NEDERLANDS CHE lÊERKEmKÏ BOFWKUNST UIT V&OmBL TIJD MET. &S «BEELDINGEN V1TGAVE: DE WAELBURCII • BLAR1CUM Ex Libris BROM Uitrol NEDERLANDSCHE KERKELIJKE BOUWKUNST UIT VROEGER TIJD NEDERLANDSCHE KERKELIJKE BOUWKUNST UIT VROEGER TIJD MET 65 AFBEELDINGEN UITGAVE: DE WAELBURGH • BLARICUM IN het eerste deel van deze reeks plaatwerken werd gewezen op het veelzijdige belang dat de uitgave daarvan voor een breed publiek heeft. Niet het minst is dit het geval met deze verzameling foto's van oude kerken.— Bij een vluchtige beschouwing zal men allicht den indruk krijgen dat de keuze der reproducties vrij willekeurig is. Dat dit echter in werkelijkheid niet zoo is, zal na een ernstiger bezichtiging der afbeeldingen spoedig worden beseft. Men zal dan begrijpen dat de verzamelaar er naar gestreefd heeft, het publiek niet alleen een indruk te geven van hetgeen de opeenvolgende tijden aan kerkelijke bouwkunst voortbrachten, doch ook het voor oogen te brengen wat daarvan in de verschillende gewesten van ons land, op onderling afwijkende wijze, ontstond en zulks zoowel in de steden als in de dorpen. Vanzelfsprekend was dit in een klein bestek vrij moeilijk te volbrengen en vooral de landelijke architectuur kon slechts onvolledig worden weergegeven. Een afzonderlijk deeltje oude dorpskerken zou op zichzelf zeker voldoende reden van bestaan hebben. — Ondanks dit niet te vermijden bezwaar der onvolledigheid meen ik toch dat het den samensteller gelukt is, in onzen geest een vrij duidelijk beeld te vormen van hetgeen er in ons land in de verschillende tijdperken werd ontworpen, geschapen, gebouwd. Moesten wij bij de publicatie van afbeeldingen in „Nederlandsche Burgerlijke bouwkunst uit vroeger tijd" ons met den rijkdom van gebouwen uit den tijd der Renaissance troosten over een tekort aan overblijfselen uit andere stijltijdperken, in dit deel is dat gelukkig niet noodig; daarin konden wij een niet te onderschatten aantal Romaansche en Gothische en daarnaast een getal Renaissance bouwwerken opnemen. Direct opmerkelijk is daardoor voor den beschouwer het feit, dat zelden de kerken der Renaissance het statige, het grootsche, het eeuwige (kortom het Christelijk religieuze) tot uiting brengen. Meerendeels zijn het gebouwen, liefelijk door schoone evenmaat van vormen, met zuivere détails, harmonisch, doch zonder stoutheid, bekoorlijk en coquet. Een overtuiging, een godsdienstige overgave, spreekt er nauwelijks uit. Het zijn geen ruimten die, schoon afgesloten, met ,,de ruimte" één worden, geen opstapelingen van steen die door de grootheid van visie bijna materieloos worden. Zij zijn echt ,,menschenwerk", ruimten die ons beschutten, ons beschermen, tegen de groote ruimte buiten. Men ziet het duidelijk hoe kleine steentjes aangevoerd, opgestapeld, gemetseld en gevoegd werden en, zonder gevaar, in werkplaats of op lage en hechte stellingen voltooiden beeldhouwers rustig overwogen versieringen. — Hoeveel stoutmoediger, hoeveel machtiger de Gothische bouwkunst, hoeveel