heer! fluisterde ze. Kon ik daar nou maar over heen, want dat is toch hard... da's toch hard! herhaalde ze nu wat luider.
— Wat zeg je, Anne?
— 'k Dacht over Christiaan, zei ze zacht. De bruidegom keek haar aan, zei niets.
Toen, ineens, alsof-ie plots den weg, dien hij een oogenblik niet gezien had, terugvond, zeide hij: — Geloof je dat Chris er ongelukkiger om is?
— Nee, zei ze, hij niet!
— Denk dan 's, Anne, wat we toch ondankbare schepsels zijn. Om hèm denke we niet, want we wete wel, dat hij zoo gelukkig is as een van ons beie... As God hem nou 's gemaakt had as de andere, met goeie oogen, recht van lijf en lejen? Dan zat je nou héélemaal alleen, dan was-ie er uit, ook getrouwd misschien, net as Jan en Willem en Anna . . . Magge we ondankbaar zijn nou 't anders is?
Het sloeg zes uur. Weer was 't, in de natrilling van den zesden slag, hoorbaar stil in de kamer. Sprakeloos stonden bruid en bruidegom naast elkaar. Zij nog met 'n traan op haar wang, keek haar man aan.
— Jij ziet overal de zon! zei ze toen, zacht.
— Goddank schijnt-ie overal... Praat daar nou nie meer over, en tob er nie over. God heb 't zoo gewild, en nie-waar? wat God doet dat is welgedaan.
Stil nou maar, ik hoor 'ml
Geluid van krakende trappen en een zacht gestap. Dan ging de kamerdeur open en Christiaan kwam binnen.
De jongste zoon van Brandt was man, hij zou spoedig acht en twintig zijn, maar over zijn gelaat lag nu kinder-
278



lijke blijdschap. Christiaan was lang, — 'n flinke, 'n knappe jongen, zeiden de meisjes in de buurt, als ze 't wel eens, héél zelden, over 'm hadden. Z'n regelmatig, wat bleek gezicht, had onder den donkeren kruUebol fijne trekken die aan z'n moeder herinnerden; ze moest in haar jeugd ook „knap" geweest zijn. Maar zijn bewegen had iets onzekers, langzaams, zijn handen bij intuïtie tastend, er was een vreemd staren in z'n blauwe, mooie oogen,... oogen zonder hcht. Moeder, hem ziende komen nu met z'n blijen glimlach, hoorend z'n stem in een vroolijk: — Goeie morgen, bruid en bruidegom! voelde nu schrijnender weer de pijn van dit halve leven, en ze kwam hem schielijk tegemoet, stak hem haar oude gezicht toe. Hij voelde haar komen, en, grooter dan zij, legde hij z'n handen gemakkelijk op haar schouders, kuste haar op voorhoofd en oogen en stamelde: — God zegen je, God zegen je, lieve moeder, en U ook, vader, U allebei, en als 't kan, nog vele jare . . . nog ... heel veel... En hier heb ik wat voor je, voor allebei hoor! Veel is 't niet, maar
dat kan ik niet, dat weet je wel Hier heb je wat bloeme,
Christientje heeft ze voor me gekocht, dat is voor jullie ... En z'n vingers beefden, toen hij z'n moeder den bloemruiker gaf, en een paar tranen vielen over haar oude handen, en ze kuste hem weer, alsof hij nog een kind, een heel klein kind was, dat hulpeloos op haar schoot zat...
— Nou, nou, moesie 1 stamelde de blinde.
— Hoe . .. hoe vin je dat nou, vader! haperde haar stem. Hoe vin je dat nou... 't Is echt mooi, hoor Chris, echt mooi. Dank je hoor, dat vind . .. dat vind ik nou nog mooier as een heel beket opgemaakte van de bloemist!
De bruidegom had de bloemen overgenomen en keek er naar zonder spreken; Chris was gaan zitten in z'n hoekje bij 't raam.
— Nou mos je moeders gezich's kenne zien, Chris! zei Brandt eindelijk 't Is net of de zón d'r op schijnt.
— Ik ken moeder wel, antwoordde Chris en in z'n stem was 'n weeke trilling van weemoed en van vreugde tegelijk — wie van je houën ken je wel. En, en, nie waar...? eens zulle we mekaar toch zien, vader, zooals we God zulle zien,
279



van aangezicht tot aangezicht, zooas de Schrift zeit...
Ze zaten even alle drie stil aan de tafel. En in hen leefde de ernst en de vreugd van de heerlijkheid der toekomende dingen, die hen sprakeloos maakte. Want dat scheen hen nu zoo werkelijk en zoo dichtbij: de blinde zag de gouden stad, versierd met diamanten en edele steenen, schitterend als de zon, — de zon, in wier hcht hij nooit geschouwd had, maar wier glanzende heerhjkheid toch voor hem reëel was, als hij zich koesterde in haar stralen, — de oude menschen, wetend dat zij waren aan den afgang des levens, en dat de poort der eeuwigheid na niet langen tijd zich voor hen ontsluiten zou. Veertig jaren, 'twas een tijd!—maar wat zouden veertig jaren wezen bij Hem, den Eeuwige, voor Wien duizend jaren zijn als één dag!
— Kom, zei moeder Brandt, met een zucht, en haar gedachten gingen weer terug naar het Heden, kom, ik zal jullie 's inschenke, en brood klaar make ... Wat 'n vreemd idéé dat je met weg hoeft.
— Of 't Zondag is, zei Brandt, en jij maakt 'tmet je schoon e overhemd nog erger!
— Heb vader z'n overhemd an? vroeg Christiaan.
— Voel 's! En wat stijf gestreke! zei de bruidegom, den blinde aanstootend met zijn arm. Christiaan legde de vingers van zijn linkerhand op het hard geplooide linnen, en lachte.
— 't Is heelemaal feest! zei hij verheugd.
— En bij de koffie krijg je 'n koekie vanmorge! Moeder was bedrijvig-druk aan 't scharrelen tusschen de
kopjes en glaasjes in de kast naast de bedstee. Ze kwam er vandaan met een zwart trommeltje, flauw goudgestipt, of er vroeger sterretjes op gestaan hadden. Ze presenteerde.
— Leg maar bij! zei Brandt.
— Nee, néém nou 's!
— Nou vooruit dan, voor vandaag.
— 't Zijn huwelijks-koekies! zei ze lachend. Bitter en zoet!
— Zoo is 't maar. Ze benne lekker zacht. Dat mag wel met me slechte tande.
— Nou, net een boerekerrnis, hier een spul en daar een kraam. Je wordt oud, vadertje!
280



— Moeder, wat ben je plagerig vandaag! lachte Christiaan.
— Moeder heb zoo plezierig gedroomd, Chris, van d'r trouwe. . .
— Da 's nie waar! Jij!
— Nie-waar, jij!
Toen lachten ze aUedrie, stil-genoegehjk. Vader met korte
schoklachjes, onhoorbaar, maar zijn heele gezicht glansde,
Christiaan wreef z'n handen over z'n knieën, en z'n oogen schenen naar de oude luidjes te zoeken. De bruid glimlachte maar eens, 'nglimlach als een zonnestraal. En de heele kamer, nu vol zon gekomen, scheen meê te jubelen inde menschenvreugd. De koperen knoppen van de kachel glommen met vonkhchtende puntjes, over de klokgewichten spirrelden streepjes van vuur, het donkermahoniehouten kabinet weerkaatste wittig het gouden zonnelicht. Boven alles uit schalde het kleurgesprenkel van de bloemen op tafel: schitterwit en felrood van late tulpen, paars, rose, blauw van hyacinten, blinkend-gele rand van narcissen. .. Het hcht fonkelde over de half-sleet vergulde randjes der mooie, anders Zondagsche wit-porceleinen kopjes, stond breed uit op den achterwand der kamer. Daar hing de scheurkalender, waarvan je alleen kleurvlekken maar geen figuren zien kon door het glanzen van 't karton. Er om heen ovaalden portretten in glim-zwarte lijstjes, en in de hoogte boven de bedsteêdeuren hing een oleografie in vergulde hjst; boven de kamerdeur nog zoo een. De eene stelde Saul voor, zijn hof in opstand en verwarring, geschrikt van zijn poging om David aan den wand te spitsen. De andere gaf een vrediger, toch óók dramatisch tafreel: Jozef, die zijn broeders ontvangt als onderkoning van Egypteland. Je kon 't zien omdat de zonnevloed zoo hoog niet reikte, want 't venster was laag, klein als de heele kamer, 't Was daardoor en door de kastanjes in den tuin, altijd vroeg donker in de kamer, maar als de zon er in scheen, zoo hcht, zoo blij en vroolijk als je maar wenschen kon. Nu feestte de zon meê, nü hoorde 't hcht, 't jonge, bhjstralende ochtendlicht bij de bloemen, bij het Zondagsche servies, bij het witte boezeroen, bij de kamer in feestrust...
281



WILHELM ANGE FRANCOIS BASTIAANSE.
geb. 1868.
Dichter uit de school van Tachtig. Vooral de natuur inspireert hem het eenvoudige hed, zuiver van beeld en klank.
Uit: NATUUR EN LEVEN.
OCTOBER.
Wat is dat alles buiten stil
Onder die parelgrijze lucht; Uit ieder wezen schijnt de wil,
Uit ieder ding de kracht gevlucht.
Het uitgeweende wilgenloof Valt in het vlakke water traag,
De boom, als zonk zijn vreugd-geloof, Bukt over 't water naar om-laag.
De koeien loeien langzaam aan Bij 't stappen over 't drassig land;
Zij blijven loom en droom'rig staan, Dom-starend, aan den waterkant.
Een late najaars-vogel strijkt
Het water met zijn vale vlerk, Tot dat hij rijst en zwenkend wijkt
In 't kleurloos grauwe regen-zwerk.
Uit: GEDICHTEN.
DE LEEUWERIK.
Het klare water vloeit als rein kristal
Door groene landen, 't Gebloemte zoomt de boorden overal
Met gele randen, De leeuwrik rijst de morgenvelden uit
En zingt een hed, Dat ik wèl hooren, wel gevoelen kan
Maar zeggen niet.
282



Want klaarder dan het menschehjke woord
Is 't vogelzingen; Daar is geen snarenspel, geen harpaccoord
Dat kan doordringen De ziel met vreugde, en louterend geluk
Als déze toon, Die draagt 't verlangen van de wereld tot
Der heemlen troon.
Hoor, hoor het zilv'ren trül'ren als een vreemd
Zalig verblijden. Waar, boven bosschen en beschenen beemd,
Naar alle zijden De wijde ruimte oneindig openblauwt,
De zonne schijnt, En, onder 't juub'len van zijn heilig hed,
Die 't zong, verdwijnt.
Om, als verzaad van zon en hemelgloed
Zingend te dalen, Maar straks, als een die steeds verlangen moet
De warme stralen Van 't zomersch hcht te drinken van nabij,
Wéér 't aardsche ontstijgt En niet kan rusten voor de lentedag
Ter kimme nijgt.
283



SEERP ANEMA.
geb. 1875.
Calvinistisch dichter. Bewonderaar van Perk's sonnetten, gaf hij in dit genre twee bundels, Poëzie (1904) en Van Hollands Kusten (1917). Hoe ook beïnvloed in den vorm door de Tachtigers, de bron waaruit zijn poëzie ontsprong, was zoo geheel verscheiden van die der hunne:
„Wat bazelen die blinden, die daar zingen van godheid in zichzelven, — die geroep'nen uit niet, die voor zichzelf naar 't eeuwig snellen!
Wij, duizend, die zichzelf niet wezen willen, wij kennen Hem, die eeuwig ons gekend heeft: God, onze God, de Schepper aller dingen!"
Uit: POËZIE.
AVOND VOOR HEILIGERLEE.
De warme voorjaarszon in purp'ren avondkleuren Zonk zwellend over 't dampend landschap neer Uitzaaiend vlokken goud op wolkenveer bij veer
Die langs den hemel fraai de schachten beuren.
En op de heide, drijvend in de geuren Van kruidenohe, volgt een breede slang Van Dietsche ruiters langzaam haren gang;
Het zongoud toovert op hun helle kleuren.
Uit koper trillend sleept zich, stoot na stoot, Het heldenlied: „Als vrome Christ'nen leven" In echo's voort: ,,'t Zal hier haast zijn gedaan."
Want achter 't vendel rijdt de blije dood In d' ooster nevels, waar gevaren zweven ... o God, uw arm! — de reuzenkamp vangt aan!
284



Uit: VAN HOLLANDS KUSTEN.
WINTERNACHT.
De blanke bel der Januarimaan stoot tegen hardgevrozen duinenflanken en stort beur zilverschat van klare klanken, die zingend naar onzichtbre kimmen gaan.
En waar des winters hooge harpen staan, daar zweven, sluierijl en snel als hinden, de koude, hartstochtlooze noordewinden en ranken schel de gouden snaren aan.
Hoe zingt de nacht; — God wandelt over 't duin ...
285



CAREL STEVEN ADAMA VAN SCHELTEHA.
1877—1924.
Een dichter wiens vers dadelijk aanspreekt. Het is eenvoudig, zangerig, spiegel van de schoonheid der natuur en van het leven met z'n vreugden en z'n leed. Zijn theorie: „Een gedicht moet zijn een muziekstuk van woorden en gedachten, dat door zooveel mogehjk onzer medemenschen kan worden gevoeld en begrepen", heeft hij in practijk gebracht in de veelgelezen bundeltjes: Een Weg van Verzen; Uit den Dool; Van Zon en Zomer; Zwervers Verzen; Eenzame Liedjes; Uit stilte en Strijd; Zingende Stemmen. Zoo was hij na de Tachtigers, wier individuahsme hij bestreed (In Grondslagen eener nieuwe Poëzie), de eerste volksdichter die den nieuwen toon aansloeg. Zijn sociaal-democratisch beginsel spreekt in dit theoretisch werk en in de optimistische propagandistische' hedjes.
Door zijn zonnig hed trilt immer een toon van weemoed, die in den laatsten bundel, De keerende Kudde, verdonkert tot een onrust en een levensmoeheid die den troosteloozen dood voorbeduiden: „Want spoedig komt de macht, die al wat ik gedacht heb en bedreven heenvaagt als ééne hulpelooze klacht."
Behalve de lyrische verzen en eenige studiën, gaf Adama van Scheltema: Levende Steden: I. Londen (een dramatisch gedicht), II. Dusseldorf (een satirisch-dramatisch gedicht), III. Amsterdam (een wijsgeerig gedicht); het symbolische De Tors, en een vertaling van Goethe's Faust.
Uit: EERSTE OOGST. (Bloemlezing uit: Een Weg van Verzen en Uit den Dool).
IN DEN MORGEN.
Die heele hemel is zoo wijd, En al zijn lichte heerhjkheid Klimt langs den dageraad in top En tuigt de grage aarde op.
286



CAREL STEVEN ADAMA VAN SCHELTEMA.






De wind waait uit het hemelwak En blaast de koele waters strak En Hollands' schoone verven bloot, — De wereld is zoo groot, zoo groot, De wereld is zoo wondermooi — Wees jij gelukkig kind I
De fiere zon houdt open feest, Dat is nog nooit zoo mooi geweest, Zij leit haar gulle overdaad In alles wat maar openstaat, En van haar parelende kroon Druipt alles in mijn eigen woon, Valt alles in mijn eigen schoot, — De wereld is zoo groot, zoo groot, De wereld is zoo wondermooi — Wees jij gelukkig kind!
Wat ik het mooist en moeilijkst vond, Is: in den hchten ochtendstond Met gulzigheid niet heel alleen Over gebogen ruggen heen Den milden morgen aan te zien — Maar ook te hopen dat misschien Een hart zijn luiken openstoot, — De wereld is zoo groot, zoo groot, De wereld is zoo wondermooi — Wees jij gelukkig kind!
Uit: UIT STILTE EN STRIJD.
DE STILTE.
Min de stilte in uw wezen. Zoek de stilte die bezielt, Zij die alle stilte vreezen Hebben nooit hun hart gelezen, Hebben nooit geknield.
287



Draag uw kleine levenszegen
Naar het droomenlooze land, Lijk de golve' heur oogst bewegen Tot zij zachtjes breken tegen Het doodstille strand.
Zie den boom de paden tooien Rondom zijnen stillen voet, Laat uw ziel zich zoo ontplooien En haar bloemen om zich strooien Uit een vroom gemoed.
Leer u aan de stilte laven — Waar het leven u geleidt:
Zij is uwe veilge haven,
Want zij is de groote gave Van de eeuwigheid.
Sluit de stilte in uw gaarde, Wees in haar gelukkig kind:
Al wie ze aan haar schoot vergaarde
Alle zaligen op aarde Hebben haar bemind.
Uit: DE KEERENDE KUDDE.
AVONDGANG.
Ik ga als eene bede Ik adem als een hed, Hoe zachtkens of ik trede — Ik weet de woorden niet.
Ik kus U als een bede Ik lees Uw eeuwig hed, Gij deelt U aan mij mede God — en ik ken U niet!
Ik daal als eene bede Bij 't late levenslied, Ik heb het dra geleden God — en begreep het niet!
288



JACQUELINE VAN DER WAALS.
1868—1922.
Een dichteres die haar ontroering vorm gaf in het eenvoudige, oprechte woord. Wat zij genoot in de natuur, wat zij vond in den dienst van haar Heer, heeft zij gezegd in de innige klare wijzen van haar hed. Ontroerend getuigenis van haar gerust geloof en van haar eerhjke menschehjkheid zijn die laatste verzen Annunciatie en Sinds ik het weet.. ., geschreven, toen reeds de dood haar zijn strenge teeken had gegeven.
Zij gaf: Verzen; Nieuwe Verzen; Iris; Laatste Verzen en den roman Noortje Velt.
Uit: NIEUWE VERZEN.
DE HERDERSFLUIT.
Eens ging ik langs het lage riet, Dat ruischen kan en anders niet, Toen langs mijn pad een herder kwam, Die één van deze halmen nam, En dien besnoeide en besneed, En maakte tot zijn dienst gereed. Door dit gekorven rietje, dat Als dood hij in zijn handen had, Dien stemmeloozen stengel zond Hij straks den adem van zijn mond, En als hij bhes, zoo zong het riet, En, als hij zweeg, verstomde 't hed: De zoete, pas ontwaakte stem Bestond en leefde slechts door hem.
Zoo gaf ik gaarne wensch en wil In 's Heeren hand en hield mij stil. Zoo dan, als door een rieten fluit, Bij zwijgend eigen stemgeluid, Gods adem door rnij henen bhes, Hoe groote winst bij kleen verhes!
Dietsche Lusthof II
289
19



die mijns harten vrede zijt . . .
Naar Thomas a kempis.
Die mijns harten vrede zijt,
En de eenig ware ruste,
Reine bron van klare lusten,
Zuivre bron van zaligheid —
Laat mij willen en niet willen,
Wat Gij wilt en niet en wilt,
Blijde gaande door het stille
Leven in uw vrêe verstild.
Buiten U is niets dan strijd,
Niets dan moeiten, niets dan zorgen —
Laat mij, in Uw rust geborgen,
Slapen gaan in eeuwigheid.
Uit: LAATSTE VERZEN.
annunciatie.
Ik hoorde uw voetstap naadren op het pad. Ik wachtte, en zag u na een korte pooze. — Hoe geurden 't dennenboschje en de rozen 1 — Toen gij rnijn open woning binnentradt.
Gij waart dien avond, toen gij tot mij kwaamt, O Dood, niet overmoedig, niet vermetel, En toen gij plaats naamt in mijn zachten zetel, Gehjk een knaap zoo schuchter en beschaamd. „Ik kom misschien wat laat en ongelegen? Maar God heeft mij gezonden met een last." Ik sprak: „Wie tot mij komt van Zijnentwege Is rnij ten allen tijde een heve gast." Ik bood u spijze, ik dronk met u den "wijn. Toen spraakt gij vragend, en uw oogen zagen De mijne niet, naar de uwe opgeslagen, Maar staarden peinzend in den avondschijn: „Ik weet, dat ge u een woning hebt gebouwd, Die gij zoo juist van plan waart te betrekken? ... Dat gij de taak, door God u toevertrouwd
290



Ten laatste aan uzelve woudt ontdekken, Als gij uw eigen leven leven zoudt?" . . . Maar met een glimlach sprak ik snel en stil: „Kwaamt gij, o Dood, mij van mijn plannen spreken? Spreek en verkondig rnij des Meesters wil." Toen stondt gij op, toen gaaft gij mij het teeken, Waarmede gij de uwen wijdt, o Dood. —
Ik deed u even later uitgeleide,
Ik zag u duister in het avondrood
Verdwijnen in de duisternis der heide,
En keerde huiswaarts langs het kiezelpad.
Ik sprak niet „goede Dood", ik sprak niet „booze",
Maar 't dennenboschje geurde, en de rozen,
En 'k had het leven nooit zoo hef gehad.
SINDS IK HET WEET . . .
Sinds ik het weet — ik weet het wel, ofschoon Nog onder ons angstvallig wordt ontweken, Het booze woord te noemen, dat bij 't spreken Licht ruw of wat onzuiver klinkt van toon, —
Sinds ik het weet, werd rnij de overvloed, De schoonheid en de zoetheid aller <lingen, Die mij alom omgeuren en omringen, Nog wel zoo hefehjk en wèl zoo zoet,
Sinds ik het weet, schijnt mij de atmosfeer Doorwasemd en doorgeurd van zoele togen, Het is of ieder zintuig en vermogen Nog fijner werd en scherper dan weleer, Sinds ik het weet, treed ik, wien ik ontmoet, Den vreemden en den vrienden op mijn wegen, Ontroerder en vertrouwelijker tegen, En 'k groet ze met een vriendelijker groet, Sinds ik het weet, is God mij meer nabij En vaak, in d'ernst van 't aardsche spel verloren, Zoo ernstig en zoo diep als ooit te voren, Gevoel ik plots Gods glimlach over mij.
291



HERMAN HEIJERMANS.
1864—1924.
Tegenover het trotsche mdividuahsme der Tachtigers kwam, mede onder invloed der socialistische beweging, het streven naar „gemeenschapskunst" op. De meest typische vertegenwoordigers dezer nieuwe richting waren Adama van Scheltema en Herman Heijermans. Bekend zijn van den laatste de geestige schetsen, vooral uit het Amsterdamsche volksleven, onder het pseudoniem Samuel Falkland geschreven (F alklandjes). Na zijn dood verschenen van Heijermans de romans van kinderleven Droomkoninkje en Vuurvlindertje, die grooten opgang maakten,
Daarnaast staan zijn tooneelwerken, de dramatiseering, van zijn sociaal-democratische inzichten, die door hun sterk sentiment, hun levensgetrouwe schildering, hun vaak wat goedkoopen humor, in de breede lagen van het volk veel succes hadden. Het beste zijner, steeds sterk tendentieuse, stukken is zeker wel Op Hoop van Zegen. Spel van de Zee, dat door de meesterhjke vertolking, vooral van Mevr. De BoerVan Rijk in de hoofdrol „Kniertje", buitengewonen indruk maakte.
Uit: SCHETSEN DOOR SAMUEL FALKLAND IV.
BROERS.
„Wij zaten in het prieel" — verhaalde mijn vriend — „Pauw, Wouter, hun moeder, ik. We hadden elkander in geen jaren gezien. Ik kwam versch van de reis. Pauw was een lange, blonde jongen, scherpzinnig, intelhgent —. Wouter, kleiner, ronder, vroolijker, leek wel tien jaar jonger. Toch scheelden ze hoogstens een paar jaar. De moeder, zwart toen ik naar het buitenland ging, herkende ik niet, zoo had het vele verdriet haar aangegrepen.
Een verdriet om onder te bezwijken. Eerst was haar jongste dochter gestorven, toen de man, toen nóg een dochter, toen een zoon.
Vier sterfgevallen in acht jaar tijd. Ontzettend niet?
De vrouw luisterde ernstig naar onze gesprekken. Het
292



lachen had ze verleerd. Ze praatte een enkel woord mee, keek vriendehjk-rustig van Pauw naar Wouter, altijd met datzelfde doen van kalme, gelaten belangstelling. Herinneringen waren om en bij haar, herinneringen aan de grijze moordende ziekte.
Tegen half tien — ik zou blijven logeeren — stond zij op om mijn kamer te verzorgen.
Wij bleven in het prieel. Er brandde een theelampje op tafel, aardig belichtend de porseleinen vakjes van het stel. Pauw rookte een cigaret, Wouter hing lusteloos in zijn stoel. Het gesprek gaapte. Om ons heen zong het zachte geruisch van de blaren in de donkerte van den tuin. De flauw-verlichte ramen van het huis schemerden door de zwarte boomsilhoeëtten. Wij zwegen. Het vurig-rood puntje der cigaret stak in den walm der tabak.
Toen zag ik het avondbleek gelaat van Pauw dichter naar de tafel buigen: onrustig klonk de stem.
„Wat zit je stil Wouter?"
„Ik? Ik?"
In-eens schokte Wouter overeind, vroohjk-onnoozel. „Ja jij. Je was al straks zoo, toen moeder er was. Scheelt er wat aan?" „Ohee nee ..." „Waarom praat je dan niet?" „Waarom praat jij niet?" En ze lachten beiden, hardop.
Het deed me onaangenaam aan hen zoo te hooren lachen in het donker van het prieel. Hun gezichten geleken krijtwit in den schijn van het hchtende transparent.
„Ik heb me verbeeld," begon Pauw weer: „dat je al 'n paar dagen afgetrokken ben. Hoe zal 'k 't zeggen... zoo in je zelf gekeerd, 'k Wou 't niet zeggen waar moeder bij was ... Je zegt nu wel van nee — maar — maar ..."
„Ach je bent niet wijs," lachte Wouter.
Bij het lampje opende hij zijn sigarenkoker, nam er rustig een sigaar uit, sneed het puntje af en vroohjk beflikkerde de lucifersvlam zijn gelaat, het ronde, jonge gelaat.
We rookten nu alle drie. De damp wolkte breed uit naar
293



het dak van blaren — we zwegen. Uit het huis klonk het gepraat der dienstboden in de keuken.
Nog eens hield Pauw aan:
„. . . Is 'r niks in ... zaken gebeurd?"
„Wel hoe kom je er op," viel Wouter uit: „als ik toch zeg dat 'r niéts is!... 'k zit toch niet te hegen!"
„Hè! Hè!" verweet de ander: „wat 'n woorden! Hoe kom je zoo prikkelbaar! 'k Vraag uit belangstelling. Is dat 'n reden om op te stuiven?"
„Stuif ik op?" vroeg Wouter geprikkeld: ,,'k zou eerder kunnen zeggen dat jij opstuift. Ik ben zoo kalm en zoo rustig als Willem." — Willem ben ik.
„Goed! Goed! Dan verbeeldde ik 't me," zei Pauw zachtzinnig : „des te beter, des te beter!"
„Maar nu je er over praat," begon Wouter weer: „wil ik je wel zeggen dat als ik stil ben, als ik soms in gedachten zit — 't om héél andere redenen is dan jij misschien denkt. Gek, hè — terwijl hij zich ongerust maakt over mij — maak ik me ongerust over hem ..."
„Hahaha! Die is goed," hard-lachte Pauw: „dat wordt zoo een patente komedie .. . Zie ik 'r zoo slecht uit dat je je over rnij ongerust maakt! 'k Voel me zoo gezond als 'n visch ..."
„Je zag 'r vermoeid uit vanavond. Je fietst veel te lang."
„Nu kun je zien! 'k Heb vandaag heelemaal niet gefietst."
„Niet gefietst! En je doet 't anders eiken dag?"
„Geen ... trek ... te warm weer."
„O, o. 'k Dacht maar. Allright! Is dat geen mop, Willem? Zoo doen we nou dikwijls met elkander! Hahaha! Je zou zeggen, hè?"
We lachten en rookten weer zwijgend. Pauw lag achterover, bhes kringetjes naar het bladerdek van het priëel. Wouter zat rustig te dampen. Het theelichtje knetterde, spuwde roode spetjes, ging uit.
We keken er naar tot de laatste schuwe trekking verschemerd was. Het werd eene aangename duisternis met het hijgen der brandende sigaren, de rust rondom, het koele geritsel der struiken.
De moeder stoorde ons:
294



„Niet zoo lang buiten blijven zitten, Wouter.... Je vat 'n kou eer je 't weet!"
En weer verraste mij Wouter's geprikkeldheid.
„. . . Gekheid! Gekheid, mama!. . . Zóó'n teer poppetje ben 'k niet... Jullie doen met me, alsof... alsof ..."
Het gesprek had een kille gaping. We gingen binnenshuis.
Pauw bracht me naar rnijn kamer, bleef aarzelend met den blaker in de hand.
„Zie je," zei hij: ,,'k Heb 't straks niet willen zeggen, begrijp je, maar waarachtig ik ben vreesehjk ongerust over Wouter. Zie je niks aan hem?" . ..
„Ik? ... Nee, niets."
,,.. . Nee, hè? .. . Tóch is 't zoo ... Ik bedrieg me niet..."
„. . . Wat bedoel je?"
„. . . De ziekte van vader ..."
„. . . Wel hoe kom je er op! . . . Hij ziet er prachtig uit.. ."
„.. . O, beste vriend, ik ken de symptomen... We hebben leergeld betaald... Bij Truus en Hein heb ik 't zien aankomen ... Die bedrieglijke gezondheid ... Die eetlust... dat koortsachtig drinken . . . Die prikkelbaarheid ..."
„Malligheid ... Je zult. . ."
We zwegen plotseling. Wouter was binnengekomen. „Wat hebben jullie nog zoo druk te praten?" vroeg hij achterdochtig.
,,'k Zeg hem goeien nacht! Wat ben jij nieuwsgierig! Nacht Willem, slaap lekker!"
Op zijn beurt bleef Wouter in de kamer.
„Jullie hadden 't over rnij, niet?" vroeg hij onrustig.
„Hoe kom je er op!"
,,'k Hoorde m'n naam noemen . . ."
„Geen sprake van ..."
„O, 'k Dacht 't. . . Heb je alles? . .. Denk je er aan je laarzen buiten te zetten! . .. Nou goeien nacht! .. . Zeg, vin jij niet dat Pauw afgevallen is? ... Jij heb 'm in langen tijd niet gezien ..."
„Pauw? Hij is nooit vet geweest..."
,,. . . Nou, ik vind 'm erg afgevallen in den laatsten tijd. Ik maak me ongerust..."
295



„Jij ook?"
„Wat bedoel je daar mee?"
„Nou jullie geven mekaar niks toe. De een angstig over den ander."
„Onzin! Van mij is geen sprake. Ik voel me uitstekend. Maar bij. Hij is nooit sterk geweest. In de laatste maanden gaat-ie zoo op vader lijken — zulke frappante trekken ..."
„Ga jij maar rustig slapen ..."
„Née, 't is geen verbeelding, Willem, 'k Heb er den dokter over gesproken, heb hem de ouwe dingen te onderzoeken gegeven. Mis hoor!"
Hij was bij de tafel gaan zitten, keek bezorgd in de kaarsvlam.
Ik nam het geval van den luchtigen kant op, om hem op te* vroolijken.
„Jullie zijn twee zotten", lachte ik: „alles verbeelding. En daaraan moet je niet toegeven. Verbeelding is de ergste ziekte..."
„Wèts het maar verbeelding," zei hij bedrukt. .. „Maar je bedriegt je niet als je zooveel familie verloren hebt.. . En onze arme moeder... die niets ziet..."
Hij was heengegaan. Alleen op mijn kamer opende ik het venster, zag de zwarte vormen van het priëel in den tuin. Verbeelding is een ramp, dacht ik, bij het zonderlinge van die twee vermoedens, die twee angsten.
Maar korten tijd daarna zag ik beiden kwijnen, beiden sterven, beiden heenpratend over de eigen ziekte, beiden wanhopig-bezorgd over elkander.
Niet hcht vergeet ik dien eersten avond in het priëel..."
Triestig zweeg de verteller.
Uit: DROOMKONINKJE. VI (Fragment).
„Dan is-ie 'r toch wel, boven, in den Hemel?" „Ja zeker," knikte de man.
„Hei-jij 'm gezien, vader? . . . Vader luister je niet?'' „Niemand het 'm gezien ..."
296



