DE INVLOED VAN HET CHRISTENDOM OP DE ROMEINSCHE WETGEVING TEN OPZICHTE VAN DE ZORG VOOR HET KIND G. T. T. KIKILLUS I DE INVLOED VAN HET CHRISTENDOM OP DE ROMEINSCHE WETGEVING TEN OPZICHTE VAN DE ZORG VOOR HET KIND DE INVLOED VAN HET CHRISTENDOM OP DE ROMEINSCHE WETGEVING TEN OPZICHTE VAN DE ZORG VOOR HET KIND PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS Dr H. F. NIERSTRASZ, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE. VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT, TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER GODGELEERDHEID TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG 12 DECEMBER 1924 DES NAMIDDAGS 4 UUR. DOOR GUSTAV THEODORE TOBIAS KIKILLUS, GEBOREN TE MOSSELBAAI (ZUID-AFRIKA) p. den boer SBNATUS VETERANORUM TYPOGRAPHUS ET LIBRORUM BDITOR utrecht mcmxxtv Dat dit my gegee is om my studies tot hiertoe te kon voortset, het ek in die eerste plaas te dank aan die liefde en trou van God onse Vader in Jesus Kristus, onse Heer, in Wie S'n diens ek hoop te bestee die meerdere kennis en ondervinding wat dit my voorreg was hier op te doen. Myn hartelikste dank vir die aangename en leersame kolleges van u hooggeleerde en hooggeagte professore, dr. O fabink, dr. H. Visscher, dr, Slotemakerde Bruine, en dr. O v i n k. Veral moet ek u, hooggeleerde en seergeagte promotor, prof. dr. J. A. C r a m e r, my dank betuig vir die wetenskappelike en tog simpatieke en vriendelike wys, waarop u my ingelei het en voortgehelp het in my teologiese studies, my leiding gegee het by die samestelling van my proefskrif en my hierin veral laat sien het die noodsaaklikheid van tot die bronne te gaan, en my gebring het tot die punt waar ek vandag staan. Met vrymoedigheid kon ek steeds my teologiese en geestelike moeilikhede met u bespreek, wetende dat u nie alleen professor maar ook vriend is vir u studente. Die beamptes aan die uniwersiteits-biblioteek is ek verskuldig vir hulle vriendelikheid en bereidwiligheid, en ek wil hier graag die name noem van die heer Bongertman en die heer van Bockel. Vir raad en belangstelling is ek u, geagte prof. Pont, baie dankbaar, en deur middel van u as voorsitter wil ek my hartelikste dank betuig aan die lede van' die Nederlandsche Zuid-Afrikaansche Vereeniging aan wie ek en so baie afrikaners soveel te danke het bjn. in sake geldelike ondersteuning en aanraking met die grote en edele wat Nederland gepresteer het op so velerlei gebied. Die Nederlandse Regering is ek veel verskuldig en bly ek dankbaar vir hulp op velerlei gebied en by name vir geldelike ondersteuning in die vorm van beurse. Aan u, geagte prof. N a b e r, is ek dankbaar vir baie nuttige wenke. Daar is dierbare gesinne by wie ons altyd welkom is en wie vir ons 'n ware toevlugsoord in die vreemde is. In enkele woorde kan ons nie weergee wat hulle vir ons beteken het en nog beteken; en daarom in kort bedank ons by name veral u, geagte Heer en Mevr. Vermooten en u, geagte Jhr. en Mevr. Beelaerts van Blokland, u, Mnr. en Mevr. vanKuipers, en die baie ander egte en hegte nederlandse vriende. My verblyf in Nederland en aan die uniwersiteit in Utrecht het my in sekere opsigte 'nnuwe mens gemaak met 'nnuwe uitkyk op die lewe, en hiervoor is ek nie ondankbaar. Klem maar dapper en degelik het ek Nederland gevind; my strewe is hierdie ideaal ook tot die myne te maak. Eindelik die afrikaanse broers en sust er s alhier is my werkelik broers en susters gewees, en terwyl ek u my hartelikste dank toeken vir al u liefde en hulp, wens ek u 'n voorspoedige loopbaan hier, en 'n spoedige terugkeer naar ons eie liewe vaderland. AAN DIE GEËERDE NAGEDAGTENIS VAN MIJ GELIEFDE VADER EN MOEDER INHOUD. INLEIDING 1 HOOFDSTUK I. Die invloed van die kristendom op die romeinse wetgewing ten opsigte van die waarde van die ongebore vrug 12 HOOFDSTUK II. Die beskerming van die kind teen kindermoord 34 HOOFDSTUK III. Die beskerming van die kind teen weggooi . . 52 HOOFDSTUK IV. Die beskerming van die kind teen verkoop . . 73 HOOFDSTUK V. Die liggaamlike versorging van die kind ... 84 HOOFDSTUK VI. Die sedelike en geestelike bewaring van die kind 108 BIBLIOGRAFIE 116 STELLINGEN 121 INLEIDING. Plutarch, Lycurg, tom. 1—15.11. p. 58, Aristot. de Republ. tom, 3, 7,16, p. 1333. Die kind is vandaag orals op die voorgrond en word van alle kante bestudeer en gewaardeer soos nooit tevore; die grote onverskilligheid omtrent sy belange in vroeëre tye soek hulle tans te vergoed deur 'n intensiewere studie van bom en van sy geestelike en liggamelike ontwikkeling; hulle wil die kind tot sy reg laat kom, so moontlik hom 'n billike kans gee in die lewensstryd; die plaas wat hy in die maatskappy beklee of moet beklee wil hulle beter peil, en deur die studie van hom wil hulle die volwassene soveel beter verstaan en help. Onse tyd is soseer betrokke in die belange van die kind dat hulle dit self genoem het: die eeu van die kind.. Hierdie belangstelling in die kind was in die grieks-romeinse heidense wereld niet te vind nie. Wel kry ons in die gedigte van Homerus skone beskrywinge van ouertrots en kinderlewe; maar naar mate die ou grieke almeer hulle primitiewe beskawing verruil het vir die meer ingewikkelde beskawing van 'n drukke stadslewe, vind ons ook minder hoe Waardering van die kind. Vir vele was hy enkel 'n middel tot vermaak en tydverdryf, selfs van spot, by wie geen wysheidslesse te leer is; hy behoor ook liefs by die vroue, en nie by die manne nie, dan eers nadat hy manne jare bereik het. Andere het hom weer beskou as van waarde alleen omdat hy 'n toekomstige burger vir die staat is, op die oomblik wel van geen nut, maar in elk geval miskien later; dan kon hy met meer of minder goed gevolg sy plaas as 'n enkele steen inneem in die grote staatsgebou, en also regverdiging gee vir sy bestaan. Vir ander weer had die kind waarde alleen as middel tot voortplanting van sy geslag en tot waarneming van sekere 2 Stobaeus, Florileg. tom. 4, tit. 77, p. 178. Zumpt: Ueber den Stand, u.s. w. 5. 13. Isaeus, oratie 2, 10, p. 17, en oratio 7, 30, p. 89. Stobaeus, Florileg, tom. 4. tit. 76, p. 176, Stobaeus, Fforileg. tom. 4, tit. 77, p. 178. godsdienstige pligte; die vader wou graag kinders besit opdat na sy dood sy naam nie sou uitsterf nie, en sy vermoë aan hulle sou oorgaan en nie in die bande raak van vreemdelinge nie. Dan was daar ook die geloof dat na 'n persoon se dood sekere soenoffers en andere godsdienstige rietes nodig was om die gees van die gestorwene tot rus te bring, anders moes hierdie gees in ellende en miskien vir 'n lange tyd rondswerf op die plaas waar die dode begrawe was. Omdat hulle hulle wou verseker van hierdie rus na die dood deur middel van genoemde rietes, was dit die algemeen verlange om eie kinders te hê; laasgenoemde sou in alle piëteit en getrouheid die laaste vrome pligte vir hulle ontslape ouers verrig. En waar daar geen kinders was in 'ngesin, daar het die ouers voorsiening gemaak deur kinders aan te neem. Vir vele was die kind niks anders as 'n vloek, 'n onnodige belemmering op die vryheid van die ouers; as daar iets ellendige» te denk is as 'n vader van kinders, sê 'n griekse skrywer, dan is dit 'n ander vader met meer kinders. Kinders as hulle lewe, is hulle 'n grote sorg; sterf hulle, dan veroorsaak hulle hierdeur smart; daarom het veel van hulle dit dwaas gevind, waar iemand gelukkig kinderloos is, om sy geluk te vernietig deur vreemde kinders aan te neem Was dit by vele die beskouing oor die waarde van kinders oor die algemeen, nog ongunstiger het hulle gedink oor meisiekinders in die biesonder» 'n Seun kon nog altoos sy vader se naam en geslag voortplant, en dit kon 'n dogter nie. Vandaar dan ook dat mens uitinge vind as: 'n wyse seun verskaf tog nog 'n beetje geluk vir sy ouers, maar 'n dogter is 'n vervelig besit. Daarom word ons verseker dat ouers al is hulle ook oogal so arm, darem tog hulle seuns behou en opvoed, maar dat selfs ryke lui daar nie teen opsien om hulle dogters weg te gooi of te vermoor nie. As die publieke opienie van hierdie aard was, dan kan ons begryp dat die wetgewing, wat maar altoos 'n weerkaatsing is van die publieke opienie, nie juis hoër gestaan het nie. Daar bet wel nie veel van die griekse wetgewing vir ons oorgebly 3 Plutarch: Lycurg. tom. Il, 15, 11, p. 58. t Aristoteles: de Republ. 7, 116, tom. 2, I p. 1335. Plato: de Republ. 5, 8. tom. 1, p. 334. Ibid. 5. 9, tom. 1, p. 334. Plato: Theai tetos, 151, c. p. 74, A. Apuleius: Metamorph. lib. 10 23, p. 196. nie, tog kry ons enkele klare gevalle by historiesie, as ook sekere aanduidinge by die wysgere. Wat die eigenlike wetgewers betref, wil ons die sekerste van hulle opnoem. Volgens Plutarchus, sou Lykurchus in Sparta omtrent die jaar 800 voor Kristus die vader alle mag oor sy kind ontsê het, die staat alleen had mag oor hom; die staat wou alleen van die beste, kragtigste manne gedien wees. Daarom werd so 'n kindjie kort na sy geboorte voor 'n raad van oue manne gebring om deur hulle ondersog te word; was hy gesond en sterk van liggaam dan werd hy goedgekeur; was hy swak of vermink, dan werd hy geneem naar 'n steile berg Apothetae 'ndeel van die Taygetus, en daar gelaat om van honger of deur verskeurende diere te sterf. Hierdie handelwyse word deur Aristoteles goedgekeur, en hy wil dat dit in sy ideale staat sal bestaan, opdat geen verminkte of swakke daarin sal opgroei nie. Eweëens leer Plato. In die geval van honde, perde en dergelike, sê hy, teel mens alleen van die beste om so die beste ras te kry; die sleggeteelde word weggedaan, uitgeroei; en net so moet dit ook in die geval van kinders wees. Dog naar sy gevoelens word hierdie reël versuim, en hy meen dat dit jammer is, want hierdeur word ook swakke en siekelike kinders grootgebring, en dit verhinder die menseras om tot volmaking te kom. Daarom raai hy aan dat die staat die kinders van sterke, gesonde ouers moet neem en in 'n opvoedingsgestig moet plaas om daar deur verpleegsters opgevoed te word, in een of ander afgesonderde deel van die stad, sodat die ouers, en veral die moeders nie hulle kan sien of besoek nie. Die kroos van ondeugdelike, siekelike mense, of kinders wat gebrekkig gebore is, moet hulle op 'n geheime en afgesonderde plek verberg om daar te sterf. En dit skyn, volgens Plato se eie verklaring, dat hierdie gewoonte algemeen was; en dit nie alleen in Athene en in die omgewing nie, maar in die ganse Griekeland. Ook latere skrywers as Posidippus meld hiervan. Thebe alleen maak 'n prysenswaardige uitsondering op hierdie reël. 4 Aelianus: Var.Histlib. 2, 7, tom. 1, p. 64. Zumpt: Ueber den Stand. S. 1314. Aristoteles: de Republ. lib. 5,6, tom. 2, p. 1305. lib. 7, 16. tom. 2. p. 1355. Polybius: Reliquiae lib. 37,4,4,tom.2, p. 133. Hesiod: Opera et Dies, reg. 454, p. 169. Euripides: Ion. reg. 349, 897, 1498, 1546. Polybius, Reliquiae, 4, 6 p. 134. Deur 'n regverdige en mensliewende wet straf sy die weggooi van 'n kindjie met die dood. Waar die ouers baie arm is, en so 'n kindjie nie kan opvoed nie, daar veroorloof sy die ouers om hulle kindjie naar die magistraat te neem; hy moet die kleintjie dan teen 'n nominale prys verkoop, waardeur die kind dan die eiendom word van die koper, maar onder verstandhouding dat dit nie beskou word as 'n slaaf nie, maar as 'n kind, en dat dit dan ook as 'n eie kind grootgebring word; die nominale prys sou dan maar eigenlik alleen daartoe dien om die nuwe vader van sy reg op sy nuwe kind te verseker. Intussen sy gesê, dat die betroubaarheid van hierdie mededeling in twyfel getrek word deur skrywers van naam, as in stryd met die toenmalige griekse gees. Ook teen die vernietiging van die ongebore vrug het sover ons weet geen wet by die grieke bestaan nie. Tot die pleë van hierdie misdaad het heelwat oorsake bygedra. Die land was arm en kon nie veel mense dra nie; daarom ook was dit die strewe om die stadsbevolking te bepaal by 'nseker getal en dit nie daarbo te laat gaan nie, soos b.v. in die geval van Massalië en Istrië en Heraklea. Daarby kom nog die valse hoogmoed, wat ouerpligte vrees, en die traagheid wat dit versuim, albei die gevolg van 'n gemaksugtige lewe; 'n sisteem van tweekindergesinne word weldra die reël, of liewer nog van éénkindgesinne, en dit slegs opdat daar tenminste 'n erfgenaam is. Veel mense wat wel getrou het, het gesorg om helemaal geen kinders te kry nie, en was daarby nog te lui om kinders van andere aante neem en die te versorg. Baie andere weer wou helemaal nie trou nie, maar wou tog die genot van die huwelikslewe smaak. Teen hierdie misdrywe was daar geen wetgewing nie, en Griekeland moes vir haar lawwe gemaksug swaar boet; want ten gevolge hiervan het haar bevolking skrikwekkend afgeneem en het sy 'n prooi geword van armoede aan mense en van elke invallende krygsmag. Dat hulle so ongeërg die ongebore vrug vernietig het, was deels ook te wyt aan toenmalige spekulasies omtrent die 5 Plutarch: de Placit. Philosoph: ' Script, moral. tom. 2, p. 1108. Sie ook: Aristotel: de Republ.7,15. Plutarch: De Amore ProelisScript | Moral. 1, p. 602. Plutarch: Vita Solonis 8, tom. 1, p. 101. Ibid. 23, tom.l,p.l08. ' Plutarch: I Vita Lycur( 15, 9; p. 58 fisiologiese waarde van die fetus. Was dit 'n lewende wese of nie? An f etus in utero sit animal? Plato meen van ja, omdat dit beweeg en homself voed. Die Stoa ontken dit en sê dat dit 'n deel van' die moederlyf is net soos vrugte deel is van die tak; maar as die vrugte ryp is dan val dit af. Ook Empedokles ontken dat die fetus 'n lewende wese is; dit is wel begiftig met 'nsiel, spiritum praeditum, ifiitvovPt maar dit begin eers asem haal na die geboorte. Diogenes het weer geleer dat diere en ook mense gebore word sonder siel, inanimata, d^vyx, maar dan in warmte; onmiddellik na die geboorte van die dier of mens trek die warmte die lug van buitje in die longe; hierdie lug noem hy anima. Ook Hierophilus meen dat eers na die geboorte en nadat die vrug lug ingeasem het, dit 'ri animal is. Hieruit blyk dat die meerderheid van opienie oorhei naar die beskouing dat die ongebore vrug geen aanspraak kan maak op die eer van 'nmenselike wese te wees nie. Ons het al te vore gewys dat die verkoop van kinders in biesondere gevalle veroorloof was in Thebe, maar dit het ook in andere griekse stede plaas gevind. Plutarchus sê dat die arme in Athene hulle kinders liefs nie wou groot bririg nie, om op die wyse te voorkom dat hulle dan as hulle groot is gebrek sou ly, hulle het hulle of weggegooi of hulle verkoop; hierdie laaste het veral plaasgevind waar die skuldeisers teen alle menslike gevoel in, en vergetende die benarde tydsomstandighede, met alle geweld hulle wins soek in te kry; en daar was geen wet om hierdie verkoop van kinders teen te gaan nie. Solon het egter enige maatreëls geneem teen die verkoop van meisies, maar het die van ander weer toegelaat. Dat hierdie minagting van die kind kon bestaan en voortduur is onder andere ook toe te skryf aan die laë beskouing van die huwelik wat by vele filosofe en wetgevers gangbaar was. Lycurgus het toegelaat dat jonge sterke manne by jonge vroue van oue manne kom om so 'n kragtige kroos te ver- 6 Plato: RepubL 5, 9, p. 334. Zumpt: Ueber den Stand S. 1415. wek. Hierdie selfde raai Plato aan in sy ideale staat, en dit as beloning vir goeie dienste deur die jonge manne aan die staat gedaan. En eweeens leer Aristoteles. Die hoë beskouing van die huwelik, dat dit bestaan uit weersydse liefde en waardering, was so te sê onbekend, en indien dit voorgekom het was dit maar selde; die reël was dit stellig nie, anders sou Demosthenes nie kon sê het: vroue het ons om vir ons in die huis te sorg, maar minnaresse hou ons aan vir ons vermaak. Nog 'n rede of twee moet genoem word waarom die kind so min by die grieke getel het. Die eerste meen ons is dat hulle maar eenvoudig hierin die voorbeeld van hulle gode en godinne gevolg het. By hierdie denkbeeldige wesens het mens tevergeefs gesoek naar huiselike lewe, kuisheid, gehoorsaamheid aan ouers, of liefde jeens kinders. Voorbedde lê voor die band in oorvloed. 'n Andere rede moet ons soek in die vreemde misdryf, waaraan die grieke veral skuldig was en wat deur grieke en romeine albei genoem werd: griekse liefde; ek bedoel die paederastie, of die sedelike misbruik van jongens deur ouere manne. Hierdie misdryf het ontstaan in Kreta, was daar deur die wet erken, maar het die ontvolking van daardie vroeër so digbevolkte eiland veroorsaak. Dit het toen Sparta binnegedring, het daar die mode geword, sodat dit selfs 'n skande geag werd vir 'n jonge man om hom nie hieraan toe te gee nie; Sparta het ook die bittere vrug hiervan gepluk, want dit het veel bygedra tot haar verswakking en val. Ewe verderfelik het hierdie ondeug gewerk op die sede van Athene: afkeur van die huwelik, minagting vir vrou en kind, sedelike onverskilligheid en ennuü By die romeine het die vrou en dus ook die kind 'nhoëre posiesie beklee, maar hier had die vader 'n onbeperkte mag, 'n mag van dood en lewe: potestas vitae necisque, waarvan later meer volledig sal word behandel. Na die verowering van Griekeland en die Ooste het daar ontstaan naar Rome 'n geweldige toestroming van oosterse weelde en van oosterse en griekse ondeugde; dit het daartoe 7 Vorlander: Geschichte der Philosoph.Tom 1. S. 180. Ibid. S. 181-182. gelei dat dieselfde sedelike misbruike wat in Griekeland geheers het, en hierdie land tot 'n val gebring het, ook te Rome pos begin vat en weldra net so welig, dog op uitgestrekter skaal, gewroetel het in die wereldstad. Keisers as Augustus en ander het dapper daarteen tekeer gegaan deur middel van die wetgewing, maar nie deur hulle eie voorbeeld nie; en dus werd daar ook nie veel sukses geoes nie. Die heidense godsdienste was ten enemaal onmagtig, het miskien eerder tot verergering van die toestand bygedra. Die griekse filosofie was oorgebring naar Rome en het daar vaste voet gekry. Veral die stoïsynse leer het veel gedaan om die geletterde deel van"die volk die goeie en edele voor te hou in 'ntyd van algemene selfsug. Seneka, één van die beroemdste vertegenwoordigers van hierdie skool, het veral nadruk gelê op medelye, wereldburgerskap, menseliefde; ook die slawe is onse broere, want in hulle gees is hulle nie slaaf maar vry soos ons. Epiktetus het geleer dat ons almal kinders van God is, en daarom moet ons met geduld die beproewinge Gods dra; hy vorder menseliefde en broederliefde, barmhartigheid en geduld, en hy ywer teen egbreuk. Maar by dit alles het die kind nog nie tot sy reg gekom nie, want steeds nog werd hy beskou enkel as deel van die staat, en dus gehelp en beskerm alleen maar in sover as hy tot nut sou wees vir die staat. Selfs werd die griekse beskouinge oor die ongebore vrug, as deel van die moeder en nie as afsonderlik wese in homself, deur die romeine goedgekeur en in die wette opgeneem, soos Ulpianus getuig in, nota 13 en 14 agter. Die kristelike leer kom toe in en het 'n gehele omwenteling veroorsaak in die beskouing oor die kind. Die Heer Kristus is self as 'n kindeke gebore geword en het also die staat van kind geheilig, soos Hy ook die van jongeling en van man gedaan het. Hy het die kinders tot Hom genooi, hulle aangeneem en geseën; hulle gesindheid aanbeveel vir Sy disiepele; die hoë waarde wat hulle voor God Almagtig besit, het Hy op onbetwistbare wyse verkondig, en die kinders tot die saad van die kerk gemaak, deur hulle te vereer met die eer- 8 Origen: contra Celsum, lib. 3, 45. ste martelaarskap. Die kind is 'n menslike wese, het 'n persoonlikheid presies soos 'n volwassene, en is net so dierbaar in die oog van God as hy. Meer nog, soos met 'n volwassene, so ook staan daar vir die kind net één van twee te wag: met God te leef en te sterf en also die ewige geluksaligheid te beërf, of aan die ander kant, sonder God hier te leef en Hora hierna ook te moet ontbeer. Dit was die bedoeling van die eerste kristenpredikers om veral die oneindige waarde van dit kindersiel voor God vir die mense te laat verstaan; dit het hulle gedaan deur woord en geskrif en barmhartigheidswerk; en hoewel hulle aan' die begin die oorgrote meerderheid teen hulle had, het hulle volhard om die publieke opienie te vorm naar hulle beskouing. Hierin het die stoïsynse leer hulle ook al te hulp gekom; maar oor die algemeen was dit tog maar steeds nuwe grond wat hulle moes braak, grond begroei met allerlei vooroordele en verkeerde opvatting. Maar juis in hulle volharding hierin het hulle getoon dat dit hulle erns was en dat hulle dit by die regte eind had; 'n kristelike godsdiens waar met die kind nie rekening gehou word nie, is nie die egte nie. Wat Celsus hulle tot skande wou dui, n.1. dat hulle ingang soek te kry by die kinders en die vroue en die ongeletterdes vir hulle leer omtrent die liefde van God en die saligheid van die mens — dit was juist hulle roem, en daarin wou hulle volhard. En dit was nie vergeefs nie. Hoe meer die kristelike kerk hom uitbrei, hoe meer ook werd die kristelike beskouing van die kind bekend en gewaardeer, en hoe sterker ook die publieke opienie ten gunste hiervan. Die direkte inwerking op die romeinse wetgewing moes egter nog lang uitbly, veral solang die kerk nog vervolg werd en haar leer afgekeur en teengewerk werd. Dis wel moontlik dat op indirekte wys die kerk tog bygedra het tot die humane wetgewing van keiser Alexander en andere, as mens in ag neem dat reeds onder Domitianus (81—96) die kristendom deurgedring het tot die konsulêre stand, b.v. Flavius Clemens en Flavia Domitilla; dat hierdie invloed duideliker te bespeur 9 is aan die hof van Commodus (180—192), veral in die persoon van Marcia, sy eggenoot; dat Epiktetus wie s'n invloed groot was as sedeleraar, en Galen die beroemde medikus, gunstig geoordeel het oor die kristene; dat Julia Mammaea die keiserin-moeder van Alexander, en hyself (222—249) die kristene baie goedgesind was; dat Filippus die Arabier (244— 248) selfs 'n kristen genoem is; en ook is dit nie onmoontlik dat selfs die bittere vervolger Diokletianus (284—305) iridirek van die kristene geleer het en in sy wetgewing beïnvloed is deur 'n leer wat in sy tyd tot alle dele en stande van sy ryk deurgedring het, en wat 8 jaar na sy dood erken sou word van staatswege — Konstantyn s'n edik van Milaan — as religio licita naas die ander godsdienste iri die romeinse ryk. Selfs nadat die ryk kristelik verklaar is deur die troonbestyging van Konstantyn 325 as alleenheerser, was die kristelike inwerking op die romeinse wetgewing nie dadelik te bespeur nie. Konstantyn moes voorsigtig stuur tussen, enersyds, die leer van die kerk wat hy aangedaan was, en andersyds die romeinse wetgewing wat reeds in 'n sekere mate 'n soliede liggaam gevorm het, en die bekwaamste uitleggers waarvan byna uitsluitend heidene was. Ook moes hy dikwels afsien van 'n ideële wetgewing om hom aan te pas by die benarde tyds- en landsomstandighede, en van twee euwels die mindere kies. Hoewel die kerk eers van staatswege deur Konstantyn die Grote erken werd, was sy vóór die tyd al druk besig om haar algemeen gesag te laat geld op haar gemeentelede en deur hulle op die publiek; hoewel hier moet gesê word dat die kerk aan die begin meer besorg was om haar lede suiwer te hou van die besmetting met die wereld. Hierdie gelding van haar gesag het sy soek te weeg te bring veral deur middel van sinodes. Die eerste waarvan ons weet is die konsielie van Ancyra in Galatië 314; dit was maar 'n prowinsiale sinode en bygewoon deur nie veel meer dan 'n dosyn biskoppe. 