Geschenk vant VITA SATIRAM COMPOSUIT I. I. HARTMAN. ••• LUGDUNI-BATAVORUM E. J. BRILL 1924. L. S. Hoe carmen venustum, repertum inter scripta ab Hartmano nostro relictum, uxor eius dono dedit I. A. H. Baroni A Zuylen k Nyevelt, cui uni poeta ipse id quondam inspiciendum commodaverat. Vir nobilis, qui non solum artis musicae peritissimus est sed etiam litterarum humaniorum assiduus cultor fautorque, nobis hanc veniam rogantibus benevole permisit ut in Mnemosynes bibliothecam, quam amicus noster defunctus tot praeclaris commentationibus per annos muitos ditavit, postumum quoque hoe opusculum reciperetur. Quo beneficio quantopere nostram litterariam rempublicam sibi obligaverit sectatores Camenae Latinae omnes grato animo agnoscent. P. H. D. F. M. Iac. fil. . C. W. V. VITA. SATIRAM COMPOSÜIT £ t HARTMAN. „Ab, pereas, bellum", clamabat rusticus ille Comicus; et quoties haec est repetita per orbem Vóx deplorantum tot funera totque pericla Sustentata diu! Sed vix succrevit ab illis Altera progenies, et iam vestigia nulla Relliquisse sui pestis prior illa videtur Mentibus in levibus; nam iam nova vexat Erinnys Nunc alias partes terrarum, nunc et easdem; Saevior et semper, semper crudelior exstat Horrisoni vis illa mali; crudelius usque 22 VITA. Ingenium humanum fieri miratur et ipsa Gens humana: dolis (quam diris quamque cruentis!) Adstupet, ecce, suis, nee sese agnoscit in illis. Bella gerunt homines. Quid vult sibi dira voluptas Sanguinis et caedis? Lucri quid saeva cupido Prornittit raiseris? Agedum, circumspice, noris: Contemplare virunij decorant cui pectora vittae Cum crucibus: portant mutilatum lignea crura; Ille assem rogat et narrat sua praelia caecus; In tabula pictam demonstrat navita puppim, Se salvo comités quae mille ad Tartara traxit Icta latente malo: narranti lacrima manat, Porrigit et dextram tremulus, nam quinque reliquit Sub riguo tecto gracili cum matre puellos, Dam friget focus atque vacat panaria cella. Bellorum hoe pretium non ignorare potestas Est homini cuiquam, sed bellum provocat ille, Ille parat; patriae decus est buic semper in ore, Iluic vicinorum rabies artesque dolosae. Hostis sic homini fit homo non cognitus ante; Hinc lacrimae cunctis, rident sed machina belli Ars quibus est et fallacis genus omne veneni, Quodque in corpora quodque in mentes insinuat se. Bella gerent populi. „Quo tandem", quaerimus, „ns An dubitatur adhuc quin finem ponere bello Bella sit in fatis? Aequatas vidimus urbes Una luce solo magnas, provincia tota Attonitis nobis antiquam denique cretam Monstrat, humo quae tecta fuit per saecula multa. Exspectantne homines, donec secedat in orbes Terra duos, dein mox rabioso instincta furore 2 VITA. Sese ipsa exscindat? Sic fiet, ni resipiscat Qui sapiens est dictus homo, sed belua nunc est, Aut erit, immanis, Sed non Divina Voluntas Cuncta perire sinet; Yeniet nam tempus, abunde Cum genus humanum solvisse videbitur illam, Quam sibi conscivit fraterno sanguine culpam; Tum melior pars maiorem resipiscere coget Inque bonum commune omnes iam foedera pangent: Arma feras pellent parvusque erit usus in armis, Atque hominem defendit homo, fera bella quiescent. Nam cum quisque velit se vivere, vivere nulli Eripiet, sibi quem comitem natura creavit. Vivere quisque volet, sed veram vivere vitam Quae nee luce caret pari nee flaminis aura. Non homini poterit posthac imponere- talpae Sacra