„Niemand niet?" „Nee, niemand niet. .,"
„Hoe ken je dan weten, dat-ie 'r is? Of hebbie 'm wel is gehoord? Was-ie 't strakkies tóch?"
„Niemand ziet 'm, niemand hoort 'm," zette de electricien dan maar 'n verhaaltje in, 't eerste 't beste dat 'm inviel, om 't kind af te leiden: „maar hij is 'r, enomdat-ie 'ris, het-ie aan elk mensch, groot of klein, 'n brandend lampje hier-vanbinnen meegegeven ..."
„Is 't dit wat zoo klopt as je schrikt?"
„Nee, mannetje — dat is je heve hartje. Maar naast je hartje draag je 'n lampje mee-rond. Moeder, vader, 't zusje, jij, iedereen, of ze 'n kroon met kanjers van diamanten, 'n eigen auto, of 'n zak om afval te bedelen, hebben — iedereen, of ie rijk is of arm, vleesch eet of aarpels, roomtaart of oudbakken roggebrood — iedereen, de turfschipper, de politie-agent, de schüleman, de overbuurman-met-de-zijjengordijnen, de dokter, de melkboer, de grutter, de prins, de dominee, de pastoor, 't paard voor de kar, de spin, de poes — iedereen en alles het hier-binnen 'n electriek lampje, dat dag en nacht brandt. As ik jou nou in je oogen zie, schat, zie 'k 't vonkend vlammetje dat 't kleine, donkere kamertje bij je verlicht. En dat ken je bij vader ook, as je me heel diep, van dichtbij, in m'n oogen kijkt. .."
„Ik zie jouw lampie branden," zei 't kind. Hij zag 't.
't Verfletste daghcht kringelde 'n phosphoresceerenden schijn in de om-hoog-starende pupillen van den man — 't tuimelraam dampte in parelmoeren aanslag.
„Dat dacht ik wel, mannetje. Menschen, die van mekaar houen, zien mekaar's lampje altijd. Die draaien om elkanders lampje heen. Die lezen 'r in, of 'r niks mee gebeurd is. 'r Zijn menschen, maar niet veel, want ze zijn duur, die lampen van twee en drie en vijfhonderd kaarsen met zich ronddragen, en af en toe komt 'r is een met 'n lamp van dik over de duizend, en da's dan 'n heel-knappe, 'die sprookjesboeken voor kinderen schrijft en 'r prachtige prenten bij teekent. Sinterklaas, die arme kinderen kleeren en eten bracht, had 'n lamp zóó groot, van zóóveel kaarsen, dat je 'r
297



de markt mee had kennen verhchten. Alle lieve, goeie menschen dragen lampen in d'r kamertje, zoo sterk as de acetileen van 'n fiets. D'r loopen menschen met bontjassen en glimmende schoenen, maar met zulke ukkepukkies van lichies, en 'r zijn menschen met bloote voeten enhaast-zonder-kleeren, die 'n lampen hebben, 'n lampen, om heele nachten bij te lezen. As iemand erg an zichzelf denkt, en nooit an 'n ander, gaat z'n lampie uit zonder dat-ie 't merkt, en dan helpt niet één lantaarn-opsteker meer. As iemand leelijke dingen doet, dan danst 't lampie, as in 'n petrohe-stel as 'r geen ohe meer is. As iemand alléén plezier in z'n centen heeft en 's nachts leit te prakkizeeren hoe-ie 'r meer bij zal krijgen, dan wordt z'n lampie zoo pieterig en zoo rood of 'r 'n mankement bij de Centrale is. As iemand 'n zieken hond na binnen haalt, en 'm lekker te vreten geeft tot 't dier weer blaffen ken, dan trekt z'n lampie zoo bij, dat 't in de kleine kamer hier-binnen en in de groote 'r buiten lichter wordt. As je iemand dood slaat, dan zeit de lamp knap. En je ken 'r nooit bij, om 'r 'n nieuwe in te draaien. D'r zijn schrikkelijk veel menschen, die op d'r knieën rondkruipen om an 'n nieuwe lamp te kommen. Helpt niet. Je mot zelf zorgen dat de peer niet beschadigd wordt, omdat je ken weten hoe breekbaar 't is. Of menschen nou mooie huizen en lakeien en eigen rijtuigen hebben, en of iedereen z'n hoed voor ze afneemt, geeft niks, mannetje. Eens gaan alle lampies uit. Je herinnert je later enkel de heel-groote, die zoo zacht geschenen hebben, dat ze geen pijn aan je oogen deeën. As je nou veel sterker geworden ben, door altijd je bord leeg te eten, dan doe je later ook maar is je oogen dicht, en daar hoef je je handen niet bij te vouwen, en dan vraag-je jezelf af: mankeert 'rniks an me lampie, niks an 't hcht in me kleine kamertje?
'r Wuifde waratje 'n pluimpje zon door 't tuimelraam.
't Was 'n nat zonnetje op boereklompen, en de kleuterruitjes, die anders dadehjk dampten, as de was op de bleek, gaven geen seconde asem, maar 't was warendig Zon. Even hield vader, die zelf schik in z'n geïmproviseerd electriciensverhaal had, op, even zette-ie opnieuw den brand in z'n pijp, maar nog voor-ie 'n rookwolkje uit z'n rechtsche lippen-
298



spleet, om 't kind niet in z'n gezichtje te dampen, kon wegploffen, zei Koert dringend: „Verder."
„Ik weet niet verder," ontweek de man.
„Verder, lieve, lieve vader", vleide 't jongske, wetend dat-ie daarmee z'n zin kreeg, 'n Verhaal mocht nooit te vroeg uit zijn, en als 't stokte, bracht 't telkens herhaald „verder" den verteller weer op dreef.
„Wat moet 'k dan meer vertellen?" vroeg de man.
„Wie steekt al die lampies, bij de groote menschen en de kleine kinderen, anV
„Effe nadenken," zei vader geïnteresseerd. De zonnebundel werd alweer door 'n norsche wolk vertroebeld. De zolderhoeken leken heen te vluchten. De tabakswalm spiraalde en kolkte naar 't vergrauwend tuimelraam. En plots glimlachte vader met den prettigen en stelhgen glimlach van iemand, die ook voor zichzelf 'n ontdekking doet. Nee, 't was geen verzinsel, 't Kon. 't Was al z'n leven zoö. As ze draadloos telegrafeerden en draadloos met elkaar spraken, dan duurde 't niet lang meer of de lampen gingen ook draadloos an. En met die lampies, waarvan-ie den jongen op z'n knie verteld had, was 't al die lange eeuwen zoo geweest...
„Je ziet", droomde-ie zelf hardop mee: „dat ze aangaan. Dat hebben we pas met je zussie beleefd. Je ziet dat ze uitgaan. Net as tegen den avond en tegen den morgen, de lantaarns in de straten, die in- en uitgeschakeld worden op 't groote bord van de Wijk. Je ziet niet de hand die 't doet. En de groote hand, die al de lampies bij de menschen zoo graag mooi, zonder 'n dansende vlam, zonder 'n kortsluiting, op weerstand, laat branden, zie je nog minder. Maar ze allemaal ansteken doet-ie vast en zeker. Daar het-ie z'n pleizier in, ofschoon je 't niet begrijpt, as je ziet hoe 'r 'n schorremorrie leeft, dat op niks anders aast as de lampen van onzen Lieven Heer stuk te slaan ..."
,,'k Zie de avondster, vader."
„Dat zal je je verbeelden, jongen."
„Gaan de sterren ook zoo an?"
„Dat denk 'k haast wel — en nou stappen we na benee, bij moeder — jij met je kleine lampie — ik met me lampie
299



— we zijn allemaal wandelende lichies — aardig, wat, mannetje?"
Op z'n arm droeg-ie 't kind de trap af. 't Warme bolletje rustte tegen z'n baardige wang.
„Hoe lang, vader, brandt 't lampie bij 'n kind?"
„Duizend jaar", zei de man, 't jongenslijfje angstig tegen zich aandrukkend, en zonder 'r eenig vermoeden van te hebben, dat hij en 't kind eindeloos-lang aan 't verhaal op 't zoldertje terug zouen denken.
Benee aan de trap, drong Koertje zich wild tegen z'n vader op. De tamme kater van den turfschipper, voor 'n dag geleend, om 'n eind aan 't muizennest onder de aanrecht te maken, had de keukendeur met z'n nagels opengehaald, sloop zacht-klagend door de donkere gang aan. Twee geelgroene, den schemer door-puilende kollen beloerden de stappende voeten.
„Kijk hem is 'n lichies in z'n oogen hebben, vader," fluisterde-ie.
„Vijftig kaars," zei de electricien.
300



ISRAËL QUERIDO.
geb. 1870.
Na een veelbewogen leven — van horlogemakersleerling, violist in kleine schouwburgen en diamantwerker — trad Querido als een tweede Zola op met zwaax-naturalistisch werk in Levensgang (1901); Menschenwee (1903) en zijn vierdeehg Amsterdamsen Epos. Zijn na 1919 verschenen reeks: I. Koningen; II. Zonsopgang; III. Morgenland waarin met echt-Oostersche visie en geestdrift „De Oude Waereld" voor ons herleeft, gaat zijn eerste romans ver te boven. Ook op kunst-critisch gebied was Querido ijverig werkzaam, getuige zijn: Meditaties over Literatuur en Leven; Over Literatuur; Literatuur en Kunst; Studiën; Letterkundig Leven I, II en III.
Uit: DE OUDE WAERELD I: KONINGEN. jeruschalaim (Fragment).
Darius heeft, op de ontroerende pleitrede van Zerubbabel, toegezegd, dat stad en tempel herbouwd zullen worden. Zelf wil hij Palestina bezoeken. Vergezeld van Nadab trekt hij het land door. Bij het naderen van Jeruzalem uit zich de verrukking van dezen Hebreër in de volgende toespraak tot den Perzischen koning:
— O Vorst, nu breekt voor de oogen van uw slaaf Nadab een duisternis van smart! .. . Daar. . . daar, achter deze ezeltjeskaravaan, staat Ir-David met haar wankle wachttorens, haar gescheurde wallen, haar ontgloriede poorten en rottende sluitboomen. En toch, o groote Heerscher,.. . van dezen heiligen grond verdreef onze held1) en zijn krijgsrumoerige keurbende, de Jebusieten, — die nog onder het bestuur van Jozua en de Richteren een stad hadden bewoond, onneembare veste, op den top van den geweldigen heuvel Jebus, — hachelijk genesteld als strijdbare gieren op een hooge rotsspits. Maar onze held verdreef de Jebusieten, hen
') David.
301



die gebluft hadden slechts met kreupelen en blinden hun wallen te zullen verdedigen tegen ons. David onderwierp de zwetsers zooals hij Aram onderwierp en zijn koninkjens kneusde, koninkjens van één stad, één landstreekje, een brok vastgestampte aarde, toen zij d'Ammonieten hielpen tegen onzen Vorst; zooals hij Edom en Moab neersloeg, na Juda en Israël tot een heiige volks-eenheid te hebben gebracht ... O hier, rnijn Heer, wordt uw knecht Nadab alles heimwee en zalige hunkering naar zijn volk en den goudrook hunner offervuren bij uchtend- en avonddienst. Hier is zijn smart en jubel dooreengemengeld, en hij weet niet of hij zal schreien van droefnis of schreeuwen van vreugde. Zijn Heerscher zou hem de voetzolen kunnen doen roosteren,.. . hij zou het niet voelen. Behoort hij niet tot de oudsten van Israël, die de vendelen aanschouwden van alle stammen in hun heirtocht door het Heilige Land? Juda, met zijn leeuwenbanier vooraan; Dan, met zijn wilden arend in de achterhoede; Ephraïm, met zijn stierenbanier en zoo iederen stam naar merk en teekenen gecierd en opgetooyd? Hier, hier, achter u Koning, ligt het dal Ephraïm, de valley der wrokkende reuzen, waar David de Philistijnen verjoeg met het scherp van ploegscharen en ze vergruizelde als kraakamandelen. En daar, vóór u, zongen de bazuinen der priesteren nabij de valley van Jericho, waar de palmen wuiven, en de balsemboom zich als een gewonde kromt en geuren drupt in den gouden hchtgloed van den avond. Hoor hoe landelijk en vol vreê de stem hier klinkt van den herder, die ieder zijner schapen bij zoete name roept en zie hoe snel zij zich wenden op het teruglokkend vermaan der schalmey. En hier, hier, nabij het koele gebabbel van debeekEliza, onder het brandende purper van de westerkim, stond het smartgelaat van den geestelijken klaagziener Jeremia in laten glans beschenen, als hij zijn volk zegende met het toenijpende hart, terwijl zijn wreede mond vloekte en bedreigde, de aardsche waereld met haar innerlijk godsverraad .. .
. Nadab scheen hall gestikt in ontroering en Darius keek sprakeloos voor zich heen.
302



Toen, bevend, wees de oude hand van Nadab naar de rotsspelonk waar de boetprediker in eenzaamheid zijn liederen had gedicht en verder wees zijn lange staf naar alle windstreken. De zilverbaardige Susiër scheen te groeven op zijn paard, onder boetvaardige, heiligende en gloriënde gedachten aan Canaan.
Weer sprak hij voort met edel gebaar:
— O Vorst,. . . o groote Heerscher, . .. hier in dit land, in de nabijheid van het aardsche Jeruschalaïm, is iedere stap mij heilig; is ieder gezicht op volk, weg, koepel, toren en poort voor mij in heugenissen gedrenkt van verheven aanbidding, van rouw of vreugde, van hoontergende schande, verwoesting, opbouw of herleving. Hier zijn de herinneringen als liskoth, als heilige portieken van den tempel, waardoorheen in het aarzelend hcht, een mannenchoor haüeloujah's zingt. Hier wordt het hart toegeschroeyd van angst bij de gedachte aan 's menschen zonde en valsche hoogmoedigheid. Uw slaaf, o Koning der Koningen, is als de schamele garvenbinder in den laten avond op het veld, wanneer hij zijn zweet en zijn arbeid vergeet onder de verblindende heerhjkheid van Jehovah's hemelgloed. Ik ruik den zoeten honing uit de geelgloeyende korven van SeboïmfenRama. Ik zie hoe Ephrata op de witte heuvelhoogte, als bedolven onder lentbloemen en het trilroode gebloesem der tamarisken, staat te flonkeren tegen de glooyende hellingen. Ik zie de bovenste vijveren glinsteren van Gihon. Ik ruik de kruiden der schaduwdalen, tijm, lavendel, en de geurige myrrhe en calmus der valley. Heel de aarde zwijmt in een liefelijke reuke. Ik zie fonteynen onder hunne gewelfde steenbogen schitteren en de steilten van afgronden en diepten, tusschen rood en zwart marmer. Ik hoor van verre het ruischende rumoer van pleinen en poorten, het woelende geluid van de uitverkoren stad die wij naderen, naderen, o Koning! ... Ik hoor het zingend balken der ezelen en het brullen der kameelen, en iedere stem van dit land en van die aarde, brengt mij een hunkerend geluk.
Ik, Hebreeuwer, adem weer in de heerlijke helderheid van Galilea en Judaea, in de koele bries van haar hooge berg-
303



i
toppen, en de natuur wordt rnij hier weer één verrukkend dichtsel voor mijne zinnen en rnijn ziel die zacht lacht, lacht, zonder klank. O rnijn land, mijn land,... al ligt het té branden in de vlam van den zengenden hemel; al wordt er de lucht als paars lood,... ik heb het hef, oneindig hef! O mijn stad, mijn heilige stad Jeraschalaïm,... al werpt zij de sombergroene schaduwen van haar geschonden muren, haar verzonkene poorten, en al grauwen haar zwartgerookte puinhoopen,... ik heb haar hef, oneindig hef! En als gehjk nu, de lente een zoele tooverij van couleuren er overheene wemelt, het duizeldiepe purper vlamt achter den Hermon, in den avond het sneeuwewit koel uitstraalt van Libanon's top, . . . dan heb ik haar hef, oneindig lief! Als de tempelbazuinen, van heiligdom's hooge tinnen en koepelen, hier in Jeraschalaïm met zwaar en voldreunend geklank schallen en zingen door de lucht; de signalen luiden tot rust, arbeid en gebed; de ramshoornen aankondigen, de dankdagen en den geheimzinnigen hchtgang van de nieuwe maan, zoodat de armelijke schaapherder uit het naakte gebergte Judaea, die geen jong rund en geen meelbloem bezit om te offeren, in een koude huivering de beveiligende gemeenschap met Jehovah voelt, . . . dan heb ik haar hef, oneindig hef!
Hier beneden u, o groote Koning, waar de weg gaat langs Beth-El, naar Rama en Ephrata, hgt Jacob's vrouwe in de donkere diepte der roode rotsaarde. Uit Nahor's en Laban's geslacht is zij opgestaan, met haar groote smachtende oogen, waarmee zij als herderin onzen aartsvader begoochelde. Onder de geschonden zuil, waar nu spotzuchtig, mos en gras uit groeven, hgt deze vrouwe in een uitgehouwen rots, de, uit haar huis, terafiem's mee-stelende vrouwe, die stuiptrekkend stierf onder het baren van Benjamin. En langs deze gonzende zuil, o Algebieder, trokken de twee stammen van Juda, toen zij wreedhjk wierden ontscheurd aan hun grond, in ballingschap naar Babyion. Beschimpt en vernederd stortten de rampzaligen zich neêr op Rachel's graf, onder zinnelooze smart, en het was hen alsof zij Jozeph's moeder zacht hoorden zuchten en kermen uit haar toegemetselde duisternis. Zóó luid begonnen toen de weggevoer-
304



den te jammeren, dat Jeremia, de zoon van Chilkya, tot hier hun snikken hoorde en met hunne weenende stemmen meeweende van verre en aan alle wraakgevoel ontzonk. Hier achter u, o Koning, in violetten dauwdamp, ligt het eikendal van Mamre, dat Abraham den Emoriet afkocht. Daar spande onze aartsvader zijne tenten van geitenvellen en verschenen hem de engelen, die de late geboorte van Izaak ontstellend verkondden. Hier, in de ruischende stilte van het eikendal, doorleefde, naar het zoete verhaal der overlevering, Abraham, de machtige eenvoudsmensch, gelukzalig in zijn eenzame zicht op bergen en schoone akkeren, de onbegrensdheid van God. Hier stortte de verrukking zich op hem en Saray neêr als een woest en blindslaand hcht, terwijl de engelen spraken, de woorden van de wet rond hen in verdonkerde fluisteringen.
Dietsche Lusthof JI
305
20



MARGO STBRANDA EVERDINE SCHARTEN-ANTINK
geb. 1869.
CAREL THEODOOR SCHARTEN.
geb. 1878.
Margo Antink werd geboren te Zutf en en was leerares in Fransch te Zwolle. Na Catherine, het verhaal van een meisje uit de Ardennen, schreef ze Sprotje (1905—'10), het leven van een eenvoudig dienstmeisje, Angeline's Huwelijk en In den Vrijen Amerikaan. Scharten, Middelburger van geboorte, met wien de schrijfster in 1902 huwde, schreef behalve den dichtbundel Voorhal, fijne letterkundig-critische essays in De Krachten der Toekomst (1910) en De Roeping der Kunst (1917), waarin o.a. zijn waardeering voor Bilderdijk blijkt. Verscheidene andere zijner critieken zijn in de deeltjes Kroniek der Nederlandsche Letteren (na 1916) gebundeld.
Als resultaat van beider samenwerking ontstonden de fijn geobserveerde verhalen Een Huis vol Menschen; De vreemde Heerschers; Typen en Curiositeiten uit Italië; 't Geluk hangt als een Druiventros; De Jeugd van Francesco Campana met de vervolgen De duistere Waarheid en Het eeuwige Licht.
Uit: DE KRACHTEN DER TOEKOMST.
WAARIN DE SCHOONHEID VAN EEN VERS BESTAAT (Fragment).
De schoonheid van een vers bestaat in dien stroom van innigheid, in dat levensmagnetisme, dat, naar den aard van dat leven, op dié en geen andere wijze de woorden tot elkander trekt, in die en geen andere figuren de rijen van woorden schaart om elkaar, de rijmen wekt op die en geen andere plaats, na die en geen andere voorafgaande klanken, in die en geen andere rhythme-hjn als aan een buigenden halm vonkelend, en onderling de rijmen tegen elkaar zet, tegen elkaar aan doet kleuren, in dat en geen ander accoord.
De schoonheid van een vers bestaat in dat eenvoudige wonder, in die wonderbaarlijke Alchemie, die de glanslooze
306



MARGO SYBRANDA EVERDINE SCHARTEN—ANTINK.



■



loode woorden doet óm-vloeien in 't zuivere goud van het gezang, — in dat verheven mirakel-met-de-taal, waarvan de priesters zelve het Geheim niet kennen.
Uit: DE ROEPING DER KUNST.
hildebrand, de „onsterfelijke", of de geheimen der
camera obscura (Fragment).
Ziellier dus een aantal eigenschappen ter verklaring van het geheim van Hildebrands populariteit: zijn Hollandsenheid, zijn echt-Hollandsch klein-schilderen van tafereeltjes uit het dagelijksch leven, in een helderen stijl vol geest en guiterij . . . gehjk het Water verkwikt, omdat het klaar is en fonkelend en frisch.
Doch zijn deze overbekende zaken verklaringen? AUes wat klaar is en fonkelend, en zelfs al wat frisch is, verkwikt toch niet? Er is diep in water iets — een smaak? —dat, bij 't gul overklokken in de keel, het hem doet. Wat is het?
En ook bij Hildebrand moeten wij het, op stuk van zaken, elders zoeken. Er zijn meer, en groote, sclirijvers echt-Hollandsch geweest, die zich daarenboven verwaardigd hebben, bij tijd en wijle tafereeltjes uit het dagelijksch leven te geven, in een stijl, dien zij zoo levendig en vernuftig en guitig mogehjk aanspitsten, en die... sinds lang niet meer gelezen worden, en nimmer veel gelezen zijn. — Wij moeten het elders zoeken, en wel, niet aan den buitenkant, maar binnen in.
Het is de schrijver-zelf, die, toen hij vijftig jaar oud was geworden, — men schreef 1864 — in het voorbericht voor de zesde uitgave, op zijn wijze die verklaring gegeven heeft: beter dan menig ander in dat werk de sporen ziende van den jeugdigen leeftijd, waarop het werd tezamen gesteld, vermocht hij (zoo zegt hij daar) „de zoo ongemeene gunst, welke het bij zijne landgenooten steeds gevonden heeft, aan niets anders toe te schrijven dan daaraan, dat het zijner onbekommerde jeugd, hij w(ist) zélf niet hoe, over het algemeen eenigszins gelukt moest wezen, met waarheid te schetsen, zoodat in zijne kleine tafereelen de Mensch den Mensch, en de Nederlander zijn Vaderland gevonden heeft;
307



terwijl de herkenning niet al te pijnlijk was gemaakt door een jong gemoed dat, van boosaardigheid vrij, zijn Vaderland en de menschen liefhad",
En inderdaad, dat is wel de oorzaak van de onweerstaanbare bekoorlijkheid der beste stukken uit dit boek: het natuurlijk-opgewelde, de tierige levensliefde en de lust die schrijvend uit te vieren, der „onbekommerde jeugd", — gehjk, eindelijk, de leschkracht van water daarin bestaat: dat zijn smaak van alle smaken de eenvoudigste is, de onveranderlijk jonge smaak van wat zóó uit de aarde bront of van den hemel stroomt.
Toen de drie en zeventigjarige grijsaard zijn „noodige en overbodige opheldering" „Na vijftig jaar" voltooide, ten besluite verklarende hoe alle verhalen omtrent een afspraak tusschen vrienden of onderlingen wedstrijd, als aanleiding tot het schrijven der Camera Obscura, „louter sprookjes" moesten heeten, toen waren dit zijn laatste woorden, die het nogmaals bevestigen: „dat, indien er eenig boek is dat gezegd kan worden, zonder eenig bepaald voornemen of voorbedacht oogmerk bij zijn schrijver geboren en als vanzelf ter wereld gekomen te zijn, dat boek het boek is van den niets daarmede op 't oog hebbenden drie- tot zesentwintig jarigen Hildebrand."
„L'art pour 1'art", — de leuze is grondig in discrediet; zij klinkt ook onaangenaam, omdat men er het egoïsme, en het onvruchtbare, van den modernen Franschen geest in meent te hooren. En evenwel is — het talent aangenomen — het zorgeloos schrijven, om geen andere reden dan dat men plezier erin heeft, te schrijven, zeker eene der mogelijkheden voor het ontstaan van kunst, die duurzaam verheugen zal.
Aan dat argeloos zich geven van den jongen levensminnaar danken de kostbaarste onder deze stukken dat onverflensbaar nieuwe en frissche, die innige klaarheid van stemming en toon, die fijne directheid van werking, verrassender nog in den dialoog dan in de verhalende en beschrijvende gedeelten; maar bovenal het schoone liefdegevoel voor dat uit te beelden wereldje, dien lach zonder eenige bitterheid, die zuivere deernis, — den goddehjken Humor.
308






CA REL THEODOOR SCHARTEN.



Uit: 'T GELUK HANGT ALS EEN DRUIVENTROS.
VIJFDE HOOFDSTUK. II.
Nog zongen onverpoosd, in hun schoon en, drieklankigen mengelval, de Kerstmisklokken over het land, en de wegen waren vol menschen geraakt.
Tommasino Hep vooruit, en Carlo sjokte achteraan, totdat, bij den af weg naar de kerk, zij scheidden; want Carlo had beloofd, evenals andere Zondagen, de kleine Carolina te komen afhalen. Iederen feestdag ging dat tweetal, van zeven en van zeventig jaar, tezamen naar de hoogmis. Carolina was de jongste van de Bifoh's, een prachtig poppetje met groote, sterrelende, bruine oogen en een kopje vol bruine krullen. Als een vischje in stroomend water, zoo plezierig was zij op die Zondagmorgen-uitgangen: netjes aangekleed te loopen langs den weg, tusschen al de andere kinderen en groote menschen, en naar de kerk te gaan, waar ze iedereen zien kon, en iedereen haar zag, dat vond ze heerlijk. En dan vooral ook het gezelschap van Carlo, van wien zij wel wist, dat hij haar Hef en mooi vond met meer geduld dan de jongere menschen, die te veel met zichzelf te stellen hadden en niet zoo afzonderlijk letten op haar. — Popelend stond ze te wachten bij het inrijhek van de Villa Sassetti.
„Carlo, wat ben je laat!" riep ze al uit de verte, maar zij bleef staan waar zij stond, haar rug tegen het hek, en lachte, en deed haar krullen dansen. Carlo nam haar bij de hand, en dadelijk begon het vragen: — hoe Carlo het lintje vond, dat Nella in haar haren had gestrikt? of Carlo haar nieuwe schoentjes wel zag? De padrona had die immers gegeven, voor de Kerstmis? 't Waren nog schoentjes, die de Signorina Lidia vroeger gedragen had . ..
Dan hep zij hem parmantig een paar passen vooruit, vroeg meesterachtig:
„Kun je de stop zien, die moeder in mijn kous heeft gemaakt?"
En als Carlo, kippig, aarzelde van: nee, en met zijn half
309



genepen oogen probeerde te onderscheiden, scheen zij die ongewisheid aan zijn stem te merken, want zonder om te kijken bleef zij staan, en wees met de punt van den eenen voet vlak boven de hiel van den anderen: daar moest hij wezen.
„Nee, nee," troostte dan Carlo, ,,'t is een mooie stop, hoor ... je kunt er heelemaal niets van zien."
Toen kwam het kind, gerustgesteld, hem weer een handje geven en stapte nog wat voldaner naast hem voort. En Carlo op zijn beurt informeerde: — stond zijn nieuwe pet hem netjes? Die had hij zich zelf maar eens cadeau gedaan ... 't was dan ook zijn eenige Kestntis-cadeau geweest...
Het kind keek hem lang en gewichtig onderzoekend aan.
„De pet staat je mooi," zei ze, „maar je bent er anders wel kaal afgekomen! En jij bent geen meisje ... je kunt op de Beffana niet meer rekenen ... ik wel!"
Carlo trok zoo maar eens een veel-begrijpend gezicht, maar het kind zei:
„Jij gelooft niet aan de Beffana, dat weet ik best... maar ik wel... Jij vindt je daar te groot voor ... En tóch bestaat ze!" — Ze zei het met een groote beslistheid.
„Hoe weet je dat dan?" vroeg het oude mannetje verbaasd.
„Dat weet ik," zei het kind, „dat is zoo! 'tls een oud, leelijk wijf, maar ze heeft een héél groot palazzo, vol kamers en overal kasten, en al die kasten vol cadeaux en die brengt ze aan de heve meisjes, op den dag van de Beffana.. . Geloof je 't nou?"
Carlo knikte heel gewillig en overtuigd van: ja, zeker. „Heb je ze wel eens gezien?" vroeg hij dan. „Zien mag je ze nooit! ... En weet je wat ze mij van 't jaar brengen zal?" „Nee . . .", zei Carlo. „Ik wel," zei het kind.
„Hoe kun je dat vooruit weten, als je ze nooit gezien hebt?"
„Ja . . .", zei het kind ernstig, — „en ik weet het toch ... Ze brengt mij een grooten chocolade-visch en witte wollen handschoentjes."
Langs den landweg, dien ze nu hepen, en die recht op de kerk aanstuurde, kwam, van uit alle zijwegjes, het kerkvolk
310



aangezet. Zij hadden menschen voor zich en achter zich, en zij zwegen.
De mis was al in vollen gang en de kerk tot achter toe bezet, toen zij binnenkwamen. En terwijl zij zoetjes-aan wat vooruit drongen, zag Carlo over den laag-gedoken drom der zittende en geknielde vrouwen, met haar zwart-kanten hoofddoeken, terzijde het altaar het teeder-bleeke gezicht van. Tommasino, teerder en bleeker nog in den witten kaarsenschijn tegen den roze-getinten muur. Hij zag ook den kleinen, waakschen kop van zijn neef Ubaldo, en aan den anderen kant Domenico Rovai met zijn beide zonen. Doch vlak voor de altaartreden, de eenige deftigheid in dit wintertij — al de rest was boerenvolk — knielde de padrona tusschen de Signorina Giselda en de Signorina Lidia.
„Pax hcariinibus bonae voluntatis. .." zong de pastoor.
Hij droeg zijn gouden, met zijden roosjes bestikte kazuifel, de koorknapen waren in het versch-gesteven wit, het altaar straalde van kaarsvlammen en zilverbepoeierde.lehën.
Van nu aan was voor Carlo het kijken naar de menschen uit; wat was de Kerst-mis prachtig! Een groote innigheid doorwarmde hem. Met het kind aan de hand was hij langzaam door de volte naar voren geschoven; nu stonden ze in het zijpad, dichtbij het altaar. Er was daar ook, aan het eind, de présépé, het kleine poppenspel van den stal, den os en den ezel, en de Moeder Gods met het Kindje, en Jozef en de herdere en de engelen.
Ontelbare malen had hij dat alles reeds gezien, en iedere nieuwe maal leek het hem kerst-versch en mooier dan ooit. Met moeizaam gesperde oogen stond hij ernaar te kijken. En het kind keek nog ingespannener dan hij. Die was, de afgeloopen week, ieder keer dat zij ontsnappen kon, naar de kerk geloopen; al de toebereidselen had ze gezien, de stroobloemetjes voor de engelen, den poot van het ezeltje, die opnieuw was moeten gelijmd worden, en de kroontjes van Maria en het Kindje, door den pastoor-zelf met een kwastje verguld. Zij kende dat alles in al zijn gewichtige nuchterheid, zooals zij den pastoor kende, op zijn grove, zwarte sokken en in zijn ghmmende soutane gaande door de sacristie. .. Maar nu
311



stond alles verheerlijkt in den kaarsenluister en in de heiligheid van het altaar, alles lag onder een gouden waas van geheimzinnigheid, — en daar was de priester, zoo overbekend, en zoo onbereikbaar ver in zijn gewijde kleederen. 't Was haar alles zoo vertrouwd als haar eigen kistje met oud en kapot speelgoed, en het was zoo onbegrijpelijk schoon, of zijzelf al een engeltje in den hemel was.
Hoog en zuiver, ijl en glanzend, ving achter den altaarwand het meisjeskoor te zingen aan, en het was alsof nog een laatste nevel heengleed, of de zonneschijn bhjde doorbrak over een hemelsch landschap, en men tot in de jubelende diepten zag van eeuwig hcht.
Ze stonden hand in hand, de oude man en het kind, zoetverbijsterd.
Maar wat later, als het belletje rinkelde van het hoogtij der mis, schrokken zij beiden beschaamd tot het heilig oogenblik wakker. Carlo, omdat hij, weggedreven op zijn verraklring, inderdaad al staande was ingedut; het kleintje, omdat zij zich schuldig wist van naar haar schoentjes te staan kijken en te denken, hoeveel tijd het geleden zou zijn, dat de Signorina zelf die nog droeg, en wat ze wel zouden hebben gekost.
Toen de pastoor het altaar verlaten had en de kaarsen reeds werden gedoofd, slifferden zij achter de menschen aan de kerk uit....
312






INA BOUDIER—BAKKER.



INA BOUDIER-BAKKER.
geb. 1875.
Deze schrijfster toont zoowel in haar drama Het hoogste Recht als in haar romans, waarvan Armoede en Het Spiegeltje de bekendste zijn, een aangeboren psychologisch talent van groote kracht, en daarbij een groote liefde tot het kind, dat recht heeft op de volle toewijding zijner ouders en intuïtief direct voelt, waar deze tekort schiet. Daarbij „ze denkt niet, terwijl ze schrijft.. . wacht, nu heb ik hier nog 'n mooi gevoel, daar nog 'n fijne waarneming, hier nog 'n prachtigen zet, die mijn eigen mooi sentiment zoo heerhjk zullen doen uitkomen, — zij schrijft in dadehjke ontroering, en die ontroering doet haar ook onmiddellijk de daarbij aansluitende stijlvormen vinden." Dit schrijft Querido naar aanleiding van Kinderen, een bundel schetsen, waaruit het volgende fragment.
Uit: KINDEREN. de oudste (Fragment).
Het heele jaar door was in hem het verlangen geweest naar het graf te gaan. Maar hij kón niet vragen aan iemand, met hem er heen tegaan; altijd in zijn verlegen kwetsbaarheid ervoor terugschrikkende hoe de ander hem dan misschien verwonderd zou aankijken — of wat vragen . ..
Maar nü — nü ging vader natuurhjk!
Iederen dag der laatste week had hij gewacht tot vader er over beginnen zou; als ze maar even alleen waren, dacht hij: „nu zal vader 't zeggen," met een zenuwachtige klopping in zijn borst — en telkens kroop verlammende teleurstelling in hem op, omdat er dan iets heel anders kwam.
En hij wachtte, langzamerhand in een stijgenden angst, „dat vader niets zou zeggen," wat hij onbewust voelde als een vernederende smart om haar . ..
En toen, gisteravond, zei vader opeens: „Ik ga straks uit de stad, naar Rotterdam, — ik kom Maandag pas thuis."
Bert had toen niets gezegd. Gloeiend heet was hij geworden
313



van schrik, — maar hij geloofde het niet, hij wachtte nog verbijsterd, dat vader meteen zou zeggen: „och nee, ik vergis me, ik ga natuurlijk niet uit de stad morgen ..." Maar vader zei niets.
Met starre oogen zat Bert van terzij naar hem te kijken, naar zijn onbewogen kalm gezicht, zooals hij stil bezig was zijn krant te lezen. Bert zag alles van hem heel nauwkeurig op dit oogenblik; zijn bruine wang, het zwarte, gladde haar, de zwarte snor, en den dikken nek puilend over den hoogen, glanzend witten halsboord — en moeders ring aan zijn hand, waarmee hij de krant vasthield — en zijn zwarte vest met witte spikkeltjes... en onderwijl trok het met een wee, verwarrend gevoel door zijn hoofd: „Hij ging uit de stad — uit de stad — en n i e t naar moeder ... En moeder ging altijd naar het graf van oom Joost op zijn sterfdag om bloemen te brengen — en alle menschen deden dat — en nu moeder daar lag, gingen ze niet eens naar haar."
Hij hoorde de juffrouw zeggen:
„Zoo'n Zondag is ook wel aardig om uit de stad te gaan." Vader gaf geen antwoord.
Maar in Bert vlamde haat op, tegen dat vreemde mensch, die 't misschien wel wist van morgen en nu meteen zag, dat vader niet naar moeder ging, — haat tegen zijn vader, dat andere menschen nu zagen, dat hij niet om haar dacht. En hij leed niet omdat zijn vader zoo deed, maar alleen om zijn moeder, in een jaloersche smart, dat ze haar vergaten . . .
En er doorheen had hij toch nog gehoopt, gehoopt. ..
Tot vader vertrokken was en toen moest hij 'twel gelooven. Hij was de kamer uitgeloopen, verbijsterd, nog altijd met dat weeë gevoel in zijn hoofd, en boven, alleen op zijn kamertje trachtte hij het uit te tobben.
„Zou vader 't heusch vergeten hebben — of woü bij alleen maar niet naar 't graf, maar waaróm niet? als hij maar wi s t, waarom dat allemaal zóó gebeurde ..."
En er overheen, besliste hij:
„Dan zou h ij toch gaan — zou h ij alleen zijn bloemen gaan brengen — dan zouden 'r tóch bloemen zijn." Vanmorgen was hij wakker geworden met 't vaag besef
314



van verdriet — en opeens weer had hij het geweten: „Naar, Zondag! Vader uit de stad ... en — o ja, hij moest alléén naar 't kerkhof .. ."
Aan niets anders meer had hij toen gedacht.
De bloemenwinkels waren dicht, maar hij wist wel, aan den Oosterweg, daar was een bloemisterij — daar was hij wel met moeder geweest, als ze naar 't graf van oom Joost gingen, — die was open op Zondag — zou hij dan voor zijn een-guldentwintig bloemen koopen. Wat een beetje maar! inplaats dat er ddk waren van Vader en de zusjes, alleen maar dat beetje van hèm! ... tn hij had nog wel gedacht dat vader 't zoo goed zou vinden als hij vertelde, hoe hij er expres voor had opgespaard — voor die bloemen ... 't kon vader niets schelen!
Voor zijn gesloten, innerlijk uiterst verlegen, kwetsbare natuur was dit alléén-gaan naar het kerkhof iets heel ergs — waar hij zich dapper tegen verzette, maar vooruit al onder leed.
Toch dacht hij er ook niet aan thuis te blijven, in het langzaam weer sterker wordend, opwindend verlangen naar dat „iets", dat hij daar op moeders graf zou moeten ondervinden — iets plechtig-heerlijks . . .
Nu ging hij maar.
Zacht, alsof hij bang was dat iemand hem zou tegenhouden, hep hij de gang door, trok de voordeur dicht. Op de stoep voelde hij even nog of hij 't geld wel had.
Buiten, in de straat, druk van Zondags-menschen, hep hij snel; zijn magere jongensfiguur gebogen tegen den harden wind in. „Als hij nu maar niet de juffrouw met de zusjes tegenkwam, of iemand anders."
Harder dan zijn lijden onder dit eenzaam gaan, was zijn stugge trots: „dat 't niemand aanging — niemand, die er mee noodig had;" altijd vreezend, dat iemand het punt zou aanroeren, dat hèm nooit loshet.
Even voorbij den hoek van den Oosterweg zag hij de bloemisterij.
Daar moest hij in.
Hij hep 't smalle laantje van de bloemisterij door, bij
315



zichzelf overleggend wat hij vragen zou. Met een kleur van verlegen agitatie keek hij rond, of er niemand was ... tot hij uitkwam in een soort tuin, waarachter de glazen broeibakken van de eigenlijke kweekerij schitterend-wit lagen in de zon.
Hier zag hij een man, op zijn knieën bezig met het opbinden van een struik.
De man bemerkte hem niet.
Schuchter hep Bert tot vlak achter hem — zei toen zacht tegen den neergebogen mannekop: „Hebt u ook witte bloemen?"
De man keek om, tetwrijl hij op zijn knieën*bleef liggen — knikte langzaam.
„Alleen witte . . . gele is dat ook goed?"
Bert, verward, hoorde niet eens goed wat hij zei, kon er ook niet over denken op dit oogenblik.
„Ja," stootte hij uit.
Traag stond de man op, ging door een nauw paadje naar een plaatsje, waar afgesneden rozen in potten water stonden. Stil hep Bert hem na.
„Ik heb nog mooie rozen voor tien cent 't stuk — de tijd gaat voorbij — kijk."
Hij nam de fijne gele rozen tusschen zijn zwartige aardvingers — hield ze Bert voor.
„Is 't soms voor een graf?" vroeg hij terloops, reikend naar een pot met fijne witte rozen op de achterste rij.
Een snelle brandende kleur gloeide even over Berts gezicht.
„Ja," zei hij kort.
Maar de man lette niet op hem, had hem niet eens aangezien. Ctaversclnlhg-rustig voegde hij de rozen samen. „Voor hoeveel wou u'r hebben?"
„Voor één-gulden-twintig," zei Bert, eventjes fier. Hij dacht nu geheel niet aan de bittere teleurstelling om het opgespaarde geld, dat hij niet eens aan vader had kunnen laten zien, — op dit oogenblik had hij alleen een prettigtrotsch gevoel tegenover dien man, dat hij maar niet om zoo'n beetje kwam.
„Die vent had natuurlijk gedacht, zoo'n jongen alleen zal wel niet om veel bizonders komen."
316