'n Ander werd gehou te Neo-Caesarea in Pontus omtrent 315, dus nie 10 ver van die eerste nie. 'n Derde te Gangra ook in Pontus miskien in 330. Hierdie drie was prowinsiale sinodes en het gesoek om reëlinge te maak vir die kerke in hulle omgewing; veel van hierdie reëls of kanones het later ook wyer gesag gekry en is in oorspronkelike of veranderde vorm op die lys van meer bekende en meer algemene konsielies opgeneem, In 325 werd te Nicea in Klein Asië nie ver van Konstatinopel en onder voorsitterskap van keiser Konstantyn self die eerste algemene sinode gehou. Die kanones van hierdie sinode het algemene erkenning erlang oor die hele kristelike kerk, met enkele uitsonderinge, en het in die kerk gegeid presies soos die rykswette in die publieke lewe; die kerk self was 'n soliede liggaam met eie wetgewing naas die staat; en juis deur haar solidariteit het haar wette en kanones almeer ook grote invloed uitgeoefen nie alleen op die kerklede nie, maar ook op die wysiging van die staatswette, soos ons later hoop aan te wys. Ook het invloedryke kristenskrywers en staatsmanne soos Lactantius e.a. deur hulle invloed op die keisers en op hulle omgewing veel kon bydra om die kristelike wetgewing naar kristelike ideale te doen verander. Ons sien dus dat die wetgewing in die romeinse ryk in 'n sekere mate drie fases deurgemaak het: 1) die suiwer heidense, 2) die heidense wetgewing onder kristelike invloed, 3) die kristelike wetgewing. Die doel wat ons ons voorhou is om na te gaan wat die invloed van die kristendom was op die romeinse wetgewing ten opsigte: 1) van die waarde van die ongebore vrug, 2) van die beskerming van die kind a) teen kindermoord, b) teen die weggooi van die kind, c) teen die verkoop van die kind. 3) van die liggamelike versorging van die kind, 4) van die geestelike versorging van die kind. 11 Die saak van die erfreg as ook van die reg van buitenegtelike kinders laat ons buiten beskouing. Die notas het ek deurlopende sywers gegee om dit gemakkelik te maak daarheen terug te verwys. Vir die bibliografie, ediesies en verkortinge van name geliewe agter te sien. HOOFSTUK I. Die invloed van die kristendom op die romeinse wetgewing ten opsigte van die waarde van die ongebore vrug. Aan die begin van die romeinse geskiedenis hoor ons byna niks van die gebruik van afdryfmiddels nie, ewe min as wat ons hoor van egskeidinge. Die ongekunstelde lewe van die ou romeine het die ongebore vrug ongehinder gelaat; daarby was hulle bly as daar nuwe burgers, mannelike en vrouelike, vir die staat g eb ore werd. 1) Dit was toen en deels ook later 'n eer om 'n grote kroos te hê. Daarom ook verneem ons van geen wette teen hierdie euwel in daardie tyd nie. Met die krygsveroweringe in die Ooste en die instroming van oosterse weelde en gemak, en as gevolg van die almeer artifisieel worde van die lewe, het hierdie kwaad ook spoedig sy intrek geneem in Rome, en het daar baie aanhangers gekry. 1*) Die censor of opsigter van die publieke sede werd mag gegee om die vader wat hieraan skuldig is te straf of te laat straf. Dit was veral die geval in die tyd van Augustus, 'n keiser wat sy bes gedaan het om die ryk vir verval te bewaar deur kinderteelt aan te moedig en deur die huwelik tog weer op 'n respektabele hoogte te bring deur middel van sy huweliks wette. Met die keisertyd tog het hierdie misdryf 'n grote omvang bereik, was iets helemaal alledaags geword; vroue en mans het hulle diens aangebie om 'n aanstaande moeder van haar ongewenste vrug te bevry; dit het 'n vaste en erkende bedryf geword; allerlei middels, allerlei kunste 1) V o i g t, 12 Tabulae, 2. p. 243. la) P a u 1 y Real Encys sub voce: Abortio, 1. S. 107. 1) P 1 a u t u s ; Mil. Glor. 3. 1. 110, tom. 3. p. 40: Af lila laus est, magno in genere et in divitiis maxumis liberos hominum educare, generi monumentum et sibi. 13 werd hiertoe aangewend, slegte en slegtere. Vroue het daarteen opgesien om moeders te word en dit nogal uit pure ydelheid; 3) hulle was bang dat hulle hulle liggamelike skoonheid hiervoor sou moet prys gee; die sug naar leë bewondering vir uiterlike mooiheid het by hulle versmoor die eer van moeder te wees en die geluk van moederliefde te smaak. 4) Andere van die vroue wou nie vir hulle mans kinders skenk nie, want hulle wis, dat wat hulle sou ter wereld bring, tog nie kinders van hulle eie mans was, maar basterkinders, gehore uit ontugtige omgang met slawe en andere. Maar genoemde misdryf werd nie altoos straffeloos begaan nie; 5) dikwels moes sulk 'n ongelukkige vrou dit ontgeld met haar lewe; die dood van haar aanstaande suigeling bewerk ook tegelykertyd haar eie dood. Dit was in die oë van baie van die edelste geeste van daardie tyd 'n verdiende loon; hulle het nie meegegaan met die nuwe misbruike nie, maar wou die oorspronkelike hoë sede bewaar. Sulke wrede handelswys verwag mens nie by diere nie; 6) selfs nie by die wrede leeus en tiere nie; te groter skande dan vir 'ntere vrou en vir 'nman wat skuldig is aan die moord van hulle 3) 0 v i d. Nux Elegia Tom. I. lin. 20—23 p. 332; Nunc uterum vitiat quae vult formosa videri, Raraque in hoe aevo est, quae velit esse parens. 4) Juvenal. Sat. 6. 595—599 p. 165: Gaude, Infelix, atque ipse bibendum porrige quidquid erit; nam si distendere vellet et vexare uterum pueris salientibus esses Aethiopis fortasse pater; mox decolor heres impleret tabulas nunquam tibi mane videndus. 5) Ovid. Eleg. 2. 14 lin. 37—40. At tenerae faciunt (perdere fetus), sed non impune, puellae; saepe, suos utero quae necat, ipsa perit, ipsa perit ferturque toro resoluta capillos, et clamant „Merito" qui modo cumque vident. 6) Ovid. Eleg. 2. 14. lin. 35—36. Hoe neque in Armeniis tigres facere latebris, Perdere nee foetus ausa laena suos. 14 kind, gebore of ongebore. 7) Daarom het sommige van hulle dit ook in sterke bewoordinge afgekeur as iets wat die publieke veragting en afsku en haat waardig is. 8) Aan die ander kant, die vroue wat hulle by die goeie ou gewoontes en verhewene sedes gehou het, en wat groots was om onder haar hart die edele las van 'n ongebore kind te dra, vir die het hulle ook lof gehad en het hulle tot 'n navolgenswaardige voorbeeld vir ander voorgehou. Maar die skrywe van sulke edele geeste kon nie veel daartoe bydra om die bestaande kwaad te verminder nie; dit was te diep gewortel in die volkskarakter en lewensbeskouing, en vele dinge het daartoe bygedra om die kwaad eerder te versterk dan te verminder. Ons hoef net te wys op enkele feite. Dis oorbekend dat die lewe te Rome in die keisertyd 'n toppunt van weelderigheid bereik het soos miskien nooit tevore of daarna; die sug naar selfgenot en selfbehaging was die één doel waarnaar die meeste gestreef het en waarvoor hulle ook alles opgeoffer het; hoog en laag het hieraan gely; die verkwisting van' geld aan eetmale, dure villas, slawe, spele en dergelike, was ongehoor; die hoë stande het die voortou geneem, en het gewillige navolgers gevind in die res van die 7) Aul. Gellius Noct. Graec. XII. I p. 260. Pleraeque istae prodigiosae mulieres fontem illum sanctissimum corporis, generis humani educatorem, arefacere et extinguere cum periculo, quoque aversi corruptique lactis, tanquam pulchritudinis sibi insignia devenustet; quod quidem faciunt eadem vecordia, qua quibusdam commenticiis fraudibus nituntur, ut foetus quoque ipsi in corpore suo concepti aboriantur, ne aequor illud ventris irrugetur ac de gravitate oneris et labore partus fatiscat; quod cum sit publica detestatio communiqué odio dignum. 8) S e n e c a Dial. 12 ad Helviam. par. 16 tom. I p. 255. Non te, bene in antiqua et severa institutam domo, periculosa etiam probit peioris detorsit imitatio. Nunquam te fecundidatis tuae, quasi exprobraret aetatem, puduit. Nunquam more aliarum, quibus annis commendatio ex forma petitur, tumescentem uterum abscondisti quasi indecens onus, nee intra viscera tua conceptas spes liberorum elisisti. 15 volk; hiermee het soos altoos gepaar gegaan onverskilligheid omtrent sedelike gedrag, en 'n grote minagting vir die huweliksbande; 9) <üe voorste manne het hierin die voorbeeld gegee; Maecenas het sy vrou gedurig verander; Cato het sy vrou aan sy vriend Hortensius gegee en na sy dood het hy haar weer terug geneem; Cicero het sy vrou Terentia laat gaan omdat hy 'nnuwe bruidskat begeer het; andere het hulle vroue laat gaan om andere nietige redene of om helemaal geen rede. Die vrou het hierdie les dan ook perfek van die mann'e geleer; hulle ook het op egskeiding gedwing waar dit nie nodig was nie, en het van man verander, net so veel as die mans hulle vrouens gewissel het; ons lees van 'nvrou wat ag mans had in vyf jaar; 'n ander had twee en twintig mans altesaam; die vroue het die jare gereken nie naar die consuls nie, maar naar hulle verskillende eggenote. 10) In één jaar alleen was daar drie duisend egskeidings hangende in Rome; by die hoëre klasse het hulle getrou enkel uit winssug, om die rykdom van die meisie; vroue uit die hoëre stand om aanklag weëns stuprum of adulterum te voorkom het hulle name laat stel op die lys van prostitues deur die aediles opgestel. Gemeng swem en baai was kenmerkend vir hierdie tyd, en werd in' die hand gewerk deur dat die keisers self Baii ingerig het tot 'nlukse badplaas; die paederastie was 'n ingewortelde kwaad; geen vrou het gewaag om op straat te gaan sonder deur 'n slaaf vergesel te wees: dit was 'n tyd van nasionaal sedeverval. Weëns dit alles kon die ongebore vrug onmoontlik heilig geag en behandel word. Daarby kom dat waar die rykdom so opgehoop werd, daar ook baie en bittere armoede gely werd deur die armere klasse, en menige vrou het geen ander uitweg gesien in tye van nood dan om die ongebore kind maar stilletjies te vernietig. 9) Lecky Hirt. of E. M. 2. p. 307. 10) Volgt, Rom. Recht 2, S. 46. 16 Die heersende wreedheid van daardie tyd het ook bygedra om maar 'n geringe waarde te laat heg aan die menselewe. Die swaardgevegte werd aangemoedig deur die leiers in die land, en deur hulle gegee by elke geleentheid van publieke vreugde; H) somtyds werd soveel as 1600, somtyds selfs tot 10000 manne gebruik om teen mekaar te veg; en dan was dit 'n geveg tot die dood, sodat honderde op een dag in gruwelike smart moes omkom, om te voldoen aan die wrede behaagsug van die verwende toeskouers; hulle het dit nie eens ontsien om ook eetmale met sulke bloedtonele op te luister nie. Selfs vroue het aktiewe deel geneem aan hierdie wrede spele; terwyl die kinders hulle ouers vlytig nagemaak het in' hulle spulletjies. Die waarde en die heiligheid van die menselike lewe het gedaal tot nul. Hierby kom nog dat die romeine hulle by die griekse filosofe aan gesluit het in hulle waardering van die ongebore vrug. 12) Ons het al in die inleiding die gevoelens van hierdie filosofe weergegee; die gevoelens is nie alleen deur die romeinse wysgere en volk oorgeneem nie, maar is ook in die 11) Lecky Hist. of E. M.; I, p. 281. 12) Plutar. De plac. phil. p. 1108. An foetus sit animal. Plato animal esse censet quia et moveatur in utero et alatur. Stoici, partem ventris esse, non animal, utque fructus, qui stirpium sunt, ubi maturuere, defluunt, ita rem quoque habere de foetu. Empedocles foetum non esse quidem animal, spiritum tarnen praeditum in utero; primam autem animalis respirationem fieri, quum partu edit decedente humore qui est in foetu, et in exhausti locum succedente in vasa reservata aere externo. Diogenes inanimata nasci animalia, sed cum calore; et insitum calorem simul atque natum est animal, animam in pulmones aürahere. Hierophilus naturalem foetui in utero, non animalem motum permittit, motusque causam edit nervos; animalia autem turn demum fieri, quum ex utero effusa aliquid aeris accipiunt. En ook op pag. UIL Quantum tempus ad formandum in utero animalis foetum requiratur. Empedocles hominum membro incipere conformari ait die trigesima sexta, perfici membra die undequinquagesima. Aesclepiades masculorum quod sint calidissima initium vigesimae sextae diei defert, nonnullis etiam maturius ponitj perfici autem membra intra diem quinquagesimam. 17 wette opgeneem en also bekragtig. 13) So getuig Papinianus dat die ongebore vrug nie met reg 'n mens genoem kan word nie; en 14) Ulpianus sê dat die ongebore vrug deel is van die vrou of van haar ingewande; eers na die geboorte, dit wil sê as die Vrug losgeraak is van die vrou, dan het haar man reg daarop as vader om daarmee te doen naar goedvinde; maar voor die geboorte kan die vroU daarmee doen soos sy wil, want dis tog 'n deel van haar. Augustus het probeer om die vernietiging van die ongebore vrug teen te gaan deur middel van sy huwelikswette. 15) In die jaar 18 v. K. passeer hy die lex Julia de Maritandis Ordinibus waardeur die mense verbode was om ongehu te bly; die senaat gee sy toestemming, maar die volk was so daarteen dat hy die saak maar daar moes laat; alleen die 13] D ig. 35. 2. ad leg. Falcid. leg. 9. I. p. 508. Papinianus: In Falcidia placuit ut fructus postea percepti, qui maturi mortis tempore fuerunt, augeant hereditatis aestimationem fundi nomine qui videtur in illo tempore fuisse pretiosior, I.) Circa ventrem ancillae nulla temporis admissa distinctie est nee immerito quia partus nondum editus, homo non recte fuisse dicitur. 14) D i g. 25. 4. De ventre inspicien. lex I. I. Ulpianus: Ex hoe rescripto evidentissime apparet senatus consulto de liberis agnoscendis locum non habuisse, si muiier dissimularet se praegnatem vel etiam negaret vel immerito; partus enim antequam edatur, mulieris portio est vel viscerum. Post editum plane partum a muliere jam potest maritus jure suo filium per interdictum desiderare aut exhiberi sibi aut ducere permittere. So ook Gravina: p. 46. Nota: Maternorum porro viscerum latens onus, infantem nondum editum, hominem; imo animal esse, negant jurisconsulti; idem Stoici putasse dicuntur Plutarcho. En ook p. 47: Et Papinianus ait, beneficio affici hominem, hominis interesse. Hominem porro in fructu esse jurisconsulti negarunt; quanam ratione ducti, nisi quod natura omnes verum fructus, hominis causa, comparaverit? Quod est a Stoicis, qui cetera hominum causa nata esse dicebant. De foetu etiam, qui est in utero matris, jurisconsulti nostri proxime, atque Stoici existimarunti non enim animal, sed portionem ventris materni; plerique illum dixerunt, later quos Ulpianus ait: Partus enim antequam edatur, mulieris portio est, vel viscerum. Quam sententiam Stoicis tributam scimus. 15) Z u m p t: Ueber den Stand S. 41. 2 18 wet De Pudicitia kon' hy deurdwing, waardeur hy strenge strawwe dreig teen egbreuk en ongeoorloofde omgang met vrygebore meisies. Maar Augustus won sy plan deurset: die romeinse burgery te vermeerder deur middel van die wetgewing; die wet sou hy nie te niet doen, maar hy sou die mense 'n kans gee van één jaar; hy het intussen die wet versag en in die jaar 9 n. K. -dit laat deurgaan as die lex Papia Poppaea; beide konsuls wat die wet onderteken het was egteloos en kinderloos; die wet het geeis dat alle hubare manne tot sestig jaar en alle hubare vroue tot vyftig jaar in die huwelik moes tree. Strawwe werd toegepas op egtelose en kinderlose mans bo 25 jaar, en op vroue bo 20 jaar;16) terwyl aan die ander kant spesiale voorregte toegeken werd aan gehudes wat kinders had, hoe meer kinders hoe groter voorregte, veral in die vorm van staatsonderhoud, reg tot erfenis aanvaar, by woning van die publieke spele, verkry van ampte, verkry van vryheid, en dergelike. 17) Hierdie wet: Papia Poppaea, het 'n tamelike goeie invloed gehad om die huwelikskue romeine te dwing om te trou en kinders te teel, en het so die begeerte tot gebruik van afdryfmiddele enigermate teen gegaan. Die eerste wet sover as ons weet wat teen die gebruik van afdryfmiddele gemunt was, was 'n uitbreiding van die lex Cornelia de sicariis et veneficis. Dit word getuig deur 18) Mar- 16) V o i g t : Rom. Rechts. 2. S. 48. 17) Zumpt, Ueber den Stand, S. 45. 18) D i g. 48. 8. 3, 1 en 2: Ad leg. Corneliam de sic. et venef. p. 801. Marcianus: Eiusdem legis Corneliae de sicariis et veneficis capite quinto, qui venenum necandi hominis causa fecerit vel vendiderit vel habuerit, plectitur. Eiusdem legis adficitur, qui in publicum mala medicamenta vendiderit vel hominis necandi causa habuerit. Adjectio autem ista „Veneni mali" ostendit esse quaedam, et non mala venena. Ergo nomen nudinsa est et tam id quod ad sanandum, quam id, quod ad occidendum paratum est, continet sed et id quod amatorium appellatur; sed hoe solum TTff t'ir ia ea lege, quod hominis necandi eausa habet. Sed ex senatusconsulto medicamentum ad conceptionem dedit, ex quo ea quae acceperat decesserit. 19 cianus wat sê dat nie alleen die mense strafbaar is wat gif maak of verkoop of besit met die doel om ander te dood nie, maar dat die wet uitgebrei werd om ook sulke te straf wat amatorium of liefdedrank toedien, of drank teen voorkoming van bevrugtiging of tot afdryf van die vrug. 19) Ook sê Ulpianus in die tyd van Caracalla, dat volgens wet 'n vrou wat skuldig is opsettelik die ongebore vrug te verwyder, veroordeel word tot ballingskap. 20) Dit word deur sommige beskou as die eerste romeinse wet teen aborsiepleeg. Miskien is dit dieselfde wet in veranderde vorm wat volgens 21) Marcianus deur die keisers Severus en Antoninus gemaak was, waardeur hulle vroue aan hierdie misdaad skuldig veroordeel tot 'ntydelike ballingskap, want, sê hulle, dit is nie reg, maar onwaardig en onregverdig, dat 'nvrou ongestraf haar man van kinders sou beroof; want volgens hierdie wet het die gehude man reg op die ongebore vrug as 'n aanstaande kind van hom; 22) daarom is ook net 'n gehude vrou, of 'n geskeie vrou wat swanger is en wat aan hierdie misdaad skuldig is, strafbaar deur die wet; 'n ongehude vrou daarentegen mag met die ongebore vrug doen naar verkiese. Soos die wette onder 18 en 19 val onder die wat handel oor moordenaars en gifmengers, so val 21 onder die extraordinaria crimina, buitengewone misdade. 23) Paulus haal aan 'n wet waardeur mense, skuldig aan die toedien van drank tot die voorkoming van bevrugtiging, al was die niet kwalik bedoel, maar enkel om die slegte voor- 19) Dig. 48. 8. 8. Ad leg. Corn. de sic. et venef. p. 802. Ulpianus: Si mulierem visceribus suis vim intulisse, quo partum abigeret, constituerit, eam in exilium praeses provinciae exiget. 20) Gibbon: Deel. and Fall of R. E., I p. 92. 21) Dig. 47. 11. 4. De extraor. criminibus, p, 787. Marcianus: Divus Severus et Antonius rescripserunt eam quae data opera abegit, a praeside in temporale exilium dandam; indignum enim videri potest impune eam maritum liberis fraudasse. 22) Pauly Real Ency. Abortio 1. S. 107. 23) D i g. 48. 19. 38. 5. p. 817. Ad leg. Cor. de sic et ven.: Paulus: Qui abortionis aut amatorium poculum dant etsi dolo non faciunt, tarnen quia 20 beeld, veroordeel word tot verbanning, die van laëre rang om te werk in die myne, die van hoëre rang tot verlies van 'n deel van hulle besit en om te woon op 'n eensame eiland. Sterf die man of vrou aan wie die drank toegedien was, dan word die drankmengers met die dood gestraf. Die poging van 24) 'nvrou om aborsie te pleeg en also die man van kinders te beroof, was geldige rede vir die man om egskeiding te eis, maar die vrou kon nie van moord beskuldig word nie, daar die ongebore vrug nie as 'n mens betrag werd nie, maar slegs as deel van die vrou, soos ons gewys het onder nota 13 en 14 hierbo. Dit is sover as wat die heidense romeinse wet gekom het in die waardering van die ongebore vrug; en selfs die skone frases van humanitariese skrywers as Seneca: Dum inter homines sumus, colamus humanitatem, (De Ira. ad fin.) of van Terentius: Homo sum, humani nihil a me alienum puto, (Heaut ont. 1. 1. 126) het nie veel kon teweeg bring om die kleine ongebore tot sy reg te laat kom nie; en dit is wat ons verwag as ons sien dat Chremes die spreker van die laaste seer bekende uitdrukking ook dieselfde man is wat 'n beetjie verder in die toneelstuk bevel gee om 'npasgebore kindjie op die straat wegtegooi. Deur die wetsbesluite, deur die geskrifte van die filosofe, deur die voorbeeld wat die toneel voorgehou het, deur die publieke opienie was die kleine ongebore alle reg ontsê, en was hy oorgelewer aan die willekeur van sy moeder, wat hom in die lewe kon hou of kon vernietig. Dit het 'n sterkere krag gevra as voorgenoemdes om wet en publieke opienie in sy guns te verander, en die krag het hom weldra geopenbaar as die kristelike godsdiens. In die One Testament word nêrens melding gemaak van van aborsie; dit skyn onbekend te gewees het by die jode. Hulle het die ongebore vrug as 'n lewende wese beskou soos mali exempli res est, humiliores in metallum, honestiores in insulam amissa parte bonorum relegantur, quodsi eo (ex hoe) muiier aut homo perierit, summo supplicio adficiuntur. 24) P a u 1 y Real Ene. 1. S. 107. 21 ons lees in Genesis 25 vers 21. Hierdie geskiedenis van Jakob en Esau word ook aangehaal in Hosea 12.4 en in Rom. 9.10; terwyl ons dieselfde beskouing vind in Lukas 1 vers 35, 41, 44. Miskien kan die uitdrukking „sonder natuurlike liefde" Rom. 1.31, deels ook sien op die gebrek aan waardering deur ouers van die ongebore vrug, In elk geval die joodse beskouing is oorgeneem geword deur die kristelike skrywers en met reg; en in hierdie skrywers het die ongebore kind sy grote volhardende pleitbesorgers gekry. Hulle het hulle meermale beroep op genoemde geboorte van Esau en Jakob; Lukas 1.35 het ook 'n kragtige stoot gegee in die goeie rigting, want die ontvangenis van die Messias deur die maag Maria was steeds 'n goddelike wonder in die oë van die ou kerkvaders. Waar by die griekse en latere romeinse wysgere dit 'n hinke was op twee gedagtes, 'n onsekerheid of die fetus mens was of nie, daar het by die kristenskrywers geen die minste twyfel bestaan nie. Hulle wou nie saamgaan met die leer van 25) Aristoteles as sou die foetus aan die begin van sy bestaan enkel vegetaries wees, daarna 'n dierlike siel ontvang en eers na veertig of vyftig daë 'n redelike siel hê, en as sou dit minder sleg wees die foetus vóór die veertigste dag te vernietig dan daarna. Hulle erken weliswaar sy gestadige groei, 26) en dat hy 25) A r i s t o t. De Republica 7, 15 Tom. 2. p. 1334. At ratio et mens nobis sunt naturae finis, quare ad has oportet ortum nostri et consuetudinis meditationem atque exercitationem parare. Deinde quemadmodum animus et corpus duo sant, sic et animi duas partes esse videmus, unam rationis expertem, alteram rationis participem. Et duos harum partium habitus, quorum alter appetitus, alter est mens. Ut autem corpus animo origine prius est, sic et pars animi rationis expers parte rationis participe prior est. Sie ook nota 12: Quantum tempus ad formandum foetum animalis etc. 26) Lactantius, de Opificio Dei, 2, par. 12. tom. 2 p. 44. Quodsi recte cum virili mixtum sit, utraque concreta et simul coagulata informari; et primum quidem cor hominis effingi, quodsi eo sit et vita omnis et sapientia; denique totum opus quadragesimo die consummari. 