108
't Begin vernoeghtme niet. 'k Verlang met schrick
[na'et ende.
Hoe kon mijn droeve man zoo scheiden van zijn bloed?
AREND.
1210 In zoo veel rampen hiel hy al den zeiven moed, En yverde om den Dam te houden onbezweecken, Waer langs de vyand zocht geweldigh in te breecken : Gelijck een waterstroom geweld doet op een sluis, En elx gehoor verdooft met ysselijck geruis.
1216 De deuren van de sluis zich kanten tegens 't wringen Des springvloeds, voor een wijl, tot dat zy open springen, En geven 't water ruimt, den vloed den vrijen toom: Die wint dan veld, en ruckt de wortels met den boom, En huis en hof om veer, en zet de laege landen
1220 In eene baere zee, met groene en nieuwe stranden. Dus ging 't na datmen wel een heele uur lang den Dam Verdadigt had, zoo dra de burgerij de vlam Ten daecke van de kerck ten hemel uitgeslaegen, En 't heerelij ck gebouw zagh branden hchter laegen,
1225 En hoorde 't moordgeschrey des volx, dat oud en jong Van boven, om het vier t'ontgaen, te barsten sprong, Of in de spietsen viel ter aerde. Dit gezichte Benam hem al den moéd. De helsche Grobber stichte Met een gewijde toorts den brand in 't heiligh dack.
1230 Hoe leed het God, dat hem de moord niet eer en stack ! Doen was het elck voor zich, een yeder bergh zijn leven. Mijn broeder riep, ick zou my flux op 't slot begeven, En zijne gemaelin en kindren gade slaen. Hy zelf weeck op 't stadhuis, en bleef de leste staen.
1235 Ick werd op wegh verlet, en koom den burgh bewaren, En hoop de goede God zal mijn' heer broeder spaeren.
1222 Verdadigt: verdedigd.
1224 Lichter laegen: in lichterlaaie.
1230 Hoe leed het God: hoe liet, God het toe. Dat hem de moord
niet eer en stack: dat hij niet voor dien tijd omkwam. 1234 De leste: het laatste.



109
BADELOCH.
Een hoopelooze hoop. Och Gysbreght, lieve heer, Ick reken hem al dood, en zie hem nimmer weer.
REY VAN BTTRGHZATEN. BADELOCH.
Waer werd oprechter trouw 1240 Dan tusschen man en vrouw Ter weereld oit gevonden? Twee zielen gloende aen een gesmeed, Of vast geschakelt en verbonden In lief en leedt.
1245 De band, die 't harte bind
Der moeder aen het kind, Gebaert met wee en smarte, Aen haere borst met melck gevoed, Zoo lang gedraegen onder 't harte,
1250 Verbind het bloed.
Noch stercker bind de band Van 't paer, door hand aen hand Verknocht, om niet te scheiden, Na datze jaeren lang gepaert 1265 Een kuisch en vreedzaem leven leidden. Gelijck van aerd.
Daer zoo de hef de viel. Smolt liefde ziel met ziel, En hart met hart te gader 1260 Die liefde is stercker dan de dood.
Geen liefde koomt Gods hef de nader, Noch schijnt zoo groot.
1242 Gloende; gloeiend, van liefde blakend.



110
Geen water bluscht dit vuur, Het edelst, dat natuur 1265 Ter weereld heeft ontsteecken. Dit is het krachtigste ciment, Dat harten bind, als muuren breecken Tot puin in 't end.
Door deze liefde treurt 1270 De tortelduif, gescheurt Van haer beminde tortel. Zy jammert op de dorre ranck Van eenen boom, verdrooght van wortel, Haer leven langk.
1275 Zoo treurt nu Aemstels vrouw,
En smelt als sneeuw van rouw
Tot water en tot traenen.
Zy rekent Gysbreght nu al dood,
Die, om zijn stad en onderdaenen, 1280 Zich geeft te bloot.
O God, verlicht haer kruis, Dat zy den held op 't huis Met blijschap magh ontfangen, Die tusschen hoop en vreeze drijft, 1285 En zucht, en uitziet met verlangen Waer dat hy blijft.
BADELOCH.
My dunckt ick hoor gerucht. Daer roept een aen de
[poort.
God lof, het is mijn heer. Ick heb zijn stem gehoort.
1265 Ontsteecken": ontstoken, dus in gloed heeft gebracht.



111
HET VYFDE BEDRYF.
GYSBREGHT VAN AEMSTEL. BADELOCH. BODE. GYSBREGHT.
Myn lief, hoe hebtghe dus uw oogen uitgekreten?
BADELOCH.
1290 Nu ghy behouden zijt is al mijn leet vergeten,
Mijn trouwe bruidegom, mijn hoofd, mijn troost, mijn
[schat:
Nu ghy behouden zijt, wat geef ick om de stad, Om al des weerelds goed ! hoe zijtghe hier gekomen ?
GYSBREGHT.
Na dat de vyand nu den Dam had ingenomen, 1295 Nam ick en 't overschot na'et raedhuis toe de wijck, En hiel hem staen met kracht, als water voor den dijck ; Wen 'tlandvolck opgeklept zich zoeckt by nacht te
[redden,
En brengt vast zoden aen, en steenen, paelen, bedden En bulsters, en al 'tgeen den zeedijck stutten kan, 1300 Daer die is doorgeweeckt; en zweet met alle man. Dat speet den groote Reus, die het zich vreeslijck
[hooren,
En stack met hals en hoofd, gelijck een steile toren
1299 Bulsters: met bolster of bast gevulde matrassen.
1300 Zweet met alle man, versta: Ik, Gysbreght, zweette met het volk werkte dus zoo krachtig mogelijk mede.



112
En spitze, boven 't volck en alle hoofden uit.
En scheen een olyfant, die omsnoft met zijn' snuit.
1305 Zijn spietze was een mast in zijne grove vingeren. Ick zagh hem man op man gelijck konijnen shngeren Wel driemael om zijn hoofd, gevat by 't eene been, En kneuzen dan den kop op stoepen of op steen. Hy kan met zijnen pols een' burghwal over springen.
1310 Hy proeft op grendelen de deughd der staele klingen, En houwt met eenen slagh door yzer en door stael, En proeft zijn beckeneel op poorten van metael. Hy scheen een Polyfeem, het krijghsvolck scheen zijn
[kudde.
De toren van 't stadhuis beweeghde zich en schudde, 1316 Zoo dick hy op een' post, of op den gevel stiet. Hy vreesde Herkies knods noch Samsons vuisten niet. De Kenners volgen hem, en Noorderlandsche knechten. Men voert den stormbock aen : men gaet de ladders
[rechten,
En klimt, met d'eene hand ten gevel uitgestreckt, 1320 In d'ander met den schild, die hals en hooft bedeckt
Voor eene hagelbuy van steenen, hout en pijlen.
Ons jeughd, daer tegens aen, die wentelt heele stijlen
En eicke balleken, en uitgelesen hout,
En wat'er is van ouds tot pracht en prael gebouwt, 1325 Van boven in den hoop ; er of ze luttel hoopen,
Zoo dient het om hun huid ten diersten te verkoopen,
En Burgemeesteren en Raeden voor te staen,
1309 Pols: polsstok.
1310 Proeft: beproeft. Deughd: deugdelijkheid, sterkte.
1313 Polyfeem: de reusachtige cycloop, die door Ulysses van zijn oog werd beroofd.
1315 Dick: dikwijls, menigmaal. 1318 Rechten: opzetten.
1322 Ons jeughd, daer tegens aen: Onze jongeren daartegenover.
1325 Of ze: hoewel ze.
1326 Ten diersten: op het duurste.
1327 Voor te staen: te beschermen.



113
Tot quyting van den eed haer overheid gedaen. Men ziet'er zelf het bloed der overheid verhitten,
1330 En stijven de gemeent: behalven die hier zitten
Blootshoofd, en half gekleed, en zonder weer te bien, Van zwacken ouderdom; en durreven wel zien Zoo eerelij ck een dood kloeckhartigh onder oogen ; En vechten met hun hart, nu handen niet en mogen.
1335 Een deel der burgery beneen met hellebaerd En sabelen en spiets de poort en muur bewaert. Ick steegh den toren op, die boven 'tdack koomt rijzen, In 't midden van 't stadhuis ; van waer men u kon wijzen De tenten om de stad, en hoe al 't leger lagh,
1340 En van wiens trans men flaeuw den Dom van Uitrecht
[zagh,
By klaer en helder weer. 'k Zagh hier uit hoeze streden, En met den storrembock de poort geweld aen deden, En ramden reis op reis, verdadight door een dack Van schilden dicht gevoeght. De deur gaf krack op
[krack.
1345 Wy stelden flux in 't werek de dissels en de bijlen, En hieuwen in het rond in stucken alle stijlen, En stieten spitze en al 't gevaert van boven af ; Het welck een' slagh en roock de marreckt over gaf, En maeckte een vreeslijck loch in zoo veel ysre
[koppen;
1350 Dat anderen terstond, gevoeght in orden, stoppen. Terwijle stack de kerck de naeste huizen aen. Van daer begon de vlam in 't leien dack te slaen Van 't Raedhuis, en de roock en smoock verblinde
[ons oogen.
1330 Stijven: sterken; moed in spreken. F1331 Weer te bien: weerstane!, tegenstand te bieden. 1343 Verdadight: beschermd. 1345 Dissel: groot krom hakmes.
1348 De marreckt over gaf: gaf over de geheele markt.
1349 Loch: gat. Ysre: gehelmde.



117
De vyand stond versuft, en deisde om deze zaeck: Maer 't aenzien van Klaeris beweeghde 'tharttotwraeck, En bragt hem in den zin den moord van zijnen vader, En dat zy d' afkomst was van Velzen den verraeder. 1435 Hy blaeckte, en kreegh een koorts, en door de koortze
[dorst
Na haer en Aemstels bloed, en stiet eerst door de borst Met zijn bemorste poock dan d'eene non dan d'ander. Zy vielen overhoop, en lagen by malkander In 't rond, gelijck een krans van roozen wit en rood.
■440 Doen stond Klaerisse daer by Gozewijn, ontbloot
Van menschelijcke hulp. Ghy zoudze bey zien proncken, Als bloemen op haer' steel, in eenen beemd, verdroncken Van eenen rooden plas. d'Een zuchte noch, en d'een Vertrock het hoofd, die d'arm, en deze noch haer been.
11445 Een ander had den geest zoo daetehjck gegeven
De Bisschop, schoon hy stond op d'oever var zijn leven, En toomde zich niet in van gramschap en van rouw : Uw vader ley de hand wel eerloos aen een vrouw, Maer zoop noit vrouwenbloed, of is daer om gelastert.
■450 Dus blijckt het, datghe zijt een overwonnen basterd, Na lichaem en na geest, nu ghy uw' aerd betoont Aen nonnen, die altijd in 't woeden zijn verschoont. En d' ander antwoord hem: ghy zult die eedle Reien Als basterdbisschop dan gaen volgen en geleien.
1455 Hardneckige, legh nu den valschen mijter neer.
Zoo sprack de basterdzoon, en ruckte hem om veer Met stoel met al in 't bloed: de mijter viel'er mede. Klaerisse viel'er by, doen zy haer beste dede, En hiel hem even sterck om zijnen hals gevat,
1431 Deisde: deinsde af, week terug.
■434 D'a f k o m s t: de dochter.
1437 Bemorste pook: met bloed bevlekte degen.
1443 En d'een, lees: en een ander, der nonnen n.1.
1445 Daetelijek: zoo even te vóren.
1448 Uw Vader, versta : En de bisschop zeide: Uw vader, Floris V.
1449 Daer om gelastert: daarvan beschuldigd.



121
Mijn man loopt weer te rugh, en zoeckt vast by den
[dooden
Zijn' broeder, dien by mist, en al te trouw bemint, En niet veriaeten zal, 't en zy dat hy hem vind, ■525 En levendigh of dood magh torssen op den rugge, In 't uiterste gevaer. Daer sloopenze de brugge. Helaes ! wat gaet my aen! waer vinde iek mijnen heer?
AREND.
Och broeder, laetme los.
GYSBREGHT.
Hoe is 't?
AREND.
*k En kan niet meer.
BADELOCH.
Hoe is het, Arend broer?
BROER PETER.
Nu doe ons eenigh teecken.
AREND.
■630 Ick ben den adem quijt. Ick kan niet langer spreecken. Mijn hart bezwijckt door 't bloen. Ick heb mijn' plicht.
[voldaen.
Mijn vaderhjcke stad ten ende voor gestaen, Na dat ick had zoo lang in ballingschap gezworven. Heer broeder, 'k neem verlof, en als ick ben gestorven 1635 Zoo voer, indienghe moet veriaeten deze plaets, Mijn lijck met u, op dat de wraecklust des soldaets
■1527 Helaes! wat gaet my aen: Helaas, wat overkomt mij? 1531 Door 't bloed: door bloedverlies. 1534 Verlof: afscheid.



122
Het niet onteer, en gun het een gewijde stede. Gedenck mijn ziel voor God, 6 priester, in uw bede. Ick schey, ick zwijm, ick sterf. Mijn tijd is hier geweest. 1640 Och vrienden, bid voor my. 6 God, ontfang mijn' geest.
BROER PETER.
Hy is al dood, en heeft gena by God verworven.
GYSBREGHT.
Hy is met vollen roem in 't harrenas gestorven, En volght zijn' broeder Ot in 't hemelsch vaderland, En triomfeert by God.
BADELOCH.
Ghy mist uw rechte hand.
VLUGHTELINGEN.
1546 Nu zal hy zich voortaen ten uitval niet beledigen, Noch 't Vrelandsch slot noch dit met zulck een' moed
[verdedigen,
Noch 't Amsterdamsche Recht beschutten met zijn
[zwaerd,
En draeven voor het heir op eenigh brieschend paerd, Om prijs en eer in 't stof door zweet en bloed te
[winnen.
GYSBREGHT.
1550 Men treek het lichaem uit, men draegh den doode
[binnen.
1637 Gewijde stede: plaats in gewijde aarde. 1645 Beledigen: verledigen, bezig houden met. 1650 Treek: kleede.



123
DE HEER VAN VOOREN MET DEN TROMPETTER. GYSBREGHT VAN AEMSTEL.
VOOREN.
Myn Heer, uw ongeluck is ons van harte leet. Wy staen voor deze graft tot storremen gereed, 't Waer tijd en meer dan tijd, dat ghy u kort beraede, En gaeft het huis voort op, met hope van genade, 1555 En schutte d'ongena. Ick eisch 't in 's graeven naem, En dat door Egmonds last.
GYSBREGHT.
Ghy eischt dat ick 't my schaem 'kEn schey'er zoo niet af, als met mijn eigen leven En eer ick sterref zal noch menigh met my sneven.
VOOREN.
Is 'teere dat een held zich zelf verreuckeloos?
GYSBREGHT.
1560 Men houd de plaets op hoop.
VOOREN.
Hier is geen hoop altoos. Met houden is hier niet met allen uit te rechten.
GYSBREGHT.
Dat maghmen dan bezien. Wy zullen'er om vechten.
1554 Gaeft het huis voort op: het slot dadelijk overgaf.
1555 Schutte: afwere. 1557 Af: van. Als: dan.
1559 Versta: Is het een eer, dat een held zoo roekeloos zün leven oriis eeeft»
1560 Altoos: in geen geval. J 8
1561 Met houden: met bezet houden. Met allen: met wat gij ook doet.



124
VOOREN.
't Was vechtens tijd, aleer de vyand uwe stad, De poorten en de vest noch heel vermeestert had:
1565 Doen alle kloeken brand en moord en onraed klepten, En burger en soldaet om 't zeerst hun handen repten : Nu die verweldight zijn, het Raedhuis afgebrand, En wat in 't harnas blonck, gesneuvelt en vermant, Is 't al vergeefs- het slot en overschot verdaedight.
1570 Bera u kort, ghy word noch mooghlijck begenadight.
GYSBREGHT.
't Is mijn gewoonte niet te bidden om gena.
VOOREN.
't Is wijsheid datmen zich zomwijl te buiten ga, En zijn gewoonte staeck, en stel 't gevaer voor oogen. Zy kiezen 't best van twee, die beter niet en mogen.
GYSBREGHT.
1575 'k Verwacht een uitkomst dan, en geef het op aen God.
VOOREN.
Wat uitkomst wachtghe toch? ghy zult terstond dit slot Van alle kanten zien beladdren en bespringen.
GYSBREGHT.
Men zalme van het Y zoo lichtelijck niet dwingen. Ick heb noch hier en daer veel vrienden op mijn hand. 1580 Mijn toeverlaet, naest God, dat is de waterkant.
1567 Verweldight: overweldigd.
1568 Vermant: overmand.
1569 Verdaedight: te verdedigen.
1572 Zomwijl te buiten ga: Soms iets anders doet dan men wil.



125
VOOREN.
Geloofme, 'kzoeck u niet met woorden te versaegen, Ghy zult het van dien kant zoo heerlijck op zien dagen, Met schuiten zonder tal, eer u de zon rjeschijn. Wat riemen voert of zeil heeft d'amirael Persijn
■585 Beslaegen in zijn' dienst by Vries en Waterlanderen. Al 't omgelegen volck ruckt haestigh by malkanderen, En treckt vast op den brand van kerck en toorens aen. Hoe is het mbgelijck die maght te wederstaen, Met zoo een hand vol volx, dat door de nederlaegen
1590 Der versch vernielde stad vol schrix is en verslaegen? Ghy vielt, 't is waer, van 't slot op uwen vyand uit: Wat holp 't ? men dreef u in. Ghy waert zoo kort.
[gestuit,
En keerde op uwen burgh met roo bebloede koppen, Van vreeze datmen u den toegang toe moght stoppen.
GYSBREGHT.
1695 'k Ontfing geen leedt, alleen mijn boezem zagh bemorst Van bloed, vermits een kay, geslingert langs mijn borst, Het vel had afgeschuurt, en effen 't vleesch gewreven. Geen angst en dreef ons meer dan wy ons zeiven dreven.
VOOREN.
Daer niet gewonnen word is 't ydel datmen strijd.
GYSBREGHT.
1600 Een krijghsman wint genoegh, al wint hy niet dan tijd.
VOOREN.
't Was raedzaemst by verdragh, en niet uit nood gegeven.
1581 Te ver sa eg en: vrees aan te jagen. 585 Beslaegen: beslag op gelegd, geprest. i692 Zoo kort: in zoo korten tijd, dadelijk.



126
GYSBREGHT.
Mijn moeder leerde my, dat ick geen' raed zou leven Met vyanden, waer van men 't argste moet vermoen. Mijn heer, ick heb uw' raed voor dees tijd niet van doen.
VOOREN.
1605 Mijn meesters harte treckt na alle braeve helden, Die voor hun eere en erf zich vroom ter weere stelden. d'Onmaetigheid van wraeck, gepleeght na Velzens dood, En heeft hy noit bestemt, noch yemants schuld vergroot. Ick ken hem, als my zelf: hy mint u in 't byzonder.
GYSBREGHT.
1610 Hy mint my, als het blijckt, en keert het bovenste onder.
Hy mint my averechts. Zijn hef de staet ons dier.
Wie heeft de stad vernielt, verwoest met zwaerd en vier,
En al den nacht gewoed, als wild en uitgelaeten?
Wie stopt den Aemstel toe met dooden? wie de straeten? 1615 Waer zietmen niet de vlam van dien gestighten brand?
Wat grafstee, wat autaer, wat kerck heeft 's roovers
[hand
Verschoont? wat heihghdom, kappellen, kloosters,
[nonnen
Zijn van die klaeuwen niet geschandvleckt en ge-
[schonnen?
Op dat ick niet en rep, hoe gruwhjck de soldaet 1620 Na'et schennen martlen durf den godgewijden staet; Daer al de volgende eeuw met laster van zal spreecken, En dat Gods streng gerecht te zijner tijd wil wreecken.
1602 Leven: plegen.
1605 Braeve: dappere.
1608 Bestemt: goedgekeurd.
1611 Staet ons dier: komt ons duur te staan.
1621 Laster: schande, afkeuring.
1622 Wil: zal.



127
VOOREN.
Dit, leider! was een nacht vol ramps, vol ongevals: Maer datmen d' oversten wil schuiven op den hals
■26 Al wat'er is misdaen by krijgslien zonder orden,
En die door geen gezagh in toom gehouden worden, By die gelegenheid; dat lijd de reden niet, Noch leert d'ervaerenheid, en is wel meer geschied; Byzonder daer het hart van wraecklust was bezeten.
1630 Wie keert een' dollen leeuw, na'et breecken van zijn
[keten?
Hy volght zijn' wreeden aerd, en vheght met eenen loop, En grabbelt blindèhng den reedsten uit den hoop. Wanneer 't verbolgen zwaerd eens raeckt uit 's krijghs-
[mans scheede,
Het keert'er langsaem in, en acht gebod noch bede, 1635 Ziet vorst noch veldheer aen. Het zwaerd, geterght
[van wraeck
En gramschap, vind in 't bloed des vyands zoeten
[smaeck.
De duisternis des nachts maeckt alle ding oock gru-
[welijck:
Dan schijnt het, watmen daeghs zich schaemen zou,
[min schuwelijck,
In dees bloed dronckenschap, en blinde en dartle lust, 1640 Die tot een vonxken toe al 't licht van reden bluscht,
Van tamme menschen maeckt onredehjcke dieren.
Men moet, men wil of niet, dan 't heir den teugel vieren.
Mijn meester, doen hy eerst voor uwe vesten quam,
Wou wel bemaghtigen den muur van Amsterdam, 1645 Maer dien tot in den grond zoo schendigh te verdelgen
1623 Leider: helaas.
1627 Lijd de reden niet: heeft geen zin.
1628 Erva erenheid: ondervinding.
1632 Grabbelt: grijpt. Den reedsten: den eersten den besten. 1642 Dan 't heir, versta: den moedwil der soldaten.



128
Was noit zijn wit, en 't valt hem bitter te verzwelgen : Hoewel het krijghsrecht hem verschoont; hy verreght
[niet
Het uiterst van zijn Recht, en straft noch met verdriet: Is tot verzachting en verschooning meer genegen, 1660 Dan al te stijf te staen op 't punt van zijnen degen. Verschoon uw leven doch, en gun dees eere aen my.
GYSBREGHT.
Ick ben met eenen dood voor al mijn leven vry. Vertreck, en wacht u my meer tijdingen te brengen, 'k Getroost my al wat God u toelaet te gehengen.
GYSBREGHT VAN AEMSTEL. BADELOCH. BROER PETER. VLUCHTELINGEN. ADELGUND. VEENERICKL. BODE. RAFAEL.
GYSBREGHT.
1665 Wy gaven Vooren kort en duidelijck bescheed.
Ghy hoort, hoe 't krijghsvolck staet tot storremen
[gereed :
Waerom het noodigh waer, aleer zy 'thuis besluiten Van achter met een vloot van schepen en van schuiten, My van onnut gezin, en die geen weer en biên, 1660 t' Ontslaen, en met de bloem der mannen te voorzien, Die maghtigh zy 't geweld des vyands af te keeren, Het welck ons koomt aen boord met storrembrugh en
[leeren.
Mijn liefste, geef u scheep, al is het scheiden pijn, 'tls noodigh, Peter zelf die zal uw leidsman zijn, 1665 En dit gevlughte volck en u en uwe kinderen
Vervoeren na een plaets, daer niemant u kan hinderen.
1646 Wit: doel.
1654 Te gehengen: te gedoogen; stil te ondergaan. 1665 Beseheed: besoheid, antwoord. 1657 Besluiten: insluiten.
1659 En die geen weer en biên: En van hen die geen weerstand kunnen bieden; zich niet kunnen verdedigen.



129
Getroost u daer een wijl te wachten, tot dat God Ons weer te zaemen breng, en gun een beter lot.
BADELOCH.
I Helaes, wat ga ick aen? wat koomt my weder over?
r 1670 Waer zendghe my? mijn Hef, Persijn den grooten roover Uw vyand m den mond, die op ons vlamt en loert Uit Zwaenenburgh, daer hy des graeven vlagge voert? t Verdriet hem zulck een slot en vasten burgh te derven Die ongerechte gift. Uw zaed, uw wettige erven
11675 Te blusschen in haer bloed, is al zijn wensen en wit Op dat hy onverlet volharde in 't nieuw bezit.
BROER PETER.
Mevrouw, zijt wel getroost, ick zal u zelf geleiden.
GYSBREGHT.
'kNeem oorlof met een' kus.
BADELOCH.
„ . . 'kEn sal van 'thuis niet scheiden
Noch scheep gaen zonder u, mijn heer, mijn waerde man.
GYSBREGHT.
1680 Ick volgh u eer ghy 't weet.
BADELOCH.
Daer weetghe luttel van.
GYSBREGHT.
De stroom is wijd genoegh, al stoptmen deze haven Een schuit ontsUpt het licht.
i«™ ^ati,iga i0uk aen: wat gebeurt er met mij? Ïc4a £e blussehen: te smoren. Wit: doel. 1676 Onverlet volharde: Zonder hinder blijve. Ned. Schrijvers 6



180
BADELOCH.
Men zal u hier begraeven, Bestulpen onder 'tpuin. Ick zie dit huis in brand.
BROER PETER.
d'Onsterfelijcke God heeft alles in zijn hand.
BADELOCH.
1685 Och of de goede God zich mijner wou erbarmen.
BROER PETER.
Mevrouw, betrouw op hem, hy kan ons wel bescharmen, Én voert zijn eigendom door water vier en vlam.
BADELOCH.
Gelijck de brand getuight van 't gloeiende Amsterdam.
BROER PETER.
'tls zijn gehengenis, wie durf zich daer in mengen?
BADELOCH.
1690 Wanneer ons leed geschied, dan zal hy 't oock gehengen.
GYSBREGHT.
Mijn lieve gemaelin, ghy stelt u 't zwaerste voor.
BROER PETER.
Uw droefheid houd geen maet, 't benevelt brein geen . , [spoor.
VLUCHTELINGEN.
Nu vollegh raed, mevrouw, en laet u doch gezeggen.
1689 'tls zijn gehengenis: het is zijne toelating, zijn bestier. Hij gedoogt het.



131
ADELGUND.
Och moeder lief, wat raed ? zy komen 't huis beleggen 1695 Bewaer mijn reinigheid, mijn' maeghdelijcken staet.
BADELOCH.
Och dochter, moeders troost is krancke toeverlaet De klockhen deckt vergeefs het zidderende kiecken Voor den doortrapten vos met schaduw van haer
Hy grijptze beide, en stroit de pluimen in deTwkid noo En koelt zijn' lust, en ruckt de moeder van het kind!
GYSBREGHT.
Zult ghy dan oirzaeck zijn dat beide uw kinders sneven?
BADELOCH.
Ick zou om eenen man wel bey mijn kinders geven.
GYSBREGHT.
Beweeght uw kroost u niet, dit jongsken kleen en teer?
BADELOCH.
Niet luttel, maer mijn man beweeghtme noch al meer.
VEENERICK.
1705 Wat schreitghe moeder hef? zijt ghy bedroeft om vader?
BADELOCH.
Om vader schrey ick, kind, en u en ons te gader.
GYSBREGHT.
Uw moeder keert zich niet aen u noch uwe smart.
1694 Beleggen: belegeren.
1695 Reinigheid: zuiverheid, onschuld.
1696 Krancke: zwakke.