En plotseling, door die gedachten heen, kwam ook 'n beetje blijdschap, „dat 't zoo mooi werd, en zoo véél!" De man hield de bouquet op. „Kijk eens, wat zeg je daarvan?"
Bert knikte; zwijgend legde hij snel het geld in de hand van den man, meteen voorzichtig de bloemen aanvattend — en groette.
Op den weg, pas uit de bloemisterij, was er een soort opgewondenheid in hem: de verhchting nu die bloemen gekocht te hebben èn dat ze zoo mooi waren. Sneller, bijna met iets gelukkigs in zich, hep hij voort, verlangend er te zijn; en in die hem zoo vreemde opgewondenheid zag hij niet duidelijk vooruit dat bezoek aan het graf, voegde hij zich gedwee, zonder doordenken, weer in de vage illusie, dat 't daar heèl heerlijk zou zijn.
Het woei hier harder, op den open weg tusschen de weilanden — en voorbij den tol kwam hij meer menschen tegen; hij voelde dat ze naar hem keken, van hem naar de bloemen, en dat ze begrepen, waar hij heen ging.
Al harder hep hij, strak voor zich neerziend maar den grond, de bouquet in het wapperend vloei, recht naar beneden tegen zich aan, zooveel mogehjk beschermd voor den wind.
En langzamerhand doofde het pijnlijk-verlegen gevoel van zoo alleen hier te loopen zijn opwinding, krampte wrokkend verwijt in zijn keel, tegen zijn vader — tegen allemaal thuis: „Als vader meegegaan was, dan had hij hier niet zoo alleen geloopen — zouden al die menschen niet zoo akehg kijken naar 'm . . ."
Hij zag nu het kerkhof voor hem, hoog boven den weg, met glooiende grashelling en veel boomen.
Bert zag niet op, toen hij het bruggetje overhep, — het bonsde dreunend op in zijn borst en even stond bij stil in martelende vrees iemand daar te ontmoeten.
„Als er maar niemand was die hem kende, en die bij hem kwam staan of zoo; als hij er nu maar heel alleen was .. ."
Maar zijn verlangen om „er te zijn" dreef hem weer voort.
„Moeder.. ."
Beverig, in een geheimzinnig, half vreesachtig verlangen,
317



alsof bij nu werkelijk iets van zijn moeder zien zou, liep bij de smalle paadjes. Alsof er nu iets gebeuren ging—i e t s, hij wist zelf niet wat — maar dat iets, wat hem de geheele week had voorgezweefd in zijn kinderverbeelding als een vaag-plechtig visioen — en al van verre keek hij met groote oogen naar den hoek, waar hij den grafsteen wist — alsof hij half verwachtte iets te zien — verlangend en toch angstig. Snel, terwijl zijn voeten telkens uitgleden op het glooiende smalle paadje, hep hij achter de dichte aanplanting om, die het graf aan eene zij omsloot. . . „Hier was het."
Bert bukte zich, zenuwachtig, gejaagd, met bevende vingers het vloei van het bouquet scheurend; met nauw bedwongen haast legde hij de bloemen neer op den steen.
Toen stond hij dadelijk weer recht, even schuw-snel rondziend, voor hij opnieuw keek naar 't graf.
En onmiddellijk was in hem het verlammend wee gevoel van teleurstelling — „dat er niets gebeurde." Hij wist ook nu nog niet, wat hij gedacht had, hij wist alleen, dat hij iets gehoopt had — en dat 't nu niets was — „niets van moeder — hij had ook niet 't gevoel of hij nu hier bij haar stond— 't gaf niets ..."
Strak keek hij naar de namen op den steen: Dorothea Maria—en inwendig streed bij wanhopig, wildehij niet opgeven zijn overtuiging, dat hij hier iets van haar zou vinden, iets van troost, iets heerlijks, iets van vroeger! en rampzalig, in oppersten lijdensangst, merkte hij, dat hij zich opeens haar gezicht niet meer kon voorstellen, nu hij hier stond. Anders wèl — altijd — en nu — kón hij haar niet zien — hoe harder hij probeerde haar gezicht te zien, hoe minder 't ging — en 't was óók net, of hij ineens niet meer zoo erg om 'r gaf . . .
Naast hem schuifelden voeten over het zand. Verschrikt; met een zenuwschok door zijn geheele lichaam, keek hij op.
Twee dames met een meisje gingen langs hem, keken medelijdend aandachtig van hem naar den steen met de bloemen — en toen weer naar hem.
Hij hoorde het meisje iets zeggen van: „deed die jongen daar...."
318



Toen kwam het verlatenheids-gevoel Van straks op den weg heviger terug, — de bittere kwetsing, om wat hij scherpsnel gezien had in de oogen der twee vrouwen: verwonderd medelijden dat hij daar zoo alleen stond.
Hij hier alleen met zijn erg verdriet tusschen allemaal groote menschen, die vreemd naar hem keken — en heviger, maar tóch verlichtend brak nu opeens weer door de oude smart, — en met harde, droge snikken in zijn keel prevelde hij heesch aldoor dat ééne woord, en telkens weer en opnieuw :
„Moeder — moeder..."
319



PIETER CORNELIS BOUTENS.
geb. 1870.
In de poëzie van Boutens bereikte onze nieuwere literatuur een hoogtepunt. Dichter uit „de school van '80", is hem de Schoonheid het een en het al, haar „blijde bode" te zijn weet hij zijn hooge roeping. Haar verschijnen in natuur en leven is hem ,,'t water dat de ziel verjongt". Van het geluk in haar begenadiging, van de smart haar te derven zingt zijn hed in een hoogheid van taal en een zuiverheid van melodie als misschien nimmer bij ons gehoord was. Den rijkdom van die taal, de fonkeling van zijn beeld, de teere muziek van zijn vers in een korte karakteristiek te vatten is niet mogehjk. Daar zijn de diepe zieleklanken van Stemmen, die spreken van een verlangen, ook door de schoonheid, die immer weer dorst naar dieper lafenis wekt, niet te vervullen; de fijne, zuivere wijzen der Vergeten Liedjes; de volle harmonieën der Carmina; de schoone vertolkingen van sonnetten der oude Italianen als van de mystieke hymnen van Novalis, der kwatrijnen van Oud-Perzische dichters, der tragoediën van Aeschylos en der dialogen van Plato ...
Dichter uit de school van '80 en bewonderaar der klassieken ook in zijn pantheïsme, dat wel kent den droom van de opgaande wegen der schoonheid, maar niet den blijvenden troost in 's werelds duister, omdat het niet aanvaardt de wet van Christus. Hier zijn de gouddoorhchte nevelen van een vaag mysticisme, maar met de stralende inzichten der Middeleeuwsche mystieken, van de geestelijke dichters onzer zeventiende eeuw.
Boutens werd geboren te Middelburg (zijn Spel van Middelburg''s Overgang in 1574). Hij promoveerde te Utrecht in de klassieke letteren en woont thans in Den Haag.
Behalve de genoemde bundels moeten vooral vermeld worden: Verzen (1898, zijn eerste bundel); Praeludiên; Beatrijs; Liederen van Isonde; Sonnetten; het spel Alianora.
320



PIETER CORNELIS BOUTENS. Naar een schilderij van W. A. van Konijnenburg.






Uit: VERGETEN LIEDJES.
NACHT-STILTE.
Stil, wees stil: op zilvren voeten Schrijdt de stilte door den nacht. Stilte die der goden groeten Overbrengt naar lage wacht.. . Wat niet ziel tot ziel kon spreken Door der dagen ijl gegons, Spreekt uit overluchtsche streken, Klaar als ster in hcht zou breken, Zonder smet van taal of teeken God in elk van ons.
BIJ EEN DOODE.
Lief, ik kan niet om hem weenen Waar hij stil en eenzaam ligt
In het schoon doorzichtig steenen Masker van zijn aangezicht
Dat de dingen er om henen Met zijn bleeke toorts belicht.
Lief, ik kan geen tranen vinden Als mijn hart hem elders peist,
Waar zijn ziel met de beminde Sterren van den avond rijst
En ons, dagelijks verblinden, Hooger wegen wijst.
IStijg' de gouden offervlam! Wie kan weenen naar de vroeg vergoden Die de dood ons halen kwam? — Tranen, hef, zijn enkel voor de dooden
Die het leven nam.
iDSetsche Lusthof II
321
21



Uit: CARMINA.
LEEUWERIK.
Blijft gij nooit één blanken uchtend, Leeuwrik, zingen hier benêen,
Die uw nachthjk nest ontvluchtend Door de zilvren neevlen heen
Vleuglings vindt de gouden wegen Waar uw aadmen juichen wordt,
Tot uw zang in vuren regen Naar de koele vore stort;
Zingt gij nooit de roode smarten Van den duistren aardenacht,
Wordt het bloeden onzer harten Wel gestelpt, naar nooit verklacht?
In het ijle blauw verloren
Volgt mijn oog niet meer uw vlucht. Maar uw antwoord dwaast mijn ooren
Met zijn zaligend gerucht:
Steeds, uit vreugd of smart gerezen, Heeft de ziel uw vreugd verstaan,
En tot uwe vreugd genezen, Ons gemeen geheim geraen.
Alle smart omhoog gedragen Meerdert vreugdes gouden schat:
Slechts de vleuglen die ons schragen. Zijn van aardes tranen nat.
IN DE MANTELING BIJ DOMBURG.
In de spanne luwe stilte In de wieg van 't glooiend mos
Lig ik: boven vaart de zilte Zeewind over 't neigend bosch.
322



Al de toppen wuiveblinken
In der zonne gouden lust, Wijl de dorre bladers zinken
Om mij heen tot rosse rust.
Ijle vogelvluchten rissen Achter weemlend twijgenweb:
't Zijn de meeuwen die gaan visschen Met den wederkeer der eb ...
Ieder jaar wordt sneller ouder, Vroeger avondt elke dag, —
Maar mijn hoofd hgt aan uw schouder En ik hoor uw harteslag.
Boven drijft het leven over, En geen schijn of schaüw ontgaat:
Elke siddering in 't loover Spiegelt over uw gelaat.
Als een god die zou beluistren Aards gerucht uit hemels vreê,
Hoor ik uwen adem fluistren Door de stem van wind en zee.
Uit: ZOMERWOLKEN.
PAASCH-AVOND.
De schaduw overdauwt het gras En koelt het heete stof ...
Het graf is ledig als het was, En eenzaam rijst de hof ...
Wij hebben Hem den langen dag Gezocht en staêg gemist.
Wij spraken menig die Hem zag, En niemand die Hem wist..,
323



Mijn ziel is ziek naar rust, maar rekt Haar wake en kommernis
In vrees dat zij haar voeten strekt En voelt hoe moê zij is . . .
Hart dat Hij zeker vinden zal, Wat doolt gij her en der?
De schemering verdekt het dal, En Emmaüs is ver.
324






JAN HENDRIK LEOPOLD.



JAN HENDRIK LEOPOLD.
1865—1925.
Het hartstochtelijk bewogen hed van Henriëtte Roland Holst, de hooge, klare zang van Boutens, de zachte, „aarzelende en zielvolle melodie" van Leopold, dat zijn de meest treffende uitingen onzer dichtkunst omstreeks 1910. „Bijna zwijgen" noemde Boutens het hed van den bescheiden dichter Leopold. Maar in deze teere openbaring van kleine vreugd en groote smart trilt zoo innig een ziel, die het eenvoudig woord ontroerend leven leent. Deze gedichten, eerst in De Nieuwe Gids verschenen, werden in 1912 gebundeld als Verzen. Daarna gaf Leopold het epische gedicht Cheops. Na den dood van den dichter werd zijn nagelaten werk uitgegeven als Verzen II. Leopold was leeraar in de klassieke talen aan het Erasmiaansch Gymnasium te Rotterdam.
Uit: VERZEN %
REGEN.
De bui is afgedreven; aan den gezonken horizont trekt weg het opgestapelde, de rondgewelfde wolken; over is gebleven het blauw, het kille blauw, waaruit gebannen een elke kreuk, blank en opnieuw gespannen.
En hier nog aan het vensterglas aan de bedroefde ruiten beeft in wat nu weer buiten van winderigs in opstand was een druppel van den regen, kleeft aangedrukt er tegen rilt in het kille hcht. ..
en al de blinking en het vergezicht, van hemel en van aarde, akkerzwart, stralende waters, heggen, het verward
325



beweeg van menschen, die naar buiten komen, ploegpaarden langs den weg, de oude boomen voor huis en hof en over hen de glans der daggeboort, de diepe hemeltrans met schitterzon, wereld en ruim heelal: het is bevat in dit klein trilkristal.
CLAGHEN. III.
In claghen, claghen Vergaen de daghen Van nu en gister en altijt; Ic can de ueren Niet verdueren
So swaer en hulpeloos beschreit.
Den naght verwaghten
Moet ic met smaghten
En hij en brenght niet wat ic soght,
En met besorghen
Comt de morghen;
Dattic hem tegen houden moght!
UIT DE RUBAIJAT.
vm.
Veel kostbaar bloed heeft 's werelds loop gestort en menig bloem is onverhoopt verdord; verhef u niet op jongzijn en op glans, de knop valt af, eer zij geopend wordt.
XXVIII.
Tentmaker, zie, uw hchaam is een tent, den Sultan ziel tot een kort logement. De vorst vertrekt; straks vouwt het linnen op de dood en geen, die nog de standplaats kent.
326
326



Uit: VERZEN II.
OOSTERSCH I.
De dauw hangt parelen aan takken en aan blaren in kettingen en snoeren;
de kusmond van den wind, als bij ze aan wil roeren, doet ze ontstellen, sidderen zonder bedaren En stort ze allen neer, de wankelbaren.
SOEFISCH. XXX.
Dan als verschijnt de Heer van dezen hof, den grooten toorn, den kleinen eer en lof; het hcht des daags breekt door en de planeten vergaan, maar zichtbaar wordt het zonnestof.
xxxi.
Kom tot mij, tot mijn hart, dat trilt als loover, vaag weg den angst en al zijn voorgetoover; ik zeg, ik zeg U, ik weersta niet meer, o God, laat mij niet aan mij zeiven over!
327



HENRIËTTE ROLAND HOLST-VAN DER SCHALK.
geb. 1869.
Na de vernieuwing van Tachtig zien wij in onze lyriek, omstreeks 1900, een nieuwen bloei, in de poëzie van Boutens, Leopold en Henriëtte Roland Holst. In 1895 gaf laatstgenoemde dichteres haar eerste bundeltje, Sonnetten en Verzen in Terzinen geschreven. Het is de belijdenis van een hart dat „hongert onzegbaar" naar het geluk van den levensvrede, dien zij hoopt te vinden in den weg naar het ideaal der oude Indiërs: dat van de reiniging der ziel in de versterving van het begeerende Ik.
Zeven' jaar later verscheen De nieuwe Geboort, de getuigenis van een omkeer in haar denken en zoeken: haar overgang tot het socialisme. Het diepe medelijden met „het proletariaat" en het geloof in het nieuwe evangelie van het socialisme zijn hier de drijfkrachten van haar steeds machtiger aanzwellende lyriek. In vrij -rhytlimische verzen golft de hartstocht van verontwaardiging en feilen strijd. De sociaal-democratie is voor de idealiste weldra te tam en zij sluit zich aan bij de meer radicale groep, die der latere communisten. De Vrouw in het Woud (1912) is de smartelijke stem van de teleurstellingen die haar troffen in den strijd op de „Opwaartsche Wegen" van het socialisme, en van het lokken van een liefelijker verleden, „de schemerige lanen van stille mijmeringen, droomdoorgeurd". In Het Feest der Gedachtenis keert de blik zich weer hoopvol naar de komende tijden van vervulling, in visionaire verrukking aanschouwd. Zoo verheerhjkte zij in lyrische tooneelstukken als De Opstandelingen (1910) en Het Offer (1921) de revolutie die daarheen voeren moet. Haar laatste bundel lyriek. Verzonken Grenzen (1918), is van geheel anderen toon: geïnspireerd door het sterven van een gehefde moeder, is het een inkeer op de bezinning van het levensmysterie. Zoo spreekt in deze nu fel stormende, dan droef mijmerende poëzie de stem van een smartelijk zoekende, voor wie socialisme en communisme „niet dan vormen zijn waarin zij haar verlangen naar aardsch geluk voor de menscbheid en de
328



HENRIËTTE ROLAND HOLST— VAN DER SCHALK.
Naar de teekening van Prof. R, N. Roland Holst.






hemelsche bestendiging daarvan, samenperst tot een bevrijdende activiteit." Liefdes-lyriek, terecht om haar vurige hunkering bij die van de Middeleeuwsche Hadewijch vergeleken, maar niet stijgende tot de extase van het inzicht dier „hemellawerke".
Uit: DE NIEUWE GEBOORT.
DOOR DER GETIJDEN LOOP II. VI.
De stilte der natuur heeft veel geluiden en is toch vol van rust voor ziel en zinnen, die druppelt zacht en ongemerkt naar binnen tot in ons hart een zilv'ren toon gaat luiden gehjk met haar. Als we dan weer beginnen te denke' aan wereld-dinge' en ze te duiden, merken we dat een kracht, als die van kruiden in ons gekome' is en ons kalm doet minnen.
Er zijn nu veel, die dit geluid nooit hooren; zij missen het aandachtige en het teere als wie als land geen moeder heeft gehad.
Maar de tijd die komt zal menschen weer leeren
gelukkig te zijn onder haar akkoorden
en drijven uit hun bloed de koorts der stad.
VIII.
Kleine paden sling'ren over de heide en komen aan op de hutten der armen: zij zijn de eenige die zich erbarmen over 't verlatene van wie hier lijden.
Op de heide zwerven de maagre schapen zij zoeken blatend naar een nieuwe streek van milder kruid en waterrijke beek; honden en herders zijn vermoeid en slapen.
329



In de hutten zitten de menschen neer als schapen die niet weten waar te weiden; hun gedachten zwerven over de heide maar vinden geen uitweg en keeren weer.
De hutten en de paden scheemren heen, na deze komt weer een andere heide, menschen sterven na 't vreugdloos leven-lijden and're aanvaarden 't en alles bhjft een.
Heide verhest zich in de zee; de zee verliest zich in de lucht; en in de wijde kringen van menschelijke last en lijden de doffe ellend' van deze armzaalge stee.
GEBROKEN KLEUREN II. VII.
De groote stilgeworden wijzen hebben niet in dien toon geleefd; koel als een bosch, stil als paleizen was de sfeer die hun stem omgeeft.
Een ster zond door den wrong der takken stralen, een zoele wind stond op in 't zuid en zulk een hand sloeg aan de teedre schalen en maakte hun ziel vol geluid.
Laat zoo geheimzinnig het zoet gebeuren mij geworden in mijmerij; als ik beweeg is het of spiegels scheuren; en het schoone beeld breekt in mij.
Stil moet ik en eenzaam verbeiden, den stroom der wereld langs rnij heen zien gaan dan komt geluk, gehjk in verre tijden ghjdt het mij tegen als een zwaan.
330



Maar in uw volten voel ik niet 't bewegen ■van binnenst leve' als een moeder haar vrucht ik luister of de hefste teekens zwegen en merk alleen mijn eigen zucht.
IX.
Ruik ik den geur der bloesemende linden, ruik ik de reuken waar ik eens van zong toen zang en geur aanwiekte' op alle winden,
•dan glijdt een vroeger zoet over de tong dan voel ik even de bekoring weder die toen ik vol verlangen was en jong
lag over alle wezens, hemelsch teeder. -Zoete gevleugelde herinneringen, geurwinden die, schoon hchter dan een veder,
iwaar van het liefs voorbijgeganer dingen klapwiekt om onze ziel, den ingang vindt, en 't lang-geslotene doet open-springen —
ik groet u, die mij nadert wélgezind
als eenmaal, maar ik weet het is verloren
dat u de man, gehjk de jongeling mint.
De geuren van den zomer zijn herboren, Zij brengen tijding voor wie tijding wacht, bewegingen der ziel, binnenste koren;
mij hebben zij heugnis alléén gebracht,
het hart trilt bij de stem dier bhjde boden,
maar vindt geen spraak en bhjft binnenst-omnacht
Als een speeltuig, waaruit de ziel gevloden is, zwijgt, hoe vingertoppen vleiend teer tot zoeten klank de stomme snaren nooden,
331



zoo drukt ge geene melodieën meer
uit rnij voortaan, geurwinden, zoete roken
die rnij liefkoozen komt gelijk weleer
want deze snaren der ziel zijn gebroken.
Uit: DE VROUW IN HET WOUD. de boom van groot-verdriet (Fragment).
„Diep aan de steile helling van het leven, waar 't klein gewas van bonte vreugd niet groeit, den top in wolken van gepeins geheven, den voet door de beek der tranen besproeid,
staat een boom. Tusschen zijne takken flonk'ren
de klare hemelsche gesternten niet,
een klaagzang ruischt de kroon, de dichte, donk're
van den eenzamen boom van groot-verdriet.
Pelgrims voelen een somb're schaduw vallen over het pad dat reeds verkoor hun voet, zien huiv'rend op, verbleeken, en haast allen vluchten zij weg met een verschrikt gemoed.
Liever dan tot het gebied van zijn zwarte schaduw en somber ruischen in te gaan, dalen hun zwakke en bevreesde harten langs warre en onzek're paan
naar waar zij sterven aan giftige dampen stijgend uit der bedwelming poel tot hen, of verschalkt door de zachte valsche lampenschijn van 't geloof, in zijn mist afdwalen.
Ach, zij zullen voortaan deemoedig knielen voor 't beeld van ied're dwaze en blinde waan, omdat te zwak waren hun bange zielen den zin van 't hooge ruischen te verstaan.
332



Of wel zij zullen verder leven, bloode,
in een dorre en droomenlooze sfeer:
sinds zij den boom-van-groot-verdriet ontvloden
ontluikt groot-verlange' in hun hart niet meer.'
De wein'gen die zijn schaduw niet ontvluchten en stil neerzitten aan zijn breeden voet, weten niet allen hoe de vreemde vruchten te openen als hij die vallen doet.
En ook al zetten zij hun weeke tanden in de harde kern die 't hulsel omsluit is het of hij tot asch wordt in hun monden, en zij spuwen zijn bitterheid weer uit.
De gifbelade' en oversterke geuren die uitzendt de bloesem van dezen boom, maken hun harten dronken: in zijn treuren verzinkt hun hart als in een laatste droom.
Of de zon schrijdt en alle sterren schrijden hunne gedachten bhjven roerloos staan: voor hen bestaat niets meer in 't wereld-wijde als 't klagend ruischen van die donk're blaan.
"Wee over hen, die zijn zoo ver gekomen, zoo dapper tot de schaduw ingegaan, om toch, het hoofd gesteund tusschen de loome handen in daadloos droomen te vergaan.
Een enk'le is er, die zich zet en luistert
naar 't eeuwig-wiss'lend eeuwig-eend're hed
van den boom, die der sterren glans verduistert,
— luistert en weent en peinst, maar wanhoopt niet, —
zoolang tot zijn hart van het ruischend klagen den diepen lang-verzwegen zin verstaat, en hij voelt van zijn polsen 't oude jagen getemperd tot wijzer en stiller maat.
333



Zij zijn 't, die uit de stekelige schalen pellen de blankheid der binnenste pit, en met hun sterke tanden haar vermalen al maakt de wrangheid soms hun hppen wit.
En allengs voelen zij, hoe door hun wezen een nieuwe kracht zijn klare gulpen giet: de kracht die in den mensch nooit komt gerezen dan uit de bitt're spijs van groot-verdriet.
Dan staan zij op, hun eerst nog zwakke schreden worden vaster, op hun verdiept gezicht dragen z' een schaduw van de schaduw mede waarin zij wijlden, als een donker hcht.
De manendos van veel dapp're gedachten omwuift de welvingen van hun gemoed en de wijsheid der sterrelooze nachten stroomt als een donk're ader door hun bloed.
Onder hun blik krijgen de argelooze oogen der kleine vreugde' een dieper glans, hun handen glijden langs des levens rozen als langs het loof van een gewijde krans.
Zij zijn het verste en het dichtst gedrongen tot het hart van het al-omvattend zijn, waar de oogen zich sluiten, en de tongen zwijgen van alle vreugde en alle pijn.
Zij leerde spellen de wetten van worden en groei, die heeten verscheurdheid en pijn, en dat zoo 't oude blad niet viel en dorde de aarde nooit lentisch-vernieuwd zou zijn.
Over elk leed stralen hun klare oogen mildheid, hun hand is altijd troostbereid, maar hun eigen diep wordt alleen bewogen door de groote winden der eeuwigheid.
334



Zij zijn de overwinnenden, de sterken, die hun nest in den boom van groot-verdriet verlatende, met uitgespreide vlerken wegwieken naar een ver en klaar verschiet.
Zij zijn het, die de kinderen der menschen voorgaan, die zaaien in hun bleek gemoed het vlammenzaad van hoogschietende wenschen, en het bevruchten met den straal van moed.
Maar om hun eigen hart een kracht te maken die menschen heentrekt naar dat goud verschiet moesten zij ver van de veilige daken neerhurken, lang, bij dat hart-brekend hed.
Mijn hart ook is zoekend dien zin te vinden, mijn hart kauwt aan de vruchten van dien boom: o dat hun vleesch het met als gif ontbinde, en hun geur het niet make dof en loom.
Helden en dichters, gij die door der tijden nevel mij toestraalt, als sterren door mist, helpt mij, om van het ruischend hed te scheiden gehjk gij scheidet, toen ge zijn zin wist.
Gij allen die geoogst hebt warm en helder uw bronzen tros aan den wijnstok der smart, en deedt den gouden wijn in donk'ren kelder uitgisten van uw diep-gedolven hart —
helden en dichters, helderziende' en wijzen
die in mij leeft, schraagt met uw kracht mijn kracht,
dat ik wat ruischt in de wolk der gepeizen
in mijn hart sluite door de donkere nacht.
Helpt rnij, uw dochter, laat mij met verderven onder 't gebladert, waar geen ster door straalt, maar rijze' als gij reest en gaan tot de erven der menschheid, smartgelouterd smartgestaald.
335



CAREL GERRETSON.
(Geerten Gossaert). geb. 1884.
In 1911 gaf Carel Gerretson, zoon uit een Réveilgeslacht, onder het pseudoniem Geerten Gossaert den verzenbundel Experimenten, die weldra een eereplaats in onze hteratuur zou innemen. In 1922 verscheen reeds een vijfde druk. Gossaert is, blijkens zijn artikel in Ons Tijdschrift (1914), een bewonderaar, van Bilderdijk. De invloed van dezen dichter is ook sterk merkbaar in zijn vers. Ook hier dat sterk gedreven rhythme, ook hier die metaalklank van het vuriggesmede woord, ook hier het geijkte beeld, maar doorgloeid van eigen ziel. Gossaert wil niet weten van de jacht naar het nieuwe beeld der Tachtigers: „Ik waag zelfs de uitspraak, dat zonder rhetoriek een waarlijk groote stijl onmogelijk is. Een groote poëtische stijl is tenslotte altijd een stijl die de potentie van het hartstochtelijk woord, der door ontroering rhytlunisch geworden rede nabijkomt. Het is den poëtischen spreker, wanneer het oogenblik der inspiratie daar is, onmogehjk om voor elke wending van het inspireerend sentiment een afzonderlijk „beeld" te vinden".
En dat sentiment? 't Is het besef van „eige' ellendigheid", van alle aardsche ellende, die uit doet zien naar God, de „Bron van zijn Verlangen".
Daarom is de verloren-zoon-parabel het thema, dat telkens in deze gedichten weerkeert (De verloren Zoon; Tanquam Filius). Herinnering en verlangen zijn de grondtonen in deze poëzie. Verlangen, dat zijn hoogsten toon bereikt in het slotgedicht Aloétte: „Te zingen voor den troon van God...!"
Andere gedichten verschenen in verschülende tijdschriften, maar werden niet gebundeld.
Sedert 1912 zweeg de dichter. N.aar zijn eigen verldaring: „Men heeft soms zeer rijke en krachtige oliebronnen, die onder zoo'n zwaren druk spuiten, dat ze zichzelf verzanden. Dat is een weinig mijn geval. De eruptie is zeer plotseling •en zeer kort geweest en de spanning zoo groot dat de bron
336



zich zelf verstopt heeft. Niet de poëzie was opgedroogd, maar de mogelijkheid tot uiting."
Uit: EXPERIMENTEN.1) XXVIII.
TANQUAM FTLIUS.
Wel vaak heb ik gezongen,
Voor menig droevig hart, De melodieuze wijzen
Van 't stille hed der smart: Maar nu ik heb ontvangen
't Begeeren mijner jeugd, Wil ik nog eenmaal zingen
Het hooglied mijner vreugd 1
Vroeg uit mijns vaders woning
Dreef mij 't verlangen uit, De woningen te vinden
Van harts beloofde bruid: Om liefde's woon te vinden
Wou 't trotsche hart voortaan Wel eigen wegen volgen,
Langs eigen paden gaan.
Naar welke woestenijen
Versteeg het dolend pad? Mijn voeten werden 't stijgen,
Mijn oogen 't staren mat. Toen riep uit zijne ellende
Harts ongestilde nood Om de uiterste vertroosting
Van den verlangden dood!
Maar door het dichte loover
Riepen, bij avondval. Verlichte verre venstren
Terug naar 't veilig dal:
*) Opgenomen met toestemming van den uitgever C. A. J. van Dishoeck, Bussum.
Uietsche Lusthof II
337
22



En moeizaam toegekomen Herkende ik bosch en beemd ...
En stond weer, arme zwerver, Voor 't vaderhuis ... Vervreemd?
Schuw blikte ik door de ramen;
Daar stond, als t' allen tijd, Voor magen en genooden
Het avondmaal bereid; Maar ééne plaats was ledig . ..
Toen heb ik bhj verstaan, Dat ik, in liefde's woning,
Als zoon mocht binnengaan!
XXXI.
EEN DING HEB IK BEGEERD . . .
Eén ding heb ik begeerd; één ding heb ik ontvangen:
Dat, zoo de dood mijn leden zou omvaên, Ik voor uw aangezicht, o Bron van mijn Verlangen,
Niet ledig zoude staan!
Want, als op 't strand geslagen door de drift der branding Een kinkhoorn, draagt mijn ziel uit dit mijn leven mee
De ééne onzegbre vreugd, die Gij mij hebt gegeven: Het Ruischen van den Wind: het Rhytme van de Zee!
Eén ding heb ik begeerd; één ding heb ik ontvangen: Dat, zoo de dood rnijn leden zou omvaên,
Ik voor uw aangezicht, O Bron van rnijn Verlangen, Niet ledig zoude staan!
XL.
ALOËTTE.
„Hoe koel is 't in de morgenlucht,
„Hoe is het loof verfrischt! „O reeds doorboort de feller zon
„Den blauwen morgenmist!
338



„Geen blad verroert: maar hoog en ver
„Dringt door de stilten heen, — „Als 't lichten van een late ster —
„Eén jubeltoon alleen!" „Wie is hij? wie heeft hem aanschouwd?
„Wie heeft het hart gekend „Dat zoo, door alle heemlen, zijn
„Gewiekten hartstocht ment? „Wie is hij ? die te zeggen waagt
„In een zoo hoogen zang „Zijn liefde? en wordt niet lovensmoe
„Den heelen morgen lang? „Wie is hij? die daar roerloos staat
„Hoog in de ijle lucht? „O geen aardsch hart, met smart besmet,
„Stijgt in zoo steile vlucht „Te zingen voor den troon van God .. .!
„Wij hooren 't zwijgend aan ...! „En vat ge niet den zin, mijn hart?
„Eens zult ook gij verstaan!
339



PIETER NICOLAAS VAN EYCK.
geb. 1887.
Dichter uit de „school van Verwey". „Mijn heele werk staat in het teeken van de zoekerij" zoo typeerde hij zichzelf, en in de afdeeling Zoekers van het boek Uitzichten, evenals De getooide Doolhof van 1912, luidt de verklaring:
„Want zij in wie 't verlangen werd ontstoken Naar de rust, die 't leven niet voor hen had. Zij worstelen, tot hun krachten zijn gebroken, Om 't ver geluk, dat slechts hun droom bezat.
Hun stappen klinken somber door de nachten, Gedempt in damp langs 't donker-gapend raam, — Diep in mijn hart, dat vol is van verwachten, Weeklaagt die klank met mijn verlangen saam."
Zijn tien jaar later verschenen bundel noemt hij Inkeer, omdat die bevat de levensbeschouwing waartoe de dichter kwam: zijn „geestelijk stoïcisme", een levensaanvaarding als wij teekenden bij Verwey, kenmerkende stem dezes tijds. Van Eyck schreef critische studiën, eerstin De Beweging en later, betreffende nieuwere dichters, in De Gids.
Uit: INKEER.
Help mij waarheid alle schijn ontberen. Sluit rnijn oogen voor begoochling dicht, laat mij niets beminnen, niets begeeren dan de glans van uw inwendig hcht.
Waarheid gij zult ieder ding doorstralen tot zijn zuiverste doorzichtigheid, want deze aarde is uw zacht ademhalen dat ze in iedre stilte als uw behjdt.
Laat naar die belijdenis mij luistren Tot ook ik haar in rnijn stilten hoor en dan zóó ontroerd mijn liefde fluistren dat ik niet uw diepe vrede stoor.
340