22 omtrent die veertigste dag voltooi is. Maar van die 27) begin is dit 'n werk van Gods hand, direk na die bevrugting is dit met 'n siel begiftig, en dit behoef nie te wag volgens sommige filosofe, tot by die geboorte en die aanraking met die buitelug om besiel te word nie; so nietig as dit is 28) is dit die oorsprong van die toekomstige mens. 29) Reeds die wet van Moses het met passende straf die man vergeld wat 'n swangere vrou so slaan dat haar ongebore kindjie daaraan beswyk, Ex. 21 v. 22, want in' die ongebore vrug bestaan reeds die begin van 'n menselike wese, wat nou al reeds onderworpe is aan die toestand van dood en lewe. En hierdie wese ontvang nie sy siel 20) eers by die geboorte soos die Stoisyne en ook selfs 27) L a c t a n t. De opif. Dei. lib. 2 par. 17 tom. 2 p. 56. Sicut enim hoe nescio, ita illud scio. Anima ergo non est aer ore conceptus, quia multo prius gignitur anima quam concepi aer ore possit. Non enim post partum insinuatur in corpus, ut quibusdam philosophis videtur, sed post conceptum protinus, cum fetum in utero necessitas divina formavit, quia adeo vivit intra viscera genetricis, ut et incremento augeatur et crebris pulsibus gestiat emicare. Denique abortum fieri necesse est si fuerit animal intus extinctum. Ceterae definitionis partes eo spectant ut illis novem mensibus quibus in utero fuimus, mortui fuisse videamur. Nulla ergo ex his tribus vera sententia est. 28) M i n u c. F e 1 i x. Octav. 30 p. 53. Sunt quae in ipsis visceribus medicamentis epotis, originem hominis extinguant et parricidium faciant antequam pariant. 29) Ter tuil. De anima 37 tom. 2 p. 617. Nam et Mosei lex tune aboisus reum talionibus judicat cum jam hominis est causa, cum jam illi vitae et mortis status deputatur, cum et fato jam inscribitur, etsi adhuc in matre vivendo cum matre plurimum communicat sortem. 30) T e r t u 11. De anima. 25. tom. 3. p. 595. Nulla interest prof essoribus veritatis de adversariis ejus, maxume tam audacibus quam sunt primo isti, qui praesumant, non in utero concipi animam, nee cum carnis figulatione compingi atque produci, sed effuso jam partu nondum vivo infanti extrinsecus imprimi. Ceterum semen ex concubitu mulieribus locris sequestratum motusque naturali vegetatum compinguescere in solam substantiam carnis; eam editam, et de uteri furnace fumantem et calore solutam, ut ferrum ignitum et ibidem frigidae immersum, ita aeris rigore percussum et vim animalem rapere et vocalem sonum reddere. Hoe Stoici cum Aenesidemo et ipse interdum Plato (Phaedo) cum dicit perinde animam 23 Plato beweer, maar is daar van die begin af. Sover daarvandaan dat 'n moeder daarmee kan doen wat sy wil, is 31) die ongebore vrug 'n skepping uit Gods hand wat onder die sorg staan van die Skepper en 38) bewaak word deur Sy engele en deur hulle versorg word tot sy geboorte. Dus dit is 'n lewende, 'n menselike wese, 'n skepping uit Gods hand, 'n mens nie alleen in vorm nie, maar ook in dade; en hiervoor beroep 33) Tertullianus hom op die geskiedenis van Jakob en Esau wat tog voor hulle geboorte onderlinge stryd gevoer het. Op hierdie wys het die apologete getrag die ongebore vrug as mens die publiek voor te hou; en uitgaande van hierdie standpunt het hulle hulle ten seerste beywer om die ongebore vrug te beskerm teen vernietiging. As dit in sy wese reeds extraneam alias et extorrem uteri prima adspiratione, nascentis infantis adduci, sicut expiratione novissima educi. En verder p. 597: De qua sceleris necessitate (kind in baarmoeder dood om die lewe van die moeder te red) nee dubitat, credo, Hecesius, jam natis animam superducens ex aeris frigidi pulsu, quia et ipsum vocabulum animal pen es Graecos de refrigoratione respondens. 31) Athenagoras. Supplicio pro Christ. cap. 30. par. 1. p. 115. Et qui mulieres medicamentis abortivis utentes, homines occidere et rationem reddituras Deo dicimus, qua vos ratione jugulabimus quemquam? Non enim eiusdem est, foetum in utero animans esse ideoque curam eius a Deo suscipi existimare, et postquam in lucem editus est, interficere. 32) TertulL De anima. 47 tom. 2 p. 617. Omnem autem hominis in utero serendi, struendi, fingendi paraturam altqua utique potestas divinae voluntatis ministra modulatur, quacunque illam rationem agitare sortita. Haec aestimando etiam superstitio romana deam finxit Alemonam alendi in utero fetus, et Nonam et Decimam a solicitoribus mensibus, et Partulam, quae partum gubernet, et Lucinam quae producat in lucem. Nos officia divina angelos credimus. Clemens Alex. Strom. Lib 5 tom. 2. p. 701. Idem quos et Scriptura habemus parvulorum ac minimorum angelos, qui Deum ipsum videant et diligentem illam vigilemque curam, quae a praesidibus ac titularibus angelis in nos derivatur. 33) TertulL de anima. par. 26, p. 598: Jam non animal solummodo probantur infantum, sed et pugnae. 24 'n mens is, dan is die vernietiging daarvan 34) moord, en niks minder nie, koe versagtend die heidene ook daaroor mag oordeel. Op hierdie voetstuk het die kristelike skrywers gebly, en hulle poginge en stryd was nie ydel nie. Toen die kerk hom begin ui tb rei, werd die behoefte ook gevoel om die kerkelike standpunt teenoor die verskillende misbruike en b.n. ook teen die gebruik van afdryfmiddele duidelik aan die lig te stel en te handhaaf. Dit het gebeur veral op verskillende sinodes. Dog vroeër reeds werd 'n geskrif in die Hg gegee, wat voorgee 'n samenvatting te wees van die oorgelewerde apostoliese leer, en wat heet die Apostoliese Constitutiones; hierdie boek of ten minste die grootste deel daarvan het waarskynlik verskyn die eind van die tweede eeu, of 'n beetjie later, en het grote agting verwerf en invloed uitgeoefen op die kristelike kerk. 35) Daar word op ondubbelsinnige wys geleer: u sal u kind nie vernietig deur aborsie te veroorsaak nie, nog sal u om die lewe bring wat aan u gebore is, want alles wat geskape of gevorm is en 'n siel van God ontvang het, indien dit om die lewe gebring word, sal God wreek, as dit onregverdig vernietig is. Exod. 21 v. 28 (Septuag.). En byna in dieselfde woorde stel 'n nog vroeëre 36) skrywer dit: u sal u kind nie 34) M i n u c. F e 1 i x. Octav. 30, p. 53. Sunt quae in ipsis visceribus medicamentis epotis, originem futuri hominis extinguant, et parricidium faciant antequam pariant. Athenagoras, Supplic. pro Chris. cap. 30. p. 115. Et qui muiier es medicamentis abortivis utentes, homines occidere et ratione reddituras Deo dicimus. Ter tuil. Apolog. tom. I. p. 143. Nobis vero homicidio semel interdicto, etiam conceptum utero, dum adhuc sanguis in hominem delibatur, dissolvere non licet; homicidii festinatio est prohibere nasci. Nee refert natam quis eripiat animam, an nascentem disturbet; homo est et qui est futurus, enim fructus omnis jam in semine est. 35) Apost. Constit. 7. 3. p. 200: ov v yeyovev vnoyoatpr} 6 xvoiog. fitmtiCofisvoi 126) 'n color pietatis — het hulle so 'n kleintjie êrens in 'n bos of op straat weggegooi om daar in ellende om te kom. So nou en dan sou so 'n verworpeling deur die een of ander goeie siel gevind en opgeneem word, 'nlot wat die stigters van Rome getref het; maar in die meeste gevalle het dit seker nie so gelukkig afgeloop nie. Dan is dit nog 'n vraag in hoe ver en vir hoe lang hierdie wet van Romulus gegeid het; 127) indien daar werkelik so 'nwet bestaan het, 128) want hy is in elk geval nie in die Twaalf Tafels opgeneem nie. Die wet het wel gesorg dat die vader verseker was van die mag van lewe en dood oor sy kind; maar na Romulus se tyd is daar geen enkel bewys dat vir die veiligheid van die kindjie maatreëls getref werd. En so het die romeinse suigeling sy via crucis gegaan, waarmee nogal veel gespot is deur latere romeinse skrywers. In die tyd van Plautus en Terentius was die vondeling kindjie iets goed bekends op die toneel; die volk was uit ondervinding gewoon te hoor en sien dat 'n kindjie kort nia sy geboorte weggegooi word 129) om te sterf. Selfs werd op 125) Lactantius, Dirin. Institut. 6, 20. tom. 1, p. 558s verum horaines, ne quod sit facinus quo manus suas non polluant, rudibus adhuc et simplicibus animis abnegant lucem non a se datam. 126) Noodt, Jul. Paul. p. 361. 127) Sie nota 61 slot. 128) Sie nota 63. 129) Plautus, Cisteüaria. 1, 5, 15, tom. 1, p. 566. Decumo post mense exacto hic peperit filiam, quoniam reum eius facti nescit qui aiet, paternum servom sui participat concili, dat eam puellam ei servo exponendam ad necem. Is eam projecit; haec puellam sustulit. 54 die 130) toneel gewys hoe so 'n kindjie wat net pas die lewenslig gesien het, deur sy vader wat hom roem op sy mensliewendheid maar wat tog geen vaderliefde besit, van 131) die moederarme weggeskeur word om op straat gelê te word en daar op die eerste beste wys 'n eind te maak aan sy kort en ellendig bestaan. 132) Sommige skrywers meen dat dit wesenlik nie so erg was as wat hierdie dramatiste dit voorstel nie; dat dit maar 'n gewoon deel gevorm het van die intrige van die toenmalige toneelstuk; dog iets so artifisieel in te vleg in die stuk sou indruis teen die lewenswerklikheid wat so kragtig geskilder word deur hierdie skrywers in hulle toneelstukke. Wel word op die toneel die kindjie skielik altoos 130) Terentius, Andria, 4, 3, 6—11, geen pagina. My. Sed Davos exit. Mi homo, quid istuc obsecrost? quo portas puerum? Da. Mysis, nunc opus est tua mihi ad hanc rem exprompta malitia ac astutia. My. quid nam incepturus? Da. accipe a me hunc ocius atque ante nostram januam adpone. My. Obsecro, humine? 131) Terentius, Heautontimor. 4, 1, 13; geen pagina. So. Meministin me gravidam et mihi te maximo opere edicere, si puellam parerem, nolle tolli? Ch. Scio quid feceris; sustulisti. Sy. Sic est fatum: domna ego, erus damno auctus est. So. Minume; sed erat bic Corinthia anus haud impura; ei dedi exponendam. Ch. O Juppiter, tantum esse in animo inscitiam. En ook 4, 1, 34. Ch. Scilicet equidem istuc factum ignoscam; verum, Sostrata, male docet te mea facilitas multa. sed istuc quidquid est qua hoe acceptumst causa loquere. So. Ut stultae et misère omnes sumus. religiosae, quom exponendam do illi, de digito anulum detraho et eum dico ut una cum puella exponeret: si moreretur, ne expers partis esset de nostris bonis. Ch. Istuc recte; conservasti te atque illam. 132) L e f f i n g w e 11, Soc. & priv. Life etc. p. 57: The numerous references to exposures in the plays of this period (Terence and Plautus) however are due rather to tbc conventional type of plot, which so often hinged on the loss of a child and the subsequent recognition, than on a widespread practice. 55 deur iemand gevind en opgevoed; maar of dit steeds ook die geval was in die werklikheid val te betwyfeL 133) Wat Posidippus van sy tyd gesê het was ook waar in Rome in die tyd van haar wereldmag en hoogste bloei: elk een al is hy arm voed tog nog 'n seun op; maar niemand selfs al is hy ryk denk om 'n dogter groot te bring nie. 134) Hierdie weggooi van kinders werd beoefen op reuse skaal en helemaal ongestraf, 135) want daar was geen wet daarteen nie: die meeste heidense skrywers maak melding daarvan met die grootste onverskilligheid: dit bet hulle totaal koud gelaat; dit werd maar as 'n nietige oortreding beskou, indien wel 'n oortreding. Die volk had ook hierin soos in vele andere misdrywe die keisers en hulle satelliete tot voorbeeld. 136) Die keiser Claudius het nie geskroom om te vondeling te lê, naak en onversorg, so 'n klein dogtertje van nog geen vyf maande oud nie; en hy het maar gevolg die voorbeeld van sy meer beroemde voorganger 137) Augustus, wat dieselfde gedaan het met die kleintjie van sy nig Julia. Die weggooi van kindertjies sou ook 'nbewys wees van droefheid; want ons lees dat al die kinders gebore op die 133) Stobaeus, Florileg. tom. 4, 77, p. 178: Quantum via inopes, filios tollunt tarnen; at filias exponunt etiam divites. 134) Gibbon, Deel. and Fall, 2, p. 28. 135) Lecky, Hist of Europ. Morals, 2, p. 10 onseker of daar 'n wet was teen die weggooi van kinders; Gibbon, Deel. & Fall, 2. p. 28, meen indien daar 'n wet was dan werd dit nie toegepas nie; terwijl Noodt, Jul. Paulus, p. 350 sê: Ego non Ulud amittendum censeo, quod si inter parentes conveniret de abjiciendo exponendove partu, quia silebant senatus consulta, non videntur parentes ad eum tollendum alendumve superioribus senatus consultis jure cogi potuiase, terwijl Zumpt sê dat daar geen wet daarteen bestaan het nie. S. 68. 136) Suetonius, Divus Claudius: 27, p. 162: Claudiam ex liberto suo Botere conceptam, quamvis ante quintum mensem devortii natam alique coeptam exponi tarnen ad matris januam et nudam jussit abjeci. 137) Suetonius, Divus Augustus, 65, p. 66: Julia* filiam et neptem omnibus probris contaminatas relegavit C. et L. in duo viginti mensum spatio amisit ambos; ... Ex nepte Julia post damnationem editum infantem agnosci aliqui vetuit. 56 sterfdag van 138) Germanicus, 19 na Kristus, deur hulle ouers weggooi werd as synde 'n ongeluksdag; hoewel die daad van die ouers seker meer smart vir die kleintjies veroorsaak het dan die dood van die prins vir die ouers. Die lot van sulke weggegooide kinders was allertreurigs in alle opsigte. Hulle het omgekom of deur uitputting of koue; of hulle het 'n hongerdood gesterf; 139) of erger nog, hulle is verskeur deur voëls en honde en ander diere; of hulle het in die hande geval van mense wreder nog dan diere. Die lyde van eersgenoemdes was pynlik maar kort; die van die laaste wat in die hande van mense geval het was langer en pynliker. Gewoonlik is hulle bemagtig geword deur spekulante wat op die uitkyk was vir sulke verworpe kleintjies. Hierdie het hulle dan grootgebring en tot allerlei verkeerde gebruike gestel. 140) Was dit jongetjies, dan werd hulle teen wil en dank opgelei tot swaardvegters of slawe gemaak of in huise van ontug gestel; die meisies werd byna uitsluitend vir laasgenoemde doel grootgemaak. Daar het uit die weggegooide kinders 'n vaste handel in kinders ontstaan; dit was die gebruik in Rome dat moeders alle ongewenste suigelinge naar 141) die Velatrum, die Columna Lactaiïa e.a. bring, waar hulle dan deur die spekulante opgeneem werd vir hulle eie vuile wins. 142) Plinius meld dat Augustus en latere keisers sekere 138) Suetonius, Caligula, 5, p. 120: Quo (Germanicus) defunctus est die, lapidata sunt templa, subversae deum arae, lares a quibusdam familiares in publicum abjecti, partus conjugum expositi. 139) Quintilianus, Declamatio 306, p. 598: Rarum igitur est ut expositi vivant. Caducum circa initia animal, homines sumus. Vos ponite ante oculos puerum statim neglectum, qui mori domi expediret, inde nudum corpus, sub coelo, inter feras et volucres. 140) Gibbon, Deel. and Fall 2. p. 28. 141) K r a u s, Real Encyclop. 1, S. 508, A. sub voce Findelkinder. 142) Plinius, 10, 65, p. 221 epistel aan Trajanus klaag by Trajanus oor die uitgebreidheid van die weggooi van kinders in Bithynie en sê dat hy geen bevel hieromtrent vind in die reglemente van vorige keisers: Magna, Domine, et ad totam provinciam pertinens quaestio est de 3& maatreels geneem het teen die weggooi van kinders 143) maar wat die maatreels was weet ons nie. Hyself was egter bekommer oor die grote skaal waarop hierdie misdaad gedryf werd in Bithynië waar hy goewerneur was, en hy het van die keiser Trajanus raad gevra hoe om hierteen in te gaan. 144) Die keiser het toen aan die hand gegee dat buitenegtelike maar vrygebore kindertjies wat weggegooi is en deur 'n ander opgeneem en grootgebring is nie hierdeur hulle vryheid mag verloor nie; dat dit selfs nie nodig is hulle vryheid terug te koop deur die begane koste vir hulle onderhoud te vergoed nie. Van die kinders van slawe word nie gemeld nie; hulle bly slawe. Die misdryf wat Plinius besorg gemaak het in Bithynië het ook ongehinder gebloei en gegroei in Rome. 145) Daar was conditione et alimentis eorum, quos vocant threptous in qua ego, auditis constitutionibus principum, quia nihil inveniebam aut proprium, aut universale, quod ad Bithynos ferretur, consulendum te existimavi quod observari velles. Neque enim putavi, posse me in eo quod auctoritatem tuam posceret, exemplis esse contentum, recitabatur autem apud me edictum, quod dicebatur divi Augusti, ad Annium pertinenss recitatae et epistolae divi Vespasiani ad Lacedaemonios; et divi Titi ad eosdem, dein ad Achaeos; et Domitiani ad Avidium Nigrinum et Arminium Brocchum, proconsules; item ad Lacedaemonios; quae ideo tibi non nisi, quia et parum emendata, et quaedam non certae fidei videbantur, et quia vera et emendata in scriniis tuis esse credebam. 143) Terme et Montfalcon, Hist. des Enf. Trouves, p. 61. 144) Trajanus Plinio, 10, 66: Quaestio ista, quae pertinet ad eos qui liberi nati expositi, deinde sublati a quibusdam, et in servitute educati sunt, saepe tractata est; nee quisquam invenitur in commentariis eorum principum, qui ante me fuerunt quod ad omnes provincias sit constitutum, epistolae sane sunt Domitiani ad Avidium Nigrinum et Armenium Brocchmn, quae fortasse debeant observari; sed inter eas provincias de quibus rescripsit, non est Bithynia; et ideo nee assertionem denegandam eis, qui ex eiusmodi caussa in libertatem vindicabuntur, puto neque ipsam libertatem redimendam pret» alimentorum. 145) Noodt, Jul. Paul. p. 351: Ego non illud amittendum censeo, quod si inter parentes convenerit de abjiciendo exponendove partu, quia silebant senatus consulta, non videntur parentes ad eum tollendum alendumve senatus consultis jure cogi potuisse. 58 geen wette om die vader en moeder te dwing so 'n verworpeling terug te neem en op te voed nie. Dit word ook bewys deur die geval wat 146) Scaevola opnoem: 'n man verstoot sy eerste vrou en neem 'n ander; die eerste vrou kry 'n kindjie, maar uit nyd teen die vader gooi sy die kleintjie weg. 147) Dit neem hierdie regsgeleerde as 'n gewoon geval; hy sê niks van straf op so 'n handelwyse nie, of dat dit 'n misdaad is nie, en 148) Paulus se uitspraak „necare videtur" moet nie geneem word dat die wet die weggooi van 'n kindjie gelykop straf met kindermoord nie, want Paulus 149) onderwerp oortreders aan geen straf, ook nie aan die lex Pomp. de parric. nog aan die lex Cornel. de sicarr. 150) Hy kan dit ook nie, want die wet het sulke misdadigers -nog onder parricidii nog onder homicidii gereken.. Integendeel, die wet het selfs nog die moord 146) Dig eet, 29, de manumisso testamento, p. 618, Scaevola: Uxorera praegnatem repudiaverat et aliam duxerat; prior enixa filium exposuit; bic sublatus ab alio educatus est nomine patris vocitatus usque; ad vitae tempus patris tam ab eo quam a matre, an vivorum numero esset, ignorabatur; mortuo patre testamentoque eius, quo filius neque heredidatus neque heres institutus sit, recitato filius et a matre et ab avia paterna adgnitus hereditatem patris ab intestato quasi legitimus possidet. Quaesitum est, bi qui testamento libertatem acceperunt utrum liberi ajt servi sint? Respondit filium quidem nihil praejudicii passum fuisse, si pater eum ignoravit, et ideo, cum in potestate et ignorantis patris esset, testamentum non valere. 147) Noodt, Jul. Paul. p. 352: Nulla criminis materni mentio, nulla accusationis, nulla poenae. Cur ita? Nimirum, quia adhuc licita atque impunita parenti eo tempore erat expositio. En p, 351 slot: Veel ander aanhalinge kan gegee word uti possem ad demonstrandum, post senatus consulta de quibus dixi, adhuc impunitam atque adeo licitam fuisse infantum et necem et expositionem. 148) Dig est, 25, 3, lex 4, p. 330. Paulus: Necare videtur non tantum is qui partum perfocat, sed is qui abjecit et qui alimonia denegat, et is qui publicis locis miseracordia causa exponit, quam ipse non habet. 149) Noodt, JuL Paul., p. 356. 150) Noodt, JuL Paul. p, 361; Regulis juris licitam parentibus esse liberorum expositionem, nam et abjicere et perfocare eos, parentibus licere; hoe tarnen nolle parentes nisi nimin impios; scilicet, ne vitam tollant infelici partui. 59 van pasgebore kinders toegelaat. 151) Paulus het bier die oog gehad, nie op die juris regulae nie, maar op die juris praecepta, nuw. hy het gemeen dat die weggooi van 'n kindjie moreel net so afkeurens waard en strafwaardig is as die moord van 'n kind, alleen die wet het nognie daartoe gekom pm hierdie twee misdade ewe strafwaardig te reken nie. Maar in die derde eeu is hierdie misdryf al deur vele afgekeur geword, soos ons soêwe gesien het in die persoon van Paulus. Die eerste wetgewing in verband met die weggooi van kinders na die reskrip van Trajanus werd gegee deur die keiser Alexander 224 152) waarin gesê word dat indien die kind van 'nslawin weggegooi word deur sy moeder, en deur iemand anders opgeneem en opgevoed word, die vader van hierdie kind nie verhinder mag word sy kind terug te eis, op voorwaarde dat hy op billike wys vergoed die koste deur die pleegouers vir sy kind gedaan. 153) Ook Diokletianus en Maximinianus het die misbruik erken as wettig en het teen die weggooi van kinders as sulks nie ingegaan nie. Ook hulle het die reg van die vader op 'n vondeling deur 'n ander opgevoed erken op voorwaarde van billike vergoeding. Verdere wetgewing is daar nie tot die tyd van Constantyn. Die kerkvaders het die weggooi van kindertjies as 'n grote gruwel beskou en het dan ook nie passief daarteenoor ge- 151) Noodt, JuL PauL p. 361. 152) Justin. Cod. 8, 51, p. 361: De infantibus expositis, Imp. Alexander Claudio: Si iavito vel ignorante te partiu ancillae vel adscriptitiae tuae expositi» est, repetere eum non probiberis. Sed reatitutio eius si non a iure vindicaveris, ita fiet ut, si qua in alendo eo vel forte ad discendum artificium juste consumpta fueriat, restitueris. 224. 153) Justin. Cod. 5, 4, 16, p. 196, Diocletianu» et Maximinianus Rhodoni: Patrem qui filiam exposuit, at nunc adultam sumptibus et labore tuo factam matrimonio conjungi filio desiderantia favere voto convenit. Qui si renitatur, alimentorum solutioni in hoe solummodo casu parere debet. 60 staan nie. 153a) Wat vir mense is dit wat hulle eie vlees en bloed, onnosele sieltjies, so koelbloedig vir honde, wilde diere en voêls kan voorwerp om deur hulle verskeur te word? 154) Mense wat te lui, te gemaksugtig en te weelderig is om eie kinders groot te bring, hoewel hulle volop tyd en geld het om te bestee aan skoothondjies en bontgekleurde papegaaie en manke grappemakers. 