fames auri mores, nee dira cupido Gemmarum, tandem didicit quoniam esse malorum Cunctorum hunc fontem, bella esse hinc omnia nata; Nam pax pauca sibi quaerit quae terra recondit. Non erit e caeois latebris qui protrahat istam Horribilem massam igniparam, quae funditus omnem Evertit vitam humanam rapuitque quietem. Hinc etenim natus daemon, Furiis similis qui Exagitat cunctos semper crepitante flagello. Nam quae sors hominum nunc est? Qua nulla tyrannis Fingere servitium potuit crudelius ullum. Quis vere vivit, quis sese vivere sentitP Proripimur cuncti: quis non festinat anhelus, Nil ut agat? Quis non alio properare laborat Tempus ubi perdat? Nostram omnes spernimus urbem Et fugimus patriam. Cupimus nam visere gentes Usque alias aliasque urbes, sed visere quid nunc Dicitur? Huo illue empto monstrante magistro 3 VITA. Circuagi, quacunque liber monstraverit ipsi, Ille etenim simulatque novum ver ingruit, ad se Arcessit pecudem docilem, Sanctoque Sepulcro Impositum ostendit templum, perque omnia ducit Quae loca Ghristicolis sancta pietate coluntur, Utpote qua posuit vestigia Christus, ubique Substitit ut miseros consolaretur et omnes Iudicium summum iamiam adventare moneret, Denique ubi peccata luit communia solus Sanguine vulneribusque suis; quid curat at ista Grex inhians? Quid mente agitat? Quod scilicet ipse Pastor: „erit finis quando? Quid solvere debet Quisque sua pro parte? En men sis proximus: idem Pastor oves alias exspectat ad ostia Nili. Has nuraerat, navemque iubet conscendere, possint Ut deserta sibi spectatas Pyramidasque Narrare et rictu quam sint longo crocodili. Martis adest mensis: quisnam ille adscendit ad arcem Cecropiam? quem grex sequitur non passibus aequis? Consistunt, resonat: „Pericles",'dein unus et alter Annorum numeri, mox audis nomina multa Clarorum ingenio misère distorta virorum; Monstratur Salamis, sancta et monstratur Eleusis Quaeque aliae sedes hac conspiciuntur ab arce. Aut nimio spatio distantes lumina fallunt. Paschales redeunt feriae, delubraque Petri Orbilio indocto fiunt spectacula nostró Commonstranda novis, dederunt quos acta diurna, Discipulis. Ho» inde trahit quacunque ruinae Antiquos Romae proceres populumque loquuntur. Agminibusque aliis superaddet saepe catervam ïïlé suam, possint ut cuncti tempore parvo Historiae magnam partem vidisse videri Sub duce communi docto recitare libellos Doctrinae variae, quam non intelligit ipse. 4 VITA. At cum sole nives liquefactae plana relinquunt, Albica't atque nihil nisi summa cacumina montis, Monstratore vago felix Helvetia gaudet, Invictoque die stat et illic turba parata Pondera non metuens, metuens non illa periclum: Namque umeros saccus gravat et calx ferrea plantas; Dextra tenet baculum munitum cuspide acüta, Pulgentem laeva et non parvi ponderis axem. Et modo grex totus — visum sic namque magistro — Navigat, aut rapitur praeruptos praeter abyssos Impositus raedia perque et glaciemque nivemque. Pars modo, dum merito fruitur pars altera somno, Traditur indigenae, miseros qui fune ligatos Per glaciem aeternam montem conscendere celsum ' Cogit et hinc salvis ad deversoria nota Monstrat iter. Reduces miratur cetera turba, Anxia quae tantum ad bellum spectarit euntes; Ne tarnen interea nequicquam tempus abiret, Strenuus hic flores Alpinos... emit in urbe, Ille avium plumas, quibus est in culmine nidus; Pilea victorum his ornant, sua nee