JACOBUS CORNELIS BLOEM.
geb. 1887.
Bloem gaf slechts één bundel gedichten, die deels reeds vroeger in De Beweging verschenen waren. Maar deze behoort onder het beste wat in den laatsten tijd verscheen.
Het Verlangen is de karakteristieke naam van dezen bundel; het verlangen niet naar de schoonheid als bij de Tachtigers, maar naar het geluk. Verlangen, door de ontgoocheling van het leven gewekt en immer gescherpt, is „niet alleen drijfkracht, maar het eene motief, de uitsluitende stof van al zijn gedichten":
„En rnijn verlangens trekken met de scharen Van vogels krijtend langs de blauwe lucht, Die dichtbij 't stralend hart des hemels varen, Terwijl mijn loomte aan de aarde kleeft en zucht."
Uit: HET VERLANGEN.
OUDE STEDEN.
Temidden van de verre stilten en de weiden,
Door groene singels in een looverkrans omvat,
Ligt, weinig slechts beroerd door 't glijden van de tijden,
Verlaten en vergeten, menige oude stad.
Daarboven gaat de trek der nooit-geruste wolken, En spélen zon en wind en lucht hun eeuwig spel: De menschen, die de kleine woningen bevolken, Zien hoog-op naar dit schoon, en zij herkennen 't wel.
Elk uur wiekt er een vlucht van hemelwaarts getilde Tonen den slanken, spitsen klokketoren uit. Hoor hoe, wanneer dit hoog en puur geluid vertrilde, Als een veel ijler klok de broze stilte luidt.
Zoo schouwde ik eens een stad: het was na zomerregen, Als uit gebroken lucht een steile zonneval Schuin neerslaat op het land en vreemde schaduws vegen Over het blikkrend dak der kerk en weide en wal.
341



Niet anders had ik 't mij gedacht: de straten zonder Vertier, gebogen in een weifelende hjn, Een steeds-ruischende sluis, een grachtje met een vonder. Dan, op de leege markt, die loome zonneschijn.
O deze vrede van de gevels en de gaarden, Die maakt, wat ook het leven teistere en verdoff', Zoo maar zijn droomen deze heugenis bewaarden, Van ieder mensch een hovenier in stilte's hof.
Mij zijn die oorden vol van een beminder leven. En inniger dan wat door groote steden stroomt; Hier is mijn hart tehuis, in deze leege dreven, Waar 't in den gulden mist der milde zonnen droomt.
Als langzaam de geluiden van den dag verstillen, De schemering gehjk een wolk van teerheid breekt, Ontluiken ongerept en pril weer de eeuwge idyllen Bij 't eerste schuchtre woord, dat hef tot hefste spreekt.
Ontvlucht aan 't laag vertrek, waar bij den vreê der lampen 't Gezin te zamen zit, gaan schuw buurmeisje en buur Elkander vinden, half verhuld in de avonddampen, Gescheiden door een haag, dicht bij den ouden muur.
Heb ik ooit meer begeerd? Hoe bitter voel ik heden Mijn dwaasheid, die verkoos de wereld en haar gloed. Nu dwaal ik onvervuld door landen en door steden En drijf naar gunst of dwang van eiken levensvloed.
IN MEMORIAM.
De blaren vallen in de gele grachten; Weer keert het najaar en het najaarsweer Op de aarde, waar de donkre harten smachten Der levenden. Hij ziet het nimmermeer.
Hoe had hij dit bemind, die duistre straten, Die atmosfeer van mist en zaligheid, Wanneer het avond wordt en het verlaten Plaveisel vochtig is en vreemd en wijd.
342



Hij was geboren voor de stille dingen, Waarmee wij leven — maar niet even lang — Waarvan wij 't wezen slaken in ons zingen, Totdat wij zinken, en met ons de zang.
Het was een herfst als nu: de herfsten keeren, Maar niet de harten, na hun korten dag; Wij stonden, wreed van menschelijk begeeren, In de ademlooze kamer, waar bij lag.
En voor altijd is dit mij bijgebleven: Hoe zeer veel stiller dood dan slapen is; Dat het een daaglijksch wonder is, te leven, En élk ontwaken een herrijzenis.
Nu weer hervind ik rnij in het gewijde Seizoen, waar de gevallen blaren zijn Als het veeg zonlicht van een dood getijde, En denk: hoe lang nog leef ik in dien schijn?
Wat bhjft ons over van dit lange derven, Dat leven is? Wat, dat ik nog begeer? Voor hem en mij een herfst, die niet kan sterven Zon, mist en stilte, en dan voor immermeer.
343



ARTHUR VAN SCHENDEL.
geb. 1874.
Een vernieuwer van ons proza. Uit het Realisme en het Naturalisme dat na '80 slechts zocht de zuiver picturale weergave van het uiterlijk leven, de psychologische analyse van de daden en gevoelens van den mensch der alledaagsche werkelijkheid, Idimt Van Schendel weer naar de wereld der kleurige verbeelding. Uit de woordkunst, „de bijzondere cultuur van het enkelwoord" der Tachtigers, keert hij terug naar het rustig welluidende prozarhythme van zijn meer suggestief aanduidende dan uitvoerig plastische verhalen van romantisch leven. Als de romanticus droomt hij weg in de Middeleeuwen, in het land der schoonheid, Italië, bij voorkeur, schept echter niet een nieuwen historischen roman, maar fantastische verhalen van een zwerver in die avontuurlijke tijden (Een Zwerver verliefd; Een Zwerver verdwaald).
Een zwerver, gedreven door „een onbestemden honger van de ziel, een verlangen naar volkomen vreugde, dat zich aan geen werkelijkheid durft hechten, dat alle aardsche schoonheid verwerpt en versmaadt terwille van nog meer schoonheid, die de ziel ondertusschen nooit weet te vinden, totdat zij eindelijk in den glimlach der onverschiUige passiviteit haar droevig fiasco belijdt" (Coster). Naast de kleinere en grootere verhalen van romantisch leven staat een biografie van Shakespeare en een verzameling schilderingen van steden in het land waar Van Schendel tegenwoordig woont, Oude Italiaansche steden.
Uit: VERDICHTSEL VAN ZOMERDAGEN. middellandsche zee (Fragment).
De oude zee wordt zij geheeten, ofschoon zij nog immer poogt haar hemel te gelijken. Het blauw van daarboven is haar gewaad.
Het is waar, men kan haar zien in de kleuren van andere wateren, groen als de oceaan wanneer zij de rotsen schudt, soms troebel van zand of klei zooals een bergstroom na een
344



onweder, vaak ook grauw of nevelig onder wolken of duister als de Noordzee wanneer het regent in December. Het gebeurt dat zij geen wolk duldt en zwart wordt aan den einder, dan is mensch en vogel al gevlucht.
Maar blauw is haar kleur en aard. Hoe zal men die noemen ? Een eigen aard heeft één enkelen naam, en wie daaraan niet genoeg heeft, wie meer er van wil zeggen, kan slechts aanduiden of vergelijken. Geen bloem heeft het blauw van deze zee,-geen dier, geen edelsteen. Een bloem leeft langer dan een uur, het water echter, immer wisselend, bezit het leven zijner kleur het allerkleinste oogenblik. Een visch, een makreel wordt door den visscher opgehaald groen als de noordelijke zee, maar eer hij in de boot valt, glanst hij in dit blauwe hcht dat met zijn adem snel verschiet. Zoo, of het het schoonste is dat zij geven kan, daalt in dit blauw een vlam die dooft. Vreemd schijnt het te denken dat, indien er een blauwe zinnia bestond, zij meer aan deze zee herinneren zou dan eenige andere bloem, meer dan eereprijs of gentiaan; is het omdat de zinnia geen kleur met een zekeren naam bezit, of is het zoeken waar niet bestaat, zooals men zou kunnen zeggen: ik heb het in een droom gezien? Sommige insecten hebben een tint die aan deze kleur doet denken, een vlinder die met trillende vleugels rust of voorbij zweeft, een vonkje blauw dat uit het duister naar het hcht verdwijnt; een libel heeft haar aan het gaas, aan het gebogen hjfje, er zijn rupsen met vlekjes turkoois die zoo glanzen, en de glimvliegen, die in een warmen nacht met hun lampjes seinen, hebben er gewis iets van meegenomen. Vele vogels willen er mee pralen, de wilde eend heeft een enkel vedertje ervan, maar de schakeering is te flets, en er zijn Chineesche vogeltjes die met getjitter naast elkander zitten, te zamen een streepje van den hemel wanneer de nacht voor den dageraad wijkt, Met een warmer blauw, schitterender dan saffieren, zijn de kolibri's getooid, hun staartjes, met een waas overtogen, hebben de kleur die zoo dartel leeft dat het is of er bij iedere beweging blauwe droppelen zouden vallen. Te veel pronkt het aan de papegaaien, men zou zeggen, dat zij zoo rijk zijn dat zij zich hever verwen met al wat de
345



schilder kan, cobalt, ultramarijn, indigo. En zoekt men gelijkenis bij gesteenten, daar zijn turkoois en lapis lazuli, geliefd bij de volken aan den zuidelijken oever, die er hun heilige kleinodiën van maken, talisman en scarabee, minder bekorend nochtans dan de ongerepte steen, een brok turkoois, donker geaderd, glinsterend gekorreld, een ruw gespleten lazuursteen waar de kleur nog vloeit.
Van geen dezer tinten durft men te zeggen dat zij die der zee geheel gehjkt, want er ontbreekt iets dat men alleen in de oogen van den mensch vindt. Een kind heeft in den pupil, of hij ook grijs of grauw is of bruin als de jonge hazelnoot, een plotseling lichtend blauw, zooals de kristallen kabbeling tusschen rotsen waar koelte is, een klaarheid die verlangen wekt. Ook in den blik van den man die zijn wijsheid bijna vergeet, ziet men het blauw van den versten einder. Een vrouw gaat voorbij, donker ofschoon de haren koperrood zijn, die even haar oogen opent, blinkend als de eenzame zee.
In de verbeelding der vromen leeft een kleur die het naast is aan die van dit water. Het is die van den mantel der Moeder Maria. De vrouwen van het land in Palestina dragen deze kleur, door de zon tot een weldaad gemaakt, begenadigden hebben haar in vervoering aanschouwd. Behalve dat der zee is er geen schooner blauw dan dat der Madonna met de ster door Angelico geopenbaard.
Deze zee wil blauw zijn als haar hemel. Al de pracht van gesteenten, al het sieraad van vogels en vlinders wordt vaal bij de kleur van haar verlangen, en wie een stonde in haar onnoemelijke tinten heeft gestaard, kan enkel opzien naar het azuur.
Toch looft men haar ook op andere wijze.
Aan de kusten waar haar genegenheid wordt gedragen, heet zij nog immer, hoe de tongval ook verbasterde, eenvoudig mare nostrum, in welken naam zoowel de jubeling klinkt van klein zomervolk als het goedhartig vertrouwen van menschen die bij haar diepe tonen zijn geboren. Zij hebben het geloof dat zij hun toebehoort niet enkel als vergankelijk bezit, maar als een beginsel. De tourist moge op het dek van het stoomschip in de lichte haven geankerd, het tafereel bewonderen, indien hij over de verschansing buigt zal hij iets
346



zien dat hij niet kent: een school visschen noch dolfijnen is het, want als zij opduiken roepen zij elkander proestend met een christen-naam, en eer zal de toeschouwer het kijken opgeven dan de glinsterende, met alle leden dansende spelers hun spartelend glippen naar wier en koraal. Het zijn inderdaad menschenkinderen, die wellicht op hun tijd ook móeten lezen, maar thans wonen zij in hun zee zonder eenig verschil met de visschen, en wat zij ook zullen leeren, het beeld van hun vrijheid, naakt bij de naakte makkers met het goede water dat geen beweging weerhield, vergeten zij niet. Zelfs die uit de stad komen doen hun kleederen af en loopen recht en kijken met verrukking in de oogen. Voorname vrouwen, gewoon zich niet anders dan met zijde te dekken, hooren in het murmelen der golfjes voor het middaguur dat ook hun huid schoon kan zijn, zelfs ongezalfd, en ware toegewijden van hun zee, verschijnen zij zooals de wijzen in de stad hen niet gaarne zouden ontmoeten. Maar wat kwaad is er in het spel? Zij zijn allen spelers, groot en klein, want voor deze zee mag gedacht worden noch gezorgd.
Die hier geboren zijn spelen het gansche jaar. Men hoort in den nacht de diepe stem van een gezel die zijn vriend wakker roept met den verkleinden voornaam van zijn prilste jeugd; te zamen roepen zij anderen, allen met een naam eenmaal door een moeder het eerst genoemd. In den morgen keeren zij terug, en daar zij bij den glans der nieuwe maan de zoetste geheimen van hun zee hebben gezien, zingen en roeien zij duchtig. De stoere vrouwen, den zang hoorend, snellen toe. Voor uitbundigheid zijn zij te groot, sommigen te grijs, maar als het mandje visch in hun midden hgt, voldoende om, wel verdeeld, voor den maaltijd van den dag te dienen, lachen zij als jongens wien een daad gelukt is. Zij speelden niet om de winst van morgen, om de behoefte alleen, het oogenbhk. Een sluwerd moge meer visschen nemen dan hem toekomt, inzouten, verzenden, wie zijn zee liefheeft is met drie, die hem smaken, tevreden.
De geest die hen leerde kwam hun toe nergens anders dan van de blauwe wateren. Er zijn langs de kust van de Tyrrheensche zee grotten, spleten in de steenbergen, waar die geest leeft; de nieuwsgierige of de verbaasde hoort slechts
347



gekabbel, maar wie komt als het vriendje dat zonder bedoeling om te vangen uitging, die hoort verhalen en ziet wonderen. Dit aan zijn voeten is geen water, het is beweging, al schijnt het onbewogen; een hjn vergaat er terwijl zij komt en met haar het vleugje hcht. Daar schiet een vischje, zwenkt en houdt stil, met zijn vin heen en weder, en als het omkeert toont het zijn kop. Wie licht ontroert zou bet een monster noemen, immers hij vindt in de oogen geen vrees of verbazing, in den mond, gedurig bezig, geen lach of mildheid. Een zwerm volgt en glijdt her en der, en iedervischjeweet dat het knaapje hen niet hinderen zal, Hij is nog geen visscher.
En hij heeft in die koele stonde van broederschap alles geleerd wat Sint Franciscus te zeggen wist — behalve andere dingen, maar dit zijn grooter dwaasheden dan van den ver-r liefde. Wanneer hij later verneemt dat er eertijds in de wateren wezens leefden die zongen en speelden, nereïden, sirenen, weet hij dat zij nog bestaan, hij heeft hun zang gehoord in het geritsel over de steentjes en de zilveren bellen gezien die zij blazen. Hoewel hij dien zang hoort in de stemmen van vrouw en kind, zullen een boot, een mast, een zeil zijn hefste goed zijn om des nachts met de kameraden uit te gaan, daar waar de golven ruischen en immer verder lokken. De boot ligt stil voor de smalle streep geschitter die van de maan over de wiegeling gaat, hij kan niet anders dan wachten en luisteren. Wat en waarom? Maar het is de dag dien in de verte een triton met zijn hoorn verkondigt, de welbekende, de klare dag, en wanneer hij naar huis keert, dankt hij de Madonna aan de kust dat hij een mensch mocht bhjven bij de menschen.
En zou dit een oude zee zijn, die nog altijd tooveren kan met een mannenhart, nog altijd speelt met wat voorbij is en wat komen zal? Haar minste speelgoed, een schelp waar geen Venus of nimf meer woont, louter haar eigen stem, is zoo schoon, dat men er te land geen waardige plaats voor weet.
Reiziger aan haar oever, bewonder haar; zij pronkt in blauw en goud voor uw behagen, zij schenkt koralen voor uw dochteren, zie wel op zulke gaven,
348



AART VAN DER LEEUW.
geb. 1876.
Aanvankelijk onder sterken invloed van Van Schendel, ontwikkelde zijn proza zich tot een zuiverheid en innigheid, die in onze nieuwste hteratuur slechts haar weerga vindt in Roland Holst's „Oveipeinzingen". De geest van zijn halfepische, hali-lyrische prozagedichten (ais in Kinderland; Vluchtige Begroetingen) wordt het best getypeerd door een zin uit zijn noveUe De Reismakkers: „Ik ben maar een droomer, rnijn hoogste genot zoek ik eenzaam in wouden en weiden, bloemen vertellen mij wijsheid, beekjes murmelen het onuitsprekelijke. Wanneer de wolken fonkelend door den ether zweven, wenkt mij de toekomst, mijn ziel leert haar vlucht van de vogels, en menig raadsel, dat mijn hart verwarde, werd mij, sluimerend in de halmen opgelost".
Diezelfde romanticus is hij in het melodieuse natuurdicht en in zijn aan de Middeleeuwen herinnerende Liederen en Balladen, waar het eigen gemoed schuil gaat achter de schoone verbeeldingen van zijn speelsche fantasie:
„Ik zoek in oude legenden, Ik speur in wiegedruk Naar beelden voor rnijn ellenden En 't kleed van mijn geluk."
Uit: KINDERLAND.
IV. de eenzaamheid (Fragment).
Eens op een klaren lentemiddag, lief lij k als een door lachjes beschenen Mndergezicht, deden wij een grooten weidetocht. De zon had juist den dunnen nevelsluier doorgebroken en hechtte aan iederen halm een groenen of een purperen edelsteen. De atmosfeer, van vocht en zwoelte verzadigd, schonk mijnen makkers zwaren wijn; een fluïde scheen om hun leden te beven en bond hen allen te zamen in blinde uitgelatenheid. Zij renden en rolden zich over de zoden, schreeuwend naar de koeien, wijd de armen uitge-
349



spreid. Die bange middag voor mijn venster was mij in het hart gebleven, weer dreigden demonen uit hunne gehorende maskers en angstig bonsden mijn polsen bij eiken plompen sprong.
Nadat wij uren hadden gedoold door die landen, versperde een sloot ons den weg. Mijn makkers, zich geen oogenblik bedenkend, geleken op boog en pijlen tegelijk. Zij kromden en spanden de hjven en vlogen dan hcht en gevederd in feilloozen zwier naar de overzij. Ook ik nam mijn aanloop, maar duizend verbeeldingen belemmerden mijn vaart. Aan den kant hield ik in, terwijl de kameraden schaterden. Ik herhaalde mijn poging, doch een aandrift droeg mij niet.
Ik hoorde het spotten nu flauw uit de verte; de meesten waren mij reeds vergeten, de anderen staken honend de handen op. Wat moest ik beginnen; den terugweg kon ik niet vinden en hopend op den uitkomst van een overgang, volgde ik den oever en keek uit. Eindehjk stuitte ik op een dwarssloot Waarover een kantelig plankje wankelde; het droeg mij, ik drong door een poortje van bladeren en stond op een breed, door zon en schaduwen gemarmerd pad. De wilgen bouwden een zuilgang uit oeroude schachten, waartusschen de ijle gordijnen der elzen toegeschoven hingen, als voor een heiligdom. Het was er ruim en geheimzinnig. Het water weerkaatste het groen op zijn spiegel en droeg het evenbeeld der ophaalbrug. Die verbond den weg met de hoeve: het grauw van de daken, het goud van de stroovaalt met een wit en blauw doorblóeide de wildernis. De vrees was van mij afgevallen, ik hep met open handen en een mijmerend gezicht. Langzaam kwam een groenteschuit gevaren. Beurtelings glijdend van schemer in dagglans, veranderde hij in een helder doorfonkelden ruiker, of jonge, bonte bloesem bij bedekte zon. „Hoe mooi", zei ik stil voor rnij henen en met deze woorden begon dat stom gesprek tusschen mijn ziel en mijzelven, dat van toen af voortdurend mijn kostbaarst geluk is geweest. Ik zag een goudenregen onder zijn trossen gebukt. Hij groeide voor een grijs wit muurtje en er graasde een lam in zijn hcht. Ik vergeleek dat gebloei bij een straal van fonteinen, en voor het eerst onder-
350



vond ik de weelde, een ding niet lief te hebben om eigen gestalte, maar om zijn verbeelding, edeler dan werkelijkheid. De vogels floten, het vee begon te loeien, de melker greep naar hun uier, en ik hoorde den ruischenden stroom in de emmers slaan. Dan ving het loover ook aan met zijn ritselen en prettig babbelde een overlaat. Ik had het drakenbloed van de sage gedronken en verstond de ware taal van elk geluid. Ik verstond het afzonderlijk en dan weer in koren, en ook ik werd tot louter gefluister, dat zich gansch in deze harmonie verloor. Een floers was van mij afgeschoven, een doofheid van mij weggegaan. Emdelijk in genade aangenomen, voelde ik dat ik mij in een gemeenschap mocht voegen, milder dan de menschelijke; ja die de menschelijke zacht nog verreinde; want de vrouw die neurend hare kannen schuurde werd aan het met klokjes getooide veldkruid gehjk, terwijl de bóeren, plantaardig en knoestig, groetend tikten aan de petten, in het gebaar waarmee de boomtak op een windvlaag wuift. Het kwaad was verdwenen, de idyUe der gouden eeuw begon te herleven, zooals zij dit immer op de bede der dichters pleegt. Maar ik begreep dat niet in mijn onwetendheid. Ik verblijdde mij over mijn vreugde, stralende als de lamp die toch zijn schijn niet kent.
De kleine kelken starrelden op uit den grasrand, een wereld van groeisels hield zich bereid onder het watervlak, de lucht gleed zoet over mijn hppen en eerder werd ik gedreven, dan dat ik zelve ging. Wijd weken de boomen, en ik kon de vlakte, die mij daar verrukte door haar naakt onder den mantel te raden gedaante, niet begrijpen als dezelfde, die ik zoo dikwijls als geblinddoekt had doorkruist.
Aan haar zoom rees mijn stad voor den hemel. Ik had daar jaren geleefd en was er van kind tot jongen gegroeid. Langgeleden voor mijn venster turend, had ik haar de groote, eens te veroveren wereld geloofd; nu lag daar een duif in een nest van bosschage, nu drongen de daken en torens onder het goud van den middag bijeen tot een sieraad dat men klein en kleurig op de vlakke hand beschouwen kon. Grenzenloos bleek de oneindigheid.
Den anderen morgen ontvingen de jongens mij spottend.
351



Zij lieten hun knikkers, zij staakten het draven en vroegen vol booze verwachting hoe het rnij verder gisteren was vergaan. Ik antwoordde verrukt, met een lach waarvan zij de waarheid begrepen, dat ik nog nooit zoo mooi gewandeld had. Dan keken zij spijtig en nijdig en zeiden dat ik voortaan altijd maar alleen moest blijven. Ik knikte en keerde mij af.
Uit: HERSCHEPPINGEN.
VELDEN EN VRUCHTEN.
Landschap.
Dit scheemrig landschap, als een oude print Idyllisch, teeder en heel stil getint;
De hemel lila, overwaasd van blozen.
Als schaduw sluimert in het hart der rozen;
Daarin het kerkje, geestig gepenseeld,
De toren, 't schip half in het groen verheeld,
Massieve wal van groen die langs den rand Zwierig gelmufd is en gekarteltand;
Terzijde droomt aan 't vlakke meir der wei, Met schelf en schuren, kalm de boerderij.
En over 't stroompje in spiegeling gevangen, Laat moe een molen zijne wieken hangen;
Alles onweezhjk, onaantastbaar, schier Geademd op het tijdvergeeld papier.
Daar gaat langs 't kronklend pad „ikzelf", gedacht Als mijmrend wandlaar in verjaarde dracht.
Zoo gansch de man niét die voor dag ontwaakt, En met de zon van heete wenschen blaakt,
352



Die 's avonds in zijn bed zich nederleit Vol goud verlangen naar de onsterflijkheid,
Maar of ik hier, op ouderwetsche wijs, Sta neergeteekend in het bruin en grijs.
VAN DE TWEEDE WERELD.
Mijn Vaders Tuinen.
Vader, als ik rnij de tuinen Van Uw koninkrijk verbeeld, Denk ik eerst aan eikekruinen, Waar de zomerwind in speelt;
Ook een weide zie ik blinken, Door een rozenhaag omzoomd; Waarom zou daar 't hed niet klinken Van den leeuwrik, ongetoomd!
Alles wat ik hier vereere, Brengt mijn arme menschengeest Over naar den hof des Heeren; Maar toch anders ... als een feest.
Vader wil het rnij vergeven, Dat ik zóo Uw land verlaag,En het diepste van mijn leven Naar Uw lichte velden draag.
Dietsche Lusthof II
353
23



RICHARD NICOLAAS ROLAND HOLST.
geb. 1869.
Gehuwd met de dichteres Henriëtte van der Schalk. Schilder en grafisch kunstenaar.
Bekend zijn zijn wandschilderingen in 't gebouw van den Ned. Diamantbewerkersbond te Amsterdam en die in het gebouw der Ned. Heidemaatschappij te Arnhem. In zijn sierhjk geschreven opstellen over de beeldende kunsten wees hij de richting tot een nieuwen stijl, waarvan Berlage's Beurs te Amsterdam een eerste verwerkehjking was. Zijn uiteenzetting Ethische Factoren in de monumentale Schilderkunst, bij de aanvaarding van zijn hoogleeraarsambt (in de decoratieve of monumentale compositie) aan de Academie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam, waarvan hij thans Directeur is, is leerzaam als tijdsverschijnsel. Verdient hij door deze geschriften reeds een plaats in onze hteratuur, nog meer door zijn prozastukken, gebundeld als Overpeinzingen van een Bramenzoeker. Arthur van Schendel typeert dit boekje in zijn irdeiding aldus:
„In deze Mijmeringen is het een bramenzoeker die de stilste woorden van zijn hart spreekt. Bramen heeft hij niet gezameld, want hij kon deze vruchten, hoe prachtig ook voor het oog, hoe smakelijk voor den mond, ongerept aan de twijgen laten omdat een ruime herinnering of een genaderijke gedachte in zijn oogen de schittering had ontstoken waar doorheen hij zien kon de waarheid van vrucht en blad, konijn en vogel".
Uit: OVERPEINZINGEN VAN EEN BRAMENZOEKER.
VIII. TOT DEN WINTER.
Boven den gloed van den avond die wegzinkt achter de donkere heffing der bladerlooze bosschen, staat fel en sierhjk de jonge maan.
Nog zingt een stem in den laten dag, dwalend gaande tot het hcht der lamp, doch reeds heerscht de stilte binnen de hooge muren, die de winter optrok rond zijn toekomstig rijk.
354



,Dat ik in deze wijde verlatenheid uw komst niet afwacht, .bereid tot blijven onder uw streng gezag, geen ondank is ,dit voor de milde berusting, die ik door uw wijzen omgang ,won.'
,Want in uw duisternis leerde ik zien, in uw stilte leerde ,ik luisteren, gij ,leerdet mij de deugden der eentonigheid.' ,Door uw diepbesloten wezen kwam ik tot inkeer en bespiegeling.'
Hard als graniet zijn vaak uw nachten, bannend zoete geuren en lokkend geluid; geen woelende donder doordreunt ooit uw hooge koepels, geen bliksemlicht doorflitst ooit uw duister rijk. 's Nachts heerscht gij, omringd door uw ontelbare volken, fonkelend, geschaard in ondoorgrondelijke wetmatigheid — door een kier van het gordijn zie ik de flikkering hunner harde wapenen, en luister hoe geruischloos zij beklimmen de wacht.
Tot langer rust dwingt gij de armen die in het hcht der zon hunne kracht hadden opgebruikt, zij 'allen die leven in hutten, maar ook de dieren in de holen, die de oogen nu sluiten boven doffe vergetelheid — maar wat gij hun gunt, past niet bij hun zorgen, vóórdat de lange nacht verkwijnt, zijn ze wéér gegrepen en opnieuw gebonden aan harde onontwijkbare werkelijkheid.
Een klink klinkt op, een verre grendel wordt verschoven, een stem roept door de ijle lucht en duikt terug, een kar komt buiten, rijdt krakend verder, een jongen fluit helder een droeve wijs.
Dan zweeft over, uit verre verten, de stem der klok die van den toren luidt, het driemaal drie, omvat door drie gespannen stilten en dan, het jubelend uitkleppen in nachtelijke donkerheid. Slepend komt het hcht de kamer binnen, langzaam hervindend alle vormen weer, bij warmer glans vindt het de slapende, ontroerend schoon door wils-afwezigheid, — het schijnt of zij komt aangedreven uit het zachte rijk waar rust heerscht onbedreigd.
Wanneer zij de oogen opslaat en zich gaat bezinnen, ligt kabbelend goud over koele zoldering gespreid.
355



Buiten beschijnt de lage zon de fijne grassen, witbemanteld zijn zij door de rijp, beijsd ook zijn de konijnenkeutels, het is of bont en paarlen bleven slingeren na het uitééhstuiven der nachtelijke feest'lijkheid.
Eerst scheen het 's winters wil, een klaren dag te maken van fonkelend en hardvochtig blauw, maar dan ontzinkt die wil hem en zijn twijfel gaat schuil achter peinzend nevelig grauw.
Het schijnt of hij ons heeft verlaten, vervuld met gedachten die van ons zijn afgewend, geen wil vaart door de grijze sferen, over de doode akkers en over de starre bosschen spreidt zich slechts droomerige afwezigheid.
Een late eikel valt uit hooge boomen, en zijn val lijkt een uitbundigheid. Dan volgen de ongestoorde uren van aandacht en arbeidzaamheid, van het lang voor-overgebogen turen en het zwevend opzien bij onzekerheid.
Daarbuiten verghjden nu de uren van hchtloosheid; maar binnen in het hart ontsteken zich de vuren, doorgloeiend de gedachten, uitschietend tot gouden, richtingsrijke prismatischheid.
Besluiteloos valt de sneeuw in dunne vlokken, in een stilte die wit en suizend is, die zwevend en zonder grenzen is en tot 's levens einde voort kan duren. Door deze sfeer van koele en gedempte rust, boort als een zwaard van goud, dwars door het gebinte een bundel gloeiend avondlicht, stralend door een nauwe spleet der luchten; het heft zich op, doorzoekt de ruimte, verhcht een heve beeltenis, stijgt hooger langs de stille muren, het is of van alle dingen binnen deze kamerruimte, dit gouden hcht slechts levend is.
's Avonds voor het koesterend vuur gezeten is om mij de stilte der oneindigheid, daarin zweven voorbij de uren, terugvloeiend tot de wijde zee van stilte die tijdeloos is en onmetelijk.
Van u, gestaald en grillig heerscher, voert het leven mij nu weg; maar niet wijk ik, zooals zij die vluchten, schuw voor uw somber zwijgzaam wezen en uw strenge beslotenheid.
In het misleidend hcht der nachtelijke steden, vol fel doorschoten donkerheid, denk ik terug aan uwe duisternissen,
356



die zacht zijn als fluweel en ganschehjk ongeschonden, die wakende, doch nimmer afgemarteld zijn.
Daar waar de menschen samendringen, bescherming voelend bij saamhoorigheid, daar zal ik, ziende hun vertwijfelingen, ziende hun valsche vreugden en hun gespleten zinnen, terugdenken aan uw trotsche eenzaamheid, mijmeren zal ik over uw éénzelvig leven, over uw ongehjk en sterk wezen, dat vol droom is, maar ook vol hardvochtigheid.
357



CHRISTIAAN LOUIS SCHEPP.
(Jan Prins). geb. 1876.
Oud-zeeofficier der Kon. Ned. Marine met den schuilnaam Jan Prins. Dichter van Hollands eigen schoonheid, waarvoor een langdurig verbhjf in het buitenland hem te ontvankelijker maakte. Albert Verwey teekende den dichter aldus: „Er is onder zijn gedichten geen dat hem beter kenmerkt dan Zwarte Hoofden. De aanhef van deze verzen: „Ik houd zoo van ..." Minkt eigenlijk door al Prins' denken en dichten heen. Hij houdt van zijn holland; sche land met dijken, molens en wolken; hij houdt van zijn schip — want dat hij zeeman is bhjkt overduidehjk, — van de haven waarin het ligt, de zee waarop het vaart, bij kalm zoowel als onstuimig weer; hij houdt ook van deindische wereld waar hij het vreemde leven met met minder zorg en liefde opneemt als thuis het vertrouwde."
Zijn losse vertel-toon en luchtig rhythme maken hem tot volksdichter bij uitnemendheid. Van hem verschenen achtereenvolgens de bundels: Tochten; Getijden; Verschijningen.
Uit: TOCHTEN.
eerste tochten.
Zwarte Hoofden.
Ik houd zoo van die lage palissaden, die van de kust de groote zee ingaan, alsof veel menschen van den oever traden en tot hun schouders in het water staan.
De zee, het strand, de lucht, alles is wijd
en breedgebouwd en krachtighjk grootmoedig,
maar zij alleen leven in nederigheid
en pralen niet, maar waken, trouw en goedig.
358



JAN PRINS.