155) Sulke mense het geen reg om te trou en kinders ter wereld te bring nie; hulle is slegter selfs dan diere, daar die tog sorg vir hulle jong totdat hulle groot genoeg is om op eie bene te staan; en 'n kind is tog hoer, beter 153a) Minuc. F e 1 i x, Octavius, 31, p. 55: Illam jam convenire velim, qui initiari nos dicit aut credit de caede infantis et sanguine. Putas posse fieri ut tam molle tam parvulum corpus fata volucrum capiat? ut quisquam illum rudem sanguinem novelli et vixdum hominis caedat, fundat, exhauriat? Nemo hoe potest credere nisi qui possit audire. Vos enim video procreatos filios nunc feris et avibus exponere, nunc adstrangulatos misero mortis genere elidere. 154) Clemens Alex. Paidagog. lib. 3, 4, tom. 1, p. 270: Stahlin. tom. 1, p. 253: Istae vero effoeminatorum virorum delectantur congressibus; intro autem confluunt cinaedorum turbae lingua effraenatae, corpore pariter atque oratione impurae ad ministeria impudica viriles, adul- terio deservientes impudice ridentes et rident quidem Thersiten audiunt; ipsae vero Thersitas maximi precii ementes, non de conjugibus, sed de illis se jactant; et modestam quidem viduam, Melitaeo catello longe praestantiorem, despiciunt Puerum autem orphanum non admittunt, quae psittacos et charadrios enutriunt; sed filios quidem domi natos exponunt, gallinarum autem pullos excipiunt, et quae sunt expertia rationis ÜS, quae ratione sunt praedita, praeferunt. 155) Cl emens Alex, Stromat. lib. 2, 18, p. 477, Stah: tom 2, p. 163: Erubescant ergo Graeci et si quis est alius Legem (van Moses) insectari; cum ea quidem vel in bestias benigna aft, illi autem etiam hominum foetus exponunt quanquam longe ante et prophetice eorum feritatem Lex per hoe praeceptum excinderet. Si enim foetus bestiarum a matre separari prohibet ante lactis effusionem, multo magis in hominibus crudeli et immani menti praeparat remidium, ut etsi naturam, disciplinam certe non negligant. Hoedis enim et agnis eis impleri permissum est, et aliqua quidem fortasse excusatio ei, qui foetum a matre separat: infantis autem expositionis quaenam causa -fuerit? Ab fnttio enim oportebat non uxorem ducere ei, qui non cupiebat procreare liberos, potius quam per voluptatis intemperantiam filii fieri homicidam. 61 dan die jong van 'nbok of skaap; 156) want van hulle word gesê dat hulle engele steeds voor die aangesig van God staan om hulle te versorg. 157) Maar in hulle lafheid en luiheid laat die heidene hulle kleintjies op straat, langs die weg, op die plein, in die bos in die hoop dat miskien die een of ander barmhartige voorbyganger hom oor so 'n ongelukkige sal ontferm en hom naar huis neem. En hierdie ywerige pleitbesorgers het ook steeds gewys op die skade en skande wat veroorsaak word aan die kleine verworpelinge en die skande wat die hardvogtige ouers en die volk as geheel hierdeur aankleef. 158) Die heidene meen dat dit nogal prysenswaardig van hulle is en 'n teken van godsvrug as hulle in stede van die kinderjties maar direk te vermoor hulle weggooi; 159) 'nfalsa pietas verhinder hulle skielik om hulle hande met bloed van die kleintjies te besmet, 159) maar die kinders so weggooi is 'n allergrootste gruwel 'n maxima impietas in die oog van' God en kan Hom geensins behaag. 160) Want wat is die lot van die ongelukkiges? Hulle sterf 156) Clemens Alex. Stromat. lib. 5, 14, tom. 2, 701, Stah. tom. 2, p. 386: Idem quos ex Scriptura habemus parvulorum ac rainimorum angelos qui Deum ipsum videant et diligentem illam vigilemque curam, quae a praesidibus ac tutelaribus angelis in nos derivatur. 157) Tertullianus, Apolog. 9, tom. 1, p. 151: In primis filios exponitis suscipiendos ab aliqua praetereunte misercordia extranea vel adoptandos melioribus parentibus emancipatis. 158) Lactantius, Divin. Institut. lib. 5, 9, tom. 1, p. 427: Non enim de nostro sed ex illorum numero semper existunt qui.... uxores necent, ut dotes earum lucrentur, aut maritos ut adulteris nubant, qui natos ex se pueros aut strangulant aut si nimiiim pü fuerint, exponant, qui libidines incestas nee a filia nee sorore nee matre nee sacerdote contineant. 159) Lactantius, Divina institut. lib. 6, 20, tom. 1, p. 558: Ergo ne illud quidem concedi aliquis existimet, ut recentes natos liceat oblidere, quae vel maxima impietas est. Ad vitam enim Deus inspirat animas, non ad mortem. Verum homines, ne quod ait facinus quo manus suas non polluant, rudibus adhuc et simplicibus animis abnegant lucem non a se datam. 160) Tertullian, Apolog. 9, tom. 1, p. 143: Siquidem et de genere 62 deur kou of deur honger of word deur honde en wilde diere en voëls verskeur, 'n wredere dood dan om maar direk van kant gemaak te word deur middel van mes of water. En so hulle hierdie wrede dood ontkom, dan word hulle gespaar vir 'n wredere lewe met onnoemelike gruwelhede. 161) Hulle word verkoop of verhuur aan hui se van ontug, wat heel waarskynlik deur die vaders, broers en ander naverwante van die ongelukkige meisies besoek word. Oor die skande en die gemeenheid hiervan moet ons liewer swyg. necis differt, utique crudelius in aqua spjiritum extorquetis aut frigori aut fami, et canibus exponitis: ferro enim mori aetas quojue major optaverit. 161) M i n u c. Felix, Octav. 31, p. 55. Merito igitur incestum penes vos saepe deprehenditur, semper admittitur. Etiam nescientes, miseri, potestis in illicita proruere: dum venerem promdsce spargitis, dum passim liberos seritis, dum etiam domi natos alienae miseracordiae frequentur exponitis, necesse est vos v es tras incurrere in filias, in sorores. Sic incesti copulam nectitis, etiam cum conscientiam non habetis. Tertullian, ad Nationes, 1, 16, tom, 1, p. 338: Respicite igitur luxuriam inter errores ut ventos fluctuantem si desunt populi quos ad hoe sceleris incursedt lata vada et aspera erroris. Inprimis cum infantes vestros alienae miseracordiae exponitis aut in adoptionem melioribus parentibus obliviscimini, quanta materia incesti sumministratur, quanta occasio casibus aperitur? Plane ex aliqua disciplina severiores aut certo respectu eiusmodi eventum a libidine temperatis quocunque loco, domi aut peregre, ut non dispersio seminum et saltus ubique luxuriae nescientibus filios edat, quos aut ipsi postmodum parentes aut alii filii incursent, quando etiam aetatum moderatio libidine exclusa sit. Quotcunque adulteria, quotcunque stupra, quotcunque publicatae libidinis errores, sive stativo vel ambulatorio titulo, tot sanguinis mixtiones, tot compagines generis, tot inde traduces ad incestum, en eweëens Apolog. 9, p. 151. Justin Martyr, Apolog. 1, 27, tom. 1, p. 195: Nos autem, ne quem vexemus aut quidquam impie faciamus, pueros etiam recens natos exponere homjnum improborum esse didicimus; primum quidem, quia hos {ere omnes videmus ad stupra non puellas solum, sed etiam masculos product, et quemadmodum narrantur antiqui greges boum vel caprarum vel ovium vel equorum pascentium aluisse, ita nunc et liberos ad turpes dumtaxat usus ali, ac feminarum pariter et androgynorum et nefanda patrantium turba ad hoe piaculum apud omnes gentes prostat. Sunt qui liberos etiam suos et uxores prostituant. 03 162) Ander weer word deur hulle pleegouders op die wreedste wyse vermink aan arms of nek of bene of rug of die oë uitgegraaf, en dit alles om te voorkom dat hulle ouers hulle sal erken, en opdat hulle dan rondgaande die meelye van ander mense verwek, en also deur bedel grote winste vir hulle gewetenlose eienaars insameh As die heidene as Seneka die retor selfs die gruwele aan die weggooi van kinders verbonde nie kan verswyg (al is dit ook maar in 'n opgeskroefde model pleitrede voör die hof) geen wonder dan dat die kristen skrywers nie kon en wou swyg nie, maar met woord en daad gesoek het die euwel teen te gaan, die gruwelikheid waarvan die heidene wel erken het maar waarteenoor hulle magteloos gestaan het. Lactantius het heelwat invloed op Konstantyn in hierdie saak uitgeoefen maar hy was 'n kristelike sedeleraar en geen wetgewer nie, en kon dus nie soveel goed stig as Wat hy graag wou, 163) Constantyn het in 329 'n bevel aan sy goewerneurs uit- 162) Seneka Retor, Controvers. lib. 5, 33, Troplong, p. 58: Debilitans expositos: Thema: Quidam expositio debilitabat et debilitatos mendicare cogebat, ac mercedem exigebat ab eis. Porcii Latronis: Aestimate, quale sit scelus istius, quo factum est ne laesi patres liberos suos aut agnoscant, aut recipiant. ....Efficit scelestus iste, ut novo more nihil esset miserius exponitis, quam tolli; parentibus, quam agnoscere. Cassii Severi: Huic caeci innitentes baculis vagantur, huic trunca brachia circumferentur, huic convulsi pedum articuli sunt et torti tali; huic elisa crura, illius inviolatis pedibus cruribusque, femina contudit; aliter in quemque saeviens ossifragus iste, alterius brachia amputat, alterius enervat) alium distorquet, aUum delumbat; alterius diminutas scapulas in deforme tuber extundit, et risum in crudelitate captat. Produc; agedum, familiam, semivivam, tremulam, debilem, caecam, mancam, famelicam. Vibii Galli: Intuemini debilia infelicium, membra, nescio qua tabe consumpta: illi praecisas manus, illi erutos oculos, illi protactos pedes. Quid exhorrescitis? sic iste miseretur. Tot membra franguntur, ut unum v«ntrem impleant; et, o novum monstrum, integer alitur, debiles alunt. 163) Gothof. Theodosius codex, 5, 7, 1, p. 487: Paratitlon: Expositi sunt pueri, puellae sive servi sive liberi, projecti de domo, quos pater vel 64 gevaardig dat vondelinge nie weer mag terug geeis word deur hulle ouers, nadat hulle deur iemand anders opgeneem en grootgebring is nie. 164} Hy wou die kind verlos van die vadermag of van die mag van die eigenaar wat willens en wetens so 'n groot onreg kon doen teenoor die kind. Die kind bly dus besit as vrye of as slaaf van sy pleegouers. Skynbaar is dit 'n agteruitgang naas die wette van Alexander nota 152 en Diokletianus en Maximinianus nota 153, maar juis hierin het Konstantyn sy meedoe getoon, want deur die wette van Alexander en Diokletianus was die pleegouërs van vondelinge steeds in onsekerheid omtrent hulle reg oor hulle pleegkinders; die gevolg was dat al weiniger mense dit gewaag het vondelinge op te neem en op te voed 165) en dus werd die meeste weggegooide kinders maar aan hulle lot oorgelaat, en het so op die straat of op die veld Omgekom. 166) Die wet van Konstantyn het dus net soos die wette van die heidense keisers die weggooi van die kind erken en het dit ongestraf gelaat, en ons het getuie van heidense skrywers uit sy tyd dat die misbruik nog van geweldige omvang was b.n, in die geskrifte van 167) Jul, Firmicus Maternus, wat seer dikwels dominus recens natos domo abjecit quique adeo quodammodo ad mortem expositi sunt, etc. Imper. Constantin. ad Ablavium: Quicunque puerum vel puellam, projectam de domo, patris vel domini voluntate scientiaque collegerit ac suis alimentis ad robur provexerit, eundem retineat, sub eodem statu quem apud se recollectum voluerit agitare, hoe est, sive filium sive servum eum esse malueritj omni repetitionis inquietudine penitus submovenda, eorum qui servos aut liberos scientes propria voluntate domo recens natos abjecerint. anno 331. 164) Gothof. Cod. Theod. 5, 7, 1, tom. t, p. 488: Patriae denique potestatis jus hoe facto adimi voluit Constantinus, non minus quam dominii jus, si sciente aut volente patre filius expositus fuerit. 165) Quintilianus, Declamatio 306, p. 597: Rarum igitur eet ut expositi vivant. 166) Noodt, Jul. Paul. cap. 5, opskriff p. 353: Etiam sub christianis imperatoribus et nominatim sub Constantino fuisse licitam impunitamque infantum expositionem. 167) JuL Firm. Maternus, Matheseos lib. 7, p. 2: Is qui natus fuerit exponeretur. en so twaalf maal. 65 spreek van kindertjies wat weggegooi word in die water, in die see, of om deur honde verskeur te word, of om van honger om te kom. 168) Die eerste wetgewer wat hierdie misdryf vetustum malum et praevalidum, Noodt p. 335, met alle krag aangetas het was Valentinianus in 374» 169) Hy het dit as 'n misdryf beskou gelykstaande met homicidium; indien iemand 'n kindje in 'n rivier, bos of ander verlate plek weggooi om hom deur kou, water, honger of verskeurende diere te laat omkom 170} wyl hy plan had om hom te vermoor, hy word gestraf deur die 168) lex Corn. de sicarr. of deur die lex Pompeia de parric. 171) want hierop sien die constituta animadversio; hoewel ander geleerdes dit gesoek het in strawwe bepaal deur ander wette. Ook sal iemand wat so min denk van die kinderlewe om 'n kindjie koelbloedig weg te gooi, alle regte op die verworpeling verbeur. Dog die toepassing van hierdie wet het blykbaar nie veel p. 3. Is qui natus fuerit aut exponeretur aut statif at natus fuerit inte- ribit.. . . expositi quidem a canibus laniabuntur ii qui nati fuerint aut in mari aut in fluvio projecti statim interibunt.... paucis diebus nutrit! tandem projicientur.... is qui natus fuerit nulla vitae tempora possidebit.... expositus a canibus consumetur.... is qui natus fuerit expositus et a canibus laceratus extinguetur, en veel ander gevalle. Ook p. 4 onder meer: aut mortui nascentur aut nati a canibus lacerabuntur.... expositus natus ab alio collectus nutrietur; " expositi nutriuntur laqueis servilibus implicati, so ook p. 5, 6, 8, 10, 14, is qui natus fuerit, non nutrietur, of exponeretur, dikwels. 168) Noodt, Jul. Paul. cap. 6, opskrif, p. 355: Primos infantum expositionem prohibuisse impp. Valentin. Valens et Gratianus, lex 2, Cod. de infantis expositis. 169) Cod. Just. 9, 8, 51, 2, p. 361: Impp. Valenitinianus, Valens et Gratianus ad Probum: Unusquisque subolem suam nutriat quod si exponendam putaverit animadversioni quae constituta est subjacebit. Sed nee domini nee patronis repetendi aditum relinquimus si ab ipsis expositos quoddammado ad mortem voluntas miseracordiae amica collegerit; nee enim dicere suum potent, quem pereuntem contempsit. anno 374. 170) Noodt, p. 355 verwys naar lex 15 Corn. de sicarr. Ulpianus, Dig. p. 802: Nihil interest occidat quis an caussam mortis praebeat. 171) Noodt, p. 355. 5 66 goeds tot stand gebring nie, kon in elk geval die kwaad nie uitroei nie, want ook Honorius en Theodosius 412 het 172) verorden dat wie so 'n verworpe kindjie opneem uit barmhartigheid dit as sy eie mag beskou; die vader had geen reg meer daarop; dog die pleegouer moet sy reg deur die plaatselike biskop laat bekragtig; dit deels met die oog op die geestelike en liggamelike versorging van die vondeling, wat heurdier onder die toesig van die kerk kom, waardeur sy lewe en veiligheid verseker is; deels om die laster van kinderroof te voorkom. Die straf deur Valentinianus gedreig werd nie altoos toegepas nie. Dog hierby het dit nie gebly nie. Die gees van die kerk, wat die gees van Kristus, die gees van liefde moet voorstel, sou in die wette haar invloed laat geld, en in 529 173) het Justi- 172) Cod. Theod. Gothofredi, 5, 7, 2, tom. 1, p. 488: Impp. Honorius et Theodosius Mïlitio: Nullum dominis vel patronis repetendi aditum relinquimus, si expositos quodammodo ad mortem voluntas miseracordiae amica collegerit: nee enim dicere suum poterit, quem pereuntem contempsit: ai modo testes episcopalis subscriptio fuerit subsecuta, de qua nulla penitus ad securitatem possit esse cunctatio. 412. 173) J us t. Cod. 8, 51, 3, p. 361. Imp. Justinianus Demostheni: Sancimus nemini licere, sive ab ingenuis genitoribus puer parvulus procreatus sive a libertina progenie sive servilii condicione maculatus expositus sit, * eum puerum in suum dominium vindicare sive nomine dominii vel adscriptitiae sive colonariae condicionis: sed neque bis, qui eos nutriendos sustulerunt, licentiam concedi penitus (cum quadam distinctione) eos tollere et educationem eorum procurare, sive masculi sint sive feminae, ut eos vel loco libertorum vel loco servorum aut colonorum aut adscripticiorum habeant. 1) Sed nullo discrimine habito hi, qui ab huiusmodi hominibus educati sunt, liberi et ingenui appareant et sibi adquirant et in posteritatem suam vel extraneos heredes omnia quae habuerint, quomodo voluerint, transmittant, nulla macula vel servitutis vel adscripticiae aut colonariae condicionis imbuti: nee quasi patronatus jura in rebus eorum his qui eos susceperunt vel susceperint praetendere concedi, sed in omnem terram, quae romanae dicioni supposita est, haec obtinere. Neque enim oportet eos, qui ab initio infantes abegerunt et mortis forte spem circa eos habuerunt, incertos constitutos, si qui eos susceperunt, hos iterum ad se revocare conari et servili necessitati subjugare; neque bi qui eos pietatis ratione suaderrte sustulerunt, ferendi sunt denuo suam mutantes sen- 67 nianus aan Demothenes bevel gegee dat nie alleen sal die vader wat sy kind te vondeling lê alle regte daarop verloor nie, maar dat sulke wat so 'n kindjie opneem dit mag doen, nie uit sug tot vuil gewin, b.v. om so 'n kindjie op te voed tot slaaf of om hom later te verkoop of mishandel nie, maar enkel uit die begeerte om goed te doen en aangedrewe deur sy menselikheidsgevoel en liefde. Hierdie wet het gegeid vir alle dele van sy ryk, !74) Daar was egter in die Ooste baie misbruike ontstaan uit die te vondeling lê van kinders. 174a) Die kerk het haar intussen flink beywer om sulke verworpene byeen te samel en op eie onkoste op te voed; of ook die ongewenste kleintjies werd voor die kerk neer gelê om dan daar deur die diakonesse en maagde opgeneem en opgevoed te word; maar later as die kinders tamelik groot was, dan kom die vroëre eienaars of ouers om hulle op te eis van die kerk en hulle tot slawe te maak of te verkoop; hierteen het Justinianus streng op getree en in 541 het hy 174) die algehele vryheid tentiam et in servitutem eos retrahentes, licet ab initio huiusmodi cogitationem habentes ad hoe prosiluerint, ne videantur quasi mercimonio contracto ita pietaüs officium gerere. Haec conservantibus tam vim clarisaimis praesidibus provinciarum quam viris religiosissimis episcopis, nee non officiis praesidalibus et patribus et defensoribus civitatum et omni civili auxilio. anno 529. m17*)-1tOVellae Ju8tin- 153' P' 728, August, Justinian. praefecto Illynci: Praefatio: Crimen a sensu humano alienum, et quod ne de barbaris quidem ullis referri fidem habet, Andreas Deo carissimus presbyter.... sanctissimae Thessalonicenaium ecclesiae nobis nuntiavit, esse qui infantes ex utero prodeuntes statim abjiciant et in sanctis ecclesüs eos relinquant, deinde eosdem postquam a püs bominibus educationem et alimenta impetrarint, vindicent, et servos suos esse pronuntient atque cupiant suae crudelitati hoe addêre, ut quos in ipsis vitae primordiis forti tradiderint, eos adultos privent libertate. Quoniam igitur eiusmodi indignitas multa aimul complectitur crimina, caedem et calumniam et quaecunque quis in eiusmodi facinore facile recensuerit, oportebat eos qui haec talia commiterent, vindictam ex legibus statutam non effugere, sed quo ceteri moderatiores fierent, extremis poenis subici, quippe qui per imprudentiam actionis sua ipsi crimina deferrent. Quod quidem in posterum custodiri 68 van sulke kleintjies uitgespreek; in alle opsigte sou hulle voortaan vry wees van vadermag of eienaars regte en geweld. Wie hierdie wet soek te oortree of die oortreding soek te bevorder sou 'n sware geldstraf opgelê word. Ook het die kerk in haar konsielies nie onpartydig gestaan teenoor die weggooi van kinders nie. 175) Die kerkvaders op jubemus. Quoscunjue igitur eum in modum in ecclesias vel vicis vel alns locis abjectos esseprobatum fuerit COS omnibus modis liberos esse jubemus, etiamsi actori certa aliqua probatio suppetat, qua eiusmodi personam ad suum dominium pertinere osten)dat. Nam si legibus nostris praeceptum est ut servi aegrotantes a dominis neglecti et quasi desperata eorum valetudine a possessionibus curatione digni non habiti omnino in libertatem eripiantur, quo tandem modo eos qui in ipso vitae principio aliorum hominum pietati relicti atque ab eis enutriti sunt in in justam servitutem trahi patiemur? Verum his et sanctissimum civitatis Thessalonicensis archiepiscopum et sanctam Oei ecclesiam ab ipso constitutam et gloriam tuam opem ferre et libertatem vindicare iis sancimus: neve poenas ex legibus nostris statutas effugiant, qui haec agunt, utpote qui omni humanitale et crudelitate referti sint, quae omni homicidio tanto peior est quanto miserioribus eum inferunt, Epilogus: quae igitur nobis placuerunt et per hanc sacram formam declarantur gloria tua et qui pro tempore eundem magistratum suscepturus est et officium vobis obtemperans ad opus effectumque adducere atque custodire studeat. Etenim poena quinque librarum auri imminebit iis qui haec violare temptent aut violare patiantur, 541. Die misbruik om kindertjies aan die kerk te gee of in kloosters te stel enkel om ontsla te wees van hulle te versorg, en later as hulle groot is en kan werk weer terug te eis, het ook elders in die kerk geheers, en is verbode deur die 6de en 7de canon van die sinode van Salz 804, Hefele, tom. 3, p. 746. 174a) Augustinus, tom. 2, pars 1, epist. 98. Bonif acio episcopo p. 398. Illud autem nolo te fallat, ut existimes renatus vinculum ex Adam tractum, aliter non posse disrumpi, nisi parvuli ad percipiendum Christi gratiam a parentibus offerantur Et nonnunquam mortus parentibus suis parvuli baptizantur, ab eis oblati, qui illis huiusmodi miseracordiam praebere potuerunt. Aliquando etiam quos crudeliter parentes exposuerunt nutriendos a quibuslibet, nonnunquam a sacris virginibus colliguntur, et ab eis offeruntur ad baptismum. 175) I. Concil. Va s en se, 442, Hard, tom. 1, p. 1794), can. 9: De expositis quia conclamata ab omnibus quaerela processit, eos non miseracordiae jam, sed canibus exponi, quos colligere calumniarum metu, quamvis inflexis praeceptis miseracordiae mens humana detrectet; id servan- 69 die konsielie van Vaison het geklaag oor die baie gevalle van ongevoeligheid van die kant van ouers, dat hulle hulle pasgeborene so sonder erg die honde voorgooi; wel was daar goedhartige kristelike mense wat hulle oor sulke ongelukkige kinders graag wou ontferm, maar dit tog nie gedaan het nie uitvrees voor lasterpraatjes, n.1. as sou hulle 176) die kindjie gesteel het of die vondelinge opneem om hulle op te voed vir slawe of diensknegte. Die vaders wys op die regte gegee aan pleegouers deur die 17?) wette van Honorius en Theodosius 412 nota 172, en moedig die opname van vondelinge aan. As iemand 'n weggegooide kindjie gevind het, dan kon hy dit of heeltemaal aan die kerk gee of dit tydelik die kerk toevertrou. In die kerk sou dan afgekondig word die vonds van die kleintjie; word hy dan nie deur sy ouers of eienaar binne tien dae opgeeis nie, dan had die barmhartige vinder volle reg op hom om hom as sy eie kind te beskou. 