132
BADELOCH.
Met smarte baerde ick 'tkind, en droegh het onder
['t hart.
Mijn man is 't harte zelf. 'k Heb zonder hem geen leven. 1710 'k Zal u, om lief noch leedt, bezwijcken noch begeven, 'k Beloofde u hou en trouw te blijven tot de dood.
GYSBREGHT.
't Is oock getrouwigheid, wanneer men scheid uit nood.
BROER PETER.
Men scheid om beters wil, om weder te verzaemen.
BADELOCH.
Indien ick van hem schey, wy komen nimmer t'zaemen.
BROER PETER.
1716 Ghy scheide menighmael, en zaeght hem weer gezond.
BADELOCH.
'k En scheide noit, daer 't zoo bedroeft geschapen stoad.
BROER PETER.
De weerhaen van de kans zeer HchteUjck kan keeren.
BADELOCH.
't Verkeerde noit zoo snel, of 't was om my te deeren.
BROER PETER.
't Was best de kinders dan in zekerheid gebrogt.
BADELOCH.
1720 't Was best, en hielme niet de band des echts verknocht.



183
BROER PETER.
Een vrouw gedijt tot last: zy weet niet uit te rechten.
BADELOCH.
Bestelme slechts een zwaerd, ick ben bereid te vechten, Te sterven aen de zy van mijnen vromen man.
GYSBREGHT.
Ghy hebt een vrouwen hart.
BADELOCH.
Neem eens de proef daer van. 1725 Heldinnen stonden eer als onbeweeghde posten.
De faem van vrouwen roemt die stad en volck verlosten. Uw moeder Baerte toont hoe veel een vrouw vermagh, Wanneer zy Ysselstein verdedigt jaer en dagh.
BODE.
Ick waerschuw u, mijn heer, eerwe overrompelt worden. 1730 De triomfeerder stelt zijn vendels in slaghorden. En d'eer van d'eersten storm verguntmen aen den Vries, Die groote reedschap maeckt: ons dient geen tijdverlies. Men voert de stormbrugh aen : men steeckt'er de
[trompetten, 't Is over tijd den muur en torens te bezetten.
GYSBREGHT.
1736 Al lang genoegh gemart: voort, voort, de nood die prest. Gehoorzaem uwen heer, en kus hem eens voor 'tlest.
1723 Vromen: dapperen.
1725 Onbeweeghde posten: als pilaren zoo onbewogen, zoo sterk. 1732 Reedschap: toebereidselen.
1734 't Is over tijd: 't Is meer dan tijd.
1735 Gemart: getalmd.



131
BADELOCH.
Zeer gaerne, braeve held, vergunne slechs een bede, En ruck, het is mijn wil, dit lemmer uit der scheede, En stoot het door dees borst, en doop het in dit bloed. 1740 't Is beter dat ghy 't zelf dan Vries of Kenner doet, Als ick u heb den geest zien geven door uw wonden, Mijn zoontje zonder hoofd, mijn dochterken geschonden, En hoor al 'thuis vervult met brand met moordgeschreeuw :
Zoo sterf ick noch uw vrouw, geen kinderlooze weeuw. 1745 Zoo magh mijn kind of ghy noch bey dees oogen luicken, Nadien ick 's levens licht niet langer kan gebruicken.
GYSBREGHT.
O gruwel, Badeloch, ben ick van zulck een' aerd, Dat ick een vrouw, en noch mijn eige, met mijn zwaerd, Zoo eerelijck voor haer, voor kinderen, en magen, 1760 En deze goe gemeent, mijn leven lang, gedraegen, Vermoorden zou, gelijck een gruwehjck tyran? Zoo ben ick langer niet uw bedgenoot, uw man : Zoo hebt ghy onbekent dus lange my versleten, En ick mijn Christendom verzaeckt, mijn' plicht
[vergeten.
1755 Hoe laetghe zulck een woord uw' kuischen mond
[ontgaen?
Of wiltghe, dat ick u altzaemen zal venaen, En my aen uwe dood en schennis schuldigh maecken? 't Is tijd om weer te biên. De vyanden genaecken. Het godloos basterdzaed, beweeght door geen misbaer, 1760 Dat onze nicht Klaeris van Velzen, voor 't autaer
1746 Gebruicken: genieten.
1749 Zoo eerelijck voor haer: zoo eervol voor haar gevoerd.
1753 Onbekent dus lange my versleten: zoolang met mij omgegaan
zonder mij te kennen. 1759 Beweeght: bewogen.



185
En 't kruisbeeld, in 't gezicht haers bruidegoms, ver-
[krachte,
En trappelde op den buick, en om den doodsnick lachte, Zal daetlijck dezen burgh verovren al verwoed. Ick zal mijn vrouw, mijn zaed, zien in malkanders bloed ■765 Versticken. Haemsteê zal 't in eenen beker schincken, En dat, zoo laeuw als 't is, den vader op doen drincken ; Op dat d'ontruste geest doorwaer het ingewand, En pijnigh voor zijn dood het los en vlot verstand. Waer zijtghe dienaers? waer mijn lijfwacht? waer mijn
[knaepen?
1770 Brengt herwaert mijn geweer. Op mannen, wapen,
[wapen.
Het is de jongste dagh, en met dit huis gedaen. Noch zal het wraeckeloos zoo niet te gronde gaen: Daer .moet een groot getal met ons ten hemel vaeren. Koomt volghme, daerwe flus in 't harnas bezigh waren, ■775 In 't midden van den moord, 'k Gevoel een nieuwe
[kracht.
BADELOCH.
Waer wiltghe heen? U zelf verdrincken in de gracht? De brugge brand vast af. Of hebtghe voor te sterven, Zoo neem ons t' zaemen meê : hier zijn uw wettige erven, De huwbaere Adelgund, d'onnoosle Veenerick.
1780 Mijn hairen staen te bergh ; mijn harte klopt van schrick. Och vader, 't is mijn schuld, en weest zoo niet verbolgen. Bedaer wat. Ick ga scheep. Ick zal den Deken volgen, Te water en te land : hy voerme waer 't hem lust, Of na den wilden Yr, of aen de Noordsche kust.
1785 Nu vrees ick geen gevaer, noch geen uitheemsche
[stranden.
1767 Doorwaer: doorware.
1774 Daerwe flus: daar wezooeven.
1775 Moord: slachting.
1777 Of hebtghe voor: of zijt ge van plan.



186
Ick neem verlof. Ick ga : ick kus voor 't lest uw handen'k Gehoorsaem u, gelijck een Christe vrouwe past. Ick schrey en klaegh vergeefs. Och mannen, houd hem
[vast.
VLTJOHTELINGBN.
Mijn heer, erbarrem u, om uw bedruckte vrouwe : 1790 Zy luistert na uw' raed. Zy zwijmt, zy sterft van rouwe.
ADELGTTND.
Och vader, moeder sterft. Wat leider gaet my aen?
VLTJGHTELTNGEN.
't En zy ghy u bedaert, het is met haar gedaen.
BROER PETER.
Om Gods wil, geef gehoor. Ghy ziet hoe zy u minnen.
GYSBREGHT.
Wat razerij is dit! wat onverzetbre zinnen ! 1795 Men recht met jammeren noch jancken hier niet uit: De traenen doen 't hem niet. De wreedheid word gestuit Met dapperheid en moed. Waer laet ghy u vervoeren ! Al 't kermen is onnut: men moet de handen roeren. Scheep, scheep. Nu zijt getroost, mijn lief, de tijd is kort.
BADELOCH.
1800 Voor 't scheiden, laetme toe dat ick mijn bede stort. Broer Peter, bid voor my, dat God dees arme schaere Door zijnen engel stuure, en mijnen heer bewaere.
1786 Verlof: afscheid.
1792 'tEn zy ghyU bedaert: zoo gij niet tot kalmte komt. 1795 Jancken: huilen, schreien. 1797 Waer: waartoe.



137
BROER PETER.
Ghy die der vrómen, schild en wisse toevlught zijt,
En van den hemel af den jammerhjcken strijd 1805 Der menschen gade slaet, en ziet de steden daelen,
En wentelen, en zet de heerschappijen paelen;
Erbarm u over dit bedruckt belegert slot:
Bescherm 't rechtvaerdigh hoofd, en bergh het overschot
Der uitgeroeide stad, genoodzaeckt door de baeren 1810 In lange ballingschap, op Gods gena, te vaeren.
Ghy hebt het huisgezin van Noah wel behoed,
Dat op de baeren dreef en hoogen watervloed;
Doen 't water ymmer wies, tot daer de starren blottcken ;
Doen 't hemelhoogh geberghte en alle spitzen zoncken, 1815 En al de weereld lagh in eene baere zee
Gedompelt over 't hoofd, en kende strand noch ree.
Ghy trooste door de duif die overbleve zielen.
d'Olijftack zey haer aen, hoe alle watren vielen.
Vertroost ons desgelijx in droeve ballingschap. 1820 Ghy weet daer van de maet, en kent den lesten stap.
Uw geest die blaeze in 't zeil: uw heilige engel stiere
Het roer, en zette ons op, daer elck u vrolijck viere.
RAFAËL.
O Gysbreght, zet getroost uw schouders onder 't kruis U opgeleit van God. 't Is al vergeefs dit huis
Ï825 Verdaedight; hadden wy 't in ons behoed genomen, 't En waer met Amsterdam zoo verre noit gekomen : Dus wederstreef niet meer uw trouwe gemaelin. Verlaet uw wettigh erf, en quel u nergens in. Al leit de stad verwoest, en wil daer van niet yzen:
1830 Zy zal met grooter glans uit asch en stof verrijzen :
H808 Bergh: redt. 1815 Baere: golvende.
1822 En zette ons op: en zette ons op eene plaats aan wal. Vrooolijk viere: met blijdschap eere.



138
Want d' opperste beleit zijn zaecken wonderbaer. De Hollandsche gemeent zal, eer drie honderd jaer Verloopen, zich met maght van bondgenooten stereken, En schoppen 't Roomsch autaer met kracht uit alle
[kereken,
1835 Verklaeren 'tgraeflijck hoofd vervallen van zijn Recht, En heerschen staetsgewys ; het welck een bits gevecht, En endeloozen krijgh en onweer zal verwecken,
Dat zich gansch Christenrijck te bloedigh aen wil
[trecken.
In 't midden van den twist, en 't woeden nimmer moe, 1840 Verheft uw stad haer kroon tot aen den hemel toe, En gaet door vier en ys een andre weereld vinden, En dondert met geschut op alle vier de winden. Uw afkomst midlerwijl en zal niet onder gaen, Maer eeuwigh adelijck en eerelijck bestaen, 1845 Op sloten en in steên, en loffelijck regeeren,
En Aemstels oude naem en zal geen' roem ontbeeren; Als uw naemhafte stad haer' Schouwburgh open doet, En voert op 't hoogh tooneel uw daden te gemoet Den Burgemeesteren, en driemael twalef Raeden, 1850 Gezeten op uw' schild, van kruissen overlaeden.
Dus geef u haestigh scheep : 't is tijd, want zonder God En onze hulp, 't was omgekomen met dit slot. Ick zal u met een' mist en dicken nevel decken, En voorgaen met mijn' glans, en 't volck een leidstar
[strecken,
1855 In 't midden van den stroom. Schep moed, en wan-
[hoop niet,
Maer volgh gehoorzaem na het geen u God gebied.
1831 Beiert: bestuurt.
1836 Staetsgewys: Vertegenwoordigd door Staten; op Republikeinsche wijze.
1850 Versta: gezeten op kussens, voorzien van het Amsterdamsche wapen.
1851 Geef: begeef.
1852 Omgekomen: gedaan.



189
Zijn wil is, dat ghy treckt na'et vette land van Pruissen, Daer uit het Pooisch geberght de Wijsselstroom koomt
[ruischen,
I Die d' oevers rijck van vrucht genoeghehjck bespoelt. 1860 Verhou u daer, en wacht tot dat de wraeck verkoelt. Ghy zult in dit gewest een stad, Nieuw Holland, bouwen, En in gezonde lucht, en weelige landouwen, Vergeten al uw leet, en overbrogten druck; Waer door uw naezaet khmt den bergh op van 't geluck.
BROER PETER.
■65 Zijt ghy dat Rafaël? Zijt ghy dat zelf, die beide I Tobias en zijn bruid zoo veihgh t'huis geleide? Of liever die gezant des hemels, die zoo klaer Voor Moses trock, gelijck een vierige pilaer? Of die den vromen Doth noch berghde, eer 't vier van
[boven
1870 De steden stack in brand? of die den gloenden oven Verkoelde, en brogt'er gaef drie jongelingen uit? Wy volgen op uw licht. Wy zien 't is Gods besluit.
GYSBREGHT.
I Nu buigh ick my voor God, mijn lief, mijn uitverkoren : Nu weiger ick geensins na uwen raed te hooren, |875 En legh hier 't harnas af. Hier baet geen tegenweer : I Nu God dit huis verlaet, en geldt'er zwaerd noch speer. Al 't volck ga voor, dan 'tlijck, en niemant hoef te
[vreezen;
|858 De Wijsselstroom- de Weiehselstroom. 1860 Verhou u daer: Verblijf daar.
1868 Een vierige pilaar: de lichtende kolom, die het volk Israëls voorging op zijn tocht door de Roode Zee.
1869 Berghde: redde. Zinspeling op de verwoesting van de steden Sodom ' en Gomorrha.
1870—71 Zinspelmg op het gebeurde onder Nebucadnezar met de drie jongelingen Sadrach, Mesach en Abed-nego volgens Daniël III: 12—28. J876 En geldt'er: doet geen nut meer.
«877 't Lijck, t. w. van Arend van Amstel, dat in gewijde aarde zou worden begraven.



140
Ick zelf met mijn gezin zal d'allerleste wezen. Broer Peter, 'kbid n, tast dit heiligh kruisbeeld aen, 1880 Dat voor mijn' oudren lang heeft op 't autaer gestaen, En my is aenge-erft. Ick storte in tijd van vrede En oorloogh menighmael hier voor mijn vierge bede, Zoo wel des nachts als daeghs. Hoort mannen, hoort
[na my.
Wanneermen uit den stroom en Pampus raeckt voorbyi 1885 Zoo doet ter shncke hand in zee zich op wat weiland! Dat Marcken heet van ouds, een laegh en visschers-
[eiland]
Het welck een klooster draeght genoemt Mariengaerd: Een rijcke en oude abdy: wy zullen derrewaert Ons spoen, voor wind voor stroom, met riemen en mei
[zeileni
1890 En daer de vloot voorzien, en voorraed ommedeilen En leven wijder raed. Gaet scheep, in die gestalt, Gelijck ick heb belast.
VLTJGHTELTNGEN.
Helaes ! hoe bitter valt Het scheiden van zijn land, daer alles loopt verloren
broer feter.
De hef de tot zijn land is yeder aengeboren.
BADELOCH.
1895 Verdelghde stad, wy gaen, en komen nimmer weer
gysbreght.
Vaer wel, mijn Aemsterland : verwacht een' andren heei
1879 Tast: vat.
1884 Uit den stroom: den Ystroom is doorgevaren.
1891 En leven wijder raed: en verder raadplegen. Gestalt: orde.
Uit.















Ij ) V VONDELS
j Gysbreght van Aemstel
j toegelicht door Dr, Hendr. C. Diferee
r1
^^derlandsche Schrijvers
16 w. 6
^^^^H UITGEGEVEN DOOR
i W. E. ). TJtCNK WILLINK — ZWOLLE



0785 5908















J. V. VONDELS
Gysbreght van Aemstel
Naar de oudste uitgave van 1637 (Unger, Bibliographie, Ns. 236) ingeleid en toegelicht door
Dr. HENDR. C. DIFEREE
GEÏLLUSTREERD
ZWOLLE — W. E. J. TJEENK WILLINK — 1923






3
INLEIDING EN TOELICHTING.
I. DE EERSTE AMSTERDAMSCHE SCHOUWBURG.
Zondag 3 Januari 1638 is een dag van beteekenis in de Amsterdamsche tooneelwereld. Toen toch werd de nieuwe Amsterdamsche Schouwburg op de Keizersgracht bij de Runstraat met de opvoering van Vondel's Gysbreght van Aemstel geopend. Wel waren burgemeesteren en raden dien dag niet, gelijk Vondel gehoopt had, in den schouwburg verschenen, maar in elk geval was de opvolgster van Coster's Academie plechtig door Vondel ingeluid en zou de magistraat van Amsterdam, toen niet meer wêerhouden door de vertoogen van den Amsterdamschen kerkeraad, den 5den Februari door hare tegenwoordigheid aan stichting en openingsstuk haar officiëelen zegel hechten.
Gelijk reeds uit de namen blijkt, waren Academie en Schouwburg stichtingen van verschillende beteekenis, waarom in eene uitgave als deze, hoofdzakelijk bestemd voor het gebruik van onze Hoogere burgerscholen en Gymnasisa, allereerst zoowel de academie als de schouwburg en het tooneel dienen te worden besproken.
In 1617 hadden Coster en Bredero met tal van hun getrouwe broeders de rederijkerskamer „In Liefde bloeyende" verlaten en "kort daarop nog in hetzelfde jaar de Nederduitsche Academie gesticht.



4
Het was een houten gebouw, niet ongelijk aan de oude Doopsgezinde kerk te Zaandam, wat ruw opgetimmerd, maar toen ter tijd goed berekend voor het doel dat de stichter Dr. Samuel Coster beoogde, t. w. onderlinge oefening der kamerbroeders en de opvoering van tooneelstukken.
Die onderlinge oefening betrof echter nog heel wat anders dan tooneelarbeid. Immers, de broeders kozen den naam Nederduitsche Academie, omdat ze in navolging van vele Italiaansche academies de wetenschap door voordrachten en redevoeringen in de landstaal wenschten te populariseeren, iets waarop Spieghel en anderen reeds vroeger hadden aangedrongen. Zoowel over wiskunde als Hebreeuwsch, geschiedenis en volkenkunde, Grieksche wijsbegeerte en Romeinsche antiquiteiten, zouden deze voordrachten zich uitstrekken. In tegenstelling — of liever nog in concurrentie — met de Leidsche en andere hoogescholen zou de Academie dus eene volksuniversiteit zijn, waarin naast het tooneel eene groote plaats aan algemeene wetenschappelijke ontwikkeling werd toebedeeld.
Dat men dit alles in een soort schouwburg wilde verwerken, was, hoezeer dit ook met onze begrippen strijdt, in die dagen niet zoo heel vreemd. Immers nog in den aanvang der zeventiende eeuw werden zelfs in de kerken hier te lande lessen in de zeevaartkunde gegeven, en nog wel door predikanten, namelijk door Ds. Plancius in de Oude-Zijdskapel te Amsterdam en door diens ambtgenoot Gruterus in het koor der Groote kerk te Middelburg. Maar als algemeene oefenschool voor maatschappelijke ontwikkeling heeft de academie geen succes gehad, terwijl zij bovendien als tooneelinstelling van den beginne af met verschillende bezwaren te kampen had.



5
Reeds kort na de opening leden zoowel de Academie als Coster een groot verlies door het overlijden van Bredero op 23 Augustus 1618. Het volgend jaar, 29 Maart 1619, zond de kerkeraad reeds Ds. Rolandus en een ouderling naar de burgemeesteren met verzoek om de Academie in toom te houden, „alsoo men dagelijks verneemt, dat in hare spelen groote ongebondenheid gepleegd wordt in woorden, gebaren en anderszins tot groote ontstichtinge en kwetsinge der eerbaren".
Al spoedig schijnt men begonnen te zijn om ook op zondagen te spelen. Immers gedurende de geheele maand April van het jaar 1621 werd, volgens deel V van de Kerkeraadsprotocollen, geregeld tusschen Ds. Smoutius en Ds. Lucas, als afgevaardigden van den kerkeraad, niet burgemeesteren onderhandeld, om dit spelen althans op zondag te verbieden en, zoo mogelijk, de Academie te sluiten.
Waarschijnlijk is dit de reden geweest, waarom op 1 November van dat jaar Coster zijne Iphigenia heeft doen opvoeren, waarin de predikanten heftig werden aangevallen. Bovendien zeide hij in een openbare rede van Ds. Smout, „dat het droevig is, dat de stoel der waarheid betreden wordt van degene, die daar leugenen opbrengen, daartoe hij nominatem Dm Smoutium genoemd heeft".
De oude strijd tusschen kerkeraad en tooneel, reeds in 1614 begonnen met de komst van Engelsche tooneelspelers in ons land, bleef dus ook thans niet uit, en het einde was dat Dr. Coster op 9 September 1622 zijn erf en opstal aan de regenten van het Burgerweeshuis verkocht, die tot dusverre, na aftrek der onkosten, l/« van de opbrengst der kamerspelen hadden genoten. Vandaar dat Vondel in de Opdracht van zijn Gysbreght aan Hugo de Groot kon zeggen, „dat het



6
rijzen van onzen nieuwen schouwburghgevordert[was] door de heeren weesvaders", of met andere woorden bevorderd door de regenten van het Burgerweeshuis en die van het Oude Mannen- en Vrouwenhuis. Deze
Plattegrond van den oudsten JiAmsterdamschen Schouwburg naar de teekening van W. v. d. Laegh, 1658.
nieuwe schouwburg zou, sedert de stichting der Doorluchtige School te Amsterdam in 1632 het algemeene wetenschappen] ke doel der Academie overbodig had gemaakt, voortaan uitsluitend dienen voor het opvoeren van tooneelstukken en was dus de eerste schouwburg in onze nog geldende beteekenis.
Eene poort met Dorische kolommen voerde naar eene vierkante open plaats, op welker zijmuren



7
houten paneelen met verzen waren aangebracht. Boven de architraaf der poort prijkte het versje van Vondel:
De weereld is een speeltooneel, Elck speelt zgn rol en krijght zjjn deel.
Tegenover de ingangspoort was eene galerij met een deur in het midden, aan den linkerkant geflankeerd door een paneel, waarop het versje van Vondel :
WAERSCHOUWINGH
Geen kint den Schouwburgh lastig zy, Tobackpijp bierkan, snoepery, Noch geenerlei baldadigheit. Wie anders doet, wort uitgeleit.
De deur in de galerij voerde naar een portaal, even breed als het voorplein en de galerij; daar werd' de toegangsprijs betaald. Boven dit portaal bevond zich de kamer van de hoofden van den schouwburg.
Verder had men gelijkvloers eene parsoneerkameri dat is grimeer- en kleedkamer, voor de vrouwen en daarboven een voor de mannen. Hoewel dus Wijbrands in zijne geschiedenis van „Het Amsterdamsche Tooneel van 1617 tot 1772" en na hem alle andere schrijvers gemeend hebben, dat in de eerste jaren alle vrouwelijke rollen door mannen werden vervuld, en Adriana Noozeman in 1655 waarschijnlijk de eerste actrice op ons Amsterdamsen tooneel was, mag dit met betrekking tot de afbeelding van den oudsten plattegrond niet meer met zekerheid worden aangenomen. Ook al valt op grond der overgebleven archiefbescheiden vóór 1655 met zekerheid geene actrice aan te wijzen, toch blijkt het duidelijk, dat de regenten van den schouwburg reeds van den. be-



8
ginne af aan op het vervullen van rollen door vrouwen hadden gerekend.
Eigenaardig was, ook dit blijkt uit den plattegrond, dat het volk in het ruim stond. Vandaar dat de vloer naar de loges toe opliep en wel zoodanig, dat de loges juist een flinke manshoogte boven den vloer uitkwamen. Deze loges waren boven elkander in twee rijen aangebracht en op de architraaf daarvan was het volgende versje van Vondel gebeeldhouwd:
Tooneelspel quam in 't licht tot leerzaam tijdverdrijf, Het wijckt geen ander spel noch koninglgcke vonden,
Het bootst de weereld na, het kittelt ziel en lijf, En priokelt ze tot vreughd, of slaet ons zoete wonden.
Het toont in kleen begrip al 's menschen ydelheid, Daar Demokqjt om lacht, daar Heraklgt om schreit.
Boven de architraaf waren hoog oploopende rijen zitbanken aangebracht, overeenkomstig ons middenamphitheater en onze gaanderijen, doch deze plaatsen golden in dien tijd voor onze stalles, parketenparterre.
Het tooneel was een zoogenaamd vast tooneel en niet door een scherm van de zaal gescheiden. Links en rechts op den voorgrond zag men van beneden naar boven eene deur; dan de beelden van Democritus en Heraclitus; daarboven weder aan beide zijden een getralied venster. Die voorgrond was door een stel schuifgordijnen in Amsterdamsche kleuren (zwart en rood) gescheiden van het verdere tooneel. Op dezen voorgrond (het zoogenaamde proscenium), dus vóór de nog gesloten gordijnen, werd b.v. de Gysbreght met de alleenspraak van den hoofdpersoon ingeleid. Veder liep het tooneel eenigszins spits toe. Ter weerszijden had men, wederom op Dorische kolommen, doeken aangebracht, waarop deftige gebouwen waren geschilderd, voor het geval dat men een paleis of een kasteel in een



De loges, de gaanderijen en de bak in den oudsten Amsterdamschen Schouwburg van 1637—1665









Het tooneel in den oudsten Amsterdamschen Schouwburg van 1637—1665



9
stuk wilde uitbeelden. Ook deze beschilderde doeken konden door gordijnen worden afgedekt. Daarboven waren de gaanderijen aangebracht, waarop vermoedelijk de reien werden gezongen, doch die tevens konden dienen om iemand van uit de hoogte toe te spreken.
Op de architraaf tusschen de zijwanden van het tooneel en de tooneelgalerij was het volgend vers van Vondel gebeeldhouwd:
Twee vaten heeft Jupijn. Hy schenckt nu zuur, nu zoet, Of matight weelde en vreught met druok en tegenspoet.
Op den achtergrond van tooneel eindelijk zag men een zwaren troonhemel met pilaren en trappen; boven den troon las men „Mentem mortaliatangunt", dat is „Het menschelijke roert de ziel". Daarboven was weder eene kleine galerij aangebracht, waarvan de achterzijde beschilderd was met eene voorstelling van het oordeel van Paris, waarboven de woorden „Jupiter omnibus idem", of „Jupiter is voor allen gelijk". Ook dit gedeelte van het tooneel kon door een gordijn onzichtbaar worden gemaakt.
De beelden van Apollo en Melpomene, Mercurius en Thalia, in nissen geplaatst, voltooiden eindelijk het geheele tooneel, gelijk dat hier in plaat is gebracht naar de oudste prenten van den schouwburg. Links van het tooneel bevond zich nog een kleine loge voor de speelluiden, voor de muzikanten dus.
Hoe deze er van buiten heeft uitgezien, is niet bekend, maar daar Vondel spreekt van
De trotze schouwburgh heft zijn spitze kap Nu op, en gaet de starren naderen,
begrijpen wij dat het een hoog gebouw is geweest, ver uitstekend boven de heerenhuizen van de Keizersgracht, De kap was van binnen van geschuurd en



10
gepolitoerd eikenhout, tonvormig gebouwd, en liet door een raam boven de middengaanderij voor het publiek veel licht door. Men speelde namelijk over dag en begon soms reeds te drie uur. Was er geen voldoend daglicht, dan brandde men smeerkaarsen in een koperen kroon met twintig armen, en, bij nog onvoldoende licht, in luchters, die aan de stijlen van de loges in de zaal waren bevestigd.
Op de balken, die van binnen de gelijke zoldering van den rondoploopenden kap scheidden, waren de volgende versjes van Vondel aangebracht:
De byen storten hier het eelste datze leezen, Om d'oude stock te voên en ouderlooze weezen.
En:
Het spel heeft oock zijn' tijd, wanneer 't de tijd gehengt, 't Vermaeckelijck en 't nut word hier van pas gemengt.
Voorts kan nog worden medegedeeld, dat Vondel ook voor den schoorsteen in de kamer der regenten en voor dien in de kamer der spelers een toepasselijk versje had gedicht. Het eerste luidde:
Gezegent is dat lant
Daar 't kint zijn moêr verbrant.
Het tweede:
Hetzy ghy speelt voor stom, of spreeokt, Let altijt in wat kleet ghy steeckt.
Uit dit alles blijkt duidelijk met hoeveel belangstelling Vondel alles wat den schouwburg betrof, heeft gevolgd, zoodat het niet te verwonderen is, dat hij, daartoe door de heeren regenten aangezocht, met de vertooning van een echt Amsterdamsen spel dezen heeft geopend.