minus ipsi. O quanto excipiet cunctos mox patria plausu! LoDgior at iusto ne sim, qui terminus anno Exacto maneat iam raucum discite: mirum! Et patriam visit nostram. Bolswardia namque, Frisiacum oppidulum, sellas conservat in aede Egregie sculptas, quibus olim tempore sacro Sancta cohors procerum sancta gravitate sedebat. Ilic quoque adest noster; mirantibus explicat Angiis Quid sibi quaeque velit tabula et quid quaeque figura Multaque ructatur docte de lumine et umbra Et quae praeterea multo sudore quotannis Ipse sibi inculcat, fieta gravitate loquenda. Hic operis finis, dimisso nam grege pastor 5 6 VITA. Se rapit hinc: Solymis debet nam stare paratus Cum novus annus adest atque instaurare laborem. Sic homines nunc se delectant, sic sua vulgo Otia disponunt, namque est e pluribus unus Dux meus ille, gregem nee frustra convocat ullus. Sic ludunt homines, at qui nunc seria tractantP Cuique suus labor est oneri; quis dicere possit: Se delectari studio doctoque labore P „Officium facito" cathedra clamatur ab omni: Ni servum fieri me vis, subiunge „libenter". Illa tarnen vox nunc, eheu, plerumque tacetur, „Officium" remanet: „ne delectere labore, Aut tibi verbum istud spernendum nomen inuret. Collige, dispone et scriptores atque poetas Excerpe, ut crescat multo tibi maior acervu» Quam quem rivalis poterit venumdare iamiam". Festinato opus est: haec lex nunc unica regnat, Sive vaporina est, seu carbonaria mavis Audiat; est etenim carbonis maxima culpa, Primaque, mortales cur tandem ceperit istud Insanum studium properandi, quo perit omnis Omnibus in rebus dulcedo grata laboris, Effectique operis quae muloet corda voluptas. Nam miseros quid nunc memorem quos quaerere victum Assiduo manuum cogit sors dura labore? Ah, miseri, miseri! nunc sors haec dura profecto Est cur dicatur, quia nulli dicere ius est: „Haec mea sunt. Opus hoe ecquid placet, an magis illud? Agnoscisne manum, docuit qui cuncta, magistri? O bene quam memini mihi gaudia quanta pararit Ianua quae decorat nunc aedes divitis Alphi, Et quam difficilis fuerit structura fenestrae Quae nunc laudatur; nostro tarnen, ecce, camino j&giï. Glorior ipse magis " Nam quis iam ponere totum, 6 VITA. 7 Sit licet exiguum, discit? Dediscere cunctos Ipse tuis oculis cernis, nee tempore longo Huc fore perventum ut nemo possitve velitve. Huic rotulas facere, huic rotulis incidere dentes Unicus est labor ad tenebras a lumine primo: Hic acuit clavos, capita hic imponit acutis, Et quae tracta aliis hic tingere fila iubetur. Namque fori lex haec, ut solus vincere possit Et caput inde referre unctum, cui copia mercis Maxima, quam minimo vendat, mox deinde novorum Scrutorum ingentem proventum deferat illuc. Hinc illud: „propera, ne nos vicinus Enipeus Praevertat: viden ut iam nunc festinet anhelusP" Hinc crepitant ignes, obtundit malleus aures, Hinc oculi fumo lacrimant et machina sudat Humanam simulaas faciem, sed machina vere; Et miramur adhuc, quod semper milia plura, Quae natura homines genuit, minitantia pugnis Brachiaque et toyvos vultus ad sidera tollunt Et: „tandem volumus nos, nos quoque vivere' clamant P „Nam quae vita fuit nostra hactenusP Omnia dêrant, Quae poterant aures suavi mulcere susurru, Atque oculis laetos fessis praebere «olores. In tenebris fumoque diem vix cernere nobis Contigit, aut certo veram disorimine noctem. Nee nox ipsa dabat requiem, quae sola voluptas lam