176) Die valse beskuldigers van kinderdiefstal sal as moordenaars deur die kerk gestraf word. 178) Die sinode van Agde 506 het haar by die besluit van Vaison gehou. 179) Ook te Arles, tweede van die naam, 452, het die vaders dieselfde regte aan die collector toegeken dum visum est, ut secundum statuta fidelissimorum piisimorum augustissimorum principum (n.1. Honorius en Theodosius nota 172, Hefele. 2. 298) quisquis expositum colligit, ecclesiam contestetur, contestationem colligat; nihilominus de altario dominico die minister annuntiet, ut sciat ecclesia expositum esse collectum; ut infra dies decem ab expositionis die expositum recipiat, si quis se comprobaverit agnovisse: collectori pro ipsorum decem dierum miseracordia, prout maluerit, aut ad praesens ab homine, aut in perputuum cum Deo gratia persolvenda. 176) I b i d, canon 10: Sane si quis post hanc diligentissimam sanctionem expositorum pro ordine collectorum repetitor, vel catumniator exstiterit, ut homicida ecclesiastica destrictione feriatur. 177) H e f e 1 e, 2. S. 298. 178) Concil. Agathense, 506. can. 24, Hard. tom. 2, p. 999: De expositis id observandum quod jamdudum synodus sancta constituit. Op die marginaal word verwys naar concil. Vasense, can. 9, 179) Concil Ar el at en se, 2, 452, Hard. tom. 2, p. 777 can. 51: Si expositos ante ecclesiam uniuscumque fuerit miseratione collectus contestationis ponat epistolam; et si is qui collectus est intra decem dies 70 wat uit barmhartigheid gedrewe is en dieselfde straf van moord deur die kerk gedreig teen valse beskuldigers. 180) Bonifacius het eweeens dieselfde regte toegeken aan die opnemer nadat na die afkondiging in die kerk deur die diaken die kind binne tien dae niet teruggevra word nie. Die leiding deur die kerk gegee is getrou gevolg deur die barbaarse oornemers van die romeinse wet. 181) Die Wesgotiese wet het verorden dat wie 'n vondeling uit barmhartigheid opneem met medewete van die vader of eienaar daarvan, alle reg het op die kindjie, indien n.1. die kerk die besit deur genoemde collector goedkeur. 182) 'n Latere wet het voorgeskryf dat ingeval die ouers van die kindjie ontdek is, hulle die kindjie moet terug koop of 'n slaaf in sy plek gee; versuim hulle een van beide te doen dan sal hulle hierdie liefdeloosheid met lewenslange verbanning boet. 183) Volgens 'n ou wet, as 'n kindjie sonder wete van sy quaesitus agnitusque non fuerit, securus habeat qui colligit. Sane qui post praedictum tempus calumniator exstiterit, at homicida, ecclesiastica districtione damnabitur, sicut patrum sanxit auctoritas. 180) Synod. Statut, van Bonifacius, Hefele, tom. 3, p, 581, can. 1. 181) Lex Wisigoth. Roman. p. 146. Epitom. Aegii: Qui expositum puerum vel puellam sciente domino vel patrono miseracordiae causa collegerit, in eius dominio permanebit, si tarnen contestationi de collectione eius episcopi clericique subscripserint. 182) Lex Wisigoth. lib. 4, tit. 4, De expositis infantibus, p. 87; lex 1: Si quis puerum aut puellam ubicunque expositum miseracordiae comtemplatione collegerit, ac nutritus infans a parentibus postmodum fuerit agnitus; ai ingenuorum filius esse dinoscitur, aut servum vicarium reddant aut precium. Quod si facere fortasse neglexerint, a judice territorii de proprietate parentum expositus redimatur et parentes huius impietatis auctores exilio perpetuo relegentur. Si vero non habuerint unde filium redimere possint, pro infantulo serviat, qui projecit et in libertate maneat propria, quem servavit pietas aliena. Hoe vero facinus cum ubicunque commissum, judicibus et accusare liceat et dampnare. 183) Leg. Wisigoth. lib. 4, tit. 4, 2, (antiqua): Si servus vel ancilla consciis vel nesciis dominis projicere videantur infantem. Si servus vel ancilla, in fraudem fortasse dominorum infantem exposuerint et ipsis 71 vader deur 'n slaaf weggegooi en deur 'n ander persoon opgeneem en grootgemaak word, indien die vader so 'n kind wil terug hê, moet hy bewys dat die kind weggegooi was sonder sy medewete, en 'n derde van die onkoste aan die kind bestee betaal; was dit egter geskied met sy toestemming, dan moes hy al die onkoste vergoed. 184) 'n Ander ou wet het gesê dat in geval 'n vader sy vondelingkind wou terug hê, hy één solidus moes betaal vir elk jaar wat die kind versorg werd tot die ouderdom van tien jaar; alles daarbo is nie nodig te betaal nie, want dan sou die kind self deur sy arbeid sy pleegvader vir sy onderhoud betaal het. Weier die vader genoemde vergoeding te doen, dan bly die kind permanent in die mag van sy pleegouer, 185) Rogerus koning van Sisielië (i.e. Sisielië en Suid Italië) het strenge wette gemaak, waardeur hy gelas dat vroue wat hulle dogters gebruik om deur ontug wins te verdien, of hulle dogtertjies laat opvoed daartoe, gestraf sal word deur van hulle neus beroof te word. 186) Hierdie wet het 'n latere vors Frederik toegepas op insciis infantem projecerint; infans cum fuerit nutritus tertiam partem pretii nutritor accipiat; ita ut juret aut probet dominus, se quod servi sui infantem exposuerint, ignorasse. Si vero consciis dominis infans probatur fuisse jactatus, in eius qui nutrivit potestate permaneat. 184) I b i d. tit. 4, 3 (antiqua). Qui a parentibus infantulum acceperit nutriendum, quantum mercedis pro nutrione accipiat praemium. Si quis a parentibus infantulum acceperit nutriendum, usque ad decem annos, per singulos annos singulos solidos pretii pro nutrito infante percipiat. Si vero decimum annum aetatis excesserit, nihil postea mercedis addatur, quia ipse nutritus est, mercedem suam suo potest compensare servitio. Quod si hanc summam, qui repetit, dare noluerit, mancipium in nutrientis potestate permaneat. 185) Constit. Siculorum, lib. 3, tit. 48, p. 818. De matribus suas filias exponentibus. Rex Rogerus: Matres virgines filias prostituentes et maritalia foedera fugientes ut lenas ipsas prosequimur et nasus eis similiter abscindatur. Castitatem enim suorum viscerum vendere inhumanum est et crudele. Quod si filia seipsum prostituerit et mater solummodo consentit, judicis arbitrio relinquatur. 186) Constit. Siculor. lib. 3. tit 52, p. 819, de lenonibus, Imp. Fredericus. 72 vroue wat hulle kuisheid verkoop 187) hoewel deur die bewys van armoede en gebrek die beskuldigde mag afding van hierdie vreselike straf. 188) Ook Karei die Grote het die besluit van Vaison nota 175, in hierdie saak in sy wette opgeneem in byna dieselfde woorde, waardeur hy die collector na afkondiging van die vonds en die versuim van toeeigening deur vader of eienaar, alle reg toeken op die vondeling, maar altoos met goedkeuring van die kerk. 187) Constit. Siculor. lib. 3. tit. 53. p. 819, De poena matri» filiam publice prostituentis, Imp. Fredericus. 188) Carolin. Ca pi tularia, lib. 6, lex 144, p. 157: De expositis infantibus ac collectione eorum. Si expositus ante ecclesiam cuiuscunque fuerit miseratione collectus, contestationis ponat epistolam. Et si is qui collectus est intra decem dies quaesitus agnitusque non fuerit, securus babeat qui collegit. Sane qui post praedictum tempus eius calumniator exstiterit, ut homicida ecclesiastica districtione damnabitur sicut patrum sanxit auctoritas. HOOFSTUK IV. Die beskerming van die kind teen verkoop. 189) Plutarchus vertel, soos reeds gewys is, dat in Griekeland, waar ouers deur hulle skuldeisers gedruk word, geen wet hulle verhinder om hulle kinders te verkoop nie; en hy sê dat weer 190) ander, en veral die arme, weier om hulle kleintjies op te voed uit vrees dat die kinders as hulle groot word die slawe van ander sal wees, 191) Solon sou die verkoop van susters en dogters verbie het behalwe waar hulle skuldig was aan onkuisheid. 192) Ook in Thebe het die regering om die moord van kindertjies weëns armoede te voorkom, aanbeveel om hulle te verkoop. 193) Van die mag aan die vader in Rome deur Romulus toegeken het ons ook al melding gemaak, 'n'mag wat die kind 189) Plutarch, Vita Solonis, 13, 6, tom. 1, p. 101: Multi suos liberos vendere nulla lege obstante aut ob inhumanitatem foeneratorum ab urbe profugere cogebantur. 190) Plutarch, De amore prolis, Script. Moral, 1, p. 602: Pauperes enim non alunt liberos, metuentes ne juste deterius educati, serviles et rudes culturae omniumque bonorum inopes fiant. 191) Plutarch, Vita Solonis, 23, tom. 1, p. 108: Filias vendere sororesque prohibuit nisi quae in stupro deprehendere essent. 192) Aelianus, Var. Histor. lib 2, cap. 7, tom. 1, p. 64: Lex haec Thebanorum rectissime et humanissime posita est, ne cui Thebano liceat infantem exponere, capitas supplicio constituto, verum id extrema pauperitate pater laboret, sive mas sit sive femina infans; jubet lex eum statim a materno partu ad magistratum cum ipsis fasciis deferre; qui acceptum alicui tradat levissimo pretio, cum quo pacta et condiciones intercedunt, bona fide infantem alat, adultumque servi vel ancillae loco habeat, sic ut pro educationis mercede operas eius percipiat. 193) Notas 58, 61, 65, 66, 67. 74 tot 'n slaaf en erger maak in die hand van sy vader. 194) Onder ander by die mag van lewe en dood het die vader ook reg gehad om sy kind te verkoop en dit tot driemaal toe. Hy kon hom die eerste keer verkoop en as die seun dan sy vryheid verwerf het uit dit mag van sy nuwe heer, dan' had die vader reg om weer gehoorzaamheid en onderdanigheid aan sy vaderlik gesag van sy seun te eis en hom 'n tweede keer te verkoop; slaag die seun daarin om deur vlyt en oppassing sy vryheid weer te verkry, dan' had die vader volgens wet die reg weer gehoorsaamheid van sy seun te vorder en hom 'n derde keer te verkoop as slaaf; en eers na die derde verkoop verloor hy alle reg op sy kind. 194) Hierdie reg het die vader bly besit deur die eeue heen en hy het dit ook ter dege toegepas. Die handel in eie kinders of in die van ander mense het dan ook 'n groot deel gevorm van die slawehandel van daardie tyd. Dog latere heidense keisers het weldra begin ingryp en het probeer die kind in beskerming te neem. So het 195) Antoninus beveel dat as 'n vrye moeder, nie 'n'slawin nie, bevrug word en later as slaaf in die myne werk, haar kind so in slawerny gebore nie slaaf sal wees maar vrye. Dieselfde 196) keiser het teen die verkoop van vrygebore kinders op- 194) 12 Tabulae, Voigt, 1, p. 706: Si paterfamilias ter filium venum duit, a patre filius liber esto. Girard, Textes, Gaius, 1, 132, p. 243: 12 Tabularum tantum in persona filii de tribus mancipationibus loquitur bis verbis: Si paterfamilias ter filium venum duit, a patre filius liber esto. Sie ook Gaius, 4, 79, Girard p. 337 en Ulpian, 10. 1, Girard, p. 467. 195) Cod. Justin, de poenis, 9, 47, 4, p, 391, Antoninus: Si ante conceptus est puer, de quo libellos dedisti quam mater eius in metallum daretur, natus condicionis eius est, cuius ante condemnationem mater eius fuit. 196) Cod. J u s t. de liber. causa 7, 16,* 1, p. 301: Antoninus Saturninae: Rem quidem illicitam et inhonestam admisisse confiteris, quia proponis filios ingenuos a te venundatos, sed quia factum tuum filios obesse non debet, adi competentem judicem, si vis, ut causa agatur secundum ordinem juris; anno 210. en Dig est. 20, 3, 5, Quae res pignori, p. 264: 75 getree; hy het hierdie gebruik bestempel as onwettig en skandelik, en het sy konsul Saturninus 210 beveel om hierteen in te gaan, maar nie met geweld nie; waar sulke gevalle plaasvind, moes hy liewer gebruik maak van die dienste van 'n bekwame regter en die saak deur middel van 'n regsproces vereffen. 197) Ook sê Paulus omtrent hierdie tyd dat dit volgens wet strafbaar was vir 'n skuldeiser willens en wetens as borg of vergoeding vir skuld van 'n'persoon sy kind tot 'n besit of tot slaaf te neem. Of hierdie wet bedoel het alleen die kinders van vrygebore mense is onseker, maar waarskynlik. 198) 'n Ander wet het die skuldeiser wat hieraan skuldig is met verbanning gestraf, en terwyl dit die mogelikheid erken het, dat ouers hulle kinders weëns groote ellende en gebrek verkoop, het dit egter die vryheid van' die kind gehandhaaf, want die vryheid van 'nvrye mag nie vir geld verkwansel word nie. 199) Dit was verbode vir 'n vrye man of vrou om self sy vryheid te verkoop vir geld, te meer is dit verbode 'n vrye tot slaaf te verkoop teen sy eie wil. 200) Diocletianus en Maximinianus het hulle hierby in hulle Paulus: Creditor qui sciens filium familias a parente pignori accepit, relegatur. 197) Girard, Sent. Pauli. 5, 1, 1, p. 428: Qui contemplatione extremae necessitatis aut alimentorum gratia filios suos vendiderint, statim ingenuitatis eorum non praejudicant; homo enim liber nullo pretio aestimatur. Idem nee pignori ab his aut fiduciae dari possunt, ex quo facto sciens creditor deportatur. 198) Cod. Justin, de liber. caus. 7, 16, 6, p. 301: Valerianus et Gallienus: Nee si volens scripsisses servum te esse, non liberum, praejudicium juri tuo aiiquid comparasses? Quanto nunc magis cum eam scripturam dare compulsum te esse testaris? 199) C o d. J u s t i n. de liber. causa. 7, 16, 10, p. 301. Dioclet. et Maximin: Liberos privatis pactis vel actus quacumque administrati ratione non posse mutata condicione servos fieri certi juris est. 293. 200) Cod. Justin, de oblig. et action, 4, 10, 12, p. 134: Dioclet et Maximin: Ob aes alienum servire liberos creditoribus jura compelli non patiuntur. 294. Cod. Justin, de patrib. qui fil. distrax: 4, 43, 1, p. 179. Dioclet. et 76 wetgewing aangesluit, en het verbie dat 'n vrye kind of man sy vryheid sal verkoop deur eie doen of deur die van sy vader, hetsy as vergoeding vir geldelike skuld van sy vader of wat ook al. Waar die heidense keisers dus gesorg het vir die behoud van die vryheid van vrye kinders daar het hulle hulle ook die lot van slawekinders aangetrek; en hoewel hulle nie kans gesien het om om met één' woord die slaaf tot vrye te maak nie, het hulle in elk geval gesorg 201) dat die kleine kinders nie van die moeder geskei sal word as sy verkoop word aan 'n ander heer. Die handel in kinders was iets so algemeens, en het so 'n groot deel uitgemaak van die slawehandel oor die algemeen, dat die kerkvaders hierteen byna ewe min geskryf het as teen die slawerny in sy geheel. 202) Wat hulle wel aangeval het was die ergelike gewoonte van baie ouers om hulle eie kinders te verkoop omdat hulle te lui was om die op te voed, en terwyl hulle weet dat hulle kinders vir allerlei bose doeleindes gebruik sou word; en hulle het nie gewag om sulke hardvogtige ouers gelykop te bestraf met diewe, ontugtiges, ongehoorsame aan ouers, 203) Daarom ook het die konsielie van Illiberis 313 besluit dat elk gelowige wat deel neem aan handel in mense en by Maximin: Liberos a parentibus neque venditionis neque donationis titulos neque pignoris jure aut quolibet alio modo, neque sub praetextu ignorantiae accipientis in alium transferri posse manifesti juris est. 294. 201) D i g e s t. 33, 7, 12, 7, p. 469. de instrum. vel instru. leg. Ulpianus: Uxores quoque et infantes eorum qui supra enumerati sunt, credendum est in eadem villa agentes voluisse testatorem legato continueri, neque enim duram separationem injunxisse credendus est. 202) Theophilus ad Autolycum, 1, 2, p. 9: Ostende igitur teipsum an non moechus sis, an non scortatur, an fur.... an non puerorum stuprator, an non parentibus non obsequens, an non tuorum filiorum venditor? 203) Concil. Elibert. 313, Hard. tom. 1, p. 251, can. 12: Mater vel parens vel quaelibet fidelis si latrocinium exercuerit eo quod alienum vendiderit corpus vel potius suum, placuit, eos nee in fine accipere communionem. 77 name aan handel in sy eie kinders, vir altoos uit die gemeente sal gesluit wees en selfs nie op sy sterfbed sal opgeneem word nie. Waar slegte jare en oorloge woed, daar kom ook gebrek en ellende en hongersnood, en dan was dit die gewoonte dat 'n vader by onmag om al sy kinders te voed en groot te bring, enkele van hulle verkoop om tog wat te ete te hê vir die orige. So skilder 204) Ambrosius ons die haglike posiesie van 204) Ambrosius, tom. 1, De nabuthe Iezraelita, cap. 5, 21—24, p. 570: Vidi ego pauperüm duci, dum cogeretur solvere quod non habebat, trahi ad carcerem, quida vinum deesset ad mensam potentis; deducere in auctionem filios suos, ut ad tempus poenam differre posset. Invento forte aliquo qui in illa necessitate subveniret, redit ad hospitium cum suis pauper, direpta spectans onmia, nihil sibi ad cibum relictum, ingemiscens filiorum famem, dolens quod eos non potius ei qui posset pascere, vendidisset. Redit ad concilium, vendendi sumit arbitrium. Compugnabant tarnen inopiae injuria, et paternae pietatis gratia; fames urgebat ad pretium, natura ad officium; commori filiis paratus; quam a filiis separari, saepe gradum protulit, saepe revocavit. Vicit tarnen in eo necessitas, non voluntas et ipsa concessit pietas necessitati. Consideremus nunc patriae mentis procellas exaestuantes, quem de liberis prius traderet. Quem, inquit, vendam priorem? Scio enim quod non satis est unius pretium ad pastum reliquorum. Hoe solum dives foecunditas ad aerumnam, Quem offeram? Quem frumenti auctionator libenter adspiciet? Primogenitum offeram? Sed primus me patrem vocavit. Hic est major ex filiis, quem congrue honoro seniorem. Sed juniorem dabo? At istum teneriore amore complector. Illum erubesco, huius misereor; illius gradum suspiro, huius aetatem; ille jam sentit aerumnam, iste ignorat; flectit me illius dolor, huius inscitia. Ad. alios me eonferam? Ille mihi plus blanditur; iste plus verecundatur; ille parenti similior, bic utilior; in Ulo imaginem meam vendo, in isto spem meam prodo. Me miseruml Non invenio quid faciam, non habeo quid eligam. Circumvallant me facies calamitatum aerumnarum chorus. Ferina haec rabies est, eligere quem tradas. Ferae ipsae cum pericula imminere proli ac sibi sentiunt, solent eligere quos liberent, non quos offerant. Quomodo igitur discernam affectumnaturae? Quomodo obliviscar, quomodo exuam patris mentem? Quomodo filii auctionem constitutam? Quo sermone paciscar pretium? Quibus tradam manibus in servitutem filium? Quibus oculis adspiciam servientem? Quibus oculis discedenti vale dicam? Quibus factum excusem sermonibus? Fili, ego te pro meo cibo 78 so 'n ongelukkige vader: die honger dryf, die ellende is groot; één van sy twee kinders moet hy verkoop om homself en die ander in die lewe te behou; fames urgebat ad pretium, natura ad officium; hy twyfel welke van die twee te verkoop; sy hart verbie hom die een en die ander; maar eindelik, na lange inwendige stryd word die een seun 'n slaaf om te dien, opdat hy as 'n tweede Josef die lewe van sy vader en van sy broer sou red. Die kerk kon dus afkeur en simpatiseer, maar te sterk wou sy nie optree teen bierdie misbruik nie; en dieselfde het gebeur in die wetgewing van die kristenkeisers. In 329 het Konstantyn twee wette uitgevaardig, één vir Italië, nota 207, en één vir die prowinsies, nota 208, Hierin vendidi. Funestior ergo jam pauperi* mensa, quam divitis. Ille addicit alienos, ego meum vendo; ille necessitatem imponit, ego adfero volentatem. Ut sit excusabilior causa, adjiciam: Fili, pro fratribus tuis servies, ut illis quaerantur alimenta. Et Joseph a fratribus suis in servitutem venumdatus est, postea et ipsos et patrem pavit. Respondebit et ille: Sed non eum vendidit pater, at flevit amissum: sed postea etiam ipae in potestatem divitis venit, et vix potuit liberari. Postea genus eius divitiis Aegypti multa aetate servivit. Vende me postremo, pater, ea condicione, ne divites emant. Haesi, fateor: verum quid faciam? Nullum vendam? Sed dum unum considero, omnes videbo fame pereuntes. Si unum tradam, quibus oculis videbo ceteros de mea impietate suspectos, ne alios quoque vendam? Quo pudore regrediar domum? Quomodo intrabo? Quo habitabo affectu, qui mihi abnegavi filium, quem non morbus absumsit, non mors abstulit? Qua conscientia considerabo mensam meam, quam sicut novella olivarum in circuitu tot filii vestiebant? 205) Wallon, Histoire de 1'Esclav. 3, p. 412. 206) Go th of red. Cod. Theodos. 1. p. 491: Ut ita patre vel domino jam ad meliorem fortunam reverso, ad redimendum infantem sive filium sive servum suum veniente, nulla dubitatio esse possit. 207) Theodos. Cod. Gothof. lib. 5, 8, tom. 1, p. 490. De his qui sanguinolentos emptos vel nutriendos acceperint. Constantinus Italis suis: Secundum statuta priorum principum si quis sanguine quoque modo legitime comparaverit vel nutriendum putaverit, obtinendi eius servitii habeat potestatem (ita ut si quis post seriem annorum ad libertatem eum repetat, vel servum defendat, eiusdem modi alium praestet, aut pretium 79 het hy deur die haglike omstandighede gedwing en om die 205) moord of weggooi van kinders te voorkom, die verkoop van kinders, viral pasgeborenes, sanguinolentos, toegelaat; maar hy het ook in ag geneem die mogelikheid dat met 206) verbeterde tye die van kinders beroofde ouers hulle kleintjies weer graag terug sou koop, en hy het beveel dat sulke kinders nie mag behou word deur hulle eienaars, maar teen billike vergoeding weer aan hulle ouers moes terug gegee word, want deur die geldelike vergoeding het die ouers reg. (causam = potestatem, jus, titulum, Gothofred, tom. 1, p. 490).Ongelukkig weet ons niks van die wette deur vroere keisers, statuta priorum principum, gemaak teen die verkoop van kinders, waarvan in genoemde wet, nota 207, melding gemaak word nie. Die ander wet, bedoel vir die prowinsies, bring nog duideliker uit dat hierdie twee wette opgestel is enkel met die oog op die benarde tydsomstandighede, op die heersende ellende en met die doel om groter kwaad te voorkom. Daarom ook het die keiser gesorg dat die slawerny waarin so 'n' pasgebore kindjie geraak, nie 'nblywende is maar slegs 'n tydelike, om hom van groter ellende te red, 209) In 391 het die drie keisers Valentinianus Theodosius en quod potest valere exsolvat). Qui enim pretium competens instrumento confecto dederit, ita debet firmiter possidere ut et distrahendi pro suo debito causam liberam habeat; poena subjiciendis eis qui contra hanc legem venire tentaverint. 329. N.B. „sanguine comparare" est „sanguinolentum emere". Statuta priorum principum, Gothofred. 1, p. 490, nota B. 208) Cod. Justin. 4, 43, 2, p. 179. De patribus qui filios distraxerunt. Imp. Constantinus provincialibus suis: Si quis propter nimiam paupertatem egestatemque victus causa filium filiamve sanguinolentos vendiderit, vendiditione in hoe tantummodo casu valente emptor obtinendi eius servitii habeat facultatem. Liceat autem ipsi qui vendidit vel qui alienatus est aut cuilibet alii ad ingenuitatem propriam eum repetere, modo si aut pretium offerat quod potest valere aut mancipium pro huiusmodi praestet. Sardicae 329. 