11
II. GYSBREGHT VAN AEMSTEL, Kenschetsing en Beschouwing.
Gelijk Vondel aan Hugo de Groot mededeelt, prikkelde hem, sedert hij de vereerende opdracht ontving, een. openingsstuk voor den nieuwen schouwburg te schrijven, „om eens (waer het mogelijck) den schoonen brand van Troje t'Amsterdam, in het gezicht zijner ingezetenen te stichten, na het voorbeeld des goddelijken Mantuaans *, die een vier ontstack, dat geuriger en heerlijcker blaeckt dan de hemelsche vlam, die den fenix verteert".
De dichter, die door zijn Hecuba en Palamedes zich geheel in de gebeurtenissen van den Griekschen heldentijd had ingewerkt, koos als voorbeeld het tweede boek van den Eneas van Vergilius, waarin de ondergang van Troje zoo treffend wordt verhaald. Maar de stof voor zijn treurspel ontleende hij aan een verhaal uit de kroniek van Beka.
Volgens deze oude overlevering zou Gysbreght van Aemstel na den dood van graaf Jan I binnen Amsterdam zijn teruggekeerd en zijne stad versterkt hebben met houten bruggen, bolwerken en torens, om zich voor een overval tegen zijne vijanden te beschermen. Doch de Haarlemmers en Waterlanders, die den ridder zijne medeplichtigheid aan den moord van graaf Floris V niet konden vergeven, rukten naar Amsterdam op ; belegerden de veste ; verwoestten de
1 De dichter Vergilius, bij Mantua geboren.



12
bruggen en sterkten; staken de stad in brand en verdreven den heer van Aemstel.
Werkelijk nu is Amsterdam door de Kennemers en Waterlanders, onder aanvoering van Witte van Haemstede en Nicolaes van Putten, in Mei 1304 ingenomen. De heer van Aemstel, weliswaar niet Gysbreght doch diens zoon Jan van Aemstel, nam de wijk naar Utrecht.
Deze verwisseling van vader en zoon Vondel als een historische fout aan te rekenen, gaat echter niet aan. Immers, hij wilde een onderwerp geven, dat dramatisch en locaal-historisch tevens was, waarvoor het verhaal van Beka en de toen geldende overlevering hem de gegevens verstrekte. Wat latere historische onderzoekingen aan het licht brachten, kon Vondel niet weten.
Zijn doel, een locaal-historisch treurspel te geven, dat door de beminnaars van de dichtkunst en tooneel met liefde zou worden ontvangen, en dat de harten der toeschouwers van geestdrift en liefde voor hunne vaderstad zou doen ontgloeien ; dat doel heeft Vondel volkomen bereikt.
Hoe hij het Amsterdam zijner dagen met zijn wallen en torens, zijn grachten, burgwallen en kerken, geheel in het kader der middeleeuwen wist te verplaatsen, de lezing van het stuk, en meer nog het aanschouwen eener opvoering, zal dit ook de nu nog levende Amsterdammers duidelijk maken. En een schitterende vondst was het van Vondel, dat hij voor het bekende Trojaansche paard, waarin de helden verborgen waren die in den ouden tijd Troje overrompelden, het rijsschip „Het zeepaard" in de plaats stelde, navolging van de bekende overrompeling van Breda door middel van een turfschip. Eene herinnering uit die dagen van den tachtigjarigen oorlog,



13
toegepast in een vroegeren tijd op de eigen stad ; wel moest dit de toeschouwers treffen, die, meer dan thans, zooveel liefde hadden voor de plaats hunner geboorte of inwoning.
Want Amsterdam gold in 1637 voor het Venetië van het Noorden; van een kleine plaats was het een bloeiende handelsstad geworden, die de commercie van alle oorden der wereld tot zich trok.
Aen d'Aemstel en aen 't Y, daer doet sich heerlijck ope Sy die, als Keyserin, de kroon draeght van Europe.
Zoo bezong Vondel den bloei, de hoogheid en den roem van het Amsterdam zijner dagen, en de gansche burgerij zong het den dichter na. Zóó, door liefde gedreven en door de kunst geleid, bezong Vondel in zijn Gysbreght, hoezeer hij de toeschouwers in de middeleeuwen verplaatste, toch eigenlijk de toekomstige — toen de huidige — grootheid van het aloude bloeiende en rijke Amsterdam.
Maar hoe men zijn treurspel ook in zijn tijd en later mocht bewonderen, Vondel heeft niettemin bedillers gehad.
Prof. Jonckbloet, in zijn vierde deel der Nederlandsche Letterkunde, beweert dat het stuk groote overeenkomst heeft met „Hieruzalem Verwoest". Het is volgens hem geen drama, maar eene reeks van brokstukken uit een epos, gelijk zoo menig ander stuk van dezen dichter.
Dit, zegt hij ongeveer, zal niemand verwonderen, die weet, dat Vondel hier eene navolging heeft geleverd van den tweeden zang van den „Aeneis " van Vergilius. En ofschoon men nu beweerd heeft, dat dit treurspel juist daarom zoo voortreffelijk moest zijn, omdat het eene nabootsing is van een deel van een zoo uitnemend epos, is dit even ongerijmd als dat men beweerde, dat een driehoek uitnemend



14
geslaagd was, die op de eigenschappen van den cirkel werd gebouwd. De dramatische knoop ontbreekt, aan karakteristiek is niet veel gedacht en het genot van het laatste aandoenlijke tooneel, het eenigé, waarin volgens Jonckbloet dramatische handeling voorkomt, wordt ons vergald door den alledaagschen burgermanstoon, waarin het pathos zich uit.
Neen, zegt hij verder, Vondel mag in zijne opdracht aan Huig de Groot al beweren, dat hij het onderwerp niet alleen bekleedde „na de wetten, regelen en vryheyd der poësye", maar „oock na de tooneelwetten, waer tegens [hij] wetende niet en misdeed", het stuk is geen treurspel en vertoont de onmacht van Vondel's dramatisch talent.
Mr. Jacob van Lennep, de bekende schrijver en uitgever van Vondel's Werken, dacht er wel wat anders over. Als drama moet ook volgens hem de Gysbreght onder doen voor Lucifer, Adam in Ballingschap, Jozef in Dothan en de Leeuwendalers, en ook hij wijst op het gemis eener dramatische ontknooping. Maar hij acht het stuk een werk van hooge dichterlijke waarde en zegt, dat niet één van al detreurspelen van Vondel zoo vele en veelsoortige verdiensten paart. En daartoe rekent hij dan, behalve het boeiende en aanlokkelijke onderwerp, de heerlijke beschrijvingen en wegsleepende verhalen, de levendige samenspraken en kernachtige gezegden, de liefelijke reien en aandoenlijke toestanden, en — wel in tegenstelling met Jonckbloet! — de fijne karakterschildering, die zich in het stuk vereenigen, om de ooren, de oogen, den geest en het hart der toeschouwers gestadig op aangename, onderhoudende en leerrijke wijze, en met gestadige afwisseling, te boeien, te vermaken en te verrukken *, Maar de kwestie, waar het bij Jonck-
1 Vondel's werken, ed. van Lennep, Dl. III, bladz. 248.



15
bloet om gaat, wordt door de kern van Van Lennep's betoog niet te niet gedaan; ook volgens hem is de Gysbreght zwak als dichterrijk treurspel.
Daartegen nu komt Albert Verweij in zijne „Inleiding tot Vondel" met kracht in verzet.
Maar zijne gedachte, ook al werkt hij die niet uit, steunt terecht op een anderen grond dan die van Jonckbloet en Van Dennep; hij noemt het stuk een Vondelsch treurspel. En met te beweren, dat hij maar zelden van een drama zoo groote verbeeldingen heeft gekregen als van Vondel's Gysbreght, wil hij tevens beweerd hebben, tegenover alle schooldefinities, waarnaar is uitgemaakt dat Vondel geen goed drama schreef, dat diezelfde Vondel onze zéér groote dramadichter is geweest. En hij behandelt den Gysbreght, omdat hij daarin niets anders ziet dan de verbeelding van den val van Amstel.1
Het begin- en het sluitstuk nu van Verwey's meening toonen, dat hij het karakter van Vondel's kunst en de grondgedachte van Vondel's Gysbreght innig heeft gevoeld. Maar onder woorden gebracht, heeft hij zulks niet; het Vondeliaansche in den Gysbreght bleef vrijwel onverklaard.
Hugo de Groot echter gaf in zijn bedankbrief ten volle blijk, dat hij het karakter en de grondgedachte van Vondel's kunst begrepen had, en juist daarom zoowel het stuk als de opdracht hoogelijk waardeerde.
Van uit Parijs, waar de Groot toen als Zweedsch gezant aan het Fransche hof vertoefde, schreef deze den 28sten Mei 1638 het volgende aan den dichter : 2
1 Vgl. Albert Verwey, Eene Inleiding tot Vondel, bladz. 66, 67. 5 Volgens de facsimile van Veelwaard, aanwezig in het Vondelmuseum te Amsterdam.



16
Myn Heer,
lob. houde my seer geobligeert aen UE. beleeftheit ende groote affectie tot my, de welcke schier alleene, immers nevens weinige van die landen, soekt te versoeten myne geleden swaericheden ende te vergelden myne onbeloonde diensten. Ick heb uwe gaven ende wereken altyd ten hoochste geestimeert. Soo ick van dit werek soude seggen, dat ick gevoele, soo soude ick mogen verdacht syn off ick de eer die my is geschiet door de toeëigening daer door soude willen erkennen, t'welck ick noch daermede, nochte op andere wegen en sie te connen doen nae behooren.
By anderen wil ick wel spreecken vande geluckige uitkiesing van dese in der daet waerachtige, maer by UE. schoon gecierde geschiedenisse, de stadt van Amsterdam, daer dit werek is gemaect ende vertoont, eigentlyck toecomende; de seer welvoegende schickinge van alle deelen van het eerste tot het laetste, wyse leeringe, teere hartroeringe, vloeiende doch welbeknochte veersen. By UE. sal ick niet anders seggen, dan dat ick Amsterdam voorgeluckighoude,soo veele daer syn die dit werek nae syne waerde connen schatten. Den Coloneeschen Oedipus van Sophocles, de biddende vrouwen van Euripides, hebben Athenen noit grooter eer aengedaen als Amsterdam hier mede geniet. Ende alsoo ick vertrouw dat dit werek onsterffelyck is, soo derf ick daer uit verhoopen, 'tgunt my myne eigen wereken niet en derven toeseggen, dat myn naem sal blyven levende in een stadt, die ick ten hoochste altyd heb geëert. Groote danckbaerheit ben ick UE. sohuldigh, de welcke ick in myn hart onverzeert wil bewaeren, tot dat ick eenige gelegentheit vinde om de selve metter daet te doen blycken. Tot Parys, den 28. Mey 1638.
UB. dienstwillige ende danckschuldige BT. de Groot.
En later, toen aan De Groot bericht was gezonden, dat men van kerkelijke zijde de opvoering van Vondel's stuk eenige dagen had opgehouden, omdat de dichter „Roomsche kerkzeden" daarin ten toon had gesteld, schreef hij onder meer aan Vossius, dat Vondel hem een „treurspel van treffelycken inhoudt, voeghelycke



17
schickinge en overvloedighe welspreckentheit" had toegeëigend.
In dit oordeel van De Groot, in beide brieven voortreffelijk uitkomend, ligt de kern van Vondel's kunst met betrekking tot den Gysbrecht (ja, eigenlijk met betrekking tot Vondel's geheele kunst) verscholen. De „teere hartroerige" wees op het tragische; de „voeghelycke schickinge" en de „welbeknochte veersen" op het eigenaardige van Vondel's kunsttalent.
Want Vondel, die voor het eerst een tooneelspel moest geven ter wille van de kunst, had niet het treurspel gekozen om daardoor een hooger effect op de toeschouwers en toehoorders te verkrijgen, doch omdat hij zich op grond van zijne vroomheid en zielestemming tot het treurspel voelde aangetrokken.
Van het liefste, dat de toen vijftigjarige dichter in zijn leven gekend had, zijne vrouw en kinderen, had hij immers het grootste deel aan den dood moeten afstaan; een diep tragisch leed, nog verzwaard door het gedrag van zijn zoon Joost. Geen wonder alzoo, dat Vondel tot de tragédie neigde; het was een gevolg van het droevige, dat hem in zijn leven was ■ wedervaren.
Maar Vondel was dichter; geen Samensteller.
Zoo diep gevoelde hij het tragische, dat hij het wilde uitbeelden met al het talent, waarover hij kon beschikken, doch het scheppen van wat men opzettelijk een drama noemt, ging zijn geestesoog voorbij.
Wat het leven mocht geven en hoe schijnbaar mooi zoo veel in de wereld mocht zijn, zag men dieper, dan was, Vondel wist het bij ondervinding, het leven een drama en menig benijde toestand een bepleisterde en schoon omhangen tragédie.
Deze gedachte nu leidde Vondel tot het zoeken en



18
navorschen van eene gebeurtenis, die volgens hem eene tragédie mocht heeten ; hij was de dichter, die haar zou uitbeelden, en dus een ideèele gestalte en een schoonen vorm zou geven aan het treurspel, dat zich in werkelijkheid reeds had afgespeeld. En letterlijk zegt hij dan ook in zijne opdracht aan Hugo de Groot: „Wy bouwden dit treurspel op de gedachtenis, ons by de schryvers en de faem daer van nagelaten ; en stoffeerden en bekleedden de zaeck na de wetten, regels en vrijheid der poezije".
Op dat „stoffeeren en bekleeden" moet bij de beoordeeling van den Gysbrecht wel degelijk de aandacht worden gevestigd, daar Vondel ook later nimmer een drama als zoodanig naar eigen gedachten en motieven heeft samengesteld, doch telkens eene tragische gebeurtenis als treurspel heeft uitgebeeld. Hij was en bleef de dichter, die het gebeurde, zij het dan volgens de hem bekende overleveringen en naar de regelen der klassieken, kleedde in de vormen der kunst, maar het gebeurde nimmer geweld aandeed om het effect te verhoogen. De realiteit in dichterlijke gestalte te kleeden, was voor Vondel eene behoefte des harten; hij bedacht geen ficties om zijn dichterlijk talent aanleiding tot uiting te geven.
Slechts wie dit in het oog houdt, begrijpt den Gysbreght als het echte Vondeliaansche drama, en ziet in al de volgende treurspelen van Vondel, die hij grootendeels aan de gewijde geschiedenis ontleent, de geleidelijke volmaking van Vondel's kunstideeën.
Deze gedachte nu, door welke de kunstenaar Vondel werd beheerscht, de werkelijkheid in dichterlijke gestalte voor te stellen, paste volkomen in het gedachten- en gevoelsleven onzer zeventiende eeuw. Want de idee van Vondel doet ons denken aan onze



19
groote schilders van dien tijd, die het reëele leven van de magistraatspersonen en de burgerij dier dagen uitpenseelden op reusachtige doeken, waarop voor alles plaats was en ook het kleinste en geringste met het noodige effect werd voorgesteld.
Zoowel de doeken van Rembrandt, als van een Frans Hals en een Van der Helst, ze boeien het oog niet alleen, doch ze verhalen ons in lijn en kleur het leven en werken van ons voorgeslacht.
Welnu, Vondel vergeleek een tooneelspel dan ook met de „tafereelen der historieschilderkunste".x Uit dien hoofde was het treurspel, ja ieder tooneelstuk, voor Vondel een schilderij met de pen, waarin fijnheid van uitbeeldingen schilderachtige groepeering het winnen moesten van forschheid van handeling en scherpe vooruitzetting van het hoofdmotief. En zich met hart en ziel zettend aan dat schilderstuk met het woord, zooals hij zich dat denkt, heeft Vondel nu gelegenheid, ja is hem een genoegen, iedere handeling en elk motief in prachtvolle woorden en heerlijke volzinnen gestalte en vorm te geven.
Ieder onderdeel van zijn treurspel wordt daardoor als het ware een kunstig uitgevoerd genrestukje, maar toch in harmonie met het geheel, ja noodwendig daarmede samenhangend. En al de gedachten, gevoelens en begrippen, die hadden medegewerkt om Vondel in zijn toen reeds betrekkelijk lang leven op te voeden tot kunstenaar van het woord, vinden nu uiting in het grootsche geheel „zijn treurspel Gysbreght van Aemstel", maar verfijnd, veredeld en verzacht, of wel gedegen tot een vas^ beginsel en gelouterd door de omstandigheden des levens.
Het economisch element, dat in vroegere gedichten
1 In zijn „Tooneelschilt of Pleitrede voor het Tooneelrecht" ed. v. Lsnnsp, Dl. VI, bladz. 321.



20
van Vondel (men denke b.v. aan zijn Lof der Zeevaert) zoo dikwijls tot uiting kwam, thans verworden tot waardeering van het grootsche, dat zijn tijd en zijn land met betrekking tot het uiterlijk leven te zien gaf, komt in de opdracht aan Huig de Groot naar voren. En het is vermengd met eene diepgevoelde piëteit voor het land zijner inwoning, thans zijn tweede vaderland.
Vondel erkent toch, dat verschillende Amsterdammers zich minder ingenomen zullen toonen met eene voorstelling, waarvan de val van Amstel het noodlottig einde is. Maar, zegt hij, „die bittere nasmaeck word verzoet, door Rafaëls voorspelling van de heerlij cke verrijssenisse der verdelgde vesten en verstroielingen; dat wy nu op 't allergeluckighste beleven, onder de wijze regeering der tegenwoordige burgemeesteren, die het gemeen beste boven hun eigen behartigen".
Een oogenblik zelfs komt het economisch element nog ongebolsterd naar voren, wanneer Vondel den vader van het Karthuiser-klooster tegen Gysbreght laat zeggen:
Wy hebben staegh volhard in onsen ouden yver.
De boomgaerd leed geen scha aen vruchten, nocht de vyver
Aen visschen, nocht de kerck aen 't allerkleenste ruit.
De verbinding van het materiëele met het godsdienstige, maar dan in omgekeerde volgorde, vinden wij in den „Rey van Amsterdamsche Maeghden" :
't Is tijd de kercken te stoffeeren, Te danssen, en te bancketteeren,
En met een' uitgelaeten geest Dees blijschap aan de vreughd te huwen, Die vrolijcke englen ons vernuwen
Met zang, op Gods geboortefeest.
Voorts kunnen wij opmerken hoe Vondel's groote



21
waardeering voor alles, wat het burgerlijke leven ons schenkt, ten slotte zijne hoogste uiting vindt in dien éénen volzin van broer Peter:
De liefde tot zijn land is ieder aangeboren.
Hooger echter, oneindig hooger dan Vondel's waardeering voor stad en land, staat zijn godsdienstig gevoel.
Om dat uit te beelden, laat hij al de snaren van zijn gemoed trillen, en zijne voorstelling van de kerk en de viering van den kerstnacht wordt als een levende schilderij; een schilderij van gevoelvolle woorden en heerlijk rythmische klanken.
De kindermoord te Bethlehem, gezongen door de „Key van Klarissen", wordt niet alleen maar in een gedicht tot uiting gebracht, doch door het dichterlijk gevoel en de onnavolgbare woordkunst van Vondel tot eene hartroerende herinnering, die mêe doet leven niet alleen, maar ook mêe doet beven over het gebeurde daar te Bethlehem.
In deze rei zit bovendien een fij nge voelde symboliek. Want is de bede der Edelingen voor eene mislukking van den aanslag van Herodes, wèl be^ schouwd, eene bede voor het behoud van Amsterdam ; het klaaglied der Klarissen over het lot der onnoozele kinderen te Bethlehem is eene afschaduwing van het lot, daar haar zelve zoo aanstonds wacht. Hierin schuilt eene fijnheid van sentiment, eenheid van dichterlijke gedachte en eene juiste symboliek, die de „Rei van Klarissen" tot een Gode gewijd lied verheft. Zoowel door Katholieken als Protestanten is het dan ook sedert als zoodanig beschouwd, en in menigen gewijden liederenbundel zijn woorden en zangwijze, de laatste zelfs meer dan eens, opgenomen. Deze Rei is dan ook een model van



22
lyriek, en van een stemming, zóó plechtig en edel, dat we eerbiedig opzien tot den dichter, die het eenvoudig maar roerend bijbelverhaal op zulk eene wijze tot levende uitbeelding bracht.
Naast deze uiting nu van Vondel's piëteit voor de gewijde geschiedenis en het christelijk geloof, hooren wij ook uitingen van Vondel's echt zeventiendeeeuwsche vroomheid.
Wat het leven ook mocht geven, hetzij smart of geluk, droefenis of blijdschap, de zeventiendeeeuwer, van welke gezindte hij ook mocht zijn, was gemeenlijk een mensen van berusting en geloofsvertrouwen. Bad niet De Ruyter met zijn staf voor den aanvang van iederen zeeslag en was een hoofdstuk uit den bijbel niet zijn beste medicijn voor zenuwachtige aandoeningen ? Wat God doet, is welgedaan, zoo was over het algemeen de opvatting van ons zeventiende-eeuwsche voorgeslacht.
Welnu, ook Vondel' is van dit stoere zeventiendeeeuwsche ras; ook hij gelooft, dat wij slechts te aanvaarden en te waardeeren hebben, en dat noch morren, noch klagen ons toekomt.
En het is als hooren wij Vondel zelf, wanneer Rafaël Gysbreght toevoegt:
O Gysbreght zet getroost uw schouders onder 'tkruys, U opgeleid van God
Waarop straks het antwoord van den Amstelheer :
Nu buygh ick my voor God. Maar behalve de berusting in een Hooger Bestier spreekt ook Vondel's geloofsvertrouwen uit dit treurspel. Want het is wederom Vondel, die zijne diepste gedachte weergeeft, als hij Gysbreght tegen Willebrord den volzin laat uitspreken :
Dien d'opperste beschermt, die heeft een vaste stut.



23
Nevens dat alles nu bezingt Vondel in de „Rey van Burghzaten" de huwelijksliefde en de huwelijkstrouw, voor hem het ware liefdeleven. En juist, nu hij de gade, aan wie hij zijne liefde en trouw had gewijd, aan den dood heeft moeten afstaan, geeft die zoete herinnering een waas van piëteit aan zijn woorden en zijne dichterlijke stemming. Waer werd oprechter trouw
Dan tusschen man en vrouw Ter weereld oit gevonden?
Daer zoo de liefde viel,
Smolt liefde ziel met ziel
En hart met hart te gader.
Die liefde is sterker dan de dood.
Geen liefde koomt Gods liefde nader,
Noch schijnt zoo groot.
Zoo is ook Vondel's huwelijkszang evenals de „Rey van Klarissen" als het ware een gewijd gedicht." En duidelijk blijkt, hoe ook Vondel zoekt de synthese der dingen, en hoe hij alles terugbrengt tot den oorsprong van leven en zijn; voor hem, ondanks alle smarten des levens, de verpersoonlijking eener alles omvattende liefde.
Kwamen alzoo al die stroomingen van geest en hart, die Vondel tot dichter hadden gevormd, in den „Gysbreght" tot uiting; hem blijft de eer uit overlevering en voorbeeld, gedreven door groote liefde voor zijne stad en hare burgerij, een sjTithetisch treurspel te hebben gewrocht, dat leefde in de harten van zijn tijdgenooten en nog leeft bij het nageslacht.



