SUID-AFRIKAANSE ^ VOLKSPOËSIE
BIJDRAE TOT DIE SUIDAFRIKAANSE VOLKSKUNDE
AKADEMIES PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM OP GEZAG VAN DE RECTOR-MAGNIFICUS Dr O. LANZ HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER GENEESKUNDE, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN IN DE AULA DER UNIVERSITEIT OP DONDERDAG 2 OCTOBER 1924, DES NAMIDDAGS TE DRIE UUR
STEPHANUS JOHANNES DU TOIT,
WOLVENSPRUIT, BOSHOF, ZUID-AFRIKA
DOOR
GEBOREN TE
SWETS & ZEITLINGER Keizersgracht 471. — Amsterdam






Aan my vrou, my moeder
En aan die nagedagtenis van my vader






INHOUD.
bl.
I. Kinderliedjies en Kinderryme 1
II. Die Piekniekdans en Pieknieklied 78
III. Die Dans 171
IV. Die Lied 210
V. Besluit 298
BYLAE
Lys van geraadpleegde werke, ens 305
Aanvullinge 310






Aan die einde van my akademiese studie is dit my 'fi aangename taak hier my dank uit te spreek aan almal wat my in my wetenskaplike vorming behulpsaam gewees het.
In die eerste plaas denk ek met 'n warm gevoel van erkentelikheid trug aan die Professore van die Grey Uniwersitertskollege, Bloemfontein, insonderheid aan Professor Francken, Professor Malherbe en Professor Johnson, by wie ek ook na my stadie daar nog dikwels hulp en belangstelling gevind het.
In verband met my studie aan die Amsterdamse Uniwersiteit wens ek boweal my dank te betuig aan my hooggeagte Promotor, Professor Prinsen, vir sy. seer gewaardeerde belangstelling en waardevolle leiding. Die opofferende hulpvaardigheid, waarmee hy my ver al in die laaste maande in verband met my proefskrif bygestaan het, is iets wat ek nie lig sol vergeet nie, terwyl sy kolleges in die Nederlandse letterkunde, waar ek die breedte van sy blik en die persoohlike van sy insig leer waardeer het, my altyd 'n aangename herinnering sal bly.
In besondere mate is ek ook dank verskaldig aan Professor Boer, vir sy seer gewaardeerde lesse in die Oudgermaanse Taaiwetenskap, wat vir my 'n openbaring was, en verder vir die vele blyke van persoonlike belangstelling en die aanmoediging wat ek van hom ondervind het. Ek hoop van harte nog die geleentheid te kry om in my Vaderland voort te bou aan die vak, wat ek op sy kolleges leer waardeer het.
Ook aan die hooggeleerde Professore Stoett, Swaen en Six my dank vir hulle leersame kolleges, en aan Dr. D. F. Scheurleer, Dr. G. J. Boekenoogen en Dr. Hendr. C. Diferee vir die welwillendheid waarmee hulle my steeds te woord gestaan, en my hulle uitgebreide biblioteke ter beskikking gestel het.
My dank ook aan Me). Nelly Bodenheim en die Here J. Oostveen en H. C. van Oort vir hulle belangstelling in my



werk, en aan die Heer ƒ. H. Garms vir sy kostelike hulp in verband met die toonsetting van 'n gedeelte van my stof en sy vriendelike raad, waar ek my so dikwels van kon bedien.
Veel is ek ook verskuldig aan Prof. Dr. S. P. E. Boshoff, Potchefstroom, Ds. P. Biewenga, Angola, Senator F. W. Reitz, die Heer H. B. Barnard, en die geagte Here Inspekteurs van Skole, F. P. Cillié, D. de Bruin, ]. R. Steyn en Boersma, sowel as aan my vele vriende en oud-leerlinge in Suid-Afrika, die my by die versameling van stof behulpsaam was.
Ook teenoor die Unie-regering van Suid-Afrika, die Departement van Onderwys in die Oranje Vrystaat en die Nederl. Z.-A. Vereeniging voel ek my verplig.
'n Woord van dank nog vir hulle hulp aan Mnr. Wijndelts en sy assistente in die Uniwersiteitsbiblioteek in Amsterdam.
Dat ek die uitgebreide stof van my proefskrif in die jaar en drie maande, wat ek tot my beskikking had, geheel kon binnehaal en bewerk, dank ek aan die troue hulp van my vrou, die self veel materiaal vir my versamei, en met hart en siel in my werk opgegaan het. Dit is my 'n vreugde nog die geleentheid te hê om daarvan te kan getuig.
Ten slotte wil ek nog my erkentelikheid uitspreek teenoor my vele vriende hier te lande, by wie my vrou en ek so dikwels hulp en gasvryheid gevind het. Van harte hoop ek dat die vriendskapsbande, wat ons hier gebind het, onverswak in die toekoms mag voortduur, en dat ons ook nog die voorreg mag hê om hulle eenmaal in ons eie land te verwelkom.



L KINDERLIEDJIES EN KINDERRYME.
A. Die kind by moeder tuis.
a. Wiegeliedjies en Slaapdeuntjies.
Uit arbeid word ritme gebore, en uit hierdie ritme die lied; dit is in grote trekke die betoog van Dr. Karl Bücher in sy bekende boek „Arbeit und Rhythmus."
Ritme, in die algemeen, word gekenmerk deur 'n gelykmatige, reëlmatige afwisseling van sterk en swak, of anders om. Sonder so'n afwisseling, geen ritme.
Nou is dit opmerklik dat elke liggaamsbeweging minstens uit twee elemente bestaat, 'n sterkere en 'n swakkere, die spanning en die inkrimping van die spiere. By 'n werk, dus, soos pik, kap en dors met 'n dorsvleël, waarby dieselfde beweging voortdurend herhaal word, ontstaan vanself die eerste vereiste vir ritme, n.1. die gereelde afwisseling, sterk-swak, gepaard gaande met die heffing en daling van die werktuig. Hoe meer gekoördineerd hierdie beweginge word, d.w.s. hoe meer ieder volgende spierspanning resp. spierkrimping aan die vorige in duur en intensiteit gelyk word, des te meer ritmies en outomaties word die werk.
Die liggaamsbeweginge self is geluidloos: hulle het dus geen toonritme. Maar by die arbeid kan dit gebeur, dat die geluidlose liggaamsritme hoorbaar gemarkeerd word deur die in aanraking kom van die werktuig met die voorwerp van bewerking: die pik, byl, of dorsvleël veroorsaak 'n duidelik waarneembare geluid.
Hierdie arbeidsritme kan verder nog versterk word, of by geluidloos werk, vervang word, deur die menslike stem. Die geluide, wat so deur die arbeider uitgestoot word, is



2
dikwels ongearticuleerd; maar naas hierdie inhoudlose ejakulasies kan sig later woorde en sinne voeg, met die gevolg, dat die oorspronklike sinlose natuurklanke óf heeltemal verdronge word, óf nog slegs as keerrym of refrein in die arbeidsliedjie bewaar bly. Daar is dus 'n geleidelike ontwikkeling van sinlose natuurklank tot lied. Die resultaat is die arbeidsliedjie, soos ons hom by byna alle volke in meerder of minder mate aantref.
Die beste illustrasies vir sy teorie vind Bücher by volke wat nog onder min of meer primitiewe kultuurtoestande leef. Waar die moderne tegniek die hand laat vervang het deur die masien, hou nie enkel die arbeidslied op om te ontstaan nie, maar die reeds bestaande sterf uit.
Dit spreek van self dat, veral by meer gevorderde kultuurvolke, daar 'n massa volksliedere is wat op 'n ander wyse hulle ontstaan gevind het as op die een deur Bücher geskets: eenmaal in swang het die volkslied as genre hom ook onafhanklik van arbeid en arbeidsritme selfstandig verder ontwikkel.l) In Suid-Afrika is liedere van die eerste soort so goed as onbekend:2) tot die meer primitiewe, nietemin, behoort seker nog enkele van ons Wiegeliedjies. Die liggaamsritme van die suigeling-sussende moeder het ongetwyfeld ook, soos Bücher dit wil, soms tot lied geword: die klanke, waarmee party wiegeliedjies aanvang, en wat in baie tale optree — „ninne-ninne", „Iulle-lulle", „do-do" en dergelyke — behoort hoogswaarskynlik nog lot die wereld van roepe
') vgl. O. Böckel, bl. 14. ,Der Ruf im Refrein ist gewissermaszen ein „vorsindflutlicher" Rest von der Urform des Volksliedes, ein Überbleibsel einer Entwicklung, die das Volkslied sonst weit hinter Bieb gelassen bat.
Das Lied bat sich, nachdem es die Schale des Rufes gesprengt in der Volksdichtung selbststandig weiter entwickelt.'
•) Die enigste wat enigsios op 'n arbeidsliedjie lyk in my versameling is my deur Prof. S. P. B. Boshoff, Potchefstroom, toegestuur: „Eina, tweina, hip 1 / Eina, motjielwyna, hip!" Hy voeg hierby: „Dit word deur die werksvolk gebruik, b.v. by die vastrek van die tou by vraglaaï".



3
en geluide — hier van moedervreugde by die wieg — waarvan ook die keerryme by ander liedere soms getuig.
Van die bogenoemde internasionale wiegelied-woordjies is „doe-doe" ook nog by ons bewaar. Dit kan beskou word as die kiem miskien waaruit die hele liedjie gegroei het.
Doe doe '), doe doe baba, Baba moet maar slapie, Ou paai sal vir baba vang, As baba nie wil doedoe gaan.
(Schonken, bis. 65.)
Enigsins anders lui dieselfde tugrympie in die NoordVrystaat:
Kindjie moet maar slape gaan. Anders kom Paaiboelieman: Ou Paaiboelie kom vir kindjie vang. Slaap, kindjie, slapies maar.
Is die „wolf" naas „ou paaiboelie" in Suid-Afrika eers die troue bondgenoot van moeder geword — 'n taggentig jaar gelede het dit nog van wolwe by ons gewemel — of is hy in werklikheid 'n mietiese wese uit die oertyd ? Die weerwolf ') het in Suid-Afrika bly lewe, al moes hy, toe sy naam
') Vir die betekenis van hierdie soort woordjies vgl. O. Böckel, bl.8—9, Böhme, bl. 13—14; vir beginreëls van Nederl. liedjies C.T. IV, bl. 230 vlg. b.v. „Doe, doe, kinneken, doe"; „Do, do, kinjeken, do"; „Dou dou, kinne mijne nin"; „Nina, kin'ke"; „Njjn! nyrilkinke"; „Suja, suja, kiendje", ens.
*) Oor die Weerwolf sie Schrijnen N.V. I, bl.73-4. (Die weerwolfmiete het alle Indo-Germaanse volke gemeen.) Oor die gawe wat sommige persone besit om op bepaalde tye, meesal omstreeks Kersmis of St. Jan, in wolwe te verander, sien Schrynen I, bl. 74. Vir voorbeelde uit die Noorse oudheid, Vplsungasaga (Ranisch) bl. 8, 10—11; Edda (Boer), HelgakviJa Hjprvardssonar, bl. 128 (prosa) en bl. 129 (strofe 35).
Heel uitvoerig word die oorsprong van die wolf-mietes behandel deur W. Manhardt: Waid- und Feldkute II, bl. 318 vlgg.: „Mann wamt die kinder sich zum abpflücken von Kornblumen (Cyanen) ins Getreide zu vorlaufen, denn der Boggenwolf oder Komwolf süee darm und fresse sie auf oder nehme sie mit". Ook in Frankrijk word by die geleentheid gewaarsku, le hup vous mangera, le lonp vous psendra.



4
op 'n dier, die maanhaarjakkals, oorgedra werd, uit die ryk van die verbeelding na die van die werklikheid verhuis. Wanneer die Afrikaanse moeder haar deuntjie by die wieg neurie, dan denk sy miskien aan die wolf in lewende lywe, maar dat juis die wolf bo al die ander wilde diere by ons die plek in die kinderkamer gekry het, dank hy seker aan sy mietiese rol in die ou-Germaanse volksgeloof.
Doedoe, doedoe baba Baba moet maar slapie, Wolfie sal vir baba vang,') As baba nie wil slapie.
(Petrusburg, o.v.s.)
Soms — want moeder meen allerminst wat sy sê — verdwyn die dreigement uit die laaste twee reëls, en kom die moederlike sorg plotseling te voorskyn:
Wolfie wil vir baba vang, Mama sal vir wolfie slaan.
Die moederliefde spreek oral dieselfde taal; ook op die Twentse heides, wanneer die kindertjies sidder vir die „Witte Wiêven" troos sy:
Suja, suja, lutke wicht, Sloape zeute, eugkes dicht. Hunnewiêwe, 'k zal dié sloan, Kumst du biê de huja stöan. (Driem. Bid. I, 13).
„Die Namen Roggenwolf, Kornwolf, Haferwólf, Pflauwenwolf, Oraswolf bezeichnen eine der manigfachen Ponnen, unter denen der im Winde und zugleich im Leben der Krauter und Baume waltende Geist des Wachstums dem Glauben der Vorwelt als persönlich geworden vorschwebte."
') Vir 'n vroeë voorbeeld van bierdie dreigement vgl. die volgen de ( aangehaal in Böhmes inleiding: „BonerimEdelstein,(Gedichted 1830, gedr. 1401) erzahlt nach Pfeiffers Ausg. (163, 9), wie eine Frau ihr weinendes Eind mit einem Ei beschwichtigen wollte; als dies verfing, sprach sie:
,Swïg, mi liebet kint! swïgest nicht, der Wolf dich nimt; dem wil ich dich schiere geben. swlg, wiltu behalten dfn leben'".



6
1. (Afrikaans) 2. (Nederlands)
Klaas Vakie kom, Klaas Vakeling, Klaas Vakeling,l)
Klaas Vakie kom, Hij komt den schoorsteen in,
Hy kom by die skoorsteen in, Hij komt op kindjes oogen,
Hy kom by kleine Anna Al met een zoeten zin.
Met so'n lustige sin.5) 't Kindje gaat naar bed,
Kindjie gaat naar bed, 't Kindje gaat naar bed,
Kindjie gaat naar bed Zijn oogjes vallen toe.
Haar ogies val so toe; Hij zal zoete melkje drinken,
Sy sal die melkies drinke Al van de bonte koe.
Al van die bonte koe; De koe is bont,
Die koeitjie is bont, En de melk is gezond,
Haar melkie is gesond, Die loopt in kindjes mond. Dit loop in Anna haar mond. (v. Vloten 8).
(Bethulie).
3. (Afrikaans) Klaas Vakie die kom, Klaas Vakie die kom, Hy kom die skoorsteen in, Boetie se ogies val haas toe.
(Dist. Ladybrand).')
'n Soet suggessie, wat moet inwerk op die klein dogtertjie, is bedoeld in 'n omwerking van die ouere wersie hierbo: Klaas Vakie die kom by die skoorsteen in, Hy vra waar klein Annatje is; Sy lê op haar bedjie so soet en so stil, En sy maak haar ogies toe.
(Tante Kota, bl. 30). Die idee van sand in die ogies strooi is volstrek nie tot die Afrikaans beperk nie; ook in die Hollandse kinderwêreld is dit 'n gemeenplaas. Dit blyk o.a. uit die volgende versie: Het mantje
Met zandje
Kwam van de boogjes, Strooit zand in de oogjes Van ons kleine — kize, kize, kizel (v. Vloten, bis. 9).
') Ook soms „Klaas Vaak" (v. Vloten 8). *) vir „lustig gesing". ') vgl. Böhme (Inleiding).



7
Wiegeliedjies, waarin die skaap genoem, en sy deugde die kindjie aangeprys word, kom in Germaans Europa veelvuldig voor,1) Is dit miskien omdat die woord so maklik rym op „slaap"? Seker spreek dit ook vir die opvatting dat hierdie soort liedjies onder boere ontstaan het, waar die skaap nog die daelikse metgesel van die kind was.
Slaap, kindjie, slaap, Daar buite loop 'n skaap, 'n Skaap met witte voetjies,') Hy drink sy melk so soetjies, Slaap, kindjie, slaap.
Die liedjie stam byna woordelik uit Holland; skoolboekies het ongetwyfeld ook hulle aandeel gehad in die verspreiding en popularisering daarvan. Maar tog, dertig jaar gelede al was hy in die Distrik van Rouxville sonder enige bysmaak van boeke aan moeders wel bekend. Uit die taalvorme blyk die Hollandse afkoms hier duidelik; in sy sterke neiging tot verkleinwoordjies sit egter weer iets tiepies Afrikaans.
Doe doe, kindjie, doe doe! (of Slapië, kindjie, slapie) Daar buite loop 'n skapie, 'n Skapie met wit voetjies, Hy gee sy melk so eren-soet. Wie sal kindjie wiegen? Die uiltjies die daar vliegen. Doe doe, kindjie, doe doe I
Van die baie Nederlandse wersies noem ek ter vergelyking vir die aardigheid hier in dialektiese uit Frans-Vlaandere. Leuk is ook die Duitse lesing daarnaas:
(Nederlands) (Duits)
Slaept, kindeken, slaept! Schlaf, Kindlein, schlaf,
Iu vader hed a schaepje; So schenk ich dir ein Schaf,
En 't draegt al witte voetjes; Mit einer goldnen Schelle fein,
En 't drinkt de melk zoo zoetjes; Das soll dein Spielgeselle sein,
') vgl. Böhme (Inleiding).
*) „met vier witte voetjies" (Bethulie).



8
't Drinkt de melk zij buikje vol, Schlaf, Kindlein, schlaf! En 't slaept g'lyk a mol. Höre, mein Kindchen, was wil ich
(De Coussemaker bis. 420).') dir singen.
Apfel und Birnen sall Vater mitbringen.Pflaume, Rosinen und Feigen, Mein Kindchen soll Schlafen und schweigen (Des Knaben Wunderhorn ed. Arnim & Brentano: III p. 248).
Seer seker eers in Suid-Afrika ontstaan is 'n ander wiegeliedjie, ook op die reëltjie „Slaap, kindjie, slaap", opgebou; dit het ongetwyfeld die invloed ondergaan van die rympie:
A, B, boek,
Die meester sit in die hoek, Hy eet 'n stukkie koek, ens.,
en miskien van nog een behorende tot die klas van
Paardje, paardje, ry naar stee, Breng voor 't kindje koekjes mee...
Die reis gaat in hierdie geval na die Kaap: —
Slaap, kindjie, slaap, Papa gaat naar die Kaap, Papa het gaan koekies koop. Dan sit jy in die hoekie, Dan kry jy 'n koekie, Dan vat jy met jou handjie, Dan byt jy met jou tandjie.
(Schonken, bis. 64).
•v
*) Vgl. ook nog v. Vloten 6, CT. rv, 246, Böhme 7, Tante Kota 7, Schonken 64, Groenewald 20.



9
b. Paai- en koseliedjies, troetelrympies, ens.
Is hy eindelik sterk genoeg dan begin die kindjie te huppel en spring op moeder se skoot. Die vorm wat so'n skootliedjie kan aanneem bewys enetjie uit Holland, wat in Suid-Afrika ook nie onbekend gebly het nie; inteendeel, dit het by ons miskien selfs 'n Afrikaanse cachet gekry.
(Afrikaans) Hopmajannetjie, Hopmajannetjie, Hopmajannetjie Janse, Hy skuur sy pot al is dit swart, En laat sy poppetjie danse.
(Schonken, bl. 65.)
(Nederlands) Hop, Marjannetje, Koffiekannetje, Hop, Marjannètje Jansen, Hij wiegt het kind en roert de pap, En laat zijn hondje dansen.
(v. Vloten, 106.)')
Wie hierdie geduldige potteskuurder en kinderwagter is, vertel ons 'n ander lesing van die Hedjies uit Nederland:
Hop, Marianneke,
Pop, Marianneke,
(of: Stroop in het kanneke)
Laat de poppekes dansen.
Een goeie man,
Een brave man, Een man van complaisance. Hij roert de pap, hij wiegt het kind — En laat zijn vrouwke [hondje] dansen.
(Schrijnen N. V., bl. 223.)
Van die deuntjies, waarin die ruitertjies op vader se knie so'n uitgelate behae skep, Ruiter- of Knie-deuntjies, is daar een wyd en syd oor Suid-Afrika versprei. Vir sy populariteit spreek sy baie wariante.
(Afrikaans) - (Nederlands)
Also ry die heertjies Ziet zoo rijen de heeren
Met hulle bonte kleertjies; Met 'er bonte kleeren,
') Vgl. verder, v. Vloten 107, CT. rV, 252—264, Boekenoogen bis. 5, Kalff, Het Lied in de Middeleeuwen,\>\&. 539 en 424.



10
Also ry die vroutjies Met hulle korte moutjies; Also ry die akkerman Met sy perdjie agteraan. Keputte, keputte, keputte.
(Petrusburg O. V. S.)
Ziet zoo rijen de vrouwen Met 'er wije mouwen, Ziet zoo rijdt de akkerman Met zijn paardje achteraan.
(N. Bodenheim, Handje-plak).
'n Twede Petrusburgse lesing lui woordelik soos hierbo, net die vrouwe het „wye" moue, en twee reëls meer, net vóór die „akkerman", vertel ook van die „kneg":
Also ry die skele kneg Met sy perdjie ook die weg.
'n Aanmaning en 'n beskrywing van die perde vorm in Europa sowel as in S.-Afrika gewoonlik die aanhef by hierdie rympie:
Hurte, hurte perdjies, Met hul stompe stertjiest Also ry die vrouens Met hul korte mouens; ') Also ry die skele kneg Met sy perdjie ook die weg.
(Carnarvon, K. P.)
Sommige van die Afrikaanse wersies van hierdie liedjie is seker goed so oud as ons taal. Van een, beginnende met „Hoppel, hoppel paardjie", getuig die insender, iemand van oor middelbare leeftyd, „Ek het dit as kind van my pa en hy weer van sy pa". Net soos in Nederland vertoon die aanvangsreël by ons soms sterke wariasies: behalwe die reeds genoemde kom ook nog voor: „Hople, hople", „huppel, huppel", „hitte, hitte", „hosse, hosse". Na aan baie Nederlandse lesinge staan ook nog „ vlosse" en „ vosse" stertjie. (vgl. v. Vloten, 14-15; Schonken, bis. 65; Qroenewald, bis. 21).
Ek laat die geselskap nog 'n keer verby galoppeer: dit word byna so prettig as op 'n perdetentoonstelling:
') Vgl. ook uit Paarl hierde vorm: Ilurte, hurte bere / Met hulle bonte klere, / Hurte, hurte vrouens / met hulle bonte mouens / Hurte, hurte akkerman, ens.



11
Kóepedie, kóepëdie, kóë, kóë
So loop die perdjies
Met hulle vlosse stertjies,
So ry die heertjies
Met hulle bonte kleertjies;
So ry die vroutjies
Met hulle wye moutjies;
So ry die akkerman
Met sy perdjie agteran.
(Groenewald, bis. 21.)
Dit is op of teen Sondag, sê die meeste Nederlandse redaksies, dat die mense hulle die weelde veroorloof van so in hulle beste klere die weg op te ja. Al wilder word die vaart; die lat ontbreek nie: — Jui, jui, peerdjen, 't Menneken noem een geerdjen. 't Menneken oet een hazelnoot. Jui, jui, peerdjen voort. Dan komen al de heeren Met hunne beste kleeren; Dan komen al de jufferkes Met hunne beste kufferkes; Dan komt ook 't akkermenneken Met zijn peerdjes aan zijn henneken. Javok, javok, javok, Draf, draf, draf, Morgen is het Zondag.
(Diepenbeek, 't D. IV, 123.) ») 'n Ander welbekende knieruiterliedjie in Nederland (vgl. v.Vloten bis. 14) tree ook wel soms in Suid-Afrika op; dit skyn daar veel minder sterk ingeburger te wees as die een hierbo. Uit Albertinia, K. P., is die volgende wersie: — Hosse, hosse paardjie, Met jou vlosse staartjie, Met jou koper voetjies, Paardjie ry wat soetjies, Paardjie ry wat harder aan, Dat ons kindjie mee kan gaan.
') Vgl. vir verder voorbeelde CT. PV, 810 vlgg., PI. v. Duyse II, 1355 vlgg., Böhme, bis. 79 vlgg., Tante Kota, bis. 17, Groenewald, bis. 21-2; vgl. ook G. F. Northall, E. F. R., bis. 423 vlgg.



12
Onder die ruiterliedjies is die van die ryende heertjies seker by ons die mees verbreide: een wersie daarvan het
Also ry die boete, Met hulle wye hoede.
Dit was ongetwyfeld onder invloed van 'n ander ruiterliedjie, ook oral in ons land bekend, dat die „boere" die „here" in hierdie een verdring het. Blykens die rymwoorde „so": „toe" is dit bes moontlik dat dit oorspronklik in die Boland tuis hoort:
Hoe ry die boere? Sit-sit so, sit-sit so, sit-sit so; Hoe ry die boere? Sit-sit so, Hiervandaan na Pêrel toe.
(Paarl, KP.)
Op sommige plekke het die liedjie 'n refrein, en doen hy diens hy die tiekiedraaidans. Dit verteenwoordig so ongetwyfeld 'n later ontwikkeling.
Hoe ry die boere? Sit-sit so, sit-sit so, sit-sit sol Hoe ry die boere? Sit-sit so, sit-sit so, hoeral Ref.: En die Kaap se nooi sê: Tingeling, tingeling, tingeling!
En die Kaap se nooi sê: Tingeling, tingeling, tingeling, hoera!
(Kakamas)1)
Dat die reis van Kakamas af ook maar nog in Pêrel eindig bewys 'n twede wersie waarvan reël 3 eweëens lui: „Hiervandaan na Pêrel toe". „Hoera" tree slegs in die refrein op:
En die Kaapse nooi sê: Tinglingling, tinglingling, tinglingling, hoera!
Hierdie laaste redaksie sal wel die mees juiste van die twee wees; dit word gestaaf deur 'n derde deur Prof. S. P. E. Boshoff in die omgewing van Heidelberg, Tvl., opgeteken. Volledigheidshalwe haal ek dit ook aan:
') Meegedeel deur die heer C. J. Zaaiman, Kakamas Oos



13
Hoe ry die boertjies? Sit-sit so, Sit-sit so, sit-sit so, Hoe ry die boertjies? Sit-sit so, Mandjie patats na die Boland toe. Ref.: Kaap se nooiens sê: Tingelingeling, Tingelingeling, tingelingeling, Kaap se nooiens sê: Tingelingeling, Tingelingeling, hoera!
Naas hierdie tot dans gegroeide kniedeuntjie mag nog 'n ander eg Afrikaanse, die van „jan Balie", nie ontbreek nie. Dit sal in sy oorsprong wel nie ruiterliedjie gewees het nie; ek het hom egter altyd vir hierdie doel sien gebruik. Hy word in meer as een wariant aangetref:
in Angola: —
Taliet, daar kom Jan Balie aan! Hy het sy vrou se tjalie aan.
in Petrusburg, O.V.S.: —
Hiert, daar kom Jan Balie aan! Hy het sy vrou haar (se) tjalie aan; Pierewiet, daar kom Jan Balie aan; Hy betaal sy geld kontant,
of reël 4—5: —
Hy seil op sy gat, Hy't 'n swart jas aan.
in Buitfontein, O.V.S.: —
Daar kom ou Jan Balie om die draai, Hy het sy vrou se tjalie om; Hy lag so, gie! Hy lag so, ga! Hy lag so, gie, ga, ga!
In Nederlandse kinderrymversamelinge neem die Kittelrympies geen onbelangryke plaas in nie: een van die vernaamste daarvan, 'n Palm- of Plak-rympie, leef ook in ons kinderwêreld, en is, nog eens, in sy Afrikaanse vorm, seker so oud as ons taal. Die verste van die Nederlandse wersies af, dus ook seker met die meeste Afrikaanse bloed in die are, staan die volgende:



14
Handjie plakkie, Koelde bakkie, Gaat na die markie, Koop 'n stukkie Lewer en longie, Dit is goed vir die sieke, sieke jongie.
(Petrusburg O.V.S.) Die laaste drie woorde is hier die sein om te kielie. 'n Enkele keer tree die uitdrukking „is goed voor" ook in Nederlandse redaksies op: — ,,'n Beetje van de pens, Is goed voor ne sieken mensch" (CT. III, bl. 223); die gewone vorm sowel by ons as in Holland sien daar egter meesal anders uit: —
(Afrikaans) (Nederlands) Handje plak,
Handjies plak, Ga naar de markt,
Koekies bak, Koop een koe,
Gaan na die mark, Een stukje toe,
En koop 'n vark; Een stukje van de longen
Koop 'n stukkie lewer Voor den zieken jongen,
Vir die arme weduwe. Een stukje van de pens
Koop 'n stukkie long Voor 't zieke mensch
Vir die sieke jong. Een stukje van de lever
(Zastron, O.V.S.) Voor den zieken wever.
Kiele — kiele — kiele.
(N. Bodenheim, t.a.p.)
„Vir die siek ou bewer" het 'n Heilbronse wersie vir die derde laaste reël; *) die vak van die wewer is in Suid-Afrika onbekend.
„Koekies bak" lyk byna op 'n spesiaal Afrikaanse ontwikkeling: al die wersies uit my versameling bevat die reël. Dit is nietemin opmerkelik dat meer as een Duitse rympie „beim Handklatschen" (vgl. Böhme bl. 46, rl. 99) aanvang met „Backe, backe Kuchen". Die motief is dus oud. Wat wel nuut is, is enige reëls wat ons in die volgende wersie teëkom:
l) Hier ook die reêl: Koop 'n koe / 'n Stukkie toe. (vgl. vir Nederl. o.a. ook Driem. Bid. III, 96-7; v. Vloten, bl. 2).



15
Handjie klap,
Koekies bak,
Gaan na die mark
Koop 'n stukkie long
Vir die sieke jong,
Koop 'n stukkie lewer
Vir die sieke wewer,
Koop 'n stukkie konfyt
Vir die sieke meid,
Koop 'n stukkie lint
Vir die sieke kind.
Daar kom die krappie aangelope,
Onder die arrempie ingekrope
(Parys, 0,V.S.)
Die moeder hou die handjie van die kindjie aan die punte van die vingers vas, terwyl sy daar saggies met haar regterhand op „handjie-plak maak"; as die rympie uit is, sê sy „kriewetie, krawwetie", ens., en kielie onder die armpie.
Dr. Groenewald merk in verband hiermee op: „Oorspronkelik sal hierdie rympie hoogswaarskynlik nie as kinderrympie bedoel wees nie, so veel altans is seker, dat sy stof uit ernstiger praktyke van die lewe ontleen is". Die handgeklap sou herinner aan die handslag waarmee vandag nog in sommige dele van Nederland 'n koop gesluit word. *)
Van die so net aangehaalde Parysse wariant van „Handjie plak", is die laaste twee reëls slegs 'n ander vorm van die kittelryme par excellence,
Kribbeltje, Krabbeltje kwam gelopen, Kwam in kindjes halsje gekropen.
(N. Bodenhein, t.a.p. ). *)
— In sy eenvoudigste vorm lui hy in Suid-Afrika: „Daar kom die krappie, hy soek water", waarby eweëens langs die armpie op tot in die nekkie gekielie word.
') Vir 'n volledige bespreking van hierdie kwessie vgl. Groenewald, bl. 50-51; vgl. ook Driem. bid. IV, 240 O. V.X, 207—8. Vir wariante CT. III, bis. 221-225.
5) Vgl. Tante Kota, bis. 18: Krieweltje krauweltje, ens.



16
Ook „Knype, knype tangetjie,' (vgl. Tante Kota bis. 38, v. Vloten, bis. 35), tree soms in vereenvoudigde vorm op:
Knype, knype, tangetjie (driemaal)
gevolg deur „hoera I" of „Kielie, kielie, kielie!" By die eersgenoemde uitroep skiet die hande van moeder en kind plotseling omhoog. Van die langere wersies is die volgende uit Parys een van die aardigste:*)
Knype, knype tangetjie I Onder in die sloot, Lê 'n kleine mannetjie; Hy lê dood.
Tang I
Ek eindig hierdie onderafdeling van rympies waarin die handjies hoofrol speel deur nog een uit Angola aan te haal. Mens sou dit oorspronklik Afrikaans wil noem, maar dit tree, in wariant altans, in Duitsland ook op:2)
Laat die voetjies trap, trap, trap! Laat die handjies, klap, klap, klap I Pas op vir jou 1 Pas op vir jou. Of jy kry onder die taaibostou. (War.: Of jy trou met 'n wedevrou).
') Mooi is ook die wersies by Tante Kota, bis. 13, en 38. *) n.1. bjj Böhme bl. 494 as deel van die dans „Adam batte sieben Söhnen" (s.p.) Mit den fmgerchen tip, tip, tip,
Mit dem Köpfchen nick, nick, nick, Mit dem Füschen trab, trab, trab, Mit dem Haudchen klapp, klapp, klapp.
') Mooi is ook die wersies by Tante Kota, bis. 13, en 38. *) n.L bjj Böhme bl. 494 as deel van die dans „Adam hatte sieben Söhnen" (s.p.) Mit den fmgerchen tip, tip, tip,
Mit dem Köpfchen nick, nick, nick,
Mit dem Füschen trab, trab, trab,
Mit dem Haudchen klapp, klapp, klapp.



17
c. Vingerryme, ens.
Met liedjies, deuntjies en rympies word die kleine reisiger langsaam die wêreld van sy bewuste lewe binnegewieg. Spoedig begin ook die eerste onderrig, aanvanklik van sy naaste omgewing uit. Geen middel wat kragtiger tot sy bewussyn deurdring, as die tepasbrenging van sy eie lig— gaamsdele. Terwyl hy die name hoor word hom terselfdertyd die eienskappe daarvan geleer:
1.
Qorrelpypie ! Rode wangetjies !
Kennewippie t Diep, diep klofie I
Mondjiefluitjie! Waterogies!
Neusiepypie ! Sjoeps ! voor die hofie!
(Tante Kota, bis. 34).
2.
Kennetjie, badennetjie, Rooi lippies, Stomp neusie, Traan ogies,.
Tok, tok, tok, voor die dotjie.
(Ibid. bl.30).
3.
Handjie plak, Voetjie stap, Ogies kyk, Neusie snuit, Mondjie fluit, Kinnebak, Gorrelgat, Doedelsak.
(Zastron O. V. S.).
Nederlandse wariante van dieselfde soort kom veelvuldig voor (vgl. v. Vloten, bis. 4, Boekenoogen, O. R. bis. 39, Schrijnen I, bl. 124; vir Afrikaanse nog Tante Kota bis. 21, 28, 38).
Nog aanskoueliker word die les waar dit oor die onderskeid tussen die verskillende vingers gaat; voel, hoor en sien werk hier saam om die onderwys krag by te set.
2



In Petrusburg tree die Vingerrym in sy kortere vorm so op:
1. 2.
Duimpie Duim,
Duimpie se maat, Duim se maat,
Langeraad, Langeraad
Vierlan vink, Pietlepooi (of Vielevooi)
Korte pink. Pis - in - die - kooi.
In Parys, O.V.S., lui reël 4 en 5 van hierdie rympie:
„Vie(r)-lavink, korte pink";
by Tante Kota (bis. 40):
„Piet lange Booie,
En spring in die kooie";
in Paarl, K.P.: j^r
Vielavooi, Vang-'n-vlooi (of, Pie-in-die-kooi).
Dit is ook by hierdie reëls waar die Nederlandse wersies die meeste verbasteringe vertoon: —
Duimke, Duimkes knape,
Pier-la-peu, (Waals vir Pierre-lctrpeur: CT) Lange rape,
Kruipt in *t heu. (CT. III, 233 v.)
Ander Nederlandse benaminge vir die ringvinger lui dan nog: „fiellefooi", „piellepoot", „fierlafluitjie", „pierlapuit", „fiedelevink". (vgl. *t Daghet III bl. 99).
Soms word die volgorde omgekeer1); aldus in die volgende ryme:
(Afrikaans) (Nederlands) Pinkie, Pink Gouelinkie Gouden rink
Lauriêrboom, Langeliereboom, Spellemaker, Potteveger Gogga- (of Luize-) kraker Luizekraker.
(Paarl) (CT. III, 237).
Veral geliefd is die vingerrympies in die vorm, waarin ') Vgl. ook Sch. bl. 67, waar o.a. ook „Potlekker" vir die voorvinger.



19
hulle deur Böhme met reg genoem word „Fingermarchen".l) Pinkie word hier 'n „als-opeter".
(Afrikaans) (Nederlands) Duimpie het 'n os gekog, Duimeling heeft een koe gekocht,
Janneman het hom tuis gebrog, Johan heeft ze thuis gebrocht, Langman het hom afgeslag, Langhals had ze gesteken,
Vietjie het wors gestop, Pinnefek*) had de worst gemaakt,
Klein Skelmpie het alles opgeëet En klein Pinksken had ze heel
opgeëten.
('t Daghet, III, 18).
In ander Afrikaanse wersies word die wysvinger verder nog genoem „Johannes", „Jonas", „Vingerling", en gewoon weg „Duimpie se maat"; die middelvinger, „Langeraad", en „De Lange"; vir die ringvinger kom naas vroeër gemelde name nog „Vilis" en „Melkboer" voor;s) die duim heet ook „Duimelot"
„Korte Pink", „Klein Skelmpie", „Duiweltjie" tree soms ook op in die rol van verklikker. Partykeer, in die Nederlandse redaksies, is dit die groter broers se kosdiewery uit „moeders" of „grootmoeders kastje" wat „'t Kleine Ding" gaan verklap; dan weer betref dit die ongeluk wat Duim oorgekom het:
(Afrikaans) (Nederlands) Duimpie het in die water geval, Duimelot is Jin 't water gevallen, Lekkepot het hom uit gehaal, Likkepot heeft hem er uit gehaald, Ldnge Jan het hom huis toe gedra, Lange Jaap heeft hem thuis gebracht Korte Knaap het hom neer gelé, Korte Knaap heeft hem in 't bed En Pinkie het vir ma gaat sê4). geleid, (Amersfoort, Tvl.) En dat kleine, kleine Pinkje heeft
alles gezeid.
(v. Vloten, bl. 10).
') Bl. 50 reël. 99.
*) „Deze vingernamen zijn geslagen wi de gewoone koeterwalsche woorden. Vergelijkt fék met fikken d.i. vingers van de stam pakken, pikken". Ergo vinger-(-pëk>flnnefek. ('t Dagbet III, 17).
*) Vgl. ook die name hy Schonken, bis. 67.
*) Maar vgl. verder CT. III, 218 & v.Vl. 10. v.; vgl. ook Schonken bis. 69; Tante Kota bis. 16; Böhme Nr. 202 vlgg. (waar o.a. „Und der kleine Spitzbuf hat alles der Mama geseit"); GK F. Northall. E. F. R. bl's.416 vlgg.



20
Die voorstelling van die vingers as persone, en, met name, as kinders van een huis, lyk volkome natuurlik in die sprokiesatmosfeer van die kinderkamer. Die kleinste is verklikker en word by die ete voorgetrek; Dit is alles natuurgetrou, en so is ook die name „luisekraker", Potlekker" en dergelike.1)
En tog, daar bly wel deeglik wat te sêe vir die opvatting dat die vingerrympies en vingername elemente bevat wat op ou volksgeloof berus. In die eerste plek is dit wel opmerkenswaardig dat sowel hierdie vingername as die sprokies daaraan verbonde wyd verbreid is. Veral die sprokies vertoon onderlinge ooreenkoms in tal van lande. Die hand word vandag nog beskou as die besitter van eienskappe waaruit die toekoms kan voorspel word. By die Grieke was ieder vinger aan 'n ander god gewy, en uitdrukkinge soos „Gods hand", „Gods vinger", word nog daeliks gebesig. By 'n eed werd die duim en die eerste twee vingers omhoog gesteek. Die duim word deur die Lex Salica „Alahthuma", Godsvinger, genoem. Die deel tussen duimen voorvinger het die naam gedra van Wodansspan, en Wodan was god van die fortuin, veral by kansspele; vandag nog hou ons die duim vas vir iemand aan wie ons geluk toewens. Aan die ringvinger werd helende krag toegeskryf: by Plinius heet hy „digitus medicus"; in die Angelsaksies, „laecefinger".2) In ooreenstemming met hierdie benaminge is miskien die opvatting dat dit die ringvinger is wat die duim, nadat hy in die water geval het, in die bed lê.
') Vgl. 't Daghet II bl. 99.
*) „The third finger was called leenman because a leche or doctor
tasted everything by meana of it we flnd elsewhere another
reason for this appellation, on account of the pulsation in it which was at oue time supposed to communicate directly with the heart" (Cl. P. Northall, „English Polk Khymes" bl. 415-lg) „Henee the Greeks and Romans used to call it the medical finger and used it for stirring mixtures under the notion that nothing nozious could touch it without itsgiving instant warningto the heart" (ibid. voetnoot).



21
Daar kan dus weinig twyfel bestaan ten opsigte van die bygelowige waarde wat aan hand en vingers geheg was. Niks natuurliker, dus, as om aan te neem dat die bygeloof ook sy rol sal gespeel het by die ontstaan van name en sprokies in verband met die vingers, al is dit vandag met juisheid nie meer na te gaan nie. *)
d. Gemengde rympies en deuntjies.
Die rympies en liedjies waarmee die kleine in sy eerste lewensjare onderhou word, skoot- en knie-deuntjies, skommel- en kittel-rympies, handjiesklap- en vinger-versies, vorm ongetwyfeld een van die gewigtigste opvoedingsmiddele in hierdie periode; gewigtig veral as mens bedenk dat sulke rympies die ewolusie van die mensheid meegemaak het. Hulle vorm ook haas die enigste geestelike goedere wat in hierdie tyd van sy lewe die wordende mensie ter beschikking staan.
Naas, en, uit 'n tydsoogpunt beskou, gedeeltelik parallel met hierdie „Koseliedere" tref ons nog allerlei ryme aan, soms heel bont na inhoud en oorsprong.s) Van die wat ik nou gaan noem sou enkele ook nog onder 'n ander rubriek tuis te brenge wees; merendeels is hulle egter nog paai-, troetel-, of koseliedjies. Sommige is alom bekende Nederlandse rympies; ook by ons is hulle dikwels nog so goed as Hollands.
Oor die algemeen is hierdie rympies minder goed bekend as die wat ek vroeër aangehaal het; skoolboekies het sonder twyfel meer as een daarvan aan sy gangbaarheid gehelp. Sie hier enige wat die weg tot algehele verafrikaansing 'n eind al op is'):
') Vgl. Rochholz bl. 99 v.v.
*) Vgl. Boekenoogen, O.R., Böhme (inleiding).
*) Vgl. verder by Tante Kota, bis. 5, 14, 19, ens.



22
i
Skuitjie vaar oor die see, Breng vir kindjie koekies mee, Koekies met vier hoekies, Aan die kantjies rond en smal; Raai eens wie dit hebben sal.
(Petrusburg, O.V.S.)
2
Jan, my man, sou ruiter word,
Jan, my man, hy had geen perd,
Toe neem hy die kat en trek die by die stert;
Toe had Jan my 'n perd')
(Ficksburg, O.V.S.)
3
Slaan Haman dood, slaan Haman dood; Met skoene en met kouse: Haman het 'n galg gebou Vir Jode en vir smouse.
(Ficksburg, O.V.S., Nondweni, Natal)
By sommige ryme leen die taalvorme sig minder goed tot 'n verafrikaansing; so ook in die geval van die bekende „Buiten in de biezen" (vgl. Driem. Bid. IV, 26; v. VI. 43). Die volgende wersie, waarnaas ek aardigheidshalwe in Nederrynse plaas — die Nederlandse is in S.A. so wel bekend! — is al enigsins deur 'n Afrikaanse bril gesien:
(Afrikaans) (Nederryns)
Buite in die bieses Bute in de Bise
Daar lê 'n hondjie dood. Do lei ên Hondje död.
Sy staartjie was bevrore, Sin stertje wor bevróre,
Sy beentjies ware bloot. Sin bellekes leije blöt.
Toe kwam Aap5) die slager Du kóm Liske Lompe
Die sê: Die bees is mager Ensei: Et Höndjen es verdronke.
Toe kwam Truitjie Lollepot, Du kóm Liske Lollepot
Die sê: Die bees is waarlik sot. En sei: Et Höndjen es kapot.
Toe kwam Jan die timmerman, Du kóm Jan den Tömmermann
Die lapte er weer 'n staartje aan. En tömmerden et Höndjen et Toe liep die hondjie henen [stertje wer an
') vgl. v. Vloten, bl. 44—46.
*) Haas ieder Afrikaanse wersie het „Aap".



23
Met sy staartje tussen die benen Wuh, wuh, wuh
(Dist. Lindley O.V.S.)') Sei et Höndjen dü.
(Meegedeel deur Dr. G. J. Boekenoogen).
Die coleur local begint ook al Afrikaans daar uit te sien in die volgende versie:
(Afrikaans) (Nederlands)
Daar's 'n apie op 'n stekkie, Daar zat 'n aapje op 'n stokje
Voor my ma se agterdeur; Achter moeders keukendeur;
Daar's 'n gaatjie in sy broekie Hy had 'n gaatje in zyn rokje.
En sy stertje hang daardeur Daar stak het schelmpje zyn
(Ficksburg O.V.S.) staartje deur.
(Tante Kota, 29; vgl. v. Vloten 46).
Afrikaans van oorsprong sal wel hierdie een wees : Die wind die waai, Die haan die kraai, Die bok staan op sy tone, Hy steel die boer se bone Die boer die kom met die kweperlat, En slaat hom op sy linker blad.
(Parys, O.V.S.)
Van huis uit Nederlands, maar nog dieper ingewortel in ons kinderwêreld as die mees eg Afrikaanse rympies, is „Trippe(l), trappe(l) t(r)one". *) Dat kinderrympies dit so dikwels oor diere het is nog eens 'n bewys dat hulle nie in die drukte en damp van stede ontstaan het nie: dit spreek tewens ook vir 'n betreklik hoë ouderdom.
Triepel, trappel tone,
Die varkies in die bone,
Die koeitjies in die klawer,
Die perdjies in die hawer,
Die eendjies op die watergras,
Die gansies op die groene gras,
Ek wens dat kindje groter was,
Dat hy die gansies op kan pas.
(Petrusburg O.V.S.) ') Vgl. Schonken bl. 66; v. Vloten, 43; Tante Kota, 20. ^ Vgl. v. Vloten, bl. 6, Tante Kota, bl. 9.



24
Die rymende verspare r 13-6 wissel soms onderling;'n enkele
keer is daar nog Hollandse woordvorme soos „paardjies" tussen.
2 3
Trippe, trappe, tone, Triepel, trappel, trone,
Die varkens in die bone, Die Varkies in die bone,
Die koeie in die klawer,') Die eendjies op die waterplas,
Die perde in die hawer, Die gansies op die groene gras,
Die eende op die waterplas, Die perdjies in die hawer,
Die ganse op die groene gras, Die koeitjies in die klawer, Ek wens dat die kindjie grooter was, 'k Wens dat kindjie groter was,
Om eende en ganse op te pas.2) Om (al) die diertjies op te pas.
(Dewetsdorp) (Zastron).
Een van die interessantste eienaardighede van kinderryme is die konserwatisme waarmee hulle soms elemente uit 'n lang verlede bewaar. By die vingerrympies het ons daar al 'n voorbeeld van leer ken; later sal ons nog telkens weer gevalle van hierdie verskynsel teëkom.
Die rympie „Anna (of Moeder) Maria sit onder die trap" het 'n ou-kristelike agtergrond:
Moeder Maria sit onder die trap,
Sy voer haar kinders met suiker en pap.
„Josie moet naar skool toe gaan".
„Moeder, ek het geen skoene aan".
Trek jou vader zyn stevels aan,
Gaat daarmee naar spanje,
Van Spanje naar Oranje,
Van Oranje naar die zee,
Breng een mandje vol appeltjes mee".
(Tante Kota, bl. 7.)
Die twede gedeelte van hierdie rympie, n.1. die reis na Spanje en verder, hoort nie oorspronklik hier tuis nie.s) Wat Josie in werklikheid doet na die aantrek van pa se stewels, vertel die Hollandse wersie ons:
') Koeitjies in die klawer-wei, Kalfies in die groene vlei (Bethulie). *) Om hul almal op te pas (Bethulie).
») vgl. v. Vloten, bis. 74 v. CT. IV, 215 v.v., VIII, 222, Groenewald, bl. 47.



25
Anna Maria zat achter den trap,
Zy voerde haar kindje suikerdepap,
Suikerdepap met het lepeltje,
Uit het koperen keteltje.
„Joosje, je moet naar school toe gaan".
„Moeder, ik heb geen klompjes aan".
„Trek je vaders hossebossen aan,
Slof er zoo mee henen".
Joosje kwam te laat.
De meester die was kwaad,
De meester nam de palmstok
En sloeg er Joosje mee op zijn kop.
Joosje nam zijn linkerpoot
En sloeg den meester halfdood.
„Kinderen, sluit de boekjes toe,
Gaat naar vader en moeder toe".
„Dag moeder, dag vader.
Moeder, onze meester is dood,
Wie zal ons nu leren?"
(Boekenoogen O. R. bis. 11.)
Die Middeleeuse Aurea Legenda o.a., verhaal, na die apokriewe Evangelie van Thomas, „hoe die kleine Jezus sy meester se kenms oor die alfabet in twyfel trek: hieroor word die meester driftig en slaan hom op sy hoof. Jezus vervloek daarop die meester, sodat hy in onmag neerval" x)
Die Josie van ons rympie is dus niemand anders as Jezus; op die moeder van Christus wys ook name soos Ons Lievrouken, Anna Maria, Moeder Maria, Marijken, Marie Sofie ens, wat in verskillende lesinge voorkom.
Dit is sy laat kom op skool wat in ons rympie vir Josie op sy kop laat kry. In sommige ander wersies, egter, (Suidnederlandse en Duitse), gebeur dit omdat hy beweer die les beter te ken as die meester self. Dit staan al heel na aan die ou evangeliese verhaal. Omtrent die samehang tussen die kinderrympie en die middeleeuse legende kan daar dus weinig twyfel bestaan. ~)
') Groenewald, bl. 48 met verwysing na Edgar Hennecke Neutestamentliche Apokryphen 1904 bis. 71 v.
*) Vir 'n meer breedvoerige bespreking vgl. Boekenoogen, O.R. bl. 11 v. en Groenewald, bis. 46—48



26
Die Afrikaanse wersies aan my bekend bevat op een na almal die heterogene twede gedeelte; egter met verskil van slot onderling:
(Paarlse wersie) (Petrusburgse wersie)
Anna Maria sit onder die trap, Ou Moeder Maria sit onder Sy voer haar kinders met suiker èn pap. [die trap,
„Josie, Josie, gaan na skool 1" Sy voer haar kinders met suiker «Moeder, ek het nie skoentjies nie". [en pap.
„Trek jou vader se horpe(l)s aan; Ou Boetie moet na skool toe gaan".
Ry daarmee na Amsterdam; „Moeder ek het geen stewels aan".
Van Amsterdam na Rotterdam, „Trek maar vader se laarse aan,
Van Rotterdam na Spanje, En ry daarmee na Amsterdam,
Van Spanje na Oranje. En breng 'n skuitje met appels Drie appeltjies aan die bome, [saam.
Ryke, ryke ome. Drie draadjies om die boom,
Draag twee bonte lepeltjies. Die vark is sussie se peetoom.
Reëls wat lyk op „Drie appeltjies aan die bome, ens". kom dikwels by Hollandse wersies van die twede helf van ons rympie voor; vergelyk,
Pruimpjes van de boomen, Rijk, rijke oomen, enz.
(v. VI. bl. 74.)
Langs „Drie appeltjies" het die bekende tergrympie, „Drie draadjies om die boom", *) die rympie in die Petrusburgse wersie binnegedring.
Dit lyk amper of daar in die rym van Josie en sy moeder 'n predisposiesie tot die in sig opneem van spotversies bestaat. So'n opname het ook nog plaas gevind by 'n vierde Afrikaanse wersie wat 'n vyftig jaar gelede al in die Vrystaal inheems was:
Hanna Marietjie sit op die trap,
Sy voer haar kinders met suiker en pap.
Skiele wip, skiele wap,
Hoe kyk jy my skeel
Oor my eie meel?
') Sie bis. 47.



27
„Aan het meisje, dat het ongeluk heeft scheel te zien", sê Dr. Boekenoogen (bl. 44), vraagt men spottend:
Schele Wiep, schele Wap, Hoe kook Je de pap? Van water en meel? Zie - je daarom zoo scheel ? ')
Die rym „pap-wap" is by die Afrikaanse versie natuurlik aanleiding tot die verbinding met die rympie van Josie gewees. Die idee van 'n bespotting is blykens „skiele" teenoor „skeel" hier nie meer aanwesig nie"; in onafhanklike vorm soek mens na hierdie wersie dan ook te vergeefs by ons.
'n Ander rympie, „waarin ons verskillende reste van ou volksgeloof trugvind",2) vorm in die omgewing van Zastron, O. V. S., nog die kern van die sprokie van die bose stiefmoeder. Terwyl die vader in die veld is vermoor sy haar stiefseuntjie, en omdat sy nie weet wat om met die lig— gaampie te doen nie, kook sy hom en sit dit haar man voor. Die beentjies word deur die sustertjie, Leentje, onder die Olieboom begrawe. Ieder aand as die vader huis toe kom sien hy op die boom 'n voël sit, wat so pragtig sing. Die stiefmoeder stuur dan elke keer haar dogtertjie om die voël weg te ja. Een dag besluit die vader om te luister; en dit is wat hy hoor:')
„My moeder het my geslag,
My vader het my geëet,
En my suster Leentjie
Het al my beentjies
Onder die olieboom begrawe".
In Petrusburg is die rympie ook bekend, maar nie die
') Hiervan Wariante hy CT. VHI, 68—69; ook II, 95-6 as rondedans Böhme nr. 494: „Schele Wip, schele Wap, Mach rair ein Papp, Von Weisenmehl. Die Frau ist scheel".
*) Groenewald bl. 48.
*) vgl. vir hierdie verhaal Grimm K. H. M. nr. 47, aangehaal deur Groenewald, 49; Kidson en Neal E. F. S. and. D., bis. 15 v.



28
verhaal nie: die eerste twee reels, klaarblykelik die woorde van die vader, wys egter duidlik op 'n vroeër verbinding tussen versie en verhaal.
„Leentjie, Leentjie, laat staan die voël,
Dat ons kan hoor wat sê die voël."
My moeder het my geslag.
My vader het my geëet,
En my suster het my beentjies
Onder die olieboom begrawe.
Die boom, waaronder die kinderbeentjies begrawe word is volgens die Europese wersies gewoonlik die Jenewerboom ;*) en met reg ook, want juis aan hierdie boom wordt deur die volksgeloof bowenatuurlike eienskappe toegeskrewe.3) Die olieboom is dus seker 'n Afrikaanse wysiging na lokale omstandighede.
Behalwe die olieboomwersies bestaan daar egter nog 'n ander in Suid-Afrika: ook die sy doek, waarin die beentjies gewikkel word,3) ontbreek hier nie:
My moeder het my geslag, My vader het my geëet; My suster Lenie Het my beentjies
In melk afgewas, en in 'n wit sydoek gebind, En onder die roosmarynboom begrawe.
(Bethulie, O. V. S.).
Die Afrikaanse wersie by Tante Kota bl. 24 is interessant deurdat daar van die voël 'n kwikstertjie gemaak word:
Kwik, kwikstertje!
Wat ben ik een schone vogeltje.
Myn moeder het my geslag,
') Vir Engeland vgl. 'n wersie by Kidson and Neal bl. 15 v.; ook 'n wersie uit S.-A.: My mother killed her little son, My father thaught me lost a gone, But my sister Marjory pitied me, And laid me under the junipertree. (Smithfleld, O. V. S.).
*) Vgl. Groenewald, 49 v.
') Vgl. Korrespondenzblatt des Vereins für Mederd, Sprachforschurig: XXXII (1911), 42, aangehaal deur Groenewald, bl. 48.



29
Myn vader het my gegete,
Myn zuster Leentje het al my beentjes
Onder een grote olieboom begrawe.
Die sprokie van die geslagte kindjie behoort tot die rubriek wat die Engelse betittel met die naam van „Cantfables": die een hier besproke is oor byna geheel Europa bekend en het oral dieselfde vorm, n.1. 'n prosaverhaal met 'n versie as kl ie maks daarin.1)
B. Die Kind en die Natuur.
Rympies en sprokies, soos die een net behandel, gaan al betreklik ver bo die eerste kinderjare uit. Die opgroeiende kleine het die eerste moeilikhede van die taal al oorwin; by die leer hiervan het wiegeliedjes en rympies geen geringe rol speel nie. Hy kan nou self loop en dit verruim sy wêreld; dit voer hom ver buite die enge grense van wieg en kinderkamer en breng hom in direkte kontak met die natuur. In hierdie paradys ken die verbeelding geen perke; lewenslose voorwerpe word deur die kinderfantasie met denkbeeldige lewe gevul. In diere en plante siet die kind weses van gelyke beweging as hy self; die sprekende diere van sy sprokies vind hy in die van die werklikheid trug en in die gesang van voëls en die gebalk van esels meen hy woorde te onderskei.
Talryk in Europa, ofskoon minder so by ons, is die begroetings- of verwelkomingsliedjies aan bepaalde voëls en diere, w.o. die ooievaar en die koekoek. Elk van hierdie diere was vroeër aan 'n afsonderlike godheid heilig en werd na die winter ook deur volwassene feestelik binnegehaal.
') vgl.. Kidson and Neal bis. 15 v.



30
Veral in verband met die Meikewer en die „Lievenheershaantje", by ons bekend as „skulpadjie", (Ciccinella septum punctata) bestaan daar 'n uitgebreide hoeveelheid van hierdie rympies. In Egipte al het hulle die kheper (kewer), wat die bal rol, waarin sy eiers sig bevind, in hoë verering gehou. Die bal was simbool vir die son, en die kheper vir die weldadige mag wat die sonnebal in beweging hou. In Indië werd die sonnekewer Indragopas genoem, d.w.s. deur Indra beskerm. Net soos van Ikaros onder die Grieke word daar elders van hierdie insek vertel dat hy te na aan die son gevlieg en so sy vlerke geskroei het.z) In sommige dele van Duitsland heet hy naas „Sonnenkafer" ook „Sonnevögle" (Sakse). Die Germaanse oudheid het hom aan Freia gewy; daarom het hy later, toe die Freia-kultus merendeels tot Maria-kultus geword het, ook in Duitsland die naam van „Marienkafer" gekry.2) Op hierdieselfde wyse het ook die Nederlandse „Onze-Lieve-Vrouw-beestje, die Sweedse Jungfrou Marias Nyckelpiga (d.i. Maria's sleuteldraer), en die Engelse Ladybird en Ladycow ontstaan.
In Nederland word die „Lievenheershaantje" aangespoor om na die hemel te vlieg:
Engeltje, engeltje, vlieg ereis weg. Je vader is dood, je moeder is dood, Je kindertjes eten droog brood.
(Boekenoogen O.R., bl. 49).
Ook in Suid-Afrika word die „skulpadjie" op die hand geplaas: daar kruip hy rond op arm en mou tot hy eindelik 'n vingertop bereik. Dan lig hy langsaam sy dekskale en vlieg weg. As hy vroeër hiertoe by ons met 'n Afrikaanse rym aangespoor was, dan is dit al lang verdronge. Die formule wat gebruik word is Engels en lui:
Ladybird, ladybird fly away,
Your house is burning, your children are hungry.
(Zastron).
') Vgl. Lina Eckenstein: Comparative Studies in Nursery Rhymes. *) Vgl. Böbme bl. 175; Boekenoogen O.R. bl.52.



31
In tal van Engelse wersies (vgl. Eckenstein bl. 92 vv.), word die vrees uitgespreek, dat die kinders sal verbrand of sal ronddwaal: — „Your children will burn" of „Your children will roam". Na aanleiding nou, van parallelle Duitse ryme, soos:
Himmelskfichlein, flieg aus! Dein Haus brennt,
Deine klnder weinen alle miteinander",
spreek Manhardt die opienie uit, dat die rympie omtrent die Onze-lieve-Vrouw-beestje sy oorsprong vind in 'n beswerings- (tower-) formule bedoeld om die son deur die gevare van die nag te spoed: die huis, wat in brand staat, siet op die rosse gloed van die ondergaande son in die weste.J) Maar nie altyd is dit die brandende huis of die hongerende en dwalende kinders waaroor die rym dit het nie. Soms word dit 'n orakelrympie waarin die besie aangeroep word om o. a. liefdesvoorspellinge te doen.
(Engels) (Nederlands) Ladycow, ladycow, fly from my hand, Pimpompole! Teil me where my true love stands, Vliegt over hole. Up hill and down hill and by the sea-sand. Vliegt over al:
(L. Eckenstein,bl.94). Zeg, waar ik trouwen zal?
(CT. VI, bl. 156).
Hierdie formule is ook in die Afrikaans bewaar:
Skulpadjie, skulpadjie,
Waar is jou (my?) vryertjie?
Dit skyn as of die rympie van die brandende huis in verband met die skulpadjie nie in ons taal bekend is nie. By 'n ander klein insek, die „oumaatje", wat onder die los sand boer, waar 'n klein kegel- of tregtervormige verdieping sy teenwoordigheid verraai, is niettemin so'n formule in
') Vgl. Boekenoogen, OR. 52. Böhme bl. 169 vlg.; op bis. 175-6, verklaar hy dat dit dui op die „Weltbrand, Wodan's letzten Kampf, und Holda's himmlisches Reich wo die Ungeborenen weilen".



32
gebruik. Die „oumatjie" leef op klein insekte: hy maak vir 'n oonblik sy verskyning as daar een van hulle in sy tregter val, om onmiddellik weer met sy prooi te verdwyn. 'n Heel ligte beroering van die sand is dus genoeg om hom na die oppervlakte te lok. Terwyl die kind dus met 'n stokkie heel saggies in sy kegeltjie roer word die volgende rym opgesê :
Oumatjie, oumatjie, kom uitt
Jou huis brand, jou kinders is honger.
(Zastron).
Ryme met die bevel om na buite te kom bestaan in Holland in verband met die slak. So een is:
Wouter, Wouter, kom uit jouw huist
Jouw huis brandt af,
Al je deuren en vensters staan open.1)
Sou die formule in verband met die „oumatjie" miskien op so'n slakkerym truggaan? Meer waarskynlik is dit, dat ons hier te doen het met 'n vertaling en nuwe toepassing van die vroeër genoemde Engelse Ladybirdrym.
Minder belangryk, uit 'n folkloristiese oogpunt, is die begroetingsformules in verband met die vlermuis: hulle is e we wel ook seer verbreid. By sy tuiskoms word hy vriendelik toegeroep:
Vlermuis, Kom in huis,
Ik zal je een bedje maken Van een wit laken.
(Boekenoogen O.R, bl. 50).
') Die rympies op die slak, tot selfs in China bekend, noem in die reël nie die brandende huis nie: hierdie vorm van die rym (ook in Duitsland aangetroffe) is waarscbynlik van die kewer op die slak oorgedra. vgl. Martiuengo Caesaresco: „Essays in thf. study of FolkSongs" bl. 11—13.
Vir verder litteratuur oor hierdie soort ryme vgl. Gr. F. Northall, E. F. E. bis. 119 en 326-329; Böhme bis. 180 v.v.



33
Meesal is daar sprake van wat hy te ete sal hé, en dan klink dit deelnemend:
Vlérmuus komt 's avonds thuus,
Hi hett geen botter en brood in huus
(v. VI. bl. 10.)
Of,
Vleurmuus komt t'avonds thuis, Daar is geen boter of brood in huis.
(VT. III. 1317).
«Botter en brood" sê ook die Afrikaanse rympie, maar die vlermuis is alles behalwe 'n welkomme gas:
Vlermuis, vlermuis, botter en brood, Kom jy hier dan slaan ek jou dood.
(Stellenbosch.)
In Zastron, O.V.S. lui dit:
Vlermuis, vlermuis, botter en brood, Ek slaan jou net nou met 'n latjie dood.
en in Vrede,
Vlermuis, vlermuis botter en brood Kom jy hier dan is jy dood.
Ek twyfel daar nie aan nie, of ons rympie het vroeër ook 'n welkomsgroet in plaas van 'n bedreiging bevat, maar sy betekenis as towerdier het die vlermuis al lank al by ons verloor; van daar die omvorming van die begroetingsformule.1)
Op bygeloof berus verder — dit staat in verband met die volksgeneeskunde — die ryme en gebruike in swang by
') Oor die Vlermuis as towerdier vgl. Wuttke bl. 124: „Die Pledermaus hat in der Magie eine hohe Bedeutung; auch im Volksglauben kommt sie vor. Sie wird wie die Eule an dieStallthür genagelt zum Schutz vor Hexen (Bö); wenn mann ein Auge der PI. bei sich tragt, wird man unsichtbar; ihr Blut vertreibt Hühneraugen u. macht einen sicheren Sehutz (Tir.) Sie dient zum Liebeszauber u. zum Glück im Spiel, macht das Vieh gedeihen (s. Beg.); sie zeigt auch den Tod an bei den Siebenburger Sacksen".
Vgl. verder A. de Cock: Volksgeneeskunde in FToaweferew bis. 43 en 87.