209) Theodos. Cod. lib. 3, 3, tom. 1, p. 295. De patribus qui filios distraxerunt. Valentinin. Theodosius et Arcadius: Omnes quos parentum 80 Arcadius 'n verdere stap geneem; hulle het die verkoop van kinders oor die algemeen veroordeel, maar die moontlikheid daarvan in tye van armoede en hongersnood erken. Waar 'n kind dan deur sy vader weëns gebrek verkoop wórd om homself voedsel te verskaf, sal so 'n kleintjie nie 'n 210) duursame slawerny ondergaan nie en te eniger tyd as sy vader in staat is om hom te onderhou en hom terug wil hê, dan' mag hy hom terug vorder sonder geldelike vergoeding; want die arbeid, hoe weinig ook al, wat die kind vir sy pleegouer verrig het, moet gereken word as voldoende betaling vir sy onderhoud. Die wet het gewaak oor die kind se vryheid, ook al was hy in diens van 'n heer. Hierdie wet skyn verwant te wees aan 'n' andere wet van Theodosius wat sê 211) dat as iemand gevange geneem word deur menserowers, hy sy vryheid regtelik nie verloor nie; word hy deur sy rowers verkoop dan het hy reg sy vryheid terug te koop of deur 'n som geld of deur 'n vyfjarige diens. Mogelik is die wet ook verwant aan 'n wet deur 212) Kon- miseranda fortuna (paupertatis vel egestatis) in servitutium dum victum requirunt, addixit, ingenuitati pristinae reformentur; nee sane remunerationem precii debet exposcere, cui etiam minimi temporis spatio servitium satisfecit ingenui. Mediolani 391. 210) Gothofred. Theod. Cod. 1, p. 2%: Interim quidem in servitio erant ut haec lex loquitur servique sed servi non manebant. 211) Theodos. Cod. 5, 5, tom. !, p. 483. De postliminio 2. Honorius et Theodosius: (Wisigoth. lex p. 144, Epit Aeg.): Captivus nemo teneatur invitus et si praedator captivum suum vendiderit, captivus emtori pretium reddat. Quod si pretium non habuerit quinqennio serviat, quo transacto ingenuitati reddatur. 212) Cod. Theodos. lib. 4, 8, Wisigoth. p. 112, lex 2, De liberal. causa: Constantinus ad Maximin.; Libertati a majoribus tantum inpensum est ut patribus quibus jus vitae in liberos necisque potestas permissa est, eripere libertatem non liceret. Quisquam minor venumdatus actum major administravit, quoniam minoris emtio scientiam non1 obligat, eum ad libertatem venientem emtionis actusque a majore administrati praescriptio non tenebit, etc. P. 114, Interpretatio: Minor venditus, si post 25 aetatis suae annos jam major effectus servierit aut in rebus emtoris actor aut cuiuslibet ref 81 stantyn gemaak wat sê dat as iemand 'n vrygebore kind verkoop, nie wetende dat dit 'n vrygebore is, die kind sy vryheid terug mag eis na 'n sekere tyd sonder enige geldelike vergoeding. Dus werd die verkoop van kinders en veral van pasgebore kleintjies steeds nog deur die wet erken as iets noodwendigs in tyd van ellende, en kon sy nie veel meer doen dan enkel die kind in servitio te beskerm. So vind ons dat met 'n volgende hongersnood 'n — obscoenissimam famem — wat oor die hele Italië gewoed het, baie mense genoodsaak was hulle ouers of kinders aan rykere lui te verkoop om op die wyse 'n gewisse dood te ontkom 213) Die keiser Valentinianus er- ordinator fuerit constitutus, quum de ingenuitate sua proclamaverit, sine praejudicio servitii, quod gesserit audiatur, nee hoe ei praejudicium generet, quod eius a quo emtus est, domum aut utilitates in annis majoribus positus visus est ordinasse. Hoe etiam de libertis lex haec praécepit custodiri, ut qui intra 14 annos fuerint manumissi et actum in majore aetate positi gesserint patronorum, libertati eorum actus non praejudicet servitutis, sed quum voluerint, suas aut de ingenuitate aut de libertinitate, intra tempora legibus constituta, proferunt actiones etc. En p. 115. Epit. Monach.... Si minor ingenuus a quolibet fuerit educatus et liberum se esse nesciens fuerit a nutritore distractus, priusquam 30 annorum praejudicio teneatur, potest reclamare et recipere amissam libertatem. 213) Novellae Valentiniani, 3, tit. 11. Wisigoth. p. 290. De parentibus qui filios per necessitatem distraxerunt, etc. Imp. Valentinianus, Romae Aetio Patricio: Quum diebus omnibus et momentis studium celsitudinis tuae et sollicitudinem pervigilem circa utilitatem publicam comprobemus, etiam praesenti insinuatione monstrasti, qua nullum pateris benigna et salubri providentia addictae per necessitatem ingenuitati praejudicium provenire. Ostendis, non omnia sinistrae licere fortunae, ut status, quem lila voluit inopia cogente mutari, ad splendorem suum humanitatis nostrae beneficio reducatur. Notum est, proxime obscoenissimam famem per totam Italiam desaevisse, coactosque homines filios et parentes vendere ut discrimen instantis mortis effugerent. Tantum uniculque miseranda macles et letalis pereuntium pallor extorsit, ut totius, quem natura concessit, amoris obliti, alienare suos, genus pietatis putarent. Nihil est enim, ad quod non desperatio salutis impellat: nu turpe, nil vetitum credit esuriens: sola cura est ut qualicunque sorte 6 82 ken dat elkeen liewer as vrye wil sterf dan' in slawerny te verkeer; hy wou dus dat sulke verkoopt es hulle vryheid sal terug kry op terugbetaling van die kooprys plus 'n vyfde daarvan. Die laaste is bygevoeg om die koper vergoeding te gee vir die onderhoud van die deur hom gekogte vrygeborene. Andere volke het meer of min die voetspoor van die romeine gevolg. Die Wesgote het die wette: post liminio nota 211, de liberal. causa nota 212, en Novella 2 nota 213 van Valentinianus oorgeneen in hulle wette; terwyl 'n 214) ander wet van hulle bepaal, dat wanneer 'n eienaar of vader 'n pasgebore kindjie verkoop aan iemand anders om op te voed en te versorg en hy hom later wil terug hê, dit sal geskied, op voorwaarde dat hy billike vergoeding gee; die koper mag die in vryheid setting van die deur hom gekoopte kindjie nie weier op straf deur die wet. 215) Ander wette deur hulle vors vivatur. Sed iniquum judico, ideo libertatem perire, quia vita non perit, et agi horrore vilissimae servitutis, ut exitium pudeat evasisse. Cui non ingenuo mori satis est, quam jugum servile perferre? Illa sunt dulcia quae praestita non deformant, quae accepisse delectet, quibus uti non turpe sit. Dici beneficium non potest, si pereat, quod servis pro summa renumeratione praestatur. Igitur libero statui, cui specialiter sapientissimi conditores juris legisque voluerunt esse consultum, nullum praejudicium patior irrogari; renovans statuta majorum, venditionem censeo summoveri, quam praedicta fames de ingenuis fieri persuasit; ita sane, ut emtor pretium sub quintae adjectione recipiat, boe est, ut quinto solido unus addatur, decimo duo, similiter crescente numero, quamcunque summam venditio facta designat. Ita fit ut neque illum rebus afflictis ac desperatis emisse poeniteat, qui amplius recipiat, quam ad pretium dederat, nee pereat sub tanta clade distracta libertas. P. 293. Epit monach: Quicunque ingenuus filium suum per necessitatem vendiderit emtor, qui 5 solidos dedit, 6 recipiat, si 10, 12 recipiat et leinceps secundum supra scriptam rationem. Nam si huismodi personas mt ad extraneas gentes aut trans mare vendiderit quisquis, sex auri uncias fisco se noverit illaturum. 214) Lex Wisigoth. p. 146. Epit Aeg. Siquis infantem a sanguine smerit et nutrierit et nutritum dominus vel pater recipere voluerit aut ïiusdem meriti mancipium aut pretium nutritor consequatur. Poenae vero mbjiciendi sunt bi qui contra hanc legem venire tentaverint. 215) Edictum Theodorici Regis, Lindenbrogii, p. 253, 83: Qui 83 Theodorikus gepromulgeer het bepaal dat wie 'n vrygebore steel of verkoop gestraf sal word met slage en verbanning indien hy van nedrige stand is; of met boete en verbanning indien van hoëre stand. 216) Ook het hy byna letterlik oorgeneem twee ander wette van die romeine waarin bepaal werd, in die een, dat as ouers deur armoede gedryf, hulle kinders verkoop, die kinders hulle vryheid hierdeur nie sal verloor nie, en in die 217) ander, dat ouers hulle kinders nie mag uitlewer vir borgtog nie; doen hulle dit wel, dan word hulle gestraf met verbanning. 218) Karei die Grote het met die dood gestraf die steel en die verkoop van mense; 219) die reg tot verkoop van eie dogters as dienaresse het hy erken, alleen mag dit nie wees dat hulle verkoop word aan 'n vreemde volk nie. ingenuum coelaverint, vendiderint, vel scientes comparaverint, humiliores fustibus caesi in perpetuum dirigantur exilium; honestiores, confiscata tertia parte bonorum suorum, poenam patiantur nihilominus quinquennalis exilii. 216) I b i d. 99. Parentes qui cogente necessitate filios suos alimentorum gratia vendiderint, ingenuitatem eorum non praejudicant; homo enim liber praetio nullo aestimatur. 217) I b i d. 95. Nee pro pignore filii a parentibus alicui dari possunt; et si sciens creditor ingenuos pro pignore a parentibus susceperit, in exilium dirigetur. Operas enim tantum parentes filiorum, quos in potestate habuerint, locare possunt. 218) Carol. Capitul. lib. 6, p. 142, 9: De eo qui hominem furatus fuerit et vendiderit. Qui furatus fuerit hominem et vendiderit eum et convictus fuerit, morte moriatur. 219) 4. Qui vendiderit filiam suam in famulam. Si quis vendiderit filiam ' suam in famulam, non egredietur sicut ancillae exire consueverunt. Si placuerit domino suo cui vendita est dimittat eam liberam; et ad alium populum non licet ipsam vendere. HOOFSTUK V. Die liggaamlike versorging van die kind. Publieke en private sorg vir arme en wese vind ons maar sporadies by die ou volke. Die vorm wat dit gewoonlik aangeneem het by die romeine werd vasgestel deur 220) C. Gracchus, 123 v. K., in sy lex frumentaris, waardeur hy op staatsonkoste en uit die staatskure koring teen uitermate laë pryse aan die arme onder die volk verkoop het. Hierdeur het hy die guns van die volk gewin. Latere konsuls het sy voorbeeld gevolg: om stemme van die laëre klasse vir hulle self aan te werf, sou hulle die volk koring en ander graan teen geringe prys of heeltemaal gratis laat kry. By die koring of brood wat op so liberale wyse uitgedeel werd, het hulle weldra spele gevoeg: swaardgevegte, gevegte teen diere, seegevegte, en meer. 221) Augustus word geprys vir sy grote liberaliteit wat hy so dikwels aan die dag gelê het: hy het grote somme geld onder die arme verdeel, asook koring, dikwels teen laë pryse, somtyds gratis. Hy is ook die eerste onder die keisers wat by die uitdeel van graan die kinders in' ag geneem het, viral die jongetjies. Maar hierdie onsistematiese uitreiking van geld en koring kon op die duur nie veel goeds doen nie, veral waar die volk 220) WeberBaldamus, Weltgeschichte, 3, S. 521. 221) Seutonius Div. August, par. 41, p. 57: Liberalitatem omnibus ordinibus per occasiones frequenter exhibuit.... Congiaria populo frequenter dedit, sed diversae fere summae: modo quadringenos, modo trecenos, nonnunquam ducenos, quinquagenosque nummos; ac ne minores quidem pueros praeteriit, quamvis nonnisi ab undecimo aetatis anno accipere, consuessent. Frumentum quoque in annonae difficultatibus saepe lae vissimo, interdum nullo pretio. 85 te lui was om seli te werk, en maar steeds gewag het om bedien te word deur konsul of keiser; 'nvolk wat die woord selfhelp verleer het, en alleen kon uitgil: Panem et circenses. 222) Daarom het die keiser Nerva getrag sy gifte op meer metodiese en doeltreffende wys te bestee. Wel het hy geteisterde dele van die land tehulp gekom; maar hy het veral jongetjies en meisies uit behoeftige ouers gebore in Italië laat spysig op staatskoste. 223) Hierdie sorg vir kinders het hy gedenk deur medaljes te laat slaan, waarop afgebeeld staan die keiser, sittende op sy troon en 'njongetjie en 'n meisie staande aan weersy naas hom, met die opskrif: T u t e 1 a 11 a 1 i a e. Volgens Plinius het 224) Trajanus 98—117 hierdie sorg 222) S. A. V i c t o r, Vitae Caesarum: Nerva, p. 388: Afflictas civitates relevavitj puellas puerosque natos parentibus egestosis, sumptu publico per Italiae oppida ali jussit. 223) Wallon: Histoire de 1'Esclavage tom. 3, p. 466, 224) Plinius, Panegyricus, 26, p, 253: Adventante congiarii die observare principis egressum in publicum, insidere vias examina infantium futurusque populus solebat. Labor parentibus erat ostentare parvulos impositosque cervicibus adulantia verba blandasque voces edocere; reddebant illi quae monebanturj ac plerique invitis precibus surdas principis aures obstrepebant, ignarique quid rogassent, quid non impetrassent donec plane scirent, difierebantur, Tu ne rogari quidem sustinuisti, et quamquam laetissimum oculis tuis esset conspectu Romanae sobolis impleri, omnes tarnen antequam te viderent adirentve recipi incidi jussisti, ut jam inde ab infantia parentem publicum munere educationis experirentur, crescerent de ttto qui crescerent tibi, alimentisque tuis ad stipendia tua pervenerent, tantumque omnes uni tibi quantum parentibus suis quisque deberet. Reete, Caesar, quod opem Romani nominis sumptibus suis suscipis. Nullum est enim magno principe immortalitatemque merituro impendii genus dignius quam quod erogatur in postero. Locupletes ad tollendos liberos ingentia praemia et pares poenae adhortantur, pauperibus educandi una ratio est bonus princeps. Hic fiducia sui procreatos nisi larga manu fovet, auget, amplectitur, occasum imperii, occasum rei publicae adcelerat' frustraque proceres plebe neglecta, ut defectum corpore caput, nètaturumque instabili pondere, tuetur. Facile est conjectare quod praeceperis gaudium cum te parentum liberorum senum infantium puerorum clamor exciperet. Haec prima parvulorum civium vox aures tuaa 86 vir die kinders op grote skaal voortgeset Die honger het sterk geheers onder die laëre klasse in Rome, en baie ouers het dus nie ontsien om hulle kinders van kant te maak; deur die grote geskenke van koring en ander graan aan die arme, het hy die ouers kans gegee om die kinders te behou, in die hoop op gereelde ondersteuning deur die keiser. 224a) Hierdie uitdeling van graan het geskied selfs aan sulkes, wat terwyl hulle dit ontvang, veroordeel word naar die myne , maar deur die keiser begenadig word. In Rome alleen het hy omtrent vyf duisend kinders 225) pueri puellaeque Ulpiani onderhou. En hiermee was hy nie te- inbuit, quibus tu daturus alimenta, hoe maximum praestitisti ne rogarent. Super omnia est tarnen quod talis es ut sub te liberos tollere libeat, expediat. Nemo jam parens filio nisi fragilitatis humanae vices horret, nee inter insanabiles morbos principis via nümeratur. Magnum quidem est educandi incitamentum tollere liberos in spem alimentorum, in spem congiariorum; maximo tarnen, in spem libertatis, in spem securitatis. Atque adeo nihil largiatur princeps, dum nihil auferat; non alat dum non occidat; nee deerunt qui filios concupiscant. Contra largiatur et auferat, alat et occidat: ne ille etiam brevi tempore effecerit, ut omnes non posterorum modo sed sui parentumque poeniteat. Quo circa nihil magis in tua tota liberalitate laudaverim quam quod congiarium das de tuo, alimento de tuo, neque a te liberi civium ut ferarum catuU, sanguine et caedibus nutiuntur. En p. 255, par. 28: Nullam congiario culpam, nullam alimentis crudelitatem redemisti, nee tibi bene faciendi fuit causa ut quae male feceras impune fecisses. Amor impendio isto, non venia quaesita est populusque romanus obgligatus a tribunali tuo, non exoratus recessit. Obtulisti enim congiarium gaudentibus gaudens, securusque securis; quodque antea principes ad odium sui leniendum tumentibus plebis animis objectabant, id tu tam innocens populo dedisti quam populus accepit, Paulo minus, patres conscripti, quinque milia ingenuorum fuerunt, quae liberalitas principis nostri conquisivit, invenit, adscivit. Hi subsidium bellorum ornamentum pacis publicis sumptibus aluntur, patriamque non ut patriam tantum verum ut altricem amare condiscunt. 224a) Dig est. 34, 1, 11, p. 479, Paulus: Is, cui annua alimenta relicta fuerant, in metallum damnatus indulgentia principis restitutus est. Respondi eum et praecedentium annorum recte cepisse alimenta et sequentium deberi ei. 225) Zumpt, Ueber den Stand, u.s.w. S. 56 en nota 224. 87 vrede; ook die ryke en welgestelde het hy aangemoedig om eie kinders groot te bring en nie te verwerp nie. 226) Die lol wat hy verwerf het deur sy milddadigheid en sorg vir arme en kinders, het sy krygsroem geëwenaar, Sy sorg het uitgestrek nie alleen tot Rome en haar onmiddelike omgewing nie, maar tot geheel Italië, en word bevestig deur 227) inskripsies uit die jare 101 en 104, deur «He tafels van Velleia en medaljes met die woorde Alim(enta) Ital(iae). 228) Op die tafels van die stadjie Velleia lees ons dat die som van 1.100.000 sestersiee teen vyf prosent rente uitgegee is, welke rente gebruik werd om maandelks 263 egjongens en 35 egmeisies, as ook buitenegtelike jongens en meisies ondersteuning te gee. Quaestores alimentorum het gesorg vir die renteïnning, en procuratores alimentorum had toesig oor die ganse prowinsie in hierdie saak. Hierdie kinders was nie almal wese nie; baie had ook ouers, maar hulle was arm. Jongens werd ondersteun tot die ouerdom van 18 jaar, en meisies tot 14. 229) Hadrianus het probeer om die goeie werk van sy voorganger voort te set; arme skuldeisers het hy vrygestel, ver- 226) Z u m p t, Ueber den Stand, u.s.w. S. 56 en nota 224. 227) Wallon, Histoire de 1'Esclav. tom. 3, p. 167. Een van die inskripties is as volg: lm. Nervae Trajan. Aug. Ger. Pont. Max. Trib. Pleb. Cos. ID3. PP. Nomine Puerorum Puellarumque ex S. C. Pub. DJ). 228) Z u m p t, Ueber den Stand, u.s.w. S. 57. 229) Ael. Spartianus, Hadrianus, tom. I, p. 9: Et ad comprimendam de se famam, congiarium duplex praesens populo dedit, ternis jam per singulos aureis se absente divisis. Ad colligendam autem gratiam nihil praetermittens, infinitam pecuniam, quae fisco debebatur privatis debitoribus in urbe atque Italia, in provincias vero etiam ex reliquis ingentes summas remisit; syngraphia in foro Divi Trajani, quo magis securitas omnibus roboraretur, incensis. Damnatorum bona in fiscum privatum redigi, vetuit, omni summa in aerario publico recepta. Pueris et puellis, quibus etiam Trajanus alimenta detulerat, incrementum liberalitatis adjecit.... Ad honores explendos, non solum amicis, sed etiam passim aliquantis, multa largitus est. Feminas nonnullas ad sustentandum vitam sumtibus juvit. Gladiatorium munus per sex dies continuos exhibuit et mille feras natali suo edidit. 88 beurdverklaring van' eiendom het hy verbie, 'n groot getal van jongens en meisies het hy onderhou en arme vroue en moeders gespys. 230) Sy opvolger Antoninus Pius 138—161 het sy sorg vir die volk en veral vir die arme op velerlei wys getoon: hy het sy swembad gratis vir die publiek oopgestel, het vlyt en spaarsaamheid aangemoedig, die grote rente op geld verminder; veral het hy die kinders onderhou; ter ere van sy vrou Faustina het hy gestigte opgerig vir meisies wat hy naar sy vrou genoem het Faustinianae, 231) Ook het hy en sy opvolgers Marcus Aurelius en Septimus Severus die volk daarop gewys, dat hulle ondersteuning van hulle kinders mag eis, maar dan moet die ouers vroeër reeds hulle plig teenoor hulle kinders gedaan het. 232) So ook het Marcus Aurelius 161—180 ter ere van sy 230) Julius Capitolinus: Antoninus Pius, tom. 1, par. 7, p. 42: Virtus Antonini Pil talis fuit, ut esset opulentia sine reprehensione, parsi- monia sine sordibus. Balneum quo usus fuisset, sine mercede populo exhibuit; nee omnino quidquam de vitae privatae qualitate mutavit. Salaria multis subtraxit, quos otiosos videbat accipere, dicens: Nihil esse sordidius, immo crudelius, quam si rempublicam is arroderet, qui nihil in eam suo labore conferret. par. 8: Congiarium populo dedit. Puellas alimentarias in honorem Faustinae, Faustinianas constit uit.... Hereditates eorum, qui filios hahebant, repudiavit. Foenus trientarium hoe est, minimis usuris, exercuit, ut patrimonio suo plurimos adjuvaret. 231) Justin. Cod. 5, 25, p. 216. De alendis liberis et parentibus. 1. Imp. Pius A. Basso: Parentum necessitatibus liberos succurere justum est. 2. Divi Fratres Celeri: Competens judex a filio te ali jubebit si in ea facultate est, ut tibi alimenta praestare possit. anno 162. 3. Idem Tatianae: Si competenti judici eum quem te ex Claudio enixam esse dicis, filium eius esse probaveris, alimenta ei pro modo facultatium praestari jubebit. Idem, an apud eum educari debeat, aestimabit. 4. Severus et Antoninus: Si patrem tuum officio debito promerueris, paternam pietatem tibi non denegabit. Quod si sponte non fecerit, aditus compentens judex alimenta pro modo facultatium praestari tibi jubebit. Quod si patrem se negabit, quaestionem istam in primis idem judex examinabit. 197. 232) Jul. Capitolini: Marcus Antonius: p. 75: Novas puellas Faustinianas instituit in honorem uxoris mortuae. 89 gestorwe vrou gelyksoortige inrigtinge gestig vir arme meisies, wat hy naar sy vrou genoem het die Nuwe Faustinianae. 233) Hierdie inrigtinge het hulle egter nie in 'n lang en voorspoedig bestaan kon verheug nie. Die uitbetalingen vir hulle was in die tyd van Commodus, sy opvolger, al jare agter, en Pertinax het dus in 193 die hele saak maar opgehef. 234) Alexander Severus 222—235 het baie verbeteringe soek aantebring in die toestand van die volk: belastinge en rente het hy verlaag, die aankoop van plase deur mindergegoedes aangemoedig, teen publieke vroue het hy tewerk gegaan, swembade tot nut van die publiek opgerig, koring en geld het hy gratis vir die volk uitgedeel; met hierdie doel het hy ooral graanskure opgerig. Hy was die kristene goedgesind, wou selfs 'n tempel vir die Heer Kristus bou. Die voetstappe van sy waardige voorgangers het hy gevolg, en ook hy het inrigtinge vir jongens en vir meisies gestig, en hulle naar sy 233) Zumpt, Ueber den Stand, S. 81. 234) Ael. Lampridius, Alex. Severus, par. 21, p. 271: Condemnationes et raras esse jussit, et quae factae fuerant non indulsit. Vectigalia civitatibus ad proprias fabricas deputavit. Foenus publicum trientarium exercuit, ita ut pauperibus plerisque sine usuris pecunias dederit ad agros emendos, reddendas de fructibus. Par. 26, p. 275: Congiarium; populo ter dedit, donativum militibus ter; carnem populo addidit. Usuras foeneratorum contraxit ad trientes pensiones etiam pauperibus consulens. Par. 24, p. 281: Muiier es infames quarum infinitum numerum deprehenderat publicari jussit, exoletis omnibus deportatis; aliquibus etiam naufragio mersis. Par. 39, p. 286: Horrea in omnibus regionibus publica fecit, ad quae conferrent bona ii, qui privatas custodias non haberent. Par. 42, p. 289: Thermis et suis et veterum frequenter cum populo usus est, et aestate maxime balneari veste ad Palatium revertens, Par. 43, p. 290: Christo templum facere voluit eumque inter deos recipere quod et Hadrianus cogitasse fertur, qui templa in omnibus civitatibus sine simulacris jusserat fieri. Par. 44: Et discipulos cum annonis pauperum filios, modo ingenuos, dari jussit. Par. 57, p. 301: Puellas ac pueros quemadmodum Antoninus Faustinianas instituerat, Mammaeanas ac Mammaeanos instituit. 