Dronken van stervensroode zonnepracht, ijdel met luister dien zij roofden, eischen de golven luid hun oppermacht.
Maar ervoor staan hun zwarte hoofden, en houden wacht.
UIT HET OOSTEN.
D e S t a d.
De stad hgt in den avondgloed, — de torens en de tinnen blinken, — en 't laag gedaalde zonlicht doet wat kleurig was in schaduw zinken.
De schemerige wegen zijn nog vol en in de nauwe stegen ziet men zich in den valen schijn een vagen menschendrom bewegen.
Chineezen met hun onbehaard gelaat en rustige Javanen en Arabieren, trotsch-bedaard, in hun wijdzeilende soutanen,
De bruggen over de rivier bespannen met haar smalle bogen het bleeke water, waarin hier en daar iets donkers wordt bewogen.
De vrouwen komen af en aan, die water in de kruiken halen, en met een doek gesluierd gaan als in de Bijbelsche verhalen.
De kooplui zitten op den grond bij lampen, die nu de gezichten der stille koopers, in het rond gebukt, beginnen te verlichten.
359



Een enkele beweging slaat nog uit de menigte naar voren en vlamt in 't rosse licht en gaat weer in de menigte verloren.
En vreemder wordt, nu 't avonduur opnieuw de menschen komt vertroosten, in 't hcht, dat zwicht na 't middagvuur, de vreemde wereld van het Oosten.
Uit: VERSCHIJNINGEN.
VERTEN.
Het Landjuweel.
Heel in de vroegte, als de gebouwen nog vaal tegen den hemel staan, als nog geen vensters in de grauwe, verweerde gevels opengaan, wanneer de boomen aan de kade nog zijn als met den laten val der ijle duisternis beladen, — dan, bij de markt, begint het al.
Eerst komt een enkele verschijning de stilte af van den waterkant, een donkerte in de vage omlijning der stad, die 't eerste hcht omspant. Dan komen er een paar tezamen nabij den steiger, en begint allengs het opslaan van de kramen, terwijl de dag bestendig wint.
Al dadehjk heeft een en ander
veler belangstelling gewekt.
Men waarschuwt en men roept elkander,
naar men gemuild is of gebekt.
360



Van heinde en ver, tusschen de huizen, komt gemiauw en komt geblaf. Alleen de ratten en de muizen trekken alom behoedzaam af.
't Is in de statige olmekronen, of er een boodschap is gestuurd om toch het schouwspel bij te wonen aan al 't gevogelte in de buurt. • Een stuk of wat verdwaalde meeuwen komen er ook wat dichter bij, en langs de daken zitten spreeuwen en musschen op de voorste rij.
Het wordt al hchter. Uit de wijken der landelijke voorstad komt een luwe morgenwind aanstrijken. Het onderling krakeel verstomt, en de vertooning gaat beginnen. De sluis, die nauwe donkerte, uit en 't wijder singelwater binnen, komt de eerste boordevolle schuit.
Voorop een schuit rabarberstelen met worteltjes en met radijs, die als een helderheid van geel en rood zijn in het nevelgrijs; een schuit komkommers en tomaten, een met salade en selderij drijven in optocht aan de straten der koele morgenstad voorbij.
Dan komen kropjes om te stoven, dan peultjes en dan postelein. Het is haast niet om te gelooven, hoe groen of al die groenten zijn. En altijd nog komen er schuiten, bijkans tot zinkens toe bevracht, uit de benauwde sluis naar buiten, de gladde vlakte in van de gracht.
361



Daar komen kersen en frambozen, daar komen pruimen, rijp en rond, zoo donzig haast als abrikozen en zacht als boter in den mond. Daar komen aardbeien bij hoopen, daar komen krieken, zwart als git, en dan, van zonneschijn doordropen, de bessen, geel en rood en wit.
En in de boomen, langs de daken, alom begint men langzaam aan in grooter geestdrift te geraken, kwetterender te keer te gaan. Overal, waar men zit te kijken, weert elk zich luider, en de kraai, om van waardeering te doen bhjken, krast van haar tak: „heel fraai, heel fraai".
Maar het voornaamste moet nog komen.
't Uitbundigste rumoer bedaart,
en langs de daken, door de boomen
is het, of de verwachting vaart
van wat er nader zal gebeuren
in dit verwonderlijk geval
van noorder hcht en zuider kleuren, —
van wat zich nü ontplooien zal.
En langzaam gaat de sluis weer open. Dan, in haar smalle diepte, schijnt een wemeling dooreen te loopen, waar al 't bijzondere in verdwijnt, en komen, naar de steenen kade, ons met haar schoonen overvloed de bloemenschuiten, vol geladen, vanuit den nevel tegemoet.
'k Weet ze bij name niet te noemen: men kent, men onderscheidt ze niet. 't Is één onthaal van bloemen, bloemen en nog weer bloemen, dat men ziet.
362



't Is, uit den schemerigen duister die 't in zich hield geborgen, heel de zinsverbijsterende luister van Hollands prachtig Landjuweel.
Dan is ook niemand meer te houden. Van alle daken breekt het uit en juicht en jubelt het, al zouden ons de ooren barsten van geluid. Er komen opgetogen kreten van alle kanten, en de kraai, nog altijd op haar tak gezeten, krast van omhoog: „bijzonder fraai'.
Nu steken zij het water over,
nu gaan zij meren aan den kant,
en bergen onder 't olmenloover
de vele schatten van het land.
De markt begint, men komt, men gaat er, —
er wordt gekozen en gekeurd,
en her- en derwaarts heeft, wat later,
men al dat schoone uiteengescheurd.
Men draagt het mee. Door alle wijken der vroege stad wordt iets gebracht, — iets, zoo bij armen als bij rijken, — van Hollands milde zomerpracht, iets als een komende belooning bij menige verzwegen smart, — van schoonheid iets in elke woning, van bhjdschap iets in ieder hart.
Nabij de kade zijn de meeuwen allang op reis gegaan naar zee en al de musschen en de spreeuwen trokken een eindweegs met hen mee. Maar één ervan is weergekomen en heeft, op zijn hernieuwde vlucht, een wit margrietje meegenomen, — de blauwe verte in van de lucht.
363
363



FRANCOIS PAUWELS.
geb. 1888.
„Ik houd niet van bloedlooze ik-lyriek", verklaarde deze dichter, die zijn „verhalend gedicht" wil doen zien als een reactie op de poëzie van '80, dat hij dan aldus typeert: „Dit verhalend gedicht zal, dank zij de Tachtigers, niet langer zijn een berijmd verhaal, maar een verhaal dat met de poëtische aanschouwing van den dichter, door de innerlijke bewogenheid van zijn wezen heen, tot een geheel nieuw en hecht organisme versmolten is". Zoo ontstaat niet „een verhaaltje in versmaat, als Coppée maakte, maar een beeld, de gestalte, de versclujning''. In dezen geest gaf hij o.a.: Fantomen.
Uit: FANTOMEN.
DE BLINDE.
Hij stond aan 't werkhuis als een beeld van steen een schildwacht op zijn koude post bevroren, de zon was achter donkre wolken heen, de dag had van zijn wild rumoer verloren.
Nog was de knaap die hem geleidd' er niet al sloeg de torenklok haar trouwe slagen, bij zeide niets toen men hem achterhet want eenzaam wachten waren al zijn dagen.
Toen gromd' een zwakke donder door de lucht, een schemer viel in de verstilde straten en vreemd en helder werd het schaarsch gerucht, het leek of d'enkle menschen luider praatten.
De blind' alleen stond even strak en stil en doelloos staarden zijn gestorven oogen, zijn dorre hppen hadden wensch noch wil, hij hield den nek als luisterend gebogen.
364



IFRANCOIS PAUWELS. Naar een teekening van Willem van der Heuvel.






Een oogenblik kwam blauw en trillend Hcht de grauwe huizen tot een sprookje maken, dan was het of de hemel werd ontwricht en sloeg een nijdig knetteren en kraken
van af de zwarte'wolken naar omlaag om daverend langs d'aarde voort te roUen, terwijl de wind, als in een woeste vlaag van razernij, de straat kwam binnenhohen.
De blinde hief zijn smal en bleek gelaat en op zijn wezen daagd' een zweem van leven, werd eindlijk dan zijn droom van jaren daad, en zou het vuur des hemels redding geven,
één vonkje van zijn overvloed in d'asch
weer vlammen doen zijn uitgebluscht aanschouwen,
ging aUes worden Hjk het vroeger was,
lang voor zijn nacht van zwart en zwijgend rouwen ?..
"Weer hcht, weer kleur, weer vreugd' aan ieder ding, de zon, de zon herrijzend uit het donker, het middag-feest, de gulden schemering, der sterren fijn' en kristallijnen flonker,
weer menschen en geen stemmen meer alleen, de rijke taal der oogen zonder woorden, de vrije blik weer over weiden heen, rivieren en hun bont-bebloemde boorden,
hosschen en beemden, 't o verzoet tafreel van wuivend riet en spiegelende plassen, de herfst met tinten goud en brons en geel, lenteknoppen en prUle Mei-gewassen,
de grendels van Natuurs versierde woon, geen wakers voor de zelf gerichte schreden, een gansche wereld nieuw en immer schoon, dagen en maanden, vol van heerlijkheden!...
365



Weer klonk een verre klok, gedempt en zacht en overstemd door 't spett'ren op de steenen, de drieste wind sloeg nu en dan met kracht z'n vlerken door het gudsend water henen.
Nog stond de blinde roerloos aan zijn muur, nog was zijn hoofd als in een droom geheven en even star was in 't onstuimig uur de vreemde deemoed van zijn rust gebleven.
Maar in zijn hart verdoofde 't zieke hcht voor duisters die met d'oude smarten kwamen, de regen sloeg zijn baard en aangezicht en vloeide met zijn warme tranen samen .. .
366






WILLEM DE MÉRODE



WILLEM EDUARD KEUNING.
(Willem de Mérode). geb. 1887.
Willem de Mérode, pseudoniem van W. E. Keuning, debuteerde in Ons Tijdschrift. Later verschenen van hem o.a. de dichtbundels De Overgave; Het kostbaar Bloed; Het heilig Licht; Kwatrijnen. Sterk is in zijn verzen merkbaar de invloed van Gossaert en Boutens. Tusschen veel zwak werk treffen verzen van innig gevoel en teere schoonheid (Kerstliedje), geestelijke zangen van diepe zondesmart en hijgend verlangen om vervuld te worden van Christus.
Uit: HET KOSTBAAR BLOED.
heilig avondmaal.
Zij aten allen het gezegend brood, Dronken ontroerd den zwaarbewaasden beker, Hun oogen weenden en hun hart sloeg weeker En stroomde vol van 's Heeren bittren dood.
Zij zagen zijn gestrekten stillen nood En ieder voelde zich ontzet, maar zeker, Zijn moordenaar, en als een strenge wreker Zijn blind gezicht met de oogen glazig groot.
En bonzend vielen op de borst
De vuisten: Heer, 'k ben schuldig! ik behjd 't !
Ik reet uw zijde op met mijn felle zonden.
Maar levend in hun midden stond hun Vorst En hun verweende scheemrende oogen konden Den glans niet dragen van zijn heerhjkheid.
nabetrachting.
De stuggen hebt Gij mild gemaakt. Maar o, de hefhjkheid der zachten! Die is zoo zuiver als de vachten Van lammren door de zon geblaakt.
367



De schuwen werden niet verschrikt. En die als bloemen naar U smachten, Hebt Gij, als regen in de nachten, Met groote druppelen verkwikt.
Hier zijt Ge als wonderboom gegroeid, En daar als telg aan dorre stronken. Aan velen hebt Gij blad geschonken, Bij enklen rijst Ge als roos ontbloeid.
Maar allen, die Uw doodsangst dronken, Zijt Ge als nieuw leven ingevloeid.
KERSTLIEDJE.
Kind, komt Gij ditmaal in ons hart Om alle duisternis en smart En alle zonde en plagen Op eenmaal te verjagen?
Ach Heer, wij zijn zoo boos gezind. "Wij hebben 't kwaad alleen bemind. En uwe ster wil schijnen Alleenlijk voor de rein en.
Bedek onze oogen voor een wijl En dan — doorlicht ze met uw heil, En 't hart dat uw geboden Belacht, ai, wil het dooden.
"Wie weet, zijn nare donkerheid "Wordt glanzend hcht, als gij er schreit. Want Gij komt zonder vreezen, Daar, waar geen mensch wil wezen.
O Kind, dat glimlacht zacht en teer, Wij zien uw ster, wij zien U weer. O Jezus wil ons hooren: Wordt nu in ons geboren.
368
368



MARTINUS NIJHOFF.
geb. 1894.
Nijhoff publiceerde in 1916 zijn dichtbundel De Wandelaar; daarna afzonderlijk de „clowneske rapsodie Pierrot aan de Lantaarn" en in 1924 zijn tweeden bundel, met den karakteristieken naam Vormen. Van Eyck typeerde den geest van deze laatste poëzie met verwijzing naar het gedicht Satyr en Christofoor: „De Christophoros die in Nijhoff leeft is een moderne, hij is het beeld van den door phchtschuwheid mislukkenden Christen, een Christophoros met te weinig geloof om het dragen van het Christuskind als de innigste roeping van zijn leven op zich te nemen, maar met te veel geloof om over die weigering ooit met een gerust geweten te kunnen heenleven."
Uit: VORMEN.1)
DE SOLDAAT DIE JEZUS KRUIZIGDE.
Wij sloegen hem aan't kruis. Zijn vingers grepen Wild om den spijker toen 'k den hamer hief — Maar hij zei zacht mijn naam en: „Heb mij hef —" En 't groot geheim had ik voorgoed begrepen.
Ik wrong een lach weg dat mijn tanden knarsten, En werd een gek die bloed van hefde vroeg: Ik had hem hef — en sloeg en sloeg en sloeg Den spijker door zijn hand in 't hout dat barstte.
Nu, als een dwaas, een spijker door mijn hand, Trek ik een visch — zijn naam, zijn monogram — In ied'ren muur, in ied'ren balk of stam,— Of in mijn borst, of, hurkend, in het zand.
En antwoord als de menschen mij wat vragen: „Hij heeft een spijker door mijn hand geslagen."
%) Opgenomen met toestemming van den uitgever C. A. J. van Dishoeck, Bussum.
Dietsche Lusthof II
369
24



DE KERSTBOOM.
De kaarsen branden tusschen mandarijnen, Sneeuwsterren, speelgoed en gekleurde noten. De kind'ren zingen, en de dauw der groote Oogen beweegt en blinkt in 't trillend schijnen.
Hoor hoe ze zingen: ,,Nu zijt wellekome" — 'k Voel moeders hand weer die de mijne houdt, En huiver" bij den geur van 't schroeiend hout Als toen ik zong: „Gij zijt van ver gekomen" —
En daar staat weer de stal van Bethlehem, Sneeuw op het dak en hcht door roode ramen! —
— Moeder, wij waren veel te lang niet samen,
— Ik heb het bed vergeten met uw stem.
Zij strijkt weer door mijn haar en zegt: „Ach jongen, „Ieder jaar dat je er niet bent bij geweest, „Meende ik je stem te hooren, hier op 't feest „Vlak naast me en weenend als de kinderen zongen"
370



JOHAN WILLEM FREDERIK WERUMEUS BUNING.
geb. 1891.
In 1915 verscheen van dezen dichter het bundeltje In Memoriam, door den criticus Nijhoff „een der hoogtepunten der jonge poëzie in Nederland" geprezen. Van Eyck gaf in De Gids een karakteristiek van dit boekje, die de dichter zelf volkomen zuiver aangevoeld noemde. Een enkele typeerende zin daaruit moge hier volgen: „Buning's In Memoriam, verzen van herinnering aan de dood van een geliefde, is één gedicht, van genezing. (De dichter) verdiept zich niet in zijn persoonhjke, al het verdere van het leven voor het oogenbhk overweldigende ervaring van het sterven der gehefde, — hij tracht zich integendeel uit haar los te maken, hij erkent het leven als iets zoodanigs dat iedere overgave aan een persoonlijk, alles overheerschend pijngevoel een zonde van zwakheid of opstand ware en het is het wezen van zijn genezing dat hij die machtigste ervaring, het sterven van de hartstochtelijk gehefde, haar kracht van overweldiging wil doen verhezen en door een alles in zich omvattend en rechtvaardigend levensbesef overwinnen."
Na het eerste bundeltje verschenen nog Enkele Verzen (1924) en Dood. en Leven (1926).
Uit: IN MEMORIAM.
Ik ben niet eenzaam sinds gij zijt gegaan. Zooals het hcht gansch om de wereld is Zijt gij met mij. Alle herinnering is Vager, en verder van mij heengegaan, Overgegaan, als bloemen in hun zaad, Onder de aarde. En dit is zoo vreemd Dat nu al inniger de stilte neemt Aard van uw wezen, sinds van u begon Vergetelheid van woord en daad. Van dit gemis Drenkt zich de lucht om mij van u En ik verhes u, en ben gansch in u. — Lang sinds geleden heb ik droefenis
371



Zeer liefgehad, om de gehjkenis
Dat zij mij smart en vrede gaf van u.
Maar zij is heen als gij, en nu
Moest ik toch eenzaam zijn, nu niéts gebleven is.
Maar eenzaam ben ik niet. Ik wist het niet;
Ik heb mij gansch op dit geheim bezonnen:
Ik weet alleen dat in de stilte bronnen Van 'hcht mij drenken met wat mij verbet.
Ga heen en slaap, want morgen komt de dood. Uw nachtwaak is welhaast ten einde gegaan En in der sterren schemerende laan Wacht zij die u reeds lang geleide bood.
En zie: wat bleef van de vermeende nood, Van al 't verlaten zijn: 't is haast gedaan En gij kunt weder langzaam samen gaan En spreken van wat de aarde u nog bood,
Na haar. Een weinig droefenis, bijna bemind Om haar gehjkenis; déslapelooze nachten, Die zachter werden van een zeker wachten, En tranen, maar die schreide ieder kind.
En bleef niet over u, temidden van uw vreezen: Schaduwen, en een glans, en 't ruischen van haar wezen.
372



i



GUIDO GEZELLE.



GUIDO GEZELLE.
1830—1899.
Gezelle, Vlaanderens grootste dichter, wiens invloed bij vele na hem komenden duidelijk zichtbaar is, werd den lsten Mei 1830 geboren als zoon van een boom- en bloemkweeker te Brugge. Eerst was hij leerling, later leeraar aan ' t Klein Seminarie te Roeselare, waar hij de poësisklas kreeg. Kerkhofblommen (1858) heette zijn eerste bundel — waartoe de dood van een zijner studenten aanleiding had gegeven —, „een kleine symphonie van smart en geloovige hoop, teedere vriendschap gedempt zingend door het gegalm van liturgische plechtigheid, in de landelijke rust en de gewijde geheimenis van den dood" (Vermeylen). In hetzelfde jaar verscheen Dichtoefeningen, met de „vei^twoordinge" omtrent het gebruik van zoovele Westvlaamsche woorden en uitdrukkingen, wat den dichter als „particularisme" zou wórden aangerekend. Omdat hij ook in zijn lesgeven te „particularistisch" was, moest Gezelle in 1860 weg uit Roeselare. Als „onderpastor" te Brugge en later te Kortrijk heeft hij toen, gebroken door de teleurstelling, jarenlang gezwegen, tot in 1893 zijn bundel Tijdkrans op gelukkige wijze samenviel met de oprichting van het tijdschrift Van Nu en Straks, waarin de meest uiteenloopende persoonlijkheden een waren in geestdriftige bewondering voor zijn poëzie. Nog voller ontplooide zich zijn dichttalent in Rijmsnoer (1897). Het verhevenste en het schijnbaar geringste in de natuur inspireert hem tot zoovele hymnen waarin zijn „luisterende ziel" jubelt tot lof van God, en dit alles in een taal, zoo waar en zuiver, dat ook de Tachtigers ten onzent, GezeUe's beteekenis grif erkenden. „De schepselen eene stem, zijne eigen dichters tem geven, opdat ze in hun schoonheid God loven door zijn zangen . .. dat heeft Guido Gezelle gedaan van zoo hij stem gekregen heeft tot op den dag dat hij sterven mocht al zuchtend: „Ik hoorde zoo geerne de vogelkes schuifelen!" (Caesar Gezelle). Na zijn dood verscheen Laatste Verzen (1902).
373



Uit: KERKHOFBLOMMEN.
Eduard van den Bussche, leerling van Gezelle in poësis te Roeselare, gestorven 1858, wordt door zijn vrienden grafwaarts geleid:
Elk ende een had nu zijn plaatse gevonden in de eenvoudige landsprocessie, die ging aanvang nemen. Noch en waren die kruisen van gevlochten strooi vergeten gebleven, die, aan de hoeken van de straten geleid, als eenzame bedelaars den voorbij gaanden Christene eenen „Weest-gegroet" voor aalmoese vragen. Het hjk wierd opgeheven en met de voeten kerkwaards gekeerd. Moeder kwam te voorschijn, met de overige familie, om ons te volgen; en Vader zelve, den oogenblik dat het op scheiden aankwam, stond op, vestte zijne oogen staal op de kiste, wenschte zijn kind, en ons te zamen, den alderdroevigsten „God beware ul" en traagzaam gingen wij van 't hof, onder de geleide van 't bloeiende, blinkende Kruis.
Dood was de stam van dat Kruise, en de winden
voerden — waar wete ik? — het speelzieke loof! Nooit en zou 't blommen noch blèren meer vinden,
nooit, ... als in d'handen van 't Christen Geloof. Dood was het hout, maar het hout moest herleven:
dood was zijn blad, maar de Christene Maagd had het een blad en een blomme gegeven,
schoonder en beter als 't levende draagt: blom van Geloof, dat de ziel niet kan sterven,
blomme van Hope op een zalig Hierna; blomme van Liefde, die alles kan derven,
laat g'haar het Kruis, want het Kruis is gena! Kruis, waar een God heeft zijn bloed op vergoten;
kruis, dat dè Satan hebt nedergeveld; kruis, dat de poorten der helle gesloten,
kruis, dat den Hemel hebt opengesteld; kruis, te vergeefs door de wereld bevochten,
treedt, als banniere, de hjkvaart in top: kruis met de Christene blommen bevlochten,
treedt als banniere, wij volgen U op!
374



Is 't door de Helle, — de Helle zal zwichten;
is 't door het sterven, — het sterven is niet, niet als het uitgaan der slapende lichten,
als weêr de zonne in de renbane schiet; is 't door die zee van kleinhertige slaven,
die maar het Kruis aan 't gewicht ervan kent; is 't door de zee van de wereld, de haven
staat en verwacht ons, met 't Kruise eromtrent: is 't door de blijdschap of is 't door het lijden,
valt er te worstelen, valt er te strijden, hem zal de borstweer, het Kruise, bevrijden
tegen 't geweld en het storremgebons: hem, die voor 't Kruise, en met 't Kruise, kan sterven,
hem, die, om 't Kruis noch den zege te derven, terdt op de dood en, bij duizende werven,
gallemt: Hosannah! de zege is aan ons!
Zoo gingen wij al peizen langs den weg, en geen een van ons die een woord sprak. Onze oogen en ons herte baadden ondertusschen zoo diepe en zoo verre in de oneindige zee van blauwe lucht, rustende op een andere zee van groene, wentelende, wijd rondom ons strekkende koorenvelden. De zonne regende heure stralen over onze hoofden, in 't herte van 't schietende loof, in 't geweefsel van de uitkomende bladeren, in den schoot van den dankbaren grond. De blommekes langs de banen schoten uit hunnen slaap en wendden naar den Hemelkoning; het ronkende vliegske schreef zijne aangename krinkels in de lucht, dé lachende beke hep lustig voorbij, al blinken onder 't striemende vlotgers; hagen en kanten schetterden van 't gevogelte; de kruidekes langs den weg zongen van de plunterende moschbiën: de leeuwerke schudde zijn vlerken uit, ging zitten preken op de locht; en de koekoet riep ons van verre zijn zoeten „goeden dag" toe. Vogelkes zagen wij langzaam onmoogeldimmen, al draaien rond malkaar; dan schoten zij weêr pijlrecht omleege, slingerden snel achtereen, door struiken en tronken voorbij, en zaten en scholden elkander, in twist om 't gevangene vliegske; terwijl verre van ons, de voorzanger in het hooglied aller
375



vogelen, klagend het laatste gebed, den Amen zong en het slot van zijne heerlijke morgengetijden. Kruiden, grachten, weiden en 't vochtige land, alles doomde en ging op, hjk wierook, in 't vier van de bakelende zonne. De landslieden, die ons zagen voorbijgaan, prentten hunnen knie in den zachten vloer van den wijden tempel des Heelals, en, „in den naam des Vaders ende des Zoons ende des Heiligen Geest," wenschten zij den voorbijganger goê reize naar den Hemel, zeggende: „God gelieve zijne ziele in de eeuwige ruste! Amen".
Ha! verre van ons, en gelukkiglijk uit onze oogen, lag er misschien toen zoo menige stede op haren uitgestrekten steenhoop te zuchten en te zweeten, in 'tgebroel van de onverkoelde zonne; menige hooveerdige schouwe spoog zwarten rook in't aangezichte des Hemels; menig werkhuis daverde onder 't ontzaggehjk krampen en zuchten van den in 't vier gebonden liggenden dampreus, en joelde jammerlijk van de schijverende raders, van de ronkende riemen, van 't gezwets, 't geklaag, 't gelach, 't gefluit en, — God vergeve 't hun! — 't gevloek van eenen samenroerenden menschenzwerm; menig krielende strate hep vol heden, wier oogen, wier tale, wier asem, wier haastige stap, niet anders uit en gaf als zucht, brandende zucht, naar één ontbrekende dingen, nooit achterhaald of seffens wêer ontvlogen; en wij, — lof zij den Heere! — wij wandelden sprakeloos in 't midden van ons dierbaar Vlanderland; wij, van niemand gezien of 't en is van God en zijne eigene landslieden, ja, lof zij den Heere! — wij waren en wij voelden ons gelukkig, en we droegen een hjk!
De strate ging al winkelen voort en wij gingen al wenden erachter, schouwende al te mets naar eene sterre die, daar vóór ons, boven op den Kerktorre zat te blinken, gedoken nu en dan in de kruine der boomen.
Zoo pinkelt de avondsterre, als de koeien naar huis komen, traagzaam en dragende aan de melk die zij, gewonnen in de weiden, goedaardig en vreedzaam naar huis brengen.
Wij gingen en volgden den hane op den kloktorre, die nu op onze rechtere hand, dan op onze slinkere hand uitkeek,
376



langs den keerenden Kerkwegel. Eindelijk, na dikwijls verpalmd te hebben aan het stoffelijk overblijfsel, dat, hoe licht het ook was, toch hoe langer hoe lastiger wierd om dragen, gerochten wij op de bree strate, en daar, na een kleene stonde rustens, rees hij tot boven onze hoofden, hij, die de nederigste van ons allen was, en wij droegen hem op onze schouders. Zijn blanke en blauwe hjkgewaad sloeg in den wind, en waaide rondom ons, gehjk weleer zijne goede voorbeelden; of godvruchtig hielden wij 'tin onze handen, ten teeken van getrouwigheid, en verborgen er onze tranen in, gebogen als wij gingen onder den heiligen last. ..
Uit: DICHTOEFENINGEN.
HET SCHRIJ VERKE.
(Gyrinus Natans).
O krinklende winklende waterding,
met 't zwarte kabotseken aan, wat zien ik toch geren uw kopke flink
al schrijven op 't waterke gaan! Gij leeft en gij roert en gij loopt zoo snel,
al zie 'k u noch arrem noch been; gij wendt en gij weet uwen weg zoo wel,
al zie 'k u geen ooge, geen één. . Wat waart, of wat zijt, of wat zult gij zijn?
Verklaar het en zeg het rnij, toe! Wat zijt gij toch, blinkende knopke fijn,
dat nimmer van schrijven zijt moe? Gij loopt over 't spiegelend water klaar,
en 't water niet méér en verroert dan of het een gladdige windt je waar,
dat stille over 't waterke voert, o Schrijverkes, schrijverkes, zegt mij dan, —
met twintigen zijt gij en meer, en is er geen een die 't mij zeggen kan: —
Wat schrijft en wat sclirijft gij zoo zeer? Gij schrijft, en 't en staat in het water niet.
377



gij schrijft, en 't is uit en 't is weg; geen Christen en weet er wat dat bediedt:
och, schrijverke, zeg het mij, zeg! Zijn 't visseJkes daar ge van schrijven moet?
Zijn 't kruidekes daar ge van schrijft? Zijn 't keikes of bladtjes of blomkes zoet,
of 't water, waarop dat ge drijft? Zijn 't vogelkes, kwietlende klachtgepiep,
of is 'et het blauwe gewelf, dat onder en boven u blinkt, zoo diep,
of is het u, schrijverken, zelf? En 't krinklende winklende waterding,
met 't zwarte kapot eken aan, het stelde en het rechtte zijn oorkes flink,
en 't bleef daar een stondeke staan: „Wij schrijven", zoo sprak het, „al krinklen af
hetgeen onze Meester, weleer, ons makend en leerend, te schrijven gaf,
één lesse, niet min noch te meer; wij schrijven, en kunt gij die lesse toch
niet lezen, en zijt gij zoo bot? Wij schrijven, herschrijven en schrijven nóg,
den heiligen Name van God!"
o 't ruischen van het ranke riet.
IJaga godavdv dovaxija T) Hom. II. xvm, 576.
O! 't ruischen van het ranke riet! o wist ik toch uw droevig hed! wanneer de wind voorbij u voert en buigend uwe halmen roert, gij buigt, ootmoedig nijgend, neêr, staat op en buigt ootmoedig weêr, en zingt al buigen 't droevig hed, dat ik beminne, o ranke riet!
*) Langs het wiegelend rietbosch.
378



O! 't ruischen van het ranke riet! hoe dikwijls dikwijls zat ik niet nabij den stillen waterboord, alleen en van geen mensch gestoord, en lonkte 't rimplend water na, en sloeg uw zwakke stafjes ga, en luisterde op het heve hed, dat gij mij zongt, o ruischend riet!
O! 't ruischen van het ranke riet! hoe menig mensch aanschouwt u niet en hoort uw' zingend' harmonij, doch luistert niet en gaat voorbij! voorbij alwaar hem 't herte jaagt, voorbij waar klinkend goud hem plaagt; maar uw geluid verstaat hij ni,et, o mijn beminde ruischend riet!
Nochtans, o ruischend ranke riet,
uw stem is zoo verachthjk niet!
God schiep den stroom, God schiep uw stam,
God zeide: „Waait! ..." en 't windje kwam,
en 't windje woei, en wabberde om
uw stam, die op en neder klom;
God luisterde ... en uw droevig hed
behaagde God, o ruischend riet!
O neen toch, ranke ruischend riet, mijn ziel misacht uw tale niet; mijn ziel, die van den zeiven God 't gevoel ontving, op zijn gebod, 't gevoel dat uw geruisch verstaat, wanneer gij op en neder gaat: o neen, o neen toch, ranke riet, mijn ziel misacht uw tale niet!
O! 't ruischen van het ranke riet weêrgalleme in mijn droevig hed, en klagend kome 't voor uw voet, Gij, die ons beiden leven doet!
379



o Gij, die zelf de kranke taal bemint van eenen rieten staal, verwerp toch ook rnijn klachte niet: ik! arme, kranke, klagend riet!
Uit: GEDICHTEN, GEZANGEN EN GEBEDEN.
ONEIGENE.
Hetgeen ik niet uitgeve en hebbe ik niet in, wie zal mij dat wijten te schanden? Mijn herte en mijn tale, mijn rede en mijn zin, 't is al zoo van buiten, 't is al zoo van bin': 't ligt alles daar bloot op mijn' handen!
Dan, weg met de oneigene tale en den schijn van elders geborgde gepeizen;
mijn zijt gij niet, — uw, dat en wille ik niet zijn;
dat in mij en aan mij is, dat heete ik mijn: oneigene, ik late u,. .. gaat reizen!
o LIED.
o Lied! o Lied!
gij helpt de smert wanneer de rampen raken, gij kunt, o Lied, de wonde in 't hert, de wonde in 't hert vermaken!
o Lied! o Lied!
gij laaft den dorst, gij bluscht het brandend blaken, gij kunt, o Lied, de droge borst en 't wee daarvan, doen staken.
o Lied! o Lied!
het zwijgend nat dat leekt nu langs mijn kaken, gij kunt het, en uw kunst is dat, gij kunt het honing maken . ..
o Lied! o Lied!
380



GIJ BADT OP EENEN BERG ALLEEN . . .
Gij badt op eenen berg alleen, en . . . Jesu, ik en vind er geen, waar 'k hoog genoeg kan klimmen om U alleen te vinden; de wereld wil mij achterna, alwaar ik ga of sta, of ooit rnijn oogen sla; en arm als ik en is er geen, geen een; die nood hebbe en niet klagen kan; die honger, en niet vragen kan; die pijne en niet gewagen kan hoe wee het doet! O, Leert mij, armen dwaas, hoe dat ik bidden moet!
Uit: KLEENGEDICHTJES.
Met 't Kruis in top
zoo varen wij
door 't wereldtij ten hoogen Hemel op!
ALS DE ZIELE LUISTERT.
Als de ziele luistert spreekt het al een taal dat leeft,
't lijzigste gefluister ook en taal en teeken heeft:
blaren van de boomen kouten met malkaar gezwind,
baren in de stroomen klappen luide en welgezind,
wind en wee en wolken, wegelen van Gods heiligen voet,
talen en vertolken 't diep gedoken Woord zoo zoet...
Als de ziele luistert!
381



Uit: TIJDKRANS.
MIJN HERT IS ALS EEN BLOMGEWAS.
Mijn hert is als een blomgewas, dat, opengaande of toegeloken,
de strale van de zonne vangt, of kwijnt en pijnt en hangt gebroken!
Mijn hert gelijkt het jeugdig groen, dat asemt in den dauw des morgens;
maar zwakt, des avonds, moe geleefd, vol stof, vol weemoeds en vol zorgens!
Mijn hert is als een vrucht, die wast en rijp wordt, in de schauw verholen,
aleer de hand des najaars heeft, te vroeg eilaas, den boom bestolen!
Mijn hert gelijkt de sterre, die verschiet, en aan de hooge wanden
des hemels eene sparke strijkt, die, eer 'k heraêm, houdt op van branden!
Mijn herte slacht den regenboog, die, hoog gebouwd dóór al de hemelen,
welhaast gedaan heeft rood en blauw en groen en geluwe en peersch te schemelen!
Mijn hert... mijn herte is krank, en broos, en onstandvastig in 't verblijden;
maar, als 't hem wel gaat éénen stond, 't kan dagen lang weêr honger lijden!
382



Uit: RIJMSNOER.
CASSELKOEIEN.
Aanschouwt mij, hier en daar, die bende Casselkoeien;
die, louter bruin van haar, als zooveel blommen bloeien, in 't gers en in de zon, die, zinkend henentiet: die, rood, het roode veld vol roode vonken giet.
't Is prachtig overal, 't is prachtig, hoe de huiden
dier koeien liefgetal van vouwe en verwen luiden; t is prachtig hoe ze staan, gebeiteld en gesneên, lijk beelden, over heel die wijde weide heen.
Daar zijnder, roode als vier; castanjebruin geboende;
naar donkerbaaide bier, naar bijkans zwart bier doende: beglinsterd en beglansd; van vel en verwigheid, gehjk en ongelijk, — terwijl de zonne beidt.
Al langzaam langer speelt, dwersdeur de weidegronden, 't zij welker koe een beeld van schaduw bijgebonden; en, wangedrochtig groot, in 't donker gers, voortaan, zie 'k zwarte spoken van gevlerkte koeien staan.
Goên nacht! De zonne beet ten neste neêr: tot morgen
is al dat verwe heet, en oogen aast, verborgen: de koeien zijn voorbij, gedelgd en uitgedoofd, en .. . morgen weêr, ontwekt ze 't blinkend zonnehoofd.
383



AVONDROOD
Nog nauwlijks is het groen der boomen groene, en even zijn, toppewaards, alleen de takken groen gebleven; al 't ander zwarter wordt en zwarter: boomen net, van zwarte zijde zijn 't, op blauw satijn gezet.
't Leeft alles langzaam uit, dat verwe is: henen dalen de laatste en langste van de heve zonnestralen;
't wordt watergroene, omhooge;
omleege, brandt en broeit
de groote zonne nog,
die zinkt en grooter groeit.
Ze duikt heur aangezicht beneên des wereld neggen, die, eindloos, slinks en rechts, hun lange hjsten leggen;
die 'k opwaardstriemen, die 'k een' wolke twee of drie den zonnezienden kant geheel vergulden zie.
In 't heerhjk zonnenveld, dat donker wordt omhooge, en langzaam donkerder en dieper, staan ten tooge,
geschreven, zwart op goud, een bende reuzen groot: het eindloos boomenvolk, in 't eindloos avondrood.
384



Beziet rnij'haastig nu die schoonheid! Neder nijgen de duisternissen: 't veld, het vee, de vogels zwijgen;
het nauwt, in 't westen; nog een tijdtje, en, doodgedaan, zal al die heerhjkheid gedekt en donker staan.
Uit: LAATSTE VERZEN.
MOEDER.
't En is van u hiernederwaard, geschilderd of
geschreven, , rnij, moederken, geen beeltenis, geen beeld van u
gebleven.
Geen teekening, geen hchtdrukmaal, geen beitelwerk
van steene, 't en zij dat beeld in mij, dat gij gelaten hebt,
■ alleene.
o Moge ik, u onweerdig, nooit die beeltenis
bederven, maar eerzaam laat ze leven in mij, eerzaam in
mij sterven.
Dletsche Lusthof II
385
25



HUGO NESTOR VERRIEST.
1840—1922.
Leerling en geestdriftig vereerder van Guido Gezelle. Aan het Klein Seminarie te Roeselare, waar hij eens de lessen volgde van den grooten meester, die hem de schoonheid openbaarde, werd hij zelf leeraar in „poësis". Vurig voorvechter in de Vlaamsche Beweging, oefende hij grooten invloed uit op zijn leerlingen van wie hij later verschülenden schetste in zijn Twintig Vlaamsche Koppen. Zijn meest beminde was de jong gestorven Albrecht Rodenbach.
Met zijn Voordrachten won de zoetgevooisde, innemende spreker de harten, zoowel in Noord-Nederland als in Vlaanderen. Natuur en waarheid was het ideaal van Verriest. Daaruit spruit de kracht van zijn taal. Een taal, „helder en sierlijk als het mooiste Fransen uit het classieke tijdperk, maar vol warm gemoed, verfijnd door de zinnen-gevoehgheid van een modern mensch, en, hoe veredeld ook, toch altijd opborrelend uit de zuiverste bronnen van de volkstaal" (Vermeylen).
Als „pastoor van den lande" in het nederige dorpje Ingoyghem stierf Verriest. Zijn grafteeken draagt het opschrift: „Ons Volk moet herleven", zijn strijdleus. De dichter teekende zijn zelfportret aldus:
„Mijn wezen heeft echo geweest, echo van natuur, 's Morgens van dat oosten daar 's Middags van den zonnekrans. 's Avonds.
Ik hebbe echo of weerslag geweest van de bosschen, van de rilde sparre, van dien zwaren eik, van dien lichten populier.
Ik hebbe echo geweest van mijn arm volk, verlaagd, verzonken.
Ik hebbe echo geweest van de dichters."
386



HUGO NESTOR VERRIEST.