34
die uitval van die melktande. Die tand word op die dak gegooi, terwyl die formule uitgespreek word:
Muis, muis, ek gee jou 'n beentand, Gee jy my 'n steentand.
(Petrusburg).
of:
Muis, muis, hier's 'n beentand, Gee my nou 'n steentand,
(Zastron, O. V. S.). In Vlaandere word by die geleentheid gesê:
Muize — muize — manneken, Geef my een ander tanneken, Liever 'nen tand van been, Als eenen van steen.
(Schrijnen N. V. K. bl. 218).
In Assen lui dit:
Tand, ik gooi je over de wand,
Ik gooi je over 't meer,
Lieve Heer, geef mij een nieuwe tand weer. _
(Driem. Bid. II, 17).
Soms is dit die Vlermuis wat in Europa die nuwe tand tuis bring:
Vlermuis, kom 't avond thuis, Breng me een nieuwe tand thuis.
Dit is opmerklik dat die Afrikaanse kind aan die „steentand" die voorkeur gee. In die volgende rympie uit Franke, opgesê terwyl die tand in 'n muisgat gestop word, word daar eweëens om 'n steentand gevra.
Mauslein' Mauslein, da hast du einen beinernen, Gib mir einen steinernen.
(v. Andel, bl. 144).
Towerformules, dit is eientlik maar al hierdie rympies. Die muis, as knaagdier, is by uitstek geskik om te geld as simpateties towerdier.1) 'n Muiskop, volgens v. Andel bl. 28,
') Vgl. Schrijnen: N.V.K. bis. 217 v.



35
om die hals van kinders gehang, bevorder by hulle die tandekry: hierdie gebruik is wyd oor die Duitse lande verspreid. Ook teen ander kwale is gedroogde of gebraaide muise 'n middel.J) Van ons Suid-Afrikaanse opvattinge hieromtrent getuig Corn. Pyper „De Volksgeneeskunst in Transvaar',3) 12, 47 : „Onze Zuidafrikaansche stamgenoten geven kinderen lijdende aan „Enursis nocturna", nachtelik bedwateren, water te drinken waarin een streepmuis met vel en al gekookt is, of laten hen streepmuizen eten met huid en al gebraden".
Formules waarin die muis voorkom word gebruik, behalwe in Groot-Nederland, ook nog in dele van Duitsland en Oostenryk, in Bohème, Galicië, en Bukowina, tot selfs in Rusland. Hulle verbreidheid, sowel as die betrekking tussen tand en muis, wys hoogswaarskynlik op 'n hofi ouderdom vir hierdie soort ryme.3)
Ek het die stof in verband met die rympies hierbo enigsins breed uitgespin, veral omdat daar by ons nog maar heel weinig reste oor is van formules waarin elemente uit ou volksgeloof trug te vinde is. Naas die ryme en formules egter wat op ou oorlewering berus, bestaan daar nog 'n ander soort, wat meer direk in verband staat met die eie vinding van die kind. Dit is, naamlik, die, waarin die geluide van voëls, diere en dinge direk in woorde omgeset word. Die talrykste is die Voél- en Diere-ryme.
Die tarentaal roep:
„BankrotI BankrotI Bankrot!" Die klein kalkoentjie klae:
„Siek! Siek! Siek!"
') Vgl. Jozef Gornelisaen: De muizen en ratten in de Folklore, bl.89. *) Aangehaal deur Jozef Cornelissen t.a.p.
^ Vgl. Van Andel, Volksgeneeskunst in Nederland bl. 141 v.v.; Volkskunde I bl. 87; Driem. Bid. bl. 17 ens, A. de Cock. „Volksgeneeskunde in Vlaanderen" bl. 43; Wuttke bl. 124—12B;Schonken bl. 68v.



36
Die korhaan vloek:
„So wragtie! So wragtie! So wragtie!" Maar ook die kerkklok maan plegtig: „Kom, sondaars, kom!" In die reël is diere en dinge egter veel minder lakonies. Die vlakpatrys roep nog enkel maar:
„Kelkie wyn! Kelkie wyn!"....') maar die bergpatrys spreek al 'n volsin:
„Katjiepiering bring die Kierie !" ')
Die swart kraai sit by homself te gesels:
„Haal uit die oog! Haal uit die oog! Potberg! Potberg! Hot hou! Hot hou! O, die wa val om!"s)
Die trein spreek werklustig:
„Bokkapater, sout en peper,
Gee my stoom dan loop ek beter."
(Petrusburg).
So'n lading bakkapaters is miskien nie so'n seldsaamheid in die Karöö nie; in die reël egter, sal ook in Suid-Afrika die vrag in hoofsaak van 'n ander gehalte wees:
Sakke, pakke, sout en peper, Gee my stoom dan loop ek beter.
(Petrusburg, Parys, ens.).
Sakke en pakke is miskien iets te vanselfsprekends vir die skip van ons woestyn, die donkie, om nog woorde oor te mors. Hy interesseer hom liewers vir dinge wat buite sy swoeglewe om lê:
„H-i-e-r tel ek 'n knipmes op!" Dis myne! Dis myne!
(Calvinia K. P., Petrusburg, O. V. S.)
»'*) Uit Kofnefontein.



37
of hy soek in die Bybel sy troos:
Abraham, ïsak, Jakob,
Twaalf seuns, al twaalf, al twaalf I
Is dit miskien dieselfde stem wat ons teëklink uit 'n speelrympie uit Kakamas? Vir my, altans, lyk dit nie onwaarskynlik nie:
Vra vir jou ma kalkoentjiesop! Daar's 'n bees dood! Daar's 'n bees dood I
Die voëls, veral, laat hierdie koor van viervoeters tot 'n sterk geluid aanswel. Die eende slaan nogal plat daarop los:
Nr. 1. Pis, pis! Kak, kak!
Maak ook so!" Nr. 2. „Hoe maak jy ?"
Nr. 1. „Staan, staan, Pis, pis, Kak, kik."
(Petrusburg, O. V. S.).
Die ganse is op 'n steelparty uit:
Nr. 1. Kom, kom, kom! Nr. 2. Waarnatoe?
Nr. 3. „Bo na die boer se grasland toe!"
(Schonken, bl. 107).
Ook die paddas doen nie onder vir hulle aartsvyande nie; grommend voer hulle aan die walkant hulle gesprek:
Nr. 1. Ek het 'n rrrrok aan! Ek het 'n rrrrok aan! Nr. 2. Hy's te korrrt! Hy's te korrrtl Nr. 3. Trrrek hom uit! Trrrek hom uit! Nr. 1. Vrrrek! Vrrrek!
(Westelike Prov. K. P.)
Besonder veel drukte veroorloof die hoenders hulle soms; die hen wat nes soek loop eentonig te galm:
„As ek maar al dat so het, so het, so het"!
(Calvinia).



38
Dan, later, kekkei sy snel:
„Ek 't 'n eier gelê! Ek 't 'n eier gelêl" Die ander hoenders: Wie 't gesien ? Wie 't gesien ? Die haan: Ekket Ekke!
(Petrusburg.)
Nog meer dramatis personae kan aan die dialoog deel neem:
Hen: Ek het 'n eier gelê! Ek het 'n eier gelét
Nlakou: Waar? Waar?
Kalkoen: In die koelte! In die koelte I
(Heilbron, O.V.S.)')
Vollediger nog word die koor by Tante Kota (bl. 34):
„Eier gelê I Eier gelê!" sê die hoender „Waar, waar? (sag) sê die makou. „Om die hoek, om die hoek I" (vinnig) sê die kalkoen. „Ka, ka, ka, ka! lag die ganse. Maar ook die wilde voëls word soms deur ons kleuters afgeluister. en geinterpreteer.
Die kokkewiet het soms die onprettige gewoonte om voor die deur te gaan sit en op die mees ongewenste ure van die dag gaste aan te kondig:
„Digter by, digter by, Kuiermense digter by!"
(Zastron, O.V.S.)
Op sy beurt word hy dan ook dikwels vergas op die tyding:
Kokkewiet, kokkewiet,
Jou vrou is siek
Al wat ek gee
Dit lus sy niet
Gee ek haar 'n pot rys,
Dan sê sy dit maak haar wys;
Gee ek haar 'n pot ertjiesop,
Dan skep sy dit met haar vlerkies op;
Gee ek haar 'n pot boontjiesop,
Dan skep sy dit met haar toontjies op.
Kokkewiet, kokkewiet,
Jöu vrou is siek. (Zastron.)
') Vgl. ook Schonken bl. 107.



39
Hierdie laaste rympie is in sy oorsprong waarskynlik nie voëlrym nie (sie bl. 54); 'n samenloop van omstandighede het hom nietemin heel geskik vir die doel gemaak. Twee egte voëlryme tree weer op in verband met die Jan-Fiskaal of laksman, wat goggatjies en ander voëltjies aan dorings en prikkeldraad ophang. Self waarsku hy in één rym:
„Ek is kwaad, ek is kwaad, ek wil hang!"
(Schonken 108.)
Natuurgetrou is die beskrywing van hom in die twede rympie dan:
Jannetjie Piskaal Sit op die paal; Sy hoed is stukkend En sy kop is kaal.
(Worcester, K. P.)
Hierdie laaste versie is een van die weinige voorbedde1) wat ek by ons kon vind van 'n uitgebreide klas in die Europese volkspoësie die, naamlik, waarin 'n dier direk toegespreek word. Ter toeligting noem ek hier nog twee Nederlandse:
1. Op die koekoek.
„Kokuit, De luie guit,
De geelvink broeit zijn eiers uit".
(v. Vloten, 87.)
2. Op die ooievaar.
Ooievaar, lange poot, Haal de kikkers uit de sloot, Steek ze in je lange bek, Maak ze dood met trekke, trek, Tot ze roepen: Kwekke, kwek.
(v. Vloten 88).
Ten slotte moet ek nog ewe die sogenaamde „Paddakoor" aanhaal. So direk hoort dit miskien nie onder hierdie rubriek tuis nie, maar na sy gees vorm hy tog 'n passende sluit-
') vgl. ook bis. 33.



40
steen vir die afdeling „Kind en Natuur". Van oorsprong sal hy seker Hollands wees; ek kon hom, nietemin, in Nederland nie trugvind nie:
So mid-da-ge en nacf-le lenli., Horen vnj de Tt±kvor3 Siixr
A Jl
kvik.kwak,kwik kwak,kwie-rie,kwierie,3ra^rie,l^eiue,TwikJïwk, kwak,
_zuè . , .

kierie ,k\rierie.kwi£rie.kwieriek*^.k*'ak, kwak., kwili.kïurak ,kwgk.
3
kvik.kwak .Iwik.kwak,kwie-rie,fcwierie.hwierie,tuicri€.Iwikjc«k kwak.
kwierie.kwierie.kwi^rie.kwieriejsyikikwak, kwak, l^»ök.,kwa.k kwsk.
Variant:
Somer, morgen, dagen ) .
Uren, dagen, maanden1))
Hoort men steeds de kikvorssang:
Kwiek, kwak, woerts deur die water,
Kierie, kierie, kierie, kierie, kwak, kwak, kwak (bis)
Kwak, kwak, kwak, kwak.
(Stellenbosch.)
C. Die kind teenoor die Maatskappy.
a. Stafryme en Kwelspreuke.
Naas die Natuur kom die kind gou ook al te staan teenoor die Maatskappy. Sy instinkte is nog hoofsaaklik egoïsties. Hy meet sy kragle aan die van sy medemens, en die proefkonyn hierby is sy makker. Behalwe die spel maak hy vir hierdie doel ook gebruik van raaisels en ryme. Dit is hom 'n lus om te kwel en te pla; vandaar die ontstaan van tal
') Vgl. die aanvang van Gesangl60.



41
van spot- erf tergrympies, van kwelspreuke en stafryme om snel uit te spreek.
Die lus tot klank- en woordspelinge is iets algemeen mensliks. Die vaste stafryme wat hier volg bepaal sig egter meer uitsluitend tot die kinderwereld. Soms skyn hulle enkel bedoel as oefening in tongvaardigheid ; tot kwelspreuke word hulle — met alliterasie of daarsonder — wanneer hulle tewens moet dien om die makker beet te neem. Meer as een Afrikaanse is van Nederlandse herkoms en tree ook in ander tale op. So die bekende „tongknopertjie" met W, wat in allerlei variante aangetref word I
in Petrusburg:
Wie weet waar Willem Wan ter woon? Willem Wanter woon wes waar wy woon.
in Zastron:
Wie weet waar Willem Wouters Wylenbach woon ? Willem Wouters woon waar Willem Wickers woon; Willem Wickers woon waar Willem Wessels woon.
in Bethulie:
1. Wie weet waar Willem Wouter woon?
Willem Wouter woon waar warm weste winde waai.
2. Wie weet waar Willem woon ? Willem woon weswaarts; Wie weet wat Willem werk? Willem was wit wol.
In Nederland wariëer die rym soms ook sterk; die volgende is uit die Suide:
Wiê weet waar Willem Waanders woont? Willem Waanders woont wtd wage weg. Wiê weet wat Willem Waanders werkt? Willem Waanders werkt witte wollen winterwantjes.
(Warfiem : Driem. Bid. bl. 43).')
') Vgl. ook 't Daghet He jrg. bl. 127.



42
Nie minder verbreid is by ons Afrikaanse variante van die Nederlandse stafrym,
De kat die krabt de krullen van de trap.
(v.Vl. 173)l).
Deurdat by ons ook die timmerman daarby gehaal word en „krulle" in die sin van „skaafsels" 'n nie gebruiklike woord is, ontstaan daar tal van verbasteringe:
in Petrusburg:
1. Die timmerman die krap die krulle van die trap.
2. Die kat die trap') die timmerman, die rooie krulle van die trap.
in Bethulie:
Jan die trap die timmerman, die rooi kroes krulle van die trap.
in Stellenbosch:
Die kat, die trap, die timmerman, die rooi, die kroes, die knak, die krulle van die trap.
in Heilbron:
Die kat die krap die timmerman se krulle van die trap.
Die ryme van „Willem" en „die kat" is oorgeërf: die wat nou volg is bes moontlik almal Afrikaans van oorsprong:
1. (tweemaal agtermekaar):
Jou onderste baatjie, jou bobaatjie;
Dis 'n onderbaatjie dis 'n bobaatjie se onderbaatjie.
(Kakamas.)
2. Danie dag Dawie sou Sondag opdaag om daardie danige draggie op 'n draffie te draag.
(Brw. 1 Sept. 1910 bl. 223.)
3. Flip Faurie vreet vet vleis, Vet vleis vreet Flip Faurie.
(ibidem).
H Vgl. ook C. T. VILT, bl. 191.
*) Die „trap" van 'n huis word in Afr. meervoud: die enkelvoud word gebruik vir die van 'b kar, wa, ens.; daarom hier die werkw. „trap".



43
4. Die kok die kook die bok se kop in die koper pot.
(Petrusburg en Brw. tap.)
5. Lang Jan Louw se blou pak klere, Die blou pak klere van lang Jan Louw
(Heilbron, O.V.S.)
6. (a) Kapok pak op, kapok pak af.
(Petrusburg.)
(b) Kapok pak op op die spitskop se kop.
(Zastron.)
8. Ek pak 'n kis, jy pak 'n kis.
(Koffiefontein.)
9. Ag en taggentig klein aardappeltjies.
(Petrusburg.)
10. My pa het 'n mes met elf elshefte.
(Kakamas.)
11. (a) Dawid druk die duiwel dwars deur die
dubbele doringdraad.
(Koffiefontein.)
(b) Die dooie dikke drommel druk die duiwel deur die dubbele
[doringdraad. (Bethulie.)
(c) Dawid dryf die duiwel deur die doringdraad.
(Parys.)
(d) Trynie dryf die duiwe dwars deur die doringdraad.
(Brw. t.a.p.)
12. Polienie püop die perd galop die hoogte op. (Paarl.)
13. My ma se meul maal mooi mielie meel.
(Paarl, Parys en Zastron.)
14. Neef, my neus jeuk, jeuk neef se neus ook?
(Paarl, Koffiefontein.)
15. Ek saai slaai saad Slaai saad saai ek.
(Paarl.)
16. Die sonskyn skuif skuins oor die skyf.
(Brw. 1 Sept, 1919., bl. 223.)
17. Agter die berg loop vier vet sweet-vos-bles perde; Die vier vet sweet-vos-bles perde
Is my vier vet sweet-vos-bles perde.
(Heilbron.)
18. Swart kat, grys kat, swart kat, grys kat. ens.')
') Vir verdere versamelinge stafryme ens. vgl. CT. VIII, 187-214; Rochholz bis. 28-34.



44
'n Snelsêertjie is eindelik seker ook:
19. Tant Griet, wat word dan tog van Tol As Tol nou al so in die rietpol rol?')
b. Strikvertelsels, strik-vrae en -antwoorde.
In nou verband met die kwelspreuke, waarin die dommere en swakkere beetgeneem word, staan die „Strikvertelsels". Die volgende kom oor 'n groot gedeelte van Europa voor.s)
Twee kinders, 'n slimme en 'n domme:
(Afrikaans) (Nederlands) „Ek gaat na die sloot".') Ik ging naar Brugge.
— „Ek ok !" — Ik ook I
„Ek laat daar 'n hoop". Ik speelde in 't zand.
— „Ek ok!" — Ik ook! „Die kraai die kom". Ik kocht een paardje.
— „Ek ok!" — Ik ook! „Hy pik daarin". Ik maakte een putje.
— „Ek ok". — Ik ook!
(Petrusburg.) Ik kakte er in.
— Ik ook!
Daar kwam een vogelken in pikken
— Ik ook! (Denderleeuw: CT. VIII bl. 162-3).
Word dit snel gesê dan word die dommerik gevang. Ken hy die kunsie dan sê hy „Ek nie" of „Jy ok".
Nog beter verteenwoordig as die strikvertelsels is by ons die Strikvrae en Strikantwoorde. *)
Soms is die gesegdes ook algemeen Europese eiendom. So die volgende:
Hoe oud is jy?
— So oud as my hande maar nie soos my tande')
') Opgeteken deur Prof. S. P. E. Bosnoff in Heidelberg (Tvl.)
*) Vgl. CT. VIII, 162-3; Böhme bl. 274.
') Soms: Ek loop na die kraal.
*) Vgl. CT. VIII, 154 v.v.; Böhme bl.102 v.v.
•) Vgl. Ndl. Hoe oud zijje al? Een jaar ouder as myn tanden!



45
Kan ek saam gaan?
— Ja, met Jan tuisblyer se karretjie. ')
Hoe laat is dit?
— So laat as gister die tyd.';
Soms is daar beslis meer as een trap van ontwikkeling in so'n antwoord te bemerke. So is reel 5—6 van die volgende in sy oorsprong, en soms nog, die repliek van die beetgenomene. Om sig daarteen te dek moet die plaaggees dit dan self in sy formulier opneem:
Raai wat?
— Wat?
As dit reent is dit nat, En as jy my kwaad maak, Skop ek jou gat.
(Worcester, K.P.)
Dieselfde is ook die voortgang by party van die strikantwoorde hier:
Wat?
— Kat se gat,
Waar jy met jou hande en tande aan vat.
(Petrusburg).
„Hoekom?"
— „Sommer."
Sommer het nie rede nie. Skulpad het nie vere nie!"
(Ibid).
Wie is jy?
— Ek is ek
En jy's my gek.
(Ibid).
') Algemeen Ndl.: Mag ik meegaan ? — Ja, op thuisblyverswagen; dialekties: Op Jan bluifthuizens wagene (Biekorf III, 159); Ja'g, op thuisblyvers kërre / De-die rydt niet verre (CT. VIII, 159). *) Vgl. CT. VIII, 157: 1. Zoo laat als gisteren dees tyd.
2. Zoo laat als gisteren dees tyd! 't Is tyd om den baan te melken.



46
of: — Ek is Piet le Roux,
As jy nie wil glo nie kan jy kom proe.
(Zastron).
Vir die kind wat buitenstyds neul oor kos weet moeder raad:
Ma, ek het so honger. — Gaan na Jan Brommer;
Daar lê tien mud gars, (of: koop tien, ens.) Eet dat jy bars.
(Petrusburg.)
Interessant is 'n soortgelyke resep teen die dors in Volkskunde I, bl. 111.
Hadde gy dorst?
Ga dan naar Jan Worst:
die heeft een hondje
die zal p .... in uw mondje.
In 'n versie uit Albertinia K. P. is altwee huismiddele opgeneem en nog 'n derde teen die vaak toegevoeg.
Het jy honger, Het jy dors,
Gaan na Pieter Bronger; Gaan na van der Hors(t);
Daar staan ses sakke gars, Hy het 'n hondjie,
Eet laat jy bars. Die sal blaas in jou mondjie.
Het jy vaak,
Gaan na Koos Vermaak; Hy het 'n kooi, Daar lê jy mooi.1)
Wyd en syd bekend is ook „Drie draadjies8) om die boom".8) Die dommerik moet dit herhaal; die slimmerd antwoord dan met reël 2:
') Ek noem hier ook nog die deur moeders veel gebruikte:
Is jy kwaad,
Dan is my raad,
Sit 'n roos op jou hoed,
Dan is jy more weer goed. Vgl. ook Tante Kota, 27). ') Soms „drolletjies". ') Vgl. bl. 26.



47
Drie draadjies om die boom. Die vark is jou peetoom.
Dit word ook wel gedupliseer met:
Drie draadjies om die huis.
Jy slaap by die meid in die kombuis.
(Petrusburg.)')
Is die sitplek van iemand se broek stukkend, dan hoor hy die kwelspreuk:
Kraai, Kraai, skaam jou wat, Al die mense sien jou gat.
(Paarl.)
Kom dit tot 'n geveg, of liewers, tot dreiëmente, dan is daar die volgende pronkspreuk klaar, waarby die bangerd beurtelings die vuiste onder die neus gedruk word:
Dis my appel,
Dis my peer,
Dis my kanonknop')
En die een maak seer.
(Petrusburg.)
c. Spot- en Terg-ryme.
Spot- en terg-ryme in verband met persoonsname is betreklik talryk. Die klein broertjie, wat te pas en te onpas agter sy groter susters aansleep, word afgejakker met
Jan Kaller,*) Jan Kaller, Jan Meisiegat4) wagter
(Petrusburg).
') Vgl. ook Tante Kota bis. 13. *) Kanonto(Worcester). 3) Ook kalwer (van kalf). *) Eufumisties ook meisiepad.



48
Jan" kry nog meer onaangenaamhede tot sy deel. Hy word graag in verband gebring met „skoen" J)
Jan pampoen,
Skyt in die skoen,
Was jou gat met suurlemoen.
(Petrusburg).
Tiepies vir 'n Afrikaanse tergrym is:
Jan Makkepan, Die duiwel jaag hom an, Die satan keer hom voor By die poskantoor.
(Noord-Vrystaat).')
Jan tiek, Jan tak (ook Jan twiek, Jan twak) is ook in Europa bekend:
(Afrikaans) (Nederlands)
Jan tiek, Jan tak, Jan kwik, Jan kwak,
Jan hawersak. Jan haver in de zak,
Jan ryerpol') Jan pijp in de mond,
Jan perdedrol, Jan peerdestront. Jan vinger in die hol. (CT. VIII, 82.)
(Petrusburg.)
,Piet" word steeds gerym op „riet":
(Afrikaans) (Nederlands) Piet verdriet, Piet Skiet (of spring) in die riet, Schet in 't riet,
') Vgl. ook Ndl. „Jan bakt eieren in de pan, bakt eieren in de schoen. Dan hedde geen pan van doen", (v. Vloten 9); vgl. C. T. VIII, 96; Boekenoogen, O.R. 48).
*) vgl. war. Jan Makepan,
Met die aap agteraan,
Die aap keer bom voor
By die poskantoor:
Wag 'n bietjie baas,
My broek is nog nie vas.
Möre gaan ek trou
Met 'n stompstert vrou.
(Bethulie).
') Ook ruige pol.



49
Slaan (verloor, vermoor) jou vrou Schet in 't hooi,
en kinders verniet. Dan worre alle meiskes mooi.
(Petrusburg.) (Tiel: CT. III, 37)')
2.
Piet verdriet, Die hondebandiet,
Vermoor sy vrou en kinders puur verniet.
(Smithfleld).
'n Rympie wat ook op ander name kan toegepas word is:
Piet kapater, Spring in die water, Vang 'n vis, En drink sy pis.')
Meisiekinders moet net so goed tol betaal: Anna: 1.
Anna patat, Anna kapad,
Jou bosluisblad, Borsluisblad,
Sy loop in die pad, Loop in die pad,
Dat haar voete so klap. Dat jou pootjes klap.
(Zastron) (Vrede)
2.
Anna kapaat, Sy steel 'n granaat, Sy loop in die pad, Dat haar voete so klap.
(Bethulie)
'n Twede rympie op Anna is ook in Nederland bekend:
(Afrikaans) (Nederlands) opJoanna(Wanna).
Anna Panna koek en tert, Wanneke, Wanneke lepelsteert,
(°f n » lepelstert)5) Pakt den bessem en veegt den heerd,
') Vgl.: CT. VIII, 96; Boekenoogen, O.B. 48.
*) vgl.: Die Huisgenoot, 7 Maart 1924, bl. 29, onder Uitbofrympies: Aterkapater, Gooi dit in 'n kis,
Spring in die water, Kyk wat dit is; Vang 'n vis, Dis is geel akkedis.
*) Worcester, Bethulie.



50
Vat') die besem, vee die erd, Wil je nie vegen, laat maar staan; Vat') die skop en tel dit op, Wanneke zal naar d' helle gaan. Gooi dit in die varkenshok.') (Meldert: CT.VIII, 86.)')
Kaatjie:
Kaatjie, Kaatjie, kekkelbek,
Val van die trap en breek jou nek.
(Dealesville)
Sara:
Sara, Sara, bamboesblare,
Sy lap haar rok met rooi gare.
(Albertinia).
of, Sara, Sara, bloekomblare,
Die ou meid werk met rooi rugare
(Worcester).
Mietjie :
Mietjie, Mietjie, is jy koud,
Kruip dan liewer onder die hout.4)
Hessie. Sannie.
Hessie tessie, Sannie, Sannie
Spinnekopnessie, Van oom Jannie,
Loop met 'n bottel Sy wil graag slim wees.
Maar nie met 'n Sessie. Maar sy kannie.
(Parys). (Parys).
Op famieliename bestaan eweëens passende spotryme: Faurie.
Piet Faurie,
Byt aan sy knie,
Dan sê hy nog, „Wie?"
(Zastron).
') War.: neem.
*) „Ana Pana" word ook soms as uittelrympie gebruik (vgl. „Die Huisgenoot", Des. 1922, bl. 334; so ook die ooreenkomstige Duitse: „Anna Pfanna Kesselstiel", by Böhme). Dit lyk my egter nie onwaarskynlik nie dat dit net soos No. 215 by Böhme „Lirumlarum Löffelstiel", oorspronklik vir die kind tot tydverdryf sal gesing gewees het, wanneer die sop te heet was, en hy ewe moes wag. Die verskillende handelinge daarin aangedui, sowel as die noem van die lepel, skyn duidelik te wys op die roer van die kos en die voer van die kind daarna.
>) Vgl. CT. Vni, 90.
4) Die Huisgenoot, 7 Maart 1924, bis. 29.



51
Van Bkrck.
Piet van Blerck, Styf en sterk, Gou by die bak, Maar lui by die werk.
(Calvinia).
du Plooy.
Piet du Plooy, Sit in die kooi; Hy vang 'n vlooi; Dit byt hom rooi; Hy sê dis mooi.
(Rouxville).
du Tott.-
Liewe oom du Toit, Sit in die kooi, Vang 'n vlooi, Knyp hom rooi, En sê dis mooi.
(Ficksburg).
Terblanche.
Pieter Terblanche,
Hy sit op die krans,
Hy speel dat die parras so dans.
(Ladybrand)
Gert Terblanche,
Sit op 'n krans,
Skreeu soos 'n oopbek gans.
(Zastron).
Bouwer,
Lenie Bouwer, Loop tog gouer, Trek jou kousies hoger op, Sit jou kappie op jou kop.
(Bethulie).
Van Zyl.
Oom Piet van Zyl Skiet met sy pyl Twee patryse Ag ou muise — Brawe oom Piet van Zyl!')
') In Die Huisgenoot, 17 Maart 1924, bis. 29 onder „uitbofrympies" genoem.



52
d. Wilde Qebedjies.
Kinders is groot naapers: die gewoontetjies en hebbelikheidjies van die volwassene om hulle heen word nie gespaar nie, maar dikwels nageboots en selfs belaggelik voorgestel. Ook die gebede van die grootmense vind hulle teenhangers in die Wilde gebedjies van die kinderwereld.2) Baie maal word so'n wilde gebedjie deur die moeder self aan die kinders geleer om erger te voorkom en die gevaar af te wend van papa se tafelgebed oor poppedineetjies te hoor prewel.
So'n poppegebedjie voor die ete is „Biesie, biesie, bame". Van belang is veral die eerste reël; die kom ook voor in 'n Nederlandse wilde gebedjie (v. Vloten, bl. 172):
Bestje, bestje bramen,
De kat lelt in de kramen,
't Hondje lelt in 't nestje,
Gouwen, gouwen bestje;
Daar kwam Jaapje met zijn schuit,
Maakte 't heele bestje bramen uit.
By ons is die eerste twee reëls gewoonlik konstant; daarna tree die variante in; dit lui:
1. in Zastron:
l Biesie, biesie bame, H. Biesie, biesie bamen,
höu jou handjies same, hou jou handjies samen,
Stomp stert, visvang, Eers 'n bietjie vleis,
Amen. Dan 'n bietjie rys.
Amen.
2. Petrusburg: 3. Heilbron:
Biesie, biese bame, Biesie, biesie bame,
of: (Bietjie, bietjie brame) hou jou handjies same,
hou jou handjies same. kook 'n potjie rys,
Kook 'n potjie rys dan 'n potjie vleis.
en 'n potje vleis. Kadoes, stompstert.
Amen. Amen.
>) Sien baie voorbeelde by CT. bis. 168, v.v.



53
4. Calvinia: 5. Koffiefontein:
Biesie biesie bame, Biesie, biesie bame,
hou jou handjies same, hou jou handjies same;
sit die hande in die skottelgoedkas, kook 'n potjie rys,
knoop die duiwel aan die agterpoot vas. kook 'n potjie vleis,
Amen.') koes, koes, kindere.
Amen.
6. Paarl:
(a) Biesie, biesie bame, (b) Biesie, biesie bame,
hou julle handjies same; hou jou handjies same;
braaibout is op die tafel, katjie eet die kossies op, stomp stert. Amen. Amen.
Die meeste variante herhaal „kook" in reël 4: hulle is dus in hierdie opsig gelyk aan Nr. 5 hierbo. Dikwels is hulle ook drieregelig soos Nr. 6 (b). Van hierdie laaste lui die 3e reël by 'n paar versies uit Parys: „Spring op die tafel", en „Kluitjies en brame, amen". By die langere versies kom die volgende vierde reëls nog voor: „Tos, tos, amen" (Albertinia), „Potlekkertj'e, amen" (Parys), „Velstoeltjie, trane, amen" (Stellenbosch)".
'n Lesing wat na staan aan die een uit Calvinia het r. 3-4:
Vat die duiwel aan die agterpoot,
Slaat hom teen die tafel dood (Noord-Vrystaat).
As dankgebed dien dan soms nog:
Ek ben versadig en verkwik, My maag is vol, my pens is dik.
Welbekend is ook:
Here gee pere vir die onbekeerde, Appelkose vir die goddelose, Pruime vir die opgeruimde.
(Heilbron)')
') r. 34 Vat die duiwel aan die achtervoet, Sleep hom deur die skottelgoed.
(Heilbron)
*) Vgl. ook 'n kinderprekie (?):
Hense julle moet jullie sonde laat staan; Daar kom die duiwel op die oulande aan.



54
Die wilde gebede is in Suid-Afrika buitengewoon seldsaam 1 Van die talryke voorbedde in Nederland noem ek twee by wyse van kontras teenoor die by ons:
l.Onze Vader, die der zijt 2. Moeder Marij, bid voor mij,
Zet de schotel niet te wijd, Dat ik een dik stuk brood krij'»
Brok de brokken niet te dik. En dat onze Vader zoet, Dat ichder mich niet in verslik. Daar ook boter en kaas op doet.
(CT. VIII, 171). (v. VI. 171).
e. Die Luiaardsrympie en die Leuenlied.
Naas die op humor afsturende tergrympies en wilde gebedjies Vind die sogenaamde „luiaardsrympies" hier bes 'n plaas. Interessant is een wat ons vroeër al as voëlrym leer ken het,l) n.1.:
Kokkewiet, kokkewiet, / My vrou is siek, In die middel van die week / Maar Sondag niet.
(Petrusburg) *)
By hierdie vierregelige strofe — seker op een versreël na die oorspronklike lengte van die rympie — kom sig nou nog 'n aantal voeg waarin die siektesimptome beskrywe word:
Kokkewiet, kokkewiet, jou vrou is siek,
Al wat ek haar gee dat lus sy niet.
Gee ek haar 'n pot rys
Dan sê sy dit maak haar wys;
Gee ek haar 'n pet ertjiesop,
Dan skep sy dit met haar vlerkies op
Gee ek haar 'n pot boontjiesop,
Dan skep sy dit met haar toontjies op
Kokkewiet, kokkewiet,
Jou vrou is siek.
(Zastron).
') Bl. 38.
') So ook in Angola.
Kokkewiet, kokkewiet, my [vrou is siek In die middel van die week, [maar Sondag niet.
Gee ek haar boontjies, Dan roer sy haar toontjies, Ge ek haar ertjies, Dan roer sy haar stertjie, Gee ek haar sop, Dan skop sy agterop.
(Petrusburg).



55
Dit is opmerklik dat aan elk van hierdie twee lesinge waarskynlik iets ontbreek wat deur die ander aangevul word: 'n variant in „Die Brandwag" (Julie 1918) bevat die reëls.
„Elke week maar Sondag niet, „Al wat ek kook dit lus sy niet".
Dr. C. F. Groenewald het aangetoon dat die voorloper van liedjies van hierdie soort bes moontlik die kinderrympie van „Kortjakje" is, wat op sy beurt weer ontstaan is uit die refrein van 'n agtiende-eeuse volksliedjie getittel: „Een Nieuw Lied van Kortjackje, Of 't leve en bedrijf van een Secrete-Vrouw in dese Stad, die so gaere de Borrel had" (vgl. Boekenoogen O. R. bl. 6). Die kinderrympie lui:
Altijd is Kortjakje ziek
Midden in de week, maar Zondags niet.
Zondags gaat ze naar de kerk
Met een boek met zilverwerk.
Naas die rympie van Kortjakje noem Dr. Groenewald dan nog twee ander waarin ook dieselfde soort siekte optree:
Mietje-Wantj' is altijd ziek, Jan, mijne man, is altijd ziek;
geheel de week en 's Zondags niet. g'heele de weke, g'heel de weke. 's Zondags staat zij aan haar deur, Jan, mijne man, is altijd ziek, Om te verwachten haar serviteur. g'heele de weke, 's Zondags niet. Lootensfi-Feysbls.217,Nr.221. (F. v. Duijse II, II87.)1)
Hy gaat dan voort as volg:
„Die begin van die rympie is, as voëlrympie, byna woordelik in S.-Afrika bekend:
Kokkewiek, kokkewiek, my vrou is siek,
In die middel van die week maar Sondags niet.
Die vervorming van die liedjie of 'n daaruit ontstane rympie het in S.-Arika waarskynlik vroeg plaas gevind: de meegedeelde variant is die enige my bekend en word, bowedien, ok in streke gehoor maar die voel, die kokkewiek, nie voorkom nie".
Hoe het dit nou gekom dat die kokkewiet hierdie plek
') War. by CT. VIII, 85; vgl. ook Rond den Heerd VIII, 48; V.L. X., 204.



56
in 'n ou rympie gekry het waar hy oorspronklik tog nie tuis hoort nie? Die antwoord vind ons in 'n drietal Afrikaanse lesinge wat Dr. Groenewald nie geken het nie. Een daarvan is n.1. dieselfde Zastronse van so flus. Die word baiemaal ook gehoor met die beginreël:
Pierewiet, pierewiet, jou vrou is siek.
Die tweede stam uit die Boland en die derde is die vroeër aangehaalde versie van die Brandwag.
Die Bolandse variant:
Pierewiet, pierewiet, my man is siek; Al wat ek kook dit lus hy niet; Kook ek vleis, Dan lus hy rys: Kook ek rys, Dan lus hy vleis.
Die Brandwag se variant:
Jan Pierewiet,
My vrou is siek,
Elke week maar Sondag niet,
Al wat ek kook dit lus sy niet.
(Brw., Julie, 1918).
„Jan Pierewiet" sal wel ontstaan wees onder invloed van die gelyknamige dans sodat al drie versies in hierdie geval spreek vir die oorspronkelikheid van „Pierewiet, pierewiet". Hierdie laaste twee woorde kon natuurlik maklik verdronge word deur die byna gelykluidende voëlnaam.1)
Eindelik — en dit lyk my afdoende bewys — is die aanvang met „Pierewiet" ook in Nederland bekend: CT. IV,
») Ek het sedert bowestaande geskrywe is nog variante met die volgende beginreëls gekry: „Jan Pierewiet, Jan Pierewiet, jou vrou is siek" (Bethulie); „Piet Kokkewiet, Jou vrou ens." (NoordVrystaat) - „Piet Kokkewiet, Piet Kokkewiet, jou vrou ens." (ibd.) Die orige gedeelte van al drie lui: „In die middel van die week. maar Sondag niet".



57
336 haal 'n rympie uit Lokeren an waarvan mens die verwantskap met die Afrikaanse hierbo moeilik kan ontken. Die teks lui as volg:
Piere - wiere - wiet! Mijn vrouw is ziek. Piere - wiere - wiet! Wat heeft z' dan? Ze heeft wat z' heeft, Z'en kan nie meer genezen.
Moet ons miskien nog 'n reminissensie van „Jan myn man" soek in die „Jannet" van 'n Afrikaanse dansliedjie uit Calvinia? Die twede reël bewys in elk geval hoe nou die verband is met die rympies van die sieke vrou. Op eg Afrikaanse wyse is hier ook eindelik die geneesmiddel gevonde:
Die rympie van die siek vrou is 'n geestverwant van twee ander, „Ek wens dat aldag Sondag was", waarvan Dr. Goenewald die Nederlandse versie nie kon vind nie, en die bekende een op die dae van die week, 'n soort van luiaardskalender. By hierdie laaste haal Dr. Groenewald ter vergelyking 'n Nederlandse versie uitDriem. Bld.Wl, 18,aan:



58
(Afrikaans) (Nederlands)
Maandag maak ek klaar') Meester, mag ik Maandag houwen,
Om Dinsdag aan die werk te raak, Dinsdag gaat mijn zuster trouwen,
Woensdag is ek siek, Woensdag moet ik bruiloft houwen,
Donderdag werk ek nie(t); Donderdag is ze ziek;
Vrydag is daar Slamse kerk; Vrijdag wil ze niet, Wie de duiwel wil dan Saterdag werk? Zaterdag is het werkdag,
En Sondag is daar weer kerk. Zondag is het kerkdag.
'n Egte Suidafrikaanse rym ook op die dae van die week, is seker Antjie, my kind. Met die idee van vlugheid daarin is hy eientlik 'n teenhanger van die vorige:
Antjie my kind, So gou as die wind; Maandag getroud, Dinsdag 'n kind; Woensdag gedoop, Donderdag geloop, Vrydag gespeen, Saterdag weer een.
(Petrusburg).
Die ander liedjie hierbo na gedefereer behoort tot die sogenaamde „Leugenliederen", 'n genre waarin ons volkspoësie maar heel weing aan te wyse het. Die leunsprokie van Luilekkerland ken ons; so ook — maar as raaisel in ongebonde styl met antwoord: B'n leuen", — die rympie van die molesteen wat op die water dryf. *) Die leuenliedjie par excellence, waarin vertel word:
't Koetje zat by 't vuur en spon, 't Kalfje lag in de wieg en zong, 't Katje karnde de boter, ens.")
en ander dergelike is by ons onbekend.
Die wens van die luiaard behoort, anders as die juis aangehaalde versies, nie tot die liedere waar die leun doel is nie, maar tot die waar hy middel is, n.1. om 'n gevormde
') Juister by Schonken bl. 93, „Van Maandag moet ek Maandag maak". *) Vgl. Böhme, Altd. Lb. nr. 277 a, 9; Kalff, bl. 488. ») Vgl. v. Vloten 151 v.



59
wens of genome besluit deur een of ander beeld, aan die ryk van die onnatuurlikheid ontleen, des te sterker te laat uitkom. Dit staat dus, soos Pol de Mont in Ned. Mus., 1889 bl. 246 v.v. tereg opmerk, op een lyn met uitdrukkinge en spreuke soos „Als de kalveren op het ijs dansen", „Als de weerhaan zal kraaien" en „In 't jaar één als de uilen preeken":) Die Afrikaanse teks, waarnaas ek 'n Nederlandse plaas, lui as volg:
(Afrikaans) (Nederlands) Ek wens dat aldag Sondag was, Dat 't alle dagen Zondag waar* En kermis in die week, en kermis heel de week,
Dat eet en drink my ambag was') dat eten en drinken en ambacht Dan werk ek nooit 'n steek. [waar* (Groenewald bl. 55) 'k en werkte gecnen steek.
(Ned. Museum 1889 bl. 240).
Die Nederlandse versie is volgens Pol de Mont „'n geheel Vlaamsch-België door verspreide stroophje"; ook in S.-Afrika is hy alom bekend, maar, net soos die een van die sieke vrou, skyn hy vir die Afrikaners nog nie Afrikaans genoeg te wees nie; hy kry nog 'n ander inhoud, meer pierewaaierig as lui:
Ek wens dat aldag Sondag was, En kermoes') in die week, En al die klippe nooiens was, Dan werk ek nooit 'n steek.
(Petrusburg).
f. Die Uittelryme.
Ons kom stadig aan tot 'n belangryke groep van die rympies wat die poëtiese produkte van die kinderlewe uitmaak. Dit is die sogenaamde Aftel-, Uittel- of Uitbofrympies; hulle vorm die inleiding tot tal van spele. Veral in 'n ver-
') Vgl. ons „In die jaar nul, as die bingste vul en die perde horings kry".
*) Dat slaap en eet my ambag was (Parys).
*l Vgl. die spreekwoord: Dis nie aldag kermoes nie.



60
sameling Afrikaanse kinderrympies is hierdie groep nie te onderskatte nie; in getal oortref hulle al die ander soorte; dit ook omdat meer as een rympie, wat van huis uit elders tuis hoort, deur die praktyk hier ondergebrag is.
Die kind is imitatief: wat die ouers in hullë daelikse bedryf verrig, doen die kind hulle na in sy spel. Die kinderspel is dus as 'n reël 'n refleks van wat daar so al in die wêreld van die volwassene te koop is. Ons sou egter 'n fout begaan as ons in ons kinderspele enkel 'n afspiegeling van die hede sou gaan soek; want die kind is ook konserwatief: voorwerpe en gebruike, wat by die volwassene al afgedaan het, word in die kinderwêreld nog gehandhaaf. Wat op 'n meer primitiewe trap werktuig was van die vader, word in 'n later tydperk speeltuig van die kind.1) Die kinderspel word dus, naas spiegel van die teenwoordige tyd, in seer ruime mate ook nog so min of meer museum van voorwerpe en gebruike uit die verlede.
Een van hierdie gebruike, wat by sport en spel nog die plek inneem wat hy vroëer ook in gewigtiger aangeleënthede gevul het, staat in verband met die gewoonte om die lot te laat beslis. Van die gebruik wat gemaak werd van die lot by die Jode lewer sowel die Oue as die Nuwe Testament voorbedde.2) Die Germane, vertel Tacitus, het die lot gewerp om daaruit die toekoms te leer ken. *) Ook by die Orieke en Romeine was dit in algemeen gebruik.*) Bekend is in verband met laasgenoemde die Sortes Virgilianae, ewe as by die Kristene later die Sortes sanctorm (apostoloram, prophetorum, ens.) In die lewe en verrigtinge van heel primitiewe volke is die lot tot vandag toe nog 'n gewigtige faktor.
Uittel by spele berus op die beginsel van lotsbeslissing, en is as sulks as res van 'n verouderde gebruik te beskoue.
') So b.v. die slingervel, die pyl en boog, ens.
>) Vgl. Num. XVI, 55, 56; Jozua XVIII, 10. Hand. XIII, 19.
^ De Moribus Germanorum 10 (vgl. Gregor bl. 7).
*) Vgl. Gregor bl. 7-8.



61
Meer as een van die formules by die uittel in swang dateer sonder twyfel ook uit 'n ver verlede; ja, juis hier tref ons miskien ons oudste kinderryme aan.
Die raadpleging van die lot het soms met veel plegtigheid gepaard gegaan, want, in die woorde van Spreuke XVI, 35, „Het lot wordt in den schoot geworpen, maar het gehele beleid daarvan is van den Heere". Die gebede, formuliere en inkantasies, wat die kind hierby van die lippe van die priester of die paterfamilias afgehoor het, het hy ongetwyfeld later ook by sy spel te pas gebring; en juis daar het dit kans gehad om bewaar te bly as spelproloog of uittelrympie self ook nadat dit op sy wettig gebied al lang verlore gegaan was. Meer as een aftelrympie — ook 9lotrympie" genoem, — het seker 'n dergelike ontstaan gehad, ofskoon dit weëns latere verbastering en verwildering in die meeste gevalle nou moeilik met sekerheid meer uit te make is.
Soms sal die uittelrympie seker ook 'n ander weg gevolg het as direk van priester tot kind. Dit is bekend dat ook die formuliere waarmee towenaars en gogelaars hulle toere inlei vroeër dikwels uit heilige boeke, gebede, en dergelike sake in verband met die godsdiens ontleen is. Sulke gogelaarsbesweringe het dus baiemaal die weg opgegaan van hoe est corpus toe dit hocus pocus werd.
Langs toornaar en waarsêer sal meer as een formule, dan, onverstaanbaar al, sy lewe as lotrympie begin het. Soms word sulke rympies vandag nog voorafgegaan deur 'n klein seremonie soos roer met die hand in 'n pet, iets waar die Nederlandse „Rommele, rommele, deire pot" ons nog aan herinner. Ook sulke handelinge laat denk aan die gebare waarmee die kunstemaker sy toere inlei.
Naas die formuliere van priester en toornaar het daar verder nog tal van siektebesweringsformules bestaan, waar ook die gewone mens gebruik van kon maak. Ook hier was 'n ryke bron waaraan die uittelrym kon ontleen.1)
») Vgl. Aug. Gittéefein Volksk. I bl. 193 oor H. C. Bolton Coujingout Rhymes of Children, thew Anliquity, Origin and wide Disyibution, a study in folklore - London, Elliott Stock, 1888, 123 p 4°".



62
Wat die interpretasie van die uittelrympie betref, is sommige vandag nog stegs half verstaanbaar. Andere weer is so onverstaanbaar geword dat daar weinig hoop vir ons oorbly om ooit weer hulle oorspronkelike betekenis tntg te vind. Veral waar uittelryme uit 'n vreemde taal oorgeneem is en deur die spelers maar half begrepe word, kan verbastering snel sy invretingswerk voltooi. Die volgende Afrikaanse rympie is daar tot op 'n seker hoogte al 'n voorbeeld van:
Koning, koning paardelyn, Steek jou kop in terpentyn; Want dit laat hom blink en skyn, Koning, koning paardelyn.
(Huisgenoot Des. 1922 bl. 335).
Oorspronkelik was dit 'n Engelse rympie en het dit gelui:
Queen, queen Caroline, Dipped her face in turpentine, Turpentine made it shine, Queen, queen Caroline,
(Gregor bl. 11).
Van die kinderryme, daardie seer wilde bloeme van die volkspoësie, is die uittelrympie seker die wildste. Heel dikwels dien getalle as uitteleenhede, maar daarnaas ook die name van voorwerpe: diere, spyse en dranke, kledingsstukke, liggaamsdele, verwantskapsname, en selfs eiename. Van versies wat op ander gebiede tuishoort, onegte uittelryme, word hier ook ruimskoots gebruik gemaak, sodat die aftelrympies, as geheel, soms 'n sonderlinge mengelmoes vorm.
'n Groot aantal van die Uitbofrympies by ons is van elders afkomstig: waar moontlik plaas ek 'n Nederlandse variant daarnaas. Let op die spyse en dranke wat optree in die volgende:
(Afrikaans) 1 Een, twee, drie, vier, vyf ses, Water in die fles,
(Nederlands) Een, twee, drie, vier, vijf, zes, Olie in de vlesch,



63
Olie in die kan, Olie in die kan,
Weg was Jan! Weg is Jan I
(Worcester, Petrusburg, Heilbron, (Noord-Brabant VL. X, 174.)')
Albertina, ens.)')
2
Een, twee, drie, vier, vyf, ses, sewe, Om die hoek van mama's skewe, Ongeluk - dientje, ongeluk - daantje3) More kraai die honderhrantjie. Kejoeps! Suiker en kaneel —
(Die Huisgenoot, Jan. 1023 bl. 384). 3
Drie dae melkrys,
Drie dae vry,
Ses soldaatjies op 'n ry.
(Die Huisgenoot Des. 1922 bl. 334.)
4
Een patat, twee patat, Drie patat, vier; Vyf patat, ses patat, Sewe patat weer. —
(Die Huisgenoot, Jan. bl. 385.) 5
Ek is ek en jy's my gek, Bonte vark en dikke spek, Alles in 'n groot swart pot, Vat dit en jy het die vrot.
(Die Huisgenoot Des. 1922 t.a.p.)
(Afrikaans) (Nederlands) Een, twee, drie, Een, twee, drie,
Die Jood in die pot, De jood in de pot, Fyn gestamp Fijn gestampt en de deksel op.
En die deksel op. Toen kwam de meid en die heette Saar,
(Zastron). Keek in de pot en de Jood was gaar. Toen de Jood op tafel kwam, Zaten er gebraden korstjes an. Ingesmeerd met boter en zout A, bat wat smaakt die Jood benauwd.
(Driem. Bid. XI bl. 35.)
') Vgl. ook Schonken bl. 19.
*) Verder ook v. Vloten bl. 153 en 159; Volksk. V. bl. 17. ') „Dina" en „Daniël" (?)



64
Ellietjie, kelellietjie kelykeklok, Uitgestole uit die hok,
Een, twee, drie, vier, vyf, ses, sewe, ag, nege, tien, Die beul blaas op sestien.
(Zastron).')
Ljr''
Bik, boek, baas, Een pond kaas,
Eet dat jy nie meer kan in kry, Dan is jy vry.
(Die Huisgenoot, 17 Maart, 1924, bl. 29).
Ook Anna pan(n)a (s. bl. 49-50) hoort hier tuis.
Onverstaanbaarheid en verbastering is skering en inslag by hierdie rympies. Die volgende lewer daar nog eens bewys van:
Hoendertjie, kapoendertjie, gebraaide spek;
Die man op strooi,
Ver van die huis af is so mooi.
Tot by tot, hamba sot,
jan Kapelonie, op-sy-dot.
(Die Huisgenoot, Des. 1922 bl. 334).
Sommige woorde en uitdrukkinge van hierdie vers vind ons letterlik trug in 'n Nederlandse speelrympie:
Nichtje, nichtje, ik nöo je te gast. Waarop?
Op Spek en boonen Dat lust ik niet. Wat dan?
Hoendertjes, kapoendertjes, gebraden in de pan. Nichtje, nichtje, kom over dan.
(v. Vloten bl. 120).
Spykers is die voorwerpe waarmee die uittel in 'n ander rympie geskied. CT. rangskik dit onder sy „Echte Aftelrympjes" omdat daarin „een bepaald aantal keeren geteld wordt" (VIII bl. 268 v.v.) Soms is dit 'n perd wat beslaan word; meesal egter 'n kis, raam ens., soos blyk uit hier die aanhaling uit v. Vloten:
>) Ook in Die Huisgenoot, Des. 1922 bl. 234.



65
(Afrikaans) My vader het 'n bokkie, Hy wil hom laat beslaan; Maar hy weet nie hoeveel spy kers Daarin sal gaan. Een, twee, drie, ens.
(Die Huisgenoot t.a.p.)
(Nederlands) Mijn vader zou eens een raampje
[beslaan, Raad eens hoe veel spijkers er
[in zouden gaan ? Één, twee, drie, enz. Olie, bolle, boep!')
Twee borden soep,
Twee borden rijstebrij,
Dat zal van avond eens smullen zijn.
(v. Vloten 159).
„Kinderballaden" noem Böhme die uittelrympies, omdat hulle meesal 'n epies karakter vertoon. Die feit dat soveel van hierdie rympies dit oor persone en diere het klop met hierdie uitspraak. In die rympies wat nou volg is 'n persoon of 'n dier dikwels die onderwerp waaroor dit gaat:
Een, twee, drie, vier, vyf, ses, Sewe, ag, nege, tien, en elf, Die koning van Delf, Die koning van Dort, Gaan jy maar vort.
(Huisgenoot, Des. 1922, bl. 335).
„Een, twee, drie, my moeder heet Marie", vorm by v. Vloten ,,'n touter-, of schommel-rijmpje". In Suid-Afrika is hy uittel rym:
(Afrikaans) (Nederlands) Een, twee, drie, Één, twee, drie,
My moeder heet Marie, Mijn zuster hiet Marie,
En heet sy nie Marie, En als ze geen Marie en hiet,
Dan heet sy tog een, twee, drie. Dan hiet ze een, twee, drie.
(Tante Kota, bl. 29, Ik geef den boer een harden stoot, Worcester, ens.)1) Dat hij van de wip af vloog, Van de wip af in de sloot; Jan Dirks is dood, enz.
(v .Vloten 130.)
') Hierdie gedeelte ontbreek in die redaksies by CT. ") Vgl. ook Schonken 19.



66
tn Groninge en Drente word hierdie rympie ook nog by die kaatsspel en by „het touwtjesspringen" gebruik.*) In Zuiderwolde lui die slot van dieselfde toutjiespringrympie:
In spin, spring er dan maar in, Uit spuit, spring er dan maar uit.
'n Variant hiervan word deur Die Huisgenoot, Des. 1922, bl. 334, as uittelrym aangegee, maar is ook nog in Zastron by die „riemspring" in gebruik:
(Afrikaans) (Nederlands) In spin, die bog is in; In spring, de bocht gaat in; Uit spuit, die bog is uit. Uit spuit, de bocht gaat uit.
(v. Vloten bl. 127.)
Uit die „Franse tyd" dateer waarskynlik die Hollandse rym, „Onder de groene bomen". By v. Vloten, 159, o.a. is dit uittelrympie; in België ewewel skommelrym (CT. IV, 217.)8)
I. II.
Onder die groene bome Onder die groene bome
Lé 'n Engelse sklp. Daar leg 'n Engelse skip.
Die Fransman ben gekome, Die Fransman is gekome,
Hy ben so gek as ik; Hy is so gek as ik.
Hy draag 'n hoed met pluime, Hy draag 'n hoed met pluime.
Die ganse land sy strik. Met gaze lint en strik.
Kom laat ons telle Kom laat ons telle,
Onder onse selwe, Onder ons selle,3)
1, 2, 3, ens. Trap op een, trap op twee,
(Paarl.) Sleep al een achter my mee.
(Tante Kota bl. 16.)
Die rympie word volgens Schonken „in Zuid-Afrika bij een kinder-rondedans en ook bij een pandspel gezongen". Die eerste redaksie hierbo wys egter dat daar ook by getel word. Interessant is ook die getalle by 'n Noord-Vrystaatse versie, waarby nog eens 'n slot ongeveer gelyk aan die van Nr. 7 (bl. 64): „Die beul blaas op sestien":
') Vgl. Driem. Bid. XVIII bl. 91.
*0 Vgl. Schonken bl. 19; Groenewald bl. 52.
') Selle = geselle, volgens Gr. bl. 52; onse selwe (red. I) en „onze zelve" in 'n Bethuliese variant skyn dit te bevestig. Vgl. CT. VIII bl. 252: „We gaan eens tellen, Onder ons gezellen".



67
Onder die groene bome, Daar leg 'n Engelse skip. Die Fransman is gekome, Hy is so gek as ek; Hy dra 'n hoed met pluime, Gans bedek met lint en strik. Kom laat ons telle Onder onse selwe:
10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100.') Ou Delima blaas op sestien.')
„Holder de bolder" het in S.-Afrika soms in die rigting van nuwe vorme gedryf. 'n Sprekende voorbeeld van hoe uit die brokke en skerwe van reeds bestaande ryme nuwe kon ontstaan, lewer redaksie b.:
(Afrikaans) a. (Nederlands) Holder de bolder, Holder de bolder, de kat op de zolder,
Die kat op die solder, De hond in de kelder,
Drie muise in die kelder, Dat lijkt me niet helder. Dag vader helder. (v. Vloten bl. 59.)
(Tante Kota 10.)
b.
Ena dena kat op sena, solder jana, Polka pana, elsie pelsie, troef!
(Die Huisgenoot, Des. 1922, bl. 335.)
c.
Holderstebolder, Die kat op die solder, Die muis in die heining, Die heining aan die brand, Die Duiwel op die land Met 'n sekel in die hand.*) (Worcester.)
>) Ook by CT. VIII, bl. 231 v.v. tel die rym met tientalle. *) „Ou Saflra blaas op sestien", (Bethulie.)
') Variante: 1. Older de bolder Die heining in die brand, Die
Duiwel in die land, Met 'n stuk vleis in die hand (Parys, O.V.S.) 2 — De muis in de kelder, De kelder aan brand, Duiwel op de land. (Noord- Vrystaat).



68
'n Suidafrikaan.se afwerking het ook die rympie van die „drie eendjies" gekry in die versie van Die Huisgenoot (1922 bl. 335); dit is egter maar 'n vlentertjie van die oorspronklike rym:
Onder die brug sit drie eendjies Die een se naam is Driemeloklantjies, Die een se naam is Suikerbek, Die een se naam is haak, haak, haak. Die ou meid sit te vaak, vaak, vaak.
„Daar zwommen drie hennekens door de beek", begin één Nederlandse versie (K. V. B. II, bl. 460), en „Er waren drie eendjes in een pontje", 'n ander (v. Vloten 138). 'n Derde versie, waarin dit „drie oude wijfjes" is wat oor „'n zwik-zwak bruggetje" gaan, is by ons beter bewaar:
(Afrikaans) (Nederlands) Drie juffroue wandel oor 'n swik- Daar gingen eens drie oude wijfjes [swak bruggie, [over een zwik-zwak bruggetje, Die eerste heet vrou Bieba, De een, die heette vrouw Biba, de
Die twede, vrou Bieba de Bibber [tweede vrouw Biba-de-Binka, [de Binka; En de derde |vrouw Sina-sniknaDie derde, Fransina de Nikker [knikker-de-knikna.
[de knikknak; Toen nam vrouw Biba een steen, Vrou Bieba nam 'n steen, En smeet die naar vrouw Biba-
En werp dit op vrou Bieba de [de-Binka haar scheen,
[Bibber de Binka haar skeen, Zoodat vrouw Sina-sniknaSodat vrou Fransina de Nikker [knikker-de-knikna daarom green, [de knikknak daarvan ween. (v. Vloten 138.)
(Paarl.)
In Duitsland is die rym ook bekend : „Er flogen drei Enten wohl über den Rhein" ens. (Böhme bl. 300—301, Nr. 1496: ook Nos. 1494—5). Hier word dit egter by die pandspel gebruik: „Das spielende Kind spricht in zeilenweisen Absatzen diese Verse vor, die andern müszen es nachsprechen. Wer sich verspricht, giebt ein Pfand" (Böhme, t.a.p.) Ook by van Vloten val dit onder die rubriek „Pandverbeuren".



69
Die rympie van die hongerige Gys noem De Cock en Teirlinck (VIII, bl. 73 en 79) onder die spotryme. Dit vang dikwels aan met getalleJ); hierin sal die rede te vinde wees waarom dit by ons ook uittelrym geword het.
Oor die Nederlanders van ouds, skryf Ter Gouw, De Volksvermaken bl. 216: „Een ander vermaak bestond in 't veel eten". Wie dit goed kon doen werd daarom vereer. „Oudtijds werd aan zulke helden openbare eer bewezen. Zij werden op een wagen gezet en in triomf rondgevoerd, en er werden liederen bij gezongen. De overlevering heeft er ons nog een bewaard:
Heb je gehoord van den hollebolle-wagen,
Daar de hongerige Qijs op zat?
Hij kon schrokken heele groote brokken,
Een koe en een kalf en nog veel meer,
Een pot vol smeer,
En een kerk vol rapen
En nog kon de hongerige Gijs niet slapen".')
Sewentig jaar geleden, volgens Schonken bl. 66, het hierdie rympie by ons diens gedaan as spreekoefening op skool. Hier volg Schonken se versie naas die van Die Huisgenoot:
Arme Flippie, hy kon slokke Een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven,
[grote blokke, Ik kwam Flip met de lappen tegen, 'n Koei met 'n kalf, Hij kon slokken grote blokken,
'n Dooie perd en 'n half, 'n Koei en 'n kalf, dood perd half, 'n Honderd skape, Honderd duizend schapen,
'n Berg vol rape. 'n Hele berg met rapen,
En tog kon die arme Flippie Nog kon hij van honger niet slapen. Van honger nie slape. (Schonken t.a.p.)
(Die Huisgen. Jan. 1923, bl. 385.)
„My pa bou 'n huis" is een van die mees wyd en syd verbreide uittelrympies in Suid-Afrika. In Nederland skyn hy onbekend te wees, altans ek kon hom nergens trugvinde. Hy kom by ons in tal van variante voor:
») Vgl. v. Vloten 42.
*) Variante by v. Vloten 41—2; vgl. ook Boekenoogen, Ö.R. 20 v.



70
(a) My vader het 'n huis. In die huis is 'n kamer In die kamer is 'n kas In die kas is 'n laai, In die laai is 'n brief, In die brief staan geskrywe: Jan Kalintjie hoenderdief.
(b) My pa het 'n huis gebou, In die huis is 'n kamer, In die kamer is 'n laai, In die laai is 'n brief, In die brief staan geskryf: Jan Kolonie, Hy ry op 'n ponie,
(Die Huisgenoot, Des. 1922.) Hoendereierdief.
(Zastron.)
(c) My pa het 'n huis.
In die huis staan 'n tafel, Op die tafel staan 'n kas, In die kas is 'n laai, In die laai is 'n brief, In die brief staan: Jy is uit!
Wat sy inhoud en taalvorme betref is daar niks in ons rympie wat ons sou laat vermoed dat hy nie ook in sy oorsprong Afrikaans is nie. Wat egter wel onafrikaans daar uit sien is sy kettingrymagtige vorm. Dat die rympie ook oor die see tot ons gekom het, daaromtrent laat 'n Duitse liedjie ons nie lang in twyfel nie. Dit is getietel, „Was stand im Briefe" (s. Böhme Nr. 606—607) en word ter begeleiding van 'n kinderspeletjie gesing:
1. Hier ist der Schlüssel zum Garten,4. Neben dem Bett stand ein Tisch,&c. Hier ein Garten, da ein Garten 5. In dem Tisch war eine Schublade, In der Mitf ein Vierecksgarten. [&c.
2. In dem Garten steht ein Haus, 6. In der Schublade lag ein Brief, &c. Hier ein Haus, da ein Haus, In dem Brief stand geschrieben: In der Mirt' ein Viereckigs-Haus. Jedes soll seine Geschwister lieben
3. In dem Haus da stand ein Bett, &c. (Böhme Nr. 607, bl. 664.)
'n Staaltjie van die kinderliefhebbery om name „te spel sonder letters" is die volgende welbekende rympie:
(Amersfoort, Tvl.)1)
') Variante: 1 „My ma bou, ens." met slot, „Jan Kerliena hoenderdief" (Petrusburg); 2 'Slot (Albertinia): „Jan Kolonie hoenderdief"; 3My pa bou, ens.; slot: „Myoom Koos is 'n hoenderdief" (Ladybrand.)



71
Bobbejaan op 'n krans
Spel(de) Frans,
Deur sonder werwel;
Spel (Frans) van der Merwe(l).
(Petrusburg.)
Aan iets soortgeliks herinner die uitbofrympie, „Daar gaat 'n haas":
Sal Daar gaat 'n ha(a)s, is Piet van Sas, Skiet hom met die pyl, is Piet van Zyl, Deur die velletjie is ou Nelletjie, Deur die bientjie is ou Lientjie, Agter die randjie skrie ou Antjie, Oorkant die spruitjie sit ou Truitjie.
(Petrusburg.)
,„Sa! Daar hol 'n haas", sê Piet van Saas', so begin 'n variant van hierdie rympie, nog eens uit Petrusburg —
„Skiet hom met die pyl", sê Piet van Zyl, Deur die velletjie kruip ou Nelletjie, Agter die randjie sit ou Antjie, Deuskant die spruitjie sing ou Truitjie.
Ook nog in ander distrikte, Ladybrand en Bethulie, is die rympie bekend. Sy inhoud daar bewys meteen dat die werkwoord „sê" ewe goed in die Petrusburgse variante moet deurgevoer word. Dit lui in Ladybrand:
„Daar trek 'n hasie", sê oom Karei Visagie; „Skiet!" sê oom Piet, „Dis te kort", sê ou Delport; „Dis oor die randjie", sê sus Antjie.
In hierdie lig beskou, word dit 'n dramatiese verhaaltjie in plaas van enkel 'n soeke na passende ryme.
Die Bethuliese lesing sit die geskiedenis nog voort tot waar eindelik die jagbuit verorber word:
„Daar trek 'n hasie", sê Jan van Sasie,1) „Skiet hom met die pyl", sê Jan van Zyl, „Dis oor(h)een", se Piet Voorbeen,1) „Dis deur sy stertvelletjie", sê ou Jan Nelletjie.
l) Visagie (?) ») (?)