90 moeder genoem Mammaeani en Mammaeanae. Dis onseker of hierdie inrigtinge totdie tyd van Konstantyn die Grote bly bestaan het. Behalwe van staats- en keisers wege het veel private persone hulle geld en goed bestee aan die onderhoud en opvoeding van arme vroue en kinders. Plinius het verstandiger gehandel dan baie van die konsuis; in plaas van 235) spele en swaardvegters, het hy b.v. vir die 236) inwoners van die stad Como 237) 500.000 sestersiee gegee om met die rente daarvan arme en kinders te help; 236) ook het hy voedsel uitgereik; 238) en waar moontlik het hy skole opgerig. 239) So het Helvius Basila aan die inwoners van Atina 400.000 sestersiee op rente gegee vir voedsel vir onmondige kinders; en Caelia Macrina het ter gedagtenis van haar seun die inwoners van Terracina 1.000.000 sestersiee gelaat tot onderhoud van 100 kinders van koloniste, 240) Van hierdie private inrigtinge is dit te betwyfel of 'n enkele die van Dertig Tiranne, 270, oorleef het. Die prysenwaardige onderneminge kon nie stand hou nie, want dit het nie uitgegaan van die gevoel van eerbied en 235) Sie nota 229 slot. 236} Plinius, Epistolae, 1, 8, p. 7: Accedebat his causis quod non Iudos aut gladiatores sed annuos sumptos in alimenta ingenuorum pollicebamur. Oculorum porro et aurium voluptatis adeo non egent commendatione, ut non tam incitari debeant oratione quam reprimL 237) Wallon, Histoire de 1'EscIav. tom. 3, p. 467, nota 24. 238) Epistolae, 4, 13, p. 76: Aan Tacitus: Proxime cum in patria mea fui, venit ad me salutandum municipis mei filius praetextatus. Huic ego, „Studes"? inquam. Respondit „Etiam". „Ubi"? „Mediolani". „Cur non bic"? Et pater eius: „Quia nullos hic praeceptores habemus". „Quare nullos"? nam vehementer interent vestra qui patres estis."... Atque adeo ego qui nondum liberos habeo, paratus sum pro republica nostra, quasi pro filia vel parente, tertiam partem eius quod conferre vobis placebit dare. 239) Wallon, Histoire de 1'Esclavage, tom. 3, p. 467, nota 24. 240) Zumpt, Der Stand, u.s.w. S. 81. 91 liefde vir die kind, maar enkel uit vrees dat die staat gebrek sou ly aan burgers weëns kinderarmoede. Toen inwendige twiste en burgeroorloge begin ontstaan het die inrigtinge al dadelik in die gedrang geraak en in duie geval; die politieke, en selfs die algemeen menslike gevoel en belangstelling, was nie kragtig genoeg om hierdie werk van selfoffering voort te set; en ons hoor nie weer van sulke gestigte nie tot die tyd van die kristelike keisers. Wat betref hospitale en siekeverpleging en kinderhuise, daarvan is in die heidendom niks te vind nie. Oue, afgeleefde of sieke slawe werd eenvoudig êrens weggelê om te sterf of op goed geluk deur 'n barmhartige verpleeg te word, wat egter weinig gebeur het. 231) Ons lees van enkele gevalle waar medisyne uitgereik werd aan arme sieke, 232) en enkele wette is gemaak deur heidense keisers waardeur eienaars verbie is oue of sieke slawe weg te gooi. Dog 233) praktiese 'hulp vir sulke ongelukkiges vind ons eers in die tyd van die kristen keisers waar sulke oue slawe vervoer word naar xenones, gashuise, of hospitale om daar opgepas en verpleeg te word. 234) In Israël werd wel die sin vir milddadigheid en persoonlike weldoen aangekweek, Ex. 23, 11; Lev. 19, 10; Amos 5, 11; 8, 6; Deutr. 24, 17; Psal. 82, 3, om arme en weduwe en wees te help en reg te laat geskied. Dog die joodse eksklu- 231) Friedlander, Sittengesch. Roms, 3, S. 157. 232) D i g e s t. Qui sine manumisso, 2. p. 635, Modestinus: Servo quem pro derelicto dominus ob gravem infirmitatem habuit, ex edicto divi Claudii competit libertas. 233) Cod. Justin, de latina libertate, 7, 6, 13, p. 296; Justinianus: Sed scimus etiam hoe esse in antiqua Latinitate ex edicto divi Claudii introductum quod si quis servum suum aegritudine periclitantem sua domo publice ejecerit neque ipse eum procurans neque alii eum commendans, cum erat ei libera facultas, si non ipse ad eius curam sufficeret, in xenonem eum mittere vel quo poterat modo eum adjuvare, huiusmodi servus in libertate Latina antea morabatur et quem ille moriendum dereliquit, eius bona iterum cum moreretur, accipiebat. 234) H e r z o g, Real Encyclopaedia, Armenpflege, 2, S. 92. 92 sivisme het die verwesenliking van die mensliewende ideaal hierin opgesluit verhinder om tot bloei te kom, het haar beperk bijna uitsluitelik tot jodegenote; en selfs die diaspora, wat middel was om die onderlinge hulp weer aan te spoor, het dit nie verder kon bring, buiten die ingeslote kring, dan tot enige proseliete. Met die inluiding van die nuwe bedeling het die moedergemeente te Jerusalem die saak dadelik op deurslaande wys soek op te los; Hand. 2, 34 en 44; 4, 32; en Paulus het die saak groots opgevat en gesistematiseer; hy het steeds op die hart van sy gemeentes uit die heidene gedruk dat een vaa hulle pligte was die arme te gedenk, 1 Kor. 13, 3; Rom. 15, 26; Gal. 2, 10; met hier die doel het hy grote kollektes op tou geset vir die arme gemeente te Jerusalem; maar hy het ook vermaan dat hulle nie moes vertraag om goed te doen aan al die broeders, 2 Thes. 3, 13; 1 Thim. 4, 10, en aan alle behoeftiges in hulle omgewing. En hierdie les het die jonge kerk uitstekend geleer. In die tweede eeu sien ons reeds die armesorg in die kerk goed georganiseer; hiertoe het gedien die vrye gawes van wekelikse en maandelikse bydraë of van gifte van naturalië by die avondmaal, of kollektes, gewoon of buitengewoon, of van tiendes of van eerstelinge; 235) almal ongedwonge, want naar die inspraak van sy hart het elk gegee, 2 Kor. 9, 7. Lyste van arme (matricula) werd in die kerke gehou om geen arme verby te gaan; veral die weduwe en wees was die voorwerp van hulle sorg; ook die kleine kindertjies werd nie vergeet nie. Die eerste duidelike voorskrifte buiten die Nuwe Testament kry ons in die Apostoliese Konstitutiones. 236) Daar 235) T er tul. Apolog. 39, tom. 1, p. 258: Modicam unusquisque stipem menstrua die, vel cum velit, et si modo velit, et si modo possit, apponit; nam nemo compellitur sed sponte confert. 236) Apostol. Constitutiones 4. 1. p. 114: 'Ogyavov 6e xivo; yevofievov %gioxiavöv rfioi naidog r\ nag&tvov, xcdov fiev, ivo Tte xcöv adeXycov ovx Ixcov rexvov, jigoakaflo/iiEvos xovxo ê^g eis naiSog xonov zr/v Se ixag&evov 6 èx hziaxonot, fiegifirrjoaze negi xijg dvazgocprjg avxwv, l^rjdev èXXetnovzeg avzoïg, roie fier óg jtgog xo xcu xe-p>i)v èx/ua&eïv xat Siazge ptrj &Xt(lfl zonov ógtpavov £evov te xat %iigag. 238) 4. 3. p. 115: 6 (ter yag Sï fjXtxiav ogcpaviag rj yr/govg dzovtar fj vooov ngoanzaioiv rj zexvmv aoXvzgocptav Xa/nflavwr, ó zoiovzog ov fiovov oi fj.efi(p&r)aezat, dXXa xai ênatve{hjoetat. &voiaozr\otor yag xa> Qeqi XeXoyiOfievov vno xov Geov. 239) 4. 5. p. 116: nagatvovfiev oir zaïg xigate nat zoïg og zö) ótdovzt zoïg jzetvójot zgo xa aXXa zoïg gerote xat zoïs ftezoizovoir bctve/teo&ai nag fifiGiv. 'AtoxQor yag, el z&v /ter 'lovdaioiv oiSe els fiezamü, zgev r) iotpavcov xat Xtigwv acpQOVorjxoyv xat xwv xoooconmv xcöv (inXtaxa xrjs èxxXrjOtaoxixrjs deo^ievcov fiorj&etas- 257} Conc. Gangrense 325, Hard. 1, p. 538, can. 15: Si quis dereliquerit proprios filios suos ut eos non alat atque eis secundum pietatem necessaria non praebuit, sed sub occasione continentiae negligendos putaverit, anathema est. 258) Hadrianus I, Canones, Hard. 3, p. 2039, can. 15: Ut nullus filios suos neglegat per occasionem continentiae. 259) Sie nota 109. 260) Conc. Matiscon. 583, Hard. 3, p. 461, can. 11; het die geestelikheid aangespoor om hospitaliteit te beoefen en het die kristene ook daartoe aangemoedig; terwijl can. 13 die biskoppe verbie om honde aan te hou waardeur miskien die arme afgeskrik word. 99 ontvang deur die voorganger van die gemeente. Naarmate die kerk haar grense egter uitbrei ea haar lede by duisende begin reken, veral nadat die keisers begin kristene te word het en strome van volk met hulle in die kerk meegesleep het, en toen die slegte tye begin het en {are van hongersnood, toen moes die versorging en verpleging van arme, kranke en vondelinge op 'n nuwe wys aangepak word, 'n wys wat vir die eerste maal in die wereldgeskiedenis te sien was, ek bedoel die stigting van kranke- en armehuise, van vondelingsoorde en toevlugsoorde vir vreemdelinge. Die oorsprong van hierdie stigtinge lê nog deels in die duister; wat ons wel weet is dat in die vierde eeu daar begin' melding gemaak te word van nosocomia, siekehuise, asceteria, huise vir askete, monasteria, kloosters, gerontocomia, huise vir oue van daë, brephotrophia, vondelinghuise, orphanotrophia, weeshuise, ptochia of ptochotrophia, armehuise, xena of xenodochia, vreemdelingehuise; en in die vyfde eeu word hierdie name veelal gevind. Die vroegste melding hiervan gemaak vind ons miskien in die besluit van die konsielie van Nicea 325; Kanon 70 handel oor hospitale wat moet opgerig word in iedere stad, en oor die keuse van 'n opsiener daarvan en oor sy pligte; dus waarskynlik op die inisiatief van Konstantyn of ten minste met sy goedkeuring. Dat die konsielie die bou van hospitale op so 'n grote skaal kon aanbeveel het, is bewys genoeg dat daar al inrigtinge van die aard voor die tyd bestaan het. Die aanbeveling van Nicea sal seker in baie gevalle opgevolg geword het, want oorals werd die behoefte hieraan gevoel. Ons lees nie veel hiervan nie, maar ons kan dit tog stellig besluit uit die brief van die keiser Julianus aan Arsacius 362, nota 244, waarin ons merk hoe 'n grote indruk ten goede die inrigtinge gemaak het op die heidene, soseer dat Julianus die self wou namaak, en persoonlik geld daartoe bygedra het. Tien jaar na die brief van Julianus het Basilius die Grote, biskop van Caesarea, 'n hospitaal begin op so 'n reuseskaal, dat Elias, die goewerneur van die prowinsie, daarteen geprotesteer het. 100 Hy het die uitgawe vir sulk 'n kostelik gebou afgekeur, maar Basilius het die werk deurgeset. Self meld hy ons nie soveel as wat ons graag daarvan sou wil weet; slegs vier of ses maal haal hy daarvan in sy geskrifte en briewe aan. 261) Daaruit verneem ons dat hy van die rentmeester van die prefek vrystelling gevra het van belasting op die hospitaaleiendom, 262) as ook op die van die hospitaal te Emesa, 263) dat die gebou groot was, en bedoel om vreemdelinge te onthaal, wat op reis is, asook sieke; dat daar 'n grote personeel was van mediesie, operateurs, vervoervolk, bewakers, en begeleiders op weg vir die wat van ver kom; dat vir sommige van die pasiente ambagte geleer word. 264) Sy vriend Gregorius van Nazianzen 261) Basilius M a g n u s, Opera, tom. 3, epist. 142, Numerario praesidum, p. 23. 262) Basil. Mag. Opera, tom. 3, epist. 143, Alteri numerario, p. 235. Ne quis dicat damnum ab eo rebus afferri, qui praecationis domum magnifice extructum erigit Deo nostro et aedes circum illam, aliam quidem liberali specie, etc.... Ecquem injuria afficimus, dum peregrinis, sive hac transeuntibus, sive medela alique morbum indigentibus hospitia construimus, atque his necessarium constituimus solatium, aegrorum curatores, medicos, jumenta, deductores? Quibus necesse fuit et artes adjungi, turn quae ad vitam sunt necessariae, turn quae ad honestius vitae institutum fuerunt excogitae, alias rursus aedes adfacienda opera idoneas. 263) Basil. Mag. Opera. tom. 3. epist. 94. Heliae rectori provinciaep. 188: nhrjv ei fa\ xtg Xeyoi fiXa^r/v tots izgayfiaot cpegetv, ohtov otxzr/giov fteyaXojzgejzmg xazeoxevaofievov dvafijoai x$ Ocqi r)fia>v, xat Jtegt avzor olxrjoiv .... xiva de ddtxoo/tev, xaza-ycoyta zoïg l-evoig oixodo/iovvzeg, zoïg ze xcu Jiagodov èmtpotxmot, xat zoïg ftegaizeias ztvog Sta zrjv do&eveiav deofievoig; xat zrjv dvayxatav zovzoig aaga/av&iav èyxa&tiwvzeg zovg voooxofiovvzeg, zovg iazgevovxae za vwzotpoga, zovg Jtagouzefijzovzitg ; 264) Gregorius Nazianzenus. Oratio 43. pav. 63, tom. 1, p. 818: xl kxt; xaXov (ptXav&gcoizta xat nxw^ozgoKpia, xat to zijg dvd'gcojzivrjg ao&evetag flor/fr/jua. fi xgov ajto zijg noXemg jzgoeX&e, xat iïeaoat xtfr xatvrjv ixoXtv, to tfje evoefletag za/teïov, zo xatvov xcöv e%ovzcov ihjoavgiofia, elg 6 xa jzegtzza xov tzXovzov, r)8r) de xat to dvayxaïa zaïg êxetrov nagatveoeoiv cuiozt&ezat, orjxag ditooeio/xeva, xat xXenzag oix eicpgaivovzo, xat cp&ovov naXr\v, xat xaigog cpdogav diacpevyarxa, iv co rooog cptXooocpeïzai xat ovftcpoga ficcxagtCezat xat zo ovfuia&eg doxifta£exau .... oix êzt jtgoxeizat zoïg ê(p&aXfioïg r)ftcov &eafia detvov xat èXeetvov, dv&gconot xexgot itgo üavazov, xat zezeXevzrjxozeg rots jiXeiaxotg xof> 101 vertel egter dat dit 'n stad in homselwe was, die Nuwe Stad noem hy dit; dat die kompleks van geboue om die kerk gegroepeer was, waar allerlei siekte en kwaal behandel werd, veral ook die melaatsheid, dat daar verpleeg werd verminktes en lydendes aan swere; lewende lyke, soos hy sê, wat in die reël anders ooral in die strate en op die pleine van die stad rondlê, het hier 'n welkomsoord gevind en 'n kristelike behandeling; 265) almeer ook werd die stad verplaas naar die hospitaal wat 'n grote invloed ten goede uitgerig het, en so 'n sukses was die onderneming, dat biskoppe in die naburige dorpe en stede probeer het hierdie goeie voorbeeld te volg en eweëens vir hulle arme en kranke afsonderlike huise te stig. 266) Hieronymus in 'n brief aan Pammachius haal aan dat laasgenoemde 'n xenodochium in die hawe van Rome opgerig het, terwyl hy vertel dat hyself 'n diversorium vir pelgrims in Bethlehem opgerig het. Ook Chrysostomus herinner sy hoorders te Constantinopel dat daar ter plaatse 'n gemeenskappelik gebou deur die kerk afgesonder is en geheet xenon. Ons lees ook van xenodochia in Nitrië, Egipte. Behalwe sulke liefdadigheidsgeboue in Italië, Egipte, Klein Asië en Palestina, word ook melding gemaak van inrigtinge in Frankryk en Engeland in die agste en negende eeu, en selfs vroeër. 267) Die sinode van Orleans 549 spreek van xeno- ocofiatos fisXsotv, óuioXavvoftevoi jioXecov, oixtwv, ayoQ<öyt vdaxcov, avxójv rcöv (ptXxaxmv, ovofiaoi fiakXov, 1} acofiaai yvcogi^o/nevoi. p. 819: BaotXetov öe, ol voaovvxtq, xat xa xöjv xoav/itaxcov axr\, xai r) Xqioxov fitfirjois, ov Xoyco fisv, ègycp 8s Xeitgav xad-atgovxot. 265) Ramsay, Church in Roman Empire, Nota op pag. 464. Ibid. nota 264. Nee vero civitas quidem ad hunc modum se gerebat, regio autem atque externa loca non item quia potius omnibus populi Antistitibus benignitatis erga pauperes ét munificentiae certamen commune proposuit. 266) Hieronymus: Epis. 66, par. 11, tom. 1, p. 661: Audio te xensdochium in portu fecisse Romano et virgam de arbore Abraham in Ausonio plantasse litore, tu viculum nostrum, id est domum panis (Bethlehem) compensas. Euge, noster, initia transgrederis. 267) Conc. Aurelanense 549, Hard. 2, p. 1446, c. 13: Ne cui liceat 102 dochia wat die koning Childebert en sy vrou Ultrogotho in Lyons en elders gestig het, en tot die oprigting en instandhouding waarvan baie mense bygedra het. 268) Reeds in die jaar 636 is daar te Verdun, Metz en Maastricht huise vir melaatse opgerig. 269) Fulrad ab van St. Dionysius te Parys het in 777 al sy besit aan hierdie kerk oorgemaak tot gebruik vir die priesters, tot onthaal van vreemdelinge, tot begiftiging van arme, behoeftiges, weduwes en wese. 270) In Lucca 718 is 'n kerk gebou wat deur die famielie Lucchesi ryk beskenk werd met xenodochia en 'n balneum met 'n priester om vreemdelinge te onthaal, en arme weduwes en wese te help en te troos. 271) In 787 is deur Datheus, argipresbiter te Milaan, 'n vondelinghuis daar gestig. In die stigtingsrol sê hy dat daar baie mense in die stad was wat uit weelderigheid te traag was hulle buitenegtelike kinders groot te bring, maar hulle eenvoudig in die slote of riviere weggooi; en dit doen hulle met kinders wat selfs nog ongedoop is, waardeur die kleintjies, ongedoop synde, vir ewig verlore res vel facultates ecclesias, aut monasterüs vel xenodochiis, pro quaCumque eleemosyna cum justitia delegatas retentare, alienare, atque subtrahere. Quod quisquis fecerit, tanquam necator pauperum, antiquorum canonum sententiis constrictus ab ecclesiae limitibus excludatur, quamdiu ab ipso ea quae sunt ablata vel retenta reddantur. can. 15: De xenodochio vero, quod piissimus rex Childebertus vel jugalis sua Ultrogotho regina in Lugdunansi urbe inspirante Domino condiderunt, cuius institutionis ordinem, vel expensae rationem, petentibus ipsis, manuum nostrarum subscriptione firmavimus. ... Sed dent operam, qualiter rei ipsius stabilitas in nullam partem, detrimentum aut diminutionem aliquam patiatur, providentes intuitu retributionis aeternae, ut praepositi semper strenui ac Deum timentes decedentibus substituantur; et cura aegrotentium ac numerus vel exceptio perigrinorum, secundum inditam institutionem, inviolabili semper stabilitate permaneat. 268) Herzog, Real Encyclop. 21ste Teil, sub voce Wohltatigkeitsanstalten, S. 441. 269) Muratori, Dissertazione sopra le Antich. Italiane, No. 37, tom.2, p. 380. 270) Ibid. p. 381. 271) Ibid. p. 390. 103 e kristene gedrewe deur liefde, en begerig die voorb gaan. In hierdie huis sou hy dan al sulke ongewenste kleintjies opneem. Ons lees ook 'n vers op 'n mosaiek wat gedenk Datheus se sorg vir arme jongetjies, vir wie hy ook so 'n huis opgerig het. 272) Ook verneem ons van Galdinus aartsbiskop •van Milaan dat hy in 1168 'n soortgelyke gebou opgerig het, bedoel vir sieke, swakke, verhongerde, wese en vondelinge. Veral het die kerk haar besig gehou met die byeensamel van vondelinge. 273) Met die hoop dat, vreemde barmhartigheid haar sou ontferm oor hulle kinders, het die heidene dan ook die kleintjies sonder gewetenswroeging weggegooi; en die kristene gedrewe deur liefde, en begerig die voorbeeld van hulle Heer op te volg, het hulle oor die kleine ongelukkige ontferm. 274) Jonge vroue het die strate afgeloop en het byeengesamel al die kleine verworpelinge, het hulle naar die kerk geneem om gedoop te word, en hulle in 'n vondelinghuis gebring, waar hulle die beste versorging en 'n kristelike opvoeding gekry het. Die staatsregering het in 'nsekere mate die leiding van die kerk gevolg. 275) In, die tyd van Konstantyn die Grote het Italië in 'n kwade toestand verkeer; sy was uitgesuig deur die drukkende belasting, die Annonariae Italiae, en deur die verwisseling van heersers, deur die burgeroorloge en veral deur die verwoestinge deur die oorheerser Maxentius daar aangerig, en waardeur die land tot die grootste armoede gebring werd. 276) Die keiser Konstantyn het dus in 272) Muratori, Dissertazioni sopra le Antichita Italiane, No. 37, tom. 2, p. 390. Die hospitaal was bedoel ad languentium pauperum refectionem et pupillorum nutritionem. Et colligere debeant omnes aegrotantes, pauperes et expositos infantes, quos per urbem invenerint, et ad ospitale ducere et sufficientem victum tribuere. 273) Tertul. Apolog. 9, tom. 1, p. 151: Filios exponitis suscipiendos ab aliqua praetereunte miseracordia extranea. En ook: Minuc. F e 1 i x, Octavia, 31, p. 55: dum etiam domi natos alienae miseracordiae frequenter exponitis. 274) Sie nota 174a. 275) Gothofred. Theod. Cod. tom. 4, p. 200. 276) Cod. Theod. lib. 11, tit. 27, tom. 4, p. 197: De alimentis quae inopes parentes de publico petere debent. 1. Imp. Constantinus ad Ablavium: Aereis tabulis, vel cerussatis, aut 104 315 aan Ablavius die prefek van Italië beveel dat ouers wat weëns armoede hulle kinders nie kan voed of kleed nie, en dus geneig is om hulle te dood of te verkoop of verpag of weggooi of van honger laat omkom, in hulle gruwelike voorneme verhinder moes word deur hulle voedsel en kleding uit die keiserlike skure en uit die skatkis te gee. 277) Heel waarskynlik is die keiser hiertoe aangeraai deur Lactantius, die beroemde kristen skrywer, wat juis in die tyd leraar was van Crispus die seun van Konstantyn, en wat omtrent die tyd ook sy boek, notas 125 en 159, opgestel het, waarin hy aanhaal van die gruwele deur ouers gepleeg aan hulle kinders. Sewe jaar later het hy 'n soortgelyke wet gegee aan sy prefek Menander vir die prowinsies, en veral vir Afrika, waar daar ook grote ellende en hongersnood geheers het, en waar die bevolking nog meer dan in Italië gewoon was hulle kin- linteis mappis, scripta per omnes civitates Italiae, proponatur lex, quae parentum manus a parricidio arceat, votumque vertat in melius. Officium que tuum haec cura perstringat. Ut si quis parens adferat subolem, quam pro paupertate educare non possit nee in alimentis nee in veste impertienda tardetur, cum educatio nascentis infantiae moras ferre non possit; ad quam rem et fiscum nostrum et rem privatam indiscreta jussimus praebere obsequia. anno 315. N.B. Votum an destinatum parricidium. Perstringat: teneat adstrictum. Tardetur ex fisco videl. vel re privata ut mox dicitur. Educare: alimenta et vestem complectitur. 277) G o t h o f r. Theod. Codex, tom. 4, p. 199. 278) Cod. Theod. lib. 11, Ut. 27, tom. 4, p. 200. Imp. Constantinus Menandro: Provinciales, egestate victus atque alimoniae inopia laborantes, liberos suos vendere vel obpignorare cognovimus. Quisquis igitur huiusmodi repperietur qui nulla rei familiaris substantia (ex horreis substantiam) fultus est, quique liberos suos aegre ac difficile sustentur, pér fiscum nostrum antequam fiat calamitati (vendendi vel oppignorandi necessitate) obnoxius adjuvetur; ita ut proconsules, praesidesque et rationales per universam Africam habeant potestatem et (ut) universis quos adverterint in egestate miserabili constitutos, stipem necessariam largiantur; atque ex horreis (in quibus condita erat annona publica) substantiam protinus tribuant competentem. Abhorret enim nostris moribus quemquam fame confici vel ad indignum facinus prorumpere, concedamus. anno 322. 105 ders te verkoop of om die lewe te bring. 278a) Die armeversorging werd deur die keisers in hulle wette erken as 'n kristelike plig, en die kristene werd deur hulle hiertoe aangemoedig in woord en voorbeeld. Uit dit allés sien ons dat gestigte vir arme en vreemdelinge, sieke en swakke wyd en syd oor die kristenwereld versprei was; en hoewel aan die begin nie in soveel woorde gesê word dat wese en vondelinge in hierdie geboue Opgeneem is nie, spreek dit byna vanself dat dit tog die geval was; geboue, so omvangryk en met so veelledige doel, sou stellig ook ruimte aangebie het vir wese en vondelinge, soos ons sien later die geval was met die hospitale van Datheus nota 271 en van Galdinus nota 272. Die eerste keer wat die naam brèphotrophium, vondelinghuis, ons teen kom, is in die wette van Justinianus; 279) maar dit is die mening van geleerdes dat ons hier te doen het enkel met 'n nuwe benaming vir 'n oue saak, of dat miskien omtrent hierdie tyd die vondelinghuis vir die eerste keer 'n afsonderlike inrigting gevorm het afgeskei van die tevore alomvangryke hospitaal of vreemdelinghuis as sulks. Die belangstelling deur Konstantyn getoon in liefdadigheids inrigtinge is gevolg deur sy opvolgers. 