geestelijker en fantastischer vooral. Hooge, gevaarlijke opstapelingen van steen, waagstukken allerwegen, beeldhouwwerk — kantwerk van steen vaak — op de onbereikbaarste plaatsen, trotsche stijging van beuken en bogen. Men ziet in gedachten de menschen bij den aanbouw als mieren krioelen en met de fragmenten van het bouwwerk medegroeien naar een sterk en prachtlievend geloof. Toch ook fragmenten in deze bouwkunst van warm wereldsch leven, speelsche beeldjes en ondeugende of anecdotische ornamentatie, doch bijna altijd verborgen in de schaduw van het geloof. — Sterker gespeend van alle wereldschheid, in aanvang en bloeitijd althans, zijn de kerken uit den Romaanschen tijd. Deze munten uit door een ernstige, stoere rust, de wellust van den geest in de religie spreekt daar nauwelijks in, zeker bij lange na zoo sterk niet als in de Gothische bouworde. De overgave is echter aanmerkelijk sterker. Rechte, kantige brokken zijn de torens, als zij niet van een ruwe en ruige rondheid zijn. Zij maken den indruk bij U wakker alsof zij werden ontworpen en gebouwd door sterke menschen, zonder beperking onderworpen aan een eenvoudig, streng godsgeloof. Dan blijven nog over die kerken, waarin de hoofdstijlen verfijnen, verworden en/of zich vermengen. Deze bezitten voor den kunst- en schoonheidsgevoelige minder groote aantrekkelijkheid, al bekoren de dikwijls verrassende détails, doch zij zijn een boeiend, vaak geheimzinnig speurterrein voor den avontuurlijken, kennisbegeerenden geest. L. Th. W. Maastricht. St. Janskerk/Eglise Saint-Jean/The Cfcurch of St. John Johanniskirche. 7 Maastricht. St. Mathiaskerk/Eglise Saint-Mathias/The Church of St. Matthew Matthiaskirche. 8 Maastricht. Onze Lievevrouwekerk/Eglise Notre Dame/The Church of the Holy Virgin Liebfrauenkirche. 9 Maastricht. Onze Lievevrouwekerk (achterzijde)/Eglise Notre Dame (arrière corps) The Church of the Holy Virgin (backside)/Liebfrauenkirche (Rückansicht). IS 10 Maastricht. St. Servatiuskerk/Eglise Saint-Servais/The Church of St. Servatius Servatiuskirche. 11 Thorn. St. Michaëlskerk/Eglise Saint-Michel/The Church of St. Michael Michaelskirche. m 12 St. Odiliënberg Mont Sainte-Odile. Kerk van de HH. Wiro, Plechelmus en Otgerus Eglise des SaintsWiro, Pléchelme et Otgère/The Church of St. Wiro, St. Plechelmus and St. Otgerus/Kirche der Heiligen Wiro, Plechelmus und Otgerus. 13 Susteren. St. Amelbergakerk/Eglise Sainte-Amelberge/The Church of St. Amelberga Kirche der Heiligen Amelberga. 14 Roermond/Ruremonde. Maria Munsterkerk/Cathédrale Sainte-Marie The Minster Church of St. Mary/ Maria Münsterkirche. 15 Asselt/Hasselt. Romaansche Kapel/Chapelle Romane/The Roman Chapel Romanische Kapelle. 16 Arnhem. St. Eusebiuskerk/Eglise Saint-Eusèbe/The Church of St. Eusebius Eusebiuskirche. 17 Zaltbommel. St.cMaartenskerk/Eglise Saint-Martin/The Church of St. Martin Martinskirche. 18 Nijmegen/Nimègue. St. Stevenskerk/Eglise Saint-Stéphane/The Church of St. Stephen/Stephanskirche. 