72
„Dis oor die randjie," sê ou Antjie,
„Dis mis," sê Jan Vis,')
„Dis raak," sê Jan Kraak, *)
„Sit hom in die potte," sê ou van Otto,
„Braai," sê ou Kraai,')
„Dit smaak lekker," sê ou Bekken
In 'n ander rympie is skilpad die wild waar jag op gemaak word:
Oom Kraai die kom met pyl en boog, En skiet oom Skilpad in die oog.
(Petrusburg).
Of meer uitgebreid,
Oom kraai gaat uit met pyl en boog; Hy skiet vir skilpad in die oog. Oom skilpad was so net en vet, Daarom skiet oom kraai so net.
(Die Huisgen. Des. 1922 bl. 335.)
Die Nastergaal (nagtegaal) is in die Vrystaat 'n klein swart voëltjie met wit geteken, en met 'n sterk gevarieerde sang. Dit word algemeen geloof dat hy ander voëls naboots; vandaar ook sy twede naam, „Koggelaar". Op hierdie sogenaamde gebrek aan eie sang sien die volgende uittelrympie:
Ieder voël het sy taal, Uitgesonder Nastergaal.
(Petrusburg.)
Die persoon op wie „nastergaal" „val" is „uit"; dit word onderstreep, deur nogmaals op die kind te wys en „Nastergaal" te herhaal, sodat die woord tweemaal na elkaar met verskil van toon gehoor word.
Saam met „Jan Fiskaal" (vgl. bl. 39) kom die nagtegaal in 'n twede uitbofrympie voor:
Janfiskaal en nagtegaal. A. B. C. D. bof!
(Die Huisgen. Des. 1922, bl. 335.)
(?) *) Vermaak (?) ') Dry (?)



73
'n Belangryke afdeling uïttelrympies, vir wie volgens sywers en letters sy indeling wil maak, vorm die wat met A-B-C begin. „Aus der Schule" noem Böhme hulle; daarmee is seker tereg ook hulle plaas van herkoms aangegee.
Die bes bekende by ons is „A. B. C. die hondjie gaat mee". Dit mag wel 'n enkele keer as uittelrympie optree,*) meesal is dit tog maar 'n kinderympie sonder meer.
(a) A, B. C, (b) A, B, C,
Die hondjie gaat mee, Die hondjie gaat mee,
Die katjie bly tuis *bly tuis
In die groot kombuis. Om te pas op die huis.
(Calvinia.) (W orcester.)')
(c) A, B, C,
Hondjie gaat mee, Kat bly tuis, Woefs! sê die muis, In die kombuis.
(Paarl.)»)
Volgens die Nederlandse versies is dit dikwels die kat wat mee gaat: die spreekwoord word dan waar: „Als de kat van huis is dansen de muizen op tafel".
A, B, C,
de kat gaat mee, de hond blijft thuis, piepl zei de muis in 't vogelhuis.
('t Daghet Bk. II bl. 82.) *)
Soos dikwels gebeur het ook hierdie rympie 'n nuwe vorm in S.-Afrika gekry:
A, B, C, Waarnatoe? Daantjie le Roux.
Hondjie gaat mee, Wat gaan maak? Doppie steek. Hoeveel syn? Oulap syn. Watter soort? Brandcwyn.
(Paarl.)
') Vgl. Die Huisgenoot t.a.p. *) Naam van kind word ingevoeg. *) Vgl. ook Die Huisgenoot Des. 1922, bl. 334. *) Vgl. ook Schonken bis. 66, veral die laaste reëls: „Piep! sê die muis, ens."
*) Vgl. ook v. Vloten 4; CT. VII, 240.



74
As spotliedjie meer, word nog die volgde A-B-C-rym gebruik:
(A frikaans) (a) A, B, bof!
My meester is 'n mof (Petrusburg.)
(Nederlands) A, B. bof!
De meester is een mof;
A, B. boonen,
Een klapje op je konen.
(v. Vloten, 42.)
(b) A, B, boek,
Die meester sit in die hoek,
Met 'n hele skottel koek,
En slaat die kinders wat vloek.
(Zastron.)
Eindelik moet hier nog genoem word die rym „A-Abel, B-Babel" wat in verskillende Wes-Europese lande voorkom, o.a. in Switserland as „A-Abel, 'b-Babel, c-Zinke, d-Dieb", ens. (vgl. Rochholz bl. 131) CT.. VII, 243—4 noem hom onder die aftelryme. 'n Afrikaanse versie uit Petrussteyn en 'n Nederlandse in die Biekorf IV, 48 lui respektiewelik:
(Afrikaans) A-Abel. B-Babel. C-Cnoffel. D-Doffel. E-Edelman. F-Fluit. G-Goudsmit. H-Hoenderdief. I-Inkpot. J-Jonker. K-Kranker. L-Langbeen. M-Mospot. N-Neutekraker. O-Olifant. P-Piepnes. Q-Quagga. R-Ryer. S-Stryer. T-Tafelmaker.
(Nederlands) A-Abel. B-Babel. C-Cek. D-Dienare. E-Eêlman. F-Fijgeman. G-Gek. H-Hypocrit.
K-Kandelare.
L-Luttelare.
M-Mandemaker.
N-Notekraker.
O-Oppel.
P-Poppel.
Q-Quikelsteert.
R-Roert-de-pot.
S-Sch u i m t-de-pot.
T-Trommelstok.
U-Enkele U, vee.



75
U-Uil.
V-Vlermuis.
W-Waenhuis.
X-linker(?) Z-Zinker.
W-Dobbele U, wee. X-Ekse, wee, zee. 't Is 't laatste van den A-B-C!
'n Fragment (A tot F)uit Heilbron, O.V.S. het F-Fransman, G-Gek; een uit Zastron, E-Esel, G-Gaffel; 'n twede versie by CT. VII, 243 het o.a. F-Fransman, I-Inktpot, J-Jonkheere, W-Wagenmaker.1)
Die aftelrym „Olke-bolke ens" is slegs nog gedeeltelik verstaanbaar:
(Afrikaans) (Nederlands)
(a) (b) (a) (b)
Olke, Olke, Holleken, Ölleke
bolke bolke, Bolleken, bölleke
roerie-solke; re mie, solke; Rubens-holleken; rü re bölleke
Olke, Olke, Holleken, Ölleke
bolke, bolke, Bolleken, bölleke
knor knol! Knol knoui
(Amersfoort, (Die Huisgen. (CT. VIII bl. 288.) ('t Daghet
Die rympie word in S.-Afrika gebruik vir uittel by die speletjie blik-(h)aaispaai (Eng.: I spy). Die tel geskied op die vuiste van die spelers. Die hand waarop „knol" val word agter die rug gehou. Wie die eerste sy twee vuiste agter die rug het „hou oë toe". Ook in Europa word by hierdie rympie op de vuiste getel. Op die vuiste dui verder die woorde „holleke" en „bölleke" wat saam hang met „hol" en „bol", en dus „holtes" en „knoppe" beteken. „Knol" is dan ook die korrekte vorm hier.
Die onverstaanbare uitbofrympie,
') Literatuur: Böhme Nrs. 1429—1445; Bolland: Bimes et Jeux 326—7 en 367—8.
[Tvl.)
[Des. 1922 bl. 334.)
[II, bl. 38.)
Okene, bókene, berrie makökene, Errika, berrika, bas.
(Stellenbosch.)



76
word soms opgevat as 'n variant van „Olke-bolke". 'n Vergelyking met soortgelike ryme meegedeel by G. F. Northall, E. F. R. bl. 347, bewys egter dat dit eerder van 'n Engelse origineel afkomstig is. Daar lui dit: „Horcum, borcum, curius corkum, Herricum, berricum, buzz", en „Haulk' em, baulk' em, muni, corkum, Hellicum, bellicum, buzz".
Nog meer verbrei en ingeburger as hierdie, en net so onverstaanbaar, is die Engelse „Eena, deena, dina, dust"; dit is selfs besig om Afrikaanse vorme aan te neem.
(Arikaans) (Engels)
(a) Ina, dina, daina, dou, Ena, deena, dina, doe, Ketle, fina, faina, fou, Catle, fina, fina, foe,
Iets, piets, muskadel, Each, peach, must be done,
Twillar, twillar, twenty-one. Twella, twella, twenty-one.
(Zastron.) O-u-t spells, „out"
(Zastron.)
(b) Ina, dina, daina, dou, Een, deena, dina, dust, Skotle, fina, faina, fou, Catla, weela, wila wust, Ing, ping, die muskadel, Spit, spot, must be done, Kom verby jou vrotte vel') Twidlam,twidlam,twentyone.
(Petrusburg.) (Gregor, 31.)
(c) Eina, deina, dana, das, Pietle, weina, wana, was, Ink, pink, blèr,
Poeil Poeding stink.
(Angola.)
(d) Eina, deina, dana, das, Skotla, weina, wanr, was, Iets, piets, muskadel,
Gras, strooi, wolf is die man.') (Heilbron.)
>) Die meeste uittelrympies word in S. A. gebruik by speletjies soos „Blikhaaispaai", Wegkruipertjie, en Vrot. Wie die vrot „het" probeer iemand anders aan te raak en so die vrot aan hom „te gee". Hierdie laaste sit op sy beurt dan weer die vervolging voort. In sommige dele van Nederland is die speletjie ook onder hierdie naam bekend, (vgl. 't Daghet VI, bl. 16. en XXII, bl. 27.
*) Dus by die sogenaamde wolf-speletjie.



11
In die woorde waarmee hierdie ryme begin, wil sommige Keltiese numeralia sien. Die ryme moet dan wel heel oud wees. So moet ons bes moontlik in die eerste woord van die Nederlandse rympie, „Eun, deun, dip," ens., ook die lidwoord een sien. „Deun" is dan slegs 'n rymende herhaling van „eun". Sulke herhalinge is klaarblyklik ook nog enige van die ander woorde verder die rym in.
(Afrikaans) (Nederlands)
Eune, deune, dip, Eun, deun, dip,
Vette kane kip, Ikkerde kane flip,
Vette kane, Ikke de kane boekenemane,
Bakke bane, Eun, deun, dit.
Eune, deune, dip. (v. Vloten, bl. 153.) (Die Huisgenoot Des. 1922, bl. 335.)
Un, dun, dup, Zeven kannen kup, Zeven kannen bakebane, Un, dun, dup.
(K. V. B. II, 443.)



II. DIE PIEKNIEKDANS EN PIEKNIEKLIED.
Die rympie en sprokie neem, — dit het geblyk uit wat sover behandel is — 'n vername plek in in die wêreld van die kind. Belangryker is egter nog die kinderspel. Ook hier is daar soms elemente uit die vroegste tye bewaar. In sy speletjie is die kind konserwatief net so goed as m die rympie. Die spel en dans vergesellende ryme, op sigself genome, dra dikwels dieseifde karakter as die wat ons sover leer ken het. Die groepe sluit mekaar dan ook nie uit nie; wat op die een plek as kniedeun gesing word, kan dansbegeleiding op 'n ander wees.
Alvorens egter tot die behandeling oor te gaan van danse en spele, soos ons die vandag in Suid-Afrika aantref, dien ek eers nog melding te maak van 'n klein aantal ryme en liedere, wat in meer as een opsig baie belangryk is, en so min of meer 'n groep vorm, wat sy plek bes vind op die drempel van daardie wêreld van dans en sang wat ons spoedig sal betree. Sommige uit hierdie groep vorm 'n enkele keer hier en daar nog die begeleiding vir 'n dans; meesal, egter, is hulle nog maar bloot as lied of rym bekend; die fossiele van oue danse sou mens hulle kan noem.
Veral om hulle vorm, gewoonlik die kumulatiewe, is hulle interessant: hulle staan so op een lyn met die sprokies met herhalinge, deur die Franse randonnées genoem. Een van die bekendste van hierdie sprokies is in Suid-Afrika die van die verlore ertjiekorrel, deur Dr. Groenewald, op bis. 43-46 behandel, of, in 'n ander vorm, van die muis wat sy stert verloor het. Hierdie laaste versie, waarvan 'n fragment my uit my jeug bygebly het, soos hy my deur Kaffers vertel was, het ongeveer die volgende inhoud: Die kat het die muis geja. Juis toe die muis die gat wou inspring, byt die kat hom sy stert af. Teenoor die muis se smeke om sy stert trug te kry, stel die kat die kondiesie dat hy hom 'n bakkie



79
melk bring. Die koei weier egter om melk te gee, en vervolgens, een na die ander, die hond om die koei te byt, die stok om die hond te slaan, die vuur om die stok te brand, die water om die vuur te blus en die os om die
water te drink 2)
'n Derde versie van dieselfde storie is by ons bekend as „Hok, ootjie, hok":
„Een dag was daar 'n ou vrou. Sy het na die mark gegaan met 'n mandjie eiers, 'n mandjie botter en 'n fles moerbeistroop. Dit het sy gou alles verkoop, en toe koop sy 'n varkie. Sy het toe 'n riempie aan die vark se agterpoot vas gemaak en toe: „Nou huls toe"! Toe sy by die huis kom wil die vark nie in die hok gaan. Sy was naderhand stok flou, en toe gaan sit sy maar op 'n klip langs die hok en sê toe:
„Stok, slaan die vark!" Die stok wil die vark nie slaan nie, Die vark wil nie in die hok gaan nie. „Hok, ootjie, hok!"
„Vuur, brand die stok!" Die vuur wil die stok nie brand nie, Die stok wil die vark nie slaan nie, Die vark wil nie in die hok gaan nie. „Hok, ootjie, hok!"
„Water, blus die vuur!"
Die water wil die vuur nie blus nie,
Die vuur wil die stok nie brand nie, ens.
„Koe, suip die water!"
Die koe wil die water nie suip nie, ens.
„Man, slag die koe!"
Die man wil die koe nie slag nie, ens.
„Riem, hang die man!"
Die riem wil die man nie hang nie, ens.
') Vgl. ook vir ongeveer dieselfde geskiedenis, „De Zeg van 't Ketteken en van 't Muiske" in 't Daghet 1889, bl. 75-6. Om sy stert trug te kry gaat die Muiske hulp afsmeek by „koeike", „maaier", „schoenmaker", „koeske", „molder".
79



SO
„Muis, kou die riem!"
Die muis wil die riem nie kou nie, ens.
„Kat, vang die muis!"
Die kat wil die muis nie vang nie, ens.
„Hond, byt die kat!" Die hond byt die kat, Die kat vang die muis, Die muis kou die riem, Die riem hang die man, Die man slag die koe, Die koe suip die water, Die water blus die vuur, Die vuur brand die stok, Vark in die hok.
(Stellenbosch.)
Versies van hierdie kettingsprokie word oor 'n groot gedeelte van die aarde aangetref. Hulle verskil soms aanmerkelik met betrekking tot die aanleidende oorsaak van die handeling en die getal en aard van die opgesomde voorwerpe wat aan die handeling deel neem. Wat egter heel dikwels konstant bly is die volgorde, hond *) - stok - vuur
- water - os (koei2) ens.) Dat die hond in ons versie
hierbo aan die einde op tree mag ons dus gerus as 'n klein afwyking van die normale toestand beskou. In Vlaams-België is dit Sieken en Seiken wat uit gaan „om hout te rapen, mer toen ze hunnen mutserd vol hadden en wou Sieken niet mee naar huis toe gaan". Seiken ontbied vervolgens hond, knuppel, vuur, water, os, slagter en Dood om Sieken tot huis toe gaan te dwing.s) Die bekendste Duitse versie is die van Joekel (vgl. die Engelse, „This is the house that Jack built"), wat deur sy heer gestuur word om iets te doen, soms, soos in Swabe en Switserland, om pere van die boom af te skud, of soms ook wel, soos in Vogtland, om hawer te sny. Daar Joekel nie trug kom nie, moet sy baas die
') By Dr. Groenewald t.a.p. „slang". *) Vgl. v. Vloten 141 v. *) 't Daghet 1877 bl. 59.



81
hulp in roep, op die ry af, van hond, vuur, water, os, slagter, beul, en duiwel om hom te haal.4) Nader aan „Hok, ootjie, hok", en die twee Nederlandse versies by v. Vloten staan die Engelse sprokie, «The Woman and her Pig (or Kid)", wat ook in Swede, die Elsas, Seweberge, en enigsins gevarieerd, in Frankryk voorkom. In 'n skotse versie koop die ou vrou 'n bokkie. Op weg na huis probeer sy bessies van 'n struik af pluk, maar die bessies sit vas. Sy laat die bokkie haar huisie oppas en gaan hulp soek by hond, stok, vuur, water, os, byl, smid, tou, muis, kat, melk. Die kat drink eindelik die melk en dit bring almal, die een na die ander, in aksie.
Die storie van die bokkie is ook ingelyf in die Joodse liturgie in verband met die Paasfees; dit lui in Aug. Gittée se vertaling na Z. Simrock, Das deutsche Kinderbuch nr. 1040, meegedeel in Volkkunde I, bl. 256—7, as volg:
1. Een bokje, een bokje dat mijn vader kocht voor twee zilverlingen.
2. Dan kwam de kat, die het bokje opat, dat mijn vader kocht voor twee zilverlingen.
3. Dan kwam de hond die de kat beet, die....
4. Dan kwam de stok, die den hond sloeg, die
5. Dan kwam het vuur, dat den stok verbrandde, die
6. Dan kwam het water, dat het vuur uitdoofde, dat
7. Dan kwam de os, die het water opdronk, dat....
8. Dan kwam de slachter die den os slachtte, die....
9. Dan kwam de engel des doods, die den slachter, doodde, die
10. Dan kwam de Heer, gezegend zij hij 1 die den engel des doods doodde, die den slachter doodde, die den os slachtte, die het water opdronk, dat het vuur uitdoofde, dat den stok verbrandde, die den hond sloeg, die de kat beet, die het
>) Vgl. Bochholz bl. 149; Eckenstein bis. 115 v.v.
6



82
bokje opat, dat mijn vader kocht voor twee zilverlingen".1) Hierdie sprokie word deur party joodse geleerde opgevat as 'n gelykenis, wat die toestand van die Jode ten tyde van die Kruistogte moes uitbeeld: die vader is Jehoya, die bokkie Israël, die kat die Assyriërs, die hond die Babyloniërs, ens. Weer andere meen dat die lied aantoon hoe daar in die wêreld mag bo mag is, en meester bo meester: wie sondig is oorgelewer aan 'n sterkere as hyself.
Sedert 1727, toe Probst van der Hardt 'n Latynse dissertasie, De Haedo, oor die Hebreeuse sinagoge-lied geskryf het, werd min of meer aangeneem dat mens in hierdie versie die oorspronklike komposiesie van die verhaal moet sien, wat dan enigsins gemutileerd in die algemene volkstaal oorgegaan het.') Dit is egter twyfelagtig of hierdie opvatting juis is. Meer waarskynlik lyk die veronderstelling, veral ook met die oog op vorme soos die van Joekel, waar die bokkie nie voorkom nie, dat die oorspronklike versie veel verder trug lê, en eers later in die Joodse liturgie opgeneem is.
Die verklaring vir die ontstaan van die rympie sou dan kan gesoek word in primitiewe opvattinge en gebruike in verband met die towery. 'n Voorwerp wat die mens op prys stel — en lewensmiddele is sulke voorwerpe in 'n primitiewe samelewing — is onbruikbaar geword omdat dit getoor is. Om die betowering, wat op alles val, wat met die voorwerp in aanraking kom, ongedaan te maak, moet stap vir stap trug gegaan word tot die punt waar die heksery ontstaan het.8) Aan so'n verklaring word krag bygeset deur 'n Franse versie waar 'n wolf uit die bos moet verja word; dit geskied deur 'n torenaar wat daartoe dieselfde oue reeks, hond,
>) Vgl. Eckenstein bl.129—30; Böhme Nr. 1260 (a-b)bl. 263, (Joekel); Nr, 1260 bl. 265-6 (Das Zichlein); Erk u. Böhme III, 831 v. Nr.3138; Rochholz bl. 153; Groenewald bl. 46.
^ Dit is ook die opvatting van Rochholz, Böhme, Groenewald o.a.
•) Vgl. Eckenstein, bl. 122 v.



83
Stok, vuur, water, kalf, slagter, Duiwel, te hulp roep.1) Ook die digvorm van ons rympie pleit vir 'n primitiewe oorsprong; dit is dieselfde as gebruik word by die Liedere der Getalle waarvan die inhoud 'n voor-christelike oorsprong verraai.2)
Die opvattinge hierbo meegedeel is so min of meer die offisiële by folkloriste. Dit bly egter nog altyd twyfelagtig of mens meer agter so 'n storie moet soek as enkel maar 'n eenvoudige vertelling. Wie in 'n primitiewe samelewing aan 'n helper denk, denk aan sy hond, en wie hier 'n dwangmiddel nodig het gryp 'n stok. Van stok uit is dan verder noueliks 'n ander reeks denkbaar as vuur, water, os (koei, kalf !) Daar bestaan dus 'n vaste reeks voorwerpe, wat in 'n sprokie met die inhoud en vorm van bogenoemde deur maatskaplike en fiesiese wette, as 't ware, bestem word om in 'n vaste volgorde op te tree. Ontstaan sulke sprokies dus — en mens kan jou moeilik voorstel dat hulle nie sou moes ontstaan nie — dan is die waarskynlikheid groot dat hulle oral, selfs ook onafhanklik van mekaar, die reeks, hond — stok — vuur — water — os.... sal bevat. Dat dit so is bewys die afwykinge tussen die versies onderling, sodra meer voorwerpe aan die reeks toegevoeg word.
Terwyl dus die towerkunsteorie aan die een kant 'n aardige verklaring vir ons sprokie lewer bly dit tog nog 'n hipotese wat nie sonder meer as die volle waarheid mag aanvaar word nie.
Hoe seer die willekeur sy rol speel by ryme van hierdie soort, leer die benaminge in 'n ander een ons, wat in SuidAfrika liefs om die ossewa draai, maar in Nederland en Duitsland,3) waar hy ook verbreid is, meer oog het vir die boerdery in die algemeen.
') „Le conjurateur et le loup" by Rohholz, bl. 153 aangehaal. *) Vgl. „Het Lied der Twaalf Getallen", CT. VII, 225 v.v.: J. Bols: H.O. V.L. nr.49; De Coussemaker, nr.43. ») Vgl. Rochholz, bl. 163-170.



84
(Afrikaans) (Nederlands)1)
1. As ek 'n man is, 1. Daar was er eens een mannetje! dan moet ek ook 'n plaas hé; dat was niet wijs,
as hulle my kom vra, en die bouwde-n-een huisje
hoe heet my plaas. al op het ijs,
Over - die - Berge heet my plaas. en hij wou dat hij een hoentje had:
tjiptjip mijn hennetje, 's avonds in de korte kooi en 's morgens in het rennetje.
2. As ek dan 'n plaas het, 2. Toen wou hij dat hij een haantje had: dan moet ek ook 'n vrou hê; kokkelekaan zoo heet mijn haan, as hulle my kom vra, tjiptjip mijn hennetje, enz.
hoe heet my vrou — Hartjieliefie heet my vrou, Over - die - Berge heet my plaas.
3. As ek dan 'n vrou het, 3. Toen wou hij dat hij een schaapje dan moet ek ook 'n kind hê; [had: As hulle my kom vra, blê [zoo] heet mijn schaapje,
hoe heet my kind — kokkelekaan [zoo] heet mijn haan
Welbemind heet my kind, [enz. Hartjieliefie heet my vrou,
Over - die - Berge heet my plaas. »"
4. As ek dan 'n kind het, 4. Toen wou hij dat hij een kalf had: dan moet ek ook 'n meid hê; ducdalf zoo heet mijn kalf,
As hulle my kom vra, ens. blê [zoo] heet mijn schaapje, enz. Welbereid heet my meid, Welbemind heet my kind, ens.
5. As ek dan 'n meid het, 5. Toen wou hij dat hij een koe had: dan moet ek ook 'n jong hê; nametoe zoo heet mijn koe,
as hulle my kom vra, ens. ducdalf zoo heet mijn kalf, enz. Swarte tong heet my jong, Welbereid heet my meid, ens.
6. As ek dan 'n jong het, 6. Toen wou hij dat bij een paard had: dan moet ek ook 'n os hê; vlasstaart zoo heet mijn paard,
As hulle my kom vra, ens. nametoe zoo heet mijn koe, enz.
Lospetos heet my os,
Swarte tong heet my jong, ens.
1) „Te Mechelen heet dit 'n volksliedje, terwijl het te Waregem
als knieliedje gebruikt wordt; Lootens en Peys, Bols, en Van Vloten geven het als kinderliedje". (CT. IV, bl. 287.) Ook in S.-A. is dit as liedjie bekend.



85
7. As ek dan 'n os het, 7. Toen wou hij dat hij een wagen had: Dan moet ek ook 'n wa hê; welbehagen zoo heet mijn wagen, As hulle my kom vra, ens. vlasstaart zoo heet mijn paard, enz. Swaar dra heet my wa,
Lospetos heet my os, ens.
8. As ek dan 'n wa het, 8. Toen wou hij dat hij een knecht had: dan moet ek ook 'n sweep hê; alberecht zoo heet mijn knecht, As hulle my kom vra, ens. welbehagen zoo heet mijn wagen enz. Lange reep heet my sweep,
Swaar dra heet my wa, ens.
9. As ek dan 'n sweep het, 9. Toen wou hij dat hij een meid had: dan moet ek ook 'n ploeg hê; wel bereid zoo heet mijn meid, As hulle my kom vra, ens. alberecht zoo heet mijn knecht, enz. Swarte spoeg heet my ploeg,
Lange reep heet my sweep, ens
10. As ek dan 'n ploeg het, 10. Toen wou hij dat hij een vrouw had: dan moet ek ook 'n juk hê; zeer getrouw zoo heet mijn vrouw, as hulle my kom vra, ens. wel bereid zoo heet mijn meid, enz. Losruk heet my juk,
Swarte spoeg heet my ploeg, ens.
11. As ek dan 'n juk het, 11. Toen wou hij dat hij een kind had: dan moet ek ook 'n skei hê; wel bemind zoo heet mijn kind, As hulle my kom vra, ens., zeer getrouw zoo heet mijn vrouw, Groot baklei heet my skei, wel bereid zoo heet mijn meid, Losruk heet my juk, alberecht zoo heet mijn knecht, Swarte spoeg heet my ploeg, welbehagen zoo heet mijn wagen, Lange reep heet my sweep, vlasstaart zoo heet mijn paard, Swaar dra heet my wa, nametoe zoo heet mijn koe, Lospetos heet my os, ducdalf zoo heet mijn kalf, Swarte tong heet my jong, blê [zoo] heet mijn schaapje, Welbereid heet my meid, kokkelekaan zoo heet mijn haan, Welbemind heet my kind, tjiptjip mijn hennetje, Hartjieliefie heet my vrou, 's avonds in de korte kooi,
Over - die - Berge heet my plaas. en 's morgens in het rennetje.
(Petrussteyn). (Hoffmann v. F., Nederl. Volkslieder nr. 184, bl. 324, aangehaal by F. v. Duyse II, bl. 1371).



86
Die uiteflike besittinge van 'n famielie, sy lede en bediende, sy vee en vervoerraiddele, dit is die onderwerp hier: alles is ewe in reliëf geplaas met sprekende eiename. In sy konkreetheid en sy skildering van 'n geheel met enkele tiepiese trekke vertoon die komposiesie so eg die karakter van die kinderrym. Die korte vertellende inleiding by die meeste Nederlandse variante aanwesig, ontbreek by die Afrikaanse; die laasgenoemde kom so, ook wat die telkens weerkerende „As hulle my kom vra" betref, nader te staan aan lesinge soos die by Bols1), waarvan die aanhef lui: —
En als ik wil gaan huishoün,
dan moet ik hebben een hin;
en alle menschen die vragen aan mij *)
hoe da' 'k mijn hinneken heeten zou.
Preis heet mijn hinneken, enz. In Duitsland is ons liedjie oorbekend veral in die redaksie van die Wunderhorn (s. Rochholz bl. 165) met die beginreels: — „Als ich ein armes Weib war, zog ich über den Rhein". Die Nederlandse lesinge verskil nogal onderling, veral ook in sake die aantal opgesomde voorwerpe en hulle benaminge. Dit spreek dus vanself dat die verskillende Afrikaanse redaksies sig ook nie almal sal beperk tot die beskeie proporsies van die een uit Petrussteyn nie, al laat hulle vorm gis dat hulle almal van een en dieselfde origineel stam. Een uit Zastron, „As ek 'n plaas het, wil ek ook 'n vrou hê", brei sig uit veral deur in te gaan op die voorwerpe wat by die wa tuis hoort; 'n ander, ook uit die „Onderveld", is dit veral om 'n groot aantal diere te doen. Die laaste is ook interessant weëns sy neiging om aan ieder voorwerp die naam te gee van een of ander artiekel uit die kruidenierswinkel, 'n hebbelikheid wat seker sy oorsprong vind in die omsetting van „welbemind" in „pepermint". Hier volg die eerste en die laaste koeplette van altwee redaksies:
') E. O. V. L. nr. 98, bl. 238: s. F. van Duyse, II, bl. 1374 v. *) Vgl. O. F". X. bl. 71: „Lea, de vrouw, die vraagt aan mij," ens. Willems O.V1. L. nr. 255, bl. 527: „alle lieden vraegden mij," ens.



87
a. (uit Zastron).1)
As ek ook 'n plaas het, dan wil ek ook 'n vrou hê; as hulle my vra hoe hiet my vrou — Hartjie-my-liefie so hiet my vrou, Over-die-Berge hiet my plaas
As ek ook die os het dan wil ek ook die sweep hê; as hulle my vra hoe hiet die sweep Soorte seep hiet die sweep, Lossebos ') hiet my os, Welberou hiet my tou, Swartesop hiet my strop, Op-'n-ry hiet my skei, Welbedruk hiet die juk, Swaar dra hiet my wa, Swarte tong hiet my jong, Welbereid hiet my meid, Welbemind hiet my kind, Hartjie-my-liefie so hiet my vrou, Over-die-Berge so hiet my plaas.')
b. (in Die Huisgenoot, . fMaart 1923, bl. 475). As 'n mens 'n plaas het, dan moet jy ook 'n baashê; Ronde-Kaas heet jou baas, Anderkant-die-Randjies is
[sy plaas.
As 'n mens 'n muis het, dan moet jy ook 'n huis hé. Sonder Kruis heet jou huis, Hou-in-die-Huis heet jou muis, Swaar-om-te-vat heet jou kat, Dfk-en-rond heet jou hond, Sonder stert heet jou perd, Rou Biltong heet jou jong, Pot Konfyt heet jou meid, Pepermint heet jou kind, Saartjielief heet jou vrou, Ronde-Kaas'heet jou baas, Anderkant-die-Randjies is
[sy plaas.
Nog 'n derde stuk, met dieselfde rymskema, die kumulatiewe, kom hom hy ons tweetal voeg. Dit is die „Lied van die boom". Willems, Nr. 251, doop dit 'n „Meilied". Lootens en Feys, die dit as Nr. 144 in hulle versameling gee, merk daarby aan, dat dit gesing werd terwyl daar om 'n boom of enig ander voorwerp gedans word. In Denderleeuw was dit 'n twintigtal jare gelede nog 'n rondedans: „Cette ronde se chante particulièrement a Cassel et dans les enjtirons", sê De Coussemaker (Nr. 110). Nergens word daar
') Meegedeel deur die Heer Abraham de Wet. *) „ Welbegos" in 'n var. uit Koffiefontein: verder o.a. „Neuk-maar-op heet my bok."
*) Literatuur en variante: CT. TV, bl. 270—287; F. van Duyse O.N.L. II,bl. 1377, vgl.J. Bols: H.Q.VJ,. (1897) nr.08, bl. 238; Driem. Bid. V, O.VL., nr. 256; Lootens en Feys: nr. 119 bl. 214. v. Vloten, bis. 138—9; Rochholz, bl. 163—170. Böhme, bis. 268 v.v.



88
egter, waar die lied verder aangehaal word, gesê dat dit 'n dans begeiei nie, wat laat vermoed dat dit in Europa, net soos in Suid-Afrika, sonder dans gesing word. Ook Kalff, „Het Lied in de Middeleeuwen" bl. 540, verklaar, dat, sover hom bekend, by hierdie lied nergens in Holland meer gedans word. Die volgende melodie is uit Petrusburg:
fraaie èak.0 tak! Die boomstaat op die aarde en bloei 50 skoon.
(Afrikaans) (Nederlands) Die Boom. Het Lied van den Boom.
Daar staan 'n boom in die aardel) De boom die stond in 't aardrijk En bloei so skoon — O boom! En bloeide zoo schoon.
Aan die boom sit 'n tak,
'n mooie tak!
'n lieflike tak!
Die tak sit aan die.boom,
Die boom staan in die aarde
En bloei so skoon — O boom!
En aan dien boom daar kwam een tak.
O, zoo'n overschoone tak!
De tak aan den boom,
En de boom stond in 't aardrijk,
En bloeide zoo schoon.
En aan dien tak, daar kwam een
[twijg,
O, zoo'n schoone twijg,
En de twijg aan de tak,
En de tak aan den boom, 1
En de boom die stond in 't aardrijk,
En bloeide zoo schoon.
En aan die twijg daar kwam een knop, O, zoo'n overschoone knop! En de knop aan de twijg, En de twijg aan de tak,
') Juister: Die boom staan in die aarde.



89
En de tak aan den boom
En de boom die stond in 't aardrijk,
En bloeide zoo schoon.
En van dien knop daar kwam een blad, O, zoo'n overschoone blad! En het blad van den knop, enz.
En aan die tak sit 'n nes,
'n mooie nes!
'n lieflike nes!
Die nes aan die tak,
Die tak aan die boom,
Die boom staat in die aarde,
En bloei so skoon — O boom!
In die nes lê 'n ei,
'n mooie ei!
'n lieflike ei!
Die ei lê in die nes,
Die nes sit aan die tak, ens.
En aan dat blad daar kwam een . nest, O, zoo'n overschoone nest! En het nest aan het blad, enz.
En in dat nest, daar kwam een ei,
O, zoo'n overschoone ei!
En het ei in het nest,
En het nest aan het blad, enz.
Van die ei kom 'n duif,
'n mooie duif!
'n lieflike duif!
Die duif kom van die ei,
Die ei van die nes, ens.
Van die duif kom 'n veer,
'n mooie veer!
'n lieflike veer!
Die veer kom van die duif,
Die duif kom van die ei, ens.
En van dat ei, daar kwam een jong, O, zoo'n overschoone jong, En het jong van het ei, En het ei in het nest, enz.
En van dat jong, daar kwam een oud, O, zoo'n overschoone oud! En het oud van het jong, En het jong van het ei, enz.
En van dat oud daar kwam een veêr,
O, zoo'n overschoone veêr!
En de veêr van het oud,
En het oud van het jong, enz.
Van die veer kom 'n bed,
'n mooie bed!
'n lieflike bed!
Die bed kom van die veer,
Die veer kom van die duif, ens.
En van die veêr daar kwam een bed, O, zoo'n overschoone bed! En het bed van de veêr, En de veêr van het oud, enz.



90
En op dat bed daar kwam een vrouw, O, zoo'n overschoone vrouw, En de vrouw op het bed, En het bed van de veêr, enz.
Op die bed lê 'n man, 'n'mooie man! 'n lieflike man! Die man lê op die bed, Die bed kom van die veer, ens.
Langs die man lê 'n vrou, 'n mooie vrou! 'n lieflike vrou! Die vrou lê langs die man, Die man lê op die bed, ens.
Langs die vrou lê 'n kind, 'n mooie kind. 'n lieflike kind! Die kind lê langs die vrou, Die vrou lê langs die man, ens.
En langs die kind lê 'n meid, 'n mooie meid! 'n lieflike meid! Die meid lê langs die kind, Die kind lê langs die vrou, Die vrou lê langs die man, Die man lê op die bed, Die bed kom van die veer, Die veer kom kom van die duif,
Die duif kom van die ei, Die ei lê in die nes, Die nes sit aan die tak, Die tak sit aan die boom, Die boom staat in die aarde, En bloei so skoon — O boom!
(Nondweni, Natal.)
Uit woordvorme soos „ei", en miskien „meid", blyk al die Nederlandse herkoms van die Afrikaanse redaksie. Die epieteta „mooie", „lieflike" keer ook in Nederlandse versies trug: „Een schoone boom, Een liefelijke boom!" (Ned. Museum (1889) II, bl. 220-224); „Zoo 'n schoone boom, zoo 'n liefelijke boom", (Ned. Museum II, bl. 224-50). Die „duif" en die „man" is net so min vreemd aan die Nederlandse redaksies: die Noord-Nederlandse versie by van Vloten het, implisiete ten minste, altwee:
O, zoo'n overschoone vrouw, En de vrouw op het bed, En het bed van de veêr, enz.
;r, ens. >u,
an, ens.
id, En van die vrouw, daar kwam een kind, O, zoo'n overschoone kind! En het kind van de vrouw, ou, En de vrouw op het bed, enz. n, ens.
meid, En van dat kind kwam een student, O, zoo'n overschoone student! En daarmee is het lied ten end, nd, O, zoo'n overschoone end! ou, En het end van het lied, an, En het lied van den boom,
En de boom, die stond in 't aardrijk, er, En bloeide zoo schoon, e duif, (v. Vloten bl. 149—50.)



91
En van dat ei daar kwam een duif, enz.
En op dat bed daar sliep een paar, enz.
Die „meid" vind ek in Nederlande versies nie trug nie; as dit uit 'n oorspronklik Nederlandse versie stam — en ek denk van wel — dan is dit 'n ander, as wat so ver opgeteken is. Die logiese vorm vir die einde van 'n „sprokie met herhalinge" het ook die meeste Nederlandse redaksies. As voorbeeld mag gelde 'n Friese J) meegedeel in die Ned. Museum t. a. p. 220-221:
En op dat bed daar kwam een frou, Frou, en het was so een liefelyke frou.
De frou fan het bed,
En het bed fan de feer,
En de feer fan het jong,
En het jong fan het ei
En het ei fan het nest,
En het nest fan het blad,
En het blad fan de tak,
En de tak fan de boom, En de boom die stond in 't aerdryk
En hy groeide so skoan.
Twee van die Afrikaanse variante in my besit (Petrusburg en Fauresmith) eindig met die vers oor die „ei": beide lees „So'n mooie boom, so'n fraaie boom". Die twede herhaal, soos in dieteks hierbo, „O, boom!"; die eerste, „O, boom!", „O, tak!" ens. 'n Ander, verkorte8) lesing uit Petrussteyn het: boom — tak — blad — nes — ei — duif — dons — veer3). 'n Vierde, Petrusburgse uit my eie jeugherinnering is gelyk aan die Natalse teks maar voeg twee voorwerpe
>) Uit „In Doaze fol alde Snyksnaren, bernerfjmkes, berneboarferijen, jongfolkswille, riedlingen, alde lieten, sprekwirden en yette mear, by enoar samletroch Waling Dykstra en T. G. v. d. Meulen (1882)".
*) D.w.s. sonder herhalinge.
*) 'n Laat gekome variant (Koffiefontein) het: boom-tak-nes-ei-duifdons-bed-man-vrou-kind-meid-luis (op die meid loop 'n luis, ens.); „O boom!" soos in die Natalse teks.



92
meer by; aldus: boom — rank — tak — blad — nes, ens. „Rank" is bes moontlik 'n verbastering van die woord „brank" (vgl. Engl. branch) in die Frans-Vlaamse lesing van De Coussemaker (bl. 335):
„Op den boom daar was een brank, ens."
„Op den brank daar was een tak, ens." Dat die woord „rank" op hierdie plek in Suid Afrika maklik kon weg val spreek van self. Met die oog ook op uitdrukkinge soos „Oboom!", wat nergens in die Nederlandse redaksies voorkom nie, sou ons dus kan aanneem dat die Afrikaanse versies van 'n onbekende Nederlandse variant van ons lied stam, wat seker ook nog die vorm „brank" bevat het.
By die meerderheid van die Afrikaanse variante het ons gesien hoe lig die einde van die lied verlore gaat. Dit is ook te verwagte, en tewens ook dat nuwe eindes maklik sal bygemaak word, veral by so'n lied waar mens enkel maar 'n nuwe voorwerp behoef te noem om 'n nuwe vers te kry. Soiets is ongetwyfeld met sommige Nederlandse redaksies gebeur. Die veer word nie al tyd 'n bed nie. „Den schoone pluim kwam op den hoed, den schoonen hoed", ens. lui dit by party (Ned. Museum (1889) bl. 221-223). By andere weer kom daar van die blad 'n knop, en van die knop 'n blom (Ned. Museum t. a. p. bl. 223-4), en van die blom 'n vrug (t. a. p. bl. 224-5). Soms tree daar i. p. v. die duif 'n „vink" op, en „Die vink die zong er een lied, een schoone lied", ens.
Besonder interessant is in hierdie verband 'n variant van ons lied in Rond den Heerd, jrg. 1874 bl. 27. Die boom word hier beskryf as „den goddelijken boom". Langs die gewone trappe boom — tak — nes — ei, kom die lied dan tot die volgende slot:
En in dat ei daar zat er een kind,
een goddelijk kind,
een kind, dat ons verlossen zal,
dat ons verlossen zal.
') Bond den Heerd t.a.p.



93
Die voorstelling van Maria's moederskap onder die sinnebeeld van 'n boom, met name, van die droë boom of braambos van Moses (Ex. III, 2-4 en IV) is heeltemal nie iets vreemds aan die kuns van die middeleeue nie. „Gelyk hij" (die braambos) „bernde en niet verbernde zoo was zij maagd en bleef maagd al wierd zij moeder".1) Soms smelt die beeld met die werklikheid ineen en word Maria binne in die brandende braambos voorgestel.
Maerlant(?), waar hy dit in die Bouc van den Houte oor die kruis het, sê dat daar in die Paradys 'n dorre boom gestaan het, waarop 'n kind lê, en rondom die boom heen was 'n slang gekrul. Die Paradysboom was dus ook soms sinnebeeld vir die Moeder-Maag en die boom veronderstel deur die uitdrukking „de tak uit den stam van Jesse", nie minder nie. In hierdie verband is dit dan ook van belang dat twee van die Vlaamse versies van ons lied (Ned. Museum t.a.p.) ook die betekenisvolle name dra van „Het boomken Jesse" (Wambeek) en „De boom van Jesse (Heyst-op-den-Berg).
Uit die bewoording van een variant, dus, en uit die tietels van twee ander, sou die gevolgtrekking miskien kan gemaak word dat die Lied van die boom tot die godsdienstige of mystieke sange behoort, 'n opvatting wat A. Duclos in sy artiekel in Rond den Heerd1) laat geld.
Dit is egter hoogs twyfelagtig of mens so'n geestelike idee agter die lied van die boom moet soek. Soos hy in Rond den Heerd verskyn het, is die lied waarskynlik niks anders as 'n vergeesteliking van die vroeëre wêreldlike lied van die boom „waarin thans de spruit van Jesse's stam, het goddelijk kind"*) optree. Onder die invloed van so'n vergeestelikte pastiche kon dus lig die geestelike tietels „Het boomken Jesse" en „De boom van Jesse" ook op die wêreldlike lesinge oorgedra word. En dit is in enkele gevalle gebeur. ») t.a.p.
*) Vgl. F. v. Duyse, bl. 1468.
93



94
Die opvatting van Pol de Mont in Ned. Museum t.a.p., dat, gesien die wyse waarop dikwels heidense formuliere en gebruike verchristelik werd, dit nie onwaarskynlik is nie, dat die boom van ons lied „oorspronkelijk niets anders zal geweest zijn dan de aloude voorgermaansche Waereldesch Ygdrasil of Boom des levens", is dan ook moeilik vol te houe. Die Yggdrasill-legende was waarskynlik nooit algemeen Germaans nie, maar is eers gedurende die Vikinger tydperk in Noorweë uit meer primitiewe voorstellinge in verband met die boomkultus ontstaan1). Een van die oudste bekende versies van ons lied, uit Frankryk n.1., waar daar talryke variante aangetref word, bevat verder ook niks wat aan geestelike sake laat denk nie*). Die lied is dus as draer van ou oorleweringe nie van belang nie8).
„Die lied van die Boom", soos reeds vroeër aangemerk, word soms as 'n „Meilied" aangegee. 'n Ou Meilied vind ons sonder twyfel ook trug in — om maar sy bes bekende Hollandse tietel te noem — „Het Patertje langs de kant"4). Soms — aan die Nederryn 6) en hier en daar in België en Nederland6) — word die dans nog in verband gebring met die Mei-feeste; maar meesal is, net soos in Suid-Afrika,
') Vgl. Mannhardt: Wald- und Feldkultus bl. 54 v.v.
*) By F. v. D., II, bl. 1463: verwysing na J. Tiersot in Revue des traditions populaires Paris, XIII (1893) bl. 523 v.
•) Literatuur (behatwe reeds aangehaalde): Snellaert: Oude een Nieuwe Liedjes, bl. 128: ook aangehaal by Scheltema: Nederl. Liederen uit de Vroegeren Ti)d, bl.267. Driem. Bid. XVI, bl. 144—145; 't Daghet III, bl.10—11; CT. II, bl. 82 - 94. Kalff: Het Lied in de M. E. bl. 540. Willems, nr. 251, bl. 261; Lootens & Feys, nr. 144; Böhme, bl. 266, nr. 1261, (Birnbaum—Zahlgeschicbte). Die lied is ook in Spanje bekend : sien F. v. D. t. a. p.
*) Vgl. Kalff, Het Lied in de M. E. bL 512—16, v. Vloten, 102—4, C.T. II, bis. 197 v.v. Lootens en Feys, Chants. pop. fUxm. nr. 102, bl. 195. Groenewald, bl. 23 v.v.
') Vgl. Erk. u. Böhme II, bl. 743.
«) Vgl. Volksk XI, 10; Ter Gouw, Volksvermaken, bl. 146; Groenewald, 281.



95
hierdie verband verlore gegaan, en word „Het Patertje" gedans jaar in jaar uit. Vóór die Boereoorlog werd dit in die Middelveld, om die dorp Petrusburg heen, deur groot en klein nog gespeel; dit was die populêrste van al die soenspeletjies. Dat ek die lied na die Boereoorlog nooit meer gehoor het nie, is ten dele seker toe te skrywe aan die diskrediet, waarin die soenspeletjie uit hygiëniese oorweginge langsamerhand begin te geraak.
In die Middelveld stond die spel bekend as „Kapatertjie", „Kompatertjie" en „Hy was in die Mei so bly". Daar was dus selfs daar, in 'n betreklik klein kolletjie, al teksverskil aanwesig. Ten einde nou die enig juiste vorm van die lied oral weer in eer te herstel, het niemand minder as die redakteur van Ons Klyntji dit toentertyd as sy plig beskou, om tot teksverbetering by te dra. „Daar is 'n oue liedji wat ons jonge mense in froegere jare baing gespeul en gesing het onder bostaande naam — Kapatertji lig jou Nonnetji op — en oek nou nog op sommige plekke speul en sing, en dit gaan mar met 'n flukse soenery gepaard, daarom glo dat dit so lang in di mode bly. Maar di woorde daarvan is erg fermink. Befoorbeeld reeds di benaming „Kapatertji"; dit kon ons al sien uit di teenstelling fan „Nonnetji"; mar ons jeug het wel di betekenis geweet fan 'n „Nonnetji", by ons bewaar in „Nói" en „Nonni", mar 'n „Patertji" was fer hulle 'n freemde ding, daarom het hulle mar op di klank af daarfan „Kapatertji" gemaak, want 'n „Kapater" ken hulle goed. Nou het ek al lank uitgekyk na di regte woorde fan di oue lied, en yndelik het ek dit gekry in 'n „Proeve van Nederlandsche Volkszangen sedert de XVde Eeuw door Mr. J. C. W. le Jeune", uitgegee in 1828, te kry an di Pêrelse Drukkery fer ls. 6d. Di skrywer, wat sekuur syn bronne opgé, waaruit hy di Lidere het, set onderan di liid „Mondelinge overlevering". Myn lesers sal seker graag wil weet hoe di liid oorspronklik in Holland gesing is, daarom gé ek dit hiir nou letterlik uit di oue boek. As een fan myn lesers dit in Afrikaans wil fertolk en dit
95



96
stuur, dan sal ek dit 'opneem; mar dan moet hy diselfde digmaat hou om dit te sing en oek hieran denk, dat „Mei" in Europa lentetyd is, soos by ons September"1).
Behalwe met sy teks het ons „Kapatertjie" ook nog in ander opsigte rede tot ontevredenheid gegee. Dit blyk uit Schonken se klag: „Het aardige oer-oude rondedans-spel van „Patertje langs de kant", dat nog voor weinige jaren bekend was, wordt tegenwoordig (overal?) metdesmakelooze begeleiding van ,Walking on the green grass' gespeeld".8) Dit was seker die toestand in die Kaapkolonie, waar „Made in England" altyd sterker as waardemerk van 'n hoër beskawing gegeid het as benoorde die Oranjerivier; in die ou Vrystaat in elk geval werd die lied nog so ongeveer op die ou wysie gesing.
Kapatertjie.
Ka- pa-Ier- rjie, Buig jou Svarle dop^Ka-pa-ler-ljie, lig jou.
ncnnie eens op. tiy waS in die JYlei so tuy ui die bJydskap wa3 in die üflei
wy.rïxi die tlyikap was in die Mei'
1.
Kapatertjie buig jou swarte dop, Kapatertjie lig jou nonnie eens op, Hy was in de Mei so bly En die blydskap was in de Mei.
2.
Kapatertjie, geef jou nonnie 'n soen, Dit kan jy nog sesmaal doen, Sesmaal, twaalfmaal nog een soen Hy was in de Mei, ens.
3.
Kapatertjie, gy moet skeiden gaan, Kannonnetjie, gy moet blyven staan, Hy was in de Mei, ens.
(Petrusburg.)
Naas 'n twede teks uit die Vrystaat deel ek hier die van le Jeune mee.
') o.k. v, bi. ia
3) Schonken, bl. 195.



97
(Afrikaans) (Nederlands) Hei, was in die Mei so bly. Daar ging een Patertje langs de kant.
1.
Daar ging een Patertje langs de kant, Hei, 't was in de Mei! Hij vatte zijn zoetelief bij de hand. Hei, 't was in de Mei zoo blij, Hei, 't was in de Mei.
2.
Hei, was in die Mei so bly Pater, gij moet knielen gaan,
En die blydskap was in die Mei. Hei, 't is in de Meit
Kom, patertjie, jy moet kniele gaan, Nonnetje, gij moet blijven staan.
Kom, nonnetjie, jy moet buige gaan. Hei, 't is in de Mei zoo blij,
Hei was in die Mei so bly, Hei, 't is in de Mei.
En die blydskap was in die Mei.
2. 3.
Kom, patertjie, buig jou swarte dop, Pater spreid uw zwarte kap, Kom, nonnetjie, lig jou hofie op. Hei, 't is in de Mei! Hei, was in die Mei so bly, Daar uw heilige Non op stap.
En die blydskap was in die Mei. Hei, 't is in de Mei zoo blij,
Hei, 't is in de Mei!
3. 4.
Kom, patertjie, geef jou nonnie'n Pater, geef uw Non een zoen,
[soen, Hei, 't is in de Mei!
Dit kan jy nog wel sesmaal doen. Dat moogt ge nog wel zesmaal doen
Hei, was in de Mei, ens. Hei, 't is in de Mei!
5.
Pater beur jou non weer op. Hei, 't is in de Mei! En dans nu met uw kermispop. Hei, 't is in de Mei zoo blij, Hei, 't is in de Mei.
4. 6.
Kom, patertjie, jy moet skeide gaan, Pater, gij moet scheiden gaan, Kom, nonnetjie, jy moet blywe Hei, 't is in de Mei!
[staan, En moet uw Nonnetje laten staan. Hei was in die Mei, ens. Hei, 't is in de Mei zoo blij,
Hei, 't is in de Mei!
7



98
(Nederlands)
Nonnetje, wilt nu kiezen gaan. Hei, 't is in de Mei! Neem nu een' andere Pater aan. Hei, 't is in de Mei zoo blij, Hei, 't is in de Mei!
(Le Jeune t.a.p. Nr. 10 bl. 113.)
Dat die pater en die non altyd onafskeidelik met hierdie lied verbonde was, daarvan vind Kalff2) die ontkenning in 'n Frans-Vlaamse dansliedjie, „'t Boertje"8). Hiernaas plaas ek nog eens „'t Patertje", ook uit Frans-Vlaandere *).
(Afrikaans) 5.
Kom, nonnetjie, jy moet kiese gaan, En neem 'n ander patertjie aan. Hei, was in die Mei so bly, En die blydskap was in die Mei.
(Zastron.)')
't Boertje. l.Sa boer, gaat naer den dans, Gaat al naer den kermisdans, Kermis, kermis, kermisdans, Gaat al naar den dans.
2. Sa boer, zit op den stoel, Zit al op uw kermisstoel, Kermis, enz.
't Patertje.
1. Daar wandeld' a patertje langs de
[kant (bis)
en hy greep a nonnetje by de hand; het was in den midderen dey') het was in den mey.
2. Sa, partertje, gy moet knielen gaan; en nonnetje gy moet blyven staan; het was, enz.
Var. I: Hy was in de my so bly, En die blydskap was in de my. Kepatertje kies jou 'n ander soetlief. Kepatertje buig jou swarte dop. Kepatertje lig jou nonnie eens op. Kepatertje geef jou nonnie een soen. Dat kunt gy nog sesmaal doen, Sesmaal, sewemaal nog een soen. Hy was in de my, ens. Kepatertje gy sul(t) skeiden gaan. Gy nonnietjie gy sul(t) blyven staan.
(Koffiefontein.)
Var. II: Hei was in die Mei so bly, En die blydskap was in de my. Kepatertje gy moet blyven staan, Gy nonnetjie gy moet skeiden gaan. In die reis was hy so bly, En die blydskap was in de my.
(ibd.)
*) Het Lied in de M. E. bl. 515 ; vgl. Groenewald, bl. 29. *) De Coussemaker, nr. 106. *) De Coussemaker, nr. CV. ') Dag, vgl. Eng. day (De. C).



99
3. Sa, boer, en kiest uw wuf; Kiest eens al uw kermiswuf, Kermis, enz.
4. Sa, boer, en kust uw wuf; 3. Sa, patertje, geef uw nonnetje 'n Kust eens al uw kermiswuf, [zoen, Kermis, enz. dat meugt gy nog wel driemaal
[doen;
het was, enz.
5. Sa, boer, gaat uyt den dans, 4. Sa, patertje, gy meugt seheiden Gaet daer uyt den kermisdans, [gaan; Kennis, enz. en, nonnetje, gy moet blyven staan,
het was, enz.
In die versie hierbo is „'t Boertje" heel moontlik slegs 'n ander vorm vir „'t Patertje", en is so 'n skakel tussen die laasgenoemde lied en die van „Die Kermisboer" soos hy in Suid-Afrika nog voorkom, en ook, in afwykende vorm altans, in België.
(Afrikaans) Een kermisboer.
U
Kom gee die boer een stoel, Een kermisstoel, een kermisstoel, Kom gee die boer een stoel,
2.
Kom gee die boer een vrou, Een' kermisvrou, ens.
Kom gee die boer een seun, Een kermisseun, ens.
(Nederlands) Boer, wyf en kind.
1.
Den boer die riert (roert) zyn soep [(bis)
Den boer die riert zyn kerremissoep,
Kerremerremitte, (bis) Den boer die riert zyn soep.
2.
Den boer kiest hem e wyf (bis) Den boer kiest hem e kerremiswyf, Enz., enz.
3.
Den boer kiest hem e kind (bis) Enz., enz.
Kom gee die boer 'n dogter, ens.
(Vervolgens: 5. perd, 6. hond, 7. kat, ens)..
Den boer eet mee zy(n) wyf (bis) Enz., enz.
5.
Den boer eet mee zy(n) kind (bis) Enz., enz.



100
6.
Den boer danst mee zy(n) wyf (bis) Enz., enz.
Ontneem die boer sy kat, Sy kermiskar, sy kenniskat, Ontneem die boer sy kat.
8.
9.
9.
Ontneem die boer sy hond, ens. Den boer jaagt weg zy(n) kind (bis)
Enz., enz.
Ontneem die boer sy perd, ens. Den boer kiest hem een boer,
Enz., enz.
Ontneem die boer sy dogter, ens. Den boer jaagt weg den boer.
Enz., enz.
Ontneem die boer sy stoel, ens. 13.
Ontneem die boer sy vrou, ens. 12.
Ontneem die boer sy seun, ens.
(Carnarvon K. P.)
In Suid-Afrika word by hierdie lied nie meer gedans nie; die „Kermisboer" het geselskapspeletjie geword. Die sukses van die spel hang van die meerdere of mindere geestigheid af waarmee die boer sy blydskap te kenne gee by die ontvang, en sy droefheid en teleurstelling by die verlies, van die geskenke. Die klimaks word bereik as eindelik ook sy stoel moet gaan. In België, soos uit die teks blyk, dans die boer nog binne die kring.*)
ï) Literatuur: - CT. II, bl. 256 v.v., vgl. ook bl. 102 v.v. en veral nr. XXI, 10, bl. 112; vgl. ook nr.LX, 4; Böhme, bl. 673—674. Groenewald 28—29.
10.
10.
11.
Ik
14.
(Hendersem: CT. II. bl.225.v.)



101
By die groep liedere en ryme so pas behandel tree daar 'n seker eienaardigheid in die bou van die volkslied besonder sterk te voorskyn; ek bedoel n.1. die wyse waarop, deur telkens 'n nuwe voorwerp toe te voeg tot die reeks wat al reeds voorafgaat, daar telkens 'n nuwe koepiet word gevorm wat owerigens so goed as woordelik gelyk is aan die vorige. In die sogenaamde „Molliedjie" vind ons dieselfde eienskap trug; hier egter 'n handeling, telkens, in plaas van 'n setfstandigheid.
In sy oorsprong sal „Ek loop daar langs die strand" moontlik „arbeidslied" gewees het. Dit is waarskynlik op die vlasvelde ontstaan; die mol werd gejag omdat daar 'n bygelowige waarde aan sy vel geheg werd.l) Die liedjie is nou verwant met die bekende „In Holland (of in Brussel) staat een huis"*), wat gewoonlik ook eindig met die koop van 'n kind die dan op skool die a-b-c moet leer. Een versie hiervan neem egter weer die vorm aan van die „Boer, wyf en kind",3) 'n voorbeeld dus van hoe dig „Die Mol" staat aan die liedere wat ons net behandel het. (Afrikaans) Teks I. (Nederlands)
1. 1.
Ek loop daar op die rand (bis) Wij kwamen eens op eenebrugl (bis) Ek loop daar op die poska rand, Wij kwamen eens op eene toppeFisika, fisika, poska rand! [sche brug,
Ek loop daar op die rand. Toppesche, toppesche, toppesche
[brug!
Wij kwamen eens op eene brug. (bis)
2. 2.
Wat maak jy op die rand? (bis) Wat vonden wij op(pe) die brug? Wat maak jy op die poska rand, . (bis) Fisika, fisika, poska rand! Wat vonden wij op(pe) die toppe-
Wat maak jy op die rand? [sche brug?
Toppesche, toppesche toppesche
[brug!
Wat vonden wij op(pe) die brug (bis) ")Vgl. Groenewald, bl. 29v.v.: CT. II, bl.123; Bücher, bl.75v.v.; Erk. u. Böhme, III. 399; Fl. v. Duyse II, 1282. J) CT. II, bl. 102 v.v. *) CT. II, bl. 112 v.



102
3.
Ek vang vir my 'n mol (bis) Ek vang vir my 'n poska mol, Fisika, fisika, poska mol! Ek vang vir my 'n mol.
4.
Wat maak jy met die mol? (bis) Wat maak jy met die.poska mol? Fisika, fisika, poska mol! Wat maak jy met die mol ?
5.
Ek slag vir my die vel (bis). Ek slag vir my 'n poska vel, Fisika, fisika, poska vel! Ek slag vir my die vel.
6.
Wat maak jy met die vel? (bis) Wat maak jy met die poska vel? Fisika, fisika, poska vel! Wat mank jy met die vel?
7.
Ek maak vir my 'n sak (bis) Ek maak vir my 'n poska sak. Fisika, fisika, poska sak! Ek maak vir my 'n sak.
3.
Wij vonden daarop eenen mol (bis) Wij vonden daarop eenen toppe[sche mol.
Toppesche, toppesche, toppesche [mol!
Wjj vonden daarop eenen mol (bis) 4.
Wat deden wij met dien(en) mol?
(bis)
Wat deden wij met dien(en) top[pesche mol? Toppesche, toppesche, toppesche [mol!
Wat deden wij met dien(en) mol (bis)
5.
Wij trokken hem af zijn vel (bis). Wij trokken hem af zijn toppesche fvel.
Toppesche, toppesche, toppesche [vel.
Wij trokken hem af zijn vel (bis). 6.
Wat deden wij met dat vel? (bis) Wat deden wij met dat toppesche [vel?
Toppesche, toppesche, toppesche [vel!
Wat deden wij met dat vel? (bis). 7.
Wij maakten daarvan eene beurs.
(bis)
Wij maakten daarvan eenetopesche [beurs.
Toppesche, toppesche, toppesche [beurs!
Wij maakten daarvan eene beurs.
(bis).



103
8.
Wat maak jy met die sak? (bts) Wat maak jy met die poska sak? Fisika, fisika, poska sak? Wat maak jy met die sak.
9.
Ek gooi my geld daarin, (bis) Ek gooi my poska geld daarin. Fisika, fisika, poska geld! Ek gooi my geld daarin.
10.
Wat maak jy met die geld. (bis)
Wat maak jy met die poska geld. Fisika, fisika, poska geld! Wat maak jy met die geld?
11.
Ek koop vir my 'n vrou. (bis) Ek koop voor my 'n poska vrou. Fisika, fisika, poska vrou! Ek koop vir my 'n vrou.
12.
Wat maak jy met die vrou? (bis) Wat maak jy met die poska vrou ? Fisika, fisika, poska vrou? Wat maak jy met die vrou?
8.
Wat deden wij met die beurs? (bis) Wat deden wij met die toppesche [beurs?
Toppesche, toppesche, toppesche [beurs!
Wat deden wij met die beurs ? (bis). 9.
Wij staken daarin ons geld, (bis) Wij staken daarin ons toppesche [geld.
Toppesche, toppesche, toppesche [geld!
Wij staken daarin ons geld. 10.
Wat deden wij met dat geld? (bis) Wat deden wij met dat toppesche [geld?
Toppesche, toppesche, toppesche [geld?
Wat deden wij met dat geld? (bis) 11.
Wij kochten daarvoor een kind.
(bis)
Wij kochten daarvoor een
[toppesche kind. Toppesche, toppesche, toppésche [kind!
Wij kochten daarvoor een kind. 12.
Wat deden wij met dat kind ? (bis) , Wat deden wij met dat toppesche [kind?
Toppesche, toppesche, toppesche [kind!
Wat deden wij met dat kind? (bis)



104
13.
Ek sit haar in die skool. (bis) Ek sit haar in die poska skool. Fisika, fisika, poska skool! Ek sit haar in die skool.
13.
Wij legden het in de wieg. (bis) Wij legden het het in de
[toppesche wieg. Toppesche, toppesche, toppesche
[wiegt
Wij legden het in de wieg. (bis) Volk en Taal I, 74 en 84 (sie CT. II bl. 122—123.)
14.
Wat leer sy in die skool? (bis) Wat leer sy in die poska skool? Fisika, fisika, poska skool? Wat leer sy in die skool.
15.
Sy leer die A B Jab. (bis) Sy leer die poska A B Jab. Fisika, fisika A B Jab! Sy leer die A B Jab.
(Lindley, Dist.)
Uit Zastron stam nog 'n twede lesing. Ek deel daarvan enkel die eerste, twede, en die laaste koeplette as Teks II mee. Die eerste reël lees „strand" i.p.v. „rand"; „strand" lees verder al die ander Afrikaanse variante, wat koepiet I bevat.
l. Teks II. 2.
Ek loop daar langs die strand, Ek vang vir my 'n mol (bis)
Ek loop daar langs die strand, Ek vang vir my 'n poska mol,
Ek loop daar langs die poska strand, O, hof laf, lief laf poska mol! O, hof laf, lief laf poska strand. Wat maak jy met die mol ? Wat maak jy langs die strand?
7.
Sy leer die A B Jab.1) (bis) Sy leer die poska A B Jab. O, hof laf, lief laf A B Jab! Dit leer sy op die skool.
(Zastron.)
') Eintlik a —b ab: die eerste woord waarmee die spellingles begin; vandaar die populêre naam „A B Jap" vir die boekie in Suid-Afrika. Een variant het dan ook „a—b ab".