280) Valentinianus en Valens het dit in hulle wette vasgelê, en die kristene voorgehou, dat as hulle wil beantwoord aan hulle erebenaming, hulle dan' ook hulle bes moet doen die armes en ongelukkiges te alle tyd te help. 281) Die keisers Leo en Anthymius maak melding in die 278a) Sie nota 280. 279) Kraus, Real Encyclop. des Christ. Altert. tom. 1, S. 509. 280) Theod. Cod. lib. 8, 1, 5, tom. 5, p. 9: Valentinian. et Valens Secundo: Et Christianos quibus si verus est cultus, adjuvare pauperes et positos in necessitatibus volunt. 281) Justin. Cod. 1, 3, 32, 7, p. 23: Leo et Anthymius: Privilegiis sane singulis quibuscunque sacrosanctis ecclesiis orthodoxae fidei, xenodochiis sive ptochiis jam generaliter quam specialiter attributis perpetui reservandis, nullis eas earumque sacerdotes aut clericos cuiuslibet. 106 wette van xenodochia en ptochia, 282) terwyl Justinianus 'n lange lys het van monasteria, nosocomia, xenodochia, brephotropia, asceteria, gerontocomia, ptochotrophia, orphanotrophia, die mrigting en beheer waarvan hy persoonlik kennis geneem het. 283) So 'n brephotrohpium beskryf hy as 'n eerbiedwaardige plaas of gebou waar suigelinge en kleine kinders gevoed en versorg word. Ook Karei die Grote het in sy wetgewing 'n reeks van besluite opgeneem o.a. 284) vir die arme en behoeftige moet gesorg word deur die kerk uit liefdegawes haar deur die gemeente gegee; 285) die regssake van weduwes en wese en arme moet eers afgehandel word, daarna die van ander mense; 286) armes, weduwes en wese is onder die sorg van God en van die keiser; 287) wie hulle dus molesteer sal deur 282) Novellae, 7, 2, p. 54: Et hoe valere volumus in omni ecclesia omnique monasterio et nosocomio et xenodochio et brephotrophio et asceterio et gerontocomio. En eweeens Novellae 7, 1, p. 52, en 7, 12, p. 62. 283) Novellae, 7, 1, p. 52i Brephotrophium id est venerabilis locus in quo infantes aluntur. 284) Carol, CapituLlib. 5, tit, 221, p. 126: De hospitalitate et cura pauperum. Ut de hospitalitate et cura pauperum memores sitis et propter quod res ecclesiasticae a fidelibus oblatae et ab ecclesia receptae sint, et eo modo illas distribuatis, ut ab Ulo, cui de his rationem reddituri estis non damnationem, sed aeterni gaudii mercedem accipere mereamini. 285) Ibid. lib. 4, 16, p. 62: De viduis, pupillis et pauperibus: Praecipimus ut quandocunque in mallum ante comitem viduae pupillae et pauperes venerint, primo eorum causa audiatur et difiniatur. Et si testes per se ad causas suas quaerendas habere non potuerint, vel legem nescierint, comes illos adjuvet, dando eis talem hominem qui rationem eorum teneat, vel pro eis loquatur. 286) Ibid. lib. 6, tit. 223, p. 168: De viduis et orphanis et minus potentibus. Ut viduae et orphani et minus potentes sub Dei defensione et nostro mundebundo pacem habeant et eorum injustias acquirant. 287) Ibid. lib. 6, tit. 246, p. 170: De potente si pauperem expoliaverit et non reddiderit ammonente episcopo, ut excommunicetur. Sie ook lib. 1, 3, p. 23. 107 die kerk in die ban geslaan word; 188) vondelinge deur ander opgeneem het onder die toesig van die kerk gestaan. 288) Ons verneem ook dat hy 'n reeks van xenodochia gebou of herstel het, waardeur hy sy deel vir die kindertjies gedaan het. 288) Capitul. Aquisgranens. lib. 2, (816) Ludov. Imper. Hard. 4, p. 1148: can. 23: Ut in monasteriis puellaribus domus propter anus et infirmas sit. can. 28: Ut hospitale pauperum extra monasterium sit puellarum, oportet tarnen ut extra, juxta ecclesiam scilicet, in qua presbyteri cum ministris suis divinum explent officium, sit hospitale pauperum; cui etiam praesit talis qui et avaritiam oderit et hospitalitatem diligat. Et exceptis decimis, quae de ecclesiae villis ibidem conferuntur, de rebus ecclesiae, prout facultas suppetit, eidem deputetur hospitali, unde pauperes ibidem recreentur et foveantur. etc. Sed etiam intra monasterium receptaculum, ubi viduae et pauperculae tantummodo recipiantur et alantur. HOOFSTUK VL Die sedelike en geestelike bewaring van die kind» Rein eenvoudig en oprég soos hy geskape is, is die kind, gelukkig of ongelukkig, 'n speelbal van sy omstandighede; nolens volens word hy gevorm naar sy omgewing. Gelukkig dan waar die omgewing gunstig inwerk op sy geestelike kinderlike eenvoud en reinheid, maar ongelukkig die kind wat gedwonge is hom aan te sluit by die laë sedes en gewoontes van sy ouers, en waaruit hy nie kan ontvlug, nog naar liggaam, nog naar gees. Die grote sonde by die grieke, die sonde wat Kreta en Sparta en Atene tot ondergang gesleep het, was die paederastie. In die inleiding het ons reeds genoeg gewys van welk n vloek dit was vir Griekeland, hoe nog hoog nog laag, nog oud nog jong hieraan onskuldig was. In Rome het dit nie beter gegaan, hoewel die romeine verstandig genoeg was een van die 289) dryfvere tot die pleë van bierdie misdaad, ek bedoel die naakte oefening van kinders en jongelinge, 290) bewus af te keur, wyl hulle wis al die gevare wat hiermee gepaar gaan, Tog ten spyte van hierdie wys besluit het die gruwel van die paederastie voortgewoeker, totdat eindelik die keisers verplig was maatreëls daarteen te neem. Die eerste wet hierteen waarvan ons weet is die 291) lex Scatinia, wat die misdryf met vrygebore jongens verbie het, 289) Z u m p t, Ueber dan Stand, u.s.w. S. 14. 290) Friedlander, Sittengesch. Roms. 2, S. 491. 291) Zumpt, Ueber den Stand, S. 40. Dog verdere inligting kan ek omtrent hierdie wet nie kry nie, nog in Girard, nog in Riccobono en Baviera: Fontes jur. romani antejustiniani, nog in Justin. Cod. of waar ook al. 109 Die sedelike misbruik van jongens of meisies met geweld werd gestraf met verbanning of by die ergste gevalle met die dood. Die kristenvaders kon die saak nie ongestraf daarlaat. 292) Hulle het die heidene steeds voorgehou dat die Wet Gods leer, mens mag geen ontug pleeg, of overspel doen of jongens mislei tot seksuele omgang; en 293) niettemin het die romeine vir hierdie doel byeengesamel jongetjies in getalle soos perde op die weiveld; en sover daarvandaan dat sulk 'n gruwel aige keur werd, werd dit daarentegen nog met sekere voorregte vereer. 294) Die heidene kan niet ontken dat hulle hieraan en aan allerlei seksuele misdrywe skuldig is. 295) En dit is te verwag van mense wat gode vereer by wie 292) Barnabas Epist. 19, p. 44: ov nogvEvosig, oi /toixEVOEtg, oi naudov wxtov xoofiog els tovs xaxa cpvotv tfje axovrjs^xaxafiaivcov nogovs xaxr\yr]oecos dlrj&ovs6(pdaX/xoi Se vJioXr/Xift/xsvot Xoytp xat a\ia eis aioftrjOtv SiaxExgrjpieva &euov dxovoxrjv. 307) Clemens. Alex. Paidag. 3, 2, tom. 1, pag. 271: xa* paltaxa to yegaiov xrjs r)Xixias xat d^tomoxov ovx htixahmxov, dvaSEixrEov de vri aiyas xov Qeov xo xijxr]fjia eis oefSaofia xcöv vewv. 308) Justin. Cod. 8, 49, p. 360: De ingratis liberis: Impp. Valentinianus Valens et Gratianus ad Praetextatum: Filios et filias ceterosque liberos contumaces qui parentes vel acerbitate convicii vel cuiuscumque atrocis injuriae dolore pulsassent leges emancipatione rescissa damno libertatis immeritae multare voluerunt. a. 367. Cod. Theodos. 8, 14, tom. 2, p. 663, herhaal voorgaande wet en voeg by as interpretatio: filii emancipati si injuriam gravem patri quae probari possit intulerint, et convicti fuerint hoe fecisse rescissa emancipatione in familiam revocentur. 309) Sie nota 174a. 113 weduwes, aangestel. 310) Was dit twyfelagtig of die kindjie gedoop was, dan het die kerk, volgens die mening van daardie tyd, die saligheid van die kind direk verseker deur hom of haar te laat doop; en vir die ewentuele kristelike opvoeding het sy gesorg deur geskikte huise en verpleegsters, 311) Die ouers werd ook vermaan hulle kinders van vroeg af te laat werk en die seuns ambagte of ander eerlik werk te leer. 312) Was 'n kristen skuldig aan seksuele misdryf teen jongens of meisies, dan werd hy vir altoos uit die kerk gesluit. 313) Die wesgote het die onsedelike omgang met manne en jongens vreselik gestraf, 314) en met dieselfde ook besoek die wat skuldig was aan sodomie. Karei die Grote het ook in hierdie opsigte vir die kinders 310) Concil. Carthagin. 5, 401, Hard. tom. 1, p. 988: Placuit de infantibus quoties non inveniuntur certissimi testes, qui eos baptizatos esse si ne dubitatione testentur: neque ipsi sunt per aetatem idonei de traditis sibi sacramentis respondere: absque ullo scrupulo eos esse baptizandos ne ista trepidatio eos faciat sacramentorum purgatione privari. Responsiones Leonis papae, 445, Hard', tom. 1, p. 1761. Inquisitie. 16: De bis qui a parentibus Christianis parvuli derelicti sunt et utrum baptizati sint non potest inveneri an debeant baptizari. Responsio: Si nulla extant indicia inter propinquos aut familiares, nulla inter clericos aut vicinos, quibus hi, de quibus quaeritur, baptizati fuisse doceantur; agendum est ut renascantur; ne manifeste pereant in quibus quod non ostenditur gestum ratio non sinit ut videatur iteratim. 311) Sie nota 303, begin daarvan. 312) Conc. Elvira, 306, Hefele, 1, p. 187, can. 71: De stupratoribus puerorum. Stupratoribus puerorum nee in finem dandam esse communionem. 313) Leg. Wisigoth. lib. 3, tit. 5, 8, Fis. Gis. Chdsrex. De masculorum stupris. Non relinquendum est scelus inultum quod detestandum semper et execrabile morum pravitate censetur. Wie skuldig is daaraan, judex evidenter investigaverit, utrosque continuo castrare procuratet tradens eos pontifici territorii ipsius, ubi id perpetrari contingent, sequestratim arduae mancipenter detrusioni. 314) Ibid. tit. 5, 9, p. 72: De sodomites qua debeant ultionis sententiae percuti. Hiervoor word dieselfde straf toegemeet as vir die voorgaande wet. 114 gesorg; 315) hy het die kinders voorgehou dat hulle hulle ouers moes eer; 316) vondelinge moes, waar onsekerheid bestaan, sonder enige aarseling gedoop word; 317) van kleins ai reeds moes kinders naar hulle geestelike vermoë onderrig kry in geestelike sake b.v. in die betekenis van die doop, die avondmaal en dergelyke. 318) Skole moes opgerig word waar die jongetjies kon leer lees en skryf, veral die Evangelies, die Psalme en die Missale. 319)Ook het hy ouers en peetouers op hulle pligte ge wys in verband met die kristelike opvoeding van die kind. 315) Carol. Capitul. lib. 6, p. 142, 3; De honorando patre et matre. Honora patrem tuum et matrem tuam ut sis longaevus super terram; en ook Cap. Aquisgran. 789, Hard. 4, p. 841, c. 89. 316) Carol. Capitul. lib. 7, 297, p. 250: De infantum baptismo. Placuit ut infantes quando non inveniuntur certissimi testes qui eos sine dubitatione baptizatos esse testentur, neque ipsi sunt per aetatem idonei de traditis sibi sacramentis respondere, absque ullo scrupulo legitimo baptizari. 317) Ibid. lib. 7, 300, p. 248: De parvulorum instructione tam fidei et baptismatis ministerio quam sancti spiritus dono. Sciendum est omnibus quod parvuli instituendi sint cum ad intelligibilem aetatem venerint, et fidei sacramento et baptismatis mysterio et septiformis gratiae sancti spiritus dono. 318) Ibid. Additio, lib. 2, 5, p. 278: De scholis per singulas urbes babendis militibus Christi praeparandis et educandis. Inter nos pari consensu decrevimus ut unusquisque episcoporum in scholis babendis et ad utilitatem ecclesiae militibus Christi praeparandis et educandis, ab hinc maius studium. En Ibid. lib. 1, 72, p. 14: De ministris altaris Dei et de scbole ut eorum bona conversatione multi attrahantur ad servitium Dei et non solum servilis condicionis infantes sed etiam ingenuorum filios aggregent, sibique socient, et ut scholae legentium puerorum fiant, psalmos, notas, cantus, compotum, grammaticam, per singula monasteria vel episcopia discant Et si opus est Evangelium et psalterium et missale scribere, perfectae aetatis hominis scribant cum omni diligentia. 319) Ibid. lib. 2, 46, p. 42: De eruditione filiorum a parentibus et patrinis. Ut parentes filios suos et patrini eos quos de fonte lavacri suscipiunt erudire summopere studeant. Illi quia eos genuere, et eis a Domino dati sunt. Isti vero quia pro eis fidejussores existunt. 115 320) Ouers en priesters moes sorg dat die kleintjies so gou moontlik gekonfirmeer werd. Die presbiter was ook gewaarsku om die eugaristie altoos klaar te hê sodat, as daar n sieke of 'n kindjie op sterwe lê, hy hom dit dadelik kan toedien, opdat die kranke nie sonder kommunie sal sterf nie. 320) Ibid. lib. 6, 174, p. 161: Ut episcopis infantuli ad confirmandum praesententur Adnuncient presbyteri populis at quam citius potuerint suos infantulos ad confirmandum episcopo praesentare faciant. BIBLIOGRAFIE. A el i anus, Varia Historia Graece, annot. Jac. Perizonii, tom. 2, Lipsiae, 1794. Alemannorum Lex, sie Codex Legum Antiquarum. Ambrosius, Opera, tom. 2, typ. Coignard, Parisiis, 1686. Apuleius, Metamorphoseon, lib. 11, recens. F. Eyssenhardt, Berolini, 1869. Athenagoras, Supplicatio pro Christianos, edid. L. Paul, Halis, 1856. Augustinus, Opera omnia, tom. 22, Parisiis, 1836. Aulus Gellius, Noctes Atticae, Lipsiae, 1835. Bajuvariorum Lex, sie Codex Legum Antiquorum. Barnabae Epistola. a Hilgenfeld, Lipsiae, 1877. Basilius Magnus, Opera omnia, tom. 3, Coignard, Parisiis, 1731. B a v i e r a, G., Concetto e limiti dell' influenza del Cristianisimo sul diretto romano. In Melanges Girard, tom. prem. Paris, 1912. Baviera, G. en E. Riccobono, Fontes juris romani antejustiniani, Florentinae, 1909. Burgundorum Lex, sie Codex Legum Antiquarum. Capitolinus in Scriptores Historiae Augustae pars 2. Societatis Bipontinae, Biponti, 1787. Caroli Magni et L u d o v i c i Pii Capitula, lib. 7, colL Abbate et Levita, Parisiis, 1603. Cicero, de Legibus, A. du Mesnil, Leipzig, 1879. Clemens Alexandrinus, Opera, recog. J, Potterum, Oxon. 1715. Clemene Alexandrinus, Werke, 3 Bande, Otto Stahlin, Leipzig, 1905. Codex Theodosianus. J. Gothofredus, tom, 7, Lipsiae, 1738. Codex Justinianus sie Corpus juris civilis. Codex Legum Antiquarum, Fr. Lindenbrogii, Francofurti, 1613. Conciliorum Collectio, J. Harduinus, Parisiis, 1715. regia maxima. 12 vol. Consitutiones Apostolorum, P. A. Lagarde, Lipsiae et Londinii, 1862. Corpus Juris Civilis, recog. P. Krueger, Berolini, 1877. De Meysenbug, H. O. De christianae religionis vi et effectu in rut civile, Gottingae, 1828. De R h o e r, C. W. De effectu religionis christianae in jurisprudentiam romanam, Dissertatio, Groningae, 1776. D i g e s t a sie Corpus Juris Civilis. 117 Dion Cassius, Vitae Caesarum, Annot. Erasmi, Basil, 1546, Dionysius Halicarnassensis, Antiquitatum Romanorum, A. Kiessling, Parisiis, 1886. Ecumenical Councils, H, Percival, in Nicene and Post-Nicene Fathers, Oxford, 1900. Euripides, Opera, L. Parmentier et H. Gregoire, Paris, 1923. Firmicus, Julius, Astronomicorum libri 8, Aldus Minutius, Vene- tiis, 1499. Friedlander, Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms, 8te Aufl. 4 Bde. Leipzig, 1910. Gibbon, E. Decline and Fall of the Roman Empire, 8 vol., new edit., London, 1822. Gibbon en Warnkönig: Kort begrip der geschiedenis van het romeinsche recht, Gorinchem, 1823. Girard, P. Textes de Droit Romain, 4 edit. Paris, 1913. Gothofredus, J. Codex Theodosianus, tom. 7, Lipsiae, 1738. G r a v i n a, Origines juris civilis, recens S. Mascovius, Lipsiae, 1737. Gregorius Nazianzenus, Opera, tom. 2, typ. Desaint, Parisiis, 1778. H a e n e 1, G. sie Wisigothorum, Lex Romana. Harduinus, Conciliorum Collectio, tom. 12, Parisiis, 1715. Hastings, Distionary of the Apostolic Church, 2 vol., Edinburgh, 1915. Hastings, Encyclopedia of Religion and Ethics, 12 vol., Edinburgh, 1908—1921. Hefele, Conciliengeschichte, 7 Teile, 2 Auflage, Freiburg im Breisgau, 1875. H e r z o g, Real Encyclopedia, 3 Auflage, Leipzig, 1896. Heus si, K. Kompendium der Kirchengeschichte, 4 Auflage, Tübingen, 1919. Hieronymus, Opera, tom. 3, recens I. Hilberg, Corp. Script. Eccles. Lat, Vindobonae, 1898. Institutiones Imperiales Th. Murner, 's Gravenhage, 1648. Institutiones, Jmt, sie Codex juris civilis. I s a e u s, Orationes edid. H. Buermann, Berolini, 1893. Julianus Imperator, Epistulae Leges etc. Bidez et Cumont, Paris, 1922. Justinus Martyr, Opera, recens J. Otto, 3 tom, Jenae, 1842. Justinianus Codex, sie Corpus juris civilis. Juvenalis, Saturae, A. Weidner, Leipzig, 1873. Kraai, Real Encyclopedie der Christi. Alterthümer, 2 Teile, Freiburg im Breisgau, 1882. Lactantius, Opera omnia, Corp. Scrip. Eccles. Latin., S. Brandt et G. Laubmann, Vindobonensis, geen datum. 118 Lampridius, Scriptoret Historiae Augustae, Societat. Bipontinae, Bipontae, 1787. L e c k y, History of European Morals, 3 Edition, London, 1913. Leffingwell, G. W., Social and private life at Rome in the time of Terence and Plautus, New York, 1918, Academ. thesis. Lilly, W. S., Christianity and Modern Civilization, London, 1903, Hodder and Stoughton. Lindenbrogius, Codex Legum Antiquarum, Francofurti, 1613. Livius, Rerum Romanorum ab urbe condita, C. Alschefski, Berolini, 1841. Malthus, On population, 3 voL, 5 edition, London, 1817. Milman, H. H., History of Latin Christianity, 6 vol., 2 edit, London, 1857. Minucius Felix, Octavius, recens. J. Cornelissen, Lugdini Batav. 1882. M u r a t o ri, Dissertazioni sopra le Antichita Italianae, tom. 3, Monaco, 1765. Novellae, sie Corpus juris civilis. Noodt, G. Opera omnia, Lugdini, Batav. 1713. O v i d i u s, Opera omnia, edid. P. Burmannus, Gottingae, 1796. Ovidius, Opera omnia, edid. J. Jahn, Lipsiae, 1828. P a u 1 y, Real Encyclopedie der Classis. Altertümswissensch. Neue Be- arbeitung; 20 Teile, G. Wissowa, Stuttgart, 1880—1921. Plutarchus, Scripta Moralia, F. Dubner, Parisiis, 1841. Plutarchus, Vitae, Th. Doehner, Parisiis, 1846. Plautus, Comediae quae supersunt, recens. A. Maii, Lipsiae, 1842. Plautus, Comediae superstites, R. Brunck, Biponti, 1788. Plato, Staat 2 Bande, Kritis. u. erklar. Anmerk. W. Engelman, Leipzig, 1881. Plato, Opera omnia, recog. Baiter, Orelli, Winkelmannj Turici, 1839. Plinius, Epistolarum libri et Panegyricus, recog. H. Keil, Lipsiae, 1886. Polybius, Historiarum reliquiae, Didot; Parisiis, 1839. P o s i d i p p u s, sie Stobaeus. Quintilianus, Declamationes, cum notis, P. Burmanno, Lugdini, Batav., 1770. R a m s a y, W. M. Church and Roman Empire before AD. 170; London, 1893, Hodder and Stoughton. Riccobono, S. L'influenza del Cristianisimo nella codificazione dl Giustiniano; in Rivista di Scienza, voL 5, anno. 3, 1919, Bologna. Riccobono, S. sie Baviera. Religion in Geschichte und Gegenwart, Tübingen, 1912, 5 Teile. R u d o r f f, A. F. Römische Rechtsgeschichte, Leipzig, 1859. 119 Schmid, K. A. Paedagogische Encyclopaedie, 2 Auflage, Leipzig, 1883. Salica Lex, sie Codex Legum Antiquarum. Seneca (die filosoof), Opera quae supersunt, recog. F. Haase, Lipsiae, 1871. Seneca (die retor), Orationum et rhetorum sententiae, edid. H. J. Muller, Vindobonae, 1888. Seneca (die retor), Orationum et rhetorum sententiae, edid. C. Bursian, Lipsiae, 1857. Spartianus, Scriptores Historiae Augustae, Societas Bipontin., Biponti, 1787. Stobaeus, Florilegium, edid. T. Gaisford, Lipsiae, 1824. Suetonius Tranquillius, Quae supersunt omnia; recens. C. L. Roth, Lipsiae, 1858. T a t i a n i, Oratio ad Graecos et Supplicatio pro Christianos; E. Schwartz, Texte und Untersuch. Altchrist. Literat., Leipzig, 1888. T a c i t i, Opera, edid. Fr. Ritter, Lipsiae, 1864. T a c i t i, Historiarum libri, C. D. Fischer, geen paginas, Oxonii, 1910. Terme et Montfalcon, Histoire des enfants trouves, Paris, 1837. Terentius, Comoediae, R. Tyrrell, geen paginas, Oxonii, 1910. Tertullianus, Quae supersunt opera, edid. Fr. Oehler, Lipsiae, 1854. Theophilus, Libri 3 ad Autolycum, G. Humphry, Cantab. 1872. Troplong, Influence du Christianisme sur le Droit, Paris, 1855. Uhlhorn, G. Die christliche Liebestaetigkeit, Stuttgart, 1884. Uhlhorn, G. Der Kampf des Christentums mit dem Heidentum, 4 Aufl., Stuttgart, 1866. Victor Sextus, Vitae Caesarum, Annot. Erasmi, Basil, 1546. Voigt, Mor. Roemische Rechtsgeschichte, Leipzig, 1892. V o i g t, M o r. Die zwölf Tafeln, Leipzig, 1883. Vorlaender, Geschichte der Philosophie, 6 Auflage, Leipzig, 1921. Wallon, H. Histoire de 1'Esclavage dans lAntiquite, 2 Edit., Paris, 1879. Weber Baldamus, Weltgeschichte, 23 Auflage, Leipzig, 1921. Wisigothorum Lex Romana, instr. G. Haenel, Lipsiae, 1849. Zumpt, Ueber den Stand der Bevölkung im Altertum, Berlin, 1841. STELLINGEN. I De uitspraak in Apostoliese Constitutiones IV, 11, is de ware opvoedings-regel, II Terecht zegt Milman (Latin Christianity, bk, 3, ch. 5, vol. 1, p. 329): The laws which were pureiy Christian were hardly more thans accessory and supplementary to the vast code which had accumulated from the days of the Republic through great lawyers of the Empire, down to Theodosius and Justinian. m De mening van Leffingwell (Social and private life at Rome in the time of Terence and Plautus, p. 57): The numerous reference to exposures in the plays of this period are due rather to the conventional type of plot which so of ten hinged on the loss of a child and the subsequent recognition than on any wide-sperad, practice", is slechts ten dele juist. IV De israëlitiese opvoeding is ongeschikt en ontoereikend, wijl zij bijna geheel opgaat in 't begrip „Tucht" in negatieve zin, 'n tucht die zoekt het tegenwettelike in het leven en wezen van de leerling tegen te gaan door straf en vrees voor straf, maar niet met evenveel ijver het goede door de tucht van de liefde zoekt aan te kweken. 122 V Al wordt de kinderdoop in het Nieuwe Testament niet met name genoemd, toch ligt zij geheel in de lijn van de NieuwTestamentiese gedachte. VI Uit Gal. 3 vers 23—25 blijkt dat Paulus door het woord naidaymyog te gebruiken, aan de Wet niet in de eerste plaats 'n opvoedende, veeleer 'n bewarende taak toekent. vn Het is onschriftuurlik aan de doop het karakter van sakrament in de zin van 'n uitwendige genademiddel toe te kennen. vin Het is hoog tijd dat de Nederduitse Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika op krachtige wijze de bevordering van het godsdienstonderwijs op openbare scholen ter hand neme. LX Het is wenselik dat meer gepreekt worde in het Afrikaans fin Z.-Afrika). X Paulus uitspraak in nota 148 heeft niet de betekenis van wet maar van aanbeveling. XI Het is van groot belang voor aanstaande predikanten gedurende de eerste twee jaren van hun studie ingeleid te worden in de beginselen van de paedagogiek. 123 XII Terecht komt Baviera (Melanges Girard, brem. tom, Paris 1912, Concetto e limiti deli' influenza del Cristianesimo sul diritto romano, p. 72) tegen de bewering van Riccobono ^.'influenza del Cristianesimo nella codif. di Giustiniano, in Rivista di Scienza, vol. quinto, anno terzo, 1909, Bologna, p. 125) op waar laatste zegt: Dacche 1'influenza del cristianesimo sul diritto romano puo essere rivelata unicamente per mezzo delle leggi degli imperatori cristiani, e principamente poi con lo studio critico della compilazione di Giustiniano.