I



Uit: WERK VAN HUGO VERRIEST.
stijn streuvels (Fragment). Een schoone Kop.
Ik wilde wel dat gij hem zien mocht, zoo ik hem dikwijls gezien hebbe, 's voormiddags, als hij, haastig genoeg, uit zijne bakkerij komt om een oogenblikje bij u te zijn en wat te praten. — Hij staat wit in 't meel en bespetterd met deeg. Onder zijn vlottende broek die sluit in de lenden, onder zijn vlottend hemde, gestriept grauwrood, rijst omhoog uit zijne sluffers en teekent een flink, sterk lichaam, niet lang, niet kort, vrij en los, vlijtig en vlugge; en boven zijn zenuwgespierden en zeker geteekenden roerenden maar vasten hals staat zijn kop; een schoone kop, een prachtige jonge kop, uit levend marmer gebeiteld, met nette zuivere lijnen en, onder 't blond borstelhair, vaste en lichtelijk uitspringende hoeken aan voorhoofd, kaken en kin. De vlerken van den rechten, fijnen neus plooien uit, en de knevels streuvelen wederzijds opwaarts en vrij. Zijne oogen hebben wisselende tinten: Zij zijn zeeblauw met groene glansen, of perelgeluw blauwgetint; maar stralen, stralen, stralen en roeren. Zij kijken en bekijken, genietend. Maar... wat liggen die donkere zwaarwegende rimpels in dat voorhoofd daar?
Ik wilde wel dat gij hem zien mocht, als hij, achter 't werk tegen avond, net, bezorgd, frisch en jong gekleed, ter wandeling uitzet. Zijne groote, schoone jonge, geluwblonde hond springt hem tegen hjf en schouders, vliegt ter deuren uit en in dolle vaart doorkruist de straten en wipt over de grachten veldewaarts op. Hij, Stijn Streuvels, vangt in eenen glans der oogen de heldere blauwe metelooze lucht daarboven, en drinkt in eene genotteuge de schoone wentelende ScheJdevlakte, en gaat, uitwendig verstrooid, inwendig bezig, oogen en ooren open, maar buiten den gewonen drentel der gewone wereld.
Een schoone jongen.
Hij is een kunstenaar met het woord, — en veel meer nog een kunstenaar in de ziel.
387



Hij heeft en geeft eene kracht van leven. En wilde ik den vorm van zijn wezen en zijne kunst in één woord bevatten en uitdrukken, ik zou zeggen: Een bloei! Hij bloeit:
Hij bloeit inwendig, en ontvangt, in bloei van geest en hert en ziel, zijne beelden. Een levend leven bloeit in hem. Dat leven, met ééne welle, met éénen zwalp, omspoelt, beperelt en betintelt de prente van het beeld, van het zicht, van de roering, van de levenswende, die uit zonnebrand, uit zomerhitte, uit boschweelde, uit lentegroen en lentejeugd in hem spiegelen, en die hij ziet.
Want hij ziet.
Hij ziet in volle hcht, en helder kleur en teekening.
Hij ziet in volle hcht: hcht vooren en achter; rechts en links; volle hcht, dat nederplascht, dat giet en stort in overvloed, en daar ook doet tintelen. Hij ziet gehjk Claus schildert; maar andere zaken.
Hij ziet in kleur; in klare kleuren; in hevige kleuren; in passende, harmonieerde kleuren; in versche, nessche kleuren. Zij leken nog.
Hij ziet de lijnen; de levende lijnen; den plooi, den gang, het wenden van het leven.
Ja, hij heeft die allerhoogste gave: Hij ziet, door zijn eigen oogen, in waarheid, in leven, in licht, in f rischheid, in groei en bloei, en met allerdiepst genot.
Alzoo ook schildert hij met het woord; en wat hij schildert staat in volle hcht, plasschend hcht, in een gloeienden bloei van hcht en kleuren; in verschen bloei met versche kleuren; die versch blijven en nesch.
Wat hij schildert staat in bloei van leven. — Het roert en waagt en is bezield. De zonne straalt er op en door. De avond strekt er rond. De nacht hangt erover. Natuur waait en welt er om; en het leven, het innige leven, het ware en diepste leven, uit bodem en lucht en mensch, tintelt er door. De kiem van leven ontplooit erin en gaat onbewust omhoog.
Zijn eigen ziel bezielt: — Het is de alles bezielende scheppingsmacht.
388



En dat, ja, is een zijner grootste gaven.
Er ligt eene zeldzame en wondere kracht in zijne ziel: Zij doet leven; zij spreidt leven rond in overvloed. De zonne leeft, de boomen leven, het gras leeft, het water leeft, natuur leeft in frissche jeugd, in heeten brand, in koelte, in koude, vol innige eigen welhgheid. Hij leeft, en geniet het leven. Wonderlijk genoeg, onder en in de zwartste en donkerste beelden zit er een genot en gejuich van wellige wonnige ziel. Die ziel doorgrijpt, doortast natuur en leven, tot in haar diepste gronden; maar zij doet dat zonder zoeken en zonder werk, uit natuurlijke werkingskracht of doorzichtigheid. Zij schept dan weêr, doet herworden en volmaakt, onbewust en zonder beleg, uit eigen wezen, uit rijkdom en overvloed, de beelden, die zij ontvangen en genoten heeft; ook hetgene zij bij deele ziet en verneemt; ook hetgene zij uit zuivere fantasia scheppen wil.
't Is die kracht van leven, die scheppende macht, die van het diepste zijner ziel, uitwendig, overvloedig, uitbloeit in bloeiende jonge beelden, overvloedig en toch sober. Overvloedig in klaarte, kleuren en tinten: sober in lijnen en teekening. Zijne macht straalt in kleur en gevoel; en indien zijne schetsen niet al zeker doorlijnd zijn, „si la ligne n'est pas impeccable," het leven bromt en zingt.
Met die bloeiende scheppingsmacht schept hij die beelden en zichten die zijnen naam, verre en bij, al met eens hebben rondgemaard, en hem boven de gewone letterwereld hebben gedragen, in den bloei van zijn eigen wezen, hebbende eigen oogen, eigen genot, eigen schildering met eigen woord, ongezocht.
Geern genoeg zou ik eenige prachtige bladen uit zijne werken overdrukken, en U een oogenblik zijne schetsen doen bekijken. — Er zijn er te veel, en ik zou moeilijk kiezen tusschen
dien Zolder's avonds;
dien Slenteraar;
dat Duivekot;
den Ongroei, of de luizen, met die etse van die oude schooister, — en veel andere.
389



Het Wit leven is gelijk eene albe, een wit kerkekleed. Het stoort van verscbe reuken, en zwijgt weêrhouden; maar het wordt brutaal gekrookt.
Het Ongeluk is een ontzaggelijke reuzenmachien waar alles rotst en radert, rukt en trekt, en stille valt, en waar de mensch als een wiel en tand van wordt. — In eene ooggrepe is het gevat, in één en last en angst is het doorademd, in één pijnlijke zieldracht uitgeworpen; één leven.
Op den Dool benauwhjk wild en ruw, maar allermachtigst, 't Is het allerlaagste van 't bedronken armevrouweleven. Het wordt eene jacht, eene drift, een wilde woeste dronkenschap, eene dierlijkheid. — Het wentelt in ééne teekening, in een donkerbruinen rostbeglansden avondsching, van één stuk, met éénen levenszwalp.
De Eerste Communie van Horieneke staat met allerprachtigste brokken. Het is overprachtig; Het is zoo rijk, zoo weeldrig en zoo vast, maar het is min één van zicht en dracht en waarheid. Horieneke van dien nacht, is in den dag niet uitgegroeid.
Boven deze en andere schetsen gloort De Oogst, met zijn volk, met zijn werk, met zijne landschappen, met zijnen zonnebrand.
„De Oogst" gloeit; hij gloeit. De zonne brandt; de zonne danst; zij danst en davert door klaver en koorn en over 't zwoegend volk. De stralen stralen en steken u in hals en rugge. Het brandt.
Daarvooren, daarin, daarachter, staan en teekenen geweldig en net, zuiver en hcht, allerhande wezenprenten, met ziel en hjf. Zij zijn geschetst, met de kool, au lavis, in kleur, met borstel en vingertrek, hevig of nauwelijks getoetst.
Allerprachtigst I
— Jamaar, Stijn Streuvels kent dat werk niet, noch die zuiderzonne. Hij heeft ze nooit gezien. Neen, hij heeft ze nooit gezien; dat Duivenkot, ook niet. Maar hij heeft de duiven gezien en vervolgd en bespied, en dien jongen entwaar. Hij heeft de Pikkers gezien, en gehoord, en afgeluisterd, en den zonnedans door hunne woorden voelen daveren.
Hij ontwaart, bespeurt en ontvangt bij brokken en
390



strikken, en maakt, — Neen, „maken" past niet, — en herschept het geheel wezen. Hij doet het worden. ' Van Cuvier vertelt men dat als hij, van onbekende dieren die uit de wereld verdwenen zijn, een been kreeg, een stuk van de romp, hij het geheele wezen herteekende. Dat doet Stijn Streuvels.
Hij ziet stukken natuur, bekijkt ze, bewondert ze, geniet ze, en draagt ze genietend in de ziel. Zij wassen daar. Zij chrystahseeren (— dit voor . . .) Zij volworden. Den eersten kiem en levensplooi ontvangt hij, en in zijn open geest en hert groeien zij tot hun prachtig waarheidswezen.
Hij ziet met heldere oogen, en borstelt klaar en rechtzinnig. Hij ziet het leven en herschept het.
Zijn „Wat" en zijn „Hoe" komen uit zijn jong zieleleven.
Hij heeft veel besproken geweest en gelaakt:
— wegens zijn taak en dialekt.
— wegens zijn zoogezeid realisme. Zijne taal?
De Gids, een der groote Hollandsche tijdschriften spreekt ervan en zegt:
„Wij staan er in den beginne vreemd voor, kijken vreemd op, en meesmuilen soms over die ongewone klanken en zonderlinge woorden vormingen. Maar als bij herhaling van het ongemeene woord de beteekenis ervan ons allengs duidelijker wordt, als wij aan die eigenaardige vormen meer gewend zijn geraakt, leeren wij al het pittige, sappige, kleurige en teekenende van die taal waardeeren. Gehjk zijn gewestgenoot en bloedverwant, dichter Guido Gezelle, het in zijne gedichten deed, schiep Streuvels in zijn prozawerk uit de materiaal dat hij om zich heen vond, uit de landspraak zooals die, vol nog van middeleeuwsche bestanddeelen, door de West-vlamingen gebruikt wordt, een eigen taal vol frischheid en leven, waarin het beurtelings bruischt en kookt, zingt en dartelt."
Zijn realisme?
Waar is het dat zijne ooge meest ziet wat kleurt en afteekent, en donker en zwart uitkomt op witten grond buiten het gewone en gemeene leven. —
391



Waar is het ook dat hij zulke schetsen voorenkiest en ze hevig en ruw teekent en kleurt.
Dat komt — uit zijne eerste lezingen; van Zola niet, maar van de groote Russen en Noordsche schrijvers. Zijn zien en gevoelen ging eerst aldaar open: zijne macht en kunde ging langsdaar op, en alle mensch draagt eenen tijd zijne jongere opvoeding mede door het leven.
Zeker ja, de jongere Letterkunde is gewend nu de donkere zijde, den zwarten kant, den leegen en diepen hoek van het menschehjk leven alleen, te bekijken.
Zeker ja, er ligt eene oneindigheid van ziel en leven daarbuiten, even waar, even „psychologisch"; maar de oogen kijken nu aldaar; de monden smaken nu dien ruwen kost, uit afkeer voor den zoeterik, dien men sedert zoolang te eten kreeg: zij smaken, mits kunst, hcht en kleur en waarheid, levende kunst.
Daarbij, wat hevig af teekent is gemakkehjker om doorzien en opnemen, en trekt meer den jongen kijk.
Dat komt ook — uit zijne streek: uit zijne eigen streek, Scheldekant en Rogge. Die daar wonen weten daarvan te spreken, en waarheid is waarheid.
Dat komt nog — uit zijne natuur en haar dubbel gevoelen.
Er hgt in Stijn Streuvels een gevoel van blijheid en lust in het leven, een jubel van eigen leven en kunst; een genot van dat uitbundig leven, dat ruw leven, dat rauw leven te zien en te schilderen. Rubens ook droeg in hem dat genot van het bloeiend wilde bloed te borstelen met wilden borstel. Teniers ook, langs minderen, misprijzenden kant.—Stijn Streuvels geniet hcht en klaarte en kleur. Claus ook. — Het is de nieuwe schilderij; het is de nieuwe pottebakkerij, het is. het nieuw jong leven, het is eene jongere kunst, die uitbortelt, die bloeit in teekening en kleuren, door jeugdig, frisch, eigen, prachtig woord.
Daaronder ligt een tweede gevoel: een soort van bitterheid en kwaadheid, als van eenen die stuikt tegen een omsluitende wereld, tegen zijn eigen volk, tegen zijn eigen ook, tegen . . .'k en weet niet wat. — Ah, Moeder, wat hebt ge
392



mij daar verteld van zijn lastige geboorte en groei, en tragen laten eersten monkelplooi 1
Daaruit komt de jonge Stijn Streuvels. Maar laat hem, buiten alle lezing, geheel zijn eigen worden; laat al dat vreemd is afvallen, allen indruk wegslijten; laat hem zijn, wat hij is, in volle kracht, in volle pracht, in vollen bloei, „ontbundseld";
Laat hem de beelden zien uit Vlaanderen, alle beelden, hoog en leeg, en die beelden, door zijne oog, zijne hand, zijne klaarte en donker door zijne zielzindering en wezen herscheppen;
En hij geeft ons die schoone, ware, prachtige Vlaamsche galerij.
393



ALBRECHT RODENBACH.
1856—1880.
Leerling te Roeselare van Hugo Verriest, die de vraag: „Wat ging hij worden?" beantwoordde: „De dichter, de ziel, het hert, de geest, het woord van het herwordend Vlaanderen". Hij bezielde met zijn geestdrift „het studentendiet" van Vlaanderen, vooral in den tijd der zgn. „Blauwvoeterie", na een oproertje van 1875. Door studentenliederen wakkerde Rodenbach het verzet aan tegen de kleingeestige behandeling der Vlaamschgezinden. Maar vooral van het drama verwachtte hij een machtige werking tot bevordering der beweging. Van 1878 dateert zijn drama in verzen Gudrun, waarop technisch zeker nog wel wat af te dingen valt, maar de bekoring van al Rodenbach's werk, ook van de Gedichten hgt, aldus weer Verriest, in „de levenmachtigheid, de schepping van levende wezens die uiterlijk en innerlijk, uit hun eigen ingestort leven, hun doen en laten, hun denken en voelen, hun spreken en zwijgen halen".
Uit: GEDICHTEN.
WAARHEID.
Ter Waarheid streeft mijn twijfelend gedacht, ter Waarheid streeft mijn rustelooze ziel, ter Waarheid wille ik steeds met al mijn krachten, ter Waarheid, bron van balsemende vrede.
Zoo leef dan, Jongeling, en onweerstaanbaar vervoere u Drift tot levenswerkzaamheid, door lenteweder, zomergloed en winterstorm, door zonnewonne, manesching en duisternisse, ter rustelooze werkzaamheid. Maar steeds beheersche Waarheid, in het vroedend voorhoofd gerust en kalm gedregen, Drift en Daad.
Zoo zing dan, Jongling, daar gij jongling zijt, en, wijl rondom u woelt de bonte wereld, sta recht in 't midden met wijd open oog,
394



aanhoor wat elke wind u medebrengt,
en dicht, weêrspieglend en weêrklingend.
Geen standbeeld, neen, vervrozen koud en stoml
Gedeund wen u beschingt de roode morgen;
gezucht wanneer de wind voorbij u zucht,
gehjk die harpen in den avondwind
die met der boomen hed hun klachte paren.
En storremt zee en hemel rondom u,
zing meê. En woedt rondt u de wilde slag,
kamp mede en sla den bardit in den wind.
En jaagt u Drift, zijn woord is 't klingend hed:
gezongen wen uw ziel aan 't wagen gaat,
gehjk de zee wen 't in haar gronden ziedt.
Begeestre 't hed de werkzaamheid uws levens;
ja, zing en dicht, van wonne en wee en woede,
van liefde en haat; ja zing en dicht — maar steeds
beheersche Waarheid, in het vroedend voorhoofd
gerust en kalm gedregen, Dicht en Zang.
Geen valsche zuchten en geen valsche tranen,
geen mom op 't aangezicht des noordschen Zangers,
geen nietig speeltuig van uw ziel gemaakt
dat lacht of jankt naar men de wrange draait;
maar, hjk gij 't leven in u leven voelt
en rond u, dwing het in uw hed te leven,
o Zanger, echt en trouw gelijk een kind.
HET LIED DER VLAAMSCHE ZONEN.
Gezeid: De Blauwvoet.
Nu het hed der vlaamsche zonen, nu een dreunend Kerelslied, dat in wilde noordertonen ... uit het diepste ons' herten schiet.
Herhaal. Ei het hed der vlaamsche zonen met zijn wilde noordertonen, met het oude vlaamsche hoezee: „Vliegt de Blauwvoet? — Storm op zeel"
395



't Wierd gezeid dat Vlaanderen groot was, groot scheen in der tijden wolk; maar dat Vlaanderland nu dood was en het vrije kerelsvolk. Herhaal. . .
Maar dan klonk een stemme krachtig over 't oude Noordzeestrand; en het stormde grootsch en machtig in dat doode Vlaanderland. Herhaal...
En hier staan wij 't hoofd omhooge, vuisten trillend, kokend bloed; vlam in 't herte, vlam in de oogen, en ons naam ons trillen doet! Herhaal...
Van de blonde noordsche stranden, dwang en buigen ongewend, onze vaders herwaarts landden, leden, streden ongetemd. Herhaal...
Ja, wij zijn der Vlamen zonen, sterk van hjve en sterk van ziel, en wij zoün nog kunnen toonen hoe de klauw der klauwaarts viel, Herhaal.. .
Op ons vane vliegt de Blauwvoet die voorspelt het zeegedruisch, en de Leeuw er met zijn klauw hoedt, 't lieve dierbaar Christi kruis. Herhaal...
Weg de bastaards, weg de lauwaart s! ons behoort het Noorderstrand, ons, den Kerels, ons den Klauwaarts, Leve God en Vlaanderland! Herhaal...
396
396



KAREL MARIA POLYDOOR DE HONT.
(Pol de Mont). geb. 1857.
Pol de Mont, die na 1880 in Vlaanderen de leider werd der poëtische beweging, de voorvechter van „de kunst om der kunst wille", wees Vlaanderen het eerst op de dichters van het Noorden: Perk, Kloos, Winkler Prins, Van Eeden en Gorter. Met de vaardigheid, waarmee hij, zich losmakende van het Vlaamsen, het algemeen Nederlandsen hanteerde, dichtte hij zijn luchtige fantasieën en rninneliederen, enkele frissche natuurimpressies (Lentesotternijen 1881; Idyllen 1882, e.a.) Zijn meeste verzen zijn echter te oppervlakkig, te weinig stem van diepe ontroering, om bhjvend indruk te maken.
Uit: LENTESOTTERNIJEN.
uchtendhymne.
Wat zijt gij frisch, o meiën-lucht! ...
Koelende winden fluisteren ... Vogelen reppen de wiek tot de vlucht, de wateren prevelen, 't strandriet zucht!. ..
En de boomen? — ... De boomen luisteren!
Vol pracht en schoonheid staan zij daar, de kruin van 't wordend hcht reeds klaar, den knoestigen stam
half in den smoor verborgen; en — stil, gansch tam en stille, zwijgen en groene tak, en blad, en twijgen,
wen de eerste roode zonnevlam, bloeddruipend, komt door 't loover zijgen ... Gaat zachtjes, wandlaars .... voet vóór voet..., stoort Godes stilte niet.... en doet geen blad, geen enkelen stroohalm kraken. Ziet rond u ... bhjft aanbiddend staan! Als outers, ziet! de heuvels blaken
397



oranje en blauw: de morgendienst vangt aan ... Stil! Alles... stil.. .! —
Gij, dauw, zijp neder van ranken en blaan; groengouden gerst, wieg weg en weder; gij, leeuwerik, stijg uit een zee van graan, en sla uw bed, van kwalen vrij en zorgen!
En ziet! Van dauw omkleed,' de blanke berken staan en hooren ... 't „worden" van den morgen.
398



PROSPER VAN LANGENDOCNK.
1862—1919.
De oudste dichter van den kring „Van Nu en Straks", met zijn vrienden vurig bewonderaar van Gezelle, maar in tegenstelling met velen hunner een „nieuwe synthesis" verwachtend van het Christendom: „het cathohcisme is breed genoeg om ieder persoonlijk streven te omvatten en staat nog, en zal immer staan aan het toppunt van alle leven". Vermeylen bezorgde een prachtuitgaaf van zijn Verzen en zijn Proza en noemt hem „den man, die alle schrijvers van dezen tijd vooraangegaan is in het werk van verdieping, verruiming en veredeling, waar de nieuwe Vlaamsche letterkunde uit groeien zou."
Uit: VERZEN.
CRUCIFIGETUR.
Des Libans ceders trilden bij de akkoorden
van 't Levend Woord. De palmboom wuifde zacht
over den Heiland, die de waarheid bracht
en Wien er hemelglansen 't hoofd omgloorden.
De jonge stralen van het daghcht boorden
door 's ouden werelds helledonkren nacht,
der heidnen oog verblindend door hun pracht,
en 't klonk: „Nooit sprak een stervling zulke woorden!'
Doch priesters schreeuwden wraak: —Hij had ze ontmomd! en 't volk: — had Hij 't door wondren niet verstomd? en hooger macht: — brak Hij geen slavenbanden?
„Ten kruisdood!" huilt het grauw, „ten schandedoodl" Hij treedt ter vierschaar heen, zoo godlijk groot... — En de eedle rechter wascht zich kalm de handen.
399



LANGS ZOMERVELDEN.
Langs zomervelden wil ik zwerven, waar hemelreine hedren zingen, die tot den grond des harten dringen, langs zomervelden, waar het koren goudglanzig deint in wijde golven, vol kollen, in die zee verloren, roodlachend nu, dan weer bedolven.
Langs zomervelden wil ik zwerven, oneindig breed als oceanen, waar nooit de blauwe sferen tanen, geen woud begrenst de verre kimmen; waar, boven 't wereldsch kleine en booze, de ziel, in 't warme hcht aan 't ldimmen, gansch wegsmelt in het eindelooze.
Langs zomervelden wil ik zwerven, waar, uit den hoogen, 't heimvol duister, doorzilverd van den sterrenluister, neerzinkt als dauwvocht zoet en lavend; waar starren hefdevonken wekken, en, in den weeldevollen avond, onze armen zich ten hemel strekken.
400



FRANK LATEUR.
(Stijn Streuvels). geb. 1871.
Frank Lateur, neef van Guido Gezelle, werd in 1871 te Heule bij Kortrijk geboren. Langen tijd was hij banketbakker te Avelghem, maar ging later wonen te Ingoyghem, waar Hugo Verriest pastoor was. Onder invloed vooral van Scandinavische en Russische schrijvers (Andersen, Björnson, Tolstoï) ontwikkelde Streuvels zich tot een der grootste Vlaamsche prozaïsten. Men zou hem een individuahstisch realist kunnen noemen, omdat de omvang van zijn gezichtsveld, wat hij er uit kiest, en de kleur van zijn visie vooraf bepaald is door zijn eigen gemoed. Zijn werk wordt gedragen door de innerlijke samenhang van het beschouwde met de eigen meevoelende ziel en deze samenhang maakt er de onweerstaanbare bekoring van uit. In zijn vele novellen (o.a. Lenteleven; Zomerland; Zonnetij; Openlucht) is het vooral het zgn. instinctieve leven, dat Streuvels weergeeft, eerst De Vlaschaard (1907) is een welgeslaagde proeve van hiermee gepaard gaande karakterontleding.
Uit: LENTELEVEN.
lente (Fragment).
... 't Was nu voor den laatsten keer avond en morgen, als 't weer zoo laat en donker was, zou alles reeds voorbij en gedaan zijn! Al die dagen, heel die lange reeks van klaar en donker, lessen leeren en lessen opzeggen dat was gekomen en gegaan — een geestige tijd nochtans — en nu dat groot ding — altijd van zoo ver gezien, zoo ongenaakbaar — daar nu zoo dicht vóór de deur stond, had Horieneke er bijkans deernis in dat 't verlangen en 't hunkeren zou ophouden en hjk vrees voor 't geen komen ging. Zou zij durven slapen van den nacht? — neen. 't Was zoo goed wakker te liggen peinzen en zij moest nog zooveel bidden; heur hertje was nog verre van bereid en gereed te zijn. — O Heere, ik
DietBche Lusthof II
401
26



ben een arm kindeke en Gij wilt tot mij komen ... ons Lieve Vrouw maak mijn zielke rein hjk een blinkend kapelleke opdat het een weerdige zetel zij voor Uwen goddehjken Zoon. — Het wit kleed, het lag nu opengespreid op 't pronkbed in de kamer, en haar kroontje er nevens bij 't andere allemaal. Nu zag zij heur-zelf reeds aangekleed in heel dien witten rijkdom als een koninginneken, staan lachen door haar blonde kruUekes! Zij betastte de papieren bollekes om haar hoofd; morgen zouden zij losgaan en in een wolke kronkels openvallen; en de menschen die haar gingen bekijken, en tante ... Nu haar gedicht nog eens opzeggen voor morgen in de kerk; — en die schoone prente die zij zou krijgen van den pastor ... Zou er toch niets vergeten zijn? . . . nog eens alles overpeinzen — en haar keersdoekje? Ja 't was er ook. Hoe laat zou het nu wel zijn? Het uurwerk tikte hjk de stap van een zwaren vent, beneden in de keuken. Overal was het doodrustig. Zij zou nu liggen wachten tot het uur sloeg, om te weten hoe lang 'tnog duren moest eer 't klaar werd. Haar oogen werden zoo moe en daar wandelden alle soort van dingen, dooreen, op den witten muur ...
In dat plechtig zwijgen ging de nachtegaal op. Drie klare slagen klonken uit het holle bosselke; 't was hjk een orgelstem in een wijde kerk. 't Helmde over 't veld en 't verstierf in een rustig weglekend fluiten; en dapperder nu, kort afgekapt, hjk rollen van draaiende stalen trappen, hooge en leege slagen, beurtelings, en van langs om sneller, loopen, ruischen en stoeien, met langgerokken fluitentrekken, heel zoet, een geweld dat opkwam in een storm van rinkelende bellen, klaar hjk water, met een macht, geweld en juistheid, erger dan honderdduizend dronken beiaarden in den zwijgenden nacht. En nu, weer lijzig wevend, zoo wegslepend stil, inwendig zoete, mijmerend voorzichtig, spelen als met glazen boontjes ... En weer luider en verflauwend, wegdragen op stillen wind, neuzelen, hjk engels die bidden.
Hooge was een blauwfluweelen kleed gespannen met pinkelende sterren deurzaaid en, overal langs het land, stonden de boomen wit. In de kronkelende wegelkes, tusschen de angelieren, anemonings, sneeuwballen, jasmijnen wandel-
402



den statig witte gestalten in slepende kleeren; kronen van witte rozen, met geluwe bloemen, blonken op hun goudene lokken die zij openschudden op de blanke schouders. Heel de wereld was één reine verte waar blauwe rook in draaide en 't stoorde van ongenoten frissche reuken. Een zachtzingende muziek van mijmerende hedjes, zweefde door de lucht. Horieneke zag zichzelf daar ook in dien grooten hof — een engelke met engelkes — aan 't spelen. Tusschen de boomen hingen koorden gespannen en zij touterden er op en wiegden met vliegend haar en wapperende kleeren, zwierend, hooge boven de kruinen, hcht hjk de wind, rondom in een regen van wit bloemenpluk. Zij zongen overhand, met deze die neergevleid lagen in de beddekes van witte leliën en viooltjes — nog nooit gehoorde zoet gezang. Niemand die sprak van uitscheiden of naar huis gaan; dat moest daar zoo blijven zonder regen of donker worden; aanhoudend jubelende leute en schetterend verzet in die wijde zalen waar 't, met al die stemmen en geruchte, zoo aardig, smachtend stil bleef, hjk manesching. Ginder bij 't zwarte bosch, ging de gestadige slag van een pikke en dat smeet een bang gerucht in dien ijlen nacht. Daar stond een eendelijke groote man, zijn hoofd keek boven de boomen en zijn wijde armen zwaaiden die pikke en een haak en slag op slag vielen onder zijn handen het groen en de bloemen waar hij voorbij ging. 't Gezang hield stilaan op, de touters vielen slap en 't spel verging in een benauwelijk wachten, hjk voor den donder. Elkeen stond bevreesd, verslagen te zien naar dien reus die naderde, 't Blauw van den hemel donkerde en de engels voeren weg, hjk uitgedraaide lampen. De bloemen waren uitgebloeid en heel het veld lag plat gemaaid hjk een kale wildernis; en die vent met zijn pikke die zich nu rechtte om zijn afgedaan werk te bezien, was haar vader!
Met den slag werd Horieneke wakker en zij beefde van benauwdheid. 'tWas zoo schoon geweest dat zij er van zuchtte; 't schemerde buiten eene opkomende klaarte.
't Was dag! Zondag! In eenen wink wipte zij uit het bed en snakte 't venster open. De boomen stonden er nog en de bloemen ook en al het wit van gisteravond; maar alles
403



zoo bleek, afgegaan en kleurloos bij al 't blinkend büje van daareven... en nievers geen engelke. Zij verzuchtte. De hemel hing grauw, met een dikke wade overspannen en ten oosten was er een lange fijne kloof in gescheurd, uitgebrokkeld, opengespleten en daar bachten, diep, een roodgouden gloed, blinkend hjk een eendlijke koperen slang. Een felle wind deed de kriekebloezems wikkelen en 't woei een koude, welriekende lucht het venster binnen. Heel die verte vol groen, lag dood nog halvelingen gedoken, te dommelen in den uchtendsmoor en nievers noch mensch noch beeste te zien, noch kave die rookte.
— Hoe laat mocht het nu wel zijn? — Horieneke wierp een doek om haar schouders, die koud kregen, en daalde voorzichtig den vautesteiger af. In de keuken was 'tnog donker. Zij tastte, vond en ontstak een sulfer en reikte hem brandend naar 't uurwerk. Vier ure! Die wijzers stonden zoo zot; zij was zoo gewend dat figuur op de uurplaat te zien in den achtermiddag dat zij lang bleef staan peinzen, dwaas, wat zij moest doen: moeder roepen of weer in bed kruipen en slapen. Zij voelde eene zoo nare koude en 't was nog zoo donker — zij ging weer naar boven en bleef daar kijken.
De vogels kwetterden in de boomen en de gouden kloof in 'toosten gaapte steeds wijder open. 'tZou dan toch schoon weer zijn vandaag! Al 't geen waar zij zoolang naar gewacht had, was daar nu, en zoo vreemd, zoo heel anders had zij zich dat ingebeeld; in plaats van die opspringende blijdschap was het iets hjk bangheid en zenuwachtig beven; zij had willen weenen, en, zuiveruit om iets te doen, zette zij haar op de knieën voor 't bed en zei haar van buiten geleerde gebedekes: — Heere God, ik geef u mijn hertje ... maak er u eene weerdige woninge van en woont er in al de dagen van mijn leven . . .
't Sloeg vier en een half en nog niemand die roerde... Nu ging zij weer naar beneden. In de kamer lagen haar wit kleed, haar kroontje, haar kerkboek... 't was alles gereed; — indien er nu maar iemand wakker werd. — Zou zij durven roepen? — Moeder! ...
404



Niemand die 't hoorde.
— Moeder! ! ... en dan trok zij aan 't deksel en riep herhaaldelijk en van langs om luider:
— Moeder! moeder!! moeder!!!
't Gelukte, moeder keerde zich, rechtte het hoofd en wreef met de handen aan de oogen.
— Moeder, 't is bijna vijf, we zullen te laat komen!
Zij bleef altijd voort, slaapdronken zitten kijken naar 't venster en geeuwde.
— Ja, kind, 'k kom seffens.
Zij stond op en kwam uit in haren korten blauwen onderrok met haar loshangende jak en haar kloefen aan. Zij ontstak de stoof. Horieneke las haar uchtendgebed. Moeders zware kloefen stampten over den vloer naar buiten en weer binnen; ijzeren potten met geiteneten werden opgezet en afgesleurd, versch water geput en koffie gemaakt.
Langs den dooden eerdeweg kwam juffer Julie gegaan.
— Gij zijt daar bijtijds! riep moeder van in 't deurgat.
— Goên-dag, Frazie, en Horieneke, reeds op! — 'tZal schoon weer zijn vandaag.
Zij legde haren kapmantel af, deed een verschen voorschoot aan en sloofde de mouwen op. Horieneke werd wederom gewasschen terwijl moeder koffij opgoot. Dan zetten zij zich bij. Horieneke hield de hppen dicht gesloten om toch niet te vergeten dat zij nuchter bhjven moest. Zij trok traag de nieuwe kousen aan en reikte naar de bank, waar de witte slifferkes stonden. Als de tang wel warm was neep juffer Julie de papieren bollekes tusschen 't heet ijzer en opende ze; —uit ieder plooike kwam er een gekronkelde tresse haar gerold en dan, opengekamd en opgebonden met een blauw zijden lintje, stond het wijd om haar hoofd in een lichten wrongel goud-blonde wol — hjk een hchtkrans rond haar kriekfrisch wezentje. Het eerste communiehemd was van fijn wit hjnwaad en afgezet met stropkant. Julie trok het uit de vouwen en over Horienekes hoofd. Dan kwamen witte baaien, lijvekes en rokskes. Het kind het altijd maar begaan en stond midden den vloer, de armen wijdopen, om Julie, die er op de knieën rondkroop, haren weister te laten.
405