105
Volgens die Vlaamse teks hierbo aangehaal word die kind in die wieg gelê; by die oorgrote meerderheid lui dit egter anders: die kind kom op Skool en leer die a, b, c. Soms is die mol hier 'n vis,*) in Pommeren 'n muis, en op die eiland Rugen 'n muis of 'n kat.8)
In teenstelling tot die fragment by Gr. bl. 29 v.v. maak geen enkele van die Afrikaanse versies by my die gevolgtrekking wat logies volg op die koop van die vrou; die kind bly ongenoem en die vrou moet na skool.
Twee variante (Zastron en Heilbron) laat die afslag van die vel uit; dit word direk: „Ek slag vir my 'n sak''. Die verklaring is eenvoudig. In die Afrikaans word die idioom, 'n vel slag nie dikwels gebruik nie: wel 'n vel afslag".") ,,'n Sak slag" is egter suiwer Afrikaans en word gebruik wanneer die vel langs die agterbene van die dier oopgesny, en vorentoe oor die kop afgetrek word, sodat daar 'n sak ontstaan. So is „Ek slag vir my 'n vel" vanself oorgegaan in die algemene „Ek slag vir my 'n sak". Dit het die singer egter onopgemerk twee verse verder gebring, as hy self bedoel het:
St. 5. Ek slag vir my ('n vel St. 7. Ek maak vir my)
'n sak. > St. 7. Ek slag vir my 'n sak.
Byna die hele strofe 5, strof 6 en die eerste vier woorde van 7 werd dus uitgeskakel en die lied werd so twee verse korter. Hier het ons dus 'n spesiaal Suidafrikaanse ontwikkeling.
Teks II is verder nog van belang omdat dit antwoord- en vraag-strofe telkens in een vers dring; van die agt variante wat ek nog oor beskik het g'n een hierdie vorm nie;
') Vgl. CT. II, 114 v.v., o.a. I. Mijn vader werkt op zee, Mijn vader werkt op de mosselzee, Van ramplamplam en de mosselman. Mijn vader werkt op zee (bis). 2. Wat doet hij op de zee? enz. 8. Hij vangt daar een(en) visch, enz.
*) Vgl. CT. II, 123.
») Een variant maak dan ook daarvan: Ek slag vir my sy vel af.



inteendeel wel, die fragment by Groenewald. Die inleidende strofe, wat by laasgenoemde versie ontbreek, — iets wat dikwels voorkom by Afrikaanse liedjies — is by my variante so goed as nooit heeltemal afwesig: waar str. I ontbreek begin die lied met str. 2: „Wat maak (soek) jy langs die strand?"1) ens. Interessant is 'n vergelyking van die refreins onderling.
1. 'n Iets la viets kapol se mol. (Koffiefontein II.)
2. Adi hiekla viekla mol se vang (Gr. t.a.p.)
3. Fisika fisika poska mol (Teks I.)
4. Jan Pierewiet se mol, Jan pierewiet se mol (Boland.)
5. Jan Poleon se (strand, mol, ens.) , (Heilbron I, o.v.s.) Vlie vla vlie vla Poleon se (strand, mol ens.) »
6. Kaboeliese vlie vla vlie vla (strand, mol, ens.): (var. A.)
7. Vlie vla vlie vla moeska (strand, mol, ens.) (Heilbron II.)
8. Hievla vlievla poska (stand, mol, ens.) (Smithfield.)
9. O, hof laf, lief laf poska (strand, mol, ens.) (Teks I.)
10. Hovla vlievla poska mol (Bethulie.)
11. Lieplaplieplap poel se mol ens. (Var.: Prof. S. P. E. Boshoff, Potchefstroom.)
12. Vlip vlap vlip vlap poska (strand, mol, ens. Koffiefontein I.)
Van die Nederlandse lesinge is my g'n enkele bekend wat ooreenkoms vertoon met ook maar een van die Afrikaanse. Daar is egter ook nog 'n Duitse fragment opgetekend bestaande uit die volgende vers:
Wat dood eer met da Moll? (bis.) Wat dood eer met da Talsche-Moll? Vivla, vivla Talsche-Moll J Wat dood eer met da Moll?
(Erk u. Böhme III, 399 Nr. 1566.)
Dit is enkel maar nodig om „vivla" enige kere heel snel agter mekaar te sê om „vlievla" te kry, en vervolgens is dit slegs 'n kwessie van 'n ander verdeling in lettergrepe om „lief laf" hieruit te maak.
») So Bethuliese en Kofnefonteinse lesinge. Heilbron het: „Hier loop ek langs die strand"; Smithfield soos Teks I. Koffiefontein II: Ek vang vir my 'n mol; so ook 'n lesing van Prof. S. P. E. Boshoff, Potchefstroom.
106



107
Vlievlavtievlavlie > v-Hev-lav-liev-lav-lie d.i. Hef laf, ens. (vgl.
Nrs. 9 en 10.)
Neem ons nou nog eens die proef van snel herhaal, die keer met lief laf, dan merk ons al daadlik hoe gou die finale spierant hier klapper word; dit gee ons dus liep lap, (Nr. 11) en onder die invloed van „vlie vla" kan daaruit weer „vliep vlap" (Nr. 12) ontstaan.
„Vlie vla..." skyn dus aan die een kant die mees algemene vorm vir die Afrikaanse refrein te wees, en is andersyds so goed as indentiek met die refrein in die Duitse fragment. Wat die verdere vorme betref kon fisika die lied onder invloed van poska binnegedring het.1) Die „ho" van „hof is bes moontlik 'n uitroep wat die reël inlei. In „hiekla viekla", meen ek 'n verder variasie van „vivla" te herken.
Die Uittelryme het ons as 't ware die ingang ontsluit tot die wêreld van spel, dans en sang wat die kind vroeg al binne tree, en wat selfs met die hubare leeftyd nog nie 'n ding van die verlede is nie. Van die ryme, liedere en rondes, wat hier tuis hoort het ons vervolgens enige verouderde en verouderende exemplare leer ken. Daarvan was „Die Mol" 'n liedjie sonder iets meer. Wat nou onmiddellik volg is in die reël veel korter, en word soms aangedui as „Piekniekof Tiekiedraai-liedjies". Alvorens egter daartoe oor te gaan die piekniekdans met my bespreking op die voet te volg, sal daar af en toe nog enkele spele en liedere behandel word wat meer tot die eerste kinderjeug behoort of onder die geselskapspel tuis te brenge is, en nie direk 'n plaas vind onder die produkte van die piekniekterrein nie, soas die sig vandag in Suid-Afrika openbaar.
Ook hier is daar heel wat erfgoed onder, 'n Ou kleinkinderspelliedjie, wat in Suid-Afrika van karakter verander
') Jan Pierewiet, Jan Poleon (Napoleorf?) bewys hoe maklik heterogene elemente hier die onverstaanbare sillabes kan verdring.



108
het en na die piekniekveld verplaas is, waar dit as draaispeletjie aan die eise van groot sowel as klein kan voldoen, is „Adam het sewe seuns". In Nederland is dit nog steeds 'n „Rondedans met naapende gebaren".1)
Sy was so bly, Bly was sy, En ook my Die maak sy bly.
(Kakamas.)
Is die pieknieklied van Adam en sy sewe seuns miskien 'n kontaminasieproduk van twee aparte liedere? Sy twede deel vertoon in elk geval 'n opvallende ooreenkoms met 'n Duitse rondedans, Der Gansedieb:
Wer die Gans gestolen hat,
Der ist ein Gansedieb, ist ein Gansedieb.
Wer sie aber wiederbringt , . j
Den hab' ich herzlich lieb — s
Da steht der Gansedieb!
Da steht der Gansedieb! (Lieder für Schulen herausgegeben von Gustav Damm neuhearbeitung von Bernhard Schneider, Leipzig, 1908.)')
'n Twede lesing van die Afrikaanse liedjie, ook uit Kakamas, staan miskien digter by sy Nederlandse (?) prototiepe, maar die moes dan tog heel wat anders daar uit gesien het as die een hierbo uit Gheluwe. Weer is dit 'n Duitse versie wat die naaste aan ons syne kom:
') Vgl. CT. II, bl. 181—2, en Kinderspelen uit Vlaamsen-België I bl. 87 v.
!) deed. ') al zoo. *) zie. ') Ook Böhme, bl. 460.
(Afrikaans)
(Nederlands)
Adam het sewe seuns;
Sewe seuns het Adam.
En die my hart gesteel het,
Die was 'n dief,
En die my hart gesteel het,
Die het ek lief.
Adam hadde zeven zon'n, en zeven zon'n had Adam. Weet je wat dat Adam dei?1) En Adam dei az-zoo') ze,4) Az-zoo ze,1) az-zoo ze.
(Gheluwe: K. V. BA, bl.87.)



109
(Afrikaans)
(Duits)
Adam het sewe seuns, En sewe seuns het Adam. Sy aten niet, sy dronken niet, Sy wisten van hun leven niet.
Adam harte sieben Söhne, Sieben Söhn' hatt' Adam, Sie aszen nicht, sie franken
{nicht,
Bly waren sy, en ook my [maken sy bly?] Sie machten alle so wie ich! Die my hart gestolen het, die was 'n dief. (o, Sie machten alle so!)
Aan die uitvoering van die dans in Europa en aan die bewoording van die laaste variant uit Kakamas herinner heel sterk nog:
Die speletjie werd vyftig jaar gelede in die O. V. S. nog gespeel. Die kindertjies (van 2 tot 3 jaar oud) vat hande aan mekaar, draai in die rondte en sing. By die laaste reël „Hy doet maar al tyd so!" steek almal die vingertjies op en wys na boontoe.
Het ons in die liedjie hierbo 'n voorbeeld gehad van die verandering wat die oue in 'n nuwe land en onder 'n nuwe hemel onvermydelik moet ondervind, dan bly daar tog altyd nog gevalle oor wat illustreer hoe die taaie konser wat isme van die kind sig verset teen te ingrypende wysiginge in sy spel. Nog 'n Nederlandse rondedans met naapende gebare, wat gespeel word presies soos „Adam hadde zeven zonen", is in Suid-Afrika bewaard gebly, en word nog op die oorspronklike wyse uitgevoer; die kinders dans of stap hand aan hand in 'n ring. Een in die middel maak gebare telkens by die woord „so" in die laaste reël en die in die kring doen dit na. Onderwyl sing hulle:
(Böhme bl.494.)1)
Adam en Eva, geêet en gedrink. Hy siet die son, hy siet die son, Hy doet maar altyd so!
') Als inleiding van 'n driedelige rondedans: deel H, „Mit dem Fingerchen tip, tip, tip", u.s.w. (sie bl. ); deel IH, „Kohlrübchen, Kohlrübchen, u.s.w."



110
Hoe gaat die weg na Roma toe? Hoe yaatditweq na Roma toe? Die wal met my
. wil gaan, Oie moet my maniere verstaan
(Afrikaans) So (hoe) gaat die weg na Roma toe.
So (hoe) gaat die weg na Roma toe, So (hoe) gaat die weg na Roma toe, Die wat met my mee wil gaan, Die moet my maniere verstaan. My maniere is so!
(Petrusburg.)
(Nederlands) Tusschen Keulen en Parijs lett de weg naar Rome. Tusschen Keulen en Parijs, lett de weg naar Rome, al wie met ons mee wil gaan, die moet onze manieren verstaan: Zoo zijn onze manieren.
(v. VI. 98.)
Van Vloten maak in 'n voetnoot die aanmerking dat die laaste reël van sy teks soms viermaal herhaal word.1) Viermaal word hy ook herhaal in 'n ander redaksie wat nog veel digter by die Hollandse teks staat as die lesing uit Petrusburg. 'n Derde, enigsins verbroude lesing uit Natal, is so te sê aan die Nederlandse redaksies gelyk:
1.
Dwars oor Vaal- en Groot-rivier Loop die pad na Kaapstad. As jy met ons saam wil gaan, Moet jy ons maniere verstaan. So lyk maniere! So lyk maniere, maniere!') So lyk maniere!
(Buitfontein, O.V.S.)
2.
Tussen Keiland en Paleis Lê die weg na Rome. Die wat ons maniere wil gaan, Die moet ons maniere verstaan. Dit is ons maniere!
(Nondweni, Natal.)
») Vgl. K. V. B. I, bl. 88: 2 X herhaald; CT. II, 184 2 X, Vgl. ook Böhme: Zwischen Köln u. Paris / Wo die neue Mode ist /. So machen die Herren, u.s.w.
*) Vgl. PI. van Duyse, O.N.L. bl. 1477: Zoo zijn onze manieren, Zoo zijn onze manieren, Zoo zijn onze manieren, manieren, Zoo zijn onze manieren!



111
Die opvatting van Prof. Kalff, meegedeel deur Fl. v. Duyse, O.N.L. bl. 1478 is „dat deze door kinderen veel gezongen ronde waarschijnlijk werd gedicht naar aanleiding en ter bespotting van pelgrimstochten". „Oud blijkens de inhoud", noem Dr. Boekenoogen die liedjie: „Na eeuwen lang onjuist te zijn geweest, is deze uitspraak" — n.1. Tussen Keulen en Parijs, ligt de weg naar Rome — „thans, nu de weg naar Rome over Brussel, Straatsburg en den St. Gotthardt loopt, wederom waar geworden".*)
Aljander, aljander al deur die bos.
„Twêe kinder goat tegenaover mekare staon en hold de handen op, zoodat er zo'n soort poorte kump. Alle anderen gaot in een lange riege achtermekare daor onderdeur. Dêe twêe hebt eerst met mekare 'efluusterd wêe 't mesken en wêe 't scheerken zal wèzen. Dan löp de lange riege der onderdeur, terwijl ze allemaole zingt:
Al hier deur, al daor deur
Al deur min golden poortjen,
Hier verkoop men wit lint,
Zwart lint, waor de boer de bokske mee bindt.
De laatsten van de riege wo(r)dt 'evangen en mot zachtjes (de anderen meugt et nêet heuren) zeggen waor 'e achter wil, achter 't mesken of achter 't scheerken. Zoo gêet et al deur, totdat op 't laatste al de kinder staot achter êen van tweeën. Noe moet er nog 'etrokken wo(r)den, welke riege et sterkste is. Ze trekt een lange streep en daorveur gêet de riege van 't mesken en van 't scheerken tegenaover mekare staon: de twee veursten geeft mekare de hand en dan allemaole an 't trekken zoo hard as ze könf. 't Is er natuurlik um te döon wêe 't eerst aover de streep kump. Meestal rolt de heele visite op de grond en dan hebt ze de grootste schik."
») O.R. bl. 16.



112
Voeg ons nou in plaas van die versie hierbo die Afrikaanse „Aljander, Aljander so deur die bos" in, en naas messie en skêrtjie in keuse uit die name van „allerlei kosbaarheden en lekkernijen",1) dan mag Dèventer Stockvisch se beskrywing van hulle „brugjesspeP in Driem. Bid. Jrg. XI bl. 34 ook vir die Afrikaanse speletjie geld:
^TxU^-r- f-1Mr £ r }\ * * * * * *
: kkkir kos
Al-jan der ?aljander, al deur die Los. My mama'n my papa kook
Dit is wel opvallend dat die Afrikaanse liedjie net soos die Nederlandse met „al" begint. Mens sou na „al" 'n teenwoordige deelwoord soos „gaande" kon verwag. Die liedjie sou dan moeilik oorspronklik Afrikaans kan wees. Die variante skyn my almal poginge om die onverstaanbare verstaanbaar te maak.
Die spel van die wandelende daalder was voor die
l) Schonken bl. 14. Literatuur: BP. L, bl. 56-7. Böhme, 522. CT. I, bl. 234 v.v. Boekenoogen O.R. 43.
I. Variante. by BP. t. a. p.:
II. Verdere variante.
Al jare, al jare, deur die bos,
(a) r. 2. Jou mama en papa, ens. My mama kook sulke lekker kos.
(Stellenbosch.)
(b) Aderjana... Jana, deur die bos, Dadel, dadel, deur die bos, My pa en ma kook lekker kos. Anderkant is lekker kos.
(Amersfoort, Tvl), Koljander,Koljander,al deur die bos. Ketting steek in die druiwe tros.
(Worcester). Al jare, al jare so deur die bos,
My mama kook sulke lekker kos.
(Luckhoff).
(e) i.p.v. „Jouw mama," ens. „My Al jare, jare deur die bos,
(c) Aderjana... Jana, lui die klok, My pa en ma is 'n goeie kok.
(d) Aja Jana ens.
mama kook sulke lekker kos."
(f) i.p.v. „kook": „eet" (ook by Sch. p. 14).
My mama kook sulke lekker kos.
(Zastron).



113
Boereoorlog, en is vandag nog, in die Middelveld algemeen bekend. Meesal vertoon die verskillende redaksies nog duidelike spore van hulle Nederlandse (?) afkoms. Volgens Schonken bl. 16 is die handeling by hierdie speletjie in Suid-Afrika dieselfde as by „Bewaar die knikkertjie dat daar geen kat of muis by kom nie":
Daalde^^alEp1"' J,?} moet wandel, Van die een aP na die en-da»
Balder, daalder J$j™»* wanuci, van cue een ar 3ia oie üh-oct
J * '! 1 J J J 1 j f 1 j j 1 j j j. P
)il craalmooi, dil qaat fraai/R* A)Jer 46 IMVM&l moel-wandel,
Pil gaalmooi, dil gaal fraai,^Jj^6* Etal^'j^} *aa*t"ai>d
(Petrusburg.)
Merkwaardig is die meer Nederlands gekleurde taalvorme by Schonken *):
Daler, Daler, gij moet wand'len,
Van de een tot naar de \ an er ' andren
i Het ben zo mooi, het ben zo fraai, > Al is hij mooi, al is hij fraai, Daler, Daler, ens.
Die liedjie kan oor Nederland tot ons gekom het, maar is tog waarskynlik van Duitse afkoms; CT. (IV, 125) ken geen Hollandse versie daarvan nie, maar haal aan Dunger Nr. 378, Der wonderende Thaler, waarvan die eerste reël lui:
„Thaler, Thaler, du muszt wandern."
Dit sal wel dieselfde „Speellied" wees waarvan in die „Liederbuch für Schulen" (Daumm-Schneider) bl. 32) die volledige teks vermeld staan; die melodie wyk maar min van die Afrikaanse af:
') t.a.p.
*) Ook by Böhme, bl. 062.
8



114
Taler oder Ringleinsuchen.
Taler, Taler . . . ,
... ' „. . . . du muszt wandern, (Ringlein, Ringlein)
Von dem einen bis zu dem andren.
Das ist herrlich, das ist schön,
Taler, lasz dich nur nicht sehn!
In Suid-Afrika staan die spelers in 'n kring, sover moontlik skouer aan skouer. Terwyl hulle die liedjie sing, altyd weer oor en oor, word 'n muntstukkie agter die rug van hand tot hand gepasseer. Iemand in die senter moet dan die daalder sien te vind. Die persoon by wie hy hom kry neem dan sy plek in, en die speletjie begin van nuuts af aan. Soms word i.p.v. 'n muntstuk 'n ring gebruik; dit word dan geskuif langs 'n snoer of lyntjie, wat om die kring heen gaan, en waarvan die punte aan mekaar gebind is. Met hierdie speelwyse stem die in Duitsland so ongeveer ooreen. Die knikkertjie-spel-vorm, wat „Daalder, daalder" volgens Schonken het, sal dan seker iets van meer lokale aard wees.
Ons voorvaders het selde opgesien teen 'n soen; dit was 'n dertig jaar gelede, behalwe tussen man en man, nog die algemene begroetingsvorm op die platteland, wanneer bure en bekende mekaar ontmoet. Die soenspeletjie, dit het ons al by „Die Patertjie" gesien, het dus vir die vorige geslag nog geen verskrikkinge gehad nie. Haas geen gesellige party was denkbaar sonder die onvermydelike pandspel. Van die lus waarmee daar gekus werd, getuig ook die volgende soenspeletjie — reken maar eens uit, 'n soen ieder keer dat die vierregelige versie uitgesing is:
O, yna tog vir die Kussinkièt
O.
haan die fcraai,Die dagtreekean.Gee mij die ja-wpondj voor ek opaan.
(Sien vir die noot volgende bladsy).



115
Die meisies en jongetjies sit of staan in 'n kring. As die lied uit is kniel die jongetjie, wat onder die sing met die kussinkie in die hand die kring van binne om gegaan het, voor die meisie van sy keuse, en ontvang sy soen. Die meisie neem dan die kussinkie en die lied word weer aangehef. By gebrek aan 'n kussing kan mens sig ook van 'n sakdoek bedien, en dit is wat meesal gebeur.
„O, yna tog vir die kussinkie" is eintlik geselskapspel, dieselfde is ook die geval met
So rikketikketik my trommeltjie. (a)
trommeltjie.En ek ben daar op my fleur.En ek ten daar op my .fleur.'
(Calvinia).
(b) Ek slaat so op my trommeltjie, En rikketikketik my trommeltjie; Ek is al op my jare!
En ek is al op my jare!
(Petrusburg)
(c) Slaan ek op my trommeltjie, So rikketik my trommeltjie.
Ek is al op my fleur. Ek is al op my fleur.
(Angola).
') Vgl. waarskynlik in later ontwikkeling: My vader ry op 'n donkiekar, ) My moeder ry op 'n slee ) O, Yna dof (sic) vir die kussinkie (bis). (Ficksburg.)



116
As 'n soort koudleiliedjie by die tiekiedraai beskryf L. J. du Plessis „Staan, Pollie, staan", Nr. I van sy Ring-danse.1) „Die liedjie word gesing", sê hy, „by 'n gewone ringdans in die vorm van 'n .tiekiedraai' wanneer de spelers 'n verandering wil hê in die sangwyse van enige ander liedjie, soos ,Pollie, ons gaan Pêrel toe' of ,Wat maak oom Kalie daar?"8) Die teks by BP. sowel as die melodie wys ook al daarop dat hier nie sprake kan wees van 'n liedjie waarby daar gedans word nie; die gewoonlike refrein van hierdie soort rympie ontbreek; in plaas daarvan staat hier 'n twede koepiet wat eintlik niks anders is as maar 'n verdubbeling van die eerste:
1. Staa... n, Pollie, staa... n! En laat jou gedagte gaan, Dat jy vir my kan sê, Hoe ver die liefde lê.
2. Staa...n, Pollie, staa...n! En laat jou gedagte gaan, Dat jy vir my kan sê, Of jy vir my wil hê.
In werklikheid is ons liedjie egter heel iets anders as tussensang of koudlei-melodietjie, en het hy gewoonlik 'n refrein waar vroeër druk by gesoen werd.
Nr. 1. Staan, Poppie, staan l
Slaan.Pojjpie^laan.'Enlaal jou gedagte gaan.Daljy vip mij kan 3e*, hoe ver
dielief&e Jê, Handom die nek, Soen op die bels, Val jougoed en. Irek!
Die soenspeletjie is in deskridiet geraak, en op die maat van die refreintjie hierbo, verdubbeld om des te beter aan sy nuwe doel te beantwoord, word nou ook flink getiekiedraai.
Miskien was die pronte realisme van hierdie rympie op die duur 'n bietjie te kragtig vir die beskaafde tiekiedraaiers uit die dorpe, wat selfs 'n matiger aangekondigde soen-
») BP. I, bl. 24. *) BP. t.a.p.



117
speletjie nie meer kan veel nie. Aan middele egter om so'n steen des aanstoots uit die weg te ruim het dit hulle nie ontbreek nie: daar is altyd nog ander refreins wat mens kan inspan, soos blyk uit sommige van die volgende versies:
Rel
Nr. 2.
Staan, Jan nie,1) staan!
En laat jou gedagte gaan, Dat jy vir my kan sé Hoe diep die liefde lê.
— Jannie, jy mocnie lieg nie, Ref. Jy moet die waarheid sé, Jy moet die waarheid sê Hoe diep die liefde lê.
(Zastron).
Nr.3. Staan, Poppie, staan, En laat jou gedagte gaan, Dat jy vir my kan sê Of jy vir my wil hê. Die haan die kraai, Die dag breek aan, Gee my die ja-woord Voor ek gaan.
(Dealesville).
Nr. 4. Staan, Poppie, staan, En laat jou gedagte gaan, Dat jy vir my kan sê Hoe ver die liefde lê. Ref. — Hy kom van ver af Hy kom van ver af, Hy kom van ver af, Van Piet Plessis se plaas.
(Lindley).
„Staan, Jannie, staan" is in Zastron nog 'n soenspeletjie; die refrein is eintlik ook maar weer 'n verdubbeling van vers 1, en 'n vingerwysing daarop dat die versie van BP. ook niks anders sal wees nie as 'n oorspronklike soenspeletjie gedegradeer tot koudleiliedjie by die pieniekdans. Waar Nr. 3 sy refrein geleen het — ook al weer by 'n soen-
') Die naam van die speler in die senter word hier ingevoeg. Die naam van die spel egter is: „Staan, Jannie, staan".



118
speletjie!! — dit het ons enige bladsye |trug gesien1), en hoe nr. 4. aan syne kom, sal die volgende liedjie toon.
Kinders moenie in die water mors nie.
{Melodie soos by BP. I B.J.
Teks I. Teks II.
Kinders, moenie in die water mors Ek kom van ver,
[nie, Ek kom van ver,
Die ou mense wil dit drink: Ek kom van ver,
O kinders, moenie in die water Van die plaas van Piet Joubert.
[mors nie, Kinders moenie m die water mors Die ou mense wil dit drink. [nie,
>) n.1. op bl. 117.
Variante: I. r. 1. Staan, Poppie, staan, r. 3. Sê my nou, sê my nou,
Hoe diep ens. Ref.: Hand om die nek, ens.
(Angola).
n. Soos Nr.I, maar as 2e koepl. van „Kinders moenie in die water mors nie".
r. 1. Staan, Tant Sannie, staan. IH. Staan, Poppie, staan, ens., soos Nr. 1.
Eef.: (a) Hand om die nek, „ „ „ r. 3. Vat jou goed en, Ferreira, trek. (b) Ek het 'n vrou haar naam is Saartjie, Al wat sy doen is goed my hartjie.
(Bethulie).
IV. Soos Var. II sonder (b), maar Ref. r. 3,
Vat jou goed eu trek, Ferreira. (ibid). V. Soos Nr. I, maar met nog 'n twede koepiet „Skilpad loop op die aarde" ens.
Ref. ook „Hand om die nek, ens." (Koffiefontein). VI. Soos Nr. 4, maar
Bef. r. 4. Oom Piet Plessis. (Bethulie. A. Ficksburg. A.) Piet du Plessis, (Ficksburg. B) ; ou Piet Plessis. (Bloemfontein, G. TJ. Kollege); Piet van Zyl, (Ficksburg. C).; Oom Piet Wildebees (Ladybrand, Dist.). Piet Wildebees (Boland). Piet le Roux (Bethulie. B).
VH. Soos Nr. 4, maar Ref.: „Dit kom van ver af" (Parys); Oom Piet
Wildebees se plaas (Ficksburg. D). VIII. Staan, Tannie, staan, ens. (geen koor).
(Petrussteyn).



119
Dit kom van vèr af, Dit kom van vèr af, Dit kom van vèr af, Van Tafelkop se dam
(BP. 48)
Die ou mense wil dit drink, Kinders moenie in die water mors [nie,
Die ou mense wil dit drink.
(Vrede, O.V.S.)
Teks I gee 'n heel logiese voorstelling van die saak: die water word van 'n dam ver weg na huis gedra; water is dus skaars, die kinders moet daar af bly. By teks II skyn die volgorde van liedjie en refrein weer minder natuurlik. Interessant is egter die woord „plaas" in stede van „dam", en ook die eienaar van die plaas se naam. In 'n ander Afrikaanse versie van ons liedjie, wat in Holland bekend is, vind ons ook die volgorde van Teks II trug, met as vierde reël by die eerste vers:
„Land" het 'n Hollander, pas tuis uit Transvaal, bes moontlik gesubstueer vir „plaas"; van belang is egter die volgorde en die rym „Joubert" op „ver". „Tafelkop" in Teks I sinspeel moontlik op 'n kop met dieselfde naam naby Senekal in die Vrystaat; „ons het", volgens BP. „hier waarskynlik te doen met 'n gelokaliseerde liedjie". *)
Die talryke variante van „Staan, Poppie, staan", wat waarskynlik hulle refrein aan ons lied ontleen het, lees „Piet du Plessis" of „Piet Wildebees se plaas". Altwee name refereer na een en dieselfde plaas in die Distrik van Boshof.8) Hier het ons dus ook weer 'n -gelokaliseerde versie. Van Boshof is „Staan, Poppie, staan" deur leerlinge van die plaselike skool na Bloemfontein oorgebring, waar dit onder die studente van die Grey Uniwersiteitskollege op pieknieks baie populêr geword het. Hiervandaan kon die speletjie maklik verder sprei. Dat so baie variante uit Ficksburg kom van die liedjie, soos Boshof hom ken, vind seker ook sy verklaring in die nou verband waarin die twee plaselike skole in die laaste jare tot elkaar gestaan het. Die oorspronklike
l) BP. bl. I 48).
*) Vgl. die vertrouelike „Oom Piet Plessis", „Oom Piet Wildebees".
„Van die land van Piet Joubert".



120
lesing kan hierdie versies dus ook moeilik bevat. Wat egter van belang is, is dat al hierdie lesinge met die van Vrede die naam „Piet" en die woord „plaas" gemeen het. Dieselfde benaminge vind ons trug in die volgende Paryse variant van „Kinders, moenie in die water mors nie".
2 maal.
Kinders, moenie in die water mors nie, \ Ou mense moet dit drink. ƒ
Ref. Dit kom van verre (3 maal) Van Piet Lawaai se plaas.')
Ek weet nie of dit nodig is om langer te twyfel aan watter naam hier op „Piet" moet volg nie? Die laaste twee reëls sal ongetwyfeld oorspronklik gelui het:
Dit (ek of hy) kom van ver, Van die plaas van Piet Joubert.
Een van die variante van „Staan, Poppie, staan", hierbo, lees „Pollie" in plaas van „Poppie". Dit het die liedjie waarskynlik ontleen aan die nog beter bekende
Pollie, ons gaan Pêrel toe. Teks I. Teks II.
1. 1.
Pollie, ons gaan Pêrel toe (3 X) Pollie, ons gaan Pêrel toe (3 X) Ek en jy alleen. Ek en jy alleen.
2. 2.
Hartlam kry vir jou 'n stuk (3X) Stadigstapmetdietreinsepad (3X) Net vir jou alleen. Ek en jy alleen.
Variante: I. Kinders moenie in die water mors nie) ^
Ou mense moet dit drink ) ^
Ref.: En dit kom van ver af (2 X) Van ou Piet Marais se plaas.
(Ficksburg).
II. Kinders moenie in die water mors nie) 2 v Die ou mense moet dit drink. ) *
Ref.: Ek kom van ver af (2 X) Van Piet le Roux se plaas.
(Bethulie).



121
3. 3. Hartlam, ek het lief vir jou (3 X) Die wêreld is vir my en jou (3X) Net vir jou alleen. (Petrussteyn)1) Net vir my en jou alleen.
Redaksie I en II staan in geen geval streng geskeie: verse van die een tree ook soms by die ander op, sodat 'n hele aantal nuwe tiepes moontlik word.
Dertig jaar gelede al was daar in die Middelveld ook nog 'n enigsins afwykende versie bekend; dit is vandag nog in gebruik. Die variante toon aan dat die derde koepiet, waar dit eintlik op aan kom, ook nog elders bestaat: 1.
Pollie ons gaan Boland toe, (3 maal) Ek en jy alleen.
2.
Die liefde is vir jou alleen (3 maal) Net vir jou alleen.
3.
Vra vir jou ma die opsitkers (3 maal) Die opsitkers en die velkojnbers.
In sy „Tiekiedraai" gee Stephanus Maré nog die volgende voorspel by ons liedjie 2)
Dag lief hartjies, dag mooi skapies,
Dag suikerbekkies, ons gaan jui nou verlaat."
") So ook BP. I, bl. 25. *) Aangehaal BP. t. a.p. Variante:
Op Teks I. Op Teks II.
Koepl. l(a) Pollie ons gaan Pérel toe Koepl. 2.
Pêrel toe, Pêrel toe (a) Stemmig stap in die trein se pad.
(Sch. 113). (Luckhoff, Kakamas).
Koepl. 2(a) Ou hartlam, ens. (b) Stemmig stap in die harde pad. Ja, vir jou alleen. (PB. t.a.p.)
(Kakamas, I). (c) Stemmig stap in die trein se (b) Hartlam kry vir jou'n spoor. (Kakamas II).
skat. (Zastron). (d) Stadig stap in die wa se pad. Koepl. 3. Die redaksie uit Kakamas (BP).
lees hier: „Stemmig stap (e) Stadig stap in die harde pad. metdie trein sespoor," ens., (Stellenboscb).



122
Dit is niks anders as 'n vrye vertaling van die Engelse
Good-bye ladies! Good-bye ladies! Good-bye ladies, I'm going to leave you now.
By Maré is dit nog voorspel, maar in 'n versie uit Petrusburg is die Afrikaanse liedjie heeltemal in die vorm van die Engelse opgegaan; na die eerste vers soos by Maré nl. „Dag lief hartjies" ens. volg:
Afrikaans:
Pollie ons gaan Pêrel toe, Pêrel toe, Pêrel toe; < 2 V Pollie ons gaan Pêrel toe, daar onder by die Kaap. >
vgl. die Engels
So merrily we roti along, roll along, roll along, j 9 v So merrily we roll along, o'er the dark blue sea.') »
(Teks II dus) met nog 'n vierde koepl.: „Hartlam nou verlaat ek jou (3 X). Want ek gaan met 'n ander trou" (vgl. voorspel by S. Maré).
Die red. uit Ficksburg
lees : „Stadig stap in die harde pad,"ens.(=Teks H,*) met 'n 4e koepl.: „Hartlam ek het lief vir jou" (=Teks 1,3).
'n Red. uit Parys: (Koepl. 2 = 3.) Koepl. 3: Ek ry my perd vir jou alleen, 'n Ficksburgse variant het verder
Koepl. 3.
(a) Die liefde is vir jou genoeg net vir jou alleen.
(Stellenbosch).
(b) Die liefde is vir ek en jy,
Ek en jy alleen. (Vryheid).
(c) Geliefde hang alleen aan jou. (Luckhoff).
1. Pollie ons gaan Pêrel toe (2 X)
ens.
2. Vra vir jou ma die wolkombers
(2X) ens.
3. Vra vir jou ma die opsitkers
(2 X) ens. Vir ek en jy alleen. ') Vgl. „Good-Night ladies 1" bl. 316.
4. Stadig stap met die ysterpad
(2 X) ens.
5. Stadig vlieg in die lug se pad
(2 X) ens.
6. Stadig seil op die waterpad
(2 X) ens.
in The Scottish Studente' Song Book,



123
'n Meer selfstandige verwerking van "Goodbye ladies! we're going to leave you now", moet ons dit miskien sien in 'n variant uit Kakamas ? Dit lui:
Hartlam, nou verlaat ek jou, (3 X) Want ek gaan met 'n ander, trou.
Dit is opvallend hoeveel piekniekliedjes hulle om die name van noointjies vleg; so is meer as een tiekiedraailiedjie in werklikheid tot 'n beskeie klein minnediggie geword :
Ek soek na my Dina.')
1 2
Ek soek na my Dinat O, waar is my Dina,
My Dina, my Dina. My Dina, my Dina?
Ek soek na my Dina I O, waar is my Dina,
Die Dina van my. Die Dina van my?
O, hier is my Dina, My Dina, my Dina! O, hier is my Dina, Die Dina van my!')
(Noord-Vrystaat). *)
*) Bintlik geen „tiekiedraai-dans" maar 'n „wals". Vgl BP.i. bl. 37 v.
") Dikwels „My Dina van my". *) Variante:
I. r. 4 telkens: My Dina naby (BP.i, bl. 38).
II. Plaaswisseling tussen koepl. 1 en 2. (N.-Vrystaat). Ttoeestrofige variante:
1. Koepl. 1 en 3 (Ficksburg).
2. Koepl. 1 en 2; r. 4 telkens: My Dina close by.
3. „ 2 „ 3; „ 4 , : „ „ „ „
4. Koepl. 1. 0, waar is my Dina, my Dina al weer? (bis).
„ 2. 0, hier „ „ „ „ „ nou weer. (bis).
(Zastron).



124
Ver in die wêreld Kittie.
Ver in die wêreld, Kittie, Kittie, Kittie!
Ver in die wêreld, Kittie!
Kittie oor die see.
Sy laat haar draai,
En sy laat haar swaai,
Maar sy laat haar nie verraai;
Sy laat haar draal,
En sy laat haar swaai,
Maar sy laat haar nie verraai.
(Dealesville 1 O.V.S., Parys, O.V.S.)
'n Twede versie, al meer as dertig jaar in die Middelveld bekend, lui as volg:
Vér in die wereld, Kittie, Kittie» Kittie! Ver in dit wereld, Kittie!
») So ook BP. bl. 31.
') Ook i.p.v. laaste 4 woorde soms „Katrina, Cato!" *) Variante:
I. r. 1—3. Ver in die wêreld Kittie! Kittie oor ,die see 1
Sy laat haar waai, ens. soos Dealesville).
(Buitfontein).
II. Ver in die wêreld, Kittie 1 (bis).
Kittie, boor hiersö!
Ek laat my draai, ens. (Boland). III. Ver in die wêreld, Kittie!
Waar is-èy vanaand? ens.



125
Nat uit dieselfde bron as „Ver in die wêreld, Kittie" is „Daar kom die wa"; hulle refreins sou mens byna variante die een van die ander kan noem. Soms maak 'n versie van die laaste liedjie dan ook sonder omweg vry gebruik van die eerste een se koor.
Daar kom die wa.
(Melodie soos by BP. 1 B)
Daar kom die wa,
Die vier-perde-wa!
Hy het nie naam nie,
Sy naam moet hy nog kry.
Ref. Tan(t) Lientjie draai, stadig swaai, Daar onder in die baai; Tan(t) Lientjie ') draai, stadig swaai, Daar onder in die baai.
(Petrusburg). *)
i.p.v. die twede maal: Sy laat haar draai, ens. Die kar met die rooi wiele, Die Tannie met die rooi wange, Dis daar waar die liefde lê.
(Smithfield).
IV. (a) r. 4-6. Ek swaai baar hier, Ek swaai haar daar, ) . .g Ek swaai haar oor die doringblaar. )
(Calvinia).
(b) r. 4-5. = (a) r. 6. Ek swaai haar oor die see.
(verskillende redaksies, Parys). V. Ek sal haar draai, ens. maar r. 6:
Ek swaai haar oor die see.
(Petrusburg).
VI. r. 4—6. Handjie om die nek,
'n Soentjie op die bek, So ver die liefde trek.
(Petrussteyn).
VII. r. 6. Dat die lintjies waai.
(Koffiefontein). VH. r. 4—6. Eerste keer: Ek sal haar draai, ens.
Twede keer: Sy laat haar draai, ens. (Parys).
(Sien vir dia hote die volgende bladsy).



126
Prof. S. P. E* Boshoff laat sy lesing van hierdie liedjie begin met twee addisionele reëls: •
„Jan, Jan, die lekker Jan, „Die lekker Jan van Pa",
en hy merk dan hierby aan: „Hierdie koepiet word soms in die Westelike Provinsie van die K. P. vooraf gesing..." Dat dit egter nie oorspronklik hier tuis hoort nie, maar by 'n ander liedjie oor die wa, daar sal kennismaking met die volgende ons van oortuig:
') d. i. Leentjie: Die stamvokaal is lange „i"; langer as die „i" van „tyen" of die Bolandse i „ie"-uitspraak van lange e.
') Variante: Albertinia I—II (A). Parys I—II (P). Zastron I—n (Z). Nondweni (Natal, N.). Kakamas I —III (K.). Fauresmith I- III (F.) De Aar (DA.). Ficksburg I-Hl (Fb.). Ladybrand (Dist.) I—III (L.) Ladybrand I—III (L.) Stellenbosch (8.) Petrusburg (Pb.). Bloemfontein (B.). Petrussteyn (PS.) BP. L (bl. 28), Sch. (bl. 114) r. 1. Daar kom 'n wa, 'n vier-perde-wa (BP., B.) Daar kom sy aan met die vier-perde-wa (Ai). „ „ die wa met vier perde aan (Ki). r. 2. Sy het nie naam nie, ens. (An). r. 3. Hy moet sy naam nog kry (N, K, Z. Sch. A.) r. 4. Tant Leentje swaai, stadig draai (BP. Sch.). Karolientjie swaai, ens. (F.). Karlientjie draai, ens. (N.). Swaai, Karlientjie, swaai, stadig draai (Km). Karlientjie swaai, ens. (L.). Tant Karlientjie draai, ens. (F.). Ou Tant Karlintjie draai, ens. (Ai). Tamelientjie swaai (Pi). Ta' Maliene swaai, ens. (Z.). Tant Karlientjie swaai (Ki). Terlientjie draai, Serlientjie swaai (Fbi). Tant Lientjie (Fbii). Tant Leentjie, ens. (Lm). Ta* Leentjie (DA.). Alleentjies draai, ens. (Pb.). Ou tiekiedraai, stadig, ens. (S., P.). r. 5. Daar onder om die draai (Sch.).
N.B. nog: B.: Sy laat haar draai, ens. (bis). Pm: Tant Leentjie. ens. (le keer), Sy laat haar draai, ens. (2e keér), Calvinia: Daar kom 'n wa, 'n vier-perde-wa 1 Donker het nie oönie. nie o6 nie, o ja! Ref.: Vat die meisie styf om die lyf, styf om die lyf, o ja 1 (bis).



127
Qaai saam met die wa. Teks I.
lee.'Die oom sc ja en nee. Jan,Jan,die lekker Jan, Die
eklw Jan van Ma! Jan, Jan, die lekker Jan, Die le Wou» Jan van R»!
Teks II. Ek gaan saam met die wa! ) En die oom sê nee en ja j
bis.
Ref. Jan, Jan, die lekker Jan, )
bis.
Die lekker jan van pa. \
Net soos „Daar kom die wa" is hierdie liedjie in gebruik by 'n ringdans: by die refrein los die ring hom op en draai die pare. Met die inhoud van Teks 1 het ek dit die eerste keer gehoor gedurende die Boereoorlog in die O.V.S. aan die Vaalrivier, naby Bloemhof. Daar was 'n laer vlugtelinge saamgestroom hoofsaaklik uit die omliggende distrikte. Die versie sal dus seker daar tuishoort. Meer algemeen vind mens die lied versprei in sy eenvoudiger vorm soos in Teks II. 'n Variant uit Calvinia lui: „Ek gaan saam met die wa, Of die oom sê, nee en ja ens.," en een uit Dealesville het, 'n bietjie onoortuigend, „Oom Jan, oom Jan, om jollie Jan van pa! Saam met die wal Die oom sê nee en ja", 'n Lesing uit Heilbron, eindelik, sit hierdie lied en die vorige agter mekaar:
Deel 1. „Daar kom die wa, ens.
Ref. „Jan, Jan," ens., soos in Teks II.
Deel 2. „Ek gaan saam met die wa, ens. Ref. „Jan, jan," ens., soos in Teks II.
Om die ouderdom van ons dansliedjies dokumentêr te staaf, daar kry ons maar selde die geleentheid toé. Ieder



128
het daar gebruik van gemaak maar niemand het dit die moeite werd geag om daar iets oor te sê nie. Aan vreemde het ons dit te danke, dat daar 'n enkele liedjie is, waarvoor ons wel met sekerheid 'n datum ante quem kan noem, al gaan die ook nie eers ver trug nie. Tydens sy besoek aan Suid Afrika, meer as vyf-en-dertig jaar gelede, het Dr. Hendrik P.N. Muller enige liedjies hoor sing deur 'n klompie Transvalere op weg na die toe pas gestigte republiek van Stellaland. Die liedjies het hy (1889), in sy boek, „Zuid-Afrika: Reisherinneringen", bl. 160, vermeld. Een daarvan was 'n variant van die bekende ringdansliedjie,
Teks I. „Rooi rokkie wil sy dra".
Rooi rolcJcie wil sy dra, Maar niemand kykdaarna, En al-mal staan ver-
-l_ n I: IA..: j l ; ia*, i L,_
sla, Oor sy die rokkie. dra. Oom Jannie se Mama, goggabie, goggabie,,
goggabie, Uom Jannit se mama, gogtjabie., Nooi wassy maarlelik nie. J
(Petrusburg).
Meer algemeen as hierdie versie is die een wat aanvang met „Rokkies wil sy dra".3) Hierop kom dan ook weer
') Die kleur kan gevariëer word na die kleed van die speler binne die kring.
*) Ook wel, „So lelik was sy nie". s) Vgl. BP. I, bl. 30. Variante.
r. 1 Skoentjies of blink skoentjies i.p.o. rokkies.
Rooi rokkies. bont rokkies „ „ r. 4 Rooi rok, bont rok „ „
r. 4 Om die rokkies wat ens. (Ficksburg) Dat sy die rokkies dra (Koffiefontein). Ref. r. 1 ens. Tant Sannie se mama, ens. r. 3. Hoe lelik was sy niet



129
»
variasies; so is o.a. in die Middelveld „Skoentjies", of „Blink skoentjies wil sy dra" 'n taamlik verbreide naam vir die dans. Onder invloed van die meervoudsvorm „skoentjies", het „rokkies" bes moontlik ontstaan.
Naas hierdie redaksies bestaan daar verder nog 'n derde, seer verbreide versie; veral aan persone van buite die Vrystaat af skyn dit soms die enige bekende vorm van die liedjie te wees.
Teks II.
Bolla wil sy dra, Maar hare het sy nie; Lappe moet sy vat. Om bolla van te maak, Ref. Oom Jannie se mama goggabie! goggabie! goggabie! Oom Jannie se mama, goggabie!') So lelik was sy nie.
(Kakamas)')
Teks III.
Bolle wil sy hê, Maar hare het sy nie; Perdestert wil sy hê Om bolle van te maak. Ref. Oom Jannie se mama goggabie! goggabie! goggabie! Oom Jannie se mama, goggabie! Mooi was sy maar lelik nie.
(Stellenbosch).
,Die aantal versies kan vermenigvuldig word tot in die oneindige deur te sing van „rokkies", skoentjies", „lintjies", ens.,' sê BP. na aanleiding van hulle teks. Op die wyse is natuurlik te verklare die ontstaan van uiteenlopende tiepes soos Teks I
') Vgl. Oompie lyk soos 'n skerpejoen, Mooi wil hy wees maar
[lelik nie;
Tannie lyk soos 'n goggatg'ie, Mooi wil sy wees maar
[lelik nie. (Angola).
*) Vgl. by Dr. Hendrik P. N. Muller tap.
„Bolle wil ze dra maar hare het ze niet; En nou neem ze 'n peerdesteert Om daar bolle fan te maak".
9



130
teenoor II en III. Beslis te sê watter die oer-tiepe is, dit is by sulke ongeboekstaafde dinge as ons volksliedjies 'n saak van onmoontlikheid. Die algemene verbreidheid van die paar bogenoemde tiepes, die met „rokkies" en die met „bolle-bolla", is egter seker 'n bewys daarvoor, dat by die kwessie van prioriteit ons slegs tussen die twee te beslisse het, sonder dat versies met „skoentjies", „lintjies", ens. in aanmerking behoef te kom. Gooi die volgende vyfversige redaksie uit Natal miskien lig op die vraag na die relatiewe ouderdom van hierdie twee versies ? Ek, vir my part, wil daar kalf' aan glo, dat die eerste en die laaste verse hier in hulle regte volgorde staan:
1.
Wit rokkie wil sy hê, / En 'n wit rok het sy nie; Lappies moet sy vat, / Om 'n rokkie van te maak. Koor: Jap se mama, goggabie ! goggabie! goggabie I Jap se mamma, goggabie! Mooi wil sy wees maar lelik nie.
2.
Borsspeld wil sy hê, / Borsspeld het sy nie; Hakspeld moet sy vat / Om borsspeld van te maak. Koor: Jap se mama, ens.
3.
Skoenrieme wil sy hê, / En skoenrieme het sy nie; Bandjies moet sy vat / Om skoenrieme van te maak. Koor: Jap se mama, ens.
4
Skoene wil sy hé, / En skoene het sy nie; Velletjies moet sy vat, / Om skoene van te maak. Koor: Jap se mama, ens.
5.
Bolle wil sy hé, / En bolle het sy nie; Gare moet sy vat, / Om bolle van te maak. Koor: Jap se mama, ens.
(Nondweni, Natal).



131
Een van die drie liedjies, deur Dr. Muller genoem, was veral populêr onder die klompie ruiters; hulle het dit as voor-, tussen- en slot-sang, dus so ongeveer as refrein, by die twee ander gesing. *) Ook vandag nog hoef die liedjie „ Vat jou goed en trek, Ferreira", vir geen enkele op die piekniekterrein in populariteit agteruit te staan nie. „Trekferreira" het selfs 'n vaste uitdrukking in ons taal geword.
Vat jou goed en trek, Ferreira I Teks I.
Teks II. Vat jou goed en trekferreira, Jannie met die hoepelbeen I Vat jou sweep en slaan jou perde, Jannie met die hoepelbeen I Ref. Swaar dra, al aan die een kant swaar dra I Al aan die een kant swaar dra, Jannie I Jannie met die hoepelbeen 1 (Carnarvon). Teks I bevat die liedjie soos hy voor die Boereoorlog — en vandag nog! — in die Middelveld naby Petrusburg gesing was. In die refrein het die twede reël daar ook soms in plaas van „Ferreira", „al aan die een kant" herhaal. Die neiging om oral na „trek" die woord „Ferreira" in te voeg
>) Hierdie drie liedjies moet egter veral nie as kontaminasie produk opgevat word nie soos Dr. Ct. Besselaar, Zuid-Afrika in de Letterkunde bl. 188 dit skyn te doen. Dr. Muller self waarsku (bl. 158). „Ik merk hierby op, dat de liedjes geenszins by elkander behooren".
*) Ook wel „al aan die een kant" Lp.v. „Ferreira".
Variante op Teks I uit Deales-



132
het aan die melodie van die liedjie geen goed gedaan nie. Een gevolg daarvan was, dat die eerste reël van die refrein soms meteen eerste reël van die liedjie werd.
Omtrent die relatiewe ouderdom van die twee versies van ons lied is skynbaar weinig twyfel moontlik: „Jannie-metdie-hoepelbeen" kon as aangesproke persoon optree slegs nadat „Ferreira" nie meer as sulks gevoel werd nie," d.w.s. na die ontstaan van die werkwoord „trekferreira"; en dit weer veronderstel die vroeëre bestaan, ja selfs popularisering, van Teks I, of 'n versie wat baie op Teks I gelyk het. Nou
ville (D), Petrusburg (Pb), Zastron (Z)i-ii, Lindley (Ld), Calvinia (C), Worcester (W), Stellenbosch (S) Parys (Pi-n), BP.
r. 1. Deurvoering van Ferreira in V. 2 en 4 (D. Pb. BPi bl. 34);
r. 3. Vat jou riem en vang jou perde (Zi)
Vat jou rièm en span jou perde.
Vat jou perde en trek, Ferreira (BP. var).
Agter die bos is 'n klompie perde (BP, Pi).
Jannie met die skimmel perde (Pb).
Gaan baal die bees, laat staan die perde (D).
Vang jou osse, vang jou perde (Pu).
Bef. (a) Al aan die een kant swaar(d) dra, S waar(d) dra, swaar(d) dra, Al aan die een kant swaar(d) dra, Vat jou goed... ens. (BP).
(b) In reël 2, al in die een kant i.p.v. „Ferreira" (Pb. Pil.
(c) Ref. staat aan begin. Dan i.p.v, die „liedjie", „Ek het 'n vrou, haar naam is Saartjie, al wat sy doen is goed, my harlgie." (Ld.)
(d) Geen refrein, maar i.p.v. eerste reöl van die „lied"; „Swaar dra, al in die een kan swaar dra" (Zi)
(e) Swaar(d) dra, al aan die een kant swaar(d) dra, Vatjougoeden trek Ferreira, agter die bos loop 'n klompie perde ens. (BP. var).
(f) r. 2-3: Vat jou goed en trek, Ferreira, Vat jou goed en trek. (Pd).
Variante op teks II. r. 2 en 4: Oom Jannie.. ens. (W. Zn).
r. 3 (a) Vat jou riem en slaan jou perde (Zn).
(b) Vat jou peits en piets jou perde (W.)
of Vat jou goed en trek, Ferreira (W.)
[In Calvinia enkel r. 1-2; dan ref].
r. L Vat jou goed en trek, Ferreira (bis) (S).
r. 2. Vat jou goed en trek (bis) (S).
Ref. r. 2. sonder „Jannie". (C, S., W.)
r. 3. Oom Jannie ens. (W.: Ref. aan begin van die lied).



133
is dit in hierdie verband egter van belang dat die liedjie by Dr. Muller, waarvoor ons 'n datum ante quem het, juis 'n versie van Teks II is.x) Ons kom dus tot die slotsom dat Teks I belangryk ouer as 1889 moet wees, die datum waarop Teks II al goed bekend was.
Daar bly ewewel ook nog 'n ander moontlikheid bestaan. Die Stellenboschse variant (sien variante) en die lesing van Dr. Muller kan die oorspronklike versie verteenwoordig. Ferreira en Jannie-met-die-hoepelbeen is dan een en dieselfde persoon; die „liedjie" spreek hom aan met sy geslags-, die refrein met sy voor- en by-naam. Die splitsing in Teks I en II geskied dan deur dat Jannie-met-die-hoepelbeen in die een geval die twede reël van die liedjie binnedring, en in die ander geval self deur hierdie twede reël verdronge word. Ook die inhoud van die refrein spreek sterk daarvoor, dat Jannie-met-die-hoepelbeen oorspronklik hier tuishoort; die hinkende gang van iemand met een krom been laat denk aan die beweging van 'n persoon met 'n swaar gewig in die een hand; iemand wat „al aan die een kant swaar dra." Wanneer die splitsing plaas gevind het, voor of na 1889, bly dan weer onopgelos.
Die vraag bly nog oor of ons ook 'n datum post quem vir die liedjie kan vasstel? „Een geschiedkundige achtergrond", sê Schonken, — „het stamt uit den tijd van den grooten trek — heeft ook het bekende verhaspelde lied, „Vat jou goed en trek Ferreira? . . .", en sedert die verskyning van Schonken se boek is hierdie uitspraak so min of meer as die laaste woord oor die kwessie aanvaar. As grond vir sy opvatting haal Schonken in 'n voetnoot2) die
') Vat jou goed en trek, Pereira! Vat jou goed en trek 1 Al aan die een kant zwaard dra, Al aan die een kant zwaard dra, ja, ja, Jannie met die hoepelbeen.
(H. P. N. Muller, t.a.p. bl. 168).
») Sch. bl. 122.



134
reeds vroeër genoemde Reisherinneringen van Dr. Muller aan. Dit sal ons miskien die moeite loon om self ook eens na te gaan, wat Dr. Muller omtrent die liedjie meedeel. Ek doen dit liefs in sy eie woorde: „Allereerst brulde het geheele gezelschap *) den eersten zin uit van een lied, geboren in den tijd der oude voortrekkers. In gewoon Nederlandsch zouden wij dien zin ongeveer met deze woorden hebben uitgedrukt: „Pak je goed bij elkaar, Pereira (een oude voortrekker), en verlaat met have en goed, vrouw en kinderen, deze streek. Nu gaat gij naar het vijandelijk land en allen moet gij het zwaard dragen aan de zijde. Ja, zoo is het, vriend Jan met de kromme beenen!"
Dr. Muller is dus heel duidlik op hierdie punt. Ferreira was 'n voortrekker. Maar met dit al bly die inligting tog nie veel meer nie, as 'n bewering waarvoor bewysgronde ontbreek. Sy informasie kon heel goed op hoor sê berus, iets wat die geval ia met nege tiendes van die aardigheidjies waarmee mens reisimpressies stoffeer. En dan — veral by 'n lied soos „Vat jou goed en trek, Ferreira!" is hoor sê besonder onbetroubaar: die hele inhoud, en met name die woord „trek", is te suggestief; nege uit die tien mense gaan dit daadlik, sonder enige verdere grond, vir 'n lied uit die tyd van die Grote Trek verklaar. Absoluut betroubare feite omtrent die oorsprong van ons liedjie besit ons dus waarskynlik nie. Ook die beslissing ten gunste van „swaard dra" teenoor „swaar dra" kom dan ook weer op losse skroewe te staan.
Voer Dr. Muller se boek ons trug tot die jaar 1889, dan lewer 'n landgenoot van hom ons in verband met 'n ander liedjie 'n datum wat tog altyd nog enige jare verder trug gaan. In 'n bundeltjie sketse verskene in 1882 a) kom o.a. die volgende twee versreëltjies voor:
') nl. die „commando" Boere wat hy teëgekom het. *) B. H. van- Breemen, Schetsen en Beelden uit Zuid-Afrika, Amsterdam, 1882.



135
„Rond gerêe en fond gevreê, En thuis gekom en niks gekreê".
Dieselfde twee refils vind ons trug in die algemeen bekende
Aal, aal, die mtborskraa.il ')
Aai.aai.die vni-lx>r5kxaai!Wiaph8ljg So lank gedraai
Hte-vandaan na MoSSeliaai, Vaar hel jy so lank gedraai?
2.
Oompie wou na tannie vry, Tannie trek haar neus op Sy, Rond gery en rond gevry, Tuis gekom en niks gekry.
(Petrusburg).
Bostaande is die vorm wat die liedjie in my eie kinderjare in die Middelveld om Petrusburg had; dit stem nou ooreen met die versie uit die buurdorp, Dealesville (var. 1). Meer algemeen egter, is 'n ander versie:
Teks. II. ü
Aai, aai, die witborskraai! Hiervandaan na Mosselbaai I Oompie wou na tannie vry; Tannie trek haar neus opsy.
2.
Aai, aai, die witborskraai I Hiervandaan na Mosselbaai I Rond gery en rond gevry, Tuis gekom en niks gekry.
(Kakamas, Petrusburg).
In ons kinderjare was dit ons wel geoorloof aan „draaispeletjies" deel te neem, maar die eintlike „danse" was
l) Vgl. BP. I. bl. 52 v.; Sch. bl. 114.



136
verbode, en eweëens die liedjies wat hierdie laaste begelei het. Een van die verbode liedjies was in die Middelveld „Aai, aai, die witboskraai". Volgens BP. is dit vandag 'n rydans. Moet ons in hierdie liedjie dan ook miskien een van die sien wat, in hulle eie woorde, „van die woonhuis verhuis het na die wahuis, en daarvandaan af veldtoe getrek net — agter die piekniek-makers aan..."? J) Die ou danse raak dood en ook die ou geslag vir wie hulle melodie 'n gruwel was.2)
Tot die ouere groep draaispeletjies van voor die Boereoorlog behoort ook „Siembamba, mama se kindjie" en „Vanaand gaan die volkies koring sny".
Siembamba, mama se kindjie.
Dwai ST, nek om.jooi hom in die slooè/Trap op «g hop dan is hy dood!
') BP. I bl. 38. *) Variante.
I. Soos Teks I behalve r. 5: ...wil... en r. 7-8: „Die ou kokkedaai en die jong kokkedaai. Die duiwel in die bos en die jakkals in die baai". (Dealesville).
II. Soos Teks II maar r. 1.: Kraai, kraai, die witborskraai (Petrussteyn; Petrusburg.
lil. Haai, haai, ens: verder soos by Teks fl. (Ladybrand).
IV. Haai, haai, ens., maar na r. 2: Eondgery en rond gevry, Tuis gekom, ens. Weer gery en weer gevry, Ander man se vrou gekry.
(Petrusburg).
(Petrusburg, Ficksburg, ens.)
V. Aai, aai, ens. maar na r. 2: Hier laat vat en daar gaan
[draai,
Daar gaan vry en niks gekry. Trug gery en hier kom vry.
(Ladybrand).
VI. Eenkoeplettig(a)le van Teks II (Ladybrand en Petrusburg).
(b) le van Teks II maar r. 1.: Kraai, kraai, die rinkals kraai". (Worcester).
(c) 2e koepl. van Teks II (Sch. bl. 114).
(d) 2e koepl. van Teks II maar r. 3: „Hier gevry en daar gevry".
(Dealesville).
(e) Aai, aai, die witborskraai! Hiervandaan na Walvisbaai, Dit het ons hom afgeraai.
(Angola).



137
„Siembamba gelijkt op het in Amerika bekende „Virginia Reel": de jonge mannen (en) meisjes staan in twee rijen tegenover elkander; het eerste paar draait te zamen rond, eerst aan den eenen, dan aan den anderen arm, gaat vervolgens langs de beide rijen, terwijl telkens van arm gewisseld wordt; zijn zij aan het einde gekomen, dan begint het tweede paar enz. Onderwijl klappen de anderen in de handen en zingen". Hierdie beskrywing van die dans deur Schonken geld ook vir die Siembambaspeletjie soos ek die ken. Die lied en spel skyn tot in die verste hoeke van Afrikaanssprekende Suid-Afrika in omloop; uit Wes-Afrika (Angola) kom die volgende woord-na-daad-rigtende versie:
Siembamba, mama se kindjie 1 (3 maal) Kortom, kortom, draai die nek om! Siembamba, ens.
Variante: Dealesville (D.), Zastron (Z), Kakamas (K.), Nöndweni (N.), Dist. Dealesville i-ii (Ü.D.), Lindley (Ld.), Luckhoff (Lh.), Petrusburg i-n (Pb.), Parys i-m (P.), Heilbron (H.), Ladybrand (L.). r. 1—2. Siembamba mamie) se, ens. (BP. Sch.)
Siembamba mama se kleintjie (K.).
Mama se kindjie, siembamba (D.). r. 2. O, gouna dis 'n grote en 'n kleintjie 1 (N.).
Siembamba, papa se kindjie (L. Ld. Pu, Die Brandwag, 15 Nov. 1911, bl. 394).
Siembamba, mama se seuntjie (Pbn). r. 3. Draai hom nek om, ens. (K.).
Draai bom die nek om, ens. (D.Dn, Pu).
Draai sy nek af (Brandwag, t.a.p.)
Vat hom aan sy nek, en gooi ens. (Pm), r. 5. Trap hom op sy kop ens. (Z. D.Dn).
Trap sy kop ens. (Lk., Pb.n, D.)
Stamp sy kop (K.). r. 5—6. Gee hom 'n stukkie / Vet en brood (K.).
Gee hom 'n stukkie brood ) g ^ l, ,j«
Dan word hy groot. )
Möre-oggend / is by dood (Sch. t.a.p., BP.). [r. 7—10. Is dit 'n jongetjie. Maak hom groot, ) pj nn
Is dit 'n meisie, Slaat baar dood.] ) Dit ook wel in die Middelveld: Is dit 'n jongetjie, gee hom brood, Is dit 'n meisie, ens.] Koor (a) Dit sal ek nie doen nie. (2 X). )
Ek wil graag my kindjie behou, ( H. Pi.
En waarom sal ek hom afknou. )



138
Vanaand gaan die volkies koring sny!
Van aand gaan di« volkjes koring sny, kering sny.' En van -aand gaan die volkies
koring sny, koring sny .'My geliefde hang aan die bos'My
9«-
iéfde^" danq aancTie
liefde hang aan die dos, My geliefde hang aan die wag.'n- bietjie - bos!
(Petrusburg).
„Bitterbessibos" lees goed die helfte van die variante of nog meer; lokale omstandighede is hier deurslaggewend gewees: daar is dele van ons land waar die „ wag-'n-bietjiebos" nie bekend is nie. Soms kry die liedjie 'n twede koepiet (vgl. die variante) en kom daar na die „volkies" of „boertjies", d.w.s. die dansende jongetjies, vir die meisies weer 'n beurt: Vanaand gaan die meisies koring saai, ens.
Word „volk" hier egter in sy mees gebruiklike Afrikaanse betekenis opgevat, dan pas die twede vers sig ook weer daarby aan:
Vannaand gaan die meidjies mis optel, ens.
Variante :
Ladybrand, (L), Kakamas i-n (K), Zastron i-n (Z), Bloemfontein (B), Petrusburg (Pb), Suid-Wes-Afrika (SWA), Dealesville, Dist. (DD), Heilbron i-n (H), Parys (P), Stellenbosch (S), Ficksburg (F), Bethulie (B). Die Brandwag (Brw).
r. 1-2 (a) „boertvjies" i.p.v. volkies (Ki-n, Zi, L. 1 Brw. 15 Nov. 1911 bl. 394).
(b) Vanaand gaan die meisies koring saai (Pbn en Stephanus Maré, „Tiekiedraai". S: boertjies of volkies.)
(c) „Koring sny" slegs eenmaal (Zu, DD, Brw. Ki)
(d) Vanaand gaat die boertjies koring sny, sny, sny (Kn; B [volkies]). r. 2. Koring sny (2X) Zi, S.W.A., Brw.)
r. 3-5 „in" i.p.v. aan (Ki-h, S.W.A. BP).