24
III. VAN DE OPVOERINGEN.
Gelijk reeds met een enkel woord werd aangeduid, ondervond de opvoering van den Gysbreght al dadelijk eenige vertraging. Zoowel de regenten van den schouwburg als de dichter hadden gehoopt op den tweeden kerstdag, dus 26 December 1637, den schouwburg met dit treurspel, dat tevens een kerststuk was, in te wijden. Maar het liep anders.
Eene week te voren toch besloot de Amsterdamsche kerkeraad Dr. Laurentius en den ouderling Qaes Jansz. Visscher naar burgemeesteren af te vaardigen met verzoek, het treurspel van de planken te weren. Kerkeraad en afgevaardigden voelden zich namelijk bezwaard over de „verthooninge vande superstitiën van de paperye als misse ende andere ceremoniën", welke in dit stuk voorkwamen, 't Was haar wensch „datter toch geen schandalen mochten gegeven worden".
De commissie had echter geen succes, want er werd haar geantwoord, „dat de E. Heeren daerop hadden gelet, dat de Kercke noch de politie niet gepickeert of getraduceert soude worden, meynende dat hetgene soude mogen passeeren meer soude strecken tot bespottinge van het pausdom als tot onteeringe van de christelijke religie".
Niets meer werd bereikt dan dat, door de beraadslagingen van burgemeesteren, de opvoering eenige dagen werd uitgesteld en de eerste vertoomng pas op 3 Januari 1638 plaats had. Wel ging daarna nog



25
eens eene kerkeraadscomrnissie naar burgemeesteren, nogmaals met verzoek om af te zien van eene vertooning, die „t'eenemael daer op loopt om het pausdom smakelyk te maecken", doch ook dit mocht gelukkig niet baten. Het stuk werd tot en met 16 Februari nog twaalf malen vertoond en beleefde alleen tijdens Vondel's leven 119 opvoeringen.
Van de wijze van opvoering weten we zeer weinig. De Gysbreght was een zoogenaamd staand stuk. Tengevolge van de eenheid van plaats, eerste voorwaarde vooreen dergelijk klassiek stuk, is er geen verandering van décor noodig. De hoofdpersonen in deze stukken, keizers en koningen, veldheeren en mannen van Staat, vereischen voor décors deftige zalen, galerijen, tronen en altaren, welke reeds in dezen schouwburg als vast décor waren aangebracht. Zij hadden en hebben nog op het tooneel een bepaalde plaats: Vorsten en vorstinnen hebben de hooger hand ; de koning rechts, de koningin links. Alle andere voorname personen bleven op bescheiden afstand van hen. Gysbreght van Aemstel nu nam in dit stuk de hoogste plaats in en naar hem moesten alle medespelenden zich op een afstand regelen.
Hoe dit bij de vertooningen in de I7e eeuw is geschied, bleef onbekend. Wel weten we, dat de costumeering in 1638 op zijn „antieks" was, dus in een kleedij uit den Romeinschen tijd. Voorts dat Rafaël, die waarschijnlijk van af de galerij sprak, met zwanenvleugels als engel was uitgebeeld ; dat de reien niet werden gezegd, maar gezongen, en — hier moet ik op eene vroegere bewering in FJzevier's Maandschrift van 1918 terugkomen — de muziek voor de reien expres was getoonzet. Wie de componist was, weten wij niet. Prof. Acquoy meende indertijd, dat Dirck Swelingh de componist zou



26
kunnen zijn, maar het kan evengoed Cornelis Padbrue geweest zijn, of een ander.
Bekend was de rei al dadelijk. De oudste muziek van de Rey van Klarissen, waarvan voor deze uitgave eene getrouwe reproductie werd vervaardigd, is ontleend aan het Amsteldamsche Minnebeeckje
atenw»: Alft begint.
Muziek en tekst van de Rey van Klaerissen uit het Amsteldams Minne-Beeekje (ed. 1648).
van 1648. Prof. Aquoy en Rössingh kenden eene uitgave van 1645, waarin ook de muziek voorkwam. Doch een sterk bewijs voor de populariteit van deze rei levert de eerste uitgave van het genoemde Minnebeeckje, waarvan de twee eerste bundeltjes in 1637 en het derde in 1638 verschenen. In het laatste



27
bundeltje komen op bladz. 9, 100 en 118 reeds drie liedjes voor op de wijze „O, Kerstnacht", en dat zonder muziek; wel een bewijs hoe bekend reeds dadelijk na de opvoering de zangwijze was. Deze rei is dan ook een onzer meest populaire oude liederen geworden en nog ver in de 19e eeuw zongen de nachtwachts te Amsterdam van Kerstmis tot Maria Lichtmis Vondel's O, Kerstnacht. Sommigen dezer nachtwachts moeten het lied zeer mooi gezongen hebben, vooral in de buurt van den Dam, want vele menschen gingen er met opzet heen, om naar hun zang te luisteren.
Reeds in het derde kwart der zeventiende eeuw won echter eene beweging veld tot afschaffing der reien. Eerst werd het zingen ervan nagelaten en eindelijk had ook het zeggen der reien niet meer plaats. Maar tot algeheele weglating van de reien in den Gysbreght kwam het toch niet.
Uit eene zeldzame tooneeluitgave van „J. v. Vondel's Gysbreght van Aemstel; treurspel. Gelyk het op den Amsterdamschen Schouwburg vertoond word", in 1781 bij Jan Helders verschenen, zien we dat toen de Rei van Amsterdamsche Maeghden en de Rei van Edelingen bij de opvoering werden weggelaten. Daarentegen werd de Rei van Klarissen evenals de lofzang van Simeon gezongen. Vermoedelijk wist men toen niet, dat de Rei" van Amsterdamsche Maeghden op dezelfde wijze als die der Klarissen kon worden gezongen, omdat later ook de Rei van Edelingen opnieuw werd ingevoegd. De Rei van Burghzaten werd niet gezongen maar op het tooneel gezegd, zeer terecht in tegenwoordigheid van Badeloch, gelijk door Vondel in de oudste uitgave van den Gysbreght was aangegeven.
Reeds toen verheelde men zich het bezwaar niet,



28
dat de Rei van Klarissen, door Vondel op het einde van het derde bedrijf gesteld, toch eigenlijk de openingsrei van een nieuw bedrijf, althans van een nieuw tooneel was. Doch men wilde noch den zang dezer rei, noch de kerkscène missen, aan welker uitvoering, gelijk uit de reproductie van de groote kopergravure van Vinkeles blijkt, reeds toen groote zorg werd besteed.
De Rei van Klarissen werd staande voor het koorhek gezongen ; de lofzang van Simeon zittend in het koor, waar Gosewyn van Aemstel als bisschop dan zijne plaats had te midden der nonnen op een troonzetel. .
Om nu een sluitend geheel te verkrijgen, en door het zingen van de Rei van Klarissen en door de kerkscène de handeling van het treurspel niet te onderbreken, wijzigde men in dien tijd de oorspronkelijke volgorde. De Rei van Klarissen werd het tweede tooneel van het derde bedrijf, de kerkscène het derde, en de ontmoeting van Gysbreght van Aemstel met Gosewyn en de Klarissen het vierde of slottooneel van het derde bedrijf. Het vierde bedrijf ving aan met de samenspraak tusschen Badeloch en Arent van Aemstel, terwijl de Rei van Burghzaten, met den uitroep van Badeloch „Mij dunckt, ik hoor gerucht", terecht het 2e tooneel van het vierde bedrijf vormde. Het 3e tooneel van dit bedrijf was dan de wederontmoeting van Gysbreght en Badeloch, terwijl het 4e of slottooneel het verhaal van den bode bevatte. Het vijfde bedrijf begon met den dood van Arent van Aemstel.
Hoezeer nu deze verschikking van bedrijven en tooneelen hier en daar aan bedenking onderhevig mocht zijn, men had althans dit gewonnen, dat de reien deelnamen aan de handeling van het treurspel;



De kerkscène uit „Gijsbreght van Aemstel". Naar de gravure van R. Vinkeles (1776.)









Het winterbosch in den Gijsbreght van Aemstel naar de gravure van C. Brouwer, 1788



29
dat de zang de opvoering Verhoogde en het Vondeliaansche van den Gysbreght bewaard bleef.
Behalve in de wijze van opvoering kwam er in de i8e eeuw ook wijziging in de costumeering. Speelde men in de iye eeuw in oud-Romeinsche kleeding, in de achttiende eeuw, althans op het laatst daarvan, waren de acteurs in Spaansche kleeding uitgedoscht, gelijk de groote prent van Brouwer, voor deze uitgave gereproduceerd, ons duidelijk doet zien. De prent is van 1788, dus uit den patriottentijd, toen men voor het klassieke weinig meer voelde en eene uitbeelding naar middeleeuwsche traditie niet in den smaak viel. In den pruikentijd werden de acteurs gekleed naar de mode dier dagen, stijf Douis XV. Prof. Siegenbeek heeft daarvan eene aardige beschrijving gegeven. „Gysbreght droeg een rok met lange panden, roode voering en breed gouden passement, grooten driekanten hoed, gepoederde paruik en haarzak, witte zijden kouzen, schoenen met steengespen, cabretten handschoenen, diamanten ring, een gouden degen, en een hellebaard in de hand".
Badeloch droeg in het laatst der i8e eeuw een wit satijnen kleed met bonten strook. Vier grenadiers, met hooge mutsen op het hoofd en witte slobkouzen aan de beenen, moesten Gysbreght's hellebaardiers voorstellen. Om de spelenden te onderscheiden, droeg het volk van Egmond blauwe en dat van Gysbreght roode sluiers.
In den tijd van Maria-Antoinette hadden Badeloch, zoowel als de engel Rafaël, een wijduitstaanden rok aan, eenigszins gelijkend naar een hoepelrok
Bij een der vertooningen in dien tijd was het zoo koud, dat Badeloch om een warme stoof vroeg. Gysbreght, die zijne tooneelgemalin van dienst wilde



30
zijn, bleef in den toon en beval: „tsa, dienaars, schaft een stoof".
Dat men in de i8e eeuw bijzonder op sensatie gesteld was en de vertooning wel eens op een spectakelstuk ging lijken, blijkt uit het verhaal van een Rotterdammer over de vertooningen op 31 Augustus en 11 September 1733.
Het geheele verhaal over de gruwelijke overrompeling van den bisschop en de nonnen werd, voor zoover mogelijk, getrouw op het tooneel nagebootst. De nonnen lagen „om en om bij den bisschop, in eene akelige gedaante als dood ter aarde, of als eerstelijk doorboord wordende ; en mijnheer de Bruin — de acteur, den hopman uitbeeldende, — als van nonnen weerhouden, gaf een wilden en woesten krijgsman te zien, terwijl een soort van brandklok al gedurig klepperde, gelijk onder het vechten insgelijks was geschied".
Van elders weten we, dat ook de overrompeling der stad eveneens plastisch werd vertoond. Later werd op den achtergrond van het tooneel, tijdens het verhaal van het rameien der poorten en muren van Amsterdam, een groot schilderstuk opgehangen ; dit was het zoogenaamde stomme tooneel, waarvoor Royer in het midden der negentiende eeuw nog een ontwerp heeft geteekend.
Dat alles is nu veranderd. De Gysbreght wordt gespeeld zooals het behoort, ofschoon de indeeling en de costumeering nog menig regisseur heel wat hoofdbreken bezorgt. Maar één ding is gebleven ! De groote liefde voor Vondel's kunst bij artisten en toeschouwers.
Van den aanvang af tot op onzen tijd hebben de acteurs en actrices het altijd als een bijzondere eer en een groot voorrecht beschouwd, wanneer zij een



31
hoofdrol in dit Amsterdamsche treurspel mochten vervullen. En zelfs een rei of „den Engel" te mogen zeggen, is door hen steeds als een buitengewone hun toevertrouwde taak beschouwd. En ieder jaar komen nog steeds honderden toeschouwers zien naar de opvoering van Vondel's treurspel „Gysbreght van Aemstel".



32
IV. HET NASTUKJE.
De bruiloft van Kloris en Roosje.
De opvoering van den Gysbreght van Aemstel wordt, althans op nieuwjaarsdag, sedert het einde der zeventiende of het begin der achttiende eeuw besloten met een boerenoperette : de bruiloft van Kloris en Roosje. Het stukje geeft door zijne eigenaardige samenstelling steeds gelegenheid allerlei wenschen in te voegen, die voor stad en land al of niet belangrijk zijn, maar de toeschouwers altijd doet lachen van genoegen.
Wanneer dit kluchtspelletjei met zang en dans, naar het in de oudste uitgaven heet, voor de eerste maal is vertoond, valt niet te zeggen ; evenmin wie er de maker van is.
Volgens Arend Eokke zou het kluchtspel „Kloris en Roosje" in 1704 door den comischen acteur en dichter Thomas van Malsem zijn vervaardigd. Hij zou dan ook bij de eerste opvoering den rol van Thomasvaer hebben vervuld.
Door latere onderzoekingen, waaronder die van Dr. Worp en Dr. Scheurleer mogen worden genoemd, schijnt echter vast te staan, dat Dirck Buyzero de ware auteur van het zangspelletje is, dat onder den titel van „Kloris en Roosje" voor het eerst in 1707 in twee verschillende drukken verscheen.
Hoe het zij, het stukje is zeer in den smaak van het publiek gevallen, en verschillende teekenaars hebben het zelfs de moeite waardig geacht daarvan






Oudste afbeelding van de Bruiloft van Kloris en Roosje, naar de gravure van S. Fokke (17S1)



33
eene afbeelding te maken. Cornelis Troost zelfs eene schilderij, welke thans in het Mauritshuis te 's-Gravenhage te pronk hangt.
Wij geven hier de afbeelding van de gravure van Simon Fokke, die ook de Bruiloft door zijn teekenstift heeft vereeuwigd. Op den achtergrond staat een dorpskerkje; verder ziet men niets anders dan bosch. De bruiloftsgasten staan bij de tafel. Daar boven hangt een kroontje Links op den voorgrond slipt Thomasvaar over den grond, terwijl de borden over den grond rollen. Onder het prentje staan de volgende regels uit het staande rijm gegraveerd :
Gij zoudt de vreugd hier wel verknollen, Wel, laat jjj al de borden rollen?
De lieve muziek, de aardige oud-Hollandsche dansen en de gulle vroolijkheid, waarvan het stukje getuigt, zijn nu reeds sedert ruim twee eeuwen bijzonder in den smaak van het publiek gevallen, niet het minst bij de jeugd.
Wel is de oorspronkelijke muziek bij den grooten brand van den schouwburg op de Keizersgracht in 1772 verloren gegaan, maar men mag veronderstellen, dat de tegenwoordige muziek van de oorspronkelijke van 1707 niet veel afwijkt.
Zoowel de wensch in „Kloris en Roosje", als de rijmen bij de gerechten, hebben verschillende dichters steeds gelegenheid gegeven om over het een of ander hun hart uit te storten, iets puntigs te zeggen, of zich aan boert en pret over te geven.
Toen in December 1813 de Souvereine Vorst, later Koning Willem I, Amsterdam bezocht, werd natuurlijk in de nieuwjaarsdagen van 1814 in den schouwburg ter zijner eere ook de „Gysbreght" gespeeld, met „Kloris en Roosje" als nastukje.
Ned. Schrijver». 6 2



34
Bij het opbrengen van het brood sprak de acteur en dichter Westerman de volgende regels uit:
Toen vreemde dwingland^ het recht der volken schond, Werd elke bete broods verbitterd in den mond; Is al 't geleden leed nog niet geheel vergeten, Wij winnen 't weer met vreugd, en mogen 't vrolijk eten ; En met een dankbaar hart bidt elk, zoo klein als groot, Voor 't Vaderland, Oranje, en voor hetdaaglijksch
brood.
Onbedaarlijk was de geestdrift bij die woorden; het publiek was niet te houden, schreef een tijdgenoot. „Met ontroerde borst" werd het aangehoord. Na de eerste opwelling van geestdrift keerden alle aanwezigen zich met het gelaat naar de loge van den Vorst, en juichte hem en zijne familie donderend en langdurig toe.
Moge dit blijde opera'tje, dat zoo dikwijls tot ontspanning, vreugde en uiting van vaderlandsliefde aanleiding gaf, tot eenige afleiding en verpoozing nog lang een gewenschte toegift op den ernstigen „Gysbreght van Aanstel" zijn.



J. V. VONDELS
GYSBREGHT VAN AEMSTEL,
d' Ondergang van zijn stad en zijn ballingschap. TREURSPEL. Urbs antiqua ruit.
(De aeloude stad ploft neer.)






DEN HEEEE
HUIGH DE GROOT,
GEZANT DER KONINGINNE EN KROONE VAN ZWEDEN, BY
DEN ALDERCHRISTELIJXSTEN KONING,
LUIDEWIJCK VAN BOURBON, Koning van Vranckrijck en Navarre.
Myn Heer,
Het rijzen van onzen nieuwen Schouwburgh, gevordert door de heeren Weesvaders*, en inzonderheid door den yver des RaedsheerenNikolaesvanKampen», niet onbedreven in Bouwkunst, en liefhebber van alle fraeie geesten en wetenschappen, dede onzen lust rijzen, om dit aenzienelijck gebouw in te wijen met eenigh werek, dat deze stad en burgerije moght behaegen: waerom wy voor onze stoffe uitkoozen de jammerlijcke verwoesting van Aemstelredam, en ballingschap van Gysbreght van Aemstel, doenmaels heer der zelve stede :
Genus h quo principe nostrum :8 De rechte stam van Amsterdam.
1 Versta: De regenten van het Wees- en Oude Mannen- en Vrouwen, huis.
2 Nikolaes van Kampen werd in 1634 Raad in de Vroedschap van Amsterdam en was tevens regent van het Weeshuis. Hii overleed in April 1638.
• Ontleend aan Vergilius, Aeneis, lib. HL vs. 168.



38
Het is kennelijck1 dat d'aeloude dichters pooghden de ghedichten den volcke smaeckelijck te maecken met zaecken te ververschen, die hunne vorsten en voorouderen betroffen. Homeer verhief de daeden en rampen der Griecken, zijne landslieden, en trompette wat geduurende en na het belegh van Troje gebeurde. Maro2 geleide Mneas, na Priams ondergang 3, van Xanthus aen den Tiber, en huwde het Latijnsche aan het Trojaensche geslacht, waeruit de Romers 4 zich roemen gesproten te zijn. Silius * voert6 den Punischen, Dukjaen ' den burgerlijcken oorlogh. De poëten onzer eeuwe volgen der aelouden voetstappen. Tasso doet der Christenen ooren na hem luisteren, terwijl hy Buljons 8 Christelijcke dapperheid voor Ierusalem zingt. Ronsard kittelt de Vrancken met zijnen Francus 9, Hektors oir10, den stam der Fransche koningen : en Hoofd de Drost van Muiden streelt d'Amsterlanders en zijn geboortestad, in Velzens treurspel, met de voorspelling van de Vecht; en de Baethouwers11 met zijnen Baeto, der Katten vorst, waer van de Baethouwers, nu Hollanders genoemt, hunnen oirsprong rekenen: en onder de Griecksche tooneeldichters hangen Sofokles, Euripides en jEschylus doorgaens om Ilium12, en wat daer aen vast is, gelijck woleken om het ge-
1 Begrijpelnk.
2 Publi c us Vergilius Maro (70 voor Chr.—18 na Chr.). •^Versta: Na de verwoesting van Troje.
4 Romeinen.
5 Silius Italicus.
8 Voert op: beschrjjft.
7 Luoanus (39—66 na Chr.).
8 Godfried van Bouillon.
8 Ronsard, Fransch dichter (1524—1585), in zijn Franciade.
10 Oir: afstamming.
11 Batavieren.
12 Hangen doorgaans om Ilium: Verwalen het liefst bjj de geschiedenis der Grieken ten tijde van den Trojaanschen oorlog.



39
berghte^ en bouwen hunne bloedige tooneelen te Thebe, t' Argos, en elders, en smelten tot traenen van droefheid, of raecken aen 't hollen van dolligheid, en ydele inbeeldingen :
Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus, Et solem geminum, tfc duplices se ostendere Theb'as : Aut Agamemnonius scenis agitatus Orestes, Armatam facibus matrem, <fe serpentibus atris, Gum fugit, ultricesque, sedent in Umine dirae *,
Gelijck het Pentheus docht, wanneer zijn brein aen - , , 'tglijen üeraeckte, dat hy zagh ontelbre Razerijen, Twee Thebens in de lucht, twee zonnen klaer van
strael:
Of Agamemnons zoon Orestes, t' elckemael Op 'thoogh tooneel gejaeght, terwijl met schrick , bevangen Hy vlood voor s moeders geest, verzien met zwarte
slangen
En tortzen, daer de Wraeck den drempel dicht bezet.
Het en is oock de reden niet ongelijck 2, dat onze eige zaecken ons meer ter harten gaen, dan die van vreemden en uitheemschen. Beneffens dit inzicht prickelde ons hier toe de genegentheit, om eens (waer het mogelijck) den schoonen brand van Troje t' Amsterdam, in het gezicht zijner ingezetenen, tefetichten, na het voorbeeld des goddelijcken Mantuaens 3, dié een vier ontstack, dat geuriger en heerlijcker blaéckt dan de hemelsche vlam, die den fenix verteert; gelijck hy d'eenige fenix is, in wiens schaduwe het ons
1 Verzen uit de Aen eis, lib. IV, 469—473.
* Het ligt ook in de reden.
* Vergilius, bij Mantua geboren.



40
lust (zijn wy des waerdigh) laegh by der aerde te zweven : en uit wiens assche, eens om de honderd jaeren, een fenix te voorschijn koomt,. dien ick nu met den vinger niet en hoef te wijzen1, nadien de glans van zijn pennen2 alle de wereld in d' oogen schittert. Wy bouwden dit treurspel op de gedachtenis, ons by de schrijvers en de faem daer van nagelaeten; en stoffeerden en bekleedden de zaeck na de wetten, regelen en vrijheid der poëzije ; oock na de tooneelwetten, waer tegens wy wetende niet en misdeden, 't en waer misschien in talrijckheid van personagien, dat wy qualijck konden vermijden, zonder het werek zijnen eisch te weigeren 3. Of eenige Amsterdammers moghten walgen van den zwaeren val hunner muuren, en 't verstroien der voorouderen te hooren ; zoo word die bittere nasmaeck verzoet, door Rafaëls voorspelhng van de heerlij cke verrijssenisse der verdelgde vesten en verstroielingen; dat wy nu op 't allergeluckighste beleven, onder de wijze regeering der tegenwoordige burgemeesteren, die het gemeen beste boven hun eigen behartigen, en geenen oorloogh prijzen, dan die om vreede gevoert word. Ick vermat my verwaendelijck dit uwe Exc. op te draegen, en dat te vrijpostiger, overmits uwe Exc. van den treurigen tooneelstijl, die de hooghdraevenste, onder allerley slagh van schrijven de kroon spant, niet afkeerigh en schijnt; gelijck blijekt by den gekruisten Christus, eertijds in vrijheid *, zedert by de Thebaen-
1 Hugo de Groot.
2 Geschriften.
* Volgons de z.g. regels van Aristoteles mochten in een behoorlijk treurspel niet meer dan zeven personen optreden.
* Vondel bedoelt dat het treurspel van den gekruisigden Christus door De Groot was geschreven, tóen deze zich nog in vrijheid bevond; dat van de Thebaansche dochter tijdens zijn gevangenschap en het treurspel van Jozef, door Vondel vertaald, in zijn ballingschap.



41
sche dochter in gevangenis, en onlangs by den degelijcken Iosef in ballingschap geteelt, en van ons, zoo wy best konden, op het Nederduitsche tooneel gebragt, tot stichtelijck vermaeck dezer loflijcke burgerije, en van alle eerlijcke heden. Wy vertrouwen dat dit uwe Exc. te min zal mishaegen, aengezien hier, onder de oudste en treffelijxste edelen en bondgenooten, niet oneerlijck in 't harnas sneuvelt de ridder Heemskerck, een adelijcke en manhaftige ranck, uit dat bloed, waer van uwe Exc. zijn braeve afkomst telt. Ick offer dan uwe Exc. in zijne ballingschap mijnen Gysbreght van Aemstel, den godvruchtigen en dapperen balling. Omhels hem uit medoogen, die eer medoogen dan gramschap waerdigh is, en leef lang ter eere van uw Vaderland.
t''Amsterdam oio 10 cxxxvh. de x\ïen van Wijnmaend.
uwe E. ootmoedige dienaer
lOOST VAN DEN VONDEL



VOORSPEL
VAN
GYSBREGHT VAN AEMSTEL,
AEN
Schout, Burghemeesters, Schepens, en Raed
VAN AMSTERDAM.
De trotze Schouwburgh heft zijn spitze kap
Nu op, en gaet de starren naderen, En wellekoomt met dartel handgeklap
Al 't Raedhuis, en ons wijze Vaderen. 5 Het heiligh Raedhuis wijd den Schouwburgh in.
En wacht met zijn aendachtighe ooren, Soo vierigh, als Karthagoos koningin,
Belust het droef verslagh te hooren, Hoe Ilium van Argos werd verplet, 10 En door de torts in d' assche raeckte: Dat zoeter dan al 't Afrikaensch bancket
De tong, haer leckre zinnen smaeckte. Het nieuw tooneel drie eeuwen springt te rugh,
Om Aemstels vesten te verstooren,
4 De geheele Vroedschap.
5 Heiligh: hoog, verheven.
7 Vierigh: vurig, in groote spanning.
9 Hoe Troje door de Grieken werd veroverd. 12 Leckre: op het verhaal beluste. 14 Verstooren: verwoesten.



43
15 En bouwt de wreedheid eene breede brugh.
't Aeloude Troje word herboren, En gaet te gronde in 't gloeiende Amsterdam.
Ons Amstel zal een Xanthus strecken, Geverwt van bloed : de Kermerlandsche vlam,
20 Als 't Griexsche vier, de daecken leeken.
't Bestormt stadhuis dat zweemt na Priams hof.
Hoe kort kan 's werelds pracht verandren. Hoe stuiftze wech voor wind in roock en stof.
Kristijnen strecken hier Kassandren, 25 By 'thair gesleurt. De bisschop. Gozewijn
Besprenckelt als Priaem d' autaeren : Daer Pyrrhus woed en moord, in Haemstees schijn,
En geen Klaeris noch grijze hairen Verschoont. De helsche en goddeloose Vries
30 Geen snoode Ulysses wijckt in boosheyd. Noit leê Heieen door 't schaecken dit verlies,
Dat door des schermers trouweloosheid Vrouw Machtelt deê. De schaleke Vossemeer
Bootst Sinons aerd na in 't stoffeeren. 35 Het zwanger paerd van Troje baert 'er weer
De krijghslien, die de kans doen keeren. Heer Gysbreght draeght zich als Anchises zoon,
En word door tegenspoed niet slapper: Zijn deughden staen in top voor elck ten toon, 40 Niet min godvruchtehjck als dapper.
Proost Willem stort in 't priesterlijck gewaed,
Als Panthus, Phebus priester, neder.
18 Strecken: verstrekken tot; zijn.
21 Zweemt na: gelijkt op; neemt in dit treurspel de plaats in van.
22 Kort: spoedig, snel.
24 Kristenen: nonnen. Kassandren: Vrouwen en maagden in dienst
van Cassandra, de dochter van Priamus en Hecuba. 29 Grobber, die tijdens de gevangenschap van graaf Floris V de Friezen tegen het Muiderslot aanvoerde.
31 Leê: leed.
34 Stoffeeren: Verdichten, opsmukken.



44
Vrouw Badeloch, die op Kreüze slaet,
Verbeeld ons, hoe getrouw en teder 48 Oprechte liefde in rampen is belaen
Met haer beminde wedergade. In Veenerick herleeft de kleine Askaen,
Waermeê de held op Gods genade Zich scheep begeeft, en op een beter wacht: «0 Dat wy ter goeder uur beleven, Nu Amsterdam en 't Aemstelers gheslacht
Zijn kroon ten hemel heeft geheven. Zoo eens de vreê ons scheeprijck Y bestrad,
En 't oorlooghs onweer rust van ruisschen, 86 Kiest gans Euroop dees stad tot Amirael : %
En 'k zie eer lang ons zilvre kruissen Bezaeit met goud van starren eerst ontdeckt,
En 't wapen, tot een hemelsch teecken, Om hoogh, van mist noch aerdschen damp bevleckt, 60 Den zeeheld hard én moed in spreecken, Daer hy, beducht door 't gieren van de naeld,
In d' yszee drijft en dwaelt.
43 Op Kreüze slaet: denzelfden rol vervult als Kreüze. 49 Beter: vul aan lot. 60 Hard: hart.
«O rpAAanAl;«» J~ . i_ . i i -r ,
iOTowiuig w uc Luuubcu voor nei zoenen van aen zeeweg naar rnu om de Noord.



45
OP DEN NIEUWEN SCHOUWBURGH.
AEN DEN RAEDSHEER
NIKOLAES VAN KAMPEN.
Wy bootzen 't groote Rome na in 'tkleen,
Nu Kampen bezigh is met bouwen, En na den hemel vaert met hout en steen.
Geschut noch donders van kortouwen 6 Versteuren hem, terwijle Spinola
Van boven ziet zijn maenden krimpen In 's Princen weecken, en hoort in Breda
Ons kort, zijn lang belegh beschimpen. De bouwkunst bloeit in 't midden van 't gevecht,
10 En opent schouwburgh en tooneelen: Daer strijckt de grijze Raed het voorhoofd slecht,
En word door droeve en blijde speelen Verquickt: daer groeit ons Amsterdamsche jeughd,
Die in haer schick den bouwheer prijzen: 16 Zoo dat zijn naem, op 't schatren van haer yreughd,
Tot in den boogh om hoogh koomt rijzen, En stuit 'er op, en barst ten venstren uit.
Pompejus zou zijn eer benijden,
6—8 Toespeling op de spoedige verovering der stad door Frederik Hendrik. Spinola had n.L voor de belegering (27 Aug. 1624—2 Juni 1626) evenveel maanden noodig gehad dan Frederik Hendrik (20 Juli—7 Oct. 1637) weken voor de herovering.
11 Slecht: recht, effen, glad.
18 Pompejus: stichter van den grooten Schouwburg in Rome.



46
En Scaurus zelf, vernamen zy 't geluid, 20 Dat, na'et verloop der eerste tijden, Hun faem verdooft; mits 't oude Rome vlack
Ter aerde plofte met zijn wallen, En 't ijsselijck gevaerte kreegh een' krack, In puin begraven of vervallen. 25 De krijgh ziet heiligh noch onheiligh aen : Wat kan 'er tegens staen?
19 Scaurus: Marous Aemilius Scaurus, die te Rome een nog prachtiger schouwburg liet oprichten.