poterat fingi miseris: nam membra grabato In duro vigiles torquebant languida curae: „Surgendum mane est !" haee vox inimica soporem Pellebat nunc, nunc lemures prodire iubebat Plammantes et anhelantes et semper eundem Invisumque magis properantes usque laborem". Cuique labor suus est odio, nam non sibi quisquam Exercetve manus, durum novitve magistrum VITA. Cuius ad arbitrium se nocte dieque fatigat, Sed „sociorum" audit semper „collegia", fenus Qui capiti extorquent (mirum) capite haud minus ipso. Vulcani quales! et qualis Iuppiter ille Regnator mundi! Frendens sibi quisque reclamat Inde suam partem, nee quidquam cogitat ultra. Nam solidum ut sit opus limatumque arte fabrili Quid refert? „Age, sat bene fit quidquid cito fit sat. Haud decus, haud ulla ars, quaerenda est copia tantum, Ut pretio vili vendatur nostra supellex, Sit fragilis licet, et quae nos alimenta paramus Corporibus noceant quam vis, vescatur iis gens Tota hominum, fieri si quit, toto orbe bibantur Quae nos concoquimus, male sana, at vilia cuncta. Yesrimenta paret vilissima machina nostra Vita quibus brevis est (opus est sartore sed illis Assiduo, nee forma manet, mutantque colorem), Ornamenta domus et corporis arte sine ulla, Sed mirabiliter vario splendentia vitro, Machina nostra vomat, mox provolvenda cloaca: Denique sit quidvis, crescant modo fenera, donec Cuique domus socio de marmore regia surgat". I nunc atque tuum félix extolle laborem Arte tua laetus, millesima tu rota cum sis Vel potius servus mediastinusque rotarum. Ah, ah, ne laetare, opifex, ne gaudia tangant Ulla tuum pectus! Semper sis tristis, acerbus, Sit tibi vita odio, vitae carbone notatus Quisque dies atro, cupias tua rumpere vincla, Et vitare locum, tibi qui stridore rotarum Perpetuoque metu mortis sensum eripit omnem, Mentis et obtundens aciem, corpusque gravatum Extenuans, annis paucis ad Tartara mittit Te iuvenemque senemque simul, cui nulla voluptas Obtigerit, quam non turbarit cura metusque, 8 VITA. 9 TTxorem ne deficeret pullosque tenellos Sustentans aegre macilenta cadavera victus; • Felicem, simul et si non solacia caeli Eripuere tibi doctores, spemque fidemque, Quos iuvat omne sacrum et quidquid non corporeum sat Deridere iocis et detrectare malignis. Praecipue tarnen, heu notum nimis, ipse laborem Detestare tuum, cuius nuac poscere maius Desistis nunquam pretium: tibi nempe parari Et sociis primum, cunctae mox denique vitae Nescius exitium. Quid enim prodesse putatis Argentum atque aurum? Num quisquam vescitur istis? Charta famem sedare potest, quae milia multa Nummorum loquitur? Numquid variare laborem Assiduum poterit miseris et semper eundem? Hoe etenim vestram sortem contristat et usque Suffundet squalore novo quod nulla voluptas Vos manet: usque eadem crudelis machina mentem Exercere vetat; satis est si crura manusque Horarum spatio fuerint exercita certo; Vix oculis opus est, cerebrone opus esse putemus? Ah, miseret, miseret vestrae me, credite, sortis; Non tarnen idcirco, certe non praecipue, quod In tenui victu totum consumitis aevum, Hoe etenim damnumst paucis reparabile nummis, Quidque est vilius his? At nulla pecunia pondus Allevat, ad terram quod vos noctesque diesque Deprimit, incassum quod tot periere labores, Utpote qui nullis vos ipsos fructibus unquam Laetificent: trahitis, pulsatis, caeditis atque Torquetis lora et funes gracilesque lacertos, Mens