139
So'n uitbreiding, eintlik maar 'n variasie van die oorspronklike, kan, uit sy verband los geraak, maklik die plek van die origineel gaan inneem (Petrusburg). Dieselfde drang tot breking van die eentonigheid haal dikwels verse van elders by; so die twede koepiet van 'n Bethuliese lesing:
Toe ek nog jonk was, toe ry julle my verby;
Maar nou laat (dat) ek oud is, nou kom julle na my vry.
Maar nou kan julle pikkewy, pikkewy, )
Jy sal my nou nie kry )
Van 'n ander aard, tot op 'n sekere hoogte, is weer die volgende twee uitbreidinge:
Draai, Oom Jannie I Draai, oom Jannie! Tot die eerste hoender kraai.
(Dealesville, Dist.)
en
O, keer die boetas, keerl O, keer die boetas, keer! Hulle trap die grondvloer deur.
(Heilbron).
Dit is die laaste explosie van 'n energie wat in die liedjie self nog nie sy volle ontlading gevind het nie. 'n Integrerende deel van die lied vorm hulle intussen nie; volgens hulle inhoud moet hulle uit 'n „regte dans'' hierheen geitnporteer wees.
Met die volgende variant uit S.W.Afrika staan ons egter weer middel in die lied self. Die digtende dansers was
r. 3-4 „onder" i.p.v. „hang aan (in)".
r. 3-4 D. het hier: „Draai, Oom Jannie, draai Oom Jannie! tot die eerste hoender kraai." (slot).
r. 3-4: My geliefde hang aan die maan (2 X) Brw. r. 5. Bitterbessiebos (Zi, Kn, Hh-n Brw., P., Bl. B.) Boetabessiebos (S.)
Heilbron i voeg hier nog die slotreëls aan toe: O, keer die boetas, keer (bis), Hulle trap die grondvloer deur."
Heilbron n het 'n twede koepl.: „Vanaand gaan die meidjies mis optel, mis optel, ens.
S. W. A. het 'n 2e koepl.: „Vanaand gaan die kraaie mosselbaai, mosselbaai", ens.



140
waarskynlik met die geografie sleg op die hoogte en het gemeen in die twede lid van „mosselbaai" 'n werkwoord te sien. So is „aai, aai. die witborskraai!" omgedig, en is „Vannaand gaan die volkies koring sny!" daardeur 'n strofe ryker geword.
Vanaand gaan die kraaie mosselbaai, mosselbaai,
Vanaand gaan die kraaie mosselbaai, mosselbaai,
My geliefde hang in die bos,
My geliefde hang in die bos,
My geliefde hang in die bitterbessiebos.
In die uitvoering van 'n ander rydans, Wat maak Oom Kalk daar?, heers daar nogal verskil. Een manier word deur Schonken beskryf, (bl. 112);'n ander — miskien die mees algemene — deur BP.i bl. 49 v. Nog 'n derde wyse van uitvoering is die volgende: 'n Ry jongetjies en 'n ry meisies staan teenoor mekaar, en sing terwyl hulle in die handen klap. Die vier spelers aan die vier uiteindes ontmoet mekaar halfweg, buig teen mekaar, en keer trug na hulle uitgangspunt terwyl die eerste twee reëls gesing word. By die aanhef van „Oom Kalie steek 'n stywe dop" begin die tiekiedraai, waaraan almal deelneem. Ondertussen het die spelers aan die twee boonste uiteindes hulle plek aan die onderste ingeneem, en die lied en spel begin op nuut.
Op meer as een van die figure by „Oom Kalie" is die Lancers of die Quadrille sonder twyfel van invloed gewees.
Wat maak Oom Kalie daar ?
at maattoon Kalie daar? V/et maak oom Kalie daar? Oom Kalie steek 'n
stijwe dop EislaansuvTOU metdis bssemstok.' IVatmaakoom Ka/ie daa
(Paarl, Nondweni, Ficksburg, ens.).



Ui
Die oorsprong van die meeste van ons volkliedjies lê in onsekerheid gehuld. Meer as een sal ongetwyfeld as variëring of parodie op ouere liedere ontstaan wees.
Van hierdie soort is „Oom Kalie" wel 'n merkwaardige tiepe. Sowelsy vorm as sy melodie teken hom as eenvoudigweg 'n variasie op een of ander van die ewetallige koeplette van „Die Mol". Mens behoef maar enkel te vergelyk, tewens daaraan denkend dat ook die wysie by altwee presies dieselfde is:
Die Mol.
Koepl. 2. Wat maak jy op die
[strand ? Wat maak jy op die
[strand ? Wat maak jy op die
[poska strand ? Die hof laf, lief laf poska [strand ? Wat maak jy op die
[strand.
Oom Kalie.
Wat maak Oom Kalie daar? Wat maak Oom Kalie daar? Oom Kalie steek een stywe dop; En slaan sy vrou met die besemstok. Wat maak Oom Kalie daar?
Met die geboorte van „Oom Kalie" het die variëringsproses ook nog nie 'n einde geneem nie. Behalwe kleinere veranderinge, soos „handsambok", „besemstok" en „kierie
Variante (Calvinia, (C) Dealesville, (D) Petrusburg, (P) Nondweni,. (N) Kakamas 1-11 (K) Zastron i-m (Z), DieBrandweg 16 Nov. 1911, bl. 394 (Brw), Parys i-ii (P), Bethulie (B), Paarl (PI).
r. 3. Stok i.p.o. dop (P., Pb).
r. 4. Hy slaat sy vrou met die besemstok, of handsambok. (Brw).
En slaat sy vrou met 'n kierie op die kop (Ki).
En slaat sy vrou met 'n handsambok (Zn P.)
En slaat sy vrou met 'n agtersambok (B).
r. 4. Toe was hy net mooi hoenderkop (PI).
r. 5. En die kinders skreeu hoera (Zn).
Dit maak oom Kalie daar (Zn).
Na r. 5 sing hulle in Calvinia nog: Goodbye, ladies! ens.



142
Oor die kop" teenoor mekaar vertoon, is daar ook nog andere van meer ingrypende aard. Uit Stellenbosch is die versie met die middelreëls:
Oom Kalie draai, Oom Kalie swaai, Oom Kalie maak 'n groot lawaai!')
en uit Bloemfontein een waarvan die twede koepiet lui:
Wat maak Oom Kalie daar? (bis) Oom Kalie drink die lemmeneit, Hy slaat sy vrou, hy denk dis die meid. Wat maak Oom Kalie daar?
Die drang na nuwe vorme, liefs in humoristiese trant, is die bodem waarin die volkslied sig in steeds verjongde gedaante maar altyd weer voortplant.
Was dit ons moontlik by enkele liedjies vroeër 'n datum ante quem te noem, dan gee by 'n ander, Hoe ry die trein, Hoe ry die trein, Kimberley se trein/ die inhoud self 'n datum post quem aan. As die lied werklik onder die
') Ook die Duitse Fuchsenlied wat Schonken (bl. 112) vir die origineel van Wat maak Oom Kalie daar, aansien, is m.i. 'n bewerking van die molliedjie: vergelyk hiermee maar eens die eerste verse:
1. Was kommt dort vön der Höh',
Was kommt dort von der ledernen Höh?
Ca, 5a, ledernen Höh',
Was kommt dort von der Höh'?
2. Es ist ein Postillon,
Es ist ein ledernen Postillon, (Ja, ca, Postillon, Es ist ein Postillon.
3. Was bringt der Postillon, u.s.w.
(Vademecum, 143). *) Vgl. 'n Versie v.d. liedjie gesing by die „Historiese Optog" (Pageant) in Kaapstad in 1910. „Wat maak die kinders daar? (bis). Die kinders draai, die kinders swaai, / Die kinders maak 'n groot lawaai; / Wat maak die kinders daar?



143
kleurlinge ontstaan het, soos Schonken, meen,') dan sal dit seker taamlik gou na die aanlê van die spoorweg na Kimberley gebeur het, want voor die Boereoorlog was dit in die Oranje Vrystaat reeds algemeen bekend.
So ry die trein ....
Of hierdie lied ooit by 'n dans of draaispeletjie in gebruik was kan ek nie met sekerheid sê nie.s) In my jeugherinnering vorm dit één groep met ander liedere, wat ek op
') bl. 112.
*) Die meer algemene en oorspronklike vorm skyn die te wees waar r. 1-2 bier enkel herhaal word.
*) Volgens 'n meedeling uit Kakamas word dit daar by 'n draaispeletjie gebruik.
Variante: 1. Hoe ry die trein, hoe ry die trein j..
Kimberley se trein > Ref.: Ag Sies, Tant Sara, ens. (Petrusburg). II. r. 1. Hoe ry die trein, ens. < ^ r. 2. Kakamas se trein > Ref.: Ek is die tannie van weersy,
As dit op is, ens. (Kakamas). m. Slegs ref.: Ag sies Tant Sara / met jou bamboesblare.
(Worcester).
IV. Ekskuus Tant Sara / Wat kos jou blare ? Hoe gaat die trein na Suid-Wes toe?
(Kakamas).
V. Hoe ry die trein ens.
Ref.: Die jonkmans kom van verre j..
Die nooiatjies lei hulle perde > (S. W. A.)



144
bruilofte en danspartye leer ken het. Hoe dit ook al sy, dit skyn die bron te wees waaruit 'n egte pieknieklied, Daar kom Port Elizabeth se trein/ ontstaan het; hulle variante, in elk geval, het in mekaar gevleg, sodat hulle vandag moeilik apart te behandele is.
Daar kom Port Elizabeth se trein.
wccnsy.aan««uS9>anvtetrsy(&die linie bang,aan vttrsy.Asdil op i» kan jg weer kni
(Boshof).
„Port Elizabeth se trein" is 'n ringdans. Die kring word so gevorm dat naas ieder jongetjie 'n meisie staan. Hy het dus 'n g(j)antang (meisie?) aan weersy. (vgl. die variante). Onder die sing van die liedjie dring almal hande aan mekaar binnetoe in, en by die refrein draai die jongetjie met die meisie aan syregterhand en laat haar aan die einde los, sodat sy aan sy linkerhand kom te staan. So skuif die kérels voortdurend na regs en die nooiens na links.
Die melodie van Kimberley se trein vind ons soms trug by die rydans, Oom Jannie met sy lakense pak; meer algemeen is ewewel die wysie wat hier volg:
Variante: l. Daar kom Port Elizabeth se trein 1 (bis).
Ref. 'n Gantang aan weersy / As dit op is kan jy weer kry.
(Ladismith, (K.P.)
II. Hoe ry die trein, ens. Ref. 'n Gjantang van weersy,
As dit op is kan julle weer kry.
(Kakamas).



145
Oom Jannie met sy lakense pak.
Oom Jan-nie met sy lakense pak.Sy lakense pak,hoera! Oom Jan-nie. met sy
water op sy luja , Gooi wattr op sy luja!Sy Ju -ja raak aan die. brand.
Onder die piekniekliedjies is die aaneenkoppeling van heterogene bestanddele -geen seldsaamheid nie. As refrein word dikwels 'n bestaande lied of rym gekies en voorsien van 'n „liedjie". Tussen die inhoud van so'n liedjie en sy refrein is daar dan dikwels weinig of geen verband aan te wyse. Wie nou egter tog verband gaan soek —< en dit doen die spelers — kom lig daartoe om, veral in die refrein, allerlei bastervorme te gaan fabriseer. 'n Voorbeeld hiervan lewer m.i. ook „Oom Jannie met sy lakense pak" met die onverstaanbare „Gooi water op sy luja" in die koor.
Gaat mens nou hier in „luja" die een of ander attribuut van Oom Jannie sien, dan verval mens in allerlei sonderlinge gissinge wat tog besyde die waarheid bly. Het die refrein se inhoud egter niks uit te staan met die van die lied nie, dan lê dit voor die hand dat in „seluja" 'n eienaam moet gesoek word. Hierdie vermoeding kom 'n reël, geplak aan 'n stuk van 'n lied, wat ons spoedig sal leer ken, m.i. bevestig:
„Die ou jong wat die bees oppas, / Die trap in die askoek vas. Öou (gooi) water bo Tante, gooi water bo Sielja".
(Petrusburg).
Cecilia, Cilia (uitspr. Sielja) kom dikwels in Suid Afrika voor. As meidenaam lui dit ook „Selfa". Die verskil in uitspraak tussen „i" en „u" is in die Afrikaans dikwels baie klein (vgl. die Bolandse „siel(e)moen" vir „suurlemoen").
') Ook wel „seluja" (s. BP.i, bl. 52).
10



146
Dat onder hierdie omstandighede, veral by 'n gesonge liedjie, „Seiïa" maklik „Selu(j)a" en „sy lu(j)a" kon word behoef geen betoog.*)
'n Samevoeging van heterogene elemente het ons nog eens in die so pas genoemde lied,
Die jong wat die koei oppas.
Die jong wat die koei oppas Hy trap in die askoek') vas; Die jong wat die koeie melk, Hy melk die balie vol. Die balie loop al oor, En die jong verdrink in die voor. Dis my ma se Lelieblom, Wat bo uit die Vrystaat kom. Ref. En waarom nie gesê nie, Dat jy my nie wil hê nie? En nou dat ons wil trou, Nou het jy die ding bebrou. Kom sit nou hier by my, , .. Dat ons kan lekker vry. f (Petrussteyn, Dist.)*)
') „Selfa" is dan ook die vorm by die enigste variant van die lied wat ek — egter na my behandeling van „Oom Jannie met sy lakense pak" — ontvang het;
Daar kom Oom Jannie met sy lakense pak,
Met sy lakense pakl
Gooi water op Selia! / Gooi water op Selial 'k Raak in die brand.
My vrou is oor die rande, / Vir drie jare lank, / En nou moet ek alleen slaap / Vir drie jare lank I
(Koffiefontein).
*) Die „Askoek" is 'n vermaarde Hottentotdans; dit gaat vergesel van telkens die uitroep „Askoek 1" „Die askoek trap" (vgl. 'n ander uitroep: „Trap hom boetiel") is 'n idioom vir „die askoek dans".
*) Variante:
I. r. 7-8. My ma se, ens.
Ref.: Dan het ek mos lank geweet
Om jou in die pad te steek
Maar nou dat ons gaan trou,
Nou is die saak bebrou
Kom sit, ens. (Petrusburg).



14?
Die refrein word dikwels apart gehoor op die melodie van Hier wil ek nie bly nie, Want hier is niks vir my nie, 'n wals wat op die piekniekterrein tuis geraak het. Hy tree ook op by die lied nPick fine, piek fine, ja, ja f, dus weer *n nuwe begin by 'n ou einde.
Piek fine, piek fine, ja, jat Piek fine, piek fine, ja, jat Skaam om my nooi te vra, vra. Hier wil ek nie bly nie Want hier is niks van my nie; Wapad is my woning, Skilpad is my koning, Piek fine, piek fine, ja, jal Skaam om my nooi te vra, vra.
(Petrusburg.)')
Jong teenoor oud is stellig ook die verhouding tussen die twee liedjies wat ek nou laat volg. Hop, Karlina, hop se refrein is weer 'n „regte dans" (s. bl. 185); met die koor van Die dage toe ek nog 'n iongmeisie was, sal dit wel ook so gesteld wees. Hierdie laaste liedjie kom in Kakamas as ringdans voor.
Var. H. (sonder ref.): r. 2. Hy trap, ens.
r. 5. Die balie loop al oor. 'fi. Versuip. i.p.v. „Verdrink". 7. Dis mame se, ens. 8. Wat oor die Vrystaat kom (Bloemfontein).
Var. TH. r. 2. Die trap ens. r. 5. Eu die balie, ens. r. 6. Versuip r. 7. My ma se, ens. (Geen ref.) (Ficksburg). Var. IV. = in maar Die ou jong ens. r. 6. verdrink (ibid). Var. V. .r. 1. Koeie oppas. r. 6. Versuip. Bef.: Dan het ek mos geweet
Om jou in die pad te steek.
En nou dat ons wil trou i ..
Nou het jy die ding bebrou. >
') Variant:
Piek fine, piek fine, ja, ja!
Is swaar om 'n nooi te vra, vra!
Die nooie sal sê, „ja,
Gaan vra eers vir my pa."
Hier wil ek nie bly nie, ens. (Luckhqff).



148
Hop, Karlina, hop.
!Hop, Karlina, hop in die Roomse kerk! Ref. Sy het vaal hare, sy het blou oë,
Sy het rooi wangetjies, sy het soet lippies. Die dres is wit en die lint is blou: Dit lyk mooi, sê ek vir jou.
(Nondweni, Natal.)1)
Die dae toe ek nog 'n jongmeisie was.
Die dae toe ek nog 'n jongmeisie was, Toe draai ek my bolla met 'n pendoring vas. Ref. En ouma slaan vir oupa; En oupa soen vir ouma; En ouma skop vir oupa; En oupa kielie vir ouma.
(Kakamas.)
Uit die tyd van brui lof te en dansparty e stam ook „Die Kaap se nooiens is wonderlik jaloers": voor die Boereoorlog was dit my al bekend. Mens tref dit vandag ook op die pieknieks aan.
Die Kaap se nooiens.
Meer 'n omwerking van 'n ouer liedjie, as 'n aaneenvoeging van twee, is die Natalse piekniek-dans,
') Var.: Hop, Louisa, hop, daar in die Roomse kerk! Ref.: Hoog is die solder, / Laag is die vloer, / Hooi is die dogter, / wat daaruit loer.
(Ficksburg)



149
Pollie, jy moenie huil nie.
Pollie, jy moenie huil nie — Gaan vra vir jou ma die kettang Om Pollie op te hang! — Pollie jy moenie huil nie; Pollie jy moenie huil nie, Pollie jy moenie huil nie, Jou tante kom vanaand; Kom sy nie vanaand nie, Dan kom sy more aand.
(Nondweni)')
As egte refrein tree die grondvorm van Pollie, jy moenie huil nie nog eens op in 'n ander Natalse liedjie:
Januarie, ry stadig.
Januarie, ry stadig! Die bruidjie word al aardig, Januarie, ry stadig! Die bruidjie word al aardig. Ref. Al kom sy nie vanaand nie, Vanaand nie, vanaand nie; Al kom sy nie vanaand nie, Dan kom sy möreaand.
(Nondweni.)
Die wêreld van die piekniekliedjie is kinderlik en naïef. Tant Alie, Tant Leentjie, en Tant Mina in hulle daelikse bedryf, dit is waar dit dikwels omgaan. Die skerts is onskuldig en kinderlik; kindergediggies, per slot van saak, is die ring- en ry-dansliedjies in die meeste gevalle tog maar gebly.
') Vgl. die Middelveldse liedjie: —
Pollie', moenie buil 'nie,
Jou „sweetheart" kom vanaand;
Kom hy nie vanaand nie,
Dan kom hy möreaand (of: oor 'n maand). ") Enige naam.



150
Daar kom Tant Alie.
DaarkomTanlA-lie, TentA-lie, TanlA-lie,DearkomTanlA-lie, Tant
A-lie komomdie beig. Tanl Mina kook siroop van die meeboskon-
£yl,Vandie Vel-lingion sa siu-ker Van die diüe oulap die pond.
Hier ook weer, net soos in Pollie ons gaan Pêrel toe, die naam van 'n Bolandse dorp! En dit is in hierdie geval waarlik nie van belang ontbloot nie. „Meeboskonfyt" is 'n tiepies Bolandse woord, terwyl die naam „drie-oulap" vir 'n trippens uit die mond van 'n regte Ondervelder so goed as nooit sal gehoor word nie. Hoort die liedjie in die Westelike Provinsie tuis, dan kom die veelvuldige gebruik van „Tant(e)" en die eienaardige aanwendig van „die" by ons die vermoeding wek dat ons hier weer met 'n lied te doen het wat onder die Hotnotsvolk sy digter vond.
Leuk, naas die gewone lesinge, is 'n variant uit Calvinia: dit roep voor ons verbeelding op 'n drukke Saterdag vol van oompies en tannies van buite af, almal gretig om kennis te maak met die heel vriendelike en aller goedkoopste nuwe winkelier:
Variante:
r. 1. Daar kom Tant Alie, Tant Alie aan (Nondweni).
Daar kom Tant Alie, Tant Alie om die draai (Ficksburg i).
Ta' Alie, ens. (Stellenbosch). Ref.: Tant Mieta (Nondweni en Ficksburg) Tant Martha (Zastron). r. 4. Vier oulap (Nondweni), tiekie (Zastron); van die penny ens.
(Ficksburg n). Van meeboskonfyt, van Wellington, ens., van
trippens (Stellenbosch). Van meeboskonfyt, van Wellington,
ens., van oulap ens. (Ladybrand).



151
A-lie woon in d'ierg.TsnlMinfi kcokslroüpvandiemeetoS-kon-
fijl. Die nuwe Jood 9e suiker kos vier ou-lsp die pond.
Waar woon Tant Alie. Alie, Alie? Waar woon Tant Alie? Tant Alie woon in die berg. Ref. Tant Mina kook stroop Van meeboskonfyt; Die nuwe Jood se suiker Kos trippens die pond.
Koskook is 'n onderwerp wat in nog meer piekniekliedjies sy verheerliking vind; weer 'n bewys dat hulle tog eintlik maar kinderdigseltjies is, al draai die grotes mee. Stroop en konfyt is lekkernye wat baie kindertjies maar selde sien. En wat 'n ophef word daar in 'n anderliedjie gemaak oor kerrierys en kerrievleis! Slegs eenmaal per week is so'n saligheid hulle deel.
Mama kook kerriekos.
Mama kook kerriekos, kerriekos, kerriekos, Mama kook kerriekos, Kerriekos vir Sondag! Ref. En die wit perd van Calvinie, Hy loop en hy kan nie sien nie; En die wit perd van Calvinie, Hy loop en hy kan nie sien nie.')
(Luckhoff).
Hiernaas:
My ma kook kerriekos, Die lekker kos van Sondag.



152
Ref. (a) Die wind die waai van anderkant; Die blesbok kom so deur die sand. Die wind die waai van anderkant, Die blesbok kom so deur die sand. (b) Meisie, meisie, step hom so, step hom so, step hom so, Meisie, meisie, step hom so, Een, twee, drie.
(Vryheid).
In Calvinia self word eindelik die liedjie so gesing:
Mama kook kerriekoa, kerrieko3, kerriekos,Mama kook keme-kos
ker-rie -kos vir Zondacf .Die -wind kom op van Oos en VeS, Die bruinperd met Sy
bruinperdmelsy
Ook nog in die volgende liedjie bly die voedselprobleem akuut. Dit is weer uit Calvinia afkomstig:
Ma gee die kinders kos.
ma gee die Kin-ders kos' Ma gee die kinders Kos.'^ta gee die
KjrraersKos.^ieKinaersnuiiai Weer. Iingeiingeling.daarlui die Wok,lui die klok
.-. m«>, -ijui. lycimy , uaar lui aie KIOK, Uit. Klndtrs MUM ól VUT'.
Variant: My Ma kook lekker kos,
Kerrierys en kerrievleis. Ref.: Die blou perd van Calvinie, , .
Hy loop en hy kan nie sien nie ' blS'
(Zeerust, T.v.1.)



153
Kakamas ken hem ook. maar met 'n ander refrein
Ma gee die kinders kos, / Die kinders huil al weer! Ref. En dit is tog so seker waar, En dit is tog so seker waar, Ek gaan trou met 'n wewenaar!
Jy kan 'n kind met baie weinig bly maak, selfs met 'n pot pap:
My ma maak pap.
My ma maak pap en die pap IS slap. En Sina roes* die
pap, En Sina roer die. pap, En Sina roer* die PaP
In Zastron word na hierdie liedjie op die pieknieks gedans. Hy kom egter heel dikwels ook enkel as lied sonder dans voor. So ook die volgende, wat een en dieselfde gees adem:
So lang die lepel in die pappot steek,') Roer Ta' Maria, roer!
Miskien is hierdie so tiepies Hottentots klinkende paar versreëls nog op die koop toe van ou famielie ook, want in Nederland is iets soortgeliks bekend:
Zoolang de lepel in de breipot staat, Dan treuren we niet (bis) Zoolang de lepel in de breipot staat, Dan treuren wij nog niet.
(Driem. Bid. XVIII, bl. 80.)
'n Variant van hierdieselfde Nederlandse liedjie kom voor as koor by „Maleboch", die lied van Dr. F. B. Tobias')
') Vgl. uit Angola:
Ek ry op 'n donkie en die wêreld is so kaal, Die kakies kom oor heel Transvaal. Solang as die lepel in die pappot draai, Sal ons die monster vir die kakies laai.
*) Nr. XX.



154
wat in die liederbundel, versamei deur Dr. Mansvelt, die hele Suid-Afrika deur versprei is. Het ons hier miskien 'n aanwysing vir die bron waar ons barbaars klinkende liedjie sy eerste reël vandaan haal? Kyk maar na Dr.Tobias se versie:
En zo lang als di lepel in di pappot staat, Treuren wij nog niet, Klagen wij nog niet.
En zo lang als di lepel in di pappot staat, Treuren wij nog niet.
In 'n hartstogteliker verband kom die pappot te staan in die volgende egte piekniekliedjie:
As hier 'n pot vol mielies staan.
As hier 'n pot vol mielies staan. En hier'n pot vol pap. Dan laatek pap en
mielies staan,En gaan na my Maree' Mar-i^ee,, Mara , Maria.kaka. Ma¬
ree, Mara Mara! Maree,Mara. Mariskafca, Maree, Mara, Mara!
(Boshof.)
Dit is as of 'n kwade genius ons die oorspronklikheid van ons pappotidille wil betwis, want naas ons liedjie hier staan daar alweer 'n Nederlandse; die gelykenis is te sprekend om toevallig te wees:
As hier 'n pot met bonen staat, - En daar 'n lieve meid,
Ik weet al wat ik kiezen zou,
De bonen of de meid ?
Ik zou de bonen laten staan
En met de meid naar bed toe gaan.1)
Waar ontlening ophou en oorspronklikheid begint is uiters
') Vgl. nog: Böhme, Geschichte des Tanzes I, bl. 243.



155
moeilik uit te make by sulke onoorspronklike dinge as die volksliedjies. Ook relatief oud teenoor nuut is dikwels nie na te speure nie; 'n tiekiedraailied soos „Ou Vader Jakob" (rondedans) kon bes meteen ontstaan het, maar 'n afsonderlike datum vir lied en refrein bly tog altyd weer moontlik:
Ou vader Jakob.
Ou. va-der Jacob steeksupup vol Ivakop, Jacob hel nie ore nie, Su
OT« is fcoegelak. Maalt Anlonie vuur in die bos, vuur m die bos, hoera'
(Calvinia.)
Die refreinmelodie van 'n ander lied, Daar kom die Alibame, herinner sterk aan die van „Jan, Jan, die lekker Jan!", waarvan een van die variante van die eersgenoemde lied ook die invloed ondergaan het:
Daar kom die Alibame (ringdans).
Daar kom die A-li- ba- me. Die A- li- ba- me kom oor die Am
Doarkomdie A-li-La-me, Die A-li-ha-me kom oor die aee. Nooi, nooi die
rielkooi-nooi.Die rielkooi ia gemaak.Vïrdie nooi om op le slaap
Variante:
Vaar, vaar, Eli bame! j .
Elibame is oor die see > Bef. Nooi, Nooi, ens.
(Kakamas). II. Daar kom die Alibame,
Die Alibame kom ver oor die see
Bef. Nooi, nooi, die rietkooinooi Die rietkooinooi van pa
(Boland).
(bis.



156
Aan die refrein van Ou vader Jakob herinner die inhoud van die van
Wie het vir Saartjie in die doringbos gegooi?
Wie hel vip 5a(a)ryie in die doringbos gegooi ? Wie het vip Sa(a)rljie in dia
doringbos ge-gooi? Maak vuur in die Losgooi sand op, gooi Sand op .'Gooi
3
uooi sand. o;
Sand op. Maalt vuur in die bos
op.'VanaandsteekdbubaaS drie dop.
(Calvinia.)
Meer logies is die inhoud van die refrein in 'n versie uit Zeerust:
Wie het vir Saartjie in die doringbos gegooi (bis?) Ref. (a) Daar's vuur in die bos, gooi sand op, gooi sand op, gooi sand op! Daar's vuur in die bos, gooi sand op 1 Een, twee, drie. (b) Nou kan ons maar tiekiedraai, tiekiedraai, tiekiedraai; Nou kan ons maar tiekiedraai,
Een, twee, drie.
Variante:
I. Wie het vir Tant Sannie in die doringbos gegooi? (bis).
Gooi sand in die bos, maak vuur op, maak vuur op, maak vuur op! Gooi sand in die bos, maak vuur op,
Vanaand gee die oubaas driedop.
II. Wie het vir Saartjie, ens.
Gooi sand in die bos, maak vuur op! bis). Vanaand gee die oubaas driedop.
III. Wie het, ens.
Maak vuur in die bos, gooi sand op! Vanaand steek, ens.
IV. Wie het vir Sara, ens. Daar's vuur in die bos, ens. En vanaand drink ons oudop.
(Dealesville).
(Kakamas i).
(Kakamas in).
(Parys).



157
Dit moes opgeval het vir iemand, wat die piekniekliedjies sover op die voet gevolg het, hoe soms liedere, waarby presies dieselfde danse uitgevoer word, tog in gees en gedagtegang heel ver van mekaar af staan; naas onskuldige kinderpraat kom daar soms eksemplare voor waar die liefdesinstinkte van 'n ander leeftyd al in gloei. Gedeeltelik is dit te wyte aan die verhuising van meer as een lied van die dansparty na die piekniek.
In ander gevalle, waar die teenstellinge in dieselfde lied optree, het die samevoeging van oud en nuut skuld daaraan. Maar, wat veral ook nie moet vergeet word nie, is, dat op die pieknieks baie maal groen en ryp in een kring saam dans. Ook hierom sal soms die pieknieklied meer word as enkel 'n uiting van onskuldige kinderpret.
Dit spreek vanself, dat in 'n land waar daar soveel „opgesit" word as by ons, dit al 'n heel buitengewoon geval moes wees, as die pieknieklied hierdie onderwerp heeltemal sou verswyg. By Die jong wat die koei oppas het ons al die uitnodiging gehoor:
Kom sit nou hier by my, Dat ons kan lekker vry.
Nog meer uitgesproke is die opvordering in 'n ander liedjie;
Pê, pi, tameletjie pê/
Pê, pê, tameletjie pél Pê, pê, tameletje pê! Vat jou dame styf om die lyf,
styf om die lyf, styf om die lyf I Vat jou dame styf om die lyf! Maak jou slag in die ou kombuis.
(Kakamas.)
'n Ander lesing het nog realistieser:
Maak haar slap in die ou kombuis.
Sterk in die rigting van die liedjie hierbo gaat een wat vroeër meegedeel was onder variante van „Daar kom die wa" (bis. 126). Miskien siet dit hier op die onskuldige spel



158
der minne, wanneer die piekniekwaens selfs lank na die inval van ons plotselinge skemering byna geruisloos nog bly voortrol om 'n uur of wat later eers dorp of hoewe te bereik:
Daar kom 'n wa, 'n vier-perde-wa: Donker het nie oë nie, oë nie, O ja! Ref. Vat die niggie styf om die lyf,
styf om die lyf, O ja! Vat die niggie styf om die lyf,
styf om die lyf, O ja!
(Calvinia).
So'n opsit kan soms nogal lank duur. As egter die rooidag breek moet die kerel laat spat, want die dagtaak die wag. Die voëltjie wat fluit is die wagter op die tinne wat vir hierdie minnende paar die naderende dag aankondig:
Die voëltjies die fluit.... Die voëltjies die fluit En die rooidag kom uit; Die voëltjies die fluit En die rooidag kom uit. Ref.: En, tannie, jy moet ja sê, (ja sê, ja sê!) En, tannie, jy moet ja sê Want die oompie wil nou ry.
(Kakamas.)
Variante;
L Die rooidag die breek En die hoenders die kraai! ens. Tannie moet nou ja sê, ja sê, (ja sê)! Tannie moet nou ja sê,
Want die oompie wil nou ry. (Zeerust, Tvl.)
II. Die hoenders die kraai, / En die rooidag breek aan ens. Ref.(a)En Tannie jy moet ja sê, ja sê, ja sê! ens.
(b)En twaalf en 'n half pond suiker, Oulap en 'n stuiwer, Twaalf en 'n half pond suiker,
Oulap en 'n stuiwer. (Ficksburg).
III. Die hoenders die kraai, En die rooidag kom uit, Tannie jy moet, ens. '
Twaalf en 'n half pond suiker,
Kos 'n oulap en 'n stuiwer. (Albertinia).
IV. Die hoenderhaan die kraai, ens.
En die tannies, ens. (Parys).



159
In veel ruimer mate nog as die voëltjies is dit die haan wat op ons boereplase die nuwe dag insing. Ook in die liedjie hierbo was hy die oorspronklike wekker.
Die rooidag die breek ....
ja Se, Die tannies moei nou ja sê, wanl ciie oompies wil gaan Ty.
(Boshof.)
Dat die haan oorspronklik in die liedjie tuishoort, dit bevestig nie alleen die variante nie, maar ook die origineel waaruit die lied ontstaan is. Want ons versie is per slot van saak niks anders nie as 'n nuwe vorm vir die ou soenspelrefreintjie, wat ons van vroeër af al ken:
Die haan die kraai, Die dag breek aan, Gee my die jawoord Voor ek gaan.
In „Die tannies moet nou ja se, want die oompies wil nou ry*' is die onderwerp waarskynlik later meervoud
V. Die hoenderhaan die kraai, ens. Bef.: Tannie jy moet ja sê, ens. (Bloemfontein, Ladybrand).
VI. Die rooidag die breek, En die hoenderhaan, ens. Bef.: Die tannies, ens.
VII. 'n Variant uit Heilbron voeg aan mekaar „Jan Piskaal" (r. 1, 2 X), „maak vuur in die bos" ens. en „Die hoenders die kraai" ens. 'n Variant uit Kakamas (Dist.) het: Daar kom Fort Elizabeth se treint / Die hoenders die kraai / En die nanag die draai; / Die voëltjies die fluit / En die rooidag kom uit / Kom gee vir my die jawoord, die jawoord, die jawoord / Kom gee vir my die jawoord / Dat ek kan huis toe ry.



160
geword om toepaslik te wees op die warrellende tiekiedraaiers. Nog meer toepaslik sou dit wees op 'n „regte" dansparty, wat dikwels kon duur tot die son kom uit rol agter randjies en buite. Juis op so'n móre, as almal „lam en tam" is van die vermoeienis van die nag, dan is dit jou kans om vir laas nog te wys wat jy werd is:
Wie sal staan vir die laaste in die baan (ringdans). Wie sal staan vir die laaste in die baan? Wie sal staan vir die laaste in die baan? Ref.: En ek hou my lyf so lam en tam, so lam en tam, so lam en tam; En ek hou my lyf so lam en tam, Van al die was en hare kam.
(Kakamas.)
En as antwoord, sou mens sê, op bierdie uitdaging klink die Calviniaanse variant:
lam en lam Ek bou my lyP So lam en lam Van al die was en bare kam.
Die ring- en ry-dans, begunstig deur ons klimaat, het op die pieknieks weer die plek herower wat hy in Wes-Europa eeue gelede al verloor het; hy is weer geword 'n vermaak waaraan groot en klein, heer en kneg sonder aansien des persoons met genot kan deelneem. Aan 'n uitkamping op 'n Nuwejaarsaand miskien, as al die waens by die rivier in rye geskaar staan, en die kinders en jongmense lank nog swaai nadat die oues hulle al in die watent ter ruste begewe het, herinner ons die liedjie „Ouma, oupa, op die wa". Geen sug na introspektiewe wysheid, in elk geval,



161
maar liewers die lughartigheid van raaiselgewende kinders, is die stemming wat die vraag aan die einde van die lied vertolk.
Ouma, oupa, op die wa,
Ja, kindjie, ja!
Ta-ra-ra-ra-ra-ra!
Raai, raai, waarom swaai
Die meisies in die tiekiedraai?
(Petrusburg.)
Van die piekniekliedjies wat sover behandel is, is seker goed die helfte van seer jonge datum. Met juistheid was dit egter weer moeilik te konstatere, waarom hier ook na geen kronologiese rangskikking gestreef werd nie. Naas die datum van ontstaan moes soms ook die bron van meer as een lied onbekend gelate word. By die behandeling van die een, wat nou aan die orde is, hoop ek egter nader trug te kom op enige van die liedere wat vroeër al besproke is sonder dat ewewel die kwessie van hulle ouderdom en oorsprong aangeroer werd.
Jan Fiskaal.
Een dogtertjie sit op die grond en die res in 'n kring om haar. Hieromheen loop twee van die speelstertjies gearmd. Onderwyl klap almal in die hande en sing:
Alwie sal my kommandeer, kommandeer, > .. As Jan Fiskaal my kop af kap ? >
Nou begint een van die omheenloopstertjies 'n tweegesprek met die kind binne in die kring.
„Wie is jy ?"
— „Ek is die koning se dogter". „Wie se kinders is dit die ?"
— „Dis myne". „Kan ons een steel?"
— „Nee".
„Kan ons twee vat?"
— „Nee".
„Kan ons twee koop ?"
— Ja".
11



162
Hierdie twee hak mekaar nou ook in en volg die twee eerste. So gaat die spel sy gang tot net die koning se dogter oor is. Die voorste twee hak haar dan in, gaan nog eenmaal die sirkel om, en die speletjie is uit. Aldus in Zastron.
Hierdie speletjie is in Nederland bekend as „Het spel van de Koningsdochter",J) en kom in baie variante voor:
„Wie zit er al in den hoogen toren ?"
— „Ons-Lieve-Vrouw van Babyloren".
— „Van wie zijn al die kinderen?"
— „Van mij I"
— „Mag ik er een van nemen ?"
— „Neen!"
— „Mag ik er een van stelen ?" —r „Neen!"
— Ik zal drijmaal rond den toren gaan; En een den kop afslaan;')
En deze zal ik nemen!"
(CT. I, 162).
Omtrent die verband tussen die bogenoemde speletjie van „Jan Fiskaal" en die van „De Koningsdochter" kan daar natuurlik geen twyfel bestaan nie. Maar nou het ons in SuidAfrika nog 'n ander „Jan Fiskaal", en die keer nie 'n eenvoudige kleinkinderspeletjie nie, maar 'n piekniekdans van die eerste water:
Liedjie: Jan Fiskaal, wie se kinders is dit die ? Selde wie! Wie . . . . e ? Dfe nek-om, nek-om draai! Hierts!
') Vgl. C. T. I bl. 160 v.v. Böhme 467; Boekenoogen, OJR. 20 Schonken bl. 14.
*) Vgl. C. T. I 162: „Dan zal ik naar de dienaar gaan;
De dienaar zal hem de kop afslaan. (Dis die meisietjie wat buite om loop die hier dreig). By Boekenoogen, O.R. bl. 20 lui dit „'s schouten dienaar", dus so ongeveer ons „fiskaal".



163
Ref.: Die meisies sé die wind kom op, die wind kom op, die wind kom op! Die meisies sé die wind kom op! Een, twee, drie!
(Buitfontein).
Wat hier nou al dadelik opval is die baie punte van
Variante i
r. 1. Oom Jannie Fiskaal, ens. (Parys, Lindley, Petrussteyn i).
Jan Fiskiller ens. (Kakamas i-ii, Paarl).
Japie Skildes, ens. (Petrussteyn n).
Jannie Fiskaal, ens. (Petrussteyn in.) r. 2-3. Sal-o-wee! wee! Nek om, nek omdraai (Stellenbosch).
Sal ja wie! wie! Die nekkie, nek omdraai (Dist. Petrussteyn).
Salie wie! wie! Die nek omdraai (Petrusburg).
Skildes wie ? wie ? Dit traak jou nie! (Petrussteyn n).
Sullen wy, wy Die nek, die nek omdraai ? (Petrussteyn i Parys i)
Sal dit wees, wees ? Nek om draai! (Paarl) „
Taa-le-wesie! Die nek om, nek omdraai! (Parysm).
Allewee, allewaai! Julle nekke word omgedraai! (Parys n).
Selde wiel Die nek, en die nek omdraai! (Bethulie).
Die wind die waai, die nek omdraai! (Angola).
Hiep! Die nek om, nek omdraai!(Smithfield).
Salawie, wie? Dit traak jullie nie (Kakamas i)
Skillerwie, wie ? Dit traak julle nie (Kakamas ii).
O, Alla wie ? Wie ? ens. (Vrede.)
Bef.: Hiep! ens. (Bethulie), Hoeps ens. (BP.).' Parys ii het (a) Hops! ens., (b) Nou het ek jou baie hef, baie lief,.
[baie lief, En nou het ek jou baie lief,
[Een twee, drie!
Parys i het (a) Hops ens. (b) And now I have my bonnie love, my bonnie love, my bonnie love, And now I have my bonnie love, One, two, three! Parys m het (a) O! Die meisies', (b.) En nou het ek my liefling skat
[ens. [ens. Koffiefontein het: Hops! Die meisie sê she will come home, ens. Smithfield het (a) Hieps I ens. (b) soos Parys n (c) En nou het ek jou niks meer lief, ens.



164
ooreenkoms tussen hierdie lied en die vroeër aangehaalde Afrikaanse versie van „De koningsdochter". Nie alleen het beide die tietel gemeen nie, maar die uitdrukking, „Wie se kinders is dit die", kom in altwee voor. „Nek omdraai" kan noueliks iets anders wees as 'n variant van „kop af kap"; en „selde wie" klink so duidelik as 'n antwoorden verband met die opeis van die kinders, dat ons die „liedjie" van die ringdans moeilik kan skei van die lied en rym van die kinderspeletjie, waarvan dit stellig 'n variant is. Veral in so'n verband ook kom daar weer sin in die verbysterende hierogliefetaal van die liedjie, wat veral in reël 2 en in sy vele sonderlinge variante sy hoogtepunt bereik. Vir die opgeskote en gebaarde piekniekgangers was die kleinkinderspeletjie nie meer geskik nie; hulle het daar 'n dans van gemaak.
So is dus waarskynlik die „liedjie" ontstaan. Maar nou bly nog die refrein oor. Waar kom die vandaan ? Op sy eie vraag „Waarom juis die meisies?" antwoord L. J. du Plessis1): „Wel, meisies moet mens weet, is baie prominent op 'n piekniek en dat hul iets te sê het, dis ook so snaaks nie; wat hul sê, daar kom dit nie eigenlik op aan nie — ons wil swaai en warrel en draai soos — die wind; dus: „die meisies sê die wind kom op !" en ons refrein js gebore om die jare deur te huppel."
Die oplossing is egter veel eenvoudiger: die rympie is niks anders as 'n volksetimologiese vertaling van die volgende koepletjie van „Walking on the green grass" : *) *
The lady says she won't come up,
she won't come up,
she won't come up. The lady says she won't come up,
One, two, three!
') BP. I, 55.
*) Vgl. BP. I bl. 41.



165
„Jan Fiskaal" is 'n voorbeeld van hoe piekniekdanse in die wêreld kom. Voor ek, egter, nog verdere voorbedde bespreek, wil ek eers 'n oomblik stilstaan by „Walking on the green grass" self, die bron waaruit ons piekniek soveel geput het. Naas die kortere versie by BP. bl. 41 bestaan daar nog 'n ander wat voor die Boereoorlog in die Middelveld baie algemeen was. Dit is juis hierdie versie wat op sommige Afrikaanse tiekiedraaidanse onmiskenbare spore van sy aanwesigheid na gelaat het.
Versie A. Versie B. (vgl. BP.i, bl. 41)
Walking on the green grass, Walking on the green grass,
[green grass, green grass, [green grass, green grass,
Walking on the green grass; Walking on the green grass,
One, two, three. One, two, three!
2. 2.
Fair maid, pretty maid, Fair maid, pretty maid,
Give your hand to me, Give your hand to me,
That I may the banjo play. I like to see the blackbird,
One, two, three 1 The blackbird on the tree!
And the coo, coo, see! And the [merry, merry we!
So we all clap hands together!
3. 3.
The lady says she won't come Naughty girl she wont come
[up, ens. [up, ens.
4.
(And now she says she will
[come up ens.)
5. 4.
And now I have my bonnie love En nou het ek my eie goed,
my bonnie love, my bonnie love, [my eie goed, my eie goed,
And now I have my bonnie love; En nou het ek my eie goed;
One, two, three. Een, twee, drie!
„I.p.v. die vorige koepiet" skryf BP. bo die 4e vers van versie B. 'n Vergelyking met versie A. toon egter aan dat hierdie so sterk op 'n oorspronklik Afrikaans lykende komposiesie, slegs 'n vertaling is van die laaste — die tiekiedraai-



166
strofe — van die Engelse lied, en dus hier as 4e koepiet op sy regte plek is. Die refrein van „Jan Fiskaal" het ook hierdie vers benut (sie die variante) waarby meer as een vernuftige vertaling in eie gees ontstaan is. Een van die naïefste, hieronder, is uit Angola:
En hou het ek vir boontjies lus,
vir boontjies lus, vir boontjies lus, En nou het ek vir boontjies lus; Een, twee, driel
Gaan ons nou dieselfde maatstaf as by „Jan Fiskaal" n.1. „Walking on the green grass", teks sowel as vorm en melodie, aanlê ook op sommige van die liedere, waar ons reeds ai kennis mee gemaak het, dan is die uitslag verrassend ; „Die bruidjie", „Wie het vir Saartjie in die doringbos gegooi" (N.B. die Zeerustse variant), „Pê, pê, tameletjie pêl", „Die rooidag die breek", almal het, na dit skyn, in meerder of minder mate die ontstaan van hulle refreins aan die Engelse liedjie te danke.
As model vir Afrikaanse piekniekliedjies het „Walking on the green grass" dus 'n belangryke rol gespeel. Maar self het hy, soos blyk uit die laaste koepiet, ook nie aan 'n gedeeltelike verafrikaansing ontkom nie. Dieselfde is die geval ook nog met 'n ander Engelse rondedansliedjie: „Rosie, my dading".
Versie A. Versie B.
Rosie, my darling, ; ^. Rosie, my darling, >
My darling, I love you well > My darling, I love you well > Ref.: And Rosie is my darling dear, En Rosie is my lieveling,
darling dear, darling dear I lieveling, lieveling I
And Rosie is my darling dearl En Rosie is my lieveling! Skud jy die boom dan val daar Skud jy die boom dan val daar ['n peer!') ['n ring.
(Zastron, O.V.S.)
In versie B. het die verafrikaansingsproses, beginnende by „Skud jy die boom dan val daar 'n peer", hom oor
') i.p.v. „Darling dear!". 'n Bloemfonteinse variant, voeg hier nog by r „Eieliejy die tannie dan kry sy seer." vgl. ook Schonken bl. 144.



167
die hele refrein uitgebrei. Belangryker is egter nog, dat, sonder dat iemand dit sover skynbaar opgemerk het, hierdie metamorfose seker veel vroeër al op 'n heeltemal ander wyse tot stand gekom het. Want die bekende Afrikaanse ringdansliedjie, Japie, my skapie, is weer niks anders as „Rosie my darling" met 'n verdubbelde koor.*) Ook die melodie is in die grond dieselfde. Vergelyk maar:
Japie, my skapie, ,.. Rosie, my darling, ,
Ek het lief vir jou » ' My darling I love you well') i Kalkoentjies trap also, also, also, Kalkoentjies trap also, also as jy.
In die wêreld is g'n ene nie,') And (the) Rosie is my darling dear,
g'n ene nie, g'n ene nie, darling dear, darling dear,
In die wêreld is g'n ene nie, And (the) Rosie is my darling dear,
so as jy. darling dear. (Ficksburg.)4)
Die „pénétration pacifique" van die Afrikaanse taal op die gebied van die Engelse rondedans brei sig aan alle kante uit. Dit neem die vorm aan van apparaatsverbetering in die bekende ringdans,
A-hunting we will go, A-hunting we will go; Well catch a fox And put him in a box, And a-hunting we will go.
') So'n dubbele koor sal m. i. ook seker voorkom by sommige variante van die Engelse liedjie.
*) Vgl.- enkel „I love you well 1" (Zastron).
4) Ook BP.i bl. 32 v. ') uitspr. dikwels „ge-ene nie". - Variante.
I. Hendrie, my skapie,
My allerliefstetjie, ens. (Ladybrand).
II. Japie my skapie, / Ek verlang na jou!
•(Ficksburg, Parys).



168
Die ring bestaat uit 'n dubbel ry spelers wat gearmd in een rigting beweeg. Nadat die lied die eerste keer uitgesing is, maak die binnespelers regsomkeer en beweeg in die teenoorgestelde rigting tot by die woord „catch"; hier hak elk van hulle die eerste die beste binnespeler in en gaan weer mee in die oorspronklike rigting. Om nou die moment van omkeer te onderstreep word deur die Afrikaners soms hier ingevoeg „kerome, kerome", 'n woord wat ons in 'n Nederlandse kinderspel letterlik so trugvind; ook in Angola speel die kinders hierdie speletjie:
(Nederlands) (Afrikaans) Keeroome, keeroome, Keer oompie, keer oompie,
Mieke keert U eens om! Mooi Jannie keer hom om I
Mie heeft heur al omgekeerd, Mooi Jannie het hom omgekeer, Dit heeft zij van haar zuster geleerd; Hy het die noointjies geaffronteer, Keeroome, keeroome, Keer oompie, ens.
Lieske keert U eens om, enz. (Angola). (Ons Volksleven I, 39).
Die spel van die vosjag skep sy animo uit die omstandigheid dat daar altyd meer binne- as buitespelers is; wie misgryp moet wag tot die volgende „catch" hom weer ,,'n kans gee om in troebel water te vis".1) Op dieselfde beginsel berus ook die spel van „The Jolly Miller"1). Hier word egter geen regsomkeer gemaak maar hak telkens die binnespeler die buitespeler in die gelid net voor hom in:
There was a jolly miller, Who lived by himself; As the wheel went round He made hls grab; One hand in his pocket And the other in the bag, As the wheel went round He made his grab.
Ook die „Jolly Miller" het 'n vertaling gevind wat dreig om die Engelse origineel heeltemal te verstik. Die omsetting kan homself al op variante beroem;
») Vgl. BP. J, 59.



169
Versie A.
Versie B.
O! Daar was 'n ou man,
Hy bly alleen,
As die wiel om kom
Dan breek sy been;
Hand in die sak,
Pyp in die bek,
As die wiel om kom,
Dan moet hy gryp.
Daar was 'n jollie miller, En hy bly alleen; Toe die wiel om kom Toe breek sy been; Die hand in die sak En die ander om die pyp; As die wiel om kom Dan moet hy gryp.
,Terwyl die ring hom weer herstel na die verwarring wat daarin gekom is, deurdat die „jolly miller" van die Engelse liedjie „grab" gemaak het', merk BP. hierby aan, ,sing die verslae binnespelers die gelukkige ringlopers toe:
Hierdie „kannie-dood-liedjie" word dikwels op sportterreine gehoor waar die verslae party hom sing om bewys te lewer, dat die fut nog nie daaruit is nie. In die lied van die „jolly miller" sal hy ongetwyfeld slegs sporadies optree. Schonken (bl. 144) meen dat die lied van die Kaapse kleurlinge moet afkomstig wees. Dit is eintlik 'n vierregelige liedjie; die twee ekstra reëls word verkry deur herhaling van die eerste twee, of — en dit is gewoonlik die geval — deur een van die variante van reël 1-2 as derde en vierde te gebruik. Vir die aardigheid word die lied soms ook tweetalig opgedis, en word die een helfte 'n vertaling van die ander:
Baie ooreenkoms met hierdie kanniedoodlied vertoon 'n ander met talryke variante:
Variante: I. r. 2. Dan doen ek dit weer. (Schonken bl. 144). Dan kom ek weer; Dan storm ek weer. (BP I. bl. 60).
II. Al slaan my ma my dood, As ek opstaan dan vra ek brood. (Zastron); Dan eet ek brood (Stellenbosch).
Al slaan my ma my neer,
As ek opstaan, dan loop ek weer*
3-4: Although my mother hits me down, When I get up I walk again.
(Petrusburg).



170
Al slaat my ma my dat ek byna bars, Ek wil haar hê, en ek sal haar kry.
Heel dikwels vorm hierdie twee reëls ook deel van 'n
langer komposiesie:
Hier's ek weer, hier's ek weer
Met my skotskar voor jou deur,
Ek wil jou hê en ek sal jou kry I (bis).
of, meer volledig:
Hier's ek weer, hier's ek weer
Met my kapkar voor jou deur,
Ek wil jou hê, en ek sal jou kry (bis). Ref.: Al slaan my ma my driemaal op my kop,
Ek wil jou hê en ek sal jou kry! (bis). Die kanniedoodliedjies skyn te lê, wat hulle gebruik betref, in die onsekere grensgebied tussen die wêreld van die kind met sy spel en piekniekdans en die van die half of geheel volwassene met sy regte dans en minnelied. Volgens 'n mededeling uit Kakamas begelei die lied daar 'n dans; in die Onderveld word hy egter meer as alleenstaande liedjie aangetref. Die juiste waarheid is moeilik na te speure; soveel is egter seker, dat hy in seer verdagte geselskap kom te staan, wanneer ons hom vergelyk met 'n ander vers wat wel uit 'n egte dans gehaal is:
Ek wil haar hê en ek sal haar kry
As ek maar net na haar kan vry.')
') Vgl. bis. Variante.
I. Hier's sy weer, hier's sy weer, Met haar rooi rokkie 1
Ek wil haar hê en ek sal haar kry 1 Al slaan my ma my dat ek byna bars, Ek wil haar hê, en ek sal haar kry.
(Worcester).
II. Koepl. 1. Hier's ek weer, hier's ek weer,
Met my rooi rok voor jou deur! Ek wil jou hê, en ek sal jou kry! (bis). Koepl. 2. Hier's ek weer, ens.
Met my kapkar, ens. Bef. (a) Al slaan my ma my driemaal op my kop, ens.
(b) Al slaan my ma my neer, as ek opstaan loop ek weer. Ek wil haar hê en ek, ens. (Ficksburg).



III. DIE DANS.
Bont van samestelling en bont van oorsprong, so het ons die piekniekliedere leer ken. Party is oud en stam uit Europa; baie weer is ongetwyfeld in Suid-Afrika ontstaan, en is as sodanig soms van heel resente datum. Van enkele Het geblyk, dat hulle bes moontlik uit strooihuis of pondok herkomstig is, plekke waar die Afrikaanse taal sig op sy platste in woord en beeld openbaar. Daarnaas tree weer liedere op kersvers en pasklaar uit Engeland geïmporteer; maar tog ook wel met gedeeltes daarin deur leuke, onboekerige verafrikaansinge oorwoeker. Ons pieknieklied is inderdaad 'n gebied, waar drie kuiture deur mekaar heen warrel en ineenvloei tot 'n sonderlinge, soms haas grillig bonte mengelmoes.
Die binnedring van Hottentotsliedjies tot die piekniekterrein vind ten dele sy grond in die aangebore demokratisme van die kind, wat met ewe veel plesier speel en sing met 'n klonkie as met buurman se seun; maar vir 'n groot gedeelte hang dit tog ook ten nouste saam met die oorsprong en ontstaan van ons Suidafrikaanse piekniek. Want, in werklikheid, ons piekniek is nie geheel en al die eksotiese plant waarvoor hy soms gehou word nie. Sy naam en die gewoonte om uit te trek buite stad of dorp stam weliswaar uit Engeland, maar sy inhoud is Afrikaans, ja, is niks anders nie as 'n voortlewing van iets wat vroeër by ieder bruilof en nuwejaarsparty tuis gehoord het.
Terwyl die grotes binne „gedans" het, het die kleintjies buite „draaispeletjies gespeel", d.i. piekniek gehou. Inderdaad, die piekniek van vandag is gewoon maar 'n stedelike omvorming van die buitenshuisige gedeelte van die ou dansparty.
Uit die nou verband, waarin dus die piekniek en die dansparty oorspronklik tot mekaar gestaan het, is seker die verhuising van soveel dansliedjies na die piekniekterrein te
12



172
verklare, immers dit was enkel die drempel van die deur wat die twee vroeër van mekaar geskei het! Maar verder — dieselfde verklaring geld ook vir die opname van die Hottentotsliedjies; meer as een van hulle was sonder twyfel op die repertoire van die Hotnotse speelman op bruilof of dansparty.
Dit was 'n handige greep van die kerk en die kerkraad om by hulle bestryding van die dans die piekniek buite op die werf as veiligheidsklep oop te laat. Wie binne moes uitskei kon buite aansluit.
Van hoe langsamerhand die danssaal leeg geword het, en almal — liewers 'n halwe eier as 'n leë dop — maar met die kinders op die werf gaan meedoen het, getuig Ons Klyntjl van 1899 met 'n gediggie uit Heilbron, „Ons Nuwejaar" deur Willem Leonard: —
„Ons Klyntji" dit is daarom waar, Ons jonges kry dit al te swaar: Di ou mense di is so froom, En hou ons jonges in di toom.
Ons jonges kry nou nooit di kans Om bitji Nuwejaar te dans; Fans-lewe nog toen hul jonk was, Toen dans hul op 'n stywe pas.
Die dae is verby, maar nie die onuitroeibare lus en lewe van die jeug nie: —
Ons was 'n heel boel bymakaar.
En speut1) toen op di nuwejaar Feul spulletjies1) tot ons fermaak; Ons het geraas dat dit so kraak.
Di spulletjies di was gewees Soos jy dit nou hiir af sal lees; Di knikker, pantspel, afronteer, Resiis en riimspring en feul meer.
*) Kursivering van my.



173
En praat ni fan di „Froege Roos"1) Wat jou laat sweet al word jy boos, Dan was daar oek di „ly en gly" Kapatertji dan oek daarby."
Dit het in die dae van voor die oorlog nog heeltemaal nie vir 'n uitgemaakte saak gegeid nie of draaispeletjies wel toelaatbaar was. Hier in Heilbron was die strengere opvatting seker die heersende, want nie alleen kom op die program hierbo g'n enkele ring- of rydans voor nie — behalwe die „Patertjie", mjeer 'n soenspeletjie as 'n dans — maar die jongelui gaan boonop nog met 'n gevoel na huis, asof hulle enkel met hulle „speel" miskien al 'n berisping verdien het: —
„Hul kan dit fer gen sonde hou Omdat ons so gespeul het nou, Want 'n mens se lewe is mar kort En wi weet wat fan ons kan word.
As ons daar in di graf dan lê, Dan kan ons nageslagte sê: Daar leg hy in di dipe gat, Mar tog hy het plesiir gehad.
Dit is wel tiepies dat „Ons Klyntji" hierby aanmerk: „Mar lewe 'n mens dan net fér plesiir?"
'n Gediggie soos die hierbo is 'n indikasie van die kant waar die wind vandaan waai; 'n bewys dat die boeredans — wat, tussen hakies, vandag nog nie dood is nie — aan die einde van die vorige eeu al iets van die verlede was, dit lewer die gedig volstrek nie. 'n Ander liedjie in daardie tyd gedig mag al 'n enkele keer melding maak van,
„Kom fat jou goed Ferrêra fat. Kom fat jou goed en trek!"
maar hoofsaak is so'n draaispeletjie tog nie op die „Twefontynse Bruilof" nie, juis ook met 'n Nuwejaar8), waar daar '„rondgedraai" word:
*) „Early" of EHie rose"; ook „ollerous".
') „Di Twefontynse Bruilof 1 Jannewari 1895" in O. K. IV, 110-12.



174
„Fan Dinsdag dri uur namiddag Tot Woensdag hoenderkraai".
Hoe dieper dit die nag in gaat, hoe vroliker word dit.
„Neef Kootji speul so hard hy kan, Dat di akkorjon steun".
Al wat leef is in die baan, oud, jonk, groot en klein. Ons kry selfs 'n kykie in die program: —
„Dog wat di knapste het gedans Was Krog, 'n poliisman; Hy trap di polka1) en kwadril1) Soos net mar hy dit kan".
Die een bruilofsbeskrywing het miskien die ander uitgelok, want in O. K. jrg. 1899 volg daar nog verskillende. In verband met die van „Koos Tuit en Tryn fan Graan"2) het almal hunkerend uitgesien na die op hande synde feestlikheid „om daar weer te dans dat di kolstofs) Uitslaan".
Soos heel dikwels is dit die keer die viool wat die maat aangee:
„Toen stryk Daan net fluks op sy fijool,
En speul wat hy ken en geleer het op skool:
Di polka, katrültjiis en ook kottegons1).
Di jong klomp dans toen dat dit klap en ook gons."
So word die baan die aand geopen na 'n maaltyd op „kalkoene", „patattas", „pampoene", „terte" en „lekker komfyt". Maar ook na die middagmaal met sy skaap-, bees-, vark-vleis en drank was daar al druk gedans: —
„So fang ons dan an met 'n jolli katriil En daarna folg frolik di hotnotse riil1)"
!) Kursivering van my.
2) Bl. 116—117.
») Van die grondvloer naamlik.
*) Alle kursiveringe van my.



175
Op „Di Bruilof fan Flip Kotsee"*), deur iemand uit die Distrik van Steynsburg ingestuur, vind ons so ongeveer dieselfde programma weer trug; ou Oom Machiel speel 'n „wals", 'n „riil" en „polkas". Maar dit is nie genoeg nie; eindelik word hy nog aangespoor: —
„Speul an ou kérel! Speul Machiel! Ja, speul fer ons di hotnotsriil".
Vir die binnedring van Hottentots-liedjies binne die gewone programma's van die dans — daarvoor was die omstandighede besonder gunstig. Die speelman, dikwels 'n Hotnot of Bolandsjong, soos reeds vroeër opgemerk, kon slegs lewer wat homself die beste bekend was, en die dansers se eise het dikwels nie bo die van tyd en maat uitgegaan nie. Dit is miskien gedeeltelik te wyte aan hierdie toestand van sake dat baie van die ou dansliedjies, wat mens hier en daar nog teëkom, aller primitiefs van inhoud en vorm is. Hierdie karakter vertoon o.a. 'n „gallop" uit die Suid-Oos-Vrystaat: -
Strykystervoet soos dassie.
Draai, bobbejaan! Draai, bobbejaan! Oubaas kom aan!
*) O. K. IV bl. 167 v.
1) Variant: Grootkop ding soos bobbejaan (Zastron).



176
Al om die boom, al om die boom, Oubaas kom aan!1)
Die name van Hottentotsdanse kom vandag meer as curiosa in ons taal voor as dat die gros van mense dit ooit sien uitvoer het. 'n Enkele keer word hulle ook in die literatuur genoem; so dans die spoke in „Klaas Geswind en sy perd" 2) nog op die egte Hotnotse trant:
Hul dans daar rond dat dit so gons,
Gên ouderwetse cottiljons,
Maar eers „Alexander Klipselmander"3)
Trap hul algaar met elkander,
Toe was dit weer die „hondekrap"3)
Totdat die sweet so van hul tap.
Of - soos mens miskien sou wil veronderstel - „Alexander Klipselmander" ook 'n teks had soos die „Hoppidaai", wat skyn te bestaan slegs uit eindelose herhalinge van „Gooi die hoppidaai in sy laai", dan wel of dit 'n dans was, soos die „hondekrap", wat, vergesel van die beweginge van 'n hond wat krap in die grond, sonder 'n vaste begeleiding en op één plek gedans, soms kon voortduur totdat daar 'n gat in die aarde was4), dit kon ek nie met sekerheid te wete kom. Die volgende liedjie, egter, wat ek nog van my vader het, kon bes as tietel voer „Alexander Klipselmander". Sou dit miskien nog die dansteks bevat? In elk geval, enkel om die aardige melodie al, verdien die lied sy opname hier:
*) Meegedeel deur Prof. S. P. E. Potchefstroom. ') In Twee en Sestig uitgesogte Afrikaanse gedigte deur F. W. Reitz, bi. 42. •) Kursiveering van my.
4) Vgl. De Roemrijke Rei van de Zuid-Afrikaansche Reisbeschrijvers en hunne Reizen of De Kaap als een Nieuw Land door den WelEerwaarden J. H. M. Koek. Kaapstad-Amsterdam, Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers-Maatschappij 1904, bl. 15 v.



177
Daar onder in die Breerivier.
. ...>., . „...„v^-.*. UI ^O-IU UIOJU^IO,
Van die Afrikaanse dans sê Schonken (bl. 48): „De dansen zijn dezelfde als in Europa: de Wals, Lanciers, Sir Roger de Coverley, Pas de Quatre, Mazurka, de Polka en Schots (seties) zijn ouderwetsch; de Quadrille werd vroeger „horrelpijp" genoemd (nog in Transv.) of „konterdans"; de Cotillon werd verbasterd tot „koddeljons", Polka heette „geelbek" (d.i. een soort zalm) naar de woorden van een daarbij gebruikelijk liedje: Al is die geelbek nog so pap, dis goed om frikkadel te kap" *). Ons kan by hierdie opsomming nog voeg die „Riel" en „Polonys" (Polonaise) 2); van die Gallop het ons al vroeër 'n voorbeeld gehad.
Mens kan g'n duidliker beeld kry van hoe ver die uitsterwingsproses van die ou danse al gevorder is nie, as wanneer mens probeer die tekste van korte, alleen staande danse op te spoor. Heel dikwels ook is, selfs waar 'n teks nog te vinde is, die naam van die dans waarby hy gebruik was, onbekend. Hier volg nou enige van die liedjies:
3) Vgl. v. Wielligh in „Tys Bokkies" (Die Brandwag III bl. 16) Daar onder in Padda's vlei — Daar het 'n mooi meisie gebly, — Daar het ek rond gery — ens. Alexander Klipselmander, Tys, Tys die Bokkies. ») Vgl. BP.
') Vgl. die liedjie: Polonys polonys jou skitterige ding! ens.



178
I.
Pollie Witvoet.
witvoet.staan so! I-bl-lie witvoet Pol-lie witvoet, dan draai ek jou so.
(Petrusburg.)*)
2. | Jan Pierewiet. Jan Pierewiet staan stil, Dat jou beentjies so dril! Dan swaai ek jou so! Dan draai ek jou so! Kan jy hotom ook draai? Kan jy haarom ook swaai.
(Bethulie.)2)
Oompie Lodeswyk.