47
KORT BEGRIJP.
Gysbreght van Aemstel, heer van Aemstelredam en Aemsterland, met meer treffelicke heeren en edelen, om het vangen van graef Floris, die den ouden adel verdruckte, en vrouw Machtelt van Velzen, zijn zusters dochter, schendigh verkrachte\ lang in ballingschap omgezworven hebbende, quam, na de dood van 's graeven erfgenaem, weder t' Aemstelredam : maer de graefsgezinden (waeronder Kennemers en Waterlanders de verbitteisten waren) belegerden hem in zijn stad een rond jaer lang, en om die te vermeesteren, verzierden * ten leste eenenaenslagh, en geheten zich3 of ze aftrocken. Die van de stad vervolghden hen een stuck weeghs, en brogten Vosmeer, den doortrapten * spie, uitgemaeckt5 om d'Aemstelredammers te bedriegen, gevangen. Dezen, van Gysbreght ondervraeght, werd het leven geschoncken, en belast het rijsschip, genoemt het Zeepaerd, (waer in het puick van ridderen en knaepen, en de bloem der krijgslieden met den reus verborgen lagen) te helpen inhaelen. Ter middernacht, zijnde Kersnacht, eer de maen op, en terwijl de burgery zonder achterdencken ter kercke in haeren yver opgetrocken
1 Aan deze oude volkslegende is geen waarde te hechten. Ook do familieverwantschap is een fictie.
* Verzonnen.
* Hielden zich.
' Geslepen, gladden.
6 Afgezonden, uitgestuurd.



48
was, overweldigMe de verborge laege de Haerlemer poort, en Vosmeer stichte brand in 't rijssehip en door al de stad; waerop Diedrick van Haerlem met zijn kryghsvolck, dat zich heimelijck in 't Katuizers klooster onthiel \ en voort Wülem van Egmond met het gantsche leger, 'twelck spade in den avond weder keerde, binnen ruckten. Broer Peter, deken van de groote kerck, bragt d' eerste tijding op het huis, zoo mevrouw van Aemstel over haeren droom en gezicht vast * bekommert was ; dies de heer van Aemstel, gevolght van de reedste3 bloedverwanten en bondgenooten, na den Dam vloogh, en daer en elders ordenzocht te stellen, en kerck en marckt te beschermen, doch al vergeefs : waer van Badeloch bescheid kreegh door zijnen broeder Arend. Het raedhuis middelerwijl bestormt en vermeestert zijnde, raeckte Gysbreght van daer in het Klaerisseklooster, begeerigh om bisschop Gozewijn van Aemstel, zijnen oom, en d' abdis Klaeris van Velzen, zijn nicht, te bergen4; het welck zy weigerden. De vianden op d'abdy aenvallende, dwongen den heer over den binnen-Aemstel te vluchten. Hy aldaer de nieuwe zijde verloren, en d' oude mede in brand ziende, en hoorende de ruitery de Doelebrugh over trecken, weeck na den burgh met eenen hoop vlughtelingen, en verhaelde zijn gemaelin hetoverige vanzijnwedervaeren; gelijck oock de bode kort daer op hem verslagh dede, hoe het met d'abdije en al de stad voort afgeloopen was. Terstond dedemen van 'tslot eenen uitval en werd binnen gedreven, met verlies van Arend van Aemstel, dien de broeder doodhjck gewond boven brogt, daer hy daetelijck den geest gaf. Stracx quam de heer van
1 Ophield. , Stellig. 8 Gereedste, strijdvaardigste.
* Een veilige schuilplaats of wijkplaats te bezorgen.



49
Vooren het huis opeischen, het welck Gysbreght hem rustigh afsloegh. Maer terwijl hy ijverde om gemaelin en kinders met allen den gevlughten scheep te doen gaen, en voor had zelf het huis te verdedigen, verscheen' er Rafael, een der zeven engelen, die hem vermaende zich met allen den zijnen te water en na Pruissen te begeven, en daer een stad, die noch Holllnd heet, te stichten, en vertrooste den godvruchtigen held, met de voorspelling der toekomende grootheid van Aemstelredam, en 't geluck zijner nakomelingen: en daer op verliet Gysbreght het slot.
Het tooneel is voor en in de stad en op het huis. Gysbreght van Aemstel doet de voorrede. De Reien bestaen uit Amsterdamsche maeghden, edelingen Klaerissen en burghzaten. Het treurspel begint na middagh ten drie uuren, en eindigt in den morgenstond.



SPREECKENDE PERSONAGIEN.
50
Gysbreght van Aemstel.
Willebord, Vader van 't Kathuizers Klooster. Arend van Aemstel," Gysbreghts broeder. Vosmeer, de spie.
Rey van Amsterdamsche maeghden. Willem van Egmont, veldheer. Diedrick van Haerlem, maerschalck. Hoplieden.
Poortier van 't klooster. Rey van edelingen. Badeloch, vrouw van Aemstel Broer Peter, deken. Bondtgenooten. Rey van Klaerissen.
Gozewyn van Aemstel, Bisschop van Uitrecht. Klaeris van Velsen, abdis. Rey van burghzaten. Bode.
Vluchtelingen. -
De heer van Vooren, met den trompetter. Adelgtjnd, Gysbreghts dochter. Veenerick, Gysbreghts zoontje. Rafaël, een der zéven engelen.
STOMME.
Katuizer.
Egmonds soldaeten.
Gysbreght van Aemstels dienaers.
Witte van Haemstee, graef Floris onechte zoon.



51
GYSBREGHT VAN AEMSTEL,.
TREURSPEL.
HET EERSTE BEDRYF.
GYSBREGHT VAN AEMSTEL.
Het hemelsche gerecht heeft zich ten lange lesten Erbarremt over my, en mijn benaeuwde vesten, En arme burgery ; en op mijn volx gebed, En dagelix geschrey, de bange stad ontzet. 5 De vyand, zonder dat wy uitkomst durfden hopen, Is, zonder slagh of stoot, van zelf het veld verlopen, Mijn broeder jaeght hem na. Zy neemen vast de wijck] En vlughten haestigh langs den Haerelemmer dijck. Zoo stuift de zee voor wind met haer gedreve golven.
10 Zoo zaghmen menighmael een kudde wreede wolven] En felle tigers vlien, voor 'tysselijck geschreeuw Van aller dieren vorst, den hongerigen leeuw, Om niet al levendigh en versch te zijn verslonden Van hem, die op zijn jaght geen aes en had gevonden.
iö Hoe snel, hoe onverziens is deze kans gedraeit? Alhier, daer 't leger lagh, is 't veld alsins bezaeit Met wapens en geweer, verbaest van 'tlijf gereten, Van ingebeelden schrick, en uit der hand gesmeetén Om zonder hindernis te vlieden langs den wegh
2 Benaeuwde vesten: het belegerde Amsterdam.



52
20 Ja op 't verjaeren zelf van 't jaerige belegh
Word d'afgestrede muur van 't lang belegh ontslaegen. Hoe zal het gansche land van ons verlossing waegen. De Kermerlander had met Waterlander dier Gezworen duizendwerf, dat hy met zwaerd en vier
25 Vernielen zou eerlang de menschen en de daecken, En tot een kerreckhof en asch en puinhoop maecken Mijn oud mijn wettigh erf, en delven al mijn eer In eenen poel, tot wraeck van Eloris hunnen heer: Om wiens vervloeckte dood ick lij de zoo onschuldigh,
30 Als yemant lijden magh, doch draegh mijn kruis ge-
[duldigh:
Of zoo ick schuldigh ben, en heeft het my gemist, 't Is uit onnozelheid, en zonder argh of hst. Neef Velzen, lang geterght, van eige wraeck geprickelt, En Woerden hebben my bier listigh in gewickelt,
35 En 't schoonste voorgestelt, en eerst de zaeck verbloemt Met wonderbaeren glimp : maer 'k heb hunwitverdoemt, Zoo dra, als ick verstondt, hoe grof zy zich vergreepen, Met den gevangen graaf op Engeland te scheepen,
En sloegh dien voorslagh af, ten beste van 't gemeen,
40 En ried de ridderschap en al de groote steên
Te roepen, om den vorst zijn' moedwil te besnoeien, En geen uitheemsche maght noch koningen te moeien, Noch overzees geweld te haelen in het land;
20 Jaerige: langdurige. Volgens de geschiedenisbronnen heeft het beleg geen jaar maar slechts twee weken geduurd en wel in de Meimaand van 1304.
22 Waegen: gewagen.
23 Dier: een duren eed. 28 Floris: graaf ïloris V.
30 Magh: kan.
31 Heeft het mij gemist: heb ik gefaald?
32 Onnozelheid: onschuld.
36 Hun wit verdoemt: hun doel veroordeeld. 38 Op: naar. Te: in te.
41 Te roepen: bijeen te roepen. Moedwil: eigenmachtig optreden



53
Veel min het hoofd des lands te helpen aen een' kant:
45 Waer uit een springvloed is van zwaerigheên gesproten, Die over steden ging en vast gebouwde sloten,
En dorpen zonder end, en menschen zonder tal, Van allerhande staet, dien 't eeuwigh smarten zal. Noch hiel de wraeck geen' stand, en gaf zich noit
[te vrede;
50 Al had zy uitgeroit, ten negensten gelede,
Wat Velzens stam bestond, of van zijn maeghschap
[scheen.
De nieuwe ridderschap en steden in 't gemeen Verbonden zich wel streng, met diergezwooren eeden, Handtasting en geschrift, dat zy bezeeglen deden,
55 Van nu in eeuwigheid, met onverzoenbren haet, Aen Woerden, Velzens bloed, en Aemstel, dezen smaed Te wreecken, en van zoen te reppen noch te roeren. Ons maeghschap zit verdruckt, durf schild noch wa-
[pen voeren, En geeft gewilligh schot en lot, om zoo gerust
60 Te leven, en de glans des adels blijft gebluscht.
Hier holp geen tusschenspraeck van koningen en heeren. Men wou mijn trouwe stad noch 't onderst boven keeren, Met Burgery met al, wat my is hou en trouw. De hoop was, dat de tijd allengskens slyten zou
65 De bitterheid des volx, en d' oude wrock versterven : Waerom ick my getrooste in ballingschap te swerven Veel jaeren achter een. Of ymmers, doen de zoon Van Floris werd gehaelt in aller zielen troon, Verhoopte ick, zonder last van deze burgerije,
44 Aen een' kant: Van kant te helpen, vermoorden.
46 Vast: sterk.
50 Ten negensten gelede: tot in den negenden graad van bloedverwantschap.54 Handtasting: handslag. 59 Versta: Brengt gewillig de belasting op. 67—68. Versta: toen graaf Jan I stierf.



54
70 Te keeren in 't bezit en d' erref-heerschappije
Van Vecht en Aemstelstroom : dan laes ! 't is al om niet. En was 't om my alleen, het was een klein verdriet. Ick het my zelf van lidt tot lidt in stucken zaegen, En nam op my alleen de gruwelixste plaegen,
75 Die oit tyran bedacht; was dan de schuld geboet, En sprackmen daer meê vry mijn al t'onnozel bloed, Mijn lieve gemaelin, en willige onderzaeten. Ick wou, om hunnent wil alleen, mijn leven laeten, En springen in een' poel, en stoppen deze wel,
80 En dempen met een' sprong de nimmerzatte hel. Dat weet hy, die het al bezichtight uit den hoogen, En wat in duister schuilt, met zijn alzienden oogen, Ontdeckt tot op den grond, en alle harten kent. Waerom hy oock mijn Recht gehandhaeft heeft in 't end,
85 En met den zegekrans my heerlijck begenadight, En tegens al de maght der vyanden verdaedight; Die licht slaen in den wind van ouds genote deughd, Waer aen wy volck en vorst verplichtten van ons jeughd Zoo yvrigh, zonder oit van trouwe te veranderen.
90 Mijn vader heeft gestreckt een hoofd van Waterlanderen En Kennemers in 't veld, en met geweld alom (Hoewel door nood geparst) vervolght den adeldom, En aller vyandschap op zijnen hals geladen. De koning Willem zou getuigen van zijn daeden,
95 Indien hy eenmael moght verrijzen uit het graf. Ick zelf heb Floris trouw gehandhaeft by zijn' staf,
71 Laes: helaas.
76 Onnozel: onschuldig.
79 Wel: bron, van haat en wraak n.1.
81 God.
86 Verdaedight: verdedigd; eigenlijk: in bescherming genomen.
87 Deughd: toewijding.
94 Graaf W i 11 e m II van Holland, Roomsch koning. 96 Bij zijn staf: in zijne heerschappij, bestuur.



55
Zoo lang hy zat vervooght, en niet een woord kon
[spreecken.
'kHeb hem zijn vaders dood rechtvaerdigh helpen
[wreecken:
Het komngklijck gebeent ontdeckt, den Vries getemt, 100 En, als geheimen raed, in al zijn heil gestemt:
Met Brero voor de vuist het Vlaemsche heir geslaegen, En in Kazant met kracht den standerd weghge-
[draegen ;
Doen Guido nijdigh was, dat Floris, al t' uitheemsch Gezint, zijn' erfgenaem wou huwen aen den Teems, 105 En Vlaendren Walchren zocht te trappen met zijn rotten. Oock voer ick over zee, om hem de kroon der Schotten Te zetten op het hoofd, hoewel het anders viel. Ick stond den graef en 't volck ten dienst met lijf
[en ziel,
En noch verzaemeltmen in 't harnas zoo veel troepen, lio Die over Amsterdam en Aemstel wraecke roepen, En brullen nacht en dagh, en zien niet, hoe de vlam Van dezen feilen brand haer' eersten oirsprong nam Uit Floris geile borst, en 't schandelijck omheizen, En schennen van mijn nicht, die schoone bloem van
[Velzen;
115 't Verongelijcken van den adel, in zijn Recht,
Bezworen met zijn' mond. Verblinde menschen, zeght, Indien geen wrock en wraeck uw oogen en verblinden, Zoud ghy niet stofs genoegh tot Aemstels onschuld
[vinden ?
Hoe zochtmen hem van ouds te maecken tot een' slaef ?
97 Versta: Zoolang hjj onder voogdij stond en nog minderjarig was. 99 Ontdeokt: de plaats gevonden waar het verborgen was.
101 Voor de vuist: zonder eenige aarzeling, zonder omzien.
102 Kazant:. Cadzand.
103 Guido: Guy van Vlaanderen.
104 Zijn zoon wilde doen huwen met eene Engelsehe koningsdochter.
105 Rotten: benden. 107 Viel: geviel, uitviel.



56
120 Wat leed hy niet al leeds van Bisschop en van graef ? Men wou zijn loflijck bloed in 't bisdom niet gedoogen. d'Aertsbisschop aen den Rijn kon met zijn nijdige oogen Niet aenzien ons geluck, gaf Gozewijn de schop, En zette zijnen neef den hoogen myter op.
125 Wy\treden om den staf, tot datze my enWoerden, Aen weerzy van zijn paerd, tot een triomfe voerden In Uitrecht, met veel smaeds, van yeder aengehoort. Men heeft my 't Vrelandsch slot ontweldight, hem
[Montfoort.
'k Beken het slot was my met voorwaerde opgedraegen ; 130 Maer nergens om gebouwt, dan om mijn land te plaegen.
'kHeb 'sgraeven vangenis wel zeven jaren lang
Bezuurt, en Zwaenenburgh noch afgestaen door dwang.
Mijn erf in leen verkeert, en manschap moeten zweeren ;
Daer ick eerst God alleen, en anders geene heeren 135 En kende in mijn gebied, noch rekeninge gaf.
Noch dringtmen evenwel op my zoo stijf en straf.
Doch Haerlem draeght met recht de grootste schuld
[van allen,
Dat om zijn voordeel wrockt, en wenscht mijn stercke
[wallen
Te slechten tot den grond, in schijn van 's graeven zaeck, 140 En weet zijn baetzucht loos te decken met de wraeck, Misbruickt hier toe den Zeeuw, de Hollanders en Vriezen, Om door mijn grootheid niet aen eere te verhezen.
121 T. w. Gozewijn van Aemstel, in 1249 tot bisschop van Utrecht
verkozen; hij trad in 't volgend jaar weer af. 122—124. Die van Keulen n.1., die den zetel voor zijn neef Hendrik van
Vianden begeerde. 125 Staf: bisschopsstaf, bestuur over het bisdom.
132 Welk slot Zwaenenburgh hier wordt bedoeld, is onzeker.
133 Manschap: eed van nulde. 137 Haarlem: de stad Haarlem.
139 Zich houdende alsof de stad tot belang van den graaf en niet haar eigen belang wilde bevorderen.



57
Zoo leit de zaeck by my, en daer op ga ick aen, En heb in 't zwaer belegh de stormen uitgestaen,
145 En dagh en nacht voor aen geworstelt op de wallen : 't Vermoeide volck gesterckt, en rustigh uit gevallen: Mijn' broeder Ot gequetst zien sterven in mijn' schoot: Krackeelen neer geleit: in brand, in hongersnood, Ghelijck een vader my voor 't algemeen gedraegen.
150 En noit bezweeck mijn moed in droeve nederlaegen : Noch 'k blies my zeiven op in voorspoed, noch zocht
[roem
In 's vyands ondergang: hoe noode ick vyand noem Die onverzoenelijck zich tegens my verzetten, En wenschen met mijn bloed hun blanck geweer te
[smetten.
155 'k Vergeef hen dese feil, en die onwetenheid,
En stel my in zijn hand, die Recht van onrecht scheid, En streckt in 's hemels stoel der onderdruckten trooster. Maer 'k zie den vader daer van ons Katuizers klooster Genaecken van ter zy, op dat hy my begroet.
160 Hy schijnt om ons geluck verheughd en wel gemoed, 'k Zal best verstaen uit hem, die noit en was besproken, Waerom het leger zy dus schichtigh opgebroken.
WILLE BRO RD. GYSBREGHT VAN AEMSTEL. WILLEBRORD.
Myn welgeboren heer, de zoete Jesus zy Met u en uwe stadt, en sta u eeuwigh by, 165 In allerhande nood. De Broeders van ons orden,
1143 Daer op ga iok aen: daar ga ik op af ; dat is mijn oordeel.
146 Rustigh: strijdvaardig, moedig.
148 Krackeelen neer geleit: twisten beslecht.
158 Het Kathuizersklooster, in het laatst der 14e eeuw gesticht en in 1392 door Hertog Albrecht van Beieren rijk begiftigd, bevond zich buiten de poort aan de westzijde der stad.
161 Die noit en was besproken: die men zelfs den schijn van onwaar heid nooit heeft aangewreven.
162 Schichtigh: schielijk, overhaast in angst.



58
En ick, zijn zoo verblijd, als of we levend worden Getrocken in den troon van Gods volmaeckte vreughd. Ons klooster zingt en klingt. en is niet meer verheughd Op 't allerhooghste feest en heiligh jaergetije,
170 Het welck de kercke viert ter eere van Marije, Die zuivre moedermaeghd, of Christus haeren zoon, Die ons verloste aen 't kruis, en droegh een doorne kroon, Als nu, om uwent wil, die van de wreede plaegen Des goddeloozen krijghs verlost zijt en ontelaegen :
175 Nu al uw vyanden verbaest zijn doorgegaen, Enlaeten tenten, tuigh, en hunne hutten staen, En alles, wat zy meer uw volck ten beste geven, 'k Geloof, Gods engel zelf die heeftze weghgedreven Als 't heir des Assyriers, die zijn vermeetle stem
180 Hiskia hooren liet, tot voor Jeruzalem :
Het welck in eenen nacht zoo wonderlijck verkeerde, Doen een, die 't al regeert, dat stoffen hem verleerde. Hoe menigh dreigement, en vloeck heb ick gehoort? Wat heeftmen gift en gal gebraeckt, en brand en moord
185 Getiert, en 't gansche jaer gescholden en gekreten, Niet anders, of zy u met tanden wouden eten? d'Een zette u levend, en geketent, op een radt: Een ander rolde u naeckt in Velzens spijckervat: Een ander wou uw hoofd, uw beckeneel, vergulden,
190 En vatten in fijn goud. 't Was byster hoeze brulden, En deelden bloed voor wijn, uw vleesch voor voedzel uit, En keven om 't geraemt, en dongen na uw huid, En wouden die getouwt op eenen ketel spannen; Tot endeloozen schrick van schelmen en tyrannen.
195 Maer God zy eeuwigh danck, die hunne boosheid schut.
175 Verbaest: verschrikt.
176 Tuigh: wapentuig.
181 Wonderlijck: wonderdadig.
182 Stoffen: pochen.
193 Getouwt: door voortdurend slaan of beuken bereid tot trommelvel. 195 Schut: stuit, afweert.



59
gysbreght.
Dien d' opperste beschermt, die heeft een vaste stut. Godvruchte vader, dat u God en Christus loonen, Nadien de broeders zich met uw zoo gunstigh toonen Te mywaert. Ick vertrouw uw vierige gebeen
200 Die hebben dagh en nacht voor mijne stad gestreen, De stormen afgekeert, en 'tvier van onze daecken; Want wapens zijn onnut, zoo d'englen niet en waecken, En 't yverigh gebed van 't geestelijcke volck. Wat hing u over 't hoofd een zwarte en donkre wolck
205 Van zwaerigheên, terwijl hier 't leger heeft gelegen? Ghy zijt niet misgedeelt in 's oorlooghs ruilden zegen.
wtllebord.
Geen hair is ons gekrenckt, geen overlast gebeurt. Men heeft het klooster noit in zijnen dienst gesteurt. Wy hebben staegh volhard in onzen ouden yver. 210 De boomgaerd leed geen scha aen vruchten, noch
[de vyver
Aen visschen, noch de kerck aen d'allerkleenste ruit.
gysbreght.
Wie heeft dan des soldaets baldaedigheid gestuit? Wat hiel zoo kort in dwang die breidelooze gasten?
Willebord.
Met geen inlegering wou Egmond ons belasten : 215 Behalven dat hy zelf en zijne lijfwacht meê (Die altijd tuchtigh is) hier nam zijn legersteê, En boven onze poort Het aenslaen 's graeven wapen, Daer wy in zekerheid gerust op moghten slaepen.
208 Gesteurt: gestoord. 213 Dwang: bedwang.
216 Die altijd tuchtigh is: die steeds onder goede tucht staat.



60
gysbreght.
Dat doet my wel, gelijck een liefelijcke lucht. 220 Ick zelf en al de stadt was meest om u beducht,
En vreesden ofghe lang verjaeght waert, en geplondert. Maer vader, zegh my eens; een yeder is verwondert, Waerom 't verbittert heir zoo onvessiens vertrock, En liever niet volharde in 't opzet van zijn' wrock.
willebord.
225 Verwonder u niet eens, de nood heeft hen gedrongen
gysbreght.
Mijn burgers lagen stil, en 't leger onbesprongen.
willebord.
Van buiten wel, maer niet van binnen, dat ghy 't weet. Het Wintert fel, wanneer 't een ondier 't ander eet: Zoo ging't in 't leger toe. Belieft het u te hooren, 230 Al 't geen ick heb gehoort met dees mijn eigen ooren, En met mijn oogen zelf gezien noch dezen dagh ?
gysbreght.
Godvruchte vader, spreeck, ick luister na'et verslagh.
willebord.
Na dat ick d'oversten een wijl had hooren mompélen Van Amsterdam, al stil, by duister t' overrompelen, 235 Rees tusschen Diedrick zelf en Egmond een krackeel, Dat uitborst meer en meer, en yeder trock een deel Van 't krijgsvolck op zijn zy, en zocht het stuck te
[stijven,
En na zijn eigen hoofd den aenslagh door te drijven.
237 Test ij ven: met klem van redenen door te voeren.



61
Veel hoplien yverden te slissen het gheschil.
240 Maer Diedrick stijf van kop, die nimmer luistren wil Na reden, noch bescheid, en 't veld behoud met kryten, Werd trotzer, overmits de lange Klaesvan Kyten, De Sparewouwer reus, zoo onbeschoft als groot, In alles wat hy dreef hem hulp en bystand bood,
245 En Egmond met zijn kloek, en grove stem vervaerde, En dreef hem met een vuist, dat hy een wijl ter aerde In zwijm lagh en voor dood. Die moedwil en die hoon, Den veldheer aengedaen, ging veelen aen hun kroon, En zonder het ontzagh des reuzen fel gebeten,
250 Men had malkanderen terstond in 't hair gezeten, En onder een banier malkandren aengerand. Men raesde een heele weeck. De haet, het misverstand, En misvertrouwen wies. Daer sporrelden de zinnen. Men vreesde min de stad, en meer verraed van binnen :
255 Tot dat al d' oversten verzaemelden heel stil
In 't klooster, dezen dagh, tot slechting van 't geschil: Doch al vergeefs : men was veel eer gezint te vechten, En dees oneffenheid met degens te beslechten, Dan recklijck, en bedaert, te luistren na verdragh.
260 Ick trad'er in den hoop, gelijck ick zomwijl plagh, En sprack hen toe, en brogt aldus hen aen 't bedaeren : Manhafte hoplien, God wil 't leger lange spaeren, In onderlingen peis, het eenigh dat'er magh
239 Slissen: beslechten.
241 Kryten: schreeuwen een greoten mond opzetten.
242 Klaes van Kyten, een historische persoon, waarvan niet alleen de oude Kronieken gewag maken, doch waarvan men nog het vaêm op de kerk van Spaarnwoude kan zien afgeteekend.
245 Kloek: hol keelgeluid.
248 Ging veelen aen hun kroon: kwam velen hunne eer te na. 251 Lees: één banier, dus twee partgen van wapenbroeders. 253 Sporrelden de zinnen: botsten de meeningen.
258 Oneffenheid: oneenigheid.
259 Recklijck: Met toegevendheid. Verdragh: overleg. 263 Peis: vrede. Magh: kan.



62
Uw' vyand, wie 't oock zy, gedijen tot ontzagh. 265 De tweedraght is een pest, die allen staet te schroomen Gedenckt dat u de stad, die 't rieckt, op 't lijf zal'
[koomen.
Wat middel is 'er, om den Aemstel 't hoofd te bien, Nu elck, wantrouwigh, d'een na d'ander om moet zien? Ghy zijt, aleer men 't gist, geslaegen of gevangen. 270 Wanneer de harder dwaelt, wat pad, wat rechte gangen Kan d'arme kudde gaen? dus maeckt een koit besluit. Verdraeght het scheel, of schort den krijgh, enscheidt'er
[uit,
En keert van waer ghy quaemt. Waer toe veel wercks
[begonnen?
Berockent zoo veel spels, als 't niet word afgesponnen?
275 Ick merckte dat mijn raed niet weinigh en vermoght. Men nam mijn woorden in. Zy kregen achterdocht,
En zorge voor gevaer van uw versteurde wallen, En dat de burgery en landzaet uit moght vallen. Daer liep een klein gerucht, ghy waert al op de been. 280 De doodschrick quam'er in. Men ruckte 't heir by een. Men brack al heimlijck op, en zonder eenigh teecken Van horen en trompet, of hut in brand te steecken.
GYSBREGHT.
Ghy hebt de stad, en my geen kleinen dienst gedaen: Een deughd, die nimmer zal uit mijn gedachten gaen. 285 Gedenck my in 't gebed, voor uw autaer, ten goede,
ott YeJ"sta: is het eenigste dat uw vijand ontzag kan inboezemen.
265 Schroomen: schuwen.
266 Die 't rieckt: zoodra zij het bemerkt.
272 Verdraeght het scheel: legt het geschil bij.
276 Men nam mijn woorden in: overdacht ze, nam ze ter harte.
276 Achterdocht: geheim gevoel van angst.
277 Zorge: vrees.
278 Uit moght vallen: Een uitval mocht doen, 280 Ruckte by een: verzamelde,
284 Deughd: dienst; hulp.