Hier nu moest zij eene speld steken, daar een plooiken effen strijken. Moeder haalde gestadig de dingen bij. 't Was een gedurig bespreken, goedkeuren, vragen of 't niet spande of te wijd hing, allemaal vezelend om de jongens niet te wekken.
Er ging een kreveling op den zolder en langs de trappen en eer 't iemand gepeinsd had, stond Beitje, in zijn hemd, te dansen rond Horieneke.
— Zeemenis-van-Maria! Oe, gij kwaperte!— En het keurslijf, dat moeder in de hand hield, vloog op de trap naar den jongen, die in twee, drie sprongen weg en boven was. D'anderen lagen te lachen in bed als Bert je hun vertelde dat hij Horieneke gezien had heel in 't wit! en om haar hoofd een reesem rosse krtulen, en dat moeder naar hem gesmeten had.
Het keurslijf werd toegeregen en juffer Julie het het kind zijnen adem ophalen om te nauwer baar lenden te kunnen spannen. Nu het wit kleed; de bovenrok werd over haar hoofd gestropt en stond in lichte, stijfstaande plooien wijduit al onder; het wit lijveken sloot haar lenden hjk een dozeken en stak boven de schouders uit met opgeblazen mouwen, bezet met wit satijnen strikjes en lintjes op al de naadjes en plooien. Daarboven hing de sluier die het geheel omhulde hjk een witte wolke. Het kroontje werd opgezet, van ver bezichtigd en heropgezet tot 't eindelijk goed stond; al voor, de blinkende perels spelend in de hchte kroezelkrullekes en al achter, de lange steert van opgesnoerde boschleliën wegduikend in de lokken op haren rug. De witte handschoenen, haar kerkboek en keersdoekje, eenige centen in haar perlen geldbeugel — 't was veerdig. Het kind werd onophoudend gedraaid en gekeerd en bezien langs alle kanten. In al die pracht en bekende Horieneke zijn eigen zelf niet meer: het Horieneke van gister, met zijn blauw gesiepeld schortje en zwart kleedje, was een armtierig ding bij al dat van nu—iets dat ver af en vergeten was bij die witte verschijning. Zij bleef daar te midden de keuken stokstijf staan zonder te durven omzien of roeren; zij voelde zich zoo hcht en luchtig in die krakende plooien en vouwen en al het neteldoek, dat 't haar scheen geen aarde meer te raken.
406



Zij wist niet hoe doen met de handen, hoe terden met de voeten en haar gedachten waren aan 't dolen; 't was alles weg en vergeten wat zij moest doen en denken; — zij zou heel den dag zoo schoon zijn, maar zoo onzeggelijk op haar ongemak.
Moeder trok kousen en schoè'n aan, zette haar muts op, keerde haren voorschoot, wierp haar mantel om de schouders; zij riep haren man op, en:
— Alla, jongens wij gaan er naartoe! elk een beetje wijwater.
Met een zwaren slag viel de deur in 't slot en zij waren huns gedrieën op straat. Een vlage wind met witte bloesems uit den boomgaard woei hen tegen. Horieneke hield de tippen van haren sluier vast voor den wind, en stapte hjk een maagdeke in de processie. De twee vrouwen kwamen achter en hadden geen oogen genoeg om te bekijken: den val van die witte plooien, het wentelen van den sluier en 't dansen der boschlehën in de blonde haarvlechten. Zij zegden niets.
De lucht hing nog altijd grauw met zijn wijdgapende kloof door heel 'toosten en daar straalde een nuchtere, onzekere klaarte uit en overal op met een doodenschijn, hjk bij dage in den winter. Over de velden en in de boomen dreven dunne drendels smoor, hjk vlottende blauwe sluiers, voortgeblazen door den wind. Beneden in de weide was de haan al aan 't kraaien te midden zijn bende rustig kezende kiekens, 't Was danig frisch, wat koud op die hooge straat.
Al de wegelkes leidden naar de kerk en overal van tusschen de blakke velden, kwamen menschen op hun paaschbest, met witte maagdekes. De wind speelde in hun witte sluiers, deed ze dansen en wapperen met kleine fietsjes, hjk natte vlaggen. Het klokske klepte.
— De jongens zullen goe' weer hebben, zei juffer Julie; en wat later tegen Horieneke:
— Wat gaat ge nu al vragen aan Ons Lieven Heer, mijn keppe?
— O, zooveel, zooveel, juffer Julie, 'k weet het zelf al niet... voor vader en moeder, en heel 't huis en omdat ik altijd zoo braaf en bij hen zou mogen blijven, en bij geen slechte men-
407



schen geraken en omdat wij allemaal lang zouden leven en naar den hemel gaan ...
— En omdat de oogst goed zou lukken en we de pacht kunnen betalen, en omdat de boer... en omdat vader zou mogen gezond blijven en kunnen werken, beval moeder.
Zij waren in 'tdorp; moeder bleef in 'tvolk op straat, staan wachten; Horieneke ging met de andere jongens de schoolpoort binnen waar hun wassen keersen te branden stonden boven de truischen gouden bloemen en blaren dié blonken. De kinders bekeken elkanders kleederen, vezelden elkaar in 't oor hoeveel ze wel gekost hadden en keven om te weten wie er de schoonste was. De jongens toonden om 't meest hun blinkende centen en hun stalen horlogeketting.
De processie kwam uit: voorop de missedienaars, in 't rood, met blinkend kruis, koperen kandelaars en wierookvat, gevolgd door jongens en meisjes zinnebeeldig verkleed, met boven hunne hoofden, een dans van wippende vanen en wimpels in schetterend kleur. De pastor in prachtig koorkleed dat stijf stond van zijde en zilverdraad en gouden kronkels; en, in twee reken, al eiken kant van de straat opgeleid door vier engelkes met gouden vlerken: de eerste communiekanten, — voor goed nu, en in hun eigene kleeren, met de groote wassen keers in hun witgeschoeide handen, met den gloei op het wezen en den lach in de oogen. Al 't volk drumde achter door de straat naar. de kerk. De klokken tribbelden, de pastor zong met den koster en heel de stoet trok triomfantelijk het wijde portaal binnen. Een eendhjk gestamp en gestoot om bij te kunnen en de jongens te zien die in rechte reken zaten van voor in den middenbeuk. De maagdekes vernestelden in hun kleeren en de jongens bezagen hun stijfstaande wijde laken broek en hun nieuwe schoenen of boorden met den vinger in den neus of tusschen den band van hun spannenden hemdekraag. Het orgel dreunde een machtigen aanhef; de priester, in 't purper en 't goud, stond op 't altaar, de plechtigheid begon, de menschen zwegen en baden in hun kerkboek.
De zon brak uit! de groene, gele, roode balken lichts staken dwars door de bontgebrande ruiten, in de blauwe
408



wiercokkronkels. Zij deed de hoeken van 't koperwerk blinken en de Heiligen in hunne nissen lachen. Er viel een balke goud op de bruine en blonde kroezelkoppen der jongens en 't speelden fijne schichtjes die bliksemenden op de vergulde snede hunner kerkboeken. De menschen baden aandachtig en 'torgel zong mede met de zware stemmen, het blijde „Gloria in excelsis ..."
Na het evangelie hing de pastor zijnen kazuifel aan eenen staander en kwam op den predikstoel. Na een woelige schudding van stoelen en slepen van voeten en hoesten, zaten de menschen stil en met hun aangezicht naar den pastor gekeerd. Hij begon met een neuzelend aflezen van recommandaties, intenties van missen voor de volgende week, de namen van wie op trouwen stond of begraven was. Dan wachtte hij, het de oogen gaan over die effene menigte opgeheven hoofden, trok de witte mouwen op, kuchte en keerde zijn aanzicht naar de kinders. Met zijn zeemende stemme wenschte hij hun proficiat.
't Was voor den eersten keer van hun leven dat de jongens dat wezen uit den predikstoel naar hen gekeerd zagen en ook voor den eersten keer zouden zij met aandacht luisteren naar 't sermoen; — zij hielden de oogen strak op den pastor gericht om geen woordeken te verhezen. Die groote dag was daar nu.. . nog eenige oogenblikken en zij gingen dat plechtig werk voltrekken. Zij, kleine kinders, dat. werk dat aan de zuivere engels in den hemel ontzegd was ... — En dat werk, dat moet de grondsteen zijn waarop heel uw verder leven zal rusten . . . Uw zielken is nu zoo zuiver, zoo rein, het blinkt hjk helder water en 't is heel vlekkeloos ... Jaren lang hebben wij u onderwezen, geleerd en bereid om van dage nu, in dat opgesmukt kapelleken — uw maagdehjk hertjen — dat versterkend voedsel, dat mirakel van Gods hefde, te leeren ontvangen . . . Onthoudt het goed: dat is nu... de gelukkigste dag uws levens! Gij zijt onschuldig nog en gaat de spijs genieten die dooden wekt, zondaars wascht en gevallenen zuivert. Gij zijt blank nog in jeugd en onervaren in 't leven en gij moogt u reeds aan tafel zetten en meêdeelen van het sterkend voedsel, dat de mensch recht
409



houdt in de stormen van 't leven, 't Is nu ook het gunstig oogenbhk, de krachtige stonde waarop Ons Heer u niets kan weigeren van 't geen gij Hem vragen zult. Maakt er dus gebruik van, vraagt Hem veel, alles —: voor uwe ouders en meesters die zooveel voor u deden, voor uwe herders, voor uw dorp en bij zonderlij ke voor u zelf. .. dat Hij u zou bewaren in de deugd, dat Hij in uw herte bhjve wonen en u late opgroeien tot kloeke voorvechters van 't geloof en den godsdienst. — 't Is de gelukkigste dag uws levens ... Gij zit hier nu, met uw klare, zuivere oogen, jong en schoon hjk engels; wij hebben u bewaakt, gescholen gehouden voor al 't geen uwe onschuld had kunnen kwetsen of krenken, ver van de bedorvene wereld waarvan gij zelf 't bestaan niet kendet... Maar, morgen, gaat gij de wijde wereld in, overgelaten aan uw eigen zwak lichaam en te midden de gevaren: bederf, valschheid, logen en zonde. Nu eerst zal voor u het leven beginnen, nu eerst zal er te vechten vallen, moed te toonen en sterk te staan ... hoevelen reeds, die ook daar eens zaten waar gij nu zit, en rein en onschuldig waren evenals gij, zijn nu, eilaas, de verdwaalde zondaars geworden, de Judassen, die hunnen God verloochend hebben, de brieschende leeuwen die rond u zullen komen zoeken om u te verslinden ... Houdt u sterk, luistert naar uw brave ouders: 't is naar hen alleen voortaan dat gij zult te luisteren hebben . . .
Hij draaide zich al den anderen kant en altijd voort met dezelfde hoog- en dalingen in de stem, dezelfde gebaren met zijn mageren rechterarm — die wuivende witte mouw — en de beweging van zijn scherp profiel daar zoo hoog boven de menschen, herbegon hij:
Aan u, vaders en moeders, wensen ik ook een hertehjken proficiat; voor u ook is het een heugelijke, een blijde dag; — hoe lang reeds is 't geleden dat gij daar geknield waart! en nog altijd staat die dag u in 't geheugen. Sedert dien tijd hebt gij in de wereld rondgedompeld, hebt te strijden gehad en zijt misschien gevallen, meer dan eens bezweken ... Nu zitten uwe kinderen déar! Jaren lang hebt gij ze aan onze zorgen overgelaten en vandaag schenken wij ze u terug,
410



opgeleerd, berijkdomd en voorzien van al wat ze maar kunnen noodig hebben om voort te doen. Gij ontvangt ze heden uit onze handen, rein, onnoozel hjk op den dag van hun doopsel. Aan u voortaan die deugd en zuiverheid in hen te bewaren en te onderhouden; aan u die kinders op te leiden om er later eens treffelijke Kristenen van te maken. Ziet wel toe dat uw eigen gedrag hun stichte, 't is naar u en heel uwe doening dat zij hun leven zullen schikken en daaruit voorbeelden trekken. Vermaant ze bij tijd en kastijdt ze als 't noodig is. „Die de roede spaart en bemint zijne kinderen niet", zegt de Heilige Geest. En houdt uwe oogen open, want: God zal u rekening vragen over hunne handelwijze en u beloonen of straffen, naarmate gij hen goed of slecht opgebracht hebt. Een goede zoon, een brave dochter zijn de troost en de blijdschap der ouders.
De menschen zaten getroffen. De moeders weenden; de pastor was zoo een goede, brave, oude man dien zij heel hun leven gekend hadden en zij horkten hem geerne al die schoone dingen zeggen. Die herinnering aan hun kinderjaren en hun jongens die zij daar nu zoo heilig en brave zagen zitten om Ons-Heer te ontvangen — dat was om te snikken en 't deed hun deugd 't herte te voelen kloppen en die spanning in de keel en zij heten de tranen loopen, 't was toch van blijdschap nu.
Het orgel neuriede steeds voort en de wisselende tonen draaiden mede met de blauwe kronkels die uit het koor opkwamen en in eene welriekende wolk, over de menschen regenden. De priester offerde 't brood en den wijn aan den Hemelschen Vader. En dat duurde ... de jongens werden moe van die overspannen aandacht; al hun gebeden waren reeds twee-, driemaal opgezegd en nu bleven zij gedachteloos zitten wachten en verlangen; zij keken naar hun kleeren, naar de gekleurde vensters in 't koor of naar moeder Anna en haar vuurrooden mantel, of telden de sterren die hooge in de steenen vaute geschilderd zaten.
De autaarbelle rinkelde twee, drie keers achtereen; tweemaal ging de „Sanctus" en daarna viel 't orgel stil. De menschen zwegen en de hoofden vielen, hjk afgemaaid, in eer-
411



biedige buiging; geen één die kijken dorst. De priester knielde, de belle klonk herhaaldelijk en te midden al dat zwijgen gingen driemaal drie klokslagen die dreunden door de kerk en galmden verre over de velden. Buiten was 't al blauw en zonnesching en stilte; alles lag neêrgebogen in angst te wachten; 't was alsof er niets recht stond of en leefde in de wereld, tenzij dat kerkje en die belle. In 't verste huizeke van 't dorp zaten de moeders nu geknield en op de borst te kloppen, met haar gedachten bij Ons-Heer. De God van hemel en aarde was nedergedaald, en vervulde alles met zijne ontzaglijke tegenwoordigheid. Voorzichtig, traag, als 't ware met vrees, ging het „Adoro te" en de menschen hieven stilaan de hoofden en verzuchtten, hjk ontlast en heel verslegen nog door 't gene gebeurd was of gebeuren zou.
En nu begon het. Na het „Agnus Dei" en de drie belleslagen van het „Domine non sum dignus" kwamen de vier engelkes, de handen gevouwen, d'hoofden gebogen, met hun goudpapieren vlerken voorzichtig van achter de jongens gewrikkeld en gingen vol eerbied naar voor. Horieneke stond recht, nam haar groot blad papier en, met een klaar stemmeke, las zij daar 't al de menschen hoorden — een beetje tastend naar de woorden nochtans en hier en daar wat haperend omdat heur hertje zoo geweldig klopte en 't haar zoo gespannen was in de keel:
„Gij wilt dan, groote God, tot ons komen 1 tot ons arme, kleine schaapkes dieU, nauwelijks kennende, reeds zoo dikwijls vergramd hebben. Wij zijn niet weerdig U te ontvangen, tenzij Gij tot ons het groot woord spreekt dat ons ineens moet gezond maken. En aangezien Gij het wilt zullen wij, met vreeze toch maar met veel betrouwen, tot U naderen hjk arme kinderkes tot hunnen goeden vader. Wij hebben niets om U voor de groote liefde die Gij ons toedraagt, te vergelden: wij hebben alles te kort, en alles moet van u komen. Wij zijn nog heel klein en reeds kenden wij het kwaad, maar het spijt ons en wij beklagen het bitterlijk U droefenis veroorzaakt te hebben. En nu Gij ons zoo onuitsprekelijk goed zijt, willen wij U geheel en al getrouw blijven en aan U met hert en ziel toebehooren; beschik voortaan
412



over ons gelijk over uwe knechten en wij zullen gelukkig zijn. Kom dan, o Jesus, onze hertjes verzuchten van verlangen, nu is onze ziel bereid; Maria, onze goede Moeder, onze Bewaar-engelkes en Heilige Patronen hebben wij gesmeekt ons tot weerdige woonplaatsen te maken van Uwe majesteit."
Men kon een blad hooren waaien, zoo stil was het. De menschen kropen op hunne stoelen om te kijken, en hielden den adem op, vol verwachting. De non sloeg met haren sleutel op de leuning van den stoel. Twee engelkes gingen, voetje voor voetje naar de communiebank en de eerste reeks jongens en meisjes volgden. Zij zagen er nu heel ernstig uit, hielden hun hoofd gebogen, de handen gevouwen en hun aangezicht blonk van bovenaardschen glans en stil inwendig geluk. Horieneke was nu hjk een blanke bloem; haar doorzichtig wassen wezentje, haar fijn geteekend neusken en gesloten roze hppen zagen zoo engelachtig onder dat zonnekleurig kroezelhaar en bachten de witheid van den sluier, 't Was hjk drijven, zoo stil en traag naderden de kinderen het koor. Op den tweeden slag knielden zij, nog één, en zij zaten met hunne handen onder 't wit linnen communie kleed. Op 't oxaal ging de „Magnificat". De priester nam de ciborie, gaf den zegen en daalde statig van de trappen. In zijne fijne vingers hield hij de Heilige Hostie — dat klein, wit rondeken dat scherp geteekend stond boven 't zilveren vat op 't rijke purper van zijn kazuifel. De hoofden vielen beurtelings achterover en dan weer ingetogen, op de borst. De klokken zwierden; de zangers juichten hun loflied, de priester murmelde „Corpus Domini nostri Jesu Christi". De sleutel sloeg, en de engelkes leidden altijd nieuwe rijen naar de Heilige Tafel en brachten de andere weer weg. En 't groote werk vorderde in stille plechtigheid te midden al dat jubelend geruchte. De menschen waren opgeheven, hun herten klopten en de tranen leekten over hunne wangen van geluk en van welgezindheid.
De laatste rij was weergekeerd, ze zaten nog allen in gebogene aanbidding als 't eerste van de knechtjes las:
„Wat zullen wij U, o Heer, wedergeven voor al 't geen
413



Gij voor ons doet! Wij lagen daar zooeven sprakeloos, platgeslegen in aanbidding, verbaasd en verschrikt door uwe zoo groote tegenwoordigheid in ons hert, neergebogen in het stof onzer nietigheid; nu eindelijk durven wij de hoofden heffen en U danken. Wij vragen U smeekend dat Gij in ons herte zoudt blijven wonen, er regeéren en er Uwe gratiën overvloedighjk in uitstorten. Wij zijn zwakke schepselkes en ware 't niet dat Gij ons, in Uwe bermhertigheid, staande en recht houdt, gedurig, zouden wij, in die ruwe vlagen van 't leven, alle stonden vallen en bezwijken. Wij betrouwen op U en wij weten het: Gij zult ons bijstaan en wij zullen leven. Amen."
414



RENÉ DE CLERQ.
geb. 1877.
Volksdichter bij iiitnemendheid. Volgens De Clercq zweeft de poëzie van alle kanten.rondom den dichter en, wanneer ze hem in de ziel valt, wellen als vanzelf de gedichten op. Een gevaarlijke opvatting, die hcht tot onverzorgdheid leiden kan, waaraan deze dichter dan ook niet ontkomt. Toch is er veel moois in zijn Gedichten, waarvan er vele op muziek zijn gezet en, dank zij de tournée's van Hullebroeck, zeer rx>pulair zijn geworden. In den oorlog verdiepte zich' zijn talent. De zware Kroon (1915) en De Noodhoorn (1917) getuigen van zijn liefde voor Vlaanderen, nu het „door lijden zoo heerlijk" werd.
Uit: GEDICHTEN.
MIJN KLEEN, KXEEN DOCHTERKE.
Gehjk een daske zijt ge dik, Gehjk een kwartelke van kwik, Gehjk een moorke soms zoo zwart, Mijn kleen, kleen dochterke, rnijn hart!
Maar nu gewasschen je daar zit, Daar is geen engelke zoo wit, Daar is geen lainmeke zoo zoet, Mijn kleen, kleen dochterke, rnijn bloed!
Ik hef je op de okselkes omhoog, Ik zie een sterreke in elk oog, En voor rnijn armoê word ik blind. Mijn kleen, kleen dochterke, mijn kind!
NAAR FRANKRIJK.
Rijst te land de ellende,
Brandt de zon het hoogst Frankrijk binnen tiegt de bende
Om den gouden oogst.
415



Hun dorpje niet, hun Vlaanderen niet,
Maar de armoe zijn ze beu. Een moedig lied| een laatste hed!
Dan, moederken, adieu!
't Gaat er op een snijden.
Honger scherpt de zeis. Dubbel loon vraagt dubbel lijden,
Rust bij werk noch reis. Het sloven niet, het slaven niet,
Maar de armoe zijn ze beu. Een moedig hed, een laatste hed!
Dan, moederken, adieu!
Moest er één bezwijken,
God is daar ook thuis. Bij den Heer zijn de armen rijken!
Moeder, kom, een kruis. Hun hefde niet, hun leven niet,
Maar de armoe zijn ze beu. Een droevig hed is 't laatste hed!
Oud moederken, adieu!
Uit: DE ZWARE KROON.
AAN KONING ALBERT. x)
Wij zullen den Koning vieren,
Den Koning in zijn land, Wanneer Hij, met luide banieren,
Terugkeert triomfant. We zullen zijn roem verkonden
In de wijde wereld Gods. Hij heeft zijn volk gevonden,
Albert, onze Trots.
i) Opgenomen met toestemming van den uitgever C. A. J. van Dishoeck, Bussum.
416



Niet langer knielen wij neder
Voor zijn edel beeld bij 't kruis. Wij willen Hemzelven weder,
Wij willen den Koning thuis! Dan spannen wij uit zijn wagen,
Die de driekleur voert uit 't veld. Op handen zullen wij dragen,
Albert, onzen Held!
Uit: DE NOODHOORN.
AAN DIE VAN HAVE RE, TOEN ZIJ VERGATEN DAT OOK VLAANDEREN IN BELGIË LAG.
Wij houden van trukken noch tirelantijnen, Heeren van Havere, weet het goed! Wij zijn Germanen, geen Latijnen, Opene harten, zuiver bloed! Heb ik geen recht, ik heb geen land; Heb ik geen brood, ik heb geen schand; Vlaanderen, Vlaanderen, met hand en tand Sta ik recht voor u, Vecht voor u!
Geen bondgenoot, geen band in 't Zuiden! Havere, Havere, 't zal niet gaan Dat gij het Noorden uit zult luiden Om aan onze erve hand te slaan! Heb ik geen recht, ik heb geen land ; Heb ik geen brood, ik heb geen schand; Vlaanderen, Vlaanderen, met hand en tand Sta ik recht voor u, Vecht voor u!
Zoo gij de meerderen doemt tot minderen, Zoo gij het brood uit hun monden rooft, Wijl gij het bloed eischt van hun kinderen, Kome dit bloed niet over uw hoofd! ... Heb ik geen recht, ik heb geen land;
X>ietsche Lusthof II
417
27



Heb ik geen brood, ik heb geen schand; Vlaanderen, Vlaanderen met hand en tand Sta ik recht voor u, Vecht voor u!
Weet de Koning, ónze Koning, Dat men zijn Volk tot slaven drilt? Vlaanderen wordt onz' eigen woning Of de Leeuw springt uit zijn schild 1 Heb ik geen recht, ik heb geen land; Heb ik geen brood, ik heb geen schand; Vlaanderen, Vlaanderen, met hand en tand Sta ik recht voor u. Vecht voor u!
418



KAREL PETER EDWARD MARIE VAN DE WOESTIJNE.
geb. 1878.
Karei van de Woestijne is het tegenovergestelde van een volksdichter. Toch, voor wie zijn gedichten in chronologische volgorde leest en daarbij kennis neemt van zijn levensgeschiedenis, zijn ze niet onverstaanbaar, ja zelfs soms eenvoudig. Bij hem is de bewondering voor de kunst en de mythologie der ouden tot een laten Renaissancejubel geworden. Hij is een Rubens van het woord, een zwoelere, minder gelouterde Vondel, een „onrustiger" Hooft, maar met zulk een geweldige ornamentiek van beeldenpracht, dat hij zich in eigen vormenweelde soms bijna verhest, als in de forsch geboetseerde figuren van De Rei der Maanden (in De Gulden Schaduw) of in het heerlijk vergehjkingenspel zijner Interludièn. Slechts getemperd wordt zijn „schoonheidswellust" door de daarvan onafscheidelijke „schoonheidssmart", als in het sublieme hed van Helena (Zon in den Rug) :
„O wondre bloesming, plots gerezen; dag die van weelden spant en berst; gij, als een sappen-zware bezie te pletter aan mijn mond geperst;
„O duizend duizelheên, o wonne die 'k, haast in pijne, leven mag; — en zeven-kleurig beven zonnen in 't weemlen van mijn tranen-rag."
Uit: VERZEN.
HET VADERHUIS. *)
Wij ding aan mijn Vader. O Gij, die kommrend sterven moest, en Vader waart, en mij Het leven, en me teeder leerde leven met uw zacht spreken, en uw streelend hande-beven _avtoen ge stierft, wat late zon op uwen baard;
^ Opgenomen, evenals de volgende fragmenten uit Interlndién I met toestemming van den uitgever C. A. J. van Dishoeck, Bussum.
419



ik, die thans ben als een, die in den avond vaart,
en moe de riemen rusten laat, alleen gedreven door zoele zomer-winden in de lage reven, en die soms avond-zoete water-bloemen gaêrt,
en zingt soms, onverschillig; en zijn zangen glijden wijd-suizend over 't matte water, en de weiden zijn luistrend, als naar eigen adem, naar zijn hed ...
Zoo vaart mijn leve' in vrede en waan van dóód begeeren, tot, wijlend in de spiegel-rust van dieper meren, neigend, rnijn aangezicht uw aangezichte ziet.
Uit: INTERLUDIËN I.
de paarden van diomedes (Fragment).
De dichter vergehjkt de zee achtereenvolgens met een grimmigen bok, een kudde hinden, de „gluipig-aangeslopen stilt van wolven" en tenslotte met een weide. De eerste en de laatste dezer vergelijkingen volgen hier:
Want: en is de zee gehjk een bok? Dées heeft een harden kop; een huid die aan de breede ribben spant en holt ten flanke; een dij, die, pezig, eindt in platte voeten. Komt een meester nu, en grijpt de hoornen die geweldig zijn, en buigt de' onwil'gen kop, totdat de knoop der wervlen aan den nek een klip bouwt, pal als eene rots, en 't voor-hoofd wordt een vlak onroerbaar, en een trillend-nijd'ge kin gaat puilen, en aan beiden mond-hoek trekt een grijnzende onwil tand en tand-vleesch bloot: dan rimpelt boven 't huivren van den neus vier-rimpelig de huid; bloed kleurt het wit der starende oogen die niet rollen; ruig rijst om den nek een krone harder haar; en als een onweêr, rillend opgestaan
420



en woedend plots, gaat door den scherpen baard,
die trilt eerst, maar in-eens aan 't bibbren slaat,
onrust-verwekkend. Want hij schoort, de bok,
den dubblen teen van zijne scherpe hoef;
een knuist groeit aan zijn knie; drievoudig rekt
de peez'ge spiere van zijn schouder; glad
gaat uit de golving van zijn zware vacht
een lage en schicht'ge kracht-priem naar den staart
die nijdig rijst; zijn buik staat hol en strak;
ten rugge rift de onwrikbaar-dubble kim
der heupe; en waar de hesp aan beide zij
gaat bonken — en van ijzer is haar vleesch —,
daar drukke heel 't geweld van twee, van drie,
van tien gezellen die, om kracht bekend,
het dier bedwingen willen, en hun dwang
eischt dat het ligg'; daar drukke heel hun kracht:
vergeefs zal al hun kracht en moeite zijn ...
Maar ook, o troost, de zee is als dées wei...
— Gehjk oneindehjk-vloeiend opaal; gehjk doorvaren, sierlijk, van den schijn der groene zoden als van diepen vloed en eigen-inn'ge strooming, dekt de smoor, ondicht, maar sluier-lenig, de eedle wei. Niets scheidt haar van den witten hemel, waar het zilver-gele hcht nog aarzelt, dan, heel ver en nauw te zien, de blauwe hjn der verre bosschen. Zoo, ónhuivrend, als een maagd die nog te jong is, dat haar leên gaan huivren om haar maagdlij kheid: de wei, in de ijle wijle van de opalen smoor ... Maar lengerhande komt een klaardre schijf, een groote zilverling die geelt, het effen vlak des doom'gen hemels traag en ongemerkt doorschijnen. En het is de zon. En zie: sliertig gescheurd en log-verroerend, pakt de nevel saêm zich; 't melkig-schoon opaal
421



opent op neerseri smaragd; de weide ontdekt
de strekkend-rechte wijdte heurer vlakt.
En plots ontbloeien, reuzig, vlek aan vlek,
de logge koeie-lijven in het gras,
de blinkend-witte koeien; en de zon,
die kerft de smooren door, wekt dier aan dier;
en traag ziet g', hoe het breed-gehoornde hoofd
rijst, met wak oog, naar waar de zonne rijst,
en hoe de mond, die kwijlt, een eerste beet
kauwt van het gras vol teêr gebloemt en kruid.
422






LEOPOLDUS MAXIMILIANUS FELIX TIMMERMANS.



LEOPOLDUS MAXIMILIANUS FELIX TIMMERMANS.
geb. 1886.
Den 5den Jub 1886 te Lier geboren, „begaf" Timmermans „zich eerst tot de schilderkunst, maar voelde meer aandrang tot schrijven". Weldra zou hij onder de jongere Vlaamsche prozaschrijvers schitteren als een ster van de eerste grootte. En waardoor vooral? Ziehier een vraag, die moeilijk te beantwoorden is. Want wat zou bij hem zuiverder zijn: de innigheid van zijn open gemoed, of de onmiddellijkheid van expressie of de geweldige humor? „Wie kent hem niet?" (aldus Vermeylen) . .. „Zijn kunst is zoo klaar en hij geeft er zich zelf met zulk een gulle natuurlijkheid, dat we genieten het eenig redelijke vinden en allen critischen commentaar beuzelwerk . . . Niemand heeft wellicht op zoo aantrekkelijke wijze die twee hoedanigheden vereenigd, die dikwij ls de beste Vlaamsche kunst kenmerkten: den klankrijken kleurenglans der zinnelijkheid, mèt de innigheid van het gemoed, — die liefde voor den uiterhjken luister van het leven, mèt dien intuïtieven zin van een hart, dat zich door zijn eenvoud zelf gehjk voelt met het mysterie".
Van Timmermans' reeds omvangrijk werk zijn vooral te noemen: Pallieter; Het kindeken Jesusin Vlaanderen; De zeer schoone uren van Juffrouw Symforosa, Begijntje ; A nna-Marie; De Pastoor uit den Blo ey enden Wijngaerdt; Het Keerseken in de Lanteem.
Uit: PALLIETER.
DE KRUISEN EN DE ZEGENING DER VELDEN.
Het weer was slecht geworden, heelder dagen mot- en plasregens, grijs, triestig en gesloten. Niettemin werkten de boomen neerstig voort, alleen op eigen kracht. Zij bloemden toch! en de eene na de andere boom hulde zich in bruidsgewaad, en de bloemen openden hunne lippen, om al de weelde van hunnen reuk uit te spreken. De zalvende zon bleef weg, en in plaats van dat de bloei uit den grond los-
423



sprong, zot en wild en overtollig, gulzig naar licht en leven, kroop hij er uit, langzaam en voorzichtig.
,,'t Zal betere", zei Pallieter, „as de kruise zulle gaan". Want zij zijn het toch, de kruisen, die de poorten opendoen voor de schoone, vaste dagen en den grooten zomer. Al het schoon weer dat vroeger komt is maar schijn en misleiding. En een ieder werkte voort, wist dat het niet anders kon, en wachtte geduldig naar de kruisen.
En juist vandaag, als de kruisen moesten gaan, was er met den nieuwen dag een blijde, bolle wind opgestaan, die dansend over de aarde vaarde en al de waterlagen uit den hemel joeg.
De Kruisen gingen. Pallieter en Charlot gingen mee. Pallieter reed achter de processie aan, op Beyaard, en overzag alzoo den stoet en het land. Ze kwamen nu in het volle veld. De wind sloeg de roode vanen vooruit, speelde en drukte in de rokken der vrouwen en der priesters, en wierp het latijnsch gezang als zaad uiteen over het veld.
Heel de hemel was zilver, van verre witte opeengestapelde worstwolken, die langs alle windstreken rond de aarde wandelden. Het licht kwam van de wolken.
Het zaad barstte in de aarde.
En het klonk in het latijn, het waaide gebrokkeld over de bruine velden, over het schittergeel rapenzaad, langs roosen-blank bloemende boomgaards en riekende hoven: „Uyt de diepten heb ik geroepen tot u, Heere I Laet uw ooren luisterend wezen naar de stemme mijns biddens. Is 't dat gij de boosheden gade slaet, Heere, Heere, wie zal 't verdragen?"
De roode misdieners rinkelden de bel en zwaaiden den geurigen, blauwen wierook weg. De pastoor in goudenpurpel koorhemd, waarboven blinkend zijn kletskop, sprenkelde met grootsch gebaar het wijwater zegenend over heel de schoone, groeiende streek.
De boeren en boerinnen hielden hunnen paternoster vast, en lazen halfluid voor hunne vruchten, de beesten en den grond.
Heel hun leven lag daar schamel en bloot onder Gods grooten hemel. Van den hemel hing het alles af. De Hemel
424



vol dood en leven, kwaad en goed, vuur en ijs, hitte, zon en lavende waters.
En zij vroegen onderdanig, als tolk voor de sprakeloosheid van 't zaad, de boomen en de vruchten: „Heere, verhoor mijn gebed met uwe ooren, neem mijn klagelijk bidden in uwe waarheid, verhoor rnij in uwe rechtveerdigheid. . . . Want de vijand heeft rnijn ziel vervolgd, hij heeft in de aarde mijne ziele vernederd." 't Was de smeeking van de vruchten en het zaad en de boomen na den langen winter, den vijand: „Hij heeft rnij gesteld in 't donker, gehjk de dooden der wereld. Om uwen naam, Heere, zult Gij rnij levend maken. Gij zult mijne ziel van de tribulatie uitleiden en mijne vijanden geheel vernielen. Gij zult vernielen allen die mijne ziel verdrukken; want ik ben uw dienaar!"
Het gebed der gewassen des velds! De wind danste over de aarde en nam de woorden op. Onze Lievevrouw en heel de lichtende rij van al de engelen en de heiligen, die den hemel verhelderen, die macht hebben om donders tegen te houden, wateren doen stil te staan en wind te keeren, al de heiligen, maagden, martelaren, pausen, zondaren, apostelen en behjders, tot zelfs de duizende onnoozele kinderen, ze werden allemaal als wachters gesteld over de menschen, de hoornbeesten, en de vruchten, en de boomen.
En herhaaldelijk klonk het melodie van zware mannenstemmen „Ora pro nobis" en „Ora-Orate pro nobis".
Pallieter bad innig mee. Hij was vol hcht en leven, 't Kraakte in hem van geestelijken wellust. Hij had willen vlaggen zwaaien en mede rollen in den wind,
Het bidden was hem te stil en hij verhief zijne stem en zong mee zoo luid hij kon met de priesters: „Deprofundis clavissima mea Dorninumr En als de processie de velden was omgegaan en terugkeerde, reed hij voort het schoone landschap door.
Het was heerlijk al dat bloeiende wit op de boomen! ,,'t Is het zog der aarde dat omhoog komt en overloopt;" zei Pallieter. „De zon zal er boter van make!" De groote, blijde wind zoefde door de lucht en bromde in de boomen. Hij schudde het peerd z'n manen en zijn steert, en rukte
425