179
Griet slag 'n kat. (Pas de Quatre.) Griet slag 'n kat, En Nel verkoop die vel, Nel verkoop die vel Vir 'n troumanel.
(Zastron.) *)
5.
Swartskaap. (Pas de Quatre.) (Vertaling van die Eng. „Ba, ba, black sheep, have you any wool?") Swart skaap, swart skaap, hoeveel wol het jy? (bis) Een vir my ounooi, een vir my oubaas, Een vir die nonnie, een vir die basie, Soveel wol, soveel wol, soveel wol het ek.
(Zastron.)
6.
Dis swaar om met die jong bok te jol. Dis swaar om met die jong bok te joll (bis) Andjie September, jou vinger is vol gember! En dis swaar om met die jong bok te jol.
(Kakamas.)
*) Variante: v. 1. Piet skiet 'n kat (Vrede,
Zastron.) „ slag „ „ (Calvinia.) „ „ die „ (Heilbron.) „ slaat 'n „(Worcester.) v. 2. In die middel van die gat (Vrede.) En Jan verkoop die vel
(Heilbron.) En Meneer verkoop die vel (Calvinia.)
v. 4. Vir sikspens die el (Vrede.) „ 'n sieling „ „
(Worcester, Calvinia.) „ 'n oulap die el
(Zastron.)
Ref.: Soutvleis braai!
Vanaand kan die jongkerels hier kom draai (Calvinia.) Variant (Swart skaap): Swart vark, swart vark, hoeveel
wol het jy? (bis) Bietjie vir die oubaas, bietjie vir
die ounooi, 'Bietjie vir die kleinbaas, tra, la, la!
(Petrusburg.)



180
Polka hier en p Versie I. Polka hier en polka daar, Polka was 'n bedelaar. Vyf ryksdaalders is die prys, Dan sal ek jou die polka wys. — Nee, meneer, ek het 'n man, Die my de polka wysen kan.
(N. Vrystaat.)
daar ('n Polka?).
Versie II. Polka hier en polka daar, Polka was 'n wewenaar. Hier gevry en daar gevry, Tuis gekom en niks gekry.1) (Parys.)
So hier en daar jou dormgblaar. So hier en daar jou doringblaar, Waarom maak jy my hart so naar? So hier en daar jou ou kataar,2) Die ou kataar is kant en klaar Eer julle oud word, stom en grys, Het ek julle die ou kataar gewys. So hier en daar die ou kataar, Die ou kataar is kant en klaar.
(Albertinia.)
9.
Al wat suur is sal ons soet maak.
ed.ml.
Al wat suur is sal ons soet maak,Al wat soet is sal ons suur maak.
(Zastron.)
>) Soms: v. 3—4: Rond gery en rond gevry, ens.;
by Tante Kota, bl. ...: Die ou konfyt en die jong konfyt,
Die nooiens kom kyk hoe die polka lyk.
'n Variant op versie I lui: Polka hier en polka daar, Polka hot en polka haar. Ses sulke dallers was die prys. Nou sal ek jou die polka wys.
Interessant is hier 'n vergelyking met „Die Sackmfitze (Tanzliedchen)," Böhme Nr. 600 (a—b); b lui:
Jakob hat kein Brot im Haus,
jakob macht sich gar nichts draus.
Jakob hin, Jakob her,
Jakob ist ein Zottelbar. a) Ook uitgespr. „kietaar" en „gietaar".



181
10.
My hart is so seer.
(Petrusburg.)
11.
O, was ek maar dood! (Op 'n bekende wals-melodie.)
0, was ek maar dood!
Dan was die pyn in my hart nie so groot. • bis.
(Petrusburg.)
12.
O, brandewyn laat my staan!2) (Op 'n bekende wals-melodie.) O, brandewyn laat my staan! (3 maal) Dat ek na my huis kan gaan.8) (Petrusburg.)
*) Variante:
1. O, was ik maar dood, Begrawe, vergeet en vergaan! O, was ek maar dood!
Dan was die pyn in my hart nie so groot.
(Zastron.)
II. O, was ek maar daar!
Dan was die pyn in my hart nie so naar, O was ek maar dood, ens. En die wat ek nou van hou, Die gaan met 'n ander trou.
(Petrussteyn.)
III. O, was ek maar dood! Dan was die pyn, ens. O, was ek maar daar! Dan was die pyn op my hart nie so swaar.
(Kakamas.)
2) Variant:
Koepl. I.
O, brandewyn laat my staan! (3 maal) Dat ek na my ma toe gaan.
Koepl. 2.
En dit is die oumeid se wa, (3 maal) Die wa met die rooi wiele *) Sien noot 3, op volgende bladsy.



182
13.
Meisiesfontein, jou ware fontein.
Versie A.
1. Biesiefonteein, Jou mooie fontein, Daar loop 'n stroom wyn So dik as my duim.
2. Sakdoek in die sy Is 'n pollie van my; Ring in die regterhand Is 'n ware troupand.
3. Die wegstap van haar Die maak my so naar; Die aankom van haar, Dan „salute" ek vir haar.
(Luckhoff.)1)
3.
(Petrusburg.) Versie B. Meisiesfontein, Jou mooie fontein! Daar loop 'n stroom wyn So dik as my duim. Ogies so blou, En daarom sa gou! Het ek gevra, Dan het pa gesê ja. 'n Ring in my vinger Is 'n ware troupand; 'n „Fan" in die sy Is 'n pollie van my.
(Zastron.)
Wie die danse wat sover meegedeel is goed beskou sal veral getref word deur die eenvoudigheid van vorm en die
Ref. Ek is my ma se enigste kind,
En waarom sal ek my aan die meisies verbind.
(Meegedeel deur Mnr. Stassen, Kakamas.) 3) Vgl. Ons Klyntji, IV, bl. 13: 'n gedig waarvan elke strofe aanvang met:
Maschonaland! O, laat my staan,
Dat ek na my land kan gaan. J) Meedegedeel deur die Heer S. P. Myburgh, Luckhoff. Variant.
I. 1. Jakhalsfontein, ens.
2. Goue ring in die vinger Is 'n ware troupand; Sakdoek in die sy Is 'n pollie van my.
(Zastron.)
II. (Een vers) Skulpad-
fontein, ens. (Worcester.)
III. 1. Apiesfontein, ens.
2. Die ring in haar vinger Is 'n ware troupand; Die strik in haar sy
Is 'n noointjie van my
3. Die lokkert op haar
bors, ens.



183
geringe proporsies van die meeste daarvan. Sommige bestaan uit haas niks anders as twee eenvoudige reëltjies wat herhaal word soveel keer as die melodie dit vereis.*)
Meerstrofige dansliedjies kom nietemin ook voor; die vorige is 'n bewys daarvan. In baie gevalle is hierdie veelheid egter slegs skyn en is koepiet 2, 3 ens. net 'n verdubbeling van die eerste. Besonder vatbaar vir uitbreiding is epiese, veral epies-erotiese liedjies. Die serie dansliedjies wat ek nou gaan behandel en wat ek kortheidshalwe die „Oorkant-diespruit-liedjies" sal noem, het veral deur verdubbeling tot 'n groot kompleks gegroei:
Oorkant die spruit is 'n goudgeel blom.
(Petrusburg.)
IV. f. Jakhalsfontein, V. I. Jakhalsfontein, ens.
Jou lieve fontein! ens. 2. 'n Ring in die hand, ens.
2. Wat is vanjaar 'n Strik aan haar sy Die grootste gevaar; Is 'n meisie van my. Ek en my noointjie 'n Strik op haar hoed Loop hand aan mekaar. Is 'n vrou van my boet.
3. Strik in die sy (Angola.) Is 'n noointjie van my;
Ring in haar hand, ens.
(Smithfield.)
*) Soiets is by die dans heel gewoon ook buite S. Afrika; vgl. die danse meegedeel deur Jaap Kunst in sy N'oord-N'ederlandsche Volksliederen en Dansen waar o.m. 'n „Schotse Vier" (herhalinge nie meegereken) uit slegs een reël bestaat: „Waarom koken de boeren de pap so dun".
2) Variant: en die water rol (Heilbron).
') Hierdie laaste reël sal oorspr. seker gelykluidend met die eerste gewees het. So kom dit voor in baie variante. Soms egter ook: „Ek laat die kol by die brug om hol" (Heilbron).
(Sien vir variante die volgende bladsy.)



184
So'n versie, eenmaal in die geheue geplant en dikwels by die dans gesing, gaat onvermydelik groei: —
Oorkant die spruit daar
woon 'n blom. (Dit is 'n mooie goudgeel blom).
Hoe sal ek maak om daar
te kom? Die rivier is vol en die
trane rol; Die bloues sal die weg
om hol.
Die pad is swaar en die
perd is maar; Baie jonkmans pla haar
daar.
Die deur kan wees van
yster en staal. Maar ek gaan haar daar
dwarsdeur haal! (Die deur kan wees van
yster en blik, Maar ek gaan haar daar
dwarsdeur knik!)1)
Variante: —
1. Oorkant die spruit daar
staan 'n blom, Hoe moet ek maak om daar te kom? Die rivier is vol en die bron is hol;
Die blou perd sal die brug oor hol. (Nondweni, Natal).
3.2) Die en die met die pêrels om die nek, Die en die het my lewe getrek; Die en die met die strikkies
voor die bors, Die en die het my lewe gekos; Die en die met die strikkies
op die skoen, Die en die het lekker gesoen.
4. Die bruin perd met die kol voor die kop, Die jonkman sit met plesier
daarop; Die wit sakdoek in die
linkersy, Dit lyk of hy na my kom vry.*)
II. Oorkant die spruit staat 'n mooi roosblom; Hoe sal ek maak om daar te kom? Die rivier is vol en die
water rol; Maar ek laat die bruinperd die brug om hol. (Stellenbosch).
III. Oorkant die sloot sit 'n goudgeel blom. Hoe moet ek maak om daar te kom? Te ver om te loop en te na om te bly; Hoe moet ek maak om daar te kom? ') Vgl. Heilbron: Die huis kan wees van sink en blik, Ek gaan haar daar so dwarsdeur ruk. ') Koepl. 3 hoort hier waarsk. nie tuis nie; vgl. bl. 197. *) Dit lyk of hy vanaand gaan vry (variant).



185
5. Pietersielie jou groene kruid,
Aankomde jaar is ek 'n bruid;1) O gonna en die rooi nonna, Julle moenie denk dis julle goed nie.
(De Aar, maat waarsk. vroeër daarheen uit die Middelveld.)*) Interessant as voorbeeld van hoe daar kon gevariëer word op die eerste vers, is 'n ander redaksie:
Die rivier is vol en die trane rol.
l.Daar onder in die spruit
daar woon 'n nooi, Sy was nie ryk maar sy was mooi;
Haar dres was wit en haar
iint was blou, Dit lyk mooi sê ek vir jou!
3. Oorkant die bos daar staan 'n bloekomboom, Daar gaan hang ek my saai
en toom; In die hoek van die huis
daar staan 'n roos, Daar gaan ek my soetlief troos.*)
. Daar oorkant die spruit daar staan 'n dam, Daar gaan ek my was en kam;
Oorkant die dam daar staan
'n bos, daar gaan gee ek my bruin
perd kos.*) . Al is die huis van yster en staal,
Die bruin perd gaan haar
daaruit haal; Die rivier is vol en my trane -
die rol, Die bruin perd moet nog
die brug om hol. Toe maar ou bruine, ek weet jy is goed, Vanaand gaan ons die blouoog groet. (Dealesville).
') Vgl. Böhme blz. 480. Rei gen von Hochzeitmachen. Petersilje, Suppenkraut, Wachst in unserm Garten, Unser Hanchen ist ne Braut, Soll nicht' langer warten, ens.
') Meegedeel deur Mev. G. van Blerck, De Aar.
s) Variant: Agter die huis is daar 'n dam, was en kam; — Agter die huis is daar 'n boom ek my saai en toom. (Ficksburg.)
*) Vgl. ook die rympie: 'n Roos om te troos.
Daar gaan ek my - Daar gaan hang
n Doring om te
vertoring, — 'n Aardappelblaar. — Om jou siel te bewaar.



186
Suiwerder van vorm seker as die versies hierbo is 'n redaksie van ons liedjie meegedeel in Ons Klyntji III, Maart, 1898, bl. 10—11. Die lesing uit die distrik van Rouxville daarnaas bewys dat die lied vandag nog in so goed as dieselfde vorm voortbestaan: —
Uit O. K.
1. O'erkant di spruit Daar bly 'n blom; Hoe sal ek maak om daar te kom?
Te fêr om te ry, Te na om te bly; Hoe sal ek maak om haar te kry?
2. Di pêrde is ma'er, Di pad is swaar; Baing jongkêrels fry oek
daar!
Jy kan maar sê Wat jy wil sê; Di rooiwang nöintji wil ek hê!
3. Haar ma kan praat, Haar pa kan slaan; Mar ek sal haar tog nooit laat staan;1)
Ek sal haar swaai Dat linte waai,2) En ni stop foor di haan eers kraai.
Uit Rouxville.
1. Oorkant die spruit daar staan 'n blom; Hoe sal ek maak om daar
te kom? Te ver om te ry, te na om te bly;
Hoe sal ek maak om haar te kry?
Die perde is maer, die pad
is swaar, Baie jongkêrels vry ook
daar;
Jy kan maar sê wat jy wil sê, Die rooiwang noointjie wil
ek hê!
3. Haar ma kan praat, haar pa kan slaat; Maar ek sal haar tog nooit verlaat.
Ek sal haar swaai dat die
linte waai, En nie stop voor die haan eers kraai.
*) vgl. Boshoff en du Plessis: Afrikaanse Minneliedjies, bl. 162. *) vgl. „Pollie ons gaan Boland toe", bl. 123.



187
4. Oompie, oompie, dit is waar, Sonder 'n noointjie is alte swaar!
Ek wil haar hê, ek sal haar kry,
As ek maar net na haar gaan vry!
5. „Jy kan maar vry my liewe
ou neef! Waarom trek jy jou bek so skeef?"
„Ek wil jou hê en ek sal jou kry!
Hier's ek nou om na jou te vry."
6. „My blou oë, my vaal hare, Vra tog nou wat sê jou ma!" „My ma sê ja, my pa sê ja, „Span nou maar in die rooi
bokwa!"
Ek het gehou, sy is my vrou, En nou pronk sy net soos
'n non
Wat miskien die skrywer in Ons Klyntji op die idee gebring het om die liedjie van „Oorkant die Spruit" in sy skets, Wat geld kan doen, op te neem, was die boek van B. H. van Breemen, reeds aangehaal, wat sestien jaar vroeër verskyn was, en waarin, ook by die beskrywing van 'n dansparty, enige koeplette uit ongeveer dieselfde versie van ons liedjie eweëens meegedeel is. Die wals is net uit en word byna onmiddellik opgevolg deur 'n „Schots". „Nu verandert ook de zang, want Hendrik begint, waarschijnlik van pleizier, dat hij met zijn mooi nichtje danst, lustig op te halen: —
*) vgl. bl. 172.
2) vgl. Schonken, bl. 96, Boshoff en du Plessis, t.a.p. bl. 165.
Vgl. ook 'n liedjie uit Angola: „Niggie, niggie, suutjes praat, Want jy kom my kwalik voor, Anders sal jou vader slaat." Want jy praat van vryery,
„Nee, nee, my pa moet hoor! En daardeur word die meisies
verlei."
13
4. Oompi, oompi, dit is waar, Sonder 'n nöintji is alte swaar.
Di blou oge En faal hare, Di is (die) nöintji wat ek graag wil hê. Ek wil haar hê En ek sal haar kry!1) As ek mar net na haar gaan fry!"
5. Myn niggi, niggi, sê tog ja: Di Rooi span osse en bokwa, Daarmé sal ons twé kerk toe
As ek mar net fer jou kan kry!»)



188
„Oompie, oompie, dat is waar,
Zonder 'n nooie is al te zwaar; en het koor valt lustig in:
„Papa, mama mag me maar slaan,
'k Zal die nooie nooit laaf staan." Waarop een paar stemmen voortgaan:
„Jy kan zê wat jy wil zê,
Die nooie met die lokhaar' wil ek hê." *) Maar andere stemmen antwoorden spottend:
Rondgereê' en rondgevreê,
En thuis gekom en niks gekree'." 2)
Wat so in die wilde op die vlaktes gesing was het dus selfs tot buite die grense van ons eie land deurgedring. Nog meer bekendheid, as aan hierdie min of meer suiwere versies, het aan die lied tebeurt geval in 'n ander redaksie waar daar sterk mee geknoei is. Dit is nl. die liedjie van „Ou Tante Koos", wat uit die Hollands-Afrikaanse Liederbundel verzameld door Dr. N. Mansvelt ook in Nederland vry algemeen bekend geraak het.
„Ou Tante Koba" — om die meer algemene tietel te gebruik — skyn op sy eie gebied meerstrofig en sonder refrein te gewees. Een-strofig is dit in 'n versie uit Albertinia:
Ou Tante Kowa is so dom Sy roer haar koffie met haar groottoon om. Ou Tante Kowa raak in die nood, Vyf kalkoene en 'n hoenderhaan dood. 'n Versie uit Petrusburg is ongeveer gelyk aan die een, maar het tog al 'n refrein:
Ou Tanta Koba, sy is so dom, Sy roer haar koffie met haar groottoon om. Ou Tanta Koba, sy is in die nood, Haar ou kalkoen is al drie dage dood. Ref. Dis nie myne nie, dis nie joue nie,
Dis anderman se goed waar julle oor dwing; Anderman se koffie, anderman se tee, Anderman se dogter draai julle mee.
») Vgl. Boshoff en du Plessis t.a.p. bl. 162 v.
*) Schetsen en Beelden uit Zuld-Afriha, Tweede druk, bl. 102.



189
Dit skyn eintlik 'n bruilofsbeskrywing te wees, die lied van „Ou Tante Koba"; ten minste dit sou mens uit 'n derde, Smithfieldse, lesing kan af lei:
Ou Tanta Koba die was so bly
Toe sy weer 'n skoonseun kry;
Haar tafei staat so opgedres,
Vier skottels rys en 'n halwe fles.
Die dooie kalkoen en die rooi hoenderhaan
Was so taai, ons moes laat staan.1)
Die eerste helfte van die refrein by die Petrusburgse redaksie hierbo vorm die bindstof, wat die brokke aan mekaar heg, waaruit die versie van „Ou Tante Koos" in die bundel van Dr. Mansvelt saamgestel is.
Ou' tante Koos. Ou' tante Koos, sij is so dom: Sij roer haar koffie met haar groot toon om. Ou' tante Koos sij is so blij, Sij denk sij sal 'n skoonseun krij'.
D'is ni myne ni. )
D'is ni joune ni, ) bis.
Dis anderman se goed waar jij om strij )
*) Variant: Ou tante Kowa was 'n snaakse
ou wyf, Vra jy haar koffie dan gee sy
vir jou snuif. Ou tante Kowa met haar wynkalbas,
Sy knyp die viool tussen haar
tone vas. Ou tante Kowa sy staat en loer,
Sy skink haar koffie die ene moer.
Ou tante Kowa sy was so dom, Sy roer haar koffie met haar groot toon om.
Ou tante Kowa sy was so bly, Sy het gedink sy sal my vir
'n skoonseun kry. Ou tante Kowa kom die bult daaraf,
Met 'n emmer turksvye op haar kop op 'n stywe draf. Ou tante Kowa maak oop jou deur!
Die wilde bobbejaan het my broek geskeur. (Bethulie.)



190
2.
Lang is di seun en kort is sij pa, Mooi is di dogter en lelik is haar ma. D'is te ver om te loop en te na om te rij, Hoe sal ik maak om di blom te krij? D'is ni mijne ni, enz.
3.
Bo' op di berg daar staan 'n blom, ik weet ni hoe te maak om bij te kom. Mijn perd is dood en mijn os is lam, D'is 'n anderman se goed, waar jij om kam(p). D'is ni mijne ni, enz.1)
Dat ons hier te doen het met famieiie van „Oorkant die spruit" is uit die gekursiveerde reëls sonder meer al duidlik, 'n Juiste begrip van hoe die hele konglomoraat saamgestel is eis egter dat ons eers 'n oomblik stilstaan by die refrein of groepie refreins, waarvan enkele lede hierbo optree.
Besonder leersaam is hier 'n versie van die bekende Engelse ringdans, There's a rose in the garden, meegedeel by BP. I bl. 36: —
There's a rose in the garden for you young man, There's a rose in the garden for you young man, So choose the lady with the white dress op. Some like coffee, some like tea, Some like a pretty girl just like me.3) Ref.: Ander man se koffie, ander man se tee;
Ander man se dogter, die draai julle mee.3)
Dis nie myne nie, dis nie jouwe nie,
Dis ander man se goed, waar julle om stry.
1) Kursivering van my.
*) Vgl. Angola: Een koppie koffie, een koppie tee,
Een koppie suiker is genoeg vir my.
Daar's 'n roos in die tuin vir jou jonge, jonge man;
Soen die mooie meisje met die bont dres aan.
s) Anderman se kinders sleep julle mee.
(Angola.)



191
Hoog is die solder, laag is die vloer, Mooi is die dogter en lelik is die moer.1)
Hoender, kop-en-pootjies en tamatie-slaai, Dis die noointjie, wat ek mee wil draai.')
As 'n soort vertaling van die Engelse liedjie se laaste twee reëls, wat tweemaal moes gesing word, of as pittige teenhanger daarvan, is seker die eerste van die Afrikaanse refreinegroep ontstaan1). Was dit miskien die laaste reël van refrein No. 2 wat die vertalende dansers die idee aan die hand gegee het om „anderman" ook in No. 1 aan te wend? Soveel is seker, „Dis nie myne nie, dis nie joue nie", ens. kom soms as dansliedjie selfstandig voor:
„Danstiedjie".
1. Dis nie myne nie, dis nie joue nie,
Dis anderman se goed wat julle om soek!
2. Dis nie myne nie, djs nie joue nie,
Dis anderman se ding, waar julle om dwing!
3. Dis nie myne nie, dis nie joue nie,
Dis anderman se reg waar julle na veg!
4. Dis nie myne s&t, dis nie Joue nie, Dis anderman se vrou, wat julle wil trou.
(Zastron.)
Die heterogene karakter van ons groepie tree nog beter aan die dag wanneer ons Nr. 3, „Hoog is die solder, laag is die vloer", eens goed beskou. Want hierdie skynbaar so op-en-top Afrikaanse rympie is — incredibile dictu — nie oorspronklik Afrikaans nie, maar uit Nederland afkomstig, waar dit o.a. deel uitmaak van die volgende spotrym: —
J) Variante: As jy opsit sal ek loer (Perusburg). As oupa opsit, gaan ons loer (Ficksburg). „As julle opsit sal ons loer" (Worcester).
*) By 'n variant van hierdie liedjie uit die Noord-Vrystaat is die reeks refreins: (1) Anderlandse koffie, ens. (2) Hoog is die solder, ens. (3) Vandag verjaar my oompie, móre my neef; So'n jollie dag het ek nog nooit beleef.



192
Kaatje moe' gaan kooien stoven! Hèt (hout) lag op den zolder, Hoog is de zolder, Leeg is de vloer,
Schoon is de dochter, leelijk is de moer! 't Is van Kaatjes kooien, Kameraadjes, 't Is van Kaatjes kooien!
(Hamme — Volk en Taal I, 61; aangehaal by CT. VIII, 43)1)
'n Ras-Afrikaner daarenteen is „Hoender, kop-enpootjies" 2).
Aan die vier lede, wat ons sover leer ken het, 'n baster Engelsman, twee Afrikaners en 'n Hollander, het ons refreinegroep egter blykbaar nog nie genoeg gehad nie. Ons kan hulle bes vergelyk met 'n troep rondtrekkende werksvolk of musikante; oral het hulle in diens getree; maar tog liefs by die famielie van Oorkant-die-spruit. In hulle omswerwinge deur die wêreld het die troepie vagabonderende refreine, of enige daarvan, aangeland by Sy 't vaalhare en blou o(g)e.
Sy 't vaal hare en blou o(g)e Sy is die pollie wat ek wil hê! Ref. 1. Dis nie myne nie, ens. 2. Anderman se koffie, ens.
(Zastron).
Met hulle trek na elders toe sleep hulle nou ook hulle gasheer mee: —
En waarom nie gesê nie.
En waarom nie gesê nie,
Dat jy my nie wil hê nie?
En nou is dit te laat Om die sakies reg te praat.
') Vgl. J. Bols: Honderd oude Vlaamsche Liederen bl. 179 en Driem Bid. XVI, 138.
z) Vgl. Boshoff en du Plessis: Piekniekliedjies bl. 36.



193
Ref. I Sy het vaal hare, ens.
II Dis nie myne.nie, ens.
III Anderman se koffie, ens.
(Zastron.)1)
So skyn hierdie professionele refreine steeds in getal toegeneem te hê; die laaste drie doen in Zastron ook nog diens by twee ander liedere, die bekende „My ma 't gesê jy kan my kry" en een van die versies van Wilheimien (sien bl. 201, v.).
Ook by „Ou Tante Kota" het 'n klompie aangeland. Dit blyk uit die Petrusburgse versie (bl. 188). Eén daarvan is in die redaksie by Dr. Mansvelt (bl. 189) refrein gebly; 'n ander, 'n variant van „Hoog is die solder, laag is die vloer" het tot sig getrek die laaste twee reëls uit die eerste koepiet van „Oorkant die spruit", of liewers, ook weer van 'n variant daarvan, wat in hoofsaak gelyk was aan die een uit Ficksburg hieronder. Die verloop was ongeveer die volgende:
I. Ou Tante Koos (d.w.s. nog as alleenstaande lied) het 'n dubbel refrein gekry: —
1. Dis nie myne nie, Dis nie joune nie, Dis anderman se goed waar jy om stry.
2. Lang is de seun en kort is sy pa, Mooi is die dogter en lelik is die ma.
II. Hierby het hulle nou 'n versie van „Oorkant die spruit" gesing wat ongeveer so daaruit gesien het:
1) Vgl. Kakamas: (1) Dis nie myne nie, dis nie joue nie (3 maal) Dis anderman se goed wat jy oor treur. (2) Sy het vaal hare, sy het blou ogies (3 maal) Sy is die noointjie wat ek van hou.
(Meegedeel deur die heer J. H. Stassen, Scholzhof, Kakamas.)



194
Koepl. I. Bo op die berg daar staan 'n blom;1)
Ek weet nie hoe te maak pm by te kom; Dis te ver om te loop en te na om te ry; Hoe sal ek maak om die blom te kry? Koepl. 2. My perd is dood en my os is lam...3)
(Rekonstruksie.)
Wat nou gebeur het is dit: refrein 2 van „Ou Tante Koos", n.L „Lang is die seun, ens.", het by koepiet 1. van die ander liedjie, nl. „Bo op die berg, ens." die eerste twee reëls verdring. Hierdie twee reëls het toe te lande gekom voor die volgende koepiet, wat as beginreël had: „My perd is dood, ens." Laasgenoemde werd toe behou as derde reël van die nuwe vers, terwyl as vierde moes dien die laaste reël van Ref. nr. 1.
Die lied „Bo op die berg" het dus die volgende vorm gekry: —
Koepl. 1. (d.i. 2 by „Ou Tante Koos" van Dr. M.).
Lang is die seun en kort is sy pa )
Mooi is die dogter en lelik is die ma. ) Ref. 2.
Dis te ver om te loop en te na om te ry; )
Hoe sal ek maak om die blom te kry? ) = ou kpl. I r. 3-4.
Koepl.2. (d.i. 3 by „Ou tante Koos"): —
Bo op die berg daar staan 'n blom; ) Ek weet nie hoe te maak om daar te kom ) = ou kpl. I r. 1-2. My perd is dood en my os is lam = ou kpl. 2 r. 1.
Dis anderman se goed waar jy om kamp — Ref. I r. 2
„Stry" word kamp ter wille v/d rym.
( onder in die vlei, )
1) Vgl. Schonken bl. 113. Daar ( annerkant die spruit ) daar staan 'n blom, ens.
Ook: Ficksburg: — Daar bo op die berg daar staan 'n blom, Hoe sal ek maak om daar te kom? Dis te ver om te loop en te na om te ry; Hoe sal ek maak om dit te kry.
2) Vgl. bl. 184, koepl. 2.



195
Met „Ou tante Koba" is daar dus sterk geknoei. Ook nog met ander liedjies van hierdie groep is dit nie altyd pluis nie. Welbekend is die vroeër reeds genoemde,
My ma (he)t gesê, jy kan my kry. My ma 't gesê jy kan my kry So lank as jy in die Vrystaat bly;1) Maar as jy na Transvaal toe trek, Dan laat jy my so op die plek. Ref. 1. Sy 't vaal hare, ens.
2. Dis nie myne nie, ens.
3. Anderman se koffie, ens.
Hierdieselfde liedjie, of 'n variant daarvan altans, tree ook weer op in die eerste vers van Volstruis is dood. Die twede koepiet word vir ons nou so langsamerhand 'n ou bekende. Hoe die perd se pote van yster en staal kom? Ons eerste paar redaksies van „Oorkant die spruit" sal dit wel verklaar.
Volstruis is dood.
Volstruis is dood en die een is duur;2)
Die swarthaar nooie het my 'n brief gestuur.
As jy die blesperd ry,
Kan jy na my kom vry;
Maar as jy die blesperd wil verkoop,
Dan kan jy gerus na jou swernoot loop.
2.
Die riviere is vol en die trane die rol, Die blesperd sal by die brug om hol, Al is sy pote van yster en staal, Maar dwars deur die Vrystaat sal hy dwaal.
(BP. II bl. 151.)
In nog 'n ander lied, uit die Distrik van Rouxville, vind ons meer as een van die verse trug wat ons so langsamerhand leer
„So lang as jy die blou perd ry" (variant), vgl. BP. II bl. 150. 2. 'n Verknoeiing van „Die volstruis is dood en die vere is duur" (volgens 'n Bethuliese variant van die le koepl.).



196
ken het. Hulle behoort klaarblyklik nie almal, soos hulle hier staan, by mekaar nie; die feit egter dat hulle in dieselfde lied optree is weer 'n sterk bewys, dat hierdie danse één melodie had, wat hulle tot één groep verenig het. Variante van meer as een koepiet van die lied uit Rouxville is vroeër al deur Boshoff en du Plessis as selfstandige liedere uitgegee.
Wie kom daar in die vaat pad aan.
1.
Wie kom daar in die vaal pad aan?
Dis gewis my soetlief dan. Ronde, ronde kommetjies, Bamboesberg se blommetjies.1)
2.
Die bruin perd met die kol
voor die kop; Die jonkman van plesier
daarop.3) Al woon sy daar ver in
Transvaal, Die kolperd sal haar daar
gaan haal.
3.
So lang as jy met die wapen ry, Dan kan jy na my kom vry; Maar net so gou as jy hom
laat staan, Dan kan jy maar na jou moer
toe gaan.3)
4.
Die kolperd sal die skraal nooi
daar gaan haal. Al is sy agter yster en staal;*) Al woon sy in die verre land, Sy draag my ring aan haar
linkerhand.
Appel, wappel wit papier, Die deurtrapper van Grootrivier5)
Al is sy op die hoogste berg, Ek sal haar daaruit gaan veg. 6.
Die boom sal bloei, die blaar
sal val, Die kolperd sal haar daar
gaan ha(a)l. Al is sy agter yster en klip, Die kolperd sal haar daaruit gaan ruk.
*) Vgl. (a) BP. II, 164, r. 1. rooi-pad. r. 2. Dis vervas my soetliefie.
r. 4., „Bloemfontein" of „Middelburg" of „Potchefstroom" se, ens., (b) BP. II, 149.
3) Vgl. bl. 184. „Vir die uitdrukking ,,'n jonkman van plesier"; vgl. ook BP. II bl. 159. 3) Vgl. bl. 195.
*) Vgl. bl. 184 v., 185, 195, 197, noot 3. *) Vgl. BP. bl. 148: „Die iep en die ap en die wit pampier, Jui deurtrappers van Kliprivier."



197
Waar moet eintlik die grens getrek word tussen dans en minnelied? Vir die dansers self het so'n grens seker noueliks bestaan. Van die liedere, wat ek so net behandel het, kan die gros net so goed onder die minne- as onder die dans-liedere ingedeel word. Die dans is immers altyd die fees van die liefde gewees. „My bruin oge", een van die liedjies, in September 1897 onder die „Afrikaanse Liidjiis" in Ons Klyntjt verskyn1), pas weer heeltemaal in die kring van „Oorkant die spruit". Dieselfde ruiter met dieselfde bruin perd het ons hier ook weer: —
*) Vgl. BP. II, 125 v. en bl. 210 alhier.
2) Vgl. Angola: O, alla wêreld! O, alla tyd! Die beste van my jare is ek kwyt — As ek siek word en ek sterf, — Wie sal dan my soetlief erf?
3) Vgl. Angola. Hiervandaan na die reisiesbaan, — 'n Geel komas en die wye broek aan; — My pa kan praat en my ma kan? slaat — Maar die swart-oog dogter gaat ek vat. — Al was die deur van yster en staal, — Ek slaan hom stukkend en ek gaat haar haal.
Variante op „Afy bruin oge": 1. Uit Lindley (7Koeplette), 2. uit Dealesville (5 Koeplette); 3. uit Kroonstad (5 Koeplette).
Koepl. I. r. 4. „De Bruyn kan, ens"; (Lindley); Die bruinoog (Dealesville); Die blouoog (K.).
My bruin oge.
1. As ek mag siek word en ek
mag sterf, Die bruinoog kan dan die
bruin perd erf;*) Ja sy kan dan die bruin
perd kry, Lang het ek met hom na
haar gevry.
2. Die geel kolmas en die
rybroek aan, Die rooi perd loop op die reisiesbaan;1) Die rooi perd loop aan die stang en kou, Maar die bruine het sy heer behou.
3. Die en die met die strik in
die sy,*) Die en die is die Pollie
van my, Die en die met die pêrels om
die nek, Die en die is ek baing
na gek.
4. Die en die met die strik
voor die bors, Die en die het my lewe gekos, Die en die met die strik op
die skoen, Die en die het ek al te
graag gesoen.



198
5. Die en die met die strik op
die mou, Die en die wil ek dol graag trou,
Die en die met die pluim op
die hoed, Die en die is my eie goed.
6. Ek is my ma se enigste kind, En waarom sal ek my nou
al verbind? Julle kan ry en julle kan sing, Lang sal julle om my moet dwing
7. Sit ek vanaand aan die
Witwatersrand, Dan sê ek die ring is my
troupand.
Sit ek vanaand in die Basterland,
Dan druk ek die ring aan Pollie se hand.
8. Ek is die man wat die bruin
perd ry,
Ek is die man wat jou sal kry; Ek is die man wat die bruin
perd ry, Ek is die man wat vir jou
sal kry.
(Ingestuur deur R. V. van Steynsburg vir publikaste in „Ons KlyntjV' II bis. 151; die spelling deur my gewysig.)1)
Koepl. Hl r. i. Die geel komaste ens. (L. en D.); die vorm „Kolmas" word egter ook soms in die Vrystaat gehoor.
r. 2—3. Die perd (L.); Die bruin perd (D.); ontbreek (K.).
r. 4. Die bruinperd het sy eer behou (L.); Sy baas net nog sy eer behou (D.).
Koepl. 3—4 (L.) ieder reël vang aan met „Die een met" ens.
Koepl. 4 (D.): ieder reël vang aan met „Die en die met" ens. In albei bly die rymende verspare vry gelyk aan die in die red. von O. K. maar die kombinasie tussen paar en paar tot koeplette geskied vry arbitrêr (vgl. ook bis. 184).
Variante: —
Koepl. 6 (L. 7, K. 4). V*l*<*X r. 1. Waarom sal ek my aan die wewenaar verbind (L.) Waarom sai ek my aan die wewenaar verbind (K.) En waarom sal ek my aan die jonkmans verbind (Petrusburg). Koepl. 7. (L. 5. K. 5). r. 2. Dan- sê ek die ring is my ware troupand (L.). Dan sê ek die ring is my enigste troupand (K). r. 3. Boesmanland (K.).
r. 4. Dan steek ek die ring in my Pollie se hand (L.). Dan druk ek die ring in my Pollie se hand (K.).



199
Dis nogmaals 'n jonkman met 'n perd wat die lied van „Jannie Witkop" ons skilder. Die eerste vers — ons het hom al leer ken as beginstrofe by een van die redaksies van „Oorkan die spruit"*) — kom ons hier nog daaraan herinner dat Jannie van die farnielie is, al is dit dan maar ver langs.
Jannie Witkop.
Teks I.
1. Daar onder in die wyk daar
bly 'n nooi; Sy was nie ryk maar tog
net mooi; Haar dres was wit en haar
lint was blou; Dit lyk net mooi sê ek vir jou!
2. Jannie Witkop het ook gery, Om na die nooie te gaan vry.
Haar ouers was daarmee
tevrede, Want Jannie het tog iets om van te lewe.
3. „Jannie waar het jy so lank
gebly?" „Sannie (ek) kon ou Fleur
nie kry", „Maak ou Fleur aan die
kraalhek vas", Dan kan jy maar eers kom was".
Teks II.
1. Hier onder in die dorp hier
woon 'n nooi; Sy was niet ryk maar baie mooi;
Haar dres was wit en haar
lintjies blou; Dif lyk mooi dit vertel ek vir jou!
2. Jannie Witkop het gery
Om na die meisie te gaan vry Toe die nooie in haar droefheid smoor, Kom die ou bruine die
hoogte oor.
3. Die bruine met sy wit neus-
kol
Spring vanmelewe die wapad vol.
Dit was net of dit moes
gebeur, Sannie staan toevallig net
vlak voor die deur.
») Bl. 185.
Variante: (1, Fauresmith, 2 en 3, Nondweni, 4, Petrusburg.)
Nondweni Nr. 1 begin met „Tokkie, tokkie aan die deur."
Nr. 4 begin met „Tik tok daar aan die deur."
'n Var. by BP. II bl. 149 begin met „Tikkie, tikkie aan die deur."
G'n enkele variant bevat Koepl. 3 van Teks II. Ek deel slegs die afwykinge van Nondweni II po Teks II volledig mee: —
Koepl. I, 1. Hier in ons buurtjie, ens. 3. Haar rokkie, ens.
Koepl. II ontbr. hier maar ia by F. aanwesig in die vorm van Teks II.



200
4. „Nee, Sannie, die kraal is
van blik; Ek is bang ou Fleur sal
skrik".
„Nee, Jannie, die kraal is
sterk,
Want dis my pa se handewerk."
5. Die klok het skaars ag
geslaan, Toe is die twee oues na bed
gegaan. Jannie en Sannie sit langs
mekaar, Die kersie steek, in die
kandelaar.
6. Die nag toe is daar iets
gebeur; Die honde blaf en ou Fleurie skrik.
Hy loop die hoek daarom,
die dwarsstraat deur, Dit dreun so loop ou Fleur Met 'n stuk van die kraaldeur.
4. Tiek tok, tiek tok aan die
deur;
Dit was Jannie met ou Fleur. „Jannie, my hartjie; waar
het jy gebly?" „Sannie, maar ek kon ou
Fleur nie kry"
5. „Hak die ou duiwel aan die
blikhek vas, Dan kan jy eers jou bakkies
kom was." „Nee, Sannie, Fleur sal die
hek af ruk, Jy sien die ou hek is pure blik".
6. Die klok het die aand pas
agt geslaan, Die ou mense het na bed
gegaan. Die kaars die steek in die
kandelaar, Die twee oudjies sit langs mekaar.
Koepl. 4 (N" 2) r. 1. Tiek tok ens. r. 2. Hier is Jannie ens. r. 3. Jannie my hart, waar, ens. 4. Sannie, my skaap, ek kon my perd nie kry.
Koepl. 5 (N11 3) r. Hak jou perd ens. r. 2. Dan kan jy jou gesig kom was. r. 3—4. Nee, my hartjie, my perd' sal skrik, Want die kraal is van klip en blik.
Koepl. 4 van N». r. 1. Nee, my hartjie, die kraal is sterk, r. 2. Papa sê dit is sy handewerk. r. 3. Die klok ens. r. 4. Die ou mense, ens. r. 5, Die kers die steek, ens. r. 6. Jannie en Sannie ens. Koepl. 5 van Nu. Hulle sit toe ook die hele nag Tot Sondagmöre helder dag. » 5 „ „ Dit was die aand net ligte maan, Die beeste het uit die kraal gegaan; Niemand bekommer hulle oor die arme siel, Die beeste het die lande lelik verniel.



201
7. Dit was (die aand) ook ligte 7. Die nag het daar ook iets
maan, gebeur:
Die ou se vee het uitgegaan, Die honde blaf en daar skrik
Hulle het die ou se lande ou Fleur.
verniel. Ou Fleur die ruk die kraal-
Wie kry jammer vir die arme hek af
ou siel? En sommer op 'n stywe draf.
8. Die dwarsstraat op, en die
diep sloot deur; Die duiwel weet alleen wat
het verder gebeur. Maar deur al die neukery Het Jannie van Sannie
besitter gebly.
So min of meer 'n Jannie-Witkop-figuur skyn ook die jonkman van „Wilhelmien", weer 'n lied waarvan die aanvang sterk aan die van party redaksies van „Oorkant die spruit" herinner. Enige refreins, wat ons al leer ken het as tieperend vir hierdie groep, „Sy het vaal hare, ens.", „Hoog is die solder, ens.", selfs „Ek is die man, wat die wit perd ry", tree ook by versies van hierdie lied op. „Wilhelmien" was vroeër stellig 'n dansbegeleiding: in 't versameling liedjies uit Heilbron word dit ook so genoem.
I. •
WiUemien.
(Heilbronse lesing.)
Daar bo op die berg woon 'n ou man, Sy naam gaan by ons rond as oom ryk Jakob Malan; Hy woon daar op die berg met sy dogter Willenden, 'n Noointjie so mooi as jy ooit nog wil sien! En as ek die kuiltjies in haar wangetjies siet, Waar die God van die Liefde sy pyltjies in skiet, Dan sê ek: „Willemientjie, as ek jou tog kan kry, Dan word die ou wêreld as 'n hemel vir my!"1)
*) Meegedeel deur die Heer M. van Coller.



202
II.
Wilhelmien.
'Zastronse lesing. Daar bo op die berg lê Klein
Vogelgesang, Die woonplaas van oom
Kobus Malan. Hy woon daar met sy dogter
Wilhelmientjie alleen. As jy haar sien dan breek jy
jou been.1) Haar haartjies so sag as
lammertjies wol, Met lokkies om haar koppie gerol;
Haar wangetjies so rooi as
die rooiste roos,
Haar lippies so sag as 'n ryp appelkoos.
As ek Wilhelmina vir 'n
vroutjie kon kry,
Dan word die ou wêreld 'n
vreugde vir mvl
'n Fragment het Boshoff en du Plessis indertyd in hulle redaksie van die liedjie vermoed; die Heilbron en Zastronse redaksies bewys dat hulle hierin gelyk had. En, tog, ook selfs met hierdie lesinge, is die laaste woord oor die lied nie gesê nie. Onder die seer talryke variante is daar heelparty wat nog ekstra feite meedeel.
Een uit Dealesville voeg na die gebruikelike einde, „Dat ek Wilhelmientjie tot 'n vroutje mag kry, Dan. word die ou wêreld soos 'n hemel vir my", nog twee reëls toe: —
„Ek was 'n gek om sy dogter te vra, Dat hy my met sy honde van die plaas af ja." Ook 'n variant uit Natal (Nondweni) het hierdie slotreëls: „En toe ek die oubaas om sy dogter vra, Toe word ek met brakke van die werf af geja."
Lesing by BP. 11, bl. 152. Daar bo op die berg lê Klein
Vogelgesang, Die tuin-plaas van ryk oom
Kobus Malan. Hy woon daar alleen met sy
dogter Wilhelmien, 'n Meisie so mooi as jy ooit
het gesien. Haar neus staan so lief, die
fatsoen is so fraai, Dat as ek haar aankyk, my
kop somaar draai; Haar handjies so lief en haar
vingers, so fyn, Haar voetjies nes yan 'n
kindjie so klein, Haar hare nog sagter as
lammertjieswol. Dik om haar koppie tot
lokkies gerol.
*•) Been breek = verlief raak.



203
Soms egter tree hierdie reëls ook vroeër as die slot op, en verneem ons tewens wat die vlug van die jonkman voorafgaat: „Toen ek opstaan om haar te gaan vra, Toe vlieg daar met eens 'n klont in my keel; Ek sluk en ek sluk en ek hou my kordaat, Maar dis verniet, geen woord kon ek praat." So lui 'n Rouxvillese lesing») en so ongeveer ook 'n twede uit Natal.
Dit spyt 'n mens werklik hierdie brakke-geskiedenis aan die lied van „Willemientjie", die mooiste onder al ons dansliedjies, te moet knoop. Dis te hope dat dit maar 'n later toevoegsel is. Is dit nie die geval nie, dan moet ons konkludeer dat ons in g'n een van die baie variante, waar die geskiedenis in voorkom, 'n ongeskonde versie van die lied oor het nie.
Miskien het die twee reëls, waarmee die lied gewoonlik eindig, soms die karakter van 'n refrein gehad en was dit ook na die eerste koepiet gesing. 'n Lied uit Vryheid, „Ons Kbmmedantjie" opgebou uit brokke van die liedjie „Willemien", laat ons vermoed dat dit wel die geval was.
Oorspronklik sal die refrein by hierdie Natalse lied vermoedelik dieselfde vorm gehad het as die slot van 'n „Wilhelmien"-redaksie uit Ficksburg:
O, hartjie! O, hartjie! as ek jou maar kan kry, Dan is die ou wêreld soos 'n blomtuin vir my!
Ons Kommedantjie. 1.
Ons het 'n kommedantjie, sy naam is Joubert; Hy trek met ons stadig, hy trek met ons ver. Ref. O, darling! O, darling, as ek jou maar kan kry, Dan lyk die ou wêreld soos 'n blomtuin vir my.
2.
Haar haartjies gekruld en haar voetjies is kaal; Ek denk aan my darling so ver in Transvaal. Ref. Q, darling! ens.
*) Meegedeel deur Mej. Mynie Viljoen.
14



204
3.
Die oues drink shandy, die jonges sampein, Die nooiens drink whisky en die jonkmans drink wyn. Rei. O, darling! ens.
4.
Toe ek die ou oom om sy dogter vra, Toe werd ek die werf af met brakkies geja. Ref. O, darling! O, darling! As ek jou maar kan kry, Dan lyk die ou wêreld soos 'n blomtuin vir my!1)
Elemente uit die reeks van „Oorkant die spruit" is soms ook sterk aanwesig in 'n lied, wat, al na dat die aanvang is, die tietel dra van Die rooi span osse en die bont bokwa of Veertien rooibontes voor die wa. Dit eindig gewoonlik met een of ander lesing van 'n vierregelige vers wat by Boshoff en du Plessis (II bis. 146—7) selfstandig onder die minneliedere voorkom:
„Voor op die wa sit die vaal-baard pa,
Agter in die wa sit die swart-haar ma,
Binne in die wa sit die vaal-haar nooi,
Met die buikplank pens....
Ag, hoe lief het ek die meisiemens.
■ Die langer lied is as volg: —
Veertien rooi-bontes voordiewa, Die haar-op-ses die doen sy bes,
Sewe van my en sewe van pa; Die hot-op-ag die toon sy mag,
Die hotagter hiet Afrika, Die haar-op-ag die breek sy Die haaragter sal die dissel- krag;
boom dra»), Die hot-op-tien die laat hom Die hot-op-vier die hiet Napier, sien,
Die haar-op-vier die drink sy Die haar-op-tien die trek mis-
bier,8) kien; Die hot-op-ses is die rooie met 'n bles,
1) Dit en die orige liedere uit Vryheid toegestuur deur die heer De Wet Brandt. *) Hotagter is die disselboomdraer (D.). 3) Hot-op-vier die trek soos 'n dier (D.).
Variante: 1. Twaalf rooi-bontes ens. (Dealesville). 2. Die rooi span osse met die blou bokwa, Pe(r)ty van my en pe(r)ty van pa, ens. (Petrussteyn). 3. Onder uit Natal kom 'n rooi bokwa, Veertig beeste voor die wa, ens. (Fauresmith).



205
Die hot-op-twaalf is die rooi Agter aan die wa is die yster-
koei se kalf, briek;2) Die haar-op-twaatf het die strop Voor op die wa sit die swart-
om die hals; 00g pa>
Die hotvoor die hiet Majoor, Agter in die wa daar sit my ma.
Die haai- en die leier het die Die son gaan onder agter die
pad verloor.1) Asvoëlberg, Voor aan die tou is die swarte Daar waar die noointjies nog kriek, sal erf-
(Ficksburg.)
Hoe seer hierdie lied binne die kader van die Oorkant-diespruit-serie pas, bewys die slot van sommige variante, met name die uit Fauresmith, waar die kolperd nog eens sy verskyning maak: —
Die wind kan maar waai en die stof kan maar trek,
Die kolperd weet waar is die omdraaiplek;
Hiervandaan na die modderige vlei, >
Daar het ek laas met haar opgebly;
Hiervandaan na die Aasvoëlberg,
Daar moet ek my soetlief erf;
Jou pa kan slaan en jou ma kan baklei,
Maar ek gaan met jou in die Kolonie bly;
Die bruine met die kol laat die trane rol,
Die bruine met die bles laat die tannie dres.
My ma het gesê jy kan my kry
Solang as jy die kolperd ry;
Net so gou as jy die kolperd verlaat,
Dan kan jy na jou moer toe gaat.
Dit is aan die piekniekliedjie dat ons dadelik denk, wanneer ons sulke korte versies van ons lied teëkom as die volgende twee uit Ficksburg — tiepies hier ook weer die bekende ringdans-refreins van „There's a rose in the garden for you young man":
1) Haar op voor het die pad verloor (P.).
s) Voor die tou is 'n swarte kriek, Agter die wa is 'n ysterbriek, Voor op die wa sit 'n krulhaar pa, Agter op die wa sit die swart-oog ma (F.); Langs die wa loop die vaal-haar pa, Bo op die wa sit die krulhaar ma, Voor die tou loop die swarte Kriek, Agter ïri die wa sit 'n mooi klein Griet, Maar agter aan die wa sit die ysterbriek. (D.)



206
Redaksië I. Rooi span ossel Rooi-wiel-wa!
More gaan ons ouers vra! Anderman se osse, Anderman se wa, Anderman se dogter Is swaar om te vra.
Agter in die wa sit die lokhaar
ma;
Die meisie met die rietskraal
buikpiank-pens, Daar lê die liefde van 'n meisiemens!
Rooi span osse! Rooi-wiel wa! More gaan ons ouers vra! Hoender, kop-en-pootjies en
tomatieslaai! Daar is die noointjies wat so lekker draai!
Redaksie 11. Sestien swartes voor die wa; Hotagter trek Afrika. Voor in die wa sit die vaat¬
baard pa,
Die laaste koepiet van „Veertien rooi-bontes voor die wa" is eerste vers by weer 'n ander lied. Ook nog verder die lied in is daar gedeeltes wat soms buite hierdie verband optree: —
Vrystaatse Lied.
Voor op die wa sit my vaat¬
baard pa,. Agter op die briek speel
my seun musiek. Waarnatoe? Rhodesie toe! Koffiewater kook! Rhodesie! Die Vrystaatse meisies die
roep nog om wraak, Hulle skop 'n man se ribbes dat dit soos 'n nuwe saai kraak;
Vrystaatse meisies hulle
stink na rook; Maties, hulle moet met die
miskoek stook! Hier het ek 'n nooie om 'n
kans gevra; Sy wou my dadelik die
huis uit ja! Die 'kêreltjie die praat dat
sy lippies so kraak! Want ek wis, verhef moes sy nog raak!
4. Nou, maties, waarom moet
ek my dan skaam, Om julle te vertel wat is
my naam? Wag nou net 'n kleine
strook! Pieter Johannes is ek gedoop;
5. Jacobus is my derde naam; My pa en my ma het dit so
beraam. Swanepoel, ja, daar's my van!
Ek kom met my stukkie soos 'n man!
6. Daar ver in die wêreld,
daar bly my nooi, Haar lippies soet en haar
wangetjies rooi; Haar het ek lief soos vyekonfyt,
Kan ek haar nie kry nie dan sterf ek van spyt.



207
7. Die hoed in die hand en 9. Want as ek jou so reg
die buite oor, beskou, Dis laas wat julle van my Dan lyk jy vir my soos 'n
sal hoor! stompstert pou:
Ek, Piet Swanepoel, die Daar's paddas in die dam,
arme luis, i) daar's kriekies in die vlei:
Ek leef op aarde vir 'n Annie, pas op, jy is verneuk
ander vir 'n kruis! met my.
8. Ek is 'n kéreltjie soos melk 10. As my ogies skyn soos 'n
en bloed! diamant wat blink,
Noointjies verneuk, dit kan Kan jou hart in die aarde
ek goed! sink! Daar's paddas in die dam, Dan vra ek haar ma, dan
daar's kriekies in die vlei: Vra ek haar pa:
Annie, pas op, jy is verneuk Die twee oues skreeu
met my- gelykop: „Ja!"
11. Ek is 'n kereltje so dapper en skraal,
En kom met my liedjie uit die ou Transvaal. My hande is lank en my voete is plat, Maar ek is gebore in die ou Vrystaat.2)
(Kroonstad.)
Twee reëls, wat twee keer in ons lied hierbo optree, kom ons telkens om die mees onverwagte hoekies weer op af, wanneer ons eenmaal gaan dwaal deur die tuin van ons volkspoësie. Boshoff en du Plessis het dit onder hulle „Minneliedjies" (bis. 165) in die volgende vorm opgeneem: —
„Die paddas in die dam, die krieke in die vlei,
Dit sê ek jou darem: Jy is geflous met my!" As samesmelting van ons liedjie met 'n versie van „Akkedissie, waarom trou jy nie?" is vermoedelik die volgende lesing Ontstaan: —
Padda in die dam, kriek in die vlei,
Doring in die hart, dit steek vir my.
Kokkewiet, hoekom trou jy nie?
Koggelmander (ek?) kan nie vrou kry nie.*) *) Var.: „die minne ou luis".
5) Meegedeel deur die Heer John Roberts, 'n Variant uit Natal is im groszen und ganzen aan die Vrystaatse lesing gelyk: daar heers egter 'n ander volgorde onder die koeplette.
*) Meegedeel deur Mej. Charlotte du Toit, Petrusburg.



208
Saam met 'n ou bekende van ons vooraan vorm dit in die Distrik van Heilbron 'n dansliedjie: —
Hoender, kop-en-pootjies en tomatie-slaai, Sannie het die koekies in die as gebraai. Daar waar die son en die maan ondergaan, Daar het ek vir laas my soetlief laat staan.1) Kriekie in die dam en parras in die vlei, Waar is die noointjie wat so lekker vry?
Met „Hoender, kop-en-pootjies" kom ons liedjie al meei en meer in die teken van „Oorkant-die-spruit" te staan, en laat dit vermoed dat ons hier tog ook weer eerder met 'n dans as 'n minnelied sal te doen hê. Verder verkeer „Daar waar die son en die maan ondergaan" ook nog op ander plekke in verdagte geselskap: —
Daar waar die son en die maan ondergaan, Daar het ek my vaal-haar laat staan. Julle kan sê wat julle wil sê, Die vaal-haar nooie wil ek hê. Voor haar deur staan 'n sypresboom, Daar hang ek my saai en toom; Agter die deur sit 'n mooi rooi roos, Daar gaan ek my soetlief troos.
Ons is trug op die punt van uitgang; met die laaste ses reëls staan ons weer middel tussen die suiwere versies van „Oorkant-die-spruft".
Die liedere, sover aangehaal, put die groep, waartoe hulle behoort, voorwaar nog nie uit nie. Nog meer as een buite bespreking gelate lied stem met die reeds behandelde nou ooreen en vertoon dieselfde struktuureiënskappe; almal is hulle in meerdere of mindere mate samegestel uit kortere liedjies, baie waarvan dikwels ook selfstandig optree.
Opvallend hoe verskillende variante van so 'n konglomeraat-lied uit ver af gelee streke soms kon ooreenstem! 'nBewys, tog, dat ons te doen het, nie mfet willekeurige sameflansinge van vandag nie, maar met vorme waaragter daar 'n tradiesie skuil.
x) Vgl. Boshoff en du Plessis: Afrikaanse Minneliedjies, bl. 56.



209
'n Verklaring vir hierdie verskynsel hoef ons nie ver te soek nie. Onder die dans werd die liedjies gesing selfs ook dan, wanneer daar instrumentaal musiek was om as begeleiding te dien. Wie die meeste verse by 'n bepaalde melodie kon ophaal, had kans om sy vorm van die lied te propageer, veral ook, daar juis hy die man was, aan wie gevra werd om in die „liedjiesboeke" sy lied neer te skryf. So 'n lied werd dan van die een boek in die ander oorgeneetri, en op die wyse na alle kanten versprei. Die tradiesie wat agter ons konglomeraatliedjies lê, is dus dikwels selfs 'n literêre gewees.
Van al ons volksliedere is miskien die serie Oorkant-diespruit die mees nasionale, en in baie opsigte die belangrykste. Soms, soos in die versies waar die kolperd en sy baas geskilder word, nader die volksliedjie selfs die gebied van die poësie, soos ons moderne kunsdigters en kunskritisi die wil opgevat hê. Met al ons superieure middele is dit aan niemand van ons nog geluk die ideale Boere-jonkman so skitterend in sy jonge krag te teken as in die eenvoudige versie: —
Die bruin perd met die kol voor die kop, Die jonkman sit met plesier daarop; Die wit sakdoek in die linker sy, Dit lyk of hy vanaand gaan vry.
So 'n jonkman moes wel in ons „Afrikaanse middeleeue" die ideaal gewees het waar al die seuns na gestreef, en al die noointjies oor gedroom het. As die tye nie te ryp was nie, en ons volkslied het sig tot kunslied kon ontwikkel, dan was die poësie van die toekoms stellig uit hierdie serie liedjies gegroei.



IV. DIE LIED.
Ons het reeds vroeër daarop gewys dat by sommige liedjies, onder die serie van Oorkant-die-spruit ingedeel, die grens tussen dans- en minnelied haas nie meer aan te wyse is nie. Selfs die konglomoraatagtige struktuur, wat een van die hoofeienskappe van hierdie liedere vorm, is af en toe so goed as geheel afwesig; „Jannie Witkop" kon, behalwe wat sy eerste vers betref, in die meeste van sy versies, nei so goed as onder die danse, 'n plek vind onder die vele grotteske minneliedjies, waarvan die letterkunde van ons Eerste Taalbeweging so krioel.
En tog, met dat al, hierdie liedere, in die dans gebore, bly op hulle beste maar 'n tussensoort vorm, en staan skerp geskei van die drom egte minneliedere, wat in Suid-Afrika bestaan het en nog bestaan sonder dat hulle as dansbegeleiding ook maar enigsins in aanmerking kom. Meer as een Hollandse volkslied leef vandag nog voort in die geheue van die ouer geslag; fragmente van andere, hier en daar aangetref, bewys dat daar 'n tyd was toe die Nederlandse volkslied in 'n nog veel ruimer mate by ons verteënwoordig was, as wat ons, enkel afgaande op wat vandag nog leef, rede sou hê om te vermoed.
Enkele van hierdie liedere het B. M. van Breemen in 1882 al vermeld.1) Wat later, 1897, het nog 'n aantal „Oud-Hollandse" liedere in Ons Klyntji verskyn. Die aanleiding hiertoe was 'n oproep van die redakteur in die Julie nummer van die blad: —
,,'n Feertig jare gelede was dit wonderlik in di mode onder di jong mense om liidjiis te sing. op bruilofte en geselskappe. Elke jongeling en jonge nöi had 'n liidjiisboeki, wat altyd groter werd omdat daarin gedurig nuwe liidjiis bygeskrywe
J) Schetsen en Beelden uit Zuid-Afrika, bl. 28.



211
worde. Èn di jonkman wat di meeste en mooiste liidjiis kon sing had al dadelik 'n strepi fooruit. Party fan de liidjiis was ferenig met speuletjies, soos „Patertji, gé jou Nonnetji 'n soen", ens. waarby fluks gesoen werd. Di liidjiis was meesal oud-Hollands fan afkomS, mar werd deur sing en gedurig o'erskrywe hier ordentlik gewysig en ferafrikaniseer. Dis wel jammer dat di liidjiis wat eenmaal so gelewe het onder onse jeug nou geheel ferlore raak. 'n Frind stuur my so'n afgeskrywe liidjiis-boeki en dit het my op di gedagte gebreng om die fernaamste fan di oue liidjiis weer te druk, mar geheel in Afrikaans. Ek gé nou as 'n eerste proef di bekende „JagterS Minneliid"1). Mar party fan di fernaamste liidjiis is ni daarby ni, soos „Skoon Isabel, anhoor myn droewig klage" — „Ik ging er op hooge bergen staan, En zag de zeevaart in", ens. Molik kan andere my di en enige andere bekende liidjiis ferskaf. Dan kan ek fan tyd tot tyd enkele daarvan gé."
Reeds in die September aflewering verskyn as antwoord hierop 'n viertal liedere, w.o. „Di Nonnetji en di riddertji", „Floris en Annatje" en „Skoon Isabel".2)
Die oudste van hierdie liedere is seker die eerste. In Holland is dit gewoonlik bekend as „De drie ruitertjes" en is dit bewaar in 'n Middelnederlandse redaksie o.a. in „Het Oudt Amsterdamsen Liederboek" (1691) bl. 34 en verder in langere versies wat eers veel later uit die volksmond opgeteken is.2) Tot hierdie langere versies behoort ook die Afrikaanse redaksies:
!) Nog eens verskene in O. K. III (1898) bl. 46, en met variante en annotasies by Boshoff en du Plessis: „Ajr. Minneliedjies", bl. 39— 42. In variant het ek die lied ook in die Distrik van Kroonstad aangetref,
*) Die vierde was „Myn Bruin Oge" (s, bl. 197).
') Die lied kom ook vroeër voor in die Antw. tb. 1544 nr. 87 bl. 131, „Een oudt liedeken", oorgeneem dèur Hoffmann v. F. Niederl. Volksldr. nr. 19. Hoffmann en Kalff sien die versie van die Oudt Amst. lb. as ouer aan.
2) Met sy behou van „ridder" staan hierdie teks eintlik nog op *n ouer standpunt as die Nederl. redaksies.



212
Ndl. I. O. A. L. Afr. O. K. Ndl. II (zoals meege¬
deeld door Alberdingk
fj. t/ïil-, „ „, Thym aan de Cousse¬
maker).*)
1c stont op hoghe Die Nonnetjie en die De dry Ruitertjes, berghen. Riddertjie. Toen ik op Neder-
Ic stont op hoghe „Ek ging op hoë landsch bergen stond,
berghen berge staan, Keek ik het zeegat in,
Ic sach ter seewaert in, Ek kyk die seevaart Daar zag ik een Ic sach een scheepken jn; schipje zeilen,
driven, Ek sien 'n skippie aan Er zaten dry ruiterDaer waren drie seile gaan, ; tjes in,
ruiters in. Daar was drie ridder- Een van de drie was tjies in, naer myn zin (bis). Ei, daar was drie riddertjies in."
2. Den alderjoncsten Die jongste van die Het allerliefste
ruiter, drie riddertjies, ruitertje,
Die in dat scheepken Wat in die skippie was, Dat in der dat schuitje was, Die bied me'n glasie zat, Die schone mi eens te te drinke aan Die bood my eens te
drinken, Van koele wyn uit 'n drinken, De coele wyn uit een giaS; Het was koele wyn uit
glas. Ei, 't was koele wyn een vat,
uit 'n glas" Het was de beste wyn dien hy bezat (bis).
3. Ic brenct u, haveloos 3. „Ek neem die glasie Ik bragt het glaesje
meisje! in my hand, aen myn mond,
Dat u God seghenen En breek dit voor sy Ik dronk het lustig uit moet! voet. met zyn,
Gheen ander soudic Kyk daar, my iongste Ik sprak: „myn heer,
kiesen, riddertjie, stout ruitertje,
Variante (alleen die belangrykste afwykinge) 1 Fouriesburg, II Natal.
Str. II r. 1. Die allerjongste ruitertjie (II). *) Vgl. literatuuropgave bl. 219; noot 2.



213
Waert ghe wat riker Daar het jy my trou Hier hebt gy een
van goet, vir goed, trouwring van myn,
EL. daar het jy my En dien trouwring
trou vir goed". schenk ik jou" (bis).
4. „Wat sou ek met „Wat zal ik met dien
jou troue doen? trouwring doen?
Wat sal ek daarmee Wat zal ik daarmee .
doen? doen?
Jy is 'n diensmaag Gy zyt een zeederloos sonder eer, dienstmaagd,
En ek 'n rykmans seun, En ik een graaf zyn Ei, en ek 'n rykmans zoon,
seun." En wat zou ik daarmee doen?" (bis)
4. Ben ic een haveloos 5. „Is ek 'n diensmaag „Wilt gy my dan niet
meisje, sonder eer, hebben!
Ic en bens alleine niet. En jy 'n ryke heer? 't Is goed, daer zyn er In een clooster wil ic So sal ek na Klein nog meer;
riden Klooster gaan, Dan ga ik het klooster
God loons hem, diet En dien daar God die dienen,
mi riet. Heer, Daer dien ik myn
Ei, dan kryg ek prys lieven Heer,
en eer!" En dan zien gy my nooit meer" (bis).
5. Hi sprac: wel schone
joncfrouwe, Als ghi int clooster
gaet, Hoe garen soudic
weten,
Hoe u 't nonnencleet staet
f
Variante: —
Str. 4. r. 3. Gy syt wel 'n arme diensmagie (II) 'n diensmaag schoon (I). r. 4. Een ryk mans soon. (I en II.)