63
WILLEBORD
De lieve Jezus neem u eeuwigh in zijn hoede
AREND VAN AEMSTEL. GYSBREGHT VAN AEMSTEL. VOSMEER. AREND.
Heer broeder zijt gerust, en luid van vreughd de kloeken.
GYSBREGHT.
Waer is het heir? hoe veer waert ghy hen nagetrocken?
AREND.
Ontrent een booghscheut weeghs aen geen zy Sloo-
[terdijek.
GYSBREGHT.
290 Hoe ging 't u op den toght?
AREND.
Zy stoven algelijck Voor uit, als voor den wolf een kudde onnooslè schaepen. Mijn volck hoefde op dien toght geweer noch eenigh
[waepen,
En keert met rij eken buit. De Kenners scheenen stom : Want noemen 't vechten zocht, zy zagen niet eens om, 295 En reckten vast hun pad, van doodzen schrick bezeten.
GYSBREGHT.
Noit kraeide haen, als hem de kam was afgebeten. Een dogh en baste noit, maer droop, als hy 't verloor, Met ingetrocken staert, en hangende ooren, door. Wat vogel brengtghe dus geknevelt en gevleugelt?
289 Aen geen zy: aan gene (de andere) zijde van.
295 Reckten vast hun pad: liepen 'voortdurend, zonder oponthoud,
zoo hard mogelijk. 299 Gevleugelt : gebonden.



64
AREND.
300 't Is eetier uit de vlught van 't vlughtige geveugelt, Gegrepen buiten dijx, alwaer hy staek in 't slick. Hoe beeft hy. 't Aengezicht ziet doods en bleeck
[van schrick.
Hy is gesleept, gesleurt, en heeft veel smaeds geleden.
GYSBREGHT.
Een woedende gemeent en staet in recht noch reden, 305 Wenze yemant over magh. Men breng hem hier voor my. Wie zijtghe? waer van daen?
VOSMEER.
Heer Gysbreght, strafme vry. Ick ben van 's vyands volck, en waerdigh om te sterven, 'k Heb meê gezocht uw stad en burgers te bederven, En duizendmael verdient een schandelijcke dood.
310 Ick geef my in uw hand, geparst door hoogen nood. Mijn ramp wil Kennemer en Waterland behaegen : Maer 'k zal de dood van u met minder pijn verdraegen Dan van mijn eigen volck, dat zich ondanckbaer toont, En mijn' getrouwen dienst zoo onrechtvaerdigh loont.
GYSBREGHT.
315 Wat zijtghe voor een gast? of in wat land geboren?
VOSMEER.
Ick ben een Goyers kind, vervallen in Gods toren, Te Haerlem opgevoed, 'k Ontliep mijn' oudren vroegh. Mijn vader vielme hard, want ickme paslijck droegh. 'tHeb al mijn leven lang gevolleght vreemde Heeren,
308 Bederven: verderven.
311 Behaegen': genoegen doen, voldoening geven.
316 Toren: toorn.
318 Paslijck: net maar voldoende; niet opperbest.



65
320 En buiten moeten 't geen ick t'huis niet woude leeren. De bittere armoe beeft mijn herssenen gewet, 'k Heb menigh stuck verziert, en 't lijf daer na gezet, Om door een braeve daed of aenslagh op te raecken, En door een anders scha eens mijn fortuin te maecken :
325 Maer altijd heeftze my den rugge toegewent;
Doch noit zoo dwars als lest. Het noodlot, ick beken 't, Is stercker dan de meusch, of zijn geboortestarre. En of ons brein yet bouwt, dit stoot het al om verre, Met eenen dartlen voet. Met wat een listigheyd,
330 Met wat eèn' rijpen' raed was d' aenslagh aengeleit, Om te vermeesteren uw lang bestormde muuren. Zoo Vosmeer na zijn' zin dat schip had mogen stuuren, Gelijck het by hem lagh, zy hadden, het is waer, Gewonnen in een uur door list, dat in een jaer
335 Door uiterlijck geweld noch stormen werd verovert. Het schijnt dat d' oversten verblind zijn en betovert.
GYSBREGHT.
Sta op, en heel my niets van alles wat ghy weet.
VOSMEER.
Nu ben- ick ymmers vry van Hollands dieren eed, En Egmond kan my hier niet heeten of verbieden. 340 Hy dreightme met de dood, en parstme hier te vlieden. Mijn aenslagh is verbrod en ydel en onnut. Heer Gijzelbreght, gena. Ick geef my in uw schut. Ghy kuntme, wiltghe slechts, een vriend en vader
[strecken,
322 Verziert: verzonnen. En'tljjf daerna gezet: daarmede overeenkomstig gehandeld.
323 Braeve: kloeke. Op te raeeken: er boven op te komen. 337 Heel: verheel, verberg.
339 Heeten: bevelen.
340 Parstme: noodzaakt mij.
341 Verbrod: verbroddeld; mislukt. 842 Se hut: bescherming.
Ned. Schrijvers, 6 3



66
Nadien ick u 't verraed volkomen wil ontdecken, 345 En hoe 't geschoren lagh in 's krijgs geheimen raed, Tot ondergang van u, en uwen heelen Staet.
GYSBREGHT.
Ontbind den knecht.zoomaghhyonverhindertspreecken
VOSMEER.
De hoplien wenschten dick het leger op te breecken, Nadien met storm op storm, en endeloos gevecht,
350 Het heele ronde jaer, niet meer was uitgerecht
Dan moeite en volck gespilt, en tijd onnut versleten: Het welck zoo menighmael den veldheer werd verweten ; Een smaed die lastigh viel: en hiel hem niet verplicht Zijn eer en eed, hy had zijn ancker lang gelicht:
355 En och, of 't waer gebeurt een goede wijl te voren, My waer dit ongeluck, noch onheil niet beschoren: Want 't is een maend geleen, dat ick hem heimlijck ried Te maecken, op mijn woord, een ende van 't verdriet, En zoo hij was gezint een luttel volx te waegen,
360 Ick wou hem in de stad op bey mijn handen draegen, En stappen zelf voor aen, en maecken hen het spoor. Ick opende mijn wit, en sloegh het middel voor. 'kHad zomtijds door de graft, bij duyster nacht, ge-
[zwommen,
En al de wacht bespied, en 't groot rondeel beklommen , 365 Dat aen den hoeck van 't Y uw stercke stad bewaert. Hier lagen Blijden in, en ander krijghsgevaert. 'k Nam aen, en 't kon geschien, door muur, door al
[te booren
Recht waterpas, zoo stil, dat niemant my zou hooren.
345 Geschoren: beschoren, besloten.
348 Dick: dikwijls, herhaaldelijk
353 Die lastigh viel: die zwaar viel te dragen.
362 lok opende mijn wit: ik openbaarde hem mijn plan.
364 Al de: de geheele.



67
Wanneer nu door de breuck een krijgsman heenen moght. 370 Zou 't braefste puiek, hier toe geloot en uitgezocht,
IDe graft, daerze ondiepst is, met rijs op Kersnacht [dammen, En kruipen in 't rondeel, om d' eerste poort te rammen, Als d'afgewaeckte wacht gevelt lagh en vermoort. Het heir dan over dam, en door geramde poort, 375 Aen 't nederhouwen, wat op straet zich openbaerde, Terwijl de burgery kappel en kerck bewaerde. En 't was te nacht de tijd, en vraeghtghe na bewijs? Ghy ziet, hoe daer een schip, het Zeepaerd, leit, vol rijs; Het welck men door de vlught verzuimt heeft en
[vergeten.
380 Wat werdt'er niet al tijds met kibbelen versleten? De hoofden laegen vast ellendigh over hoop. Men schoof de schuld op my. 'k Had menschenvleesch
[goed koop :
Noch wist niet wat ick dreef : zy zouden 't niet gehengen, Dat ick het volck zoo licht zou op de vleeschbanck
[brengen,
385 En jagen in hun dood. Dus ging 't aen d'eene zy : Aen d'andre stemdemen eendraghtelijck met my : Terwijl verliep de kans, en d'aenslagh die bleef steecken. Doen zochtender een deel hun leed aan my te wreecken. Daer quamen, zonder slot, veel klaghten t'mijnen last.
380 Ick was een tovenaer, en daer op raeckte ick vast, En most door pijn geparst, al 't opgedichte melden.
369 Breuck: bres. Moght: kon.
370 't Braefste puiok: Het puik der dappersten. 373 Afgewaeckt: door waken afgemat.
375 Openbaerde: vertoonde.
381 Vast: gedurig.
383 Gehengen: gedoogen. 387 Terwijl: middelerwijl.
389 Slot: einde.
390 Raeckte iok vast: werd ik in hechtenis gesteld.
391 't Opgedichte: valsche beschuldigingen. Hy moest dus, volgens zijn
zeggen, eene gefingeerde bekentenis afleggen.



68
Men doemde my ter dood, en heden zou 't my gelden : Maer gistren avond brack een vriend mijn boeien los. Ick vlughte langs den dijck, gelijck een hollend ros,
395 Doch hielt'er niet, uit angst van 't leven te verhezen. Ick sloegh ter zijen af, en schoot'er in de biezen, En stack in diep moerasch al den verleden nacht. Zy trocken my voorby. Ick hielme stil, en zagh't; Tot dat uw burger quam de Kenners na gevlogen.
400 Ick riep om hulp, en werd uit het moerasch getogen : Want anders was ick daer gebleven en versmoort. Doch zoo ick sterven moet, 'k wil liever voor uw poort, Aen wie ick 't heb verdient, dit lastigh leven laeten, Dan by mijn eigen volck, die my met onrecht haeten.
GYSBREGHT.
405 Ga heen, ick schenck u 't lijf. 't En is geen straffens tijd. Wy zijn van onsen hals de groote vyand quijt. 'kOntfang u in mijn dienst, en zal u wel betaelen. Ga help terstond het rijs en 't Zeepaerd binnen haelen. De kou begint, en is noch veer van haer vertreck.
410 In 't wachthuis en op 't slot is hout en brand gebreck : Men maghze stracxs verzien, en barnen 't rijs tot
[asschen,
. Zoo kunnen zy hier meê de vesten niet verrasschen. Ick hoor de Goyer doet de waerheid niet te kort, Want zijn vertelling stemt met vader Willebord.
REY VAN AMSTERDAMSCHE MAEGHDEN.
415 Nu stelt het puick van zoete keelen, Om daer gezangen op te speelen,
Tot lof van God, die op zijn' troon Gezeten is, zoo hoogh en heerlijck;
395 Hielt' er niet: hield het er niet uit; kon daar niet blijven.
402 Poort: stad.
407 'k Ontfang: ik neem.
411 Verzien: voorzien. Barnen: branden.



69
Van waer hy zien kon, hoe begeerlijck 420 Het Sparen stack na Aemstels kroon.
Hoe wraeck met zwaerden en met speeren De torenkroon van 't hoofd wou scheeren
Der schoone en wijdvermaerde stad, En rucken door geweld van benden 425 Der vesten gordel van haer lenden,
En plondren haer kleenood en schat;
En schenden d' edele en getrouwe, Gelijck de schender Velzens vrouwe,
Wel ruim zoo waerdigh als Heieen 430 Den brand van een herboren Troje, En krijgh, die 't overschot verstroje,
Na datmen jaeren heb gestreen.
Waer is de reus met al zijn stoffen, Die Gysbreghts stad ter neer wou ploffen, *35 En om haer' muur zijn armen slaen?
Wat ydle schrick heeft hem geslaegen? Wat ydle vreeze magh hen jaegen,
Die nu met schande strijcken gaen?
't Is tijd de kercken te stoffeeren, 440 Te danssen, en te bancketteeren,
En met een' uitgelaeten geest Dees blijschap aen de vreughd te huwen, Die vrofijcke englen ons vernuwen
Met zang, op Gods geboortefeest.
445 Treek in, o Aemstel, treek nu binnen, Die zonder slagh kunt overwinnen.
Treek in, o braeve burgery, Die u zoo moedigh hebt gequeten. Geen eeuw en zal uw eer vergeten.
450 De hemel sta u eeuwigh by.



70
HET TWEEDE BEDRIJF.
WILLEM VAN EGMOND. DIEDRICK VAN HAEBLEM. HOPLIEDEN.
EGMOND.
Wy zijn by 't klooster weer, daer Willebrord in vreê Met al de broeders woont, en stort zijn avondbeê. 'tZal noodigh zijn dat wy den hoplien openbaeren Het geen op handen is.
DIEDRICK.
't Is tijd, zy wisten gaeren, 465 Wat hier van wezen magh. Verlos hen van die pijn.
EGMOND.
Manhafte hoplien, hoort; wy hebben, onder schijn Van onderhng krackeel, een' aenslagh voorgenomen, Om betei tot ons wit op eenen sprong te komen. Men heeft daer op het heir van daegh te rugh gevoert; 460 Maer dat en is het niet, waer op de veldheer loert, Noch 't geen men onder 't volck veel dagen hoorde
[mompelen.
Ons wit is, desen nacht den vyand t' overrompelen, Nu hy zich veiligh acht, en buiten krijghs gevaer. Voor'topgaen van de maen, (ten duncke niemant zwaer),
454 Gaeren: gaarne.
458 Wit: doel. Op eenen sprong: in eens.



71
465 Zal t leger meester zijn van poorten en van vesten. Wat is 'er dan voor u een rijcke buyt ten besten ! Hoe zultghe weiden gaen op 't slot en in de stad ! Zoo yemant streeft na eer ; ick toon hem 't rechte pad, De heirbaen van de deughd, om moedigh op te steigeren!
470 Zy offert u den prijs, 't en zy 't uw handen weigeren! Wie rustigh is die spreeck, en hou de wapens reê. Wie zich flaeuwhertigh vind, dat die te rugge treê. Ick heb my op dit stuck met weinigen beraeden,
En 't Zeepaerd, 't welck eerst lagh aen 't Y, met rijs
[doen laeden,
475 Op dat er de soldaet gerust in schuilen moght. De Sparewouwer reus, met yver aengezocht, Ging met de bloem des volx en 't puick van al de grooten Te nacht grootmoedigh scheep.op 'tnoemen van deloten: Mijn broeder Wouter zelf, Vianen, met de zorgh
480 En hope van zijn huis : Abkou en Ryzenborgh, Put, Grobber, Kuilenburgh, met Arckel, Borsslen,
, [Vooren, ■b,n s graven zoonen beide : en 't schip, na dat wy hooren
469 Deughd: dapperheid.
471 "Rustigh: kloek; moedig.
478;Grootmoedigh: met grooten moed. Op 't noemen van de
.1'x°*fn: °P «et oplezen der door het lot aangewezenen, rtï*. vnan Vianen, een Utreohtsch edelman, ^houder Z°rgh 6n h°Pe Van Zijn huis: met ziJ'n zoon ^
480—481 Put: Ni ooi aas van Putten, die de Vlamingen inW304 versloeg. — Grobber: Claes de Grebber, een Waterlandsch edelmans een cnape wel vermeten, gelijk Melis Stoke hem noemt. Hu was de aanvoeder der Waterlanders en Westfriezen, die op de tijding van s Graven gevangenneming toesnelden en het Muiderslot ter zee Sn te land omsingelden.—Kuilenburgh: waarschijnlijk Jan van Kuilenar»»fr™ TÏt i Jwn Jan Arckel. de vriend en bondgenoot van graaf Jan II tegen de Westfriezen.— Borsslen: Floris van Borss el en, zoon van Wolfert en raad van graaf Floris V. — Vooren£ü! Van Voofne, burggraaf van Zeeland, later een der machtigste en vermogendste edelen.
482 'sGraven zoonen beide: De zoon van graaf Jan II, Jonker Willem en Jan van Beaumont. ™»wu*u



72
Uit ons doortrapten spie, is al in stad gehaelt, Door Vossemeers beleit. Zoo dat'er niets en faelt
485 Dan nu te nacht, zoo ras zy poort en sloten breecken, En Zwaenenburregh viert, te letten op dat teecken, En voort met alle maght te volgen, op het licht Des schrickehjcken brands, dien Vosmeer binnen sticht.
HOPLIEDEN.
De veldheer geef slechts last, aen ons zal 't niet
gebreecken.
EGMOND.
490 Waer zalmen best een deel van 't oorloghsvolck ver-
[steecken?
DIEDRICK.
't Katuizers klooster is ons 't reedst, het leit hier by.
EGMOND.
Dat volck is liefst verschoont, en van inlegring vry.
HOPLIEDEN.
't Is voor een korte wijl.
EGMOND.
Een Godshuis zoo "t'ontwijen : Ick heb het lang verschoont.
DIEDRICK.
Daet my daer mêe betijen. 495 Ghy hoplien, voert terwijl den voortoght herwaert aen : Wanneer ghy koomt, zoo zal het klooster open staen,
486 En Zwaenenburregh viert: En op het slot Zwanenburg een lieht ontstoken wordt.
491 't Reedst: het gemakkelijkst.
494 Laet my daer meê bet ij en, versta: laat mij dat maar opknappen.
495 Voortoght: voorhoede.



78
Of 't most my aen de maght, dat zweer ick hen,
[ontbreecken
EGMOND.
Ick gae terwijl na stad, om Vosmeer noch te spreecken, Die ter gezette tijd komt zwemmen door den boom. 500 Versteur de broeders niet, maar hou u wat in toom, Noch roept niet luid, men moght uw stem te verre hooren.
DIEDRICK.
Een krijgsman laet zich niet van paepen ringelooren.
POORTIER. DIEDRICK VAN HAERLEM. WILLEBORD. POORTIER.
Wie klopt'er?
DIEDRICK.
Doe vry op, en vrees niet. 'tls uw vriend.
POORTIER.
't Is avond, en een tijd daer ons geen vriendschap dient. 505 Koom morghen vroegh bij daegh.
DIEDRICK.
Wat zal ons hier gebeuren? 'k Zegh anderwerf, doe op.
POORTIER.
Men opent hier geen deuren Zoo spade, ga uw gang. Kom morgen tijdigh weer.
499 Boom: balk, waarmede de vaart van buiten af 's nachts werd afgesloten. Hij zou er dus onder door zwemmen. 503 Doe vry op: doe gerust open. 507 Ga uw gang, versta ; ga uws weegs; vertrek.



74
DIEDRICK.
Ick zegh voor 't lest, doe op, en doet ghy 't niet, ick
[zweer.
POORTIER.
Wie zijtghe, die dus raest, als wild en uitgelaeten? 510 Wy dochten langer niet om ruiters noch soldaten. Heer maerschalck, wel hoe dus? Wat jaeght u hier
[zoo spa?
Men sloegh u 't heiligh kruis, doen 't leger optrock, na. 'k Geloof niet dat ghy ons al weder zoeckt te quellen. En koomtghe dus alleen? Waer zijn uw rotgezellen?
DIEDRICK.
515 Ick koom alleen. Waer is uw meester Willebord?
POORTIER.
Ter kercke, daer hy vast, en zijn gebeden stort.
DIEDRICK.
Ga roep hem, want ick moet dien goeden vader
[spreecken.
POORTIER.
O Jesus, sta ons by, dit is een mishjck teecken. Ick heb gebelt. Hy koomt. Ga roep den vader, flux. 520 Soldaten brengen ons heel zelden veel gelux. Wy zienze noo van voor, en allerliefst van achter.
DIEDRICK.
Al wie een hopman huist, die heeft een' trouwen
. [wachter, En ridderlijck beschut, en hoeft geen poort noch slot.
614 Rotgezellen: krijgsmakkers. 518 Mislijck: leelijk, slecht. 523 Beschut: bescherming.



75
POORTIEB.
De beste wachter is de stercke en groote God, 525 Die nimmermeer en slaept, en luistert na ons zuchten. Wy bidden staegh om peis, en haeten krijgsgeruchten, En hooren met verdriet het kraeien van dien haen. In oorlogh houden eerst abdy en klooster aen.
DIEDRICK.
Ghy zat hier in 't belegh voor allen moedwil veihgh.
POORTIER.
530 Wy weeten 'tEgmond danck, en houden hem voor . [heiligh. Daer is de vader zelf, zoo bleeck en afgevast.
Willeb ord . Heer maerschalck, wel, wat nu?
DIEDRICK.
Ick koom by u te gast.
WILLEBORD.
Ghy zijt my wellekoom, al koomt ghy ongebeden. 'k Verwachte u t' avond niet, en luister na de reden 535 Dat ghy dus schichtigh keert: daer is wat meer aen
[vast.
DIEDRICK.
'kVerzoeck alleen aen u, en dat door Egmonds last, Of ick wat krijgsvolck magh te nacht in 't klooster
[leggen.
62Ö Peis: pais, vrede.
*f2 S61?*^ in oorlo8stijd lijden het eerst de abdij en het klooster last. 530 Heiligh, t.w. aan zijn woord. Betrouwbaar; waardig. 535 Schichtigh: schielijk, overhaast.



76
Het is een krijgsmans beê, ghy mooghtze niet ont-
[zeggen.
WILLEBORD.
'k Geloof ghy deunt met my.
DIEDRICK.
't Is errenst, en geen spel, 540 En Egmonds eigen last. Hy gafme dit bevel.
WILLEBORD.
Hoe zalmen dit verstaen? Heeft Egmond dat bevolen? Hy stack noit Godshuys aen, noch zocht zich by de
[kolen
Te warmen van dat vier. 't Is enkel misverstand. Ghy zijt my wellekoom, mijn heer, daer is mijn hand. 545 'k Zal u en uwen stoet gewilligh innelaeten: Maer 't Godshuis op te doen baldaedigen soldaeten Of ruitren, 'k ly het niet: 'k vermagh 't met geen
[gemoed.
Het klooster is Gods erf, en Jesus eigen goed. Wie kloosters raeckt, die raeckt den appel van Gods
[oogen.
550 Heer overste, geloof 't is buiten ons vermogen.
DIEDRICK.
't Is om een uur of twee te doen, ten hooghsten dry. Ick blijf u borgh, en hou uw kerck en klooster vry Van overlast en scha, en zal de boosheid straffen.
WILLEBORD.
Met krijghsmans borreghtoght en heb ick niet te
[schaffen,
539 Deunt: spot.
546 Op te doen: open te stellen voor.



77
558 Al was 't de veldheer zelf, ick zey 't hem in 't gezicht. Dit is een overoud, en vorstelijck gesticht, Verzorght in vreê en krijgh met zegelen en brieven, Dat wie het quetst, gedenck een' vorst des Rijxtegrieven, Die zeit: hy raeckt mijn kroon wie 't Godshuis yet
[misdoet.
560 St. Andries is 't gewijd, 't En past geen krijgsmans voet. 't Zy veer dat Diedrick nu 's Katuizers vyand werde. Twee Alexanders zelfs, de vierde en oock de derde, Gelijck de tweede Urbaen bevestighden dit slagh Van Godsdienst, daermen Bruin wel d'eer van geven
[magh.
565 Ja op dat geen gerucht zou steuren ons gemoeden, Magh niemant deze plaets, beneden honderd roeden, Betimmeren, veel min bezwaeren met den last, Dien d'oorloogh na zich sleept, of eenigh oorloghsgast. Wy staen op keizerlijcke en pauzelijcke wetten.
DIEDRICK.
570 De wetten zwijgen stil voor wapens en trompetten. .De nood breeckt wet: ghy mooght op geene wetten staen.
WILLEBORD.
Ontwijd ghy dan 't gewijde?
DIEDRICK.
Als David heeft gedaen, Doen hy voor Sauls zwaerd te Nobe quam gevloden, En zijnen honger boete aen priesterlij cke brooden, 575 Dat niemant en vermoght 't en waer 't gezalfde hoofd.
562—563 Twee Alexanders, de tweede Urbaen, Pausen van dien
naam. Slagh: soort. 664 Bruin: Bruno, de stichter der Karthuizer-orde.
574 Boete aan: schuldig stilde met.
575 't En waer: tenzij.



78
WILLEBORD.
De stoute Usia werd rechtvaerdelijck berooft Van zijn gezondheid, doen hy 't heilighdom ontwijde. De Priesters hebben God en d'englen op hun zijde. Dat is het errefdeel dat ons te beurte viel. 580 Hy laed des graeven vloeck rampzaligh op zijn ziel, Die 't Godshuis in zijn Recht en vrydom wil verdrucken. Hebt ghy een' aenslagh voor, 't en kan u niet gelucken.
DIEDRICK.
Hoe luid des graeven vloeck, dat ick u wel versta?
WILLEBORD.
Dat aller heilgen toorne en eeuwige ongena 585 Alleen niet treffen zal den kindren en den vader, O gruwel! maer hy moet met Judas, Gods verraeder, Met Lucifer en al zijn engelen vergaen, En schaemrood en verdoemt voor Jesus vierschaer staen. 't Is schrickelijck. Begint uw hart noch niet te beven?
DIEDRICK,
590 Ja 't klooster heeft dien vloeck den landsheer voor-
[geschreven.
WILLEBORD.
Het zy daer meê zoo 't wil, men opent nu geen poort, 't Is Kersmis, 't klooster viert Gods vrolijcke geboort, De hooghste feest van 't jaer; dus laet dit werreck
[steecken.
DIEDRICK.
Katuizer, hier en geld geen prevelen, noch preecken. 595 Bewilhgh mijn verzoek, en sta mijn bede toe,
576 Stoute: vermetele.
592 Vrolijcke: heugelijke.
593 Laet dit werreck steecken: staak deze poging; zie af van uw voornemen.



79
Of anders ly dat ick het ongebeden doe.
De tijd verloopt, 't is spa : daer komen mijn soldaeten.
WILLEBORD.
'k Getroost my eer de dood, dan ick dit toe zal laeten. Wat, wilt ghy 'tHelsche vier op uwe halzen laen?
DIEDRICK.
600 T' sa mannen, vaert vry voort, en steeckt het kloos-
[ter aen,
'tls koud, zoo mogen wy ons by de kolen warmen.
WILLEBORD.
Och maerschalck, hoe gemack, en wil u doch erbarmen : 'tEn is geen Kristen mensch, die brand in kloosters
[sticht.
Al wat het Godshuis heeft, huisvesting, vier en licht, 606 En spijs en dranck, het is voor 't krijgsvolck al ten
[beste.
DIEDRICK.
Nu mannen, treckt vry in, treckt voor, ick blijf de leste,
VOSMEER. WILLEM VAN EGMOND. VOSMEER.
Ick koom al heimelijck gezwommen door de grachten. Waer sammelt Egmond nu? hy zou my hier verwachten, 't Is doncker. Ick ben nat, en klippertand van kou.
EGMOND.
610 Wel waer of Vosmeer blijft? ons afscheid was, hy zou Verzeker op dees uur alhier zich laeten vinden.
696 Ongebeden: ongevraagd.
597 Spa: laat.
608 Sammelt'. toeft, talmt.
610 Afscheid: afspraak.
611 Verzeker: voorzeker, stellig.



80
VOSMEER.
Hier is de man al zelf. Die zich durf onderwinden Een' aenslagh vol gevaers, moet passen op zijn tijd.
EGMOND.
Weest welkoom, braeve borst. Nu blijckt het, datghe zijt 615 Eén krijgsman, op wiens woord men wel een kerck
[magh bouwen.
Hoe hebt ghy 't met den heer van Aemstel al gebrouwen?
VOSMEER.
Zoo geestigh, dat'er niets aen dezen aenslagh faelt. De burgery heeft zelf het Zeepaerd ingehaelt, Met zangen en triomf, als die van Troje deden. 620 Ick stuurde en hiel het roer: maer 't oorloghsvolck
[beneden
En liep geen klein gevaer. De bodem slorpte 't nat, Door 't stooten op een' pael, waer door een yeder zat In 't water tot de knie, en vreesde te versticken. Het ongemack was groot, noch durfde niemant kicken :
625 Doch 't leek gemekte dicht, en stopte wonderbaer Van zelf: doen brogt de hoest ons weder in gevaer ; Vermits men 't schor geluid bescheidelijck kon hooren. Zoo God niet had verdooft des Amsterdammers ooren, Wy waren van ons stem en eige keel verraen.
630 Ick gaf my zeiven moed, en hief eens rustigh aen Te zingen, dat het klonck, schoon hart en nieren
[krompen.
Dan trantelde ick van kou : dan viel ick eens aen
['t pompen.
Zoo raeckten wy in stad, daer als een waterval
616 Gebrouwen: aangelegd.
617 Geestigh: listig.
632 Trantelde: drentelde; liep heen en weer. Viel: ging.