19 's-Hertogenbosch/Bois-le-Duc. St. Janskerk (fragment)/Eglise Saint-Jean (vestiges)/The Church of St. John (fragment)/Johanniskirche (fragment). 20 to 's-Hertogenbosch/Bois-le-Duc. St. Janskerk/Eglise Saint-Jean/The Church of St. John/Johanniskirche. Utrecht. Domkerk/Cathédrale/Domechurch/Domkirche. 22 Utrecht. De Dom, toren en kloostergang/Cathédrale, la tour et 1'entrée du couvent The Dom, tower and cloisters/Dom, Turm und Klostergang 23 Rhenen. St. Cunerakerk/Eglise Sainte-Cunéra/The church of St. Cunera/Cunerakirche. 24 Amersfoort. Toren van de verwoeste Onze Lievevrouwekerk/Tour de 1'Eglise Notre Dame (vestiges)/Tower of the destroyed Church of the Holy Virgin/Turm der zerstörten Liebfrauenkirche. 25 Woudrichem. St. Martinuskerk/Eglise Saint-Martin/The Church of St. Martinus/Martinskirche. to Wouw. St. Lambertuskerk/Eglise Saint-Lambert/The Church of St. Lambertus/Lambertskirche. Breda. Onze Lieve vrouwekerk/ Eglise Notre-Dame/The Church of the Holy Virgin Liebfrauenkirche. 28 Breda. Toren van Onze Lievevrouwekerk/Tour de 1'Eglise Notre-Dame/Tower of the Church of |the Holy Virgin/Turm der Liebfrauenkirche. 29 Bergen op Zoom. St. Geertrudeskerk/Eglise Sainte-Gertrude/The Church of St. Gertrude/ Gertrudskirche. 30 Kapelle (Z.-Beveland)/Chapelle (Béveland du Sud). Ned. Herv. Kerk/Eglise Réformée Hollandaise/Dutch Reformed Church/Niederlandische Reformierte Kirche. 31 Goes. Groote Kerk/Eglise Principale/The Great Church/Grosse Kirche. 32 Vlissingen/Flessingue. St. Jacobskerk/Eglise Saint-Jacques The Church of St. James/Jakobskirche. 33 Tholen. Groote Kerk/Eglise Principale/The Great Church/Grosse Kirche. 34 Veere. Groote Kerk/Eglise Principale/The Great Church/Grosse Kirche. 35 Aardenburg. St. Bavokerk/Eglise Saint-Bavon/The Church of St. Bavo/Bavokirche. 36 Ritthem. Ned. Herv. Kerk/Eglise Réformée Hollandaise/Dutch Reformed Church Niederlandische Reformierte Kirche. 7,7 Middelburg/Middelbourg. „Lange Jan" met Koorkerk/Eglise Hollandaise Jean le Grand, et Choeur de 1'Eglise/"Tall John" with Chancel Church/„de Lange Jan" mit Chorkirche. 38 Zierikzee. Onze Lievevrouwe Monstertoren/Vue sur les Tours de Notre-Dame/The Minster Tower of the Church of the Holy Virgin /Turm der Liebfrauenkirche. 39 Brielle. St. Catharinakerk/Eglise Sainte-Cathérine/The Church of St. Catherine Katharinenkirche. 40 Poortugal. Protestantsche Kerk/Eglise Protestante/Protestant Church Protestantische Kirche. -fl Rotterdam. St. Laurenskerk/Eglise Saint-Laurent/The Church of St. Laurence/Laurentiuskirche. K9 43 Delft. Nieuwe Kerk/Nouvelle Eglise/The New Church/Neue Kirche. 44 Delft. Toren van de Nieuwe Kerk/Tour de la Nouvelle Eglise Tower of the New Church/Turm der Neuen Kirche. 45 Oen Haag/La Haye/The Hague/Haag. St. Jacobskerk/Eglise Saint-Jacques The Church of St. James/Jakobskirche. 46 Den Haag/La Haye/The Hague/Haag. Nieuwe Kerk/Nouvelle Eglise The New Church/Neue Kirche. 47 Leiden/Leyde. St. Pancraskerk/Eglise Saint-Pancras/The Church of^St. Pan er as Pankratiuskirche. 