Pallieters klak van zijn kop, dat zij omhoog vloog lijk een vogel en in 't tintelende water van de Nethe viel.
Doch Pallieter zag niet om, hij reed maar voort, wilden dwaas, zonder tengel, om al het geweld van den jongmakenden wind over hem te laten gaan. Mannelijk genot! Vergingen de kruisen, wit en rood, langs de blonde wegen, en overal sloegen de molens hjk de priesters kruisen over 't veld, en ginder wapperde de wind 'n boerenmeid haar rokken omhoog. De zon tuimelde ineens door de wolken en dat gaf een taal aan al de koleuren des velds, dat alles sprak en juichte!
„De kruise late elle al gevoele!" riep Pallieter...
En nog den eigensten avond was de wind gaan liggen, kwam er over het land een zoete koelte, en begonnen de perelaren bedwelmend te geuren. De hemel was zuiver hjk kristal, de sterren schenen klaar in de maagdelijke, versche blauwte, en laag aan de lucht hong het eerste sikkeltje van de rijpende maan.
Pallieter lag met Marieke nog door het venster hunner slaapkamer. Zij waren reeds half ontkleed om slapen te gaan, maar de goedheid van den nacht weerhield hen uit het bed.
Marieke hield haar hoofd gelegen op Pallieters schouder, en hij had zijnen arm om haar heupen.
Ze zwegen en luisterden naar een nachtegaal, die alleen in de verholenheid van een bloeiende kerseboom zijn gouden hart het roeren. Maar daar, als niet opeens begonnen, klonk er van op het Begijnhof het diepgevoeld gestreel van een cello.
,,'t Is de pastoor", zei Pallieter.
„Spijtig dat 't Begijnhof gesloten is", zei Marieke.
„Wacht", wedervoer hij verheugd, „we zullen er mè het schuitje henegaan. Kom!"
Ze kleedden zich haastig aan en gingen in het schuitje.
Langs het smalle Hemdsmouwken dreven ze het Begijnhof op.
Terwijl klonk almaardoor de zoete gemoedelijke stem van den gevoeligen cello.
Stil vaarden ze, en aan 's pastoors hof, die met planten-
426



bekleed-traliewerk van het waterken gescheiden was, bielden zij stil, en bleven rechtstaande in het schuitje luisteren.
De pastoor zat buiten, onder een bloeiende perelaar. In den donkeren zag men alleen zijn grooten kop en zijn bleeke handen. Hij speelde de diepe „droomerij" van Schumann. Het was lijk een gebed. De pastoor bad met zijne muziek.
Als 't uit was bleef er een lange stilte, 't Was voor Pallieter zonde in deze geurige stilte zijn stem te laten spreken: maar hij liet een grooten vollen zucht, de pastoor zag op en vroeg: „Zijn er daar mensche ...?"
„Ikke!" zei Pallieter.
„Oe komt dan algijkes binne!" en hij kwam gauw afgeloopen en opende het traliepoortje, dat slechts openging als de meid moest water scheppen, ,,'t Was zeë goe werke", zei de pastoor, „en ik zit zoe mor wa te striele en te strijke; kom binne!"
,,'k Hem 'n ander gedacht", zei Pallieter, „nemt oewe cello mee oep ons schuitje, en we zullen al spelend 'n toerke nor 't hof van Ringe doen!"
„Aangenome", zei de pastoor en hij kwam met zijn speeltuig op het schuitje. Zij vaarden terug naar de Nethe, en als de open velden rond hen lagen, begon hij weer te spelen, terwijl Pallieter riemde en Marieke roeide.
De cello sprak; 'twas innig hjk een zingende menschenstem, 't klonk hjk uit de waterdiepte omhoog, 't Droeg de ijlheid van den hemel en jongheid van de lente, 't Was Beethoven, Benoit, Wagner, Palestrina en Grieg. Zoo dreven ze schoon als in een droom over het water weg, en over het nachtehjke, stille land wandelde de galm van de heerlijkste muziek der aarde, 't Was alsof God zijn voeten op de wereld had gezet.
427



ZUID AFRIK AANSCHE DICHTERS.
Zooals in Vlaanderen na 1830, zoo ontbloeide ook aan dien anderen tak van den Grootnederlandschen stam, het Af rikaansch, een, zij het nog bescheiden, hteratuur. De groote vrijheidsoorlog bracht het nationale gevoel tot sterke ontwikkeling en daarmee de liefde voor de eigen taal. Had men reeds na 1875, het jaar der oprichting van „Die Genootscap van Regte Afrikaners" het Afrikaansch meer en meer als schrijftaal gebruikt, in het begin der twintigste eeuw ontstond met het optreden van dichters als Celliers en Jacob Daniël du Toit (Totius) een nieuwe kunst. Dezen hadden in Nederland gestudeerd en sterk den invloed ondergaan van de nieuwere Nederlandsche poëzie, van Shelley en andere groote Engelschen. Dichters als C. Louis Leipoldt (Oom Gert vertel en ander Gedigte), A. D. Keet, D. T. Malherbe en prozaschrijvers volgden, en toonden hoe ook deze jonge cultuurtaal de schoone expressie kon leenen aan een innig en krachtig leven.
428



JAN FRANCOIS ELIAS CELLIERS.
geb. 1865.
Uit: DIE VLAKTE EN ANDER GEDIGTE.
TROU.
Ter gedaghtenis aan...
Ek hou van 'n man wat sy man kan staan; ek hou van 'n arm wat 'n slag kan slaan;
'n oog wat nie wyk,
wat 'n bars kan kyk; en 'n wil wat so vas soos 'n klipsteen staan!
vas soos 'n berg van grou graniet op vaderlands-grond, sy hartsgebied,
aan haar getrou
soos aan kind en vrou, en wat in haar ere ook syne siet.
Ek hou van 'n man wat sy moeder eer in die taal uit haar vrome mond geleer,
en die bastergeslag
in sy siel verag, wat, haar verstotend, hulself kleineer.
Die oog wil ek sien wat 'n traan nog ween vir 'n heldegeslag, in hul rus daarheen,
maar 'n bhts van trou
in die traan van rou, wat aan liefde weer gee wat haar bron is ontleen.
Vir my d'Afrikaner van durf en daad wat Mammons eer en loon versmaad,
sy hoof en sy hand
vir sy volk en sy land en 'n trap van sy voet vir Igag verraad!
429
429



O, ek hou van 'n man wat sy man kan staan; ek hou van 'n daad wat soos donder slaan,
'n oog wat nie wyk
wat 'n bars kan kyk, en 'n wil wat so vas soos 'n klipsteen staan!
DIE OSSEWA.
Die osse stap aan deur die stowwe, geduldig, gedienstig, gedwee; die jukke, al drukkend hul skowwe, hul dra dit getroos en tevree.
En stille, al stuiwend en stampend, kom stadig die wa agterna, die dowwe rooi stowwe, al dampend, tersij op die windjie gedra.
Die middag-son brand op die koppe,
gebuk in hul beurende krag,
hul swaai heen en weer in die stroppe
— en ver is die tog van die dag.
Dit kraak deur die brekende brokke; die opdraëns is ver en is swaar, dit knars in die knakkende knokke, maar hul beur en die vrag breng hul daar.
So, stom tot die stond van hul sterwe, bhjft ieder 'n held van die daad.
— Hul bene, na swoege en swerwe, lê ver op die velde verlaat....
430



JACOB DANIËL DU TUIT.
(Totius), geb. 1877.
Uit: VERSE VAN POTGIETER'S TREK.
die os.
Hoe rustig stap hy aan die edel jukgediert! hoe waggel hy die kop met horings swaar gesierd en stewig ingestrop I
Hoe rustig stap hy aan so sonder tuiggetooi, met matte dowwe plof; sy vel trek plooi op plooi rondom die breë skof.
So stap hy rustig aan vol kalme majesteit en ongesmukte prag — beeld van stilswygendheid èn selfbewuste krag.
Steeds stap hy rustig aan met rusteloose drang, by kou en sonnegloed; maar snags versnel sy gang om dagversuim te boet.
Nog stap hy rustig aan as dae kommervol laat bleek en krul sy gras; hy keer die hardste pol en suip die modderplas.
Sta, stap dan rustig aan en deel die trekkerslot; die skaarste en owervloed, daar in die land, waar God ook is vir osse goed!
431
431



Uit: RACHEL.
DAAR RUIS 'N LIED.
Daar ruis 'n lied van lang verlee, en stemme singend kom van ver; en immer ruis mijn siele mee met stemmelied van lang verlee, uit de eeuwe her.
Daar ruis 'n hed van lang verlee wanneer die wind so sag verrijs; en immer, buigend naar benee, die bometop sing klaglik mee eenselfde wijs.
Daar ruis 'n hed van lang verlee in de oceaan s'n maatgesang; en immer ruis die skulpies mee met de eeuwelied van grote see — diep opgevang.
Og, kon ik sing van lang verlee gehjk die skulpies so getrou, wat opgegaar, nog kleinlik gee die weerklank van 'n wereldsee — bij de oor gehou.
Og, kon ik sing van lang verlee gelijk die dentak hoog in top, wat daar sijn naaldjies klein-verbree opdat die wind sijn oue wee kan klaag daarop!
O, kom tot mij uit lang verlee, sangstemme, kom uit droomgebied, deurruis mijn siel als awendbee van Westewind, als verre see s'n golwehed!
432



C. LOUIS LEIPOLDT.
geb. 1880.
Uit: OOM GERT VERTEL EN ANDER GEDIGTE.
SLAMPAMPERLIEDJE.
Gistraand in die maanlig daarbuite Het ik stil op die zeestrand gestaan,
En die weerlig het bo op die ruite Van die vensters geel vonke geslaan.
En vèr, waar die see maar 'n hjn was, Waar die hemel en sterre hom soen,
Waar die vloed laistalhelder en rein was, En die branders half wit en half groen,
Het ik weerlig gesien op en neer gaan,
Als silwer en goud in die lug, Als siele wat bo na die Heer gaan,
Stil, sonder 'n klag of 'n sug.
etsche Lusthof II
433
28



A. D. KEET.
geb. 1888. Uit: GEDIGTE.
DIGTER IS HIJ.
Digter is hij, die digters-taal Diep uit die grond van sij hart kan haal; En hij voel in sij hart 'n heerlike drang Om 'n,vlugtige stemming in woorde te vang.
Digter is hij die verse maak — Verse, wat duisende harte kan raak. Maar hij weet nie waar hij die mag van haal Dis 'n gawe wat bo uit die hemel daal.
Digter is hij die oog en oor Tref met 'n pragtige woordekoor. En hij hef sij stem op 'n heflike maat Van die móre vroeg tot die awend laat.
Digter is hij die deur en deur Voel wat rondom en in hom gebeur; Die sij siel se gevoelens uit kan giet In 'n lewende, sprekende, roerende hed.
434



ALS 'S AANDS.
Als 's aands die son stilswijgend sterf Daar oor die wester rand, Dan straal hij wondertekens uit Aan elke wolk en land.
Als 's aands die skemersluier sak
In stille segetog, Dan veg die dag sijn doodstrijd vddr
Sijn laaste ademtog.
Als 's aands die donker duister daal — Die doodskleed van die dag —
Dan hou die kinders van die son Hul hgtend sterrewag.
Dietsche Lusthof II
435
28*



BIJLAGE I.
Reeds in 1783 (in 1786 uitgegeven) schreef Staring een gedicht onder denzelfden titel, dat als volgt luidt:
HERDENKING.
In 't blaad'rijk eikenbosch gezeeten
Daar mij, bij nacht, geen oog bespiedt, Zing ik, op uw gezigt vertederd,
O zuiv're Maan, een kunstlooz hed. De zilv'ren beek waar in ge u spiegelt,
Met wiegend riet en lisch bezoomd, Ruischt zagter bij uw staatig klimmen;
Geen windje zugt in 't stil geboomt. Zo langsaam nu de starren (irijven,
Zo zagt de beek haare oevers kust, Zo stil nu kruid en bloemtjes slaapen,
En 't vreedsaam veld nu zwijgt en rust, Zo was Natuur, toen mij Cefise,
Te lang meêdoog'looz wreed en straf, Geheel door zagt gevoel verwonnen
Het eerst' bewijz van weermin gav. „Koom laat ons op deez' groenen heuvel
Ons nederzetten, 'k bid u koom! 'k Zal speelen, schoone, gij zult zingen
Voor 't luistrend oor van veld en boom", Dus sprak ik; bloozend zat zij neder,
En hief met mij een treurhed aan; De cijther klonk ... de zielen smolten ...
Aan 't oog ontvloeide een stille traan; — Ik zugtte ... 'k het het speeltuig ghjden ...
Cefise zugtte, — 'k greep verrukt Haar gloênde hand ... zij zeeg me in de armen —
Haar hart lag aan mijn hart gedrukt! — Nu sloeg ze een kwijnend oog naar boven ...
O vreugd! vervoering! toen zij dus Mij staam'lend toesprak: mijn beminde! —
436



Wat was mijn antwoord? 't was een kus! Gij weet, o bosch! hoe 'k haar omhelzde; ,
Gij weet. ..! de Maan ontdekte 't u, Maar, zo men 't immer u mogt vraagen,
Zo zwijg toch, bid ik, zwijg als nu!
Sedert 1786 heeft de dichter, zooals Beets in zijn Inieiding op Starings Gedichten terecht opmerkt, „reuzenschreden gemaakt". In de Gedichten van 1820 komt het nu geheel veranderde Herdenking voor, waarvan het op blz. 10 opgenomene, een nog weer herziene bewerking is:
Wij schuilden onder drupplend loover,
Gedoken aan den plas; De zwaluw glipte 't weivlak over, En speelde om 't zilvren gras; Een koelt jen bhes, met geur belaan, Het leven door de wilgenblaan.
Nu zwegen koelte en lentedroppen:
Geen vogel zwierf meer om; De dauw trok langs de heuveltoppen, Waarachter 't westen glom; Daar zong de Mei zijn avondbed! Wij hoorden 't, en wij spraken niet.
Ik zag haar aan, en diep bewogen,
Smolt ziel met ziel in een. O tooverblik der rninhjke oogen, Wier flonkring op mij scheen! O zoet gelispel van dien mond, Wiens adem de eerste kus verslond!
Wat was 't, dat in mijn borst ontwaakte.
Als ze aan de hare joeg? Een kracht, die de arendsvleuglen slaakte, En mij ten hemel droeg? • Een moed, bij ramp noch dood ontzet, Klom slechts haar heil! stond zij gered.
437



Ons dekte vreedzaam wilgenloover,
De scheemring was vcx)rbij; Het duister toog de velden over: En dralend rezen wij. Leef lang in blij herdenken voort, Gewijde stond! geheiligd oord!
Uit'Starings Onuitgegeven Gedichten, 1798—1813 vermeldt Van den Bosch nog den volgenden Liefdezang:
De Lentewolk het na te droppen
Het romm'lend zwerk wierdt stom. De dauw dreef langs de heuveltoppen Waarachter 't maanlicht klom. Daar zong al 't woud zijn avendlied. Wij voelden 't... en ... wij spraken niet!
Het lover ruischte —Lina trilde;
Ik sloot haar aan mijn borst! O kus, die 't eerst de vlammen stilde Van langverheelden dorst! Ik zwoer, zo lang ik aadmen zou'. Natuur en u, o Lina, trouw!
438



BIJLAGE II.
In den Almanak voor Hollandsche Blijgeestigen van 1834 vindt men den corspronkelijken tekst van Jaromir Gewroken. Behalve enkele kleine verschülen van weinig beteekenis gaat deze eerste bewerking na r. 48 als volgt verder:
Door dak en zolder keek hij zoo
Te lange lest ook in 't konvent neêr, waar de nonnen,
Schor van den hoogtijzang, haar' spaden slaap begonnen.
Half wereldsch, en van kloosterboeij en vrij —
Geert Grotes dochtren — waren zij,
En sliepen — als gezegd.
Wat ongerust sliep ééne
Der zusters — aller puik! — het blonde kind Helene. Zij droomde. Of 't van te warm een beddekruikje kwam, Staat in geen handschrift, maar ik zou 't voor 't naast
gelooven.
Eerst droomde ze enkel van een hchtelaaije vlam.
Toen scheen de vuurgloed haar te spranklen uit een'oven.
Thans trad de jonge bakker toe:
De flinke buurman, dien zij straks (zij wist niet hoe)
Verschijnen zag, als zij haar' blik eens, boven,
Aan 't windas-venster, weiden het.
Hij komt haar nader steeds en nader.
Hij vat haar hand. Terwijl zijn oog in 't harte ziet,
Versmelt haar hart; nogtans geen ader,
In 't meisje zonder pols! —Gij raadt wat nu volgt: ach!
Het klappen van een' zoen! — En, die zulk droomen zag —
Sjeur Tenterkwaad — schiet plotshjk naar beneden;
Neemt Leentjen in bezit; en, na den nacht van heden,
Geen schertsend woordje meer, dat uit haar hppen komt:
De meepsche pruilster kribt met elk, of zit verstomd!
Het brein der Mater suft, want al haar boeken zwijgen.
Bij d'ou' Pastoor ontbreken troost en raad.
En van reliken, noch van pillen speurt men baat!
439



Maar 't liep, als 't voorjaar thans naar 't zacht begon te neigen, Vrij hooger. Waren huis- of tuindeur slof bewaakt, Heleentje werd vermist! zij was er uit geraakt En zwierf door 't veld.
Nu strooide ze eens jong loover
En bloemen op de paan; en ging daar deftig over,
Als bruid gekranst; nu zong het arme ding
Den lijf deun van den bakker, als hij builde:
„In 't bosch, in 't bosch van Knikkelewing,"
Daar ze onder 't kreupelruig van beemd of heigrond schuilde.
Dezelfde deun klonk weêr, op zeekren dag,
Tot zij van ver den Pater komen zag.
Plots zwijgt ze, en meent hem lager in de struiken,
Gehjk het hoen den wouw, te ontduiken.
Zij duikt vergeefs I 't instinct van onzen Pater had
Hem reeds gediend, en leidt regtweegs zijn schreden
Naar 't boschje. En waarom zij met sidderende leden
Hem tegentrad? —
Die in haar siddert, heeft
De slotregel is hier:
„En nu de Non?" De Non? — Ja — die werd Bakkersvrouw.
440



INHOUD.
Antoni Christiaan Winand Staring (1767—1840). Bladz.
Kerkgezang voor het Feest van Jezus' Hemelvaart: Zangkoor IV 8
Aan de Eenvoudigheid 8—9
Aan de Maan 9
Herdenking 10
Uit: Hertog Willems Bedevaart 10—11
Jaromir te Praag 11 —14
Jaromir te Lochem 14—17
Jaromir te Zutphen 18—22
Jaromir Gewroken 22—27
Uit: Puntdichten 27-28
Jacob Geel (1789—1862).
Uit: Het Proza 29—32
Everhardus Johannes Potgieter (1808—1875).
Holland 34
Afscheid van Zweden 35—36
Lief en Leed in het Gooi: Het Grootje van Eemnes 36—37 Liedekens van Bontekoe: Wijs Klaertjen op 't I Js 38—44
Uit: Toelichtingen op Florence 44
Uit: 't Is maar een Pennelikker 44—51
Uit: Het Rijks-Museum te Amsterdam 51—54
Anna Louisa Geertruida Bosboom-Toussaint (1812—1886).
Het Huis Lauernesse: Hoofdstuk XIV: Een
Sterfbed in 1521 56—71
D. Bolle; R'dam. Nleolaas Beets (1814—1903).
Gemengde Gedichten: Zaansch Liedeken 73
Het Breistertje 73—74
Lente 74—75
Onvermogen 75—76
Germanismen 76
Onderscheiding 76
De betere Vraag 77
Godloochening 77
A. W. Sijthoff; Leiden.
441



Jan Jacob Lodewijk ten Kate (1819—1889). Biadz.
Braga: Hoe maakt de Kwartpoëet zijn Vaerzen? 78—79
Dichtrecepten 80—82
De Schepping: Zesde Scbeppings-lied: Des Menschen Hymne 82—83
Kemink & Zn.; Utrecht.
De Nieuwe Kerk van Amsterdam: Het Orgel: ■
Psalmen in den Nacht 83—84
D. Bolle; R'dam.
Jacobus Jan Cremer (1827—1880).
O ver betuwsche Novellen: Kruuzemuntje (Fragment) 85-94
A. W. Sijthoff; Leiden.
Petrus Augustus de Génestet (1829—1861).
Uit: Fantasio 95-98
De beste Vriend 98—99
De Avondzon 99—100
Kracht 101
Leekedichtjes: Waar en Hoe 102
Francois Haverschmidt (1835—1894).
Snikken en Grimlachjes van Piet Paaltjens: Des
Zangers Min 103—106
Conrad Busken Huet (1826—1886).
Litterarische Fantasiën en Kritieken VII: De
Genestet's Uitvaart: Op den Sterfdag 108—112
Eduard Douwes Dekker (1820—1887).
(Multatuli).
Max Havelaar: Achtste Hoofdstuk (Fragment) 114—124
Minnebrieven: Tweede Sprookje 125—127
Ideeën I: 158; 159 127-130
Carel Vosmaer (1826—1888).
De Ilias van Homeros: [Afscheid van Hector en
Andromache] 131 — 135
A. W. Sijthoff; Leiden. Allard Pierson (1831—1896).
Intimis: Hoofdstuk IV: Achter de Traliën (Fragment) 136-137
Gebr. E. & M. Cohen; A'dam.
Oudere Tijdgenooten: Tot Inleiding: Is. daCosta
naar zijne Brieven (Fragment) 138—139
H. A. van Bottenburg; A'dam.
442



Karei Lodewijk Ledeganck (1805—1847).
De drie Zustersteden: Aan Brugge
Hendrik Conscience (1812—1883).
De Leeuw van Vlaanderen VIII. . . . Van Holkema & Warendorf; A'dam.
Anton Bergmann (1835—1874).
(Tony).
Ernest Staas door Tony: Goede Tante 161 — 170
Jacques Fabrice Herman Perk (1859—1881).
Mathilde: i. Aan de Sonnetten 171 — 172
n. Sanctissima Virgo 172
xl. De Grotstroom 172—173
Lxviii. Het Graf kruis 173
lxxxii. Sluimer 174
S. L. van Looy; A'dam. Willem Johan Theodoor Kloos (geb. 1859).
Veertien Jaar Literatuur-Geschiedenis I: Jacques Perk (Fragment) 176—177
L. J. Veen; A'dam.
Verzen I.vi: Nauw zichtbaar wiegen, op een
lichten zucht V 178
Verzen I, lxi : Ik ween om bloemen, in den knop
gebroken 178
Verzen II, ccxlii: Liedren als klinkende luiten
beloofde ik , 179
Ver zen 111, Lxxxvin: O, bloemen zijn zoo teeder-
kleurge schijnen 179
W. Versluys; A'dam.
Karei Johan Lodewijk Alberdingk Thijm (geb. 1864).
(Lodewijk van Deyssel).
Kritieken: Over Literatuur (Fragment) 181 — 185
Porcelein 185—188
Scheltema & Holkema's Boekh.; A'dam. Albert Verwey (geb. 1865).
Verzamelde Gedichten: Van de Liefde die Vriendschap heet: XVI. Ik ben een dichter
en der Schoonheid zoon 190
Tusschen Vorige en Volgende: Op 't Gras ... 191 De Nieuwe Tuin: Wat een zanger tot een
koning zei 191 — 192
Het zichtbaar Geheim: De Leeuwerk ... 192—193
In Nevel 193
W. Versluys; A'dam.
443
Baldz. 140-144
145—160



Proza IV: Over het zeggen van Verzen (Frag- BUdz.
ment) 194
Holkema & Warendorf en Em. Querido; A'dam. Frederik van Eeden (geb. 1860).
Studies I: Een onzedelijk Boek (Fragment)... 196—201
Ellen, Een Lied van de Smart: Nachtliedje IV . 201
Van de Passielooze Lelie: Intrede: De Waterlelie 202
God en Mensch: II. Ik ben een zinkend wrak . 202 Dante en Beatrice: XVI. Mijn Land, mijn Land,
hoe blinken spie gel klaar 202—203
W. Versluys; A'dam.
Jeugd-Verzen: Tweede Jeugd-Verzen: De Boeteling 203
Ik ben herkend 204
J. J. Romen & Zn.; Roermond.
Helène Swarth (geb. 1859).
Eenzame Bloemen: 43. 'k Ben menigmaal, het
oog vol tranendauw 205—206
De Seyn Verhoughstraete; Roeselare.
Poëzie: Zomernacht 206—207
Blanke Duiven: Berken 207
Nieuwe Verzen: En die Afgrond, zoo donker
daaronder 207—208
P. N. van Kampen & Zn.; A'dam.
In donker Doolbosch 209
Herman Gorter (geb. 1864).
Mei I: Niets in de ruime wereld is zoo blij ..... 210—211
Binnen alle duinen waar zij klom 212—213
W. Versluys; A'dam.
Verzen: Toen bliezen de poortwachters op gouden horens 213 214
Terwijl de aarde om het zonlicht gaat 214
C. A. J. van Dishoeck; Bussum.
Uit: Kritiek op de litteraire beweging van 1880 in Holland 214—217
Jacob Winkler Prins (1849—1907).
Zonder Sonnetten: Werking der Muziek 218—220
Buiten en binnen 220
Liefdes Erinnering: Uit mistig grijze Morgen-
strepen 220—221
G. H. Priem; A'dam.
444



Willem Levinus Penning (1840—1924). Bladz.
Benjamin's Vertellingen: Kennismaking met
den Dood 222—226
Kamermuziek: Oudjes 226
Blijde Vaart herdacht 227
S. L. van Looy; A'dam.
Gerard Hendrik Ignaaz van Hulzen (geb. 1860).
De dorre Tuin: Vroege Herfst (Fragment) 228—246
C. A. J. van Dishoeck; Bussum.
Jacobus van Looy (geb. 1855).
Feesten: Moeders Verjaring (Fragment) 247—252
S. L. van Looy; A'dam.
Ary Prins (1860—1922).
De Heilige Tocht: Eerste Hoofdstuk 254—257
P. N. van Kampen & Zn.; A'dam.
Louis Couperus (1863—1923).
Antieke Verhalen: De Balling te Tomi (Fragment) 258-265
L. J. Veen; A'dam. George Frans Haspels (1864—1916).
Zee en Heide: Opgevischt VII 266—272
P. N. van Kampen & Zn.; A'dam.
Gijsbertus Gerardus van As (geb. 1876).
(G. Schrijver).
De lichte Last: Hoofdstuk I (Fragment) 273—281
J. H. Kok; Kampen. Wilhelm Ange Francois Bastiaanse (geb. 1868).
Natuur en Leven: October 282
S. L. van Looy; A'dam.
Gedichten: De Leeuwerik 282—283
Maatsch. voor Goede en Goedk. Lectuur; A'dam. Seerp Anema (geb. 1875).
Poëzie: Avond voor Heiligerlee 284
E. J. Bosch; A'dam.
Van Hollands Kusten: Winternacht 285
P. N. van Kampen & Zn.; A'dam.
445



Carel Steven Adama van Scheltema (1877—1924). Btodz.
Eerste Oogst: In den Morgen 286—287
Uit Stilte en Strijd: De Stilte 287—288
De keerende Kudde: Avondgang 288
W. L. & J. Brusse; R'dam.
Jacqueline van der Waals (1868—1922).
Nieuwe Verzen: De Herdersfluit 289
Die mijns harten vrede zijt 290
G. F. Callenbach; Nijkerk.
Laatste Verzen: Annunciatie 290—291
Sinds ik het weet 291
De Waelburgh; Blaricum.
Herman Heyermans (1864—1924).
Schetsen door Samuël Falkland IV: Broers 292—296
H. J. W. Becht; A'dam.
Droomkoninkje VI (Fragment) 296—300
Van Holkema & Warendorf; A'dam.
Israël Querido (geb. 1874).
De oude Waereld I: Koningen: Jeruschalaïm
(Fragment) 301—305
Scheltens & Giltay; A'dam.
Margo Sybranda Everdine Scharten-Antink (geb. 1869).
Carel Theodoor Scharten (geb. 1878).
De Krachten der Toekomst II: Waarin de
Schoonheid van een Vers bestaat (Fragment) 306—307
P. N. van Kampen & Zn.; A'dam.
De Roeping der Kunst II: Hildebrand, de „On-
sterfelijke" (Fragment) 307—308
't Geluk hangt als een Druiventros: Vijfde
Hoofdstuk II 309—312
Maatsch. voor Goede en Goedk. Lectuur; A'dam.
Ina Boudier-Bakker (geb. 1875).
Kinderen: De Oudste (Fragment) 313—319
P. N. van Kampen & Zn.; A'dam. Pieter Cornelis Boutens (geb. 1870).
Vergeten Liedjes: Nacht-stilte 321
Bij een Doode 321
C. A. J. van Dishoeck; Bussum.
446



Bladz.
Carmina: Leeuwerik 322
In de Manteling bij Domburg 322—323
Zomerwolken: Paasch-avond 323—324
P. N. van Kampen & Zn.; A'dam. Jan Hendrik Leopold (1865—1925).
Verzen I: Regen 325—326
Claghen ui 326
Uit de Rubayat vin; xxvm 326
Verzen II: Oostersch i: De dauw hangt parelen 327
Soefisch: xxx; xxxi 327
W. L. & J. Brusse; R'dam. Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk (geb. 1869).
De Nieuwe Ge boort: Door der Getijden Loop
II, vi: De stilte der natuur heeft veel geluiden 329
De Nieuwe Ge boort: Door der Getijden Loop
II, viii : Kleine paden sling'ren over de heide 329—330
De Nieuwe Geboort: Gebroken Kleuren II,
vil: De groote stilgeworden wijzen 330—331
De Nieuwe Geboort: Gebroken Kleuren II,
ix: Ruik ik den geur der bloesemende linden 331—332
De Vrouw in het Woud: De Boom van GrootVerdriet (Fragment) 332—335
W. L. & J. Brusse; R'dam.
Carel Gerretson (geb. 1884).
(Geerten Gossaert).
Experimenten: XXVIII. TanquamFilius 337—338
— XXXI. Een Ding heb ik begeerd 338
XL. Aloëtte 338—339
C. A. J. van Dishoeck; Bussum. Pieter Nlcolaas van Eyck (geb. 1887).
Inkeer: Help mij waarheid alle schijn ontberen . 340 „Palladium"; Hijman, Stenfert Kroeze & van der Zande; Arnhem.
Jacobus Cornelis Bloem (geb. 1887).
Het Verlangen: Oude Steden '. 341—342
In Memoriam 342—343
P. N. van Kampen & Zn.; A'dam.
Arthur van Schendel (geb. 1874).
Verdichtsel van Zomerdagen: Middellandsche
Zee (Fragment) 344—348
Boosten & Stols; Maastricht.
447



Bladz.
Aart van der Leeuw (geb. 1876).
Kinderland: IV. De Eenzaamheid (Fragment) 349—352 Herscheppingen: Velden en Vruchten: Land¬
schap 352—353
Van de tweede Wereld: Mijn Vaders Tuinen ... 353 W. Versluys; A'dam.
Richard Nicolaas Roland Holst (geb. 1869).
Overpeinzingen van een Bramenzoeker:
vin. Tot den Winter 354—357
„Palladium"; Hijman, Stenfert Kroese & Van der
Zande; Arnhem.
Christiaan Louis Schepp (geb. 1876).
(Jan Prins).
Tochten: Eerste Tochten: Zwarte Hoofden
Uit het Oosten: De Stad
Verschijningen: Verten: Het Landjuweel. W. Versluys; A'dam.
Francois Pauwels (geb. 1888).
Fantomen: De Blinde 364—366
J. M. Meulenhoff; A'dam.
Willem Eduard Keunlng (geb. 1887).
(Willem de Mérode)
Het kostbaar Bloed: Heilig Avondmaal 367 «
Nabetrachting 367-368
Kerstliedje 368
Van Loghum Slaterus; Arnhem.
Martinus Nijhoff (geb. 1894).
Vormen: De Soldaat die Jezus kruizigde 369
De Kerstboom 370
C. A. J. van Dishoeck; Bussum.
Johan Willem Frederik Werumeus Buning (geb. 1891).
In Memoriam: Ik ben niet eenzaam sinds gij zijt
gegaan 371—372
Ga heen en slaap, want morgen komt de dood 372
„Palladium"; Hijman, Stenfert Kroese & Van der Zande; Arnhem.
358-359
359—360
360-363
448



Bladz.
Guido Gezelle (1830—1899).
Uit: Kerkhofblommen 374—377
Dichtoefeningen: Het Schrijverke 377—378
O 't ruischen van het ranke Riet 378—380
Gedichten, Gezangen en Gebeden: Oneigene ... 380
O Lied 380
Gij badt op eenen berg alleen 381
Kleengedichtjes: Met 't Kruis in top 381
Als de ziele luistert 381
Tijdkrans: Mijn hert is als een blomgewas 382
Rijmsnoer: Casselkoeien 383
Avondrood , 384—385
Laatste Verzen: Moeder 385
L. J. Veen; A'dam. Hugo Nestor Verriest (1840—1922).
Werk van Hugo Verriest: Stijn Streuvels (Fragment) 386—393
L. J. Veen; A'dam. Albrecht Rodenbach (1856—1880).
Gedichten: Waarheid 394—395
Het Lied der Vlaamsche Zonen: De Blauwvoet 395—396
Karei Maria Polydoor de Mont (geb. 1857).
(Pol de Mont).
Lentesotteroijen: Uchtendhymne 397—398
Ad. Hoste; Gent. Prosper van Langendonck (1862—1919).
Verzen: Crucifigetur 399
Langs Zomervelden 400
Maatsch. voor Goede en Goedk. Lectuur; A'dam. Frank Lateur (geb. 1871).
(Stijn Streuvels)
Lenteleven: Lente (Fragment) 401—414
L. J. Veen; A'dam. Renè de Clercq (geb. 1877).
Gedichten: Mijn kleen, kleen dochterke 415
Naar Frankrijk 415—416
S. L. van Looy; A'dam.
De zware Kroon: Aan koning Albert 416—417
C. A. J. van Dishoeck; Bussum.
449



Bladz.
De Noodhoorn: Aan die van Havere 417—418
Uitg. Dietsche Stemmen; Utrecht.
Karei Peter Edward Marie van de Woestljne (geb. 1878).
Verzen: Het Vaderhuis: Wijding aan mijn
Vader 419-420
Interludiën I: De Paarden van Diomedes
(Fragment) 420—422
C. A. J. van Dishoeck; Bussum.
Leopoldus MaximlUanus Felix Timmermans (geb. 1886).
Pallieter: De Kruisen en de Zegening der Velden 423—427 P. N. van Kampen & Zn.; A'dam. Jan Francois Elias Celliers (geb. 1865).
Die Vlakte en ander Gedigte: Trou 429—430
Die Ossewa 430
Nationale Pers; Kaapstad.
Jacob Daniël du Tolt (geb. 1877).
(Totius)
Verse van Potgieter's Trek: Die Os 431
„Het Westen"-drukkerij; Potchefstroom.
Rachel: Daar ruis 'n Lied 432
A. H. Koomans; Potchefstroom. C. Louis Lelpoldt (geb. 1880).
Oom Gert vertel en ander Gedigte: Slampamperliedje 433
Holl.-Afr. Uitg.-Maatsch.; Kaapstad. A. D. Keet (geb. 1888).
Gedigte: Digter is hij 434
Als 's Aands 435
Swets & Zeitlinger; A'dam.
Bijlage I 436-438
Bijlage II 439-440
Inhoud 441-450
450






tGEDRUKT DOOR VA UGHÉVANDuWfij! TE ROTTERDAM iKf