81
Al 't volleck schoot na'et schip, van straetenburreghwal.
635 De geest van oud en jong door een scheen uitgespannen. Men brogt het Vosmeer toe met kroezen en met kannen. Maer 't zagh'er deerlijck uit, doen Gysbreght het gebiën, Men zou de naeste poort en 't slot van rijs verzien : Want door het lang belegh, en door de koude dagen
640 Was al de torf verbrand. Ick holpze rustigh draegen, En scheen de gaeuwst van al, in 't bangste van dien nood: Want had het lang geduurt, de zolder waer ontbloot, Waer onder 't krijghsvolck lagh gedoken in zijn laegen ; Doch d'avond viel heel kort, en ick begon te klaegen,
645 En hielme gansch vermoeit, en riep : van daegh genoegh Geslaeft, men staeck het werek, en valle'r morgen vroegh MetjTÜeuwe kracht op aen. Het is nu tijd van vieren, Nadien ghy van den schrick der Hollandsche banieren Genadigh zijt verlost, en ick'er 't lijf afbrogt.
650 Ick schonckze vry gelagh, en gafze geld, en zocht Geveinst den arrebeid tot 's morgens uit te stellen. De tijd en lijd nu niet u alles te vertellen: Hoe slecht het in het schip en onder 't krijgsvolck stond, En elck verscheelde, en wat een yeder raedzaemst vond :
655 Hoe ickze menighmael door dreigement deê zwijgen, En konze, om 't leven zelf, niet aen 't bedaeren krijgen : Hoe Arkel, zeer verkoud, zijn' eigen ponjaerd bloot Gezet had op den strot, en trooste zich de dood, Om al zijn mackers niet door 't hoesten te verkheken.
660 Nu schort'er dat wy elck ons werreck voort beschicken. Het Zeepaerd, zwanger van gewapenden, zal gaen In arbeid, en van vracht, voor 't opgaen van de maen,
634 Schoot: vloog.
636 Uitgespannen: uitgelaten.
647 Vieren: feestvieren.
654 Verscheelde: van meening verschilde.
660 Schort'er: blijft er over.
661—662 Gaan in arbeid: voor (gewapenden) baren: eene thans nog algemeen gebruikte volksuitdrukking.



S2
Ontrent ter middernacht, verlossen, als de kercken Op 't hooghtijd zijn gepropt van menschen, die 't niet
[mercken:
665 Dan zal de laegh in twee gedeelt, eer 't yemant hoort, Terstond vermeestren gaen de Haerelemmer poort, En rammenze met kracht: en ick, om u te lichten Van veer, zal daedlijck brand in 't holle Zeepaerd
[stichten,
Dat midden in de stad by d'andre schepen leit.
EGMOND.
670 De maerschalck wacht op u in 't klooster, al bereit Terstond met duizend man de muuren in tetrecken, En 't leger leit niet veer. Ick ga het hen ontdecken.
VOSMEER.
En ick al weer na stad. Nu veldheer, pas op 't stuck.
EGMOND.
God geef, dat u en my dees aenslagh wel geluck.
REY VAN EDELINGEN.
675 Wy edelingen, bly van geest,
Ter kerke gaen op 'thooge feest Den eerst geboren heiland groeten, En knielen voor de kleene voeten Van 't kind, waer voor Herodes vreest:
680 Het kind waer voor een starre rijst,
Die Wijzen met haer straelen wijst De donkre plaets van zijn geboorte,
664 Op 't hooghtijd: tijdens de kerstviering.
665 De laegh: het in hinderlaag gelegde krijgsvolk.
667 Te liohten: voor te lichten ; hier : de richting aan te geven.
668 Holle: ontruimde.
672 Ontdecken: vertellen; bekend maken.



83
En leit hén binnen Davids poorte, Daer d'allerhooghste 't laeghste prijst.
685 Het Oosten offert wieroock, goud
En myr, tot 's levens onderhoud Van hem, die, neergedaelt van boven, In 't arme Bethlem leit verschoven, Hoewel hy alles heeft gebouwt.
690 't Gevogelt, dat op wiecken zweeft,
Zijn nest, de vos zijn holen heeft, En woont in bergen en in bosschen: Een stal van ezelen en ossen Den Schepper naulix herbergh geeft.
695 De kribbe hem een wiegh verstreckt,
Die 't aerdrijck met den hemel deckt, En elleck dier bestelt zijn voeder. O kind, ghy zijt, gelijck uw moeder, Met pracht noch hoovaerdy bevleckt.
700 Hier voert de neergedaelde God
De trotze weereld om met spot In zijn triomf, tot smaed der hoven: Hier voert hy 't nedrigh harte boven, Met hem, in 't onverwinbre slot.
705 Hier schuilt dat godlijck aengezicht,
Waer uit de zonne schept haer licht. En alle starren glans en luister. Hier leit hy zonder glans in 't duister, Die englen tot zijn' dienst verplicht.
710 Des hemels reien wiegen hem
In slaep met hunne zoete stem,
704 't Onverwinbre slot: de hemel.



84
Die noit van vaeck en was beschoten, En weckt het hoofd van alle grooten, In 't koningklijck Jerusalem.
715 Augustus Rijck verliest zijn eer :
De Roomsche scepter reickt niet veer : Het Oost versmaed L-atijnsche naemen: Maer dees beheerscht het al te zaemen, Oock daer de zonne neemt haer' keer.
720 De hemel 't aerdrijck en de hel
Die luistren scharp na zijn bevel, En ziddren voor de zuivre wetten, Die hy door visschers laet trompetten, En blaezen over duin en del.
725 De doecken daer dit kind in leit
Is 't purper van zijn majesteit, Waer in de harders hem aenschouwen, Dien God de zielen komt vertrouwen; Gelijck van ouds was toegezeit.
730 Dat God zijn kudde weiden zal,
En hoên voor ramp en ongeval, En na'et verdwaelde schaepken vraegen, En dat op zijne schouders draegen Met vreughd by 'toverigh getal.
738 Hier is de wijsheid ongeacht:
Hier geld geen adel, staet noch pracht.
712 Die nooit van slaap was bevangen.
716 Roomsche: Romeinsche.
719 Ook zelfs in het onbekende verre Westen.
723—724 Trompetten en blaezen: met kracht laat verkondig Over duin en del: over berg en dal.



85
De hemel heeft het kleen verkoren. Al wie door ootmoed word herboren, Die is van 't hemelsche geslacht.
740 Ghy die der vorsten harten leit,
Gelijck een beeck, en schift en scheid Het hcht van dicke duisternissen; Daet den tyran zijn' aenslagh missen, Die den onnooslen laegen leit.



86
HET DARDE BEDRYF.
BADELOCH. GYSBREGHT VAN AEMSTEL. BROER PETER. BONTGENOOTEN. AREND VAN AEMSTEL.
BADELOCH.
745 Ick had zoo haest niet aen mijn pronck en Kersnachts
[kleeren,
Om in de Kerck met al de stadt te triomfeeren Voor God, die 't leger dreef van d'aengevochten wal, En zich vernedren quam in Bethlems armen stal ; Of 'k raeckte in eenen stoel aan 't sluimren en aen
['t droomen,
750 En ben benauwt en bang uit mijnen slaep gekomen; Gelijck de dauw getuight, die op mijn kaecken leit.
GYSBREGHT.
Wat liefste, wat is dit? hoe zietghe zoo beschreit? Wat nevel van verdriet bezwalcktuw blinckende oogen? Sta stil, mijn Hef, sta stil: uw Gysbreght zalze droogen. 755 Nu kus hem eens, en zegh, wat is het dat u smart?
BADELOCH.
My leit, 'k en weet niet wat, een zwaerigheid op 't hart. Ick heb in mijnen slaep yet schrickelijx Vernomen.
745 Pronck: beste gewaad.
746 Te triomfeeren: feest te vieren. 753 Blinckende: anders zoo glinsterende.



87
Een droom bezwaert mijn hart. Gezichten doenme
[schroomen.
GYSBREGHT.
De droomen zijn bedrogh. Ghy vreest uit misverstand.
BADELOCH.
760 Nicht Machtelt, dochtme, stond voor mijne ledekant, Bedruckt, en in dien schijn, waer in zy, by haer leven, My dick haer hartewee te kennen plagh te geven, Wenze in haer traenen zwom, en van geduld berooft De handen deerlijck wrong, en 't hair trock uit heur
[hoofd,
765 De blancke borsten krabde, en scheurde 't kleed aen
[flarden,
En zagh begruist van stof, zoo dat ick 't nau kon harden, Noch hooren al 't gekarm, en jammerlijck misbaer, Noch 't schelden op den graef, voor schelm, geweldenaer, Verkrachter van een vrouw, zoo kuisch, zoo welgeboren.
770 Helaes ! zy quam my niet in die gestalt te voren, Waer meê haer zuivre ziel, van droefheid afgepijnt In 't leven, nu voor God en d'engelen verschijnt, Met eenen pallemtack in haer sneeuwitte handen, En in het sneeuwit kleed, en oogen, die nu branden
775 In 't hemelsch paradijs, als starren aen de lucht. Ick sprackze al schreiende aen, na eenen diepen zucht: O adelijcke spruit van 't huis weleer te Woerden, Om welcker ongehjck de helden oorloogh voerden, Dat oorloogh, 't welck, na dat ghy in den hemel trockt,
780 Zoo onverzoenelijck tot noch toe smoockt en wrockt:
758 Doenme schroomen: maken mij beangst. 760 Machtelt, overleden echtgenoote van Gerard van Velzen. 766 Begruist: bemorst. Nau: nauwelijks. Harden: uithouden. 779 In den hemel trockt: overleed.



88
Wat oirzaeck drijft u hier op ongeruste paden? Of koomtghe om onzent wil, met zwaerigheid beladen, Om d' uwen by te staen, in 't kommerlijck belegh? Nicht Maghtelt, 'tis vergeefs : de vyanden zijn wegh. 785 Wat treurtghe? wy zijn vry van laegen, van bespringen : Dus hellep ons om hoogh by God triomfe zingen. Omring uw pruick met licht, in steê van lauwerkrans, En ley der englen rey met vrolijckheid ten dans. Zy schudde 't hoofd, en scheen van gramschap te ver-
[ anderen
790 In 't aengezicht, en sloegh de handen van malkanderen, En steende, en zuchte zwaer, en borst in 't end dus uit, Maer met een heesche keel en dof en schor geluid : Onnoosle, zijtghe nu van vyanden onslaghen? En slaeptghe zoo gherust? en vreestghe niemants laegen?
795 Daer ghy, om mijnent wil, op 't alderuiterst zijt, En naest aen uwen val? Op op, 'ten is geen tijd Van slaepen, het is tijd na andere gewesten Te vheden van dit huis. De vyand heeft de vesten. De stad die staet in brand, het is met haer gedaen.
soo Oom Gysbreght heeft vergeefs zijn burgers voorgestaen. Geen tegenworstelen noch strijden magh u baeten. Gods heilgen hebben kerck en outers lang yerlaeten. Op op, bergh Gozewijn, voor al mijn éenigh pand, Klaeris, mijn zoete zorgh, aleer d'abdije brand,
805 Of eenigh booswicht haer mishandel en misbruicke, Na zijn' vervloeckten lust, en zy haer oogen luicke. Al zijn de straeten dicht bezet en naeuw bewaert;
781 Ongeruste paden: beangstigende, kommervolle wegen. 787 Pruiok: hoofd.
789 Gramschap: geen boosheid, maar droefheid. 796 Naest aen: ten dichste bij. 800 Voorgestaen: verdedigd.
806 Haer oogen luicke: sterft.
807 Naeuw: zeer scherp.



89
'kZal Gysbreght, ongequetst van spiets of eenigh
[zwaerd,
En zonder eene nop van 't kleed door 't vier te zengen, 8io Geleien, en gezond op dezen drempel brengen.
Verlaet dan flucx dit slot: steeck af, op Gods gena, En geef u zeewaert in, aleer het word te spa. Al d'englen zullen u voor stormen en voorstranden Behoeden, en de vloot behouden doen belanden. 835 Gedenck eens, welck een schrick mijn slaeprigh hart
[beving.
Mijn hair dat rees te bergh, en aen een yeder hing Een druppel nats : het zweet begon my uit te breecken. Mijn lijf werd kil als ys. Ick wou, en kon niet spreecken, En schoot uit mijnen droom, al bevende en bevreest, 820 Greep toe, en zocht vergeefs t' omhelzen haeren geest, Die door mijn armen droop, en wegh vloogh uit mijn
[oogen,
En liet my heel verbaest, en van het spoock bedrogen. Dit is het datme steurt, en in de zinnen speelt.
GYSBREGHT.
't Is louter ydelheid, die zich het brein verbeeld.
BADELOCH.
825 Och of het ydel waer ! ick heb mijn uur verslaepen, Om na de kerck te gaen. 'tls spade.
BROER PETER.
Wapen, wapen.
822 Versta: De bedriegelijke verschijning liet mij geheel verschrikt achter-
823 Steurt: hindert.
824 Versta: het zijn louter hersenschimmen. 826 Wapen: te wapen; alarmkreet.



iO
BADELOCH.
Bescherm ons, goede God, behoe ons voor gevaer. 'k Hoor onraed. Och ick zorgh mijn droom is al te waer.
GYSBREGHT.
Broer Peter, wel hoe dus? wat port u zoo te roepen? 830 Wat jaeght u hier by nacht?
BROER PETER.
God lof, dat ick de troepen Des vyands ben ontvloon, ter dood toe afgemat.
GYSBREGHT.
Wat vyand? hoe? ghy raest. •
BROER PETER.
De vyandt is in stad. Het is met Amsterdam en met zijn hooge wallen Gedaen, zy is de wraeck in 't end te buit gevallen. 835 De gruweüjcke reus heeft eene poort vermant. Het Zeepaerd lost zijn vracht, en Vosmeer sticht den
[brand,
In 't midden van 't gevecht, met schimpen en braeveeren. De wachters vechten flaeuw, en zien hen niet te keeren. Het leger treckt vast in met duizenden, een maght 840 Zoo groot als Waterland noch oit te velde bragt, En Kennemer en Vries, en Zee en Holland t' zaemen, Met allen die, op ons gebeeten, herwaert quamen. De Kersnacht heeft gedient tot dit verraeders werek, Bestaen voor maeneschijn, doen .'t volleck in de kerck
828 Zorgh: vrees.
829 Port: noopt.
835 De gruweüjcke reus: de reeds genoemde Klaas van Kijten.
837 Braeveeren: pochend uittarten.
839 Vast: gestadig.
844 Bestaen voor: volbracht bij.



91
845 Met offren bezigh was, en zingen in de kooren;
Vermits de stad vol vreughd, als Christus scheen her-
[boren;
Wy weder uit den muil der bleecke dood verlost. Vergeefs heeft dit belegh u zoo veel zweet gekost, En bloed en arrebeid, nu alles loopt verloren.
GYSBREGHT.
860 Ick zal terstond om hoogh gaen zien van Schreiers toren. Ghy dienaers, brengt mijn' helm en harnas by der hand.
BADELOCH.
Helaes wat gaet my aen, in dezen droeven stand ! Is dat triomf? heet dat zijn vyanden verjaegen? Nu kentmen Haerlem eerst: nu blij eken Egmonds
[laegen.
855 Nu lachenze om mijn stad, zoo lang van hen benijd. Mijn goede vrome man gaet quijnen, en verbijt Zijn leet des daeghs, en brengt de nachten door met
[waecken.
Ick vind hem menighmael met traenen op de kaecken : En vraegh ick, wat hem deert? hy zucht, en antwoord
[niet,
860 En kropt zijn hartewee, en dubbelt mijn verdriet. Hoe veel geluckiger zijn arme en slechte dorpen, En hutten laegh gebouwt, min stormen onderworpen Dan eenigh heeren huis, dat door 't geboomte steeckt, En daer het bulderen des winds zijn kracht op breeckt.
865 Weet hier van eenigh mensch, ick weet 'er van te
[spreecken :
Als ick den ganschen tijd mijns levens overreken, Van mijne bruiloft af, van dat ick zat verlooft:
860 Dubbelt: verdubbelt.
861 Slechte: eenvoudige.
867 Van dat ick zat verlooft: van af het oogenblik dat ik als bruid te pronk zat, eene 17e eeuwsche Hollandsche gewoonte.



92
Wat stormen zijn my niet gewaeit al over 't hoofd? Wat toren is zoo hoogh, van waer ick deze baeren 870 En zee kan over zien van al mijn wedervaeren? En wie zagh noch het end van dien begonnen strijd? Hier meê ga ick mijn' mar, naest God mijn toevlucht,
[quijt.
BROER PETER.
Geduld mevrouw, geduld. God proeft zijn uitverkoren.
GYSBREGHT.
Ick kan bescheielijck en klaer 'tgekhcklack hooren, 875 En 't rammelen van 't stael: 't geluid koomt dichter by.
De schepen branden al, en schitteren in 't Y,
En in de Diemer meer en alle burreghwallen.
Ick zagh het groot gebouw, Jan Witten gevels, vallen,
En 't naeste huis daer aen dat staet in lichten brand. 880 De kloeken kleppen vast. De heele waterkant
Die is in rep en roer. Het bloedigh zwaerd gaet weien.
Men steeckt'er de trompet. Men hoort de menschen
[schreien.
Brengt hier mijn harrenas. T'sa dienaers, schaft geweer. Al wie in 't harnas sterft, die sterft met krijgsmans eer. 885 Waer vrienden in den nood? Waer zijn ons bond-
[genooten?
BROER FETER.
Voor 't huis vergaren vast de besten van de grooten,
872 Ga: raak.
873 Proeft: beproeft.
878 Jan Witten gevels, huis van Jan Witten, een vermogend Amsterdamsen burger, aan de westzijde der stad en nader omschreven in het Handvest van 9 December 1342.
880 Kleppen vast: luiden voortdurend.
882 Steeckt er: blaast er.
886 Vergaren: zijn bijeen.



93
Als Heemskerck, die vol viers om uwe zuster quam, Oudshooren, en Polaen, hoe grijs hy is en stram, En Zwieten, Teilingen, en Waermond en uw broeder, 890 En Kuick en Kraeienhorst. Geen tigers zijn verwoeder, Om aen te gaen op roof.
GYSBREGHT.
Men roep hen voor den dagh.
BONTGENOOTEN.
Mijn heer, 't is vechtens tijd, zoo vechten helpen magh. Wy zijn getroost met u te leven en te sterven.
GYSBREGHT.
Ghy zult in eeuwigheid by God uw loon verwerven, 895 Voor dezen trouwen dienst, in mijnen lesten nood. Ghy ziet hier anders niet voor oogen dan de dood : Doch zooghe zijt gezint den vyand te verletten, Zoo veel als mooghlijck is, en 't leven op te zetten By stad en burgery, zoo volghtme, dat 's u voor.
BONTGENOOTEN.
900 Wy volgen algelijck, en houden 't zelve spoor.
887 Heemskerck, t.w. Gei rit van Heemskerck, in 1322 overleden.
888 Oudshooren: Willem van Oudshoorn, later rentmeester van graaf Willem HL — Polaen: waarschijnlijk Dirk van Polanen, wiens slot later door de Delvenaars werd verwoest.
889 Zwieten: Dirk van Zwieten, die later in Friesland sneuvelde. — Teilingen: Dirk van Teilingen. — Waermond, t. w. Jacob van der Woude en Warmont, die deelnam aan de samenzwering tegen graaf Floris V.
890 Kuick: Jan van Kuik, de beruchte handlanger van koning Eduard van Engeland en de voornaamste bewerker van den aanslag tegen Floris V. — Kraienhorst: Gerard van Kraienhorst, die in 1298 door Gerrit van Voorne werd gedood.
891 Aen te gaen: uit te gaan.
897 Te verletten: tegen te houden.
898 Op te zetten: op het spel te zetten; te wagen.
899 By: voor. Dat's u voor: Deze is uw voorman, dus ik zelf ben uw aanvoerder.



94
BADELOCH.
Beschermt mijn heven man, dat bid ick, vroome heeren
ARENT.
Vrouw zuster, ick beloof 'k zal zonder hem niet keeren.
REY VAN KLAERISSEN.
O Kersnacht, schooner dan de daegen, Hoe kan Herodes 't licht verdraegen, 905 Dat in uw duisternisse blinckt. En word geviert en aengebeden? Zijn hooghmoed luistert na geen reden, Hoe schel die in zijn ooren khnckt.
Hy pooght d'onnoosle te vernielen, 9io Door 't moorden van onnoosle zielen, En weckt een stad en landgeschrey, In Bethlehem en op den acker, En maeckt den geest van Rachel wacker, Die waeren gaet door beemd en wey.
915 Dan na het westen, dan na'et oosten.
Wie zal die droeve moeder troosten,
Nu zy haer lieve kinders derft?
Nu zy die ziet in 't bloed versmooren,
Aleerze naulix zijn geboren, 920 En zoo veel zwaerden rood geverft?
Zy ziet de melleck op de tippen Van die bestorve en bleecke lippen, Geruckt noch versch van moeders borst. Zy ziet de teere traentjes hangen,
901 Vroome: dappere.
909 d'Onnoosle: het kindeke Jezus.
910 Onnoosle: onschuldige. 914 Waeren: rondwaren; dooien.



95
925 Als dauw, aen druppels op de wangen: Zy zietze vuil van bloed bemorst.
De winckbraeuw deckt nu met zijn booghjes Geloken en geen lachende ooghjes, Die straelden tot in 't moeders hart, * 930 Als starren, die met haer gewemel
Het aenschijn schiepen tot een' hemel Eer 't met een' mist betrocken werd.
Wie kan d'ellende en t' jammer noemen, En tellen zoo veel jonge bloemen, 935 Die doen verwelckten, eerze noch Haer frissche bladeren ontloken, En Hefehjck voor yder roken, En 's mojrgens droncken 't eerste zogh?
Zoo velt de zein de korenairen; 940 Zoo schud een buy de groene blaeren; Wanneer het stormt in 't wilde woud. Wat kan de blinde staetzucht brouwen, Wanneerze raest uit misvertrouwen ! Wat luid zoo schendigh dat haer rouwt!
945 Bedruckte Rachel, schort dit waeren :
Uw kinders sterven martelaeren,
En eerstelingen van het zaed.
Dat uit uw bloed begint te groeien,
En heerlijck tot Gods eer zal bloeien, 950 En door geen wreedheid en vergaet.
932 Een' mist: het waas van den dood.
935 Doen: toen.
939 Zein: korte zicht, niet zeis.
945 Schort dit waeren: staak dit omdoolen.



96
HET VIERDE BEDRYF.
GOZEWIJN VAN AEMSTEL. KLAERIS VAN VELZEN. REY VAN KLAERISSEN. GYSBREGHT VAN AEMSTEL.
GOZEWLTN.,
Het loopt met Amsterdam, gelijck ghy hoort, ten ende, En wy verwachten deel aen d'algemeene ellende, 'tEn zy dat-elck van ons zich daetelijck verzie. Voor my, 'k ben oud en traegh: my voeght niet dat
[ick vlie,
986 Zoo veele moeite en is het leven my niet waerdigh. Behef het God, hy koom, zijn dienaer staet al vaerdigh : Hy hael my in zijn' troon en angenaeme rust. Maer ghy, mijn dochterkens, dien noch het leven lust, En in het bloeienst zijt van uwe jonge jaeren;
960 Zet ghy 't op vlughten aen, of Jesus u wou spaeren, En helpen in der noot. Klaerisse, reine maeghd, Die t' onrecht noch den haet van vader Velzen draeght; Begeef u op de vlught : al d'andren zullen volgen. De vyand, blind van wraeck ,is bitter en verbolgen,
966 En allermeest op u. O moeder, vlught voor heen. Ick zal u bystand doen met traenen en gebeen,
953 'tEn zy: tenzij. Verzie: voorziet, t. w. van een veilige wijkplaats, dus voor zjjn behoud zorgt.
962 V eSr s ta^r Wie' men ten onrechte nog den haat toedraagt, eenmaal
aan uw vader Gerard van Velzen gezworen. 965 Voor heen: voor allen uit; het eerst.



97
En volgen met mijn hart, daer my geen voeten brengen. Ga henen, Machtels kind, of God het wou gehengen Dat ghy geborgen werd : 'kben meest met u begaen.
KLAERIS.
|670 Och vader Gozewijn ! waer zietghe my voor aen?
Zoo ick u dus begaf, hoe zou dat my betaemen?
Ghy zijt mijn maeghschap doch, na vleesch en geest
[te zaemen.
Zou ick u hier alleen veriaeten tot een' roof,
Die my een vader streckt, en 't Christelijck geloof B75 My in het herte prent, van kinds been af herbaerde,
Den geest versterckte, en 't lijf in reinigheid bewaerde?
'k Verlaet u nimmermeer.
REY.
Dit outer is ons wijck.
GOZEWIJN.
O edel maeghdeken, hoe zijtghe zoo gelijck
Van aerd die Klaere zelf, na wie ghy heet Klaerisse ?
■80 Waer vind ick onderscheid in dees gelijckenisse ? Doen 't Sarazijnsche heir vermeesterde al de stad, Daer sinte Klaere was, wat deedze doch? zy trad Grootmoedigh in de poort van 't klooster, daerze woonde, En zagh den vyand wegh, zoo ras hy zich vertoonde :
§86 Haer moed, haer sterck geloof, en yverigh gebed Verstreckte haer een zwaerd, en harnas, en heimet.
968 Gehengen: gedoogen.
969 Geborgen: behouden.
975 Herbaerde: herboren deed worden, dus tot eene echte vrome christin
opvoedde. ■78 Wijck: wijkplaats.
979 Die Klaere zelf: St.-Clara, de stichteres van de orde der Klarissen. 981 't Sarazijnsche heir: het Moorsche leger.
983 Grootmoedigh: met grooten moed.
984 Zagh: keek.
f Ned. Schrijvers, 6 4



88
Ghy mooght dan, nu ghy hebt die zelleve gedachten, Met my voor dit autaer, de vyanden verwachten. Maer treckme (dat mijn dood zy veer van schande en
[smaed)
990 Eerst aen dit lamme lijf mijn prachtighste gewaed; Geliiek een Bisschop voeght, aleer zy ons verrasscnen. Zet my den mijter op: hy zal niet qualijck passen Oo mijn gezalfde kruin. Breng hier den gouden ring, En steeck aen deze hand, die beeft, den vingerling,
995 Daer ick de bruid van 't Sticht, de Roomsche kerck
[meê trouwde.
Geef my den harderstaf, tot steunssel van mijn oude, Daer ick Gods kudde meê gehoed heb en geweit 'kHeb noit de teeckenen van 't Bisdom afgeleit Met wil maer door bedwang : al leef ick als gebannen ; iooo Al maeckte ick Henrick plaets, en Willem, en twee
[Jannen.
En 'twaer een klein verhes, al hadmen my verkort In naem en eer, was slechs geen Christen bloed ge-
[stort,
En zoo veel zaeds vertreen van mensche en paerde^ [voeten.
Most niet *t onschuldigh volck de schuld der ^™
loos Nu kinders zet u hier, en dat een yeder non Met my den lofzang zing van oude Simeon.
q.90 Lamme: stramme. TT
995 De bruid van 't Sticht: de kerk van Utrecht.
996 Oude: ouderdom.
999 Met wil: met mijn wil. vianden zoon Van den graaf van
van Nassau en Jan van Zirok.