hebet et torpet, cui nil addiscere detur: Vespera cum venit, quis est qui dicere possit: „Hoe mihi perfectumst hodie", sed milia multa 10 VITA. Quisque sibi numerata tenet vel pondera rerum Appensa; at quoniam nunquam quid singula possint Quidve velint norit, nil ultra quaerere curat, Sed magis atque magis spirans fit machina, donec Ne spirare quidem possit, sed frigidus atque Immotus tumulo succedat, mortuus esse Nunc habitus vulgo, qui nunquam vixerit ante. O tandem, tandem simulatae taedia vitae Vos capiant, iam nunc subitam deposcite mortem, Aut vitam veram, quam nulla pecunia maior Praestiterit luxusve ullus vel corporis ullum Delenimentum, sed mens sibi conscia vitae! In vobis, quis nulla fuit spes hactenus ipsis, In vobis, nocti eervos quos ipse diurnus Addicit labor, in vobis quos aeris egestas Exagitat, miseri, quibus irrita carmina fundunt Veris aves, quos nee dulci delectat odore Floribus aut variis pratum, vel lumine caelum, In vobis spes omnis erit! Consurgite et eia Consortes miserae vitae durique laboris Undique contrahite in foedus, legemque sacratam Figite, dein cuncti cunctis date iusiurandum: Non fore qui posthac ulla ratione moveri Possit, ut in terrae venas se mergat apertas, Sed potius cunctos unitis viribus illas Clausuros, fiant iterum ut maneantque latebrae Quo penetrare queant neque homo neque lumina solis. Hae teneant pestes antehac quaecunque tulerunt Exitium certum, non ulla detur ad aurum Ire via vel ad argentum, sed caecius illis Abscondat barathrum lapides atrosque malique Omnigeni fontem; servent sua Tartara massam VITA. 11 Exsecrandam illam, mox hanc non oppida norint, Non urbs aut pagi. Sic demum saecula vere Humano generi non indignanda redibunt. Nam sua cuique domus praebebit gaudia: sedes Haec net stabilis, stabulo quam dispar ab illo Unde volant et quo revolant, urgente labore Insani domini, tempus qui perdere cogit Nee sinit e vita mansuros carpere fructus Auctorique suo securos reddere vitam. Hic etenim proprio deieetus stipes in horto Ad sese placidam turbam laetamque vocabit Elicietque suo sermones lumine saepe De propriis rebus de communiqué labore. Hic narrata sibi narrabit, lecta sed ille. Materiem senior sibi sumet tempora prisca, At iuveni tempus praebebit somnia praesens, Dum loquitur compar spem consiliumque futuri, Omnibus et mentem exhilarant aut ruris opella Mane instauranda aut positae bene praemia lucis. Dat focus hic victum cum laetitiaque calorem, Dat lucis quoque quod satis est, nam tempora nostra, Progeniem peperere minus cui scripta novella Esuriuntur — an haec, quaeso, tibi forte videtur Barbaries? Beputa num quidquam copia cuiquam Qua nunc obruimur, quae rumpit scrinia nostra, Profuerit: digitis vix est pervolvere parvam Nedum luminibus, partem. Quae gratia tanta, Pul veris impuri toties quem combibis ore? An tibi forte putas commentis ex alienis Heu quam saepe sonum quae praebent, lumina nulla, Ingenio quod dêst suppleri posse? Quid illa, Quae petimus cuncti, sapientia maior habebit Quod nos exhilaret? Quam vis sit maxima, nonne lam nunc perspicitur semper mortalibus aegris Exiguam partem concedi, plura negari, TITA. Et quo quidque magis doctorum quisque laborat Scire, magis tenebris densis obvolvier illud? Quantillumst, eheu, quod chartae tradere possim „Sudavit scriptor, video", sibi quisque loquatur, „Hoe satis est, nobis nunc otia grata rèlinquat". 12