48 i Leiden/Leyde. St. Pancraskerk (fragment)/Eglise Saint-Pancras(vestiges) The Church of St. Pancras (fragment)/Pankratiuskirche(fragment). 49 Leiden/Leyde. St. Pieterskerk/Eglise Saint-Pierre/The Church of St. Peter/Petrikirche. 50 Leiden/Leyde. Marekerk/Eglise de la Mare/The Mare Church/Mare-Kirche. 51 Haarlem. St. Bavokerk/Eglise Saint-Bavon/The Church of St. Bavo/Bavokirche. 52 Haarlem. Nieuwe Kerk/Nouvelle Eglise/The New Church/Neue Kirche. 53 m Haarlem. Toren van de Bakenesserkerk/Tour de 1'Eglise de Bakenesse/The Tower of the Bakenesser Church/Turm der Bakenesser Kirche. 54 Ir 0/4/H. Haa.rle*n.Toren van de Onze Lie ve vrou wekerk /Tour de Notre Dame The Tower pf de Church of the Holy Virgin Turm der Liebfrauenkirche. 55 Amsterdam. Westerkerk/Eglise de 1'Ouest/The West Church/Kirche des Westens. 56 Amsterdam. Oude Kerk/Vieille Eglise/The Old Church/Alte Kirche. 57 Alkmaar. St Laurenskerk/ Eglise Saint-Laurent / The Church of St Laurence Laurentiuskirche. 58 Westzaan. Ned. Henr. Kerk/Eglise Réformée Hollandaise/The Dutch Reformed Church Niederlandische Reformierte Kirche. 59 Enkhuizen. St. Pancraskerk/ Eglise Saint-Pancras/The Church of St. Pancras Pankratiuskirche. 60 Deinum. Ned. Herv. Kerk/Eglise Réformée Hollandaise/The Dutch Reformed Church Niederlandische Reformierte Kirche. 61 Leeuwarden. De Oldehoven/l'Oldehoof/The Oldehoven/Oldehoven. i 62 Groningen/Groningue. St. Martinuskerk/Eglise Saint-Martin/The Church of St. Martinus/Martinskirche. 63 Bolsward. St. Martinuskerk/Eglise Saint-Martin/The Church ot St. Martinus/Martinskirche. 64 Loppersum. Ned. Herv. Kerk/Eglise Réformée Hollandaise/The Dutch Reformed Church Niederlandische Reformierte Kirche. 65 Zuidbroek. Kruiskerk/Eglise de la Sainte-Croix/The Church of the Cross/Kreuzkirche. 66 Zwolle. Onze Lievevrouwekerk/Eglise Notre-Dame/The Church of the'Holy Virgin Liebfrauenkirche.. 67 Deventer. Bergkerk/Eglise de la Montagne/The Church of the Mount/ Bergkirche. 68 Deventer. St. Lebiniuskerk/Eglise Saint-Lubin/The Church of St. Lebinius Lebiniuskirche. 69 Zutfen. Walpurgiskerk/Eglise Sainte Walpurgis/The Church of St. Walpurgis Walpurgiskirche. 70 Oldenzaal. St. Plechelmuskerk/Eglise de Sainte-Pléchelme/The Church of St. PI echelmus /Plechelmuskirche. 71 DE FOTOGRAFIEËN IN DIT WERK ZIJN VAN: Rijksbureauvoor de monumentenzorg te 's-Gravenhage pag. 7, n, 16, 39, 48, 61 M. A. Boer te 's-Gravenhage, pag. 9, 10, 13, 14, 15, 17, 20, 21, 22, 23, 26, 28, 29, 3i 3*i 34. 37, 38, 43i 44i 45, 46, 47, 49, Sh 55, 58, 59, 60. P. Kramer te Groningen pag. 62, 63, 64, 65, 66. J. W. Jansen te Deventer pag. 8, 12, 18, 19, 27, 32, 33, 40, 67, 68. J. Bickhoff te Amsterdam pag. 24, 41, 52, 53, 54, 56, 57, 69 H. A. van Oudgaarden te Rotterdam pag. 42. E. Braakman te Oostburg pag. 36 W. Rameau te Leiden pag. 50. J. G. Staal te Hengelo pag. 70. W. Eelsingh te Zwolle pag. 71 Vroeger verscheen in dezelfde uitvoering: NEDERLANDSCHE BURGERLIJKE BOUWKUNST UIT VROEGER TIJD. In voorbereiding in dezelfde uitvoering: NIEUWE NEDERLANDSCHE BOUWKUNST.