99
REY.
Vergun, o God, op zijne bede,
Na uw belofte, uw' knecht verlof ; Op dat hy reis van hier met vrede jloio Om hoogh na'et hemelsche vredehof :
INadien ick met mijn eigen oogen Den algemeenen heiland zagh, Die als een zon schijnt uit den hoogen; Daer yeder zich in verblijden magh :
1015 Een schoone zon, die met haer straelen Het blinde heidendom verlicht, En Jabobs huis en Isrels paelen Verheerlijckt, en noch veel vaster sticht.
GYSBREGHT.
Dat God u allen spaer ! is 't hier noch tijd van zingen !
1020 De vyand zackt vast neer, om 't klooster te bespringen. Oom Gozewijn, koom hief; en zijdt ghy oud en traegh, Gedoogh dat ick u op mijn beide schouders draegh. Klaerisse nicht, ghy zult my volgen met dees reien, Waer God of 't goed geluck ons allen wil geleien.
1025 Nu vader, volgh mijn' raed. De vyand woed en raest. Wie 't leven bergen wil, die bergh het in der haest.
GOZEWIJN.
Gemack, mijn trouwe neef, ghy mooght dees moeite
[derven.
KLAERIS.
Wy zijn aleens gezint, en wel getroost te sterven.
1020 Zackt vast neer: komt van het hoogere gedeelte der stad naar het lagere, waar het klooster stond.
1027 Gemack: stil. Derven: sparen.
1028 Aleens gezint: allen eensgezind.



100
GYSBREGHT.
Hoe nu? heeft God my dan, door water en door vier, 1030 Door spiets en zwaerd, gered, en menigh blanck rappier, Dat ick den Bisschop noch voor 'touter zou zien
[slaghten,
En in het laeuwe bloed de nonnekens verktachten ? Dat werde nimmer waer. ó Goddelijck geslaght! Nicht Machtels geest verscheen mijn hef ste dezen nacht, 1035 En my belaste een stem haer kind en oom te bergen. Haer schimme waert om u, en moet ick 't u noch vergen? En maecktghe zelf uw ziel noch schuldigh aen dien
[moord?
De krijgslien zijn niet veer van deeze kloosterpoort; Die leit met eenen slagh ter aerde neer geworpen.
1040 Dees godgewijde vloer zal 't kuische bloed haest slorpen. Het krijgsvolck nadert vast: ick hoor het aen 't gedruis. Ick bid om zijnent wil, die levendigh aen 't kruis Om ons genagelt hing, voor Sions wreede muuren: Ick bid u om zijn hand en voet en hartquetzuuren,
1045 En om de doorne kroon, die 't hoofd verplette en brack, En om de scharpe spiets, die in zijn zijde stack ; Vergunme dezen troost, in zoo veel zwaerigheden, Dat ick uw leven bergh : 6 vader, dat ick heden Onschuldigh blijven magh aen uwer aller bloed.
1050 Dit eenige is mijn wensen: en kan ick uw gemoed Door smeecken noch gebeen noch bittre traenen buigen ; Zoo roep ick God en al zijn heilgen tot getuigen, Dat geenerley gevaer, noch zelf de felle dood My liinderden uw lijf te bergen in den nood.
1034 Liefste: echtgenoote.
1041 Vast: gedurig^ steeds meer.
1043 Sion: Jeruzalem. .. . , , „f • „
1054 Mij hinderden: mij konden verhinderen; konden doen atzien.



101
GOZEWIJN.
1056 Ghy hebt godvruchtigh, neef, u neffens ons gequeten. Wy zullen 't noch voor God noch engelen vergeten. Den grooten God alleen zy eere in 't hemelrijck. Wy bidden u, sta op. Ghy doet ons ongehjck, Dat ghy ter aerde knielt voor sterffehjcke menschen.
1060 Hoe zou ick schooner dood na'et lange leven wenschen, Dan hier voor martelaer, op deze heiige steê, Te offeren mijn bloed, in 't vierighst van mijn beê: Op 't allerhooghste feest van Gods geboortenisse. Waer of de dood vertreckt? ick heb een rein gewisse,
1065 En haeckte lang te gaen na aller zielen bed; Al zedert dat ick uit mijn' zetel werd gezet, Doen Uitrecht, dat den vorst, gehjck zijn' vader, eerde. Door staetzucht opgeruit, my wars den neck toekeerde : Van die tijd was ick al dit lastigh leven moe.
GYSBREGHT.
[1070 Daer is de vyand zelf. Ick vliegh na boven toe,
En zal zoo lang ick magh, de kloosterpoort beschutten, Of mijne hulp noch kon uw leven onderstutten.
BABELOOH. AREND VAN AEMSTEL. BADELOCH.
Heer Broeder, wel wat's dit? hoe keertghe dus alleen ? O God, waer blijft mijn heer? Is hy gebleven?
IAREND. Neen.
[1055 Neffens: jegens. 1058 Ongel ijck: onrecht.
1064 Vertreckt: steekt, verwijlt, vertoeft. Versta dus: Waar of wanneer de dood mij ook overvalt. Gewisse: geweten.
1065 Bed: rustplaats.
1071 Magh: kan.
1072 Of mijne hulp: in de hoop dat mijne hulp. i 1074 Gebleven: gesneuveld.



102
BADELOCH.
1075 Wat tijding brengtghe dan? zegh op, is hy gebleven?
AREND.
Ick liet hem voor 't Stadhuis gezond en noch in 't leven.
BADELOCH.
Helaes ! waer magh hy zijn? mijn troost, mijn hoop,
[mijn hoofd.
En keertghe zonder hem? dat hadghe niet belooft.
AREND.
Versla u niet, maer toef. Ghy zult hem haest aen-
[schouwen.
BADELOCH.
1080 Dat toeven valtme bang. Och was hy slechs behouwen, In 't onweer, daer het schip in zee drijft zonder roer. Ick bid, verhaelme doch al 't geen u wedervoer.
AREND.
Ghy eischt een' zwaeren eisch. Wie zou daer niet
[voor gruwen?
Het zal ons hartewee en droefheid slechts vernuwen. 1085 Wie hoort dit treurspel aen, die niet zijn traenen laet?
Al stond hier Grobber zelf, of 't heiloos basterdzaed,
Het waer onmogelijck dat hy dit hooren konde.
Het is een nieuwe slagh in mijne versche wonde.
Oock steeckenwe alle bey noch midden in den druck, 1090 En wachten op den slagh van 't uiterste ongeluck,
1079 Versla u niet, maer toef: wees niet verslagen (ontmoedigd), maar wacht.
1086 't Heiloos basterdzaed: de onechte zoon van Floris V, Witte van Haemstede, wiens karakter door Vondel met dichterlijke vrijheid geheel in strijd met de geschiedenis geteekend is.



103
Ten zy het God verzie, en zet de wraecke paelen: Doch nu ghy t zoo begeert, hoor toe, ick zal *t verhaelen Wy quamen met zoo haest ontrent den Middeldam Daer wat vergaering was van burgren, men vernam, 1095 Hoe t mgetrocken heir de nieuwe zy aireede
Vermeestert had, en 't volck onnutten weerstand dede • Dies Gysbrecht het gebien, men zou in vaerdigheid De bruggen, daer de stad zich recht in 't midden scheid Verbranden, en voor al den Middeldam bezetten ■
1100 Om s vyands overkomst daer mede te beletten, ' En datmen d' oude zy moght vrijen voor gevaer Schoon of het krijghsvolck van de nieuwe meester waer Hy zellef was de voorste, om elleck moed te geven En ging daer op met ons na merckt en raedhuis streven'
"05 En brogt met al zijn maght de burgers op de been Die mekten hier en daer van allesins by een Men spande ketenen, voor 'thaestige verrasschen. Men stopt den toegang dicht met zacken, kisten, kassen ün alles watmen reedst kon vinden by der hand
nio Doen vlogen wy met hem te zaemen na den brand Om, waer het mogehjek, daer orden op te stellen ■ ' Maer laes ! het was te spa. Wat mond kan u vertellen De zuuren arrebeid van dezen naeren nacht
I,. ÏT metJhoe groot een' moord die over word'gebragt?
Bis De dooden lagen vast langs burreghwal en straeten. Geen kruiswegh die niet dicht bezet werd van soldaeten Men ziet er allesins verbaestheid, en men hoort
1091 Verzie: verhoede. Paelen: perken
1096 Ded'YbSi ^ " g6deelte d6r 8tad1101 Vrijen: behoeden. 1106 Allesins: alle zijden. 1109 Reedst: het spoedigst. §110 Doen: toen.
1113 Zuuren: moeitevollen.
1114 Over: door.
Iïi7 ZaBV Ker^eld!, dyia ^ Foote hoeveelheid. 1117 Verbaestheid: ontsteltenis.



104
Zich mengen onder een bloedstorting, brand en moord. De groote aeloude stad, vermaert in oorelogen,
1120 Zoo scheeprijck, en voor wie zich zee en stroomen bogen, Den vreemde en nagebuur, en rijcken tot ontzagh, Gaet plotzelijck te gronde, en zinckt met eenen slagh. Wy worden niet te min door wanhoop aengedreven, Dat menigh graefsgezinde en Kenner kost zijn leven:
1125 En 't Aemsterlandsche bloed en sneuvelt niet alleen. De lijeken groeien aen, en leggen onder een, Met 't aenzicht na de straet gekeert of op hun ruggen, De kennis van den wegh, van stegen, straeten, bruggen, En stads gelegenheid, by 't schijnssel van de maen,
1130 Die quam ons vry te baet, en hiel de drommen staen Der vyanden, die dick het zetten op een loopen. Dan ging'er eens een deur, en dan een venster open. Wy groeiden in getal en moed, en ruckten voort, Of 'tmooghlijck had geweest de Haerelemmer poort,
1135 Die overweldight was, met dooden te verkroppen, En weer met kracht al wat in steê was uit te kloppen ; Maer quamen veel te spa. De naeuw ontslipte wacht Verhaelde ons, hoe alree de voortoght met de kracht Der ruitren binnen was : wie zou daer tegens mogen?
1140 En of men hier en daer een brug had opgetogen,
Men rechte weinigh uit. De brand nam ymmer toe. d'Onsteltheid was te groot. Men wist niet waer, of hoe. Mijn broer, proost Willem, quam, geladen onder d'armen
1123 Door wanhoop, lees: zóó door wanhoop.
1124 Kermer: Kennemerlander. 1126 Groeien aen: hoopen zich op. 1131 Dick: menigmaal.
1135 Te verk roppen: te versperren.
1136 Uit te kloppen: er uit te jagen.
1139 Daer tegens mogen: daartegen iets vermogen.
1140 Opgetogen: opgehaald.
1143 Proost Willem, derde broeder van Gysbreght, proost van St. Jan te Utrecht. Hij was echter reeds in 1291 gestorven.



105
Met overschot van 't kruis des heilands : helpt bescher-
[men
1145 Ons hoofkerck, rijck gebouwt ter eere van Katrijn, En Jesus moeder zelf. O burgers, berght Kristijn, Heer Gysbreghts zuster doch; en nauhx kon hy
[spreecken.
Ick hebze in 't vrouwe koor al bevende versteecken, En raeckte naulix uit. De reus die is'er veur.
1150 Men hoort zijn stem. Hy loopt met boomen op de deur. Om Gods wil, gaet de kerck op 't hooge feest ontzetten. Wy schieten derwaert aen, om 't onheil te beletten, Als beeren, die, by nacht van honger uitgejaeght, Gebeten zijn op roof. Wy vliegen onversaeght
1155 Door vier en zwaerden heen, om 't al voor God te waegen: Maer vinden voor ons komst de kerckdeur opgeslaegen, En hooren eenen galm, die uitbarst over straet, En over al de stad, en God voor 't voorhoofd slaet, In zijnen hoogen troon, als eer de kerck der Joden.
1160 d' Autaeren en het koor zijn opgehoopt met dooden. Wat bleef'er ongeschent! wat kreegh'er niet een' krack ! 't Gevlughte volleck zit op trans, gewelf, en dack, En bied noch tegenweer, en quetst ons zelfs met steenen En hout, uit misverstand. Men hoort de vrouwen weenen
1165 En kindren, die vol schrick krioelen hier en daer, De binnetranssen langs. De kaerssen op 't autaer Zijn zommigen gebluscht, en zommigeri. die blaecken. De kerreckschenners woên, en passen wat te raecken,
I 1145 Ons hoofkerck: De Nieuwe Kerk Deze is echter niet gesticht vóór 1408.
1146 Kristijn: eene gefingeerde persoonlijkheid, f* 1148 Versteecken: verborgen.
1149 En raeckte naulix uit: kon ter nauwernood wegkomen.
1152 Wy schieten derwaert aen: wij spoeden ons daar heen.
1154 Gebeten zijn: Sterk belust zijn.
1156 Opgeslaegen: opengebroken. Ij 1159 Eer de kerck: weleer de tempel.
1168 Passen wat te raecken: zorgen iets aan te raken, te rooven,



106
En vechten om den buit, en plondren 't al, oock zelf 1170 Het Marianum, dat te pronck hing van 't gewelf, Word afgeruckt. Men zet in 'tglibbrigh bloed zijn
[stappen.
Men torst'er kelcken uit, kassuiffelen en kappen, Die stijf staen van gesteent, van parlen en rood goud, Om 't heerehjckst, als 'tplagh, wanneermen hooghtijd
[houd,
1176 En koor en outerkleen. De Kersnacht lagh in stucken.
BADELOCH.
Hoe ging 'tu met Kristijn? hoe moest dit Gysbreght
[drucken!
ABEND.
En my, bedenck dat eens. Hoe staet my 'tschouspelvoor! Men sleepteze by 't hair uit ons lievrouwe koor, Om d'armen dun en teer met koorden stijf gebonden. 1180 Hoe diep ging dit in 't hart, die na haer huwhjck
[stonden :
Doch Heemskerck meest, die dol dit langer niet ver-
[droegh,
Doen zy na 's hemels troon haer blaeckende oogen
[sloegh.
Wy sloten ons wel dicht, en volgden hem altzaemen, En rucktenze uit de maght des knevlers. Daer op
[quaemen
1185 De Gelderschen, de Zeeuw, de Vries en Kennemaer Van allesins te hoop, vol spijts, op 't groot misbaer,
1170 Het Marianum: geborduurd overkleed, zonder mouwen, van het Mariabeeld, dat bij hooge feesten boven dit beeld werd opgehangen.
1172 Kassuiffelen en kappen: misgewaden en overkleederen van priesters.
1176 Drucken: bedroeven, ter neder slaan.
1182 Blaeckende schitterende, lichtende,
1183 Dicht: dicht aaneen.



107
En om d' ontruckte maeghd. Men zagh'er 's graeven
[zoonen,
Men zagh er d Egmonds zelfs en Diedrick meê zich ~ „ , [toonen
Urn tmoedighste, elck om 't zeerst, met Grobber
| . . [helsch van aerd.
11190 De winden buldren zoo, al eer het weer bedaert,
Des winters tegens een, en weten van geen strijcken, En zetten in gevaer de dammen en de dij eken, Door 't parssenyan den vloed. De vyand werd te 'sterek, En groeide, en deê met kracht ons deizen uit de kerck] 1195 En wijeken na den Dam, om versch te zijn gesteven! Neef Heemskerck had by 't koor alreê den geest gegeven Die ridderhjeke held en eere van zijn' stam. Polaenen viel'er by, die hem te hulpe quam,. En niemant weeck in moed noch billijckheid van oordeel 1200 En Kuick hem zeer gelijck. De deughd en had geen
tt 4.t- m> i-j [voordeel liet Ueiligndom van t kruis den proost deê weinigh nuts' Geen stool beschutte hem, noch geen vierkante muts" Noch geen godvruchtigheid kon Jesus priester helpen' I Doen wy, ó Willem broer, uw bloed niet moghten stelpen' É1205 Daer ghy te sneuvlen quaemt, recht over 't hoogh autaer'
BADELOCH.
Wat hoor ick hier al leeds ! hoe voel ick my zoo naer ! Verhael my evenwel al d' overige ellende"
1188-1189 En Diedrick meê zich toonen om 't moedappersten' ™ '' Diedrick toonde zich alB een van de
¥i\m aJ -kLom 'teerst: Ieder op 't hardst. .1191 btrncken: wijken. 1194 Deizen: deinzen. |1195 Om versch te zijn gesteven: om, na eene kleine verpoozing
1200 Deughd: dapperheid. 1202 Vierkante muts: mijter.



114
De poort bezweeck, het volck quam raezende inge
[vlogen.
1355 'k Was al mijn vrienden quijt, en stond verbaestenstom.
BADELOCH.
En zaegtghe doen noch niet na vrouw en kinders om?
GYSBREGHT.
In die verbaestheid scheen een wolxken uit den hoogen En goddelijcke glans te blincken voor mijn oogen, En uit die heldre wolck quam eene stemme voort.
1360 Ick heb het licht gezien, en zelf de stem gehoort:
O Gysbreght, laetghe nu Klaeris uw nicht verlegen?
Magh u oom Gozewijn, die grijze, niet bewegen?
En steltghe huis en vrouw en kindren in gevaer?
Doen schrickte ick, en steegh af, en packte my van daer, 1365 Door een' verholen gang, die uitkoomt in een' kelder.
'k Aenbad het heiligh licht, dat voor my ging zoo helder.
Ick raeckte op straet, en quam gevaerlijck in d'abdy.
Maer niemant gaf gehoor, noch luisterde ng my.
Die tegens 't noodlot aen noch reuckeloos wou wrijten, 1370 En boven op het dack my in het uiterst quijten :
Want eer ick boven quam, lagh poort en post om veer :
Dies gleê ick by een touw in 't kloosterschuit jen neer,
Dat juist noch achter lagh, en 'k voer den Aemstel over.
Daer klom ick op een' boom, nu dor en zonder lover, 1375 En luisterde en zagh toe, hoe 't met d'adby verging.
My docht dat ick 't misbaer met bey mijn ooren ving,
En zagh, doen ick een poos verbaest had zitten proncken,
1355 Verbaest: verschrikt.
1367 Verbaestheid: toestand van verbijstering.
1361 Verlegen: van hulp verstoken.
1362 Magh: kan. Grijze: grijsaard. 1367 Gevaer lij ok: met levensgevaar.
1369 Versta: Die tegen het noodlot in nog roekeloos tegenstand wüde bieden. 1377 Proncken: eigenlijk te kijk gezeten had, hier: uitkijken.



115
Een' dicken roock en smoock, en na den roock de '
[voncken.
Ick hoorde paerdevolck, dat langs de Doelebrugh »380 Quam trapplen na ons toe. Mijn voeten werden vlugh. Men had, o groot verzuim, dees brugh niet afgesmeten. Ick vloogh'er heen, en zocht te stillen die vast kreeten, En gaf hen moed, en wou de ruiters houden staen : Zy zouden achter my de brugh in stucken slaen, 1385 Of steecken die in brand: maer niemant durfde 'twaegen. Oock zagh ick d'oude zy nu branden lichter laegen; Een voorbo van het geen was naderhand gebeurt, En dat de Middeldam alreê most zijn gescheurt: Dies gaf ick 't op, en voort de gansche stad ten besten, 1390 En waerschuwde yeder een, en gaf me langs de vesten Na'et slot toe, met een' sleep van menschen arm en rijck, Een' troosteloozen hoop, die herwaert neemt de wijck.
BODE.
Most ick den Bisschop noch zien sterven en d'abdisse? Och vader Gozewijn! och reine maeghd Klaerisse!
GYSBREGHT.
1395 Hoe is het mogelijck dat ghy 't hebt konnen zien?
BODE.
't Is mooghhjck, guntghe my dat ick u daer op dien. Doen Heemskerck Borsselen gevelt had voor uw oogen, Dagh 't lijck ter zijden 't koor, in eenen hoeek getogen] Na dat ick in den drang des vyands my verstack, 1400 Mits ghy te rugge weeckt, en viert dat pas te zwack.
1381 Afgesmeten: afgebroken en in de vaart geworpen.
il™ i7 6 vast j"eeten: hen, die gedurig schreeuwden en schreiden.
ldöö V e/sta: En dat de Middondam reeds in twee vijandelijke helften
verdeeld was ; dat de vijand dus ook daar was aangekomen en de
overhand had.
1389 Voort: voorts, Ten besten is een stoplap en heeft hier geen beteekenis.
1390 Gaf me: begaf me, trok.
15™ £unt8he my: vergun mij.. U daer op dien: U daarop antwoord. 1400 Dat pas: op dat oogenblik.



116
Zoo dra men, om den brand, de grootekerckmost ruimen, Ontwapende ick den doode, en zette helm en pluimen Van Borsselen op 't hoofd, en toogh zijn rusting aen, En bond het zwaerd op zy ; om in dien schijn te gaen
1405 Ons vyanden bespien, en letten hoe men 't maeckte. Ick volghde Haemsteê na, doen hy in 't klooster raeckte, En vloogh de kerckdeur in, daer Gozewijn noch zat, In 't midden van den rey, die even vierigh bad, En door een vast geloof op God zoo moedigh steunde,
1410 Dat niemant zich het woên der vyanden en kretmde. Hy scheen een zon gelijck, en zy de klaere maen ; Al d' andren starretjes, die bly ten reye gaen, En juichen om dees twee, daer zy haer' glans uit
[scheppen.
Men zaghze naulix yet dan kuische lippen reppen.
1415 Maer Haemsteê vaert hem toe met opgestroopten arm, Beklad en rood, en van Kristijnes bloed noch warm, En vat hem by den baerd met d'eene, met den degen Gereed in d' ander hand, bebloed en bloot. Mit stegen De nonnen op, en geen, hoe heflijck van gemoed,
1420 Die geen leeuwin geleeck, wanneerze brult en woed, Vermits de jaeger 'tnest wil plondren en berooven. Zoo quam oprechte trouw en eedle gramschap boven. Zy worstelen een wijl. Klaeris zet voet by voet, Omarremt Gozewijn, omringt van haeren stoet.
1425 Wie zou 't godvruchtigh hoofd een hair bezeeren konnen, Omheint met eenen muur van godverloofde nonnen, Gestrengelt arm in arm? O Christehjcken knoop ! Ick zie de deughden zelfs, Geloof, en Diefde, en Hoop, Met haere zusteren, die tegens Ondeughd strijdeji,
1430 En na den zege staen door kruis en medelijden.
1403 Toogh: trok.
1404 In dien schijn: in deze vermomming.
1405 Letten: op te letten, te zien. 1418 Mit; overmits, dientengevolge.
1430 Medelijden: gemeenschappelijk lijden.



118
H60 En scheen gevonnt albast, met purper overspat. Hy duwde 't bloedigh zwaerd in 's grijzen loome zyde, Tot aen 't verguld gevest. Zoo zaghmen eer, ten tijde Van 't bhnde heidendom, voor 't aengesteken vier, Met 's priesters mes gekeelt een' witten offerstier;
1465 Wiens gladde hoornen goud, wiens lenden kranssen
[decken.
GYSBREGHT.
Hoe droegh Klaerisse zich?
BODE.
Zy holp den degen trecken Uit 's ooms gewonde zy, en zette hem terstond Den mijter op het hoofd, en kust den bleecken mond. Hy opent pijnehjck zijn half-geloken oogen, 1470 En zietze noch eens aen, en schijnt met haer bewogen, Die hem zijn oogen luickt. Hy geeft den lesten zucht. Zy vangt den veegen geest, en die benaeuwde lucht, En zwijmt een poos van druck. Maer Haemsteê, eerze
[weder
Bekoomt, die worrept haer op 't doode lichaem neder, 1476 En boet'er schendigh meê zijn' godvergeten lust. Z' ontwaeckt in 't ende, en word van 't schellemstuck
[bewust,
En roept: mijn bruidegom, zie neder hoe ick lije, En hoemen my schoffeert. O zuivre maeghd Marije ! O Klaere, aenschouwtghe dit? vrouw Machtelt, zie uw
[kind.
1480 De booswicht slaet heur klaght en woorden in den wind, Gelijck een vogel grijp 't gepiep der simple duiven,
1472 Die benaeuwde lucht: den laatsten snik.
1473 Druck: droefenis.
1481 Een vogel grijp: een roofvogel.



H9
Wen hy'er uit de vlught een vast krijght in zijn kluiven. Ga henen, zeit hy, klaegh uw moeder uwe smart. Hy trappeltze op den buick, en op 't benaeuwde hart, ; U85 Dat haer het bloed ten neus en monde uit quam gevlogen, En zy den doodsnick gaf, en sloot die hemelsche oogen, En uitging ofze sliep, in 's Bisschops open arm.
BADELOCH.
Hoort God dan langer niet na'et jammerlijck gekarm Van zijn verkore schaer? of lust het hem de boosheid ; 1490 Te stijven in haer quaed, door zijne straffeloosheid?
GYSBREGHT.
Was doen zijn moed gekoelt van alle schendery, En d'oude wrock gepaeit?
BODE.
't En bleef 'er noch niet by. Niet verre van 't autaer, vereert met rijcke gaven, Stond een albaste tombe: in deze lagh begraven 1495 Het kostehjck gebeente en d'overheilige asch
Van een, die om 't geloof aen God gemartelt was ; Daer most de snoode schelm zich zeiven noch aen
[wreecken.
't Is wonder, als God zwijght, dat dooden niet en
[spreecken.
Hy schon en sloegh'er aen zijn klaeuwen vuil van bloed, 1500 En brackze toornigh op met grooten overmoed.
Terstond quam hem een geur en yet wat hefhjcks tegen : Maer die verwaten mensen, wat zou zijn hart bewegen? Hy vaert al voort, en stroit de beenen hier en daer, En smijt de tornde in twee, en breeckt 't gewijde autaer,
1489 Schaer: schare, volk.
1490 Stijven: met opzet sterken.
1492 Gepaeit: voldaan, tevreden gesteld. 1603 De beenen; het gebeente,



120
1505 En doet terstond den brand in 't dack van 't klooster
[steecken.
Het vier nam d' overhand, waer voor de plondraers
[weecken.
Ick quam ontrent de Beurs, te water uitgebouwt, Nu half gebrand, en zagh al 't zilverwerck en goud, Geplondert heilighdom, tapijten en schildrijen,
1510 Schaerlaken en fluweel, langs heen de gaelerijen Geworpen over hoop, daer Grobber hiel de wacht. De vlamme speelde in 't goud, en schitterde by nacht. Men zagh'er by een schaer van weduwen en weezen, Bekreten en bedruckt, en die noch arger vreezen.
1616 Zoo raeckte ick onbekent door 't krijghsvolck heen
[by 't slot,
Tot berging van mijn lijf. 'k Vertrouw my u en God. De wind steeckt op, men hoort hem in de vlammen
[bruizen.
Een zee van gloed verdrinckt al d' overige huizen. De burgh lijd last. 't Waer best dat ghy een' uitval deed, 1520 En dan de brugh afbraeckt.
GYSBREGHT.
Mijn broeder staet gereed.
BADELOCH. AREND VAN AEMSTEL. GYSBREGHT VAN AEMSTEL. BROER PETER. VLUGHTELTNGEN.
BADELOCH.
Wat zienwe te gemoet? de burghzaet koomt gevloden.
1607 Anachronisme. De beurs op het Rokin „te water uitgebouwd dateert van het begin der 17e eeuw. De eerste steen daarvoor werd gelegd 29 Mei 1608. Vóór dien tijd hielden de kooplieden beurs in de Oude Kerk, de open lucht of op de Nieuwe Brug.
1510 Langsheen: overal langs.
1513 Schaer: groep.
1619 De burgh lijd last: het kasteel is in gevaar.