214
6. Maer doen si in dat 6. Maar eer 'n halwe Toen het nonnetje half
clooster quam, jaar was om, ■ verwegen was
Haer vader die was Haar pa en ma was Haar vader en moeder d00t> dood, was dood,
Men vant in al myns Toe werd sy die rykste Daar was geen ryker heren lant nonnetjie, nonnetje,
Gheen nker kint en En in Klein Klooster Op zeederloos dorp
was groot. groot) zoo groot>
Ei, haar pa en ma Ja, haar vader en moewas dood. der was dood. (bis).
7. De ruiter haddet so 7. En toe die riddertjie De ruiter sprak, toen
haest vernomen, dit hoor, hy 't te hoorenkwam
Hi sprac: sadelt mi Sê hy: „Jan saai my „Kom, knecht, zadel
myn peert! perd; myn peerd
Datsi int clooster is Ek wil nou wat uit Dan ga ik naer 't
ghecomen, ryde gaan, klooster toe ryden.
Dat is dat myn hert Dit is nou ryde werd. Dat is wel een kansje so deert. Ei, Jan saai nou my weerdperd!" Ja, kom, knecht, kom zadel myn peerd (bis).
8. Maer doen hi voor 8. En toe hy by Klein Toen de ruiter aen
dat clooster quam, Klooster kom, het klooster kwam
Hi clopte aen den rinc: Toe klop Jiy ongenood: Toen schelde hy lustig . . aen, Waer is de joncste „Is hier die rykste Toen vroeg hy aen het nonne, nonnetjie, bagyntje,
Variante: —
Str. 6. r. 1. Het was omtrent een halve jaar (1) Het was al drie jaar daarna. (II.) r. 3-4. Toen was daar geen ryker nonnetjie Op Seelands dorpje groot. III. Toen was sy die rykste nonnie, Die in Klein Klooster woont (I). Koepl. 7. r. 2. Fielland (I), r. 3. Ek wil naar Klein Klooster ry — Het syn my daar reisens waard (II), Die Nonnie is waarlik reisens waard (I). Koepl. 8. r. 2. Daar klopt hy seer stoutlik aan (II), r. 3-4: Waar is die nonnetjie die laaste haar troutjie my bood? (II.)



215
Die hier lest wydingh Hier in Klein Klooster Of daer niet een nonontfinc? groot?1) netje was,
Ei, haar pa en ma is Ja, die daar pas gedood", komen was (bis).
9. Dat alderjoncste — „Ja, hier is wel een
nonneken, nonnetje, En mach niet comen Maer zy komt er niet
u't, voor u uit;
Si sit hier al besloten Zy is den Heer gaan
dienen,
En si is Jesus bruit. Zy is des Heeren
bruid, En zy komt er niet voor u uit" (bis).
10. Sit si hier in _ „Als gy haar niet
besloten, laet komen",
En is si Jesus bruit: Sprak deze looze guit,
Mocht icse eens sien „Zal ik het klooster
of spreken, in brand gaan steken,
Si soude wel comen uit. Met zwavel en met
kruit,
En dan zal zy komen er uit (bis).
11. Dat alderjoncste 9. Die nonnetjie kom Toen het klooster
nonneken, voor hom. staan, stond in vollen vlam, Ginc voor den ruiter Kwam het nonnetje
staen, voor my staen,
Haer haerken was Met opgestroopte
afgheschoren, nouwtjes,
■ Variante: —
Koepl. 9. Die allerjongste nonnetjie, Sy sal niet komen uit, Sy moet daar op Marias diens verblyf, Door een Qodes bruid, Ei, sy sal niet komen uit (II).
Koepl. 10. Moet sy daar op Marias dien verblyf, Door een Godes bruid? Dan sal ek die Klooster aan ligte
brand swavel en buskruit. Ei, sy sal moet komen
uit. (II.)
*) Vgl. Koepl. 6 waar „groot" op sy plaas is.



216
De minne was al
ghedaen.
12. Ghi meucht wel
thuiswaert riden, Ghi meucht wel thuiswaert gaen, Ghi meucht een ander kiesen, Myn liefde is al vergaen.
13. Doen ic een have¬
loos meisjen was, Doen stiet ghi mi
metten voet; Hadt ghi dat woort
gheswegen, Het hadde gheweest al goet.
„Wat doen jy in my land?
Ek bood my trou jou eenmaal aan,
Toe weier jy my hand,
Ei, vertrek nou uit my land!"
10. Die riddertjie draai daadlik om, Hy spreek g'n enkel woord:
En toe hy by d' fonteintjie kom, Toe het hy sig ver, moord Ei, toe lag hy in sy bloed versmoord.
Variante: Koepl. II.
Haer nonnenkleed had zy aen, En zoo kwam zy voor my staen (bis).
12. Zy sprak: „myn
heer stout ruitertje, Wat doet gy my voor een schand? Onlangs toen ik u dien trouwring bood,
Toen wygerde gy my de hand,
Ga en vertrek maer uit myn land" (bis).
13. De ruiter keerde
zich omme, En sprak geen enkel woord:
Toen hy aan het fontyntje kwam, Daar schoot hy zichzelven dood. Hy lag verslagen, hy was dood (bis).
14. Het was eens op
een donderdag, De non die zou gaan halen brood, Toen zy aan het fontyntje kwam,
So als Klein Klooster aan ligte brand stond, Kom sy al voor hem staan, Haar haar was afgeschoren, Een groene rok had sy aan, Er, sy kwam al voor hem staan (II).



217
11. „Leg jy hier in jou bloed versmoord, En dit enkel om myn? So sal ek jou Iaat
begrawe, Onder my roosmaryn, Ei onder my roosmaryn t"
12. En ek sal daar 'n huisie bou, Op my soetlief se graf, En eensaam daarop
woon en wag, Tot aan my jongste dag,
Ei, verwag my jongste dag.»)
(Ingestuur vir publikasie in Ons Klyntji, bl. 152, deur J. H. C. Klaasen, Lichtenburg, Z.A.R. Spelling deur my gewysig.)1)
Daar vond zy haar
zoete lief dood, Hy verslagen, hy was dood (bis).
15. Zy sprak: „Myn heer stout ruitertje,
Is dat om wille van
myn? Dan zal ik u laten
begraven Hier onder de rozemaryn,
Alwacr die stoute ruitertjes zyn (bis).
16. Dan zal ik bloem¬
pjes plukken, En stroeyen op uw
graf; Dan zal ik tulpjes
planten, Tot aan den jongsten dag,
Alwaer ik myn lief
weer zag.*)
Variante: —
Koepl. 12. De nonnetje keerde haar toen om — En sprak hem seer stoutelik aan — „Laas toen ik u het troutje bood, — Toen weigert gy my de hand; — Ei, vertrek nu uit myn land (II).
Koepl. 14. Het gebeurde op een Dinsdag, ens. (II). Toen nonnie dit te horen kwam, — Is sy tot die fontein gegaan (I).
Koepl. 15, r. Ei, waar al die stoute ruitertjes syn (II).
Koepl. 16, r. 3-5. En ik sal daar binnen gaan wonen. — Verwagten daar myn jongste dag, — Ei, al boven myn soetliefs graf (II)
*) Vgl. BP. II, 44 v.v.
s) Die lied van die „drie ruitertjies" is by alle Germaanse volke versprei, (Sien F. van Duyse. O. N. L., I bi. 132; Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, I, bl. 313 v.v.).



218
Die lied van „De drie ruitertjies" is ongetwyfeld in Duitsland ontstaan1). Op Nederlandse bodem het dit sig enigsins gewysig. Oorspronkeliker van inhoud as die versie van die O. A. L. is 'n twede Middelnederlandse redaksie2), wat aanvang met die reëls: —
Ic stont op hoghe berghen Ic sach daar soo diepen dal.
So lui ook nog vandag, wat hulle inhoud betref, die aanvangsreëls van dieselfde lied in Duitsland, „dat land van bergen en dalen". „Bergen" is in die ander Nederlandse redaksies bly staan omdat dit in „die lage lande bi der see" as duine opgevat werd; maar juis hierom ook is „dal" veranderd in „see": „Ic sach ter seewaert in".
In sy oudste vorm, meen Dr. Kalff, het die lied met strofe II (Teks I) geëindig. Dit is ook die geval met die teks waarvan die twee aanvangsreëls net aangehaal is. Die meisie was vir die wêreld gestorwe: „die minne was al ghedaen". Soiets het 'n middeleeuer dan ook volkome begryp: „De hoorders werden, gelijk zoo dikwijls in de liederpoëzie, overgelaten aan hunne eigene gedachten, door de schildering van het tweetal onder-de kloosterpoort bij hen gewekt." Later werd so'n slot egter nie meer voldoende gevind nie, en, eenmaal aan die uitbrei, kon na hartewens steeds verder voortgeborduur word: die ridder steek die klooster aan brand, skiet homself dood, en word op romantiese trant van sy geliefde betreur.s)
Die Afrikaanse lesinge stem in hoofsaak met die van De Coussemaker ooreen. Dat daar na strofe 8 wat ontbreek is duïdelik. Trouens, strofe 8 self staat al op losse skroewe: die afskrywer of sy model het blykbaar reël 4—5 vergeet en die leemte aangevul met twee reëls uit 6. Die aanvang van strofe 9
*) s. Kalff: Het Lied in de Middeleeuwen, bl. 155 v.v.
') Deur Kalff gevonde agter in 'n Souterliedekensboek van 1540 in die Bibtioteek in Leiden (sien Kalff t.a.p.).
s) Die uitbreidinge na die 12e koepiet van die O. A. L.-versie het Kalff by die bewerking van sy boek nie geken nie. Volgens die Duitse redaksies sterf die ridder eweëens.



219
skyn daarop te wys dat hierdie versie nie die brandstta,n£rS
uit dip n a i i • 7 1 &uver a» nie al b yk
uit die O. A. L.-lesing nie behoef ek slegs die laaste twee strofe u t 'n ander teks nnt h„ n . ee
aan te haal ' y °e Coussen-aker, bl. 200, hier
aan te haal
Str. 13
7 i P>r. 14.
En es l^rsoot a r t huyzeken bou™
En zy riep zoo Ln^^n 5 SCh°°n 20eteUefe «raf' „Schoon zoetelief zyt l Z? S*? m gaa" W00nen'
In uw eigen bloed VersmcTdl" I tof dat t gaf;
ja, tot dat ze sterven mag!2)
Die lied van die drie ruiterthVe iw „„„ die twede heif van die ^Z^Z Z nou volg 1S dit die geval. Ons Klyntji het hom nie geken 7e maar selfs vandag nog kon hy in Bethulie opgeteken word u i
gewerk. 61 °°k n0g ln ander sterk om-
ItolToiï: TjTSt '^atuur va, nog te „oeme: -
Chants pop. flamanas, etc. ISTQ^r XV^' b. 2' dTcT * ^ OW, pop. 4es Flamands de Franc*I85tf „r 56 h. I ^ Duyse, /7e, oadc NederL Ued bl. JJ * «J f>- ' van
99, XI bl. 11 v., XVI bl. 78 v XVIII bi 72 v h«« * V e"
Volksldr hl yii. '* n t . „ L v-' Hoffmai>n v. F., M7><fot
voiKsiar., oi. XII; r Oagncf v bl. 60, IX, bl. 12.
a) Sien olgende bladsy.
15



220
Afr.
Die kinders van Konings. 1.
Daar was eens twee kinders
van konings, Hulle mind vir mekaar tog so teer,
Maar kon by mekaar tog nie komen,
So diep en so wyd was die meer. 2.
Goed swemmen jy kan, o liefste, Kom swem tog vanavond naar my(n),
Ik sal hier drie kersies Iaat
branden, Dit sal vir jou bakens daar
syn.
3.
Maar stilletjies blaas die ou
moeder,
Uit kwaadheid die drie kersies dood.
Die koning syn soon kon niet sienen;
Hy sink in die golven als lood. 4.
„Ag moeder, my liewe ou
moeder!
My kop en my hart is so seer. Laat ik tog 'n bietjie gaan
wandelen, En loop aan die kant van die meer.
Ndl.
Het waren twee koninghs kindren.
Het waren twee koninghs
kindren,
sy hadden malkander soo lief;
sy konden by malkander niet
komen, het water was veel te diep.
2.
Wat stack sy op drie keerssen, drie keerssen van twaelf int pont,
om daer mee te behouden
's konincks soone van jaren
was jonck.
3.
Met een quam daer een besje,
een oude fenynde bes,
en die blies uyt de keerssen, daer verdroncker dien jongen helt.
4.
„Och moeder", seyde sy,
„moeder, mijn hoofje doet mijnder soo
wee.
mocht ik 'er een kort half uurtje spanceeren al langhs de zee".
3) NI. Mev. Strydom, Bethulie; opgeteken deur Mnr. Abraham C. du Plooy; Mevr. S. hat die lied van haar ouers en die het dit weer van hulle ouers.
2) Vgl. F. v. Duyse I bl. 234 r.v.



221
5.
„Ag dogter, my liewe dogter! Alleen sal dit egter niet gaan: Maak wakker jou jongste klein sussie,
Laat sy met jou same daar
gaan".
6.
„Ag moeder, my jongste klein sussie
Is nog maar 'n klein speelkind; Sy loop en sy pluk al die
bloemen, Wat sy aan die seekant kan vind.
7.
Sy loop en sy pluk al die
rooies,
En die wittes Iaat sy daar staan, Dan seg weer al die mensen: Dat het weer die koning syn
kinders gedaan."
8.
„Ag dogter, my liewe ou dogter! Alleen sal dit egter niet gaan; Maak wakker jou jongste klein broertjie, Laat hy met jou same daar
gaan."
9.
„Ag moeder, my jongste klein broertjie,
Is nog maar 'n wilde klein kind, Hy loop en hy schiet al die
vogeltjies,
Wat hy aan die seekus sal vind. 10.
Hy loop en hy schiet al die
makkes, En die wildes die laat hy daar
staan,
5.
— „Och dochter", seydese,
„dochter!
alleen en meught ghy niet gaen: weckt op u jongste suster, en laet die met u gaen".
6.
— „Mijn alder jongste suster
dat is also kleynen kint;
sy pluckt maer al de roosjes,
die sy in haer wegen vint; 7.
„Sy pluckt maer al de roosjes,
en die bladertjes laet sy staen, dan seggen maer al die lieden, dat hebben konincx kinderen gedaen".
8.
De moeder gingh na de kercke, de dochter gingh haren gangh; sy gingh maer also verre
daer sy haer vaders visser vant. 9.
„Och visscher", seydese,
„visscher, mijn vaders visscherkijn, wout ghy een weynigh visschen,
't zoud' u wel geloonet zijn". 10.
Hy smeet sijn net in 't water, de lootjes gingen te gront,



222
Dan seg weer al die mense, Dat het weer die koning se
kinders gedaan".
11.
En die moeder die ging na die kerk toe,
Die dogter die ging na die meer; Sy loop maar alleen en sy
weende. Haar hartjie was baie seer. 12.
„Ag visser, my liewe ou visser! Ik gee jou my lewe lank dank, Ik het tog mijn liefste verloren,
Dat ik op die wêreld besat." 13.
Hy gooi toe sy net in die water. Wat vang hy? Die koning syn soon.
„Ag Visser, my liewe ou visser! Kom vat nou jou wettige loon: 14.
Myn ketting van goud in myn vinger,
En ook nog myn blinkende
kroon".
Haar liefste sy vat hem in haar armen,
En soen op sy yskoude mond. 15.
„Ag liewe mond kon sy eens spreken,
Dan was ook myn hartjie
gesond."
En toen sy niet langer kon
leven,
Sprong sy met hem af in die meer.
hoe haest was daer gevisset 's koninghs sone van jaren was jonck.
11.
Wat trok sy van haer hande?
een vingerling root van gout: „hout daer mijns vaders visser,
dat isser den loone voor jou". 12.
Sy nam hem in de armen, sy kuste hem voor sijn mont, och mondelingh, kost ghy
spreken!
och hertje waert gy der gesontt 13.
Zy nam hem in haer armen, zy spronker mee in de zee: „adieu mijn vader en moeder, van ii lieven siet ghy my niet weer.
14.
„Adieu mijn vader en moeder, mijn vriedekens alle gelijck, adieu mijn suster en broeder, ick vaerder na 't hemelrijk".
(F. v. Duyse I, bl. 234 v.)1)
l) Uit die Oudt Amst. ib. bl. 79; kom ook voor in Haerl. Oudt Ut. 27e druk (1716) bl. 53.



223
Toe Prof. Kalff indertyd in sy proefskrif') die versie van Willems3) met die van Hoffmann von Fallersleben vergeWiliems3) met die van Hoffmann von Fallersleben») vergelyk het, het hy o.a. die volgende aanmerking gemaak: ....„(I)k zou aan Willem's lezing: „Och liefste comt, swemt er over" de voorkeur geven boven die van Hoffmann. Ten eerste, omdat het geheel in den geest der romance is, plotseling een der handelende personen sprekende in te voeren, zonder nadere aanwijzing, wie spreekt. Maar bovendien lees ik in het eene Nederduitsche lied:
Lef herte, kanst du der nich swemmen? Lef herte, so swemme to mi.3)
en in het andere:
Du kanst ja good swemmen min leeve So swemme herover to mi."4)
Ook ons Afrikaanse lesing:
Goed swemmen jy kan, O liefste. Kom swem tog vanavond naar my(n).
skyn Prof. Kalff in sy opvatting gelyk te gee.
Die twee koningskindere word soms aangesien vir 'n vrye bewerking van die klassieke verhaal van Hero en Leander.5) In werklikheid skyn die verband egter 'n minder direkte te wees. Die sage van Hero en Leander is 'n spruit van 'n ouer verhaal, die sogenaamde swemmersage, waarvan die twee koningskindere ook 'n afstammeling is.6) 'n Bewerking mag
3) Het Lied in de Af. E. bl. 227 v.v
') In Oude Vlaemsche Liederen, nr. 55 bl. 142. 3) Böhme, Altd. Lb. nr. 26a.
5) Aldus Kalff, t.a.p. bl. 230 en F. v. Duyse I, bl. 233; vgl hiertenoor Böhme, Altd. Liederbuch, bl. 95, Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort I, bl. 291.
«) Ernest Rosenmüller, Das Volkslied: Es waren zwei Kónigskinder Ein Beitrag zur Geschichte des Volksliedes überhaupt, Dresden 1917



224
die een van die ander dus nie genoem word nie. Die oorspronklike lied van die koningskindere skyn in Sweden voor 1300 te ontstaan het; vandaar uit het dit sig, nie sonder verandering en vermenging nie, verbrei na Denemarke, Wesnederduitsland, Holland en verder. *)
Opgeteken kom ons lied in Nederland al voor in 'n Hs. uit die eerste helf van die XVIe eeu *); verder nog in die OudtAmst. Ib. (1691), bl. 79, en, hieruit oorgeneem, in die Haerl. Oudt lb., 27e druk (1716), bl. 53. Gegevens soos hierdie, naas die vermoedelike tyd van ontstaan in Sweden, skyn Kalff se opvatting te billik, dat die Nederlandse lied van die twee koningskindere uit dieselfde tyd dateer as „Het daghet in den Oosten", 'n lied wat al in die eerste helf van die XlVe eeu gesing werd. *)
Minder belangryk, uit 'n internasionale oogpunt beskou, as „Die Twee Koningskindere", maar tog 'n heel ou Hollandse lied, is: Ik ben er de groenelands straatjes, Zoo dikwyls ten einde gegaan.
By ons moet hy ook baie populêr gewees het, dit getuig variante wat oor die lengte en breedte van Suid-Afrika aangetref word.
Afr. Ndl.
*) Vgl. Ernest Rosenmüller t.a.p., bl. 72-77. Behalwe in bowegenoemde lande tref mens die lied ook nog aan in Moravië, Bohème, Hongarye, en die Oekraïne; vir die swemmersage as sodanig is nog 'n veel ruimer gebied aan te wyse.
J) Vgl. F. v. Duyse I, bl. 233.
') Vgl. Kalff. Het lied in de Af. E., bl. 154.
*) In ander Nederl. variante word die naam van die man gewoonlik ook nie genoem nie.
Groenlands Straatjies.
Ik ben er de groenland's straatjes. (Krelis4) en Betje.)
1. Ek het daar in Groenland se straatjies,
1. Ik ben er de groenelands
straatjes



225
So dikmaals my tyd deurgebrag;
Daar het ek my soetlief
verlore;
Dat hebben my vriende
gedaan.
2. Nie langer as gistere (Sater-
dag)-avond, Toe stond ik voor my soetlief se (haar) deur; En ek seide: „Soetlief, doe open,
Doe open: hier staan ek
voor jou deur."
3. — „Ik doe je voorwaar d'r
nie(t) open, En ek laat jou my huis niet
weer in, Gaan jy maar na jou huis
en gaan slaap, Want ek het hier 'n ander lief in.
4. Het jy daar 'n ander lief
binne,
Dat ek jou niet spreke
mag?
So wens ek jou dan vir die
laaste, 'n Goeie, goeie, rustige,
goeie nag!
Zoo dikwyls ten einde gegaan,
Daar heb ik myn liefje
verloren, Dat hebben myn vrienden
gedaan.
2. Niet langer dan gisteren¬
avond
Stond ik voor myn zoeteliefs deur,
Ik zei er: „wel Betje, doet
open
Doet open, want ik staan er veur.
3. Ek doe(n) jou voorwaar
niet open, En ik Iaat je voorwaar niet in, Gaat naar d'r jou huisje te slapen,
Er is al een ander lief in".
4. Is er dan een ander lief inne, Dat ik je niet spreken mag, Dan wens ik je voor het
laatste,
Nog eenmaal zoo'n vroolyke nacht.
Variante: Van die talryke lesinge in my besit noem ek hier slegs enkele: 6 Koepl. 1. (a). Ik heb daar in Groenlands straatjes ) So dikwels te wandel gegaan. )
Lindley.
(b). Ik heb eens de Groenlands straatjes ) So menig(maal) ten einde gegaan. )
v , „ Zastron. Koepl. 2. r. 3-4. Want ek het hier 'n ander soetliefie, Die my wat soeter bemin.



226
5. „My vryster die is my
ontnome, My ankertjie was daar nie
vas;
My vryster die is my
ontnome, Want ek het haar nie goed opgepas".
6. Is jou vryster jou dan
ontvry?1) Het jy haar nie goed
opgepas? Dan moet jy vir jou 'n
ander gaan soek, En hou die wat beter vas!"
7. „Ag Berrie, as jy kom te
troue,
So schryf my dan tog eens
'n brief! Opdat ek op jou bruilof
mag kome, Opdat ek op jou bruilof
syn".»)
8. „Jy sal op my bruiloft
nie kome,
Jy sal op my bruilof nie syn; Want ek het daar soveel
ander jong heertjies, Wat hierop my bruilof sal syn.
5. „Maar Betje, als gy komt
te trouwen, Schryf my er dan maar een brief,
Dat ik op je bruiloft mag
komen, Dat ik op je bruiloft mag syn."
6. — „Gy zult op myn bruiloft
niet komen, Gy zult op myn bruiloft niet zyn,
Dan zyn er wel andere
jongens, Die inder myn gratie zyn.
Koepl. 4. r.4. Een lang en plesierige nagt. „ 5. r. 1. Myn schipje is my ontseilen. „ 7. r. 4. En kies my 'n ander soetlief. „ 8. r. 2. Opdat ik je gedagtelik sy(n). *) Vgl. die versie van De Amsterdamsche Kermisvreugd: Wel, is er uw liefjen ontvreden — Heb jy haar niet wel opgepast? — Dan moet gy een ander lief zoeken — En houden ze beter vast!!
') Die variant vir reël 4, „En kies my 'n ander soetlief', is nie 'n Afrikaanse ontwikkeling nie (vgl. BP. II, bl. 171); dit blyk o.a. uit die volgende vergelyking:—



227
9. „Ag, Bettie, as jy kom te
sterve, So skryf my tog eens 'n
brief,
Opdat ek op jou grafsteen
mag skrywe: „Hier lê ook 'n soetlief van my"."
10. „Jy sal op my grafsteen nie
skrywe, Jy sal op my krafsteen nie skryf,
Want ek het daar soveel
ander jongheertjies, Wat op my grafsteen sal
skryf.
(Boshoff en du Plessis II bl. 70-74.)
Afr.
My liefste as jy komt te troue, Skryf my vir laas nog 'n brief, Dat ek op jou bruilof mag
kome,
En kies my 'n ander soetlief.
(BP. II, 74.)
7. — „Maar, Betje, als gy
komt te kramen, Wie zal dan voor vader
staan?" — „Wel, Krelis, dat zal ik
je zeggen: Die de dingen by my heeft gedaan."
8. — „Maar, Betje, als gy
komt te sterven, Zal ik u gedachtig zyn, Dan zal ik op je grafsteen
schryven: „Hier ligt er een zoetlieve meid"."
NdL
Maar Betje als gy komt te
trouwen Schryf my dan maar eens 'n brief,
Als ik op uw bruiloft mag
komen?
En kiezen 'n ander zoet lief. (Amsterdamsche Kennisvreugd.)
En kiezen 'n ander schoon lief. (De Coussemaker 365.)
Om te kiezen een ander lief. (Lootens en Feys Nr. LXX.)



228
9. Myn scheepje is my er
ontdreven, En myn ankertjes lagen niet vast,
Myn liefje is my er
ontnomen, Daar heb ik niet wel
op gepast.1)
10. Is er uw scheepje ontdreven, En lagen uw ankertjes niet
vast?
Ga dan er een ander lief
zoeken,
En houd ze dan beter vast.») (Driem. Blad. XVI p. 54: opgetekend op Terschelling door Jaap Kunst.)
In hoe vloeibaar 'n toestand, veral ten opsigte van hulle taal, die tekste van baie Hollandse liedere in die mond van die Afrikaanse volk leef, daarvan lewer die twee redaksies van „Groenlands Straatjes", hierbo afgedruk, ons 'n sprekende beeld. Hulle is as 't ware die twee pole waartussen die lied tal van verskuiwinge na regs of links kan maak.
Wat die tietel betref sal die eerste twee reëls wel gelui het so ongeveer as volg: —
„Ik heb er het groene straatje „Zoo dikwyls ten einde gegaan."8)
Die aanvang, „lek heb de groene straten, ens." word by Bredero se lied „Die sonder hoop moet minnen" as wys-
1) Vgl. koepl. 5 van die Afrikaanse redaksie. ') » 6 „ „
„My skeepje is my ontnomen" lui ook die laaste vers van 'n Afrikaanse lesing uit Natal. 8) Vgl. Driem. Bid. XIII bl. 108.



229
aanduiding genoem.l) Ook in Veelderhande Schriftuerlicke nieuwe liedekens, Haerlem, 1598, bl. 436 vind mens as wysie aangegee: „lek heb die groene strate/soo dicwils ten eynde ghegaen / etc." 2) „Groen zal wel beteekenen „begeerte opwekkend", sê Dr. J. Bergsma. „Toen dit niet meer begrepen werd zal er land zijn bijgevoegd en kreeg men groene landstraatje, waarvan later: groenlandsche straatje" »), seker ook mee onder die invloed van die geografiese naam.
Op Terschelling *) en in die Provinsie Groninges) word die lied vandag nog gesing. Vroeër was hy vry algemeen verbreid. Volgens Lootens en Feys«) stond hy teen die begin van die 19e eeu in Vlaandere bekend as „la chanson hollandaise", wat moontlik wys op sy ontstaan in Holland.
Omstreeks 1856 het De Coussemaker7) hom opgeteken, soos hy hom hoor sing het deur die vissers van Duinkerke. Die lied kom verder nog voor in De Zingende Zwaan, De Amsterdarrtsche Kermisvreugd en Het Brabands Nachtegaelken. 'n Twede, omgewerkte, versie van die lied in De Amst Kermisvreugd, bl. 50, dra die tietel: „Een Nieuw Vermakelyk Lied/Dat binnen Alphen is geschied, / Van een welbekend Vryster en een getrouwd Man genaamd Yzak en Betje". Hierdie lokalisering pleit vir die populariteit van die lied teen die einde van die 18e eeu.
Maar daar is nog ander criteria waaraan ons die ouderdom van die volksliedjie kan toets. In Thirsis Minnewit (1708-11) kom daar, DI. I, bl. 55, 'n lied voor wat lui:
») Boertig Ib. 1622, uUg. Amst. 1890, bl. 276 aangehaal deur F van Duyse I, bl. 443. 2) Vgl. F. van Duyse t.a.p. s) Driem. Bid. t.a.p.
Die uitdrukking groene strate kom nietemin ook in ander liedere voor waar dit die betekenis, „begeerte opwekkend", nie het nie (vel Driem. Bid. XVI, bl. 56.
*) Vgl. Driemaandelijksche Bladen XVI p. 54.
l\ " " » XIII p. 104: „Van myn Wopgie.'
) Cnants populair es Flamands etc. Bruges 1879.
T) Chants populair es des Flamands de France. Gand, 1856.



230
Koepiet 3. Ik ging nog gister avond
Zoo heymelyk aan den dans, Al voor myn zoetliefs deurtje, Die ik er gesloten vand; Ik roerde en klopte aan den ring: „Staat op myn alderliefste, Staat op en laat my in!"
Koepiet 4. Ik doe voor u niet open, En ik laat u ook niet in, Myn deurtje is gesloten, En daar mag niemand in, Daar leyd er een ander veel liever dan gy: Gaat f Huys wat leggen slapen, en peynst er niet meer om myn.
Koepiet 5. Is daar een ander lief inne, Die ik niet spreken mag?
Nog verder trug ontdek mens spore van die lied; ook in 't Antwerper Liedekensboeck van 1544 kom die so net gesiteerde 3e koepiet voor: —
„lek ginck noch ghister avont So heymelyck eenen ganck, Al voor myn liefkens dore, Die ic ghesloten vant. Ic clopte so lyselyc aenden rinck: „Staat op, myn alderliefste, Staat op en latet mi in."1)
Na aanleiding nou van feite soos die, kóm mens tot die konklusie dat Groenlands Straatjies in die 16e eeu al gesing is. *)
i) Vgl. H. Kampinga in Driem. Bid. XIII, bl. 107, Jaap Kunst in Driem. Bid. XVI, bl. 56; Wirth Der Untergang des N. Volkstiedes, bl. 230.
*) Die lied kom nog voor in De Amsterdamsche Kermisvreugd, Amst. S. en W. Koenen, 1798, bl. 53, De Zingende Zwaan, vervolg op de Overtoomsche marktschipper, Amst. E. van der Linden, bl. 49; sien verder F. v. Duyse, I, bl. 441 v.v.; Kalff, Het Lied In de Middeleeuwen, bl. 744



23!
En van die mees gesongene liedere op Terschelling is vandag nog De liefde van een Matroos.1) Die drie redaksies uit Suid-Afrika word deur geen een van die drie Nederlandse, waaroor ek beskik, gedek nie, maar vertoon trekke wat nou in die een en dan weer in die ander trug te vinde is.
Afr.
Die Matroos-lied. (Die jonge matroos.)
1. Wat baart my liefde
verwonderen!*) Die liefde is krankeloos. Wat hoor wy iets besonderen Van sulk een jonge matroos!
2. Reeds in sy vroege*) jaren Beminde hy een skone juffrou. Hy vroeg haar om met haar
te trouwen; Sy skonk hem haar hand in trou.
3. Maar toen haar vader dit
hoorde,*) Dat sy dogter van trouen
sprak,
Toe heef(t) hy sy dogter
genomen, En in een kamer gesit.
4. Maar als matorse dit hoorde*) Dat syn soetlief ie sit vas, Toen heef(t) hy een ladder
genomen En syn soetliefie verlos.
Ndl.
De liefde van een matroos.
De liefde is gebonden, De liefde is dwingeloos., Dat heeft men ondervonden,Van eenen jongen
matroos, (bis)
2. Die in zyn jongelingsjaren, Een ryke jongvrouw
aanbad, Hy vroeg om haar te
paren, Sy schonk hem haar
hart in trouw, (bis)
3. Maar toen de vader dat
hoorde,
Dat zy een matroosje bezat, Heeft hy zyn dochter
genomen, En haar op een kamer
gezet, (bis)
4. En toen het matroosje dat
hoorde, Dat zyn zoetlief zat vast, Heeft hy een ladder
genomen, En haar van de kamer
verlost, (bis)
*) Vgl. Driem. Bid. XVI, bl. 46.
') Wat baart ons die liefde veel wonders (Parys).
*) I.p.v. vroegende. *) I.p.v. horen.



232
(Ontbreek, maar vgl. Koepl. X van Red. II, onder die variante. )
5. Hy kom in die nag by haar
5. Hy trok haar naar beneden, Hy trok als een matroos, En hy is weggedreven, Met zyn beminde roos. (bis)
slaapkamer,
Klopte daar saggies aan:
„Soetliefie, hou op met
kermen!
Soetliefie, ek het u verstaan."
6. Hy riep haar naar beneden, En kleed haar als een
matroos, Hy kus syn bruidjie eens
6. En toen de volgende morgen De vader de ladder zag staan, Riep hij: „O God, myn vader! Myn dochter is my ontgaan!"
weder,
En sweef met syn gestolen1) roos.
*) I.p.v. stotende. Vgl. Parys: gestelende.
Variante (Afr. uit Ladybrand, Smithfield en Albertinia; Ndl.: Redaksie I uit West-Terschelling; Redaksie II uit Terschelling, Midlandse lesing; albei in Driem. Bid. XVI, bis. 46 v.v.) Alleen die belangrykste afwyking word vermeld:
Afr. Ndl. Koepl. I: Koepl. I:
r. 1. Wat baat my die liefde veel r. 1. De liefde baart veel wonder.
wonder. (L.) r. 3. besonder (L.), besonders (S.), besonders (A.).
Koepl. II: Koepl. II:
r. 1. Vroeg in sy jonge jare. (L.)
Al in sy jonge jaren. (Su.) r. 3. Hy vroeg om na haar te
vryen. (L.)
Hy vroeg haar om te trouwen. (S1.)
Hy vroeg haar om te varen.
(S".)
t. 4. Sy skonk toen aan hem haar trou. (S.)
r. 4. Zy schonk hem haar hand op trouw.



233
7. Die morgen toen haar vader ontwaaktel), Toen sien hy die ladder
daar staan. Toen seg hy: „Ag Hemelse Vader!
Waar is myn dogter gegaan?"
Koepl. 10:
r. 4. En in een kamer gebragt.
(L., S. en A.)
Koepl. IV:
r. 1. Maar toen dat matroosje, ens. (S1.) Maar toen dat matroos ens.
mè
Maar toen die matrosie, ens.
(A.)
r. 2. Dat sy soetlief in een kamer al was. (S1.) Dat sy bruid opgesloten
was. (A.) Dat sy soetlief staat vas.
(S«.)
r. 3. Toen heeft hy syn leven gegeven. (S11.) Toen heef hy sy nagrus genomen. (A.) r. 4. En sy soetlief van vergewing verlos. (S11.)
Koepl. V:
r. l.Die anderdagmöre seer vroeg. (L.) Hy komen voor haar ven. ster en klop. (A.) r. 2. Toen kwam hy by haar slaapkamer-venster. (L.) En hy kloppen so saggies
aan. (A.) En klop er so sagjes aan.
(SM.)
x) I.p.v. ontwaken.
7. Hy schreef haar brieven op brieven, Door het gansche land, Maar deze twee geliefden, Zy zaten in Engeland.
Koepl. III:
r. 2. Dat zy hem getrouwelik sprak. (Red. II.)
Koepl. X (Red. II):
Hy klopte aan het venster
En riep haar zachtjes aan:
— „Zoetlief, houd op met
wenen!"
— „Myn vriend, ik heb u
verstaan."



234
8. Hy skryf brieven op brieven, 8. Elf maanden waren
Vermeld door het ganse land. verstreeken
Maar nergens kon hy haar Toen keerden zy wederom,
vinden; En de liefde werd geprezen,
Sy rus in die matrose se Zy waren wellekom. land.2)
Variante: t. 3-4. Sy roep toe: „Hou op met kloppen, Want ik heb jou rede verstaan. (S1.)
Koepl. VI. Ontbr. (L., S., A.). Koepl. VII:
r. 1-2: Maar die anderdagmorgen heel vroeg, Toen haar oud vader die
leder zag staan (L.) Het was toen de anderdagmöre
Toen haar vader haar
kleren zag staan. (S1.) Die möre toen haar vader kwam,
Vond hy haar slaapkamer ledig. (A.)
Koepl. VIII:
r. 1-2: Hy schryven briewe op briewe
En melden door het ganse land (A.) Hy sond toen briefjes op briefjes (S1.) r. 3-4 :Hy kryg haar nêrens te vinden, Sij rus in die matrose se land. (A.)
*) So L. i.p.v. „Om te horen / Waar is my dogter gegaan."
Koepl. XI. r. 3—4. (Red. II): Hy bracht haar naar beneden, Gekleed als een matroos.



235
9. Sy Uyf een jaar verwyderd, 9. Voor hem zoo wil ik sterven
En kom toen weder trug. Voor hem zoo wil ik gaan
Die hefde word gepresen m„„ i« 1. g '
c .. ëcF«ea>cii, Myn Jeyen VOOr hem dervpn
En sy.s wefcom te huis. Voor hem te gronde gaanl ")'
(Suid-Wes-Afrika.).) (Tekst en melodie gehoor en
genoteer vir die Heer J. H. Garms deur die Heer C. F. Hendriks Jr. op Terschelling 1914.)
Dat hierdie lied in ons land vroeër seker nie een van die
haall^Hngr T niC' daarV°°r Spreek' naas d^ ""g -
San^n li 5 "°g ^ Klyntii' Waar daar'in d* Ve jaargang n hed optree _ bladsy 8 - wat seker vir sy eerste vers ons matroselied tot model gehad het: _
„Wat baar my di liifde feul wonde! —
Ag, waar is 'n doornlose roos?
Ek hoor hulle praat in di ronde
Fan liifde dat sy ons kan troos." Het ons in Die nonnetjie en die riddertjie en Die twee
Sïïfïïr Iiedr geha^van min °f meer ^i!Zl
betekenis dan moet ons ,n Groenlands straatjies en in Die Ued van die matroos stukke sien, wat, meer beperk, slegs binne
wa^Tr 2 NederlTdS Spreke"de UbbÏÏ was. Tot die mternasionale volksliedere behoort nog twee ande^byons slegs in fragment bewaar, en bekend as ükuLs
Koepl. IX (Ontbr. by A). Elf maanden waar hullie
verdwynen, Toen keerden sy weer trug. Sy bragten redelik goud, Sy bragten redelik silver,' Sy bragten haar kleinste'
matrosie,
Met haar gesloten de roos. (L.)
Koepl. XIV, Red. II:
Daar leefden zy gelukkig,
Tevreden met elkaar,
Totdat de maagd Rozina
Kreeg zy er een jong matroos.
Koepl. XV, Red II:
't Was twaalf maanden geleden,
Toen keerden zy wederom,
Zy kwamen bv haar varler
n j , Zv waren wellekom.
) Toegesonde deur die Heer Frans Brandt
haar vadef éS\ T * ^ " V°°r 38 antwoord °P di* verwyt van
16



236
Tamboer" en „Daar was 'n meisie van waarde". Wat hulle gemeen het is hulle land van oorsprong.
„Skuins Tamboer", 'n pendant van Die drie ruitertjies, is 'n tiepe van 'n groot klas volksliedjies, wat geen nasionale grense ken nie: uit die land van hulle geboorte wandel hulle weg, miskien als koopman of soldaat, en waar hulle kom is hulle tuis. Met 'n bewonderingswaardige aanpassingsvermoë neem hulle nie alleen die kleed van hulle nuwe omgewing, sy taal, aan nie, maar, as 't ware, sy vlees en en bloed, sodat soms nouliks 'n enkel eienaardigheid in aksent of houding daar nog aan herinner, dat hulle op hulle beste maar geneutraliseerde vreemdelinge is. En dikwels, soos dit met uitheemse plante baie maal die geval is, openbaar so'n lied in sy nuwe vaderland 'n taaiheid van lewensduur, wat die inheemse ver oortref. „Drie" was 'n geliefkoosde getal in die middeleeuse lied*); ook ons Tamboer is soms een van drie.
Ndl. Afr. Ndl.
Drie sjeune tamboers. Skuins tamboer. De drie tamboers.
I. I.
Drie sjeune boers die Drie schuin' tamboers
kwamen uit het die kwamen uit het
Oosten (bis) Oosten (bis)
van rombom, wat van rom bom, wat
maal ik erom, maal 'k er om,
Die kwamen uit het die kwamen uit het
Oosten, van rombom. Oosten, van rom.
ii. ii^msfw^h^ u-
Een van de drie zag Een van de drie zag
daar een aardig ff^wrVS» daar een aardig
meisken, enz. " :-ïB^2! meisje, enz.
III. III.
Zeg, meisjelief, wilt Zeg, meisjelief, mag
gij mijn vrouwtje ik met jou verkee-
worden? enz. ren, enz.
*) Vgl. G. Kalff: Het Lied in de Middeleeuwen p. 163: noot 2; Bartsch: Alte französische Volkslieder (XXVII).



237
IV- IV.
Kijk sjeune boer, dat Zeg> schuin. tamboer,
moet je mijn vader dat moet je m»n
vragen, enz. vader vragen, enz.
i v.
Zeg, sjeune meid, zeg Zeg> meisjelief, zeg
mij waar woont je mij> wie is je
vader enz. vader? enz
VI- VI.
Mijn vader woont Mijn vader is de
daar ginder in een koning van Bn-_
huisje, enz. tanje enz
V«- VII.
Zeg, ouwe heer, mag Wel, oue heer, kan Zeg, koninglief, kan
ik je dochter ek jou dogter ik je dochter
trouwen? (bis) krye? (bis) krijgen? (bis)
van rombom, wat Met jou rommel, jou van rom bom, wat
maal ik erom, bommel, wat brom maal 'ker om,
kan ik je dochter jy daarom, kan ik je dochter
trouwen. Kan ek jou dogter krijgen? krye?
VIII. VIII
Zeg, sjeune boer, zeg Wel, jongeheer, wat Zeg, schuin, tamboer,
mij wat is je rijk- is, wat is jou ryk- zeg mij wat is je
dom, enz. dom? ens. rijkdom, enz.
* IX
Mijn rijkdom is een Wel, oue heer, my Mijn rijkdom is: een
trommel met twee rykdom is 'n ge- trommel met twee
stokken, enz. lapte broek, ens. stokken, enz.
X- X.
Nu, sjeune boer, dan Wel, jongeheer, dan Wel, schuin' tamboer,
kunt gij haar niet kan jy my dogter dan kan jij m'n doch-
krijgen, enz. nie krye. ter niet krijgen, enz. ens.
XI.
Zeg, ouwe heer, ik Maar, jonge heer, wat
heb nog iets ver- js, wat is jou
geten, enz. vader? ens.



238
XII.
Mijn vader is de hertog van Hispanje, enz.
xnt
Zeg, sjeune boer, nu kan je haar wel krijgen, enz. XIV.
Neen, ouwe heer, ik wil haar niet meer hebben, enz. (Groningse teks*)•
V/el oue heer, my pa
is die koning van die Vrystaat ens.
Wel, jongeheer, dan kan jy my dogter maar krye, ens.
XI.
Wel, oue heer, nou wil Wel, koninglief, loop
ek jou dogter nie
hê nie, ens. (Variant: Wel, oue heer, nou kan jy met jou dogter in jou moer gaan.)
Carnarvon,K.P. '
jij dan naar de bliksem, enz. (Zeeland2.)
In Frankryk, die land van herkoms1), is daar meer as veertig redaksies van „De drie tamboers" bekend. In party
Variante l. Wet oue heer, kan ek jou
dogter krye? Waarom die drommel, die
drommel nie om, Kan ek jou dogter nie kry nie. „Wel, Skuins Tamboer, jy kan
my dogter nie kry nie, Wat is jou besitting dan?" „My kissie met my klere" „Wet, Skuins Tamboer, jy kan
my dogter nie krye". „Dan wil ek jou dogter nie hê
nie,
En gaan jy na jou moer!"
(Boshoff en du Plessis: Minneliedjies, no. 46.) ») VgWriemaandelyksche Bladen XHe Jrg. nr. 7 p. 37-38. *) Vgl. Volkskunde 25e aflewering p. 7-8.
x) Oorspr. uit Franche-Comté en nog altyd bekend als „Chanson franccomtoise (Tiersot, Hist. de la chanson pop. en France p. 46).
Variante II. Wel, ouden heer, kan ik jou
dochter krijgen? „Wel, skuins Tamboer, kom
seg my wat is jou rykdom". „My rykdom is my trommel
en my stokkie." „Wel, skuins Tamboer, dan kan jy my dogter niet krygen" Wel, ouden heer, dan gaan jy na jou moer". (Lindley, O.V.S.)



239
daarvan tree die held alleen op, in andere weer as die jongste van drie. „Trois jeunes tambours" *) heet hulle in 'n Bretonse variant; soms egter ook is hy „joli tambour») revenant de la guerre', die al dadelik die aandag trek van die koningsdogter, terwyl sy uit leun deur haar vensterraam. Hy wil haar sy bos rose gee, maar alleen in ruil vir haar hart. Ook hier ontdek die vader te laat dat hy in die tamboer 'n koningsseun van die hand gewys het.
In 'n variant uit Vlaandere') het „joli tambour" direk „schoon tamboer" word.
H^T/t V3\de dfy Hoera, hoera, rippetippeta,
Had een bouquet met rozen. Had een bouquet met rozen
3. 4 Een schoone prinses Schoone(n) tamboer,
Lag boven door haar WiI(t) mij uw roze'n
venster enz. schenken, enz.
5.
Schoone prinses,
Wilt mij uw trouwe schenken, enz. In Vlaandere het ons hier dus 'n geval van ontlening sowel na vorm as na inhoud, regstreeks uit Frankryk. Dieselfde kan egter nie sonder meer van die variante uit d.e Noordelike Nederlande gesê word nie. Daar is ons tamboer nie „jong" nie, ook nie „schoon" nie; hy is „schuin"5). Wat hulle inhoud betref staan hierdie lesinge ongeveer op een lyn met die Duitse redaksies, die, in teenstellmg met die Franse, die geskiedenis van die roos weglaat
*) Drie jong tamboers.
') Mooi (of skoon) tamboer.
«) In Volkskunde 14 p. 31 vlg.: opgeteken in Baardegem (Aalst). hJ n ■ (Sieu"ne) tamboers" in Overijssel; Drie sjeunte of sjeune boers Dm schuin tamboers, in Groninge en Friesland (vgl Drie-
?aZ 1lJ lhe ^den: xi,e irg-' nr- 2> p- 34 >- Drie schfitebo«s
(Amersfoort) volgens 'n variant in besit van die Heer Garms, Amsterdam; „Drie schumsche tamboers" (West-Terschellinge) genoteer deur die heer Sunon Smit vir die heer Garms



240
en die prinses soms maak tot die dogter van :n oue of gryse man. Hier lê dus voor die hand om in „schuin" nie 'n soort volksetimologiese vertaling van die Frans „jeune" te soek nie, maar dit trug te voer tot die Duitse „schön", 'n onmiddellike vertaling van „joli", wat in Nederland geword het tot „sjeun", „schuin", „schuinsch", vanwaar weer ons Afrikaanse „skuins". Dit gee meteen die weg aan waarlangs die lied Noord-Nederland binne gekom het, nl. langs die omweg van Duitsland. *)
Die Afrikaanse fragmente is interessant veral om wat hulle weglaat en verander. In hierdie opsig is hulle 'n illustrasie van 'n sekere neiging in die Afrikaanse volkslied na die rigting van die grotteske en karikatuuragtige. Dit is hier dadelik ad rem: die grappige geval van die gierige „oue heer" die homself so lekker kul. Die singers reikhals so sterk na die genot van 'n komiese gegewe, 'n gek figuur, dat al wat, selfs ook ter inleiding, daarvan skei, eenvoudig doodgeswyg word.
,,'n Trommel met twee stokke" werd blykbaar nie meer begryp nie; dit word „my trommel en my stokkie", waannee klaarblykelik bedoel word kleretrommel en wandelstok. Ook in die eerste van die tweetal variante word dit so opgevat; hier volg „my kissie met my klere" as antwoord op die vraag na die aspirant-skoonseun se rykdom. Nog radikaler is die verandering in die twede variant: die jonkman besit niks als die spreekwoordelike gelapte broek, vir 'n Afrikaner die simbool van kale armoede.
Wie „trommel met twee stokken" nie meer begryp nie, kan moeilik in „rombom, eens." die geroffel daarvan hoor, temeer nog daar ook „maal", in die sin waarin dit hier gebesig is, vir 'n Afrikaner onverstaanbaar is. Waar die woorde dus nieheeltemaal weggelaat word nie, is daar 'n poging gewees daar iets anders van te maak. Met „tamboer", in S. A. die instrument maar nie die bespeler nie, kon dit beswaarlik beter gaan. Beroof van die attribute van sy amp, gesteek in 'n gelapte
i) Vgl. Driem. Bid. t.a-.p. en Jrg. XVI, bl. 72—73.



241
broek, of met 'n trommeltjie klere in die hand, is „Joli tambour" by ons geword 'n kleurlose „jonge heer", of, nog mooier, 'n halwe gek met die bynaam van Skuins Tamboer. *)
Of hulle met Skuins Tamboer die spot wou dryf, toe hulle hom op sy vader laat roem het als koning van die Vrystaat, wil ek nie beslis nie; soveel is seker, dat ieder keer 'n ander koninkryk iets is waaraan Skuins Tamboer Sr. sedert eeue al gewend was. In Frankryk het dit al begin; in Nederland is hy behalwe hertog van Hispanje, soms ook groothertog van „Castilje" of van „Bretagne" (in sommige variante, „Brittanje"), koning „van de Spanjen, „der Romeinen", „van heel Italien" of, selfs, „van Oranje".
Dat daar moontlik meer as een tesing van die begin af al in S. Afrika bestaan het, sou miskien af te leie wees uit die feit dat één redaksie met „Nou wil ek jou dogter nie hê nie" eindig, teenoor die verwensing in die ander; hulle sou in die opsig dan één lyn trek met baie variante in Nederland.*)
Wanneer die lied na Suid Afrika gebring is, kan moeilik nagegaan word. Is dit gedaan deur die een of ander verlope matroos die skoolmeester geword het? Of het miskien die boot, wat vir Jan van Riebeek na die Kaap gebring het, ook die globe-trotter, Schuin Tamboer, aan boord gehad?8)
*) In S. A. word „skuins" aan 'n naam toegevoeg om aan te dui dat die draer daarvan 'n ietwat klugtige individu is, dat hy „een van sy varkies op loop hef'. Dit skyn 'n logiese ontwikkeling van die Nederl. woord „schuin" in b.v. „een schuine ui".
*) Verdere literatuur ens. oor Skuins Tamboer: Volkskunde XIV, p. 175—177, en XVI (aflevering 1914).
») Na bowestaande stuk persklaar was kon ek nog 'n vierde Afrikaanse versie van Skuins Tamboer in hande kry. Dit lui as volg: —
Wel, Skuins Tamboer! ■ I. Een van die drie die sag daar mooie meisies. Wel, Skuins Tamboer! Een van die drie die sag daar mooie meisies. A-roemela, roemela, roem, roem, roem! Een van die drie, die sag daar mooie meisies. Wel, Skuins Tamboer!



242
Van die lied, Daar was 'n meisie van waarde, is nog eens Frankryk die land van herkoms. Met 'n koninklike vrygelyde, as 't ware, het „Malbroek" — so heet die lied in Nederland — sy tog deur die wêreld begin, al lê hy vandag, in Suid-Afrika in elk geval, sonder hoof en voete begrawe.
Toe die Engelse in 1709 in die slag van Malplaquet truggeslaan was, is daar plotseling 'n gerug versprei dat Marlborough omgekom het. Een van die teenparty het toe, miskien op staande voet, 'n treurdig op hom gemaak. Na die werkelike dood van die hertog, drie-en-twintig jaar later, het die lied langsamerhand in die vergeetboek geraak behalwe hier en daar in die provinsies, soos later geblyk het, totdat plotseling in 1781, 'n toeval die lied weer van kant tot kant deur Frankryk laat klink het.
Marie Antoinette het in die jaar aan Frankryk 'n Dauphin geskenk en daar moes vir hom 'n min gevind word. Die eer het tebeurt geval aan 'n Noordfranse boerin, veral weëns haar blosende gesondheid en opgewekte aard. Terwyl sy die kindjie wieg was sy gewoon die lied van Malbrough te sing. Die melodie het die koningin gepak; sy het dit spoedig self ook begin naneurie; en toe was daar geen keer meer aan. Die koning, die hof, Parys, Frankryk het haar spoedig nagesing! Selfs die mode van die dag het aan die Malbrough-woede nie ontkom nie: daar was spoedig Malbrough-hoede, -stowwe, -waens, selfs Malbrough-geregte. Maar dit was nog nie die end nie; soos 'n epidemie het die lied hom oor Europa versprei; veral in Engeland het dit sig 'n buitengewone populari-
II. Mag ek jou dogter troue,
Wel, oude heer? ens.
III. Wat mag jou rykdom wese,
Wel, Skuins Tamboer? ens.
IV. My stokkie en my trommel,
Wel, oude heer! ens.
V. Dan mag jy my dogter nie hebbe,
Wel, Skuins Tamboer! ens.
(Noord-Vrystaat.)



243
teit verower. Goethe, die toe in Frankryk gereis het, kon dit Marlborough nooit vergewe dat hy die aanleiding was tot die vaudeville wat hom tot vervelens toe in die ore geklink het. Ook in sy II Römischen Eligie kom hy nog eens daarop trug: -
„So verfolgte das Liedchen Marlborough den reisende Britten Einst von Paris nach Livorn, dan von Livorno nach Rom, Weiter nach Neapel hinunter; und war er nach Smyrna gesegeit, Marlbrough empfing ihn auch dort. Marlbrough! im Hafen das Lied."
In Nederland was die lied teen die end van die 18e eeu reeds algemeen bekend. In „De vrolyke Muzikanf' (1803) kom voor: „Een nieuw lied zynde Eerste regels van 72 liederen"; strofe 4 r. 1 lui; Malbroek gaat ten oorlog vaaren"; ook in die 7e druk van Het vermakelyke Vrouwen-Tuyntje staan twee liedere „op de wijze van Malbroek".
Dit is my nie geluk om 'n volledige Nederlandse redaksie van die lied op te spoor nie. *) Die Franse lied gee ek soos mens die afgedruk vind in „Les Chansons Populaires de la France — 167me Oeuvre complete".
*) Franse versies kom in Nederl. liedboeke uit die tyd wel voor, b.v. in De Drie Kemphaantjes, b. 7-10; 'n Duitse redaksie is afgedruk by Erk u. Böhme, nr. 325. Die volgende Nederlandse fragment is my meegedeel deur die Heer J. H. Garms: —
Malbroek.
Ndl.
ft. Malbroek die vaart in oorlog, 4. De vrouw klom op de toren, Rom pom pom paradiktom; Rom pom pom paradiktom;
Malbroek die vaart in oorlog, De vrouw klom op de toren,
En hij komt nooit weêrom. Zoo hoog als zij maar kon.'
2. Hij zal der wel wederom 5. Maar zij kon Malbroek niet
komen, enz. hooren, enz.
Al in de Pinksterweek. Want hij kwam niet weerom.
3. De Pinksterweek was
omme (enz.) En hij kwam niet weêrom.



244
Afr.
Daar was 'n meisie van waarde.
1.
Daar was 'n meisie van waarde, myron myronde rontern, Daar was 'n meisie van waarde Sy kyk by die venster uit (bis).
Sy sag haar page kome
Geheel in swart gekleed (bis). „Ag page lief, ag page,
Wat tyding bring jy my?" Refrein.
Daar was 'n meisie van waarde, myron myronde rontern,
2.
„Die tyding wat ik jou bring, myron myronde rontern, (Die tyding wat ek jou bring?) Sal jou ter harte gaan" (bis).
Fr.
Malbrough. t.
Malbrough s'en va-t'en guerre, Mironton, mironton, mirontaine; Malbrough s'en va-t'en guerre; Ne sait quand reviendra (ter.)
2.
II reviendra z'a Paques,
mironton, etc. Ou a la Trinité (ter.)
3.
La Trinité se passé, etc. Malbrough ne revient pas (ter.)
4.
Madame a sa tour monte, Mironton, mironton, mirontaine; Madame a sa tour monte, Si haut qu'elle peut monter (ter.)
5.
Elle apergoit son page, Mironton, mironton, mirontaine; Elle apercoit son page, Tout de noir habillé (ter.)
6.
Beau page, ah! mon beau page, Mironton, mironton, mirontaine; Beau page, ah! mon beau page, Quelle nouvelle apportez? (ter.)
7.
Aux nouvell's que j'apporte, Mironton, mironton, mirontaine; Aux nouvell's que j'apporte, Vos beaux yeux vont pleurer (ter.)



245
Hy sag Malbroekie begrawe,
Al deur vier offisiers.
Refrein: Daar was 'n meisie, ens.
8.
Quittez vos habits roses, Mironton, mironton, mirontaine; Quittez vos habits roses, Et vos satins brochés (ter.)
9.
Monsieur d' Malbrough est mort, Mironton, mironton, mirontaine; Monsieur d' Malbrough est mort, Est mort et enterré!... (ter.)
10.
J' 1'ai vu porter en terre, Mironton, mironton, mirontaine; J'l'ai vu porter en terre, Par quatre z'officiers (ter.)
L'un portait sa cuirasse, Mironton, mironton, etc. L'autre son bouclier (ter.)
12.
L'un portait son grand sabre, Mironton, mironton, etc. L'autre ne portait rien (ter.)
13.
A 1'entour de sa tombe, Mironton, mironton, etc. Romarins 1'on planta. (ter.)
14.
Sur la plus haute branche, Mironton, mironton, etc. Le rossignol chanta (ter.)
15.
On vit voler son ame,
Mironton, mironton, etc.
A travers les lauriers... (ter.)
16.
Chacun mit ventre a terre, Mironton, mironton, etc. Et puis se releva (ter.)



246
17.
Pour chanter les victoires, Mironton, mironton, etcQue Malbrough remporta (ter.) 18.
La cérémonie faite, Mironton, mironton, etc. Chacun s'en fut coucher (ter.) 19.
Les uns avec leurs femmes, Mironton, mironton, etc. Et les autres tout seuls (ter.) 20.
Ce n'est pas qu'il en manque, Mironton, mironton, etc. Car j'en connais beaucoup (ter.) 21.
Des blondes et des brunes, Mironton, mironton, etc. Et des chataign's aussi (ter.) 22.
Je n'en dis pas davantage, Mironton, mironton, etc. Car en voila assez. (ter.)
So omstreeks die tyd dat „Skoon Isabel" in Ons Klyntji verskyn het moes dit in sommige streke van ons land, altans, goed bekend gewees het. Hiervoor spreek nie alleen die omstandigheid dat dit deur die redakteur in sy oproep met name genoem word nie, maar ook die feit dat hy reeds die volgende maand die lied al kan opneem. En, tog, vandag skyn die lied so goed as geheel vergete; geen spoor daarvan kon ek in S. A. ontdek, iets wat met haas g'n enkel lied waarna ek gesoek het die geval was nie. In Nederland is „Skoon Isabel" seker al sedert lang geen lewende volkslied meer. Maar teen die einde van die Agtiende Eeu — seker ook die tyd van sy ontstaan — moes hy wel taamlik algemeen bekend gewees het. Uit enkele liedboekies uit die tyd kon ek nog die teks van toe trugvind. Naas een daarvan volg hier die Afrikaanse van Ons Klyntji:



247
Skoon Isabel. (In Afrikaans vertolk, op dieselfde Wysie.)
„Skoon Isabel, hoor na my
droewig klae, Ontvang my trou in so 'n
korte stond. Jou hart en siel die staan in
my behae,
Jou liewe lippies en jou rooie mond,
Want jou soet wese Kan my genese Van al my pyn en smart, Wat ek voel aan my hart."
„Vertrek Jonkman, met al jou valse rede, Want so 'n praat dit is ek nie ' gewend.
Sou ek my trou aan 'n herder gaan bestede? Vertrek, jonkman, jy is my
onbekend.
Wil van my kere Ek jou niet begere; My vader hoog van staat, Sal wese desperaat."
„Ag, meisielief, wil my tog
nooit verlate! Hier is op trou 'n ring van
diamant,
Droevig verhaal van een Herder en een Graafs Dogter, die op malkander verliefd en na zeven jaar gedoold te hebben trouwde.
Vois: Al wat men doet men
kan, enz. „Schoon Isabel, aanhoort mijn droevig klagen, ontfangt mijn trouw in een
zoo korten stond, uw hert en ziel staan in mijn
behagen: uw lieve lipjes en uw roode
mond;
want u soet wesen kan mij genesen van al mijn groote smert; die ik voel in mijn hert." „Vertrek, herder, met al u valse reden:
want sulke praat en ben ik
nooyt gewend; sou ik mijn trouw aan 'n
Herder besteden? Gaat door, Jonkman, gij zijt
mij onbekent *)
mijn Vader hoog van staat sou worden disperaat."
„Skoon edel daam en wilt my
nooyt verlaten. Daar is op trou een ring van Diamant:
1) Ik wil u niet begeren, Wilt van mij keeren.
(In Den Hollandschen Nachtengaal, 40, v.)



248
U ouderslief die sal ek wel
beprate."
Waarop die edele daam hom geef die hand. Waarna hul beide, Heimelik vryde, Totdat sy neem 'n pand Met bloedskrif van sy hand.
Maar toe die eedle Graaf dit eers uitvinde
Omtrent sy mooie dogter Isabel,
Dat sy 'n herder also teer
beminde,
Toe werd hy boos en uiters
seer ontstel.
Maar tog hul beide
Heimelik vryde.
By dage en by nag,
Soos so 'n herder plag.
Maar toe haar vader dit weer kom te hore,
En hy haar dikwels by die
herder vond,
Het hy terstond 'n dure eed
ges wo re:
Dat hy haar weg sou stuur na Frankryks grond, Om daar te lewe En haar te gewe 'n Ryke man se soon, Lieftallig van persoon.
Sy val te voet voor hare liewe vader,
En stort toe seer bedroef haar trane uit; Sy smeek om eens te spreek
nog met die herder, Voor sy vir laas sal wegvaar met die skuit.
ik sal u Ouderslief soo wel bepraten.
Waar door de edele Dame was constant.
Waarop zij beyde daar soo lang vereyde: dat zij nam trouw tot pant met bloedschrift van sijn hand.
In 't kort den ed'le Graaf
kwam dit te hooren: al van sijn schoone Dogter
Isabel,
dat sy minden een Herder
uftverkooren:: daarover was haar Vader boos en fel,
omdat zij beyde heymelyk vrijde' bij dage en bij nagt als desen Herder wagt.
Maar als haar Vader dit weer kwam te hooren: en hijse dikmaal bij den
Herder vond, heeft hij terstond een zwaaren eed gezwooren: dat hijse stuuren sou na 't
Franseland,
om daar te leven:
en haar te geven
een rijke Graaf sijn soon,
lieftallig van Persoon.
Zij viel te voet voor haar
lieven Vader en storten seer bedroeft haar traan en uijt, versogt nog om te spreeken
eens den Herder: eer sij wegvaren soude met
de schuyt:



249
Toe roep haar vader
Nog eens die herder,
Wat sy so teer bemint
Soos 'n moederhart haar kind.
„Adieu! Adieu! my herder, vol van waarde! Adieu! Adieu! my liefste
waardste pand! Ek hoop God sal u in
gesondheid spare." Daarop toe geef hul twee
mekaar die hand. Met droewig lyde Moes hulle skeide, „Adieu, my waarde pand! Nou dool ek oor die land!"
Dit was sy laaste woord tot
haar gesprake, En met 'n kus neem hy van
haar af skei d; Van droefheid was terstond sy hart gebroke, Wyl Isabel haar stille smarte
lyd.
Dit blyf verhole, Maar hy ging dole Tot ower sewe jaar Kom 'n Edelman aldaar,
Wat met sy dienaars kom om daar te jage, En met sy brakwindhonde1)
by mekaar Langes 'n berg in bosse en in hage
toen riep den Vader aanstonds de Herder: die sij had seer bemind als een Moeder haar kind.
Adieu dan lieven Harder vol
. van waarden: adieu, adieu mijn lief en
waarde pand, ik hoop God sal u in gesondheid sparen, daar mee soo gaven sij
malkaar de hand: Met droevig leyden moesten sij scheyden: adieu mijn waarde pand, nu dool ik agter land.
Dit heeft hij op het best tot
haar gesproken en met een kusje haar adieu
gesegd
van droefheid is terstond sijn hart gebroken daar mee heeft hij genomen
sijn afscheid het bleef verholen: maar hij ging dolen tot seven jaar daar na: kwam daar een Heer voorwaar.
Die met sijn Dienaars kwam
om te gaan jagen: al met sijn brak en winden
by malkaar buiten in 't bosch langs eene groenen hagen
J) „Winden" moes verander word in „windhonde", om vir 'n Afrikaner verstaanbaar te word. Hierdie wysiging werd egter deur die maat belet. Dit skyn as of die vertaler toe maar die knoop deurgehak het met te skrywe „brakwindhonde".



250
Soek hy na wild al in die
rondte daar. Daar kryg hul swerwend, Akelig en kermend, 'n Herder vigilant, Beroof van sy verstand.
Die Edelman in sy groot
mogendhede Hou toe terstond met al sy
dienaars raad, En breng hom na die naaste
van die stede En gee hom ower aan die
Magistraat;
Mense by hope
Kom aangelope
En roep toe tot mekaar:
„Die herder is weer daar!"
Toe hy by die kasteel kom
van haar vader, Staan sy lief Isabel net in die deur;
Sy was verskrik toe sy daar
sien die herder. En bars toe uit in trane en
getreur.
Sy gaan hom groete,
Val aan sy voete
As dood ter aarde neer,
En roep dikmaals: „Ag, Heer!"
Haar vader sien die liefde van
hul beide, En stort ook seer bedroef sy
trane uit, Dat hulle vóór die dood nie
meer kan skeide,
te sien of daar geen wild
gedierte waar, maar sij daar vonden van God gesonden den Herder viegeland beroofd van sijn verstand.
Maar desen Heer door sijn
groote mogentheden, die sloeg aldaar met sijn
dienaars raad, dat men hem brengen soude
in de Stede gaan het verkonde aan de
Magistraat. Menschen met hoopen: kwamen geloopen en riepen tot malkaar dat daar de herder waar.
Als hij kwam voor 't Kasteel
van haar Vader: sijn lief schoon Isabel stond
in de deur verschrikte seer omdat sij sag den Herder: 't welk haar bragt in een soo
groot getreur als sij hem groeten: viel voor sijn voeten als dood ter aarde neer en riep dikmaals o Heer.
Men zag de groote liefde van haar beyde
de Vader storte daar sijn
tranen uyt:
dat hij haar voor de dood niet konde scheyden
*) uit.



251
En daarom neem hy toe 'n kort besluit
Dat hul sal troue, En bruilof houe, En speel viool en fluit Vir bruidegom en bruid.
Kom alle minnaars en ook
minnaresse, Spiegel jui almal aan die
droewig lied; Hier is 'n stuk vir oud en jong tot lesse Van wat eenmaal waaragtig is geskied:
Wil vry gelowe Wat God daar bowe Gevoeg het tot 'n paar Skeid d' mens nie van mekaar. (Ingestuur deur O. J. Olivier, van Tweerivieren, Uniondale vir Ons Klyntji, 2e jaargang, 1897-1898, p. 150-151. Spelling deur my gewysig).
daar over maakte hij een kort besluyt:
dat men sou speelen
op trom en velen
op bassen en op fluit
voor Bruydegom en Bruyd.
Spiegelt u minnaaars en
minnaresse gij spiegelt u alle aan dit
droevig lied: een stuk voor oud en jong tot een lesse en ook waaragtelyk soo
geschied
Wilt vrij geloven: dat God daar boven gevoegd heeft tot een paar scheyd niemant van malkaar. (De Nieuwe Vlissingsche Tijd-
Korter of verbeterd Snaakje,
9e druk, p. 52 vlg.).
Die „ferafrikanisering" het nogal taamlik meganies geskied, sodat die teks van Ons Klyntji vrywel woordelik klop met die een uit Nederland. Veral hierdie feit spreek sterk vir die opvatting dat die insender of die redakteur 'n gedrukte Nederlandse teks voor hom had. Ons vermoede word byna sekerheid wanneer ons op nog 'n ander eienaardigheid van die teks let. Dit is 'n kenmerk van baie Nederlandse liedboekies uit die XVIIIe eeu om 'n veel groter aantal woorde met hoofletters te laat begin as ons vandag sou doen. 'n Goeie voorbeeld daarvan is die Hollandse teks van „Floris en Annaatjie" bl. 252); maar ook in die Nederlandse „Schoon Isabel" tref ons spellinge aan soos „Herder", „Graaf", „Persoon", „Diamant", „Dienaars", Magistraat, ens.1). Alleen so 'n teks of
1) Die versie in Den Groeten Hottandschen Nachtegaal, bis. 40-42 . iiti selfs „Een ryken Graafs Zoon", „Zeven Jaar" ens.
17



252
'n letterlike afskrif daarvan kon m.i. Ons Klyntji daartoe gebring het om ook te gaan skryf: „di eèdle Graaf", ,,'n Edelman", „di Magistraat".
Die vraag is nou, wie die Afrikaanse vertaler van die Hollandse lied was, die insender of die redakteur? Die aanmerking bo die teks, „In Afrikaans fertoik op diselfde Wysi",
— iets wat ontbreek onmiddellik daarna by „Floris en Annaatjie", 'n lied waarskynlik deur die insender bewerk1)
— Iaat my denk dat ons hier te doen het met werk van die redakteur. Ook by 'n later ingesonde liedjie, „Gelukkige Liefde", waarvan hy getuig, „Ek het dit nou in Afrikaans gemaak", volg hy dieselfde metode van omsetting; woord vir woord en reël vir reël word met veranderinge, wat slegs uiterlikhede betref, 'n half Afrikaanse vorm aan die lied gegee; van 'n werklike omwerking kan hier geen sprake wees Die insender het dus die gedrukte liedboek of 'n afskrif daaruit aan die redakteur gestuur.
Dit wil my voorkom as of hierdie lied toentertyd 'n periode van verbygaande populariteit aan die Kaap beleef het — vandaar die aanwesigheid van gedrukte tekste en die latere spoorlose verdwyning van die lied.
In 'n heel ander verhouding as by „Skoon Isabel" staan die tekste van Floris en Annaatjie tot elkaar. Hier verteenwoordig die Afrikaanse redaksie inderdaad 'n omwerking van die oorspronklike lied. Vergelyk maar eens: —
Afr- Ndl.
Floris en Annaatjie. Een Nieuw Lied, gemaakt op 't
Lands Oorlogsschip Gorcam, gevoerd door Capitein van der Meijden.
1.
Stem: Is de Liefde zoet lijden.
„Wat steur my gedagte? Wat laat my ontstel? Wat doet my versmagte? Wat kom my so kwel?
Dat mij zoo komt kwellen, Waardoor ik Versmagt:
Wat doet mij ontstellen, Staag in mijn Gedagt,
*) vgl. bl. ...



253
2.
By nag en by dage, In werk en in rus, Bly dit my maar plage, In niks voel ek lus.
3.
„Annaat, wees my sussie I Want ek is deurwond! Ag, geef mij 'n kussie, Van jou liewe mond!"
6.
„My liewe Annaatjie! My soetste vermaak! Wat het ek met jou al 'n Praatjie op straat!" 4.
„Weg, Floris! Jou klage Dje staan my nie aan, Ek het geen behage In enig jonkman.
5.
My jonkheid van jare, Is nog nie gesind Te prate van troue; Ek is maar 'n kind."
7.
„jou tintlende ogies, Jou blakende min, Jou liewe blou ogies, Die is na my sin.
By Dag als ik Wake,
By Nacht als ik rust,
Dan schijn ik te Blaake,
Vol van Minnelust.
Waar vind ik nog Gratie,
Voor mijn grillig Hert?
Uw zoete Temtatie,
Die baard mij groot smert.
Lest sprak ik een Zusje,
Wat ben ik doorwond!
Die schonk mij een kusje
Van'haar rooder Mond:
Ik wil haar gaan Vrijen,
en bieden mijn Trouw,
Dan raak ik uit Leijen,
Uit Druk en uit Rouw.
Mijn lieve Annaatje,
Mijn Liefde vergaat,
Lest had ik een Praatje,
Met u op de Straat.
Wel Floris u klaagen,
Dat staat mij niet aan,
Ik heb geen behaagen,
In eene Jonkman,
Ik ben jong van Jaaren,
Daar toe niet gezind.
Te spreeken van Paaren,
Ik ben nog maar een kind,
Van ruim zestien Jaaren,
Daar toe Ouderloos,
Wilt de moeite maar spaaren,
Dan word gij niet boos.
Uw tintelende Oogen,
Vol vonken van Min,
Uw twee bruine Oogen,
Die staan in mijn zin;
Uw bloozende Kaaken
En uw rooder Mond,
Mogt ik die genaaken,
Dan wierd ik Gezond,
Met uw courale Lipjes,
Mijn liefste Anna,



254
„Vergun my te gewe Veel geld tot besluit, Om same te lewe As bruigom en bruid."
9.
Weg, Floors, met jou klagel Koop koek vir jou geld! Dis maar 'n boel fabels Wat jy my vertelt.
10.
Hier stop ek my ore Vir al jou geween; Ek,wil jou nie hore, Vertrek en gaan heen.
Ey, laat dog ontslippen, Het woordje van Ja. Uw Haaring, óf Floris! die braad hier niet gaar, Uw Pap die al goor is: Gaat vrij op een aar En spaar vrij uw Beenen, Zoo hebt gij geen Nood, Opdat gij uw Scheenen, Hier niet blauw en stoot: Zo verslijt gij geen Schoenen, Alhier op mijn Trap, Want gij hebt van doenen, Uw Geld tot Gelap. Al u spijtig spreeken, Dat doet mij de dood, Mijn hert schijnt te breeken, Van liefde zo groot: Vergunt mij te strekken, Mijn Leeden regt uit, Opdat wij ons dekken Als Bruigom en Bruid, Want gij hebt geen Vader of Moeder op aard', Kom laat ons te gader, Nu worden een Paar.
Weg, weg met u Raazen, Koop Koek voor uw Geld, Het zijn vize vazen, Die gij mij verteld: 'Ik lag met uw Klaagen, Ik spot met uw Pijn, Gij kunt niet behagen, De zinnen van mijn. Ik stop mijn Ooren, Voor al uw Geween, Ik wil u niet hooren, Vertrek en gaat heen. Kom klein Venus Wigje Weest gij de Piloot, En schiet met een schichje, In haar teere Schoot:



255
(Ingestuur deur A. de Klerk Jnr., Lemoenkraal, Burgersdorp, K. K. vir publikasie in „Ons Klyntji", Twede Jaargang, 1897-1898, bl. 151. Spelling deur my gewysig.)
Vergunt mij genaaden, Als een Cupido zoet, Of ik zal mij baaden, In mijn eigen Bloed: Adieu dan, Leeuwinne, Gij zijt al te straf, Ik schey 'er met Minne, De Liefde snijd af. (Uit/fef Herders-Stafje met het zingende Zwaantje, 1787).
Die lied het by sy verkorting ongetwyfeld gewin, en die verkorting is blykens sekere eienaardighede in die uitvoering daarvan ') seker in Suid-Afrika ontstaan. Net soos „Skoon Isabel" skyn ook „Floris en Annaatjie" uit ons land verdwene. Die feit dat die twee liedere soms saam in één liedboekie optree.a) laat mens vermoed, dat, wat omtrent die lotgevalle van die vorige lied in Suid-Afrika gesê is, ook op hierdie een van toepassing sal wees.
Leentje was na die Comedie van Jan Gras; trug gekom verhaal sy aan Juffrouw Pieterse en haar twee dogters haar ervaringe daar: „En de muzikanten speelden weer, maar begrijp eens wat, Juffrouw? Ze speelden: mooie meisies, mooie bloemen.... — Foei, riepen de drie gratiën. Zoo 'n gemeene straatdeun!"
Alvorens nou in sy Philippica op die volkslied die „brokstukken, wat hy van hierdie lied nog onthou — „caetera desunt, helaas" — aan ons mee te deel, neem Multatuli die geleentheid waar om die Pieterses en huns gelyke eers goed die waarheid te sê: —
„Met uw verlof, Sertrude! Als gyzelf wat hooger stondt, zoudt ge uw neus minder hoog optrekken. Er is iets liefs in die chanson de la rue door 't gemeene volk geïmproviseerd
vgl. Koepl. 8 en die uitdrukking ,,'n boel fabels" vir „vize vazen" in 9; ook „troue" i.p.v. „paaren" in 5.
*) In Den Gr. HoUandschen Nachtegaal, waar F. en A. op bis. 4fJ— 42 voorkom as „Een vryage tusschen eenen Jongman, en een jonge dochter — Stemme: Is liefde soete lijden."
*
*
*



256
op noten van Mozart. Gedurende myn kort leven reeds, zyn we op dit punt zeer achteruit gegaan, en wanneer we de Volkspoëzie van tegenwoordig vergelyken by wat er van
vroeger tyden tot ons kwam, is de slotsom treurig. En
't beste is niet tot ons gekomen. Want schryfmenschen zyi ten-allen-tyde ongelukkige beoordeelaars geweest van wat in hun eigen vak kunstwaarde had. De oorzaak ligt voor de hand. Ze minachten alles wat niet beantwoordde aan de schoolmeesterlyke eischen van 't métier. Kreupele rymen, maatverkrachting, dagelyksche woorden, straatgeboorte..! hoe kon er poëzie voortkomen uit zulke Nazareths?"
In hierdie trant slaat Multatuli daarop los tot eindelik die liedjie, telkens onderbroke, te voorskyn kom.
„Mooie meissies, mooie blomme, Van een mooi meissie ben ik gekomme, En een mooi meissie is m'n hartedief, Daarom heb ik alle mooie meissies lief!
Kon ik alle mooie meissies kryge .... Ik zou ze-n-an 'n touwtje ryge,
Ik zou ze kuipe-n-in 'n vat
Och, als ik alle mooie meissies had!
Als ik dood ben, zullen ze my begrave
Ze zullen my naar 't kerkhof toe drage,
Ze zullen schryve-n-op m'n graf:
„Hier ligt de jonkman die alle mooie meissies liefhad!"1)
In Suid-Afrika het die mense waarskynlik ook soos Multatuli gedenk; die „Nonnaslied" werd gesing „by gesellige geselskapsgeleenthede, soos pandspel en ander speletjies" 2), by danse, as „kondleiliedjie", ja, waar nie al nie, totdat hy so afgebrokkel en op nu ut weer opgebou was, dat mens hom slegs met moeite nog van Afrikaanse liedjies van die egste soort onderskei. In Nederland tref mens die lied vry dikwels aan in liedboeke uit die eerste helf van die 19e eeu.
*l Verzamelde Werken van Multatuli, Elsevier-editie (1907) Deel VII, bl. 33 v.v. 2 Vgl. BP. II, p. 137—140.



257
„Mooie Meisies, Fraaie Bloeme".
(Nonnaslied.)
I,
Mooie meisies, fraaie bloeme, Deur mooi meisies is ek hier
gekome, Een mooi meisie het ek lief, Dis 'n mooi meisie wat my
hart deurgrief.
Een nieuw lied op alle lieve mootje Meisjes.
Op eene vrolijke wijs.
Mooije meisjes, mooije bloemen, Van een mooi meisje ben ik
gekomen,
En een mooi meisje heb ik lief, En een mooi meisje is mijn
hartsgerief.
2.
Mooije meisjes hebben streken, Komt een jongman haar
aanspreeken, Wat is die mooije lieve meid Dan niet in haar hart verblijd.
Kan ek so veel mooie meisies krye,
Dan sal ek hul gaarne in 'n
snoertjie rye. Dan sal ek sewe op my vat, Totdat ek al die mooiste meisies in my armpies had.
Maar wil eens op haar daden letten,
En op haar deugd uw zinnen zetten,
Wat wordt een jongman dan bedot,
Zij drijft ook mooi met hem
de spot.
4.
De mooije meid roemt op haar deugden,
De jongman is vol vuur en
vreugde,
Dat hij bezit die schone schat, Hij wou dat hij ze allen had.
5.
En kon hij dan zijn zin maar krijgen,
Hij zou ze allen aan 'n snoertje rijgen,
Hij zou ze zuikeren in een vat, Als hij al de mooije meisjes had.



2*8
Variante t.
(Bl. II bl. 137—140.) Str. 1. Mooie meisies, fraaie
bloeme: AI die meisies wil ek
soene,
Sit die nonnas op 'n ry, Kyk, hoe mooi is sy vir my!
Kan ek al die nonnas
krye,
Ek sal hul aan 'n
snoertjie rye, Snoertjie rye, paar aan paar;
Skink die jonkmans die Nuwe Jaar! St. 1. r. 2: Sie die meisies die ek noeme"
6.
Als ik dood ben zullen ze mij begraven,
En zullen mij naar het kerkhof toe dragen, Zij zullen schrijven bp mijn
graf,
Hier leid een jongman die de mooije meisjes gaf. 7.
Zij zouden dan van droefheid klagen
En over mij nog rouw gaan
dragen,
En treuren bij het stille graf, Hij is dood en van de wereld af.
(Volgens 'n afskrif in besit van die heer J. H. Garms.) »)
St. 1. r. 2: Die ek lief het sal
ek roeme. St. 1. r. 3-4: „Alle meisies het ek lief,
Maar nie almal ewe lief.
Var. II (Smithfield). Str. l.r. 4:
Aan 'n mooi meisie is
my altyd gerief Str. 2. (Ndl. str. 6):
As ek dood ben en
begraven, Sal die mooi meisies na my vragen, Dan sal hul komen en
skryf hier op my graf: Hier lê my liefste, my hart is gegrief.
*) Verder in Verzameling van 46 Differente Gezelschapsliederen uit de Oude Doos II. Te Amsterdam by H. Moolenyzer (1838), blz. 88
Volksliedjes uit de 18e en 19e eeuw (Uniw. Bibl. A'dam nr 202 P. 13).



2,
Treurig hartjie, lig van sinne, Ek wou so graag 'n stryd
beginne.
Voor jy weer 'n stryd begaan, Vat dit nie so haastig aan: Haastigheid maak lig berou... Dit is nie goed so jong te trou! Huisverdriet kom net gewis, Eer julle in julle jare is.
(B.P. II bl. 134-40.)
Koepiet 2 van die Afrikaanse versie tree in die Nederlandse lied nie op nie. Dit wil my voorkom as of „Treurig hartjie, lig van sinne, ens." heeltemal 'n aparte lied is. As waarskuwing teen die lewensopvatting wat in Mooie meisies fraaie bloeme tot uiting kom is dit egter aan hierdie lied toegevoeg.
As 'n kontaminasie-produk tussen die twee liedjies ontstaan dan weer variante op die eerste vers: —
Mooie meisies fraaie bloeme, Dis nie goed te jong te troue, 'Driemaal sewe kan bestaan, Maar driemaal ag sal beter gaan. Kyk, die nooinentjies so op 'n ry: Kyk wat 'n mooie skildery. Kan ek al die nonnas krye, ens.
(B.P. II p. 140.)
Mooie meisies, fraaie bloeme, het ons gesien, was dikwels gebruik as geselligheidslied by die Nuwejaar *). Maar — want daar bestaan redaksies wat nog aanmerklik langer is as die een hierbo — op bruilofte het hy tog ook nie ontbreek nie. Dit is wel iets merkwaardigs dat terwyl die Nederlandse liedboeke tot ver in die 19e eeu wemel van bruilofsliedere, hierdie genre by ons so goed as onbekend is2). Waar dus die
*) Vgl. Boshoff en du Plessis: Afrikaanse Minneliedjies, bl. 37, asook Var. I, Str. 1, r. 8.
2) Vgl. een meegedeel deur Schonken, bl. 20, waarvan ek enkele variante, meesal as dele van ander liedere, kon trug vind.
259



260
lied, wat hier behandel word, in sy langere versies ook 'n verheerhking van bruidegom en bruid bevat, kan my dit ten goede gehou word, as ek selfs op gevaar van herhaling af, Mooie meisies, fraaie bloeme nog eens in sy geheel meedeel. Die Iesmg is uit die Suid-Oos-Vrystaat afkomstig:
1. Mooie meissies, fraaie bloeme;
Al die mooie meisies heb ik beroeme 2). Siet die nonnies op 'n ry; Siet wat mooie skildery!
2. Kon ik al die nonnies krygen,
Ik sou se in een snoertje rygen
Snoertje rygen paar aan paar; Skenk die jonkmans 't Nuwejaar.
3. Treurig hartjes lig van sinne,
Wil tog niet 'n stryd beginnen, Eer gy weer 'n stryd aanvang, Vang het niet so haastig aan:
4. Haastigheid kan lig beroue;
Het is nie goed so jong te troue, Huisverdriet kom gewis Eer ons tot ons jare is.
5. Een jonge dame is nu te pryse; Ieder weet haar plig te wyse. Driemaal sewe kan bestaan; Driemaal ag sal beter gaan.
6. En als die roosjes begin te bloeien, Wil haar niet terstond afsnoeien; Eer die bloeisels ope gaan Die daar in die water staan.
7. Siet die bed is hoog geresen En met bloemen oorgepresen, Waarop die bruidegom en bruid Sal moet brengen nagten uit.
8. Siet die fraaie bloemekransen In die kamer waar wy dansen, Druk op bas, viool en snaar, Laat ons dansen paar aan paar.



261
9. Waar syn nu onse musikanten? Laat my nu maar fluks op dansen! Want wy syn gekomen hier. Om te nemen ons plesier.
(Dist. Rouxville.) *)
Die Nonnaslied was sonder twyfel baie populêr. Het miskien ook die volgende liedjie sy ontstaan aan hierdie populariteit te danke? Die bewoording daarvan laat my dit byna glo: —
Mooie meisies, mooie haartjies. 5. Mooi, mooi meisies, mooi, mooi haartjies,
Die haartjies ware hare, maar die lokke ware myne! Sy lokke by elkander, die een vir die ander: Al die mooi meisies die lok vir my.
2. Mooi, mooi meisies, mooi, mooi oogies: Die ogies ware hare, die kyke ware myne! Sy kyke by elkander, die een vir die ander; Al die mooi meisies kyk vir my.
3. Mooi, mooi meisies, mooi, mooi neusies,
Die neusies ware hare, maar die ruike ware myne! Sy ruike by elkander, die een vir die ander; Al die mooie meisies ruik vir my.
4. Mooi, mooi meisies, mooi, mooi mondjies;
Die mondjies ware hare, maar die kusse ware myne! Sy kusse by elkander die een vir die ander; Al die mooi meisies die kus vir my.
5. Mooi, mooi meisies, mooi, mooi handjies;
Die handjies ware hare, maar die kloppe ware myne! Sy kloppe by elkander die een vir die ander; Al die mooi handjies die klop vir my.
6. Mooi, mooi meisies, mooi, mooi voetjies;
Die voetjies ware hare, maar die trappe ware mynel Sy trappe by elkander die een vir die ander; Al die mooi meisies die trap vir my.
(Lindley)
J) Meegedeel deur Mev. G. Dry.
') Toegesonde deur die Heer J. Enslin.



262
Treurig hartjie, lig van sinne is slegs 'n waarskuwing teen al te jeugdige huwelike, maar in 'n ander lied, „Jannie trou jou lewe nie(t)" word die huwelik qua huwelik afgeraai. In die korte pouse tussen dans en dans „neemt Gert" — aldus
van Breemen1) — „de harmonika ter hand en begint
aanvankelik zacht, doch geholpen door zijn vrienden, al luider en luider te zingen: —
„Och Johnnie, trouw jou leven niet „Want jij komt in 't verdriet. „Trouw jij met een jonge „Dan sit sij op jou skoot, „En trouw jij met een ouwe „Dan treur jij je half dood. „Dus Johnnie, trouw jou leven niet, „Want jij komt in 't verdriet.
„Och Johnnie, trouw jou leven niet „Want jij komt in 't verdriet. „Trouw jij met een magere „Dan heb jij 't al te koud, „En trouw jij met een dikke „Dan heb jij 't te benauwd. „Dus Johnnie, trouw jou leven niet „Want jij komt in 't verdriet."
As „koudleiliedjie", so ongeveer, tree „Jannie trou jou lewe niet" dus by van Breemen op. Die Nederlandse vorm daarvan, „Staas en trouw van (uw) leven niet", kom by De Cock en Teirlinck1) as spotliedjie op die naam Staas voor.3). „Met deze twee coupletten", waarsku van Breemen by sy redaksie, „houdt dit schoone lied op een aangename wijs natuurlijk niet op." Die Vrystaatse lesinge wat hier volg is dan ook tweemaal so lank as die by hom.
*) B. H. van Breemen: Schetsen en Beelden uit Zuid Afrika f1882) bl. 56. 2) VIII, bl. 99.
») Ook 'n lang uitgewerkte versie van 11 koeplette, beginnende: „Klaes die sprak zyn moeder aen als dat hy wilt gaen trouwen" by De Coussemaker, nr. 136 bl. 385. Sien verder Snellaert, Oude en nieuwe liedjes, 1864, nr. 118; F. v. Duyse II bl. 1192 v.v.



263
Afr. A.
Oom Jannie trou jou lewe nie.
Oom Jannie trou jou lewe nie,
lewe nie, lewe nie, Oom Jannie trou jou lewe nie, Dan spaar jy jou verdriet. Trou jy met 'n vette, Dan slaap jy al te benoud, Trou jy met 'n maere, Dan slaap jy al te koud.
2.
Oom Jannie trou jou lewe nie,
lewe nie, lewe nie, Oom Jannie trou jou lewe nie, Dan spaar dit jou verdriet. Trou jy met 'n mooie Dan wil almal met haar praat, Trou jy met 'n lelike, Dan skaam jy jou op straat. 3.
Oom Jannie trou jou lewe nie,
lewe nie, lewe nie, Oom Jannie trou jou lewe nie, Trou jy met 'n skele Dan sien sy twee vir een, Trou jy met 'n manke, Dan gaan sy op een been. 4.
Oom jannie trou jou lewe nie,
lewe nie, lewe nie, Oom Jannie trou jou lewe nie, Trou jy met 'n lange, Dan kos dit jou te veel, Trou jy met 'n korte, Dan kan sy die kos nie bereik nie.
(Dealesville.)*)
Ndl.
Staas en trouw van (uw) leven niet.
■ 1.
Refr. Staas an trouw van (uw) leven niet, Of gij komt in ellende. Staas en trouw van (uw) leven niet, Of gij komt in 't verdriet.
Trouwde met een schele, Ze ziet er twee voor één; Trouwde met een manke, Ze springt op heur een been.
Refr. Staas en trouw van leven niet, enz.
Trouwde met een korte, Ze moet op stoelen staan; Trouwde met een lange, Ze kan aan alles aan". Refr. Staas en trouw van leven niet enz. (Denderleeuw.) *)
') CT. t.a.p. Vgl. Rond den Heerd III, 168. Die twede strofe ontbreek hier en Staas heet Klaaike; Snellaert, 118 (Klaas en trouwt uw leven niet", ens.).



264
Afr. B.
1. Jannie, trou jou lewe niet;
Jy raak in ellende, jy raak in verdriet!
Want trou jy met 'n mooie,
Dan kyk elk haar aan;1)
Trou jy met 'n lelike,
Kan jy op straat niet gaan;
Trou jy met 'n manke,
Dan loop sy op een been;
Trou jy met 'n skele,
Dan sien sy twee vir een.
So, Jannie, trou jou lewe niet,
Jy raak in ellende, jy raak in verdriet!
2. Trou jy met 'n Kaapse, Dan slaat sy op jou bek; Trou met 'n malle,
Dan trou jy met 'n gek;
Trou jy met 'n ryke,
Dan moet jy onder haar staan;
Trou jy met 'n arme,
Dan moet jy van gebrek vergaan;
So, Jannie trou jou lewe niet;
Jy raak in ellende, jy raak in verdriet!
3. Trou jy met 'n maere,
Dan slaap jy weer te koud; Trou jy met 'n dikke,
Dan slaap jy weer te benoud
(Fouriesburg.)
Variante (vgl. BP. II bl. 140-1):
I- II. Jannie trou jou liewers nie, „Akkedissie, waarom trou jy
Anders kom jy in verdriet, me Trou jy met 'n oue trou jy nie, trou jy nie?"
Moet jy vir haar koue, „Trou ek met 'n maeretjie,
Trou jy met 'n kreupele, Slaap ek te koud;
Dan gaan sy mank oor straat, Trou ek met 'n vettetjie,
Trou jy met 'n skele Slaap ek te benoud."
Dan sien sy twee vir een. (Worcester.) So Jannie trou jou liewers nie, Anders kom jy in verdriet.
(Zastron, O.V.S.) ') Lok sy ander aan. (N. Vrystaat.)



265
Baie populêr moes „Jannie trou jou lewe nie" vroeër by ons gewees het; daar getuig sy variante, in getalle groter as ek hier kan aanhaal, vandag nog van. Wat meer is, die lied leef selfs nou nog! Op ons plaas-danspartye word dit graag as piaaglied deur die jongkêrels teen die nooiens gerig, die gewoonlik daar onmiddellik op reageer met 'n lied soos:
„Al julle meisies, hoor na my,
Hou julle uit die trouery,
'n Jonkman, wat 'n vrou wil hê,
Hy kan al te mooi woordjies voor julle sê, ens.1) Met twee sulke spotliedjies op die huwelik in volle fleur, val dit natuurlik niks te verwondere, as ons uit die see van dergelike stukke in die Europese volkspoësie ook nog een of twee meer by ons aantref. Dit sal nietemin hoofsaaklik aan die „volkstümliche" vorm daarvan te wyte wees, dat die ietwat skunnige My man die kom so Iaat na huis in ons preuts Suid-Afrika vandag nog so druk gesing word.
Toe Dr. C. F. Groenewald in 1919 die lied in sy proefskrif behandel het, het hy slegs 'n fragment van die Afrikaanse
*) Die oorspronkelike lied is waarskynlik die in Ons Klyntji II, bl. 204. Variant III.
I. Oom Jannie trou jou lewe nie,
jou lewe nie, jou lewe nie, Oom Jannie trou jou lewe nie, Dit spaar jou veel verdriet. Trou jy niet 'n korte, Dan trou jy al te mooi; Trou jy met 'n lange; Dan breek jy net jou kooi.
II. Oom Jannie, ens. Trou jy met 'n maere,
Dan slaap jy al te koud; Trou jy met 'n vette, Dan slaap jy te benoud.
III. Oom Jannie, ens. Trou jy met 'n arme, Dan moet jy net vergaan; Trou jy met 'n ryke, Dan moet jy onder haar
staan.
IV. Oom Jannie, ens. Trou jy met 'n mooie, Wil almal met haar praat; Trou jy met 'n lelike,
Dan skaam jy jou op straat.
V. Oom Jannie, ens. Trou jy met 'n kleintjie Dan pla sy op jou skoot; Trou jy met 'n oue,
Dan gaan sy gou-gou dood. (Koffiefontein.)



versie tot sy beskikking gehad. Sedert daardie tyd is dit my egter geluk die lied in nog ander lesinge te ontdek, wat lig gooi op punte wat anders onbeslis moes bly. Die fragment by Dr. Groenewald is in sover belangryk, dat dit één lyn trek met die Nederlandse redaksies, waar die hoed die eerste is van die opgenoemde kledingstukke. Die nuwe variante waar ek oor beskik, verskil hiervan deur dat hulle, eg Afrikaans met die „perd" begin, en verder die inleidende gedeelte van ieder strofe sowel as die slotkoeplet van die geheel bewaar het. My man kom so laat naar huis.
syn? Ag nee my ou man,Dis'nou mei-lek-koei,Die send mtj moeder
^ i _ . » w
my Ek hel die ve-reld deur gereis,Om-trenl vir'njoer of tien Maar
'n melk-koei mei n per - de-stert, Het ek nog nooit ge - sien. 9
(Amersfoort, Tvl.) In die twede en laaste vers word nog die volgende paar voorwerpe genoem: 'n Vreemde man (kamer) — „baby-boy" (met 'n bruin moestas). Variante:
I. (Nondweni, Natal). My ou man kom so laat by die huis — So laat by die huis kom hy. Hy stap toe in sy stalkamer, — En 'n vreemde perd siet hy. Wie se perd, — Wie se perd kan dit tog syn? — Ag nee my ou man dis 'n melkkoeitjie, — My mama stuur 't voor my." (Ek



267
Afr.
My man die kom so laat by
die huis. My ou man die kom so laat
by die huis, So laat, so laat kom hy! En toe hy in die stal in kom, 'n Vreemde perd sien hy. „Wie se perd is dit die? Wie se perd is dit die? Wie se perd kan dit tog syn?" Ag nee, my ou man dis 'n ou
melkkoei, Die stuur my ma vir my". „Ek het die wêreld al deur
gegaan,
En dit vir 'n jaar of tien, Maar 'n ou melkkoei met 'n
perdestert In my lewe nooit gesien." 2.
My ou man die kom so laat
by die huis, So laat, so laat, kom hy. En toen hy in die wahuis kom, 'n Vreemde saai sien hy. „Wie se saai is dit die? Wie se saai is dit die? Wie se saai kan dit tog syn?" „Ag nee, my ou man, dis 'n
pannekoekpan, Die stuur my ma vir my" „Ek het die wêreld al deurgegaan,En dit vir 'n jaar of tien, / Maar 'n pannekoekpan met
stiebeuls aan,
In my lewe nooit gesien".
het die wêreld aldoor gereis, — Vir 'n jaar of tien, — Maar 'n
melkkoeitjie met saai en toom, — Heb ik nog nooit gesien." Vervolgens word nog die volgende pare voorwerpe genoem: 'n Vreemde Keil (by die gangdeur in) — pannekoekpan (sonder
steel); 'n vreemde man (in die slaapkamer) — babatjie (met 'n swart
moustache).
18
Ndl.
Komt er de man zeer laat naar huis.
Komt er de man zeer Iaat naar huis,
Ja laat komt hij naar huis, Zoo komt hij op zijn kamer, Een vreemde hoed ziet hij. Wie zijn hoed is dat? (bis) Wie zijn hoed kan dat toch zijn? Och, man dat is een waterpot, Heeft uw moeder gestuurd
aan mijn.
Ik heb de wereld rondgerezen, AI voor een jaar of tien, Maar een waterpot met een
merk
Heb ik nog nooit gezien.
2.
Komt er de man zeer laat naar huis,
Ja laat komt hij naar huis, Zoo komt hij op zijn kamer, Een vreemde jas ziet hij. Wie zijn jas is dat (bis) Wie zijn jas kan dat toch zijn? Och man dat is een luier. Heeft uw moeder gestuurd
aan mijn.
Ik heb de wereld rondgerezen, Al voor een jaar of tien, Maar een luier met twee
mouwen, Heb ik nog nooit gezien.



9fiR
3.
My ou man die kom so laat
by die huis,
So laat, so laat kom hy!
En toe hy op die tafel kyk,
'n Vreemde pyp sien hy.
„Wie se pyp is dit die? (bis)
Wie se pyp kan dit tog syn?"
Ag nee, my ou man, dis 'n
kandelaar,
Die stuur my ma vir my."
Ek het die ou wêreld al deurgegaan,
En dit vir 'n jaar of tien,
Maar 'n kandelaar met 'n pyp se steel
In my lewe nooit gesien.
4.
My ou man die kom so laat by die huis,
So laat, so laat kom hy.
En toe hy aan die kapstok kyk,
'n Vreemde jas sien hy!
„Wie se jas is dit die? (bis)
Wie se jas kan dit tog syn?"
„Ag nee, my ou man, dis 'n
coat en skirt
Die stuur my ma vir my".
„Ek het die wêreld al deurgegaan,
En dit vir 'n jaar of tien,
Maar 'n coat en skirt met 'n jas se knoop,
In my lewe nooit gesien."
3.
Komt er de man zeer Iaat naar huis,
Ja Iaat komt hij naar huis, Zoo komt hij op zijn kamer, Een vreemde broek ziet hij. Wie zijn broek is dat? (bis) Wie zijn broek kan dat toch
zijn?
Och man, dat is een kolenzak Heeft uw moeder gestuurd
aan mijn.
Ik heb de wereld rondgerezen, Al voor een jaar of tien, Maar een kolenzak met een
greep
Heb ik nog nooit gezien. 4.
Komt er de man zeer laat naar huis,
Ja, Iaat komt hij naar huis, Zoo komt hij op zijn kamer, Een vreemde laars ziet hij. Wie zijn laars is dat (bis). Wie zijn laars kan dat toch
zijn?
Och, man, dat is een aschschop, Heeft uw moeder gestuurd aan mijn.
Ik heb de wereld rondgerezen, Al voor een jaar of tien, Maar 'n aschschop met een hak Heb ik nog nooit gezien.
Variante:
Nr. II. (Luckhoff) slegs een koepl.: My man die kom so laat na huis, — So laat na huis kom hy. — Toe gaan hy in sy stalkamer — En 'n vreemde perd siet hy, — Wie se perd is die? (bis) — Wié se perd kan dit ook syn?" — Ag nee, my ou man, dis 'n melkkoei —
My moeder stuur dit vir my Maar 'n melkkoei met saai en toom, —
Die heb ik nog nooit gesien.



269
5.
My ou man die kom so laat by die huis,
So laat, so laat kom hy.
En toe hy aan die kapstok kyk,
'n Vreemde hoed sien hy.
„Wie se hoed is dit die? (bis)
Wie se hoed kan dit tog syn?"
Ag nee, my ou man, dis 'n ou sopkom,
Die stuur my ma vir my".
„Ek het die wêreld al deurgegaan,
En dit vir 'n jaar of tien,
Maar 'n ou sopkom met 'n
bokriem om,
In my lewe nooit gesien." 6.
My ou man die kom so laat by
die huis, So laat, so laat kom hy. En toe hy aan die katel kyk, 'ir Vreemde broek sien hy. „Wie se broek is dit die? (bis). Wie se broek kan dit tog syn?" „Ag nee, my ou man, dis 'n
skirtpatroon, Die stuur my ma vir my". „Ek het die wêreld al deurgegaan,En dit vir 'n jaar of tien, Maar 'n skirtpatroon met 'n
broeksfatsoen In my lewe nooit gesien."
5.
Komt er de man zeer laat naar huis,
Ja, laat komt hij naar huis, Zoo komt hij op zijn kamer, Een vreemde kous ziet hij. Wie zijn kous is dat (bis) Wie zijn kous kan dat toch zijn? Och man dat is een vatendoek, Heeft uw moeder gestuurd aan mijn.
Ik heb de wereld rondgerezen, Al voor een jaar of tien, Maar een vatendoek met een
voet
Heb ik nog nooit gezien. 6.
Komt er de man zeer laat naar huis,
Ja, Iaat komt hij naar huis, Zoo komt hij op zijn kamer, Een vreemde vest ziet hij. Wie zijn vest is dat (bis) Wie zijn vest kan dat toch zijn? Och man, dat is een gronddweil,
Heeft uw moeder gestuurd aan mijn.
Ik heb de wereld rondgerezen, Al voor een jaar of tien, Maar een gronddweil met
knoopen Heb ik nog nooit gezien.
Nr. III. (Zastron). Die inleidende reëls ontbreek net soos by Groenewald. 1. Wie se skoen is dit die, ens En het die wêreld deurgery —
Vir 'n hele jaar of tien, ens. Die opgenoemde voorwerpe is: 'n Skoen — 'n snuifdoos (met 'n polvy), 'n perd — 'n melkkoei (met 'n saai op die rug), 'n sweep — 'n koringstaf (met 'n riem daaraan), 'n man — 'n baby (met 'n swart moestas).
Nr. IV. (Kakamas.) Slegs een koepl. (die laaste); net soos Nr. III: voorwerpe: man — baby (met 'n „black moustache").



270
7.
My ou man die kom so laat by die huis,
So laat, so laat kom hy.
En toe hy aan die katel kyk,
'n Vreemde skoen sien hy.
„Wie se skoen is dit die? (bis)
Wie se skoen kan dit tog syn?"
„Ag nee, my ou man dis vrugtebottels,
Die stuur my ma vir my".
„Ek het die wêreld al deurgegaan,
En dit vir 'n jaar of tien,
Maar vrugtebottels met skoenrieme
In my lewe nooit gesien." 8.
My ou man die kom so laat by
die huis, So laat, so laat kom hy. En toe hy in die kamer kom, 'n Vreemde man sien hy. „Wie se man is dit die? (bis)
Wie se man kan dit tog syn?" „Ag nee, my ou man dis 'n
„babyboy" Die stuur my ma vir my". „Ek het die wêreld al deurgegaan,En dit vir 'n jaar of tien, Maar 'n „babyboy" met 'n
rooi moustache In my lewe nooit gesien."
(Noord-Vrystaat.)
7.
Komt er de man zeer laat naar huis,
Ja, laat komt hij naar huis, Zoo komt hij op zijn kamer, Een vreemd gezicht ziet hij. Wie zijn gezicht is dat? (bis) Wie zijn gezicht kan dat toch
zijn?
Och man, dat is een kraamkind Heeft uw moeder gestuurd aan mijn.
Ik heb de wereld rondgerezen. Al voor een jaar of tien, Maar een kraamkind met een
snorrebaard. Heb ik nog nooit gezien.
(Driem. Bid. XVIII bl. 87.)
Daar bestaan 'n Duitse redaksie van hierdie lied') wat ook sy reeks voorwerpe met perde begint. Van invloed op die Afrikaanse lied kan hier egter nie sprake wees
*) Erk u. Böhme bl. 689: Der betrogene Ehemann.



271
nie; daarvoor wyk die Duitse in vorm en inhoud te ver van ons syne af. Wat wel nie uitgeslote is nie, met die oog op vorme soos „babyboy" en (black) „moustache", is invloed van een of ander Engelse versie van die lied. In Engeland skyn die lied ewewel nie bekend. Die afwykinge tussen die Afrikaanse en Nederlandse tekste en tussen albei groepe onderling sal dus daaraan te wyte wees, „dat die sangers hulle nogal vryhede teenoor die oorspronkelike teks veroorloof het, en, al naar beliewe, eie vergelykinge getrek en verklaringe gegee het". *)
In die gewone Nederlandse liederversamelinge is die liedjie nie te vinde nie. Na daar egter in Volkskunde II, 16, 'n rondvraag gedaan was, werd die ontdekking gedaan, dat „Mynen man komt thuis" geheel Vlaams-België deur bekend is. Onder die insendinge was daar versies selfs langer as die Nederlandse hierbo. Van een daarvan lui die slotvers:
Mynen man komt thuis, (bis) Mynen man komt laat naar huis! Wat vindt hy op zyn kamerken? Zyn' vrouw met vreemd gespuis!
— Wel vrouw, wat is dat? (bis) Wel vrouw, wat mag dat zyn?
— De vrouw die maakte pak en zak, De deur uit liep ze — zy!
— 'k Heb de wêreld rond gereisd Al wel een jaar of tien,
Een vrouw gelyk myne eigen vrouw, Die wil ik nooit meer zien.
(Volkskunde tl, 59).
Die liedere, so ver behandeld, is, na dit skyn, almal van Nederland uit tot ons gekom. Hulle is van gemengde aard en verskil in gees hemelsbreed van 'n ander groep liedjies, wat bes kan aangedui word as behorende tot die sentimentele rigting in die Afrikaanse volkslied. Tussen die twee groepe in sou mens vir die gemak 'n lied soos Nieuwe Minnaars-Klacht kan plaas; terwyl die derde en vierde koeplette so ongeveer
*) Groenewald, bl. 37.



272
in die gees van „Jannie, trou jou lewe nie" gedig is, kerm en klaag die minnaar in die eerste en twede al net sterk.
Ndl.
Nieuwe Minnaars-Klacht.
1. Ach, mijn schoone, mijn
beminde, Troost mijn in dees droeven staat,
Want bij uw is troost te
vinden, Die 't Verstand te boven
gaat;
Gij alleen kunt mij genezen, En verheugen mijn gemoet, Hoe zoud gij dan bitter
wezen,
Daar gij zijt he zoetste zoet.
2. Hoe zoud gij mij konnen
haten,
Daar ik uw zoo trouw bemin, Ik en zal uw nooit verlaten, En nooit stellen uit mijn zin, Voor dat mijn de dood zal
scheiden, Eer verlaat ik uw dog niet. Hoort mijn klage, ziet mijn lijden,
Dat om uwerrt wil geschied.
3. Min die doet ons hert
verteren Door het weigeren van het zoet,
Min die doet ons vleyen
leeren,
En baard ons veel tegenspoed, Door haar uitgespannen
netten
Vangt zij ons in veel verdriet: Sij is wreed en steld ons
wetten, Maakt ons slaaf als zij 't
gebied.
Afr.
Ag, my 'skoonste, my beminde.
1. Ag my skoonste my beminde, Hoor my droevig staat, Want by u is troos te vinden Die myn verstand te boven gaat.
'.. Hoe sou jy my kunnen haten, Daar ik u so trou bemin? Daarom sal 't my so bitter
wesen; Ik sal u nooit vergeten. I. En ik sal u nooit verlaten, Of nooit stellen uit myn sin; Of de dood moet ons kom
scheiden
En dan verlaat ek u nog niet. Hoor myn klagen, siet myn lyden,
Dat om uwen wil geskied, En al die andere spytige
woorden
Die ek horen moet. . Drofheid kom my dageliks ...
Wie kan my tranen drogen? Gy, my blou oog, gy alleen. . Droefheid is my dageliks spys, En tranen dit is my drank. Nu sal ek maar stil swygen, Want myn plesier is uit het land getrek.



273
4. Laten wij de liefde haten, Vlieden wij dat groot gevaar, Min die speelt bij allen
Staten,
Menig grol zoo droef en naar, En in wreedheid uitgelaten, Brengt veel minnaars in
gevaar, Laten wij de Liefde haten, Vlieden wij dat groot gevaar. *)
7. Goeden dag nu al myn
vrienden,
Nu vertrek ek ook uit het
land,
Eensaam moet ek nu gaan
leven,
Want myn plesier is uit het
land gegaan. (Natal.)
Die vlenters hang letterlik van die Afrikaanse versie af, maar, nietemin, as aanwysing van welke soort liedere ons trek in had, is hy, met sy twede helfte teenoor die van die Nederlandse lied, vir ons hier Itog van groot belang. Hy staat as 't ware aan die begin van die weg waarvan meer as een oorspronklike gedig in Ons Klyntji die end verteenwoordig.
Interessant is hiernaas 'n twede lied wat met dieselfde aanvangsreël begint as „Nieuwe Minnaars-Klacht". Hy het verskyn in Ons Klyntji III, bl. 52 as ,,'n Oue Hollands lied" met die tietel „Klaaglied fan 'n Minnaar", ingestuur deur A. J. Boshoff Jr. van Jacobsdal, O.V.S., en vry gevolg deur O. K. In die Hollandse liedboekies kon ek hom nie trugvind nie, trouens, liedere van sy soort is daar uiters seldsaam.
Klaaglied van 'n Minnaar. 1. Ag, my skoonste, my beminde, Al te dierbaar was jy mees. Sal ek jou ooit weder vinde, As 't die beste wil mog wees?
*) In Thirsis Minnewit, beslaande in een Versameling der Mooiste Minne-Zangen en Voysen. Te Amsterdam by Barent Koene, Boekdrukker op de Lindegracht, 1775. Twede deel, bl. 29-30.
Ook met die tietel Een nieuw Lied (op een aangename wys) in De Gelukkige Visser of Amsterdamsche losbol zingende de nieuwste liederen, ens.



274
2. By my broeders en my vrinde Soek ek tevergeefs na troos; Troos kan ek vir my nie vinde
Uit g'n Noord, Suid, Wes of Oos.
3. Ag, my oge swem in trane! Waar is my nog troos bereid? Kyk ek op my lewesbane, Dis 'n reis na d' ewigheid.
4. Jy wou my jou hart verpande, Waarom het jy my verlaat,
En vergeet die liefdebande? Wat sal droefheid my nou baat?
5. O! my smart is onafmeetlik, Daarom treur 'k solang ek leef; Want jy bly my onvergeetlik, Daar my hart jou steeds aankleef.
6. Ag! hoe bitter is die lewe! Eensaam sug ek en alleen, As die Heer my nou begewe, Ag, waar vlug ek, sondaar, heen?
7. i) Op dees dag werd ek verbonde,
Weg was alle pyn en smart,
Ek had my geluk gevonde
Aan 'n jong en deugdsaam hart.
8. Sy, ontrou, het my verlate;
'k Wou eens trag haar te vergeet, 'k Wou probeer om haar te hate, Tot versagting van my leed.
*) Dit is wel opmerkenswaardig, dat die lied, soos hy in die volksmond leef, hier pas begint. Dit was in die Middelveld al die geval lank voor hy in O.K. verskyn het, en, blykens 'n variant uit Petrusburg, is dit teenwoordig nog in die vorm wat die liedjie daar het. Ook 'n versie uit Suid-Wes-Afrika (Bruidslied) is in hoofdsaak hieraan gelyk. Van die volledige lied soos in O.K. kon ek geen enkele variant ontdek. Die lied is populêr dan ook bekend as „Op dees dag werd ik gebonden". Die volgende is 'n lesing uit Heilbron; by die versies uit Petrusburg en S.-W.-Afrika ontbreek Koepl. 3 en 4: —



275
9. Maar as 'k dink aan my beminde, Weg is al my haat dan weer! Mag ek haar eens weder vinde, 'k Kniel as skuldenaar voor haar neer.
10. Sal dit nimmermeer gebeure, Dat ek haar ooit meer ontmoet? Sal ek tot my dood toe treure? Niks te wete is my goed.
11. Dis my lot, dit moet so wese! Dis my lot, dit moet so syn! Mog my smart dan nooit genese; 'k Soek vertroosting in my pyn.
12. Vaar dan wel, my teer beminde! Vaar dan wel, my aardse skat! Vaar dan wel, my sielsvriendinne! Vaar dan wel, al wat ek had.
1. Op dees dag werd ik ver¬
bonden.
Weg, O mens, met al u smart! Nu1) heb ik myn geluk
gevonden, Aan een jong en deugsaam hart.
2. Een ontrou heb ek verlaten, Die my niet opreg bemin(t), Maar een ander heb ik
uitverkoren, Aan wien ik my tans verbind.
3. Als ik gedenk aan myn
beminde, Ag wat lot betref myn siel! Mog ik haar eens weer
ontmoeten, En eens weder by haar syn.
4. Ag myn mooiste, myn
beminde! Bruine oog en vale haar! Als de dood ons niet moog
scheiden, Sal wy juigen by elkaar
5. Is myn tyd nog nooit
gekomer
So heeft ik haar nog nooit ontmoe Heeft de dood haar weg
genomer Niets te wens (en), het is my goe
6. Het is myn lot het moet so
weze:
Het is myn lot en het sal so syi
Het is myn lot, wie kan da: tegen stryder Al myn hoop is op haar allee
7. Vaar dan wel, myn teer
bemindt
Vaar dan wel, myn aardse scha
Vaar dan wel myn siels-
verbondei Want van u scheid ik met smar



276
'n Vaarwellied is verder ook „Die Treurende Minnaar" in Ons Klyntji II, onder „Oue Afrikaanse Liidjiis" op bl. 189-190 afgedruk. Die insender was B. H. S. van Bethlehem, O.V.S. Variante van hierdie lied, wat vandag nog uit die volksmond kon opgeteken word, een uit Natal en een uit Zeerust, Transvaal, vang aan met „Meisie lief, my teer beminde" teenoor die „Kittie lief" van Ons Klyntji.
Die Treu
1. Kittie lief, my teer beminde, Na wie my hart met smart
verlang, Sou ek nie jou liefde singe, Waaraan heel my siele hang?
2. Tans van jou so wreed
geskeie,
Hoor jou treurend minnaars lied;
Ag, wat laat die liefde lye! Tog beklaag 'k my liefde niet.
3. Blonde hare, bloue oge, Mooiste wat die aarde draag! Nooit sal ik u weerga vinde, Wat my hart so seer behaag.
4. Nimmer sal ek jou vergete, Solank ek nog adem heef. Troos jou met die soet
gewete, Dat 'n minnaar vir jou leef.
5. Maar wat sou die min my
bate?
Treure is my lot en deel, Om myn enigs(t) uitver-
koorne, Om my kosbaars(f) siels-
juweel.
Minnaar.
6. Eensaam is my nou die lewe, Ver van die my hart deurdring;
Tog sal ek jou nooit vergete, Kittie, wie ek tans besing.
7. My sou dit die bes(f)
gewees hê (het) Had ek jou nooit hier ontmoet, Dan sou 'k nie so bitter ly nie:
O! kyk wat die liefde doet!
8. Kyk hoe vrolik bloei
die Lente, Strooi met blomme bos èn dal;
Maar wat geef my al die
skoonheid, Daar niks my bekore sal.
10. Vaarwel, Kittie,1) leef
gelukkig! Dis my diepste hartewens, Want ons lot is afgebaken, Deur die Heer, nie deur die mens.
*) Liefste (Zeerust), Vriendin (Natal).



277
Nog 'n „Oue Hollandse Liid", ingestuur deur J. W. Muller en vertaal en bewerk deur O. K., kom hom by hierdie reeks voeg. Die tietel, „Vaarwel", spreek ai vir homself. Variante, wat ek uit die Oranje Vrystaat en Natal kon versamei, stem vrywel met die teks van Ons Klyntji ooreen, sodat dit wel die vraag is of die redakteur nie beter sou gedaan het nie, as hy dit as 'n ou Afrikaanse lied aangemeld het. Ook van hierdie lied kon ek in Holland g'n enkele spoor ontdek.
Vaarwel.1)
. Vaarwel, my eie soetlief I 'k Gaan ver ver hiervandaan. Betreur my nie, my soetlief! Dat ek so ver moet gaan.1)
2. Ek sal jou nooit, nee nooit
vergeet;*) En bly my soetlief trou: Waar ek op aard ook swerve mag,
Dink ek tog steeds aan jou.
3. My hart klop vir my soetlief, My tong kan noueliks spreek: Ek sien jou traantjies droewig
rol,
Dit laat my hart ook breek.4)
4. Hoe swaar dit val jou te
verlaat, Ek kan dit nooit vertel. Vaarwel my eie soetlief! Tienduisendmaal vaarwel!
5. Moet ons hier skeide, hartslief!
Met trane van verdriet; Ek hoop jou nogmaals weer te sien, Ag, soetlief, ween so niet!
6. Nou swerf ek eensaam rond
op aard So ver van vriend of maag, En sonder hulp of steun of troos,
Ek moet my lot beklaag.
7. Met trane moet ek slape gaan, Wanneer die lig verdwyn; Met suchte uit mij bed opstaan, Wanneer die lig verskyn.
8. Dit moet so wees, dit sal so
syn;
'k Sal in my lot berus:
So vaar dan wel, my soetelief,
Net nog een afscheidskus!5)
*) Spelling deur my verander.
*) Var. Als ik is weggegaan (Ladybrand en Petrusburg). *) vergeten (L. en P.).
4) Sy (jullie) maak my(n) hart so week (P. en L.) Het maakt „ „ „ „ (Natal).
") Koepl. 8 ontbr. by L. en N.



Om al die volksliedere, van bekende sowel as onbekende oorsprong, wat in hierdie trant gemaak is, hier mee te deel, is 'n onbegonne taak. Ek volstaan met die lied Vaarwel, wat in 1897 in Ons Klyntji bo die naam „J. Blommerus, Caledon, Napiir" verskyn het. Dit mag wel as apoteose van hierdie soort liedere geld.
Vaarwel.
1. Die woord „vaarwel" is pynlik, Die skeiding self nog meer. Vaarwel, myn seer geliefde! Vaarwel, ek klaag nie meer.
2. Jy was my altyd vriendlik, Jou liefde warm en rein; Maar ag hoe eedier liefde, Hoe meer doet skeiding pyn.
3. Ek is nie meer die uwe, Jy is nie meer die myn'; Jy het my hart verbrysel Deur 'n anders deel te syn.
4. Jy het my eens getroetel, Nou is jy ontrou;
Nooit kan ek jou weer gelowe, Nooit op jou woord vertrou.
5. Maar 'k wens jou als ten beste, Ja, alles na jou hart;
Al is myn pad ook donker, En smelt myn siel van smart.
6. Jy was gelyk 'n rosie Wat haas moet ope gaan; Jy was gelyk 'n lelie, Wat tussen dorings staan.
7. Jou pad was vol van rose, Met lelies ryk besaai;
Jou pad was vol van blomme Wat haas word afgemaai.
8. Maar sien ons nooit malkander Weer in die aardse dal, Dan hoop ek op een weersien, Waar niks ons skyde sal.
Van sy soort het „Die woord vaarwel is pynlik", om sy populêre tietel te noem, seker een van die bekendste in SuidAfrika geword. Daar is noueliks 'n hoekie van ons land vanwaar hy op aanvraag nie toegestuur word nie, heel dikwels met kleine afwykinge in die teks, wat bewys dat ons hier met 'n afskrif uit boeke nie te doen het nie. Van waar hierdie populariteit? Vra 'n mens jou af. Die lieders so pas behandel gee al gedeeltelik die antwoord op hierdie vraag. Die lied het agter hom 'n tradiesie gehad; hy was een in 'n hele reeks bestaande liedere, almal met 'n soortgelike inhoud en 'n soortgelyke sentiment. Hoe sterk hierdie tradiesie was, dit



279
bewys ook nog ander oorspronklike liedere uit Ons Klyntji *); dat hy wel verder as die neëntiger jare trugreik, daarvan het ons enkele aanduidinge uit 1882; want, immers, 'n mjnnelied in dieselfde trant as „Vaarwel" moes die Afscheidslied gewees het, waarvan van Breemen in hierdie jaar die eerste vers in sy boek aanhaal:
„Ziet wij scheiden van elkander, Hier op dezen aardschen dal, En wie weet of ons elkander, Ooit op aarde weêrzien zal?" *)
Die Vreemdelingen-lied, „een van langen adem", waarvan van B. ook 'n vers siteer, berus op 'n Nederlandse origineel:
Afr.
Ver van Maria rondgedreven, Zijt gij mij een wildernis! Och, ik wou wel heel mijn leven Bij mijn lieve Maria zijn.
Ndl.
Ver van Robro, sombre dreven Zijt gij mij een wildernis! Och, ik wou wel heel mijn leven Bij mijn Robro willen zijn.1)
Dit was op 'n dansparty, waar die skrywer met die liedjies kennis gemaak het. Hierby hoort dan nog 'n derde, Sou ek dan my lewensdae, Slyte sonder een vriendin?, waarvan ons eweëens 'n vers te sien kry:
„Zou ik dan mijn levensdagen Slijten zonder een vriendin? Neen, ik wil mijn hart opdragen Aan een juffrouw die ik min."
Dit word volgens v. B. „door nog een tiental dergelijke gevolgd; by Boshoff en du Plessis, die dieselfde liedjie na mondelinge oorlewering uit die N.-O.-Vrystaat uitgegee het, tel dit maar vyf koeplette.2) Dit is volgens hulle 'n „koudleiliedjie", iets wat klop met die meedelinge van van Breemen. Ons het hier ook weer 'n afskeidslied van die egste soort; die derde vers bewys dit al:
*) Schetsen en Beelden uit Zuid-Ajrika, bl. 28. *) Afrikaanse Minneliedjies bl. 77.



i
280
„Hê tog met my medelyde, Wees nie doof vir my geklag, Want nou moet ek van jou skeide, En nooit meer by jou kome mag."1)
Dat ons late sentimentele minneliedjies op ouere modelle berus, denk ek, is na bowestaande uiteensetting nou vrywel duidelik. Daar res ons nog die vraag te beantwoorde, waar ons die ouere liedere vandaan kry. Van twee, die versie by van Breemen mee inbegrepe, het ons al gesien, dat hulle op Hollandse liedere berus. Dit is egter opmerklik dat juis daar, waar een van hierdie twee liedere in 'n nie-sentimentele rigting uitgaat, die Afrikaanse versie sig van hom afskei. Van al die ander liedere van hierdie soort, wat by ons as „Ou Hollands" aangetekend staan, is dit my nie geluk om ook maar 'n enkele in Nederlandse liedboeke en liederversamelinge trug te vind nie. Wat nog meer is, iiedere in hierdie trant en in hierdie gees is so seldsaam in die Hollandse liedboekies, dat die enkele, wat daar nog enigsins 'n gelykenis op vertoon, 'n mens as ware oases in die woestyn aandoen. As ons „oue Hollandse" sentimentele minneliedjies inderdaad Hollands is, dan sal hulle m.i. liedere wees, wat in Nederland ontstaan het, maar waarvoor die Iewensvoorwaardes onder 'n nugter volk vir hulle voortbestaan ongunstig was. In Suid-Afrika het hulle dan welig getier, en die modelle vir nog meer van dieselfde slag gevorm. Die feit, dat hierdie liedjies in die Nederlandse liedboeke nie trug te vinde is nie, skyn my die bewys te lewer dat, as hulle wel in Holland bestaan het, hulle oorspronklik maar weinig in getal sal gewees het, en dat van meer as een vir Hollands aangesiende liedjie, Suid-Afrika waarskynlik die plaas van herkoms is. Is hierdie gevolgtrekking juis, dan pleit dit sterk teen wat Boshoff en du Plessis „die nugter Afrikaanse liefdesopvatting" noem*), iets wat trouens die popu-
1) Afrikaanse Minneliedjies, bl. 77.
*) Afrikaanse Minneliedjies, bis. 53; verder bis. 24—30; 63, 71.
280



281
lariteit en die getal van sulke liedere onder ons volk op sigself ook al doen.
Dit is baiemaal slegs in 'n fragmentariese staat dat ons nog ons ou liedjies trugvind. Die plek wat hulle moes inruim in die sitkamers van die gemoderniseerde kringe van ons volk, werd sonder genade deur die Engelse „song" beset; die Afrikaner volkslied, „beland... in die grenswêreld van die beskawing", moes afsterf en verdwyn. 'n Gedeeltelike eerherstel het plaas gevind, toe ook ons taal later uit die kombuis uit, waarheen hy truggedronge was, weer eens in die salons van die aansienlike mog verskyn. Dit moet egter erken word dat hierdie rehabilitasie in meer as een opsig slegs ogenskynlik was; die salonvolksliedjies van vandaag is, op enige weinge uitsonderinge na, nie liedere uit die oue doos nie, maar bewerkinge van vreemde, en met name, Engelse originele. Die Engelse lied het inderdaad ons huise binnengekom om daar te bly, al is dit dan soms ook wel in 'n Afrikaanse gedaante.
Die eerste van die liedjies wat hier vir 'n behandeling in aanmerking kom, is toevallig nie 'n Engelse nie, wat egter geensins wil sê, dat hy nie deur middel van die Engelse musiekwêreld tot ons kan gekom het nie. Dit was nl. 'n Keulse volkslied wat die geluk gehad het om van die grote Brahms 'n begeleiding te kry. So geadeld is dit die wêreld in, en het dit ongetwyfeld sy weg ook na ons suiderstrande gevind, waar 'n onbekende Afrikaner iets nuuts daarvan gemaak het. Die pasgeborene het spoedig ook in die orige Dietsprekende geweste bekend geraak, en miskien selfs beroemder geword as die oue, al het hy g'n Brahms gehad om direk oor hom getuie te staan nie.
Naas die Keulse liedjie is my ook nog 'n Limburgse, „Moder ich mot en dink höbbe" '), bekend. Die Afrikaanse'staan egter nader aan die eersgenoemde.
!) In 7 Daghet, Bk V, bl. 134.



282
Och, Moder, ich well eu Dtnghanl (Kölnisch.) 1.
Och Mod'r, ich well en Ding hanl
„Wat för en Ding, ming
Hetzenskind?" en Ding, en Ding! „Wells de dann e Pöppchen
han?"
Na, Moder, na! Ehr sitt kein gode Moder, Ehr kunnt dat Ding nit rode! Wat dat Kind för 'n Ding well han,
Ding-der-ling-ding-ding. 2.
Och Mod'r, ich well en Ding han!
„Wat för en Ding, ming
Hetzenskind?" en Ding, en Ding! „Wells de dann e Ringelchen han?"
NS, Moder, na! Ehr sitt kein gode Moder, Ehr kunnt dat Ding nit rode! Wat dat Kind för 'n Ding well han,
Ding-der-ling-ding-ding. 3.
Och Mod'r, ich well en Ding . han!
„Wat för en Ding, ming
Hetzenskind?" en Ding, en Ding! „Wells de dann e Kleidchen han?"
Na, Moder, na! Ehr sitt kein gode Moder, Ehr kunnt dat Ding nit rode! Wat dat Kind för 'n Ding well han,
Ding-der-ling-ding-ding.
Mama, 'k wil 'n man hê! (Afrikaans.)
Mama, 'k wil 'n man hê! Watter man, my liewe kind? Wil jy dan 'n Fransman hê? Nee, mama, nee! 'n Franseman die wil ik nie, Want „parlez-vous" versta ik nie.
Dit is my plesier
Met die Boer-jongkêrels hier.
2.
Mama, 'k wil 'n man hê! Watter man, my liewe kind? Wil jy dan 'n Hollander hê? Nee, mama, nee! 'n Hollander, die wil ik nie, Want God vervloek dit kan ik nie.
Dit is my plesier
Met die Boer-jongkêrels hier.
3.
Mama, 'k wil 'n man hê! Watter man, my liewe kind? Wil jy dan 'n Duister hê? Nee, mama, nee! 'n Duisterman, die wil ik nie, Want Schweinefleisch dat lus ik nie.
Dit is my plesier
Met die Boer-jongkêrels hier.



283
4.i
Och Mod'r, ich well en Ding han!
„Wat för en Ding, ming
Hetzenskind?" en Ding, en Ding! „Wells de dann ene Mann
han?"
Jo, Moder, Jo!
Mama, 'k wil 'n man hê!
Watter man, my liewe kind?
Wil jy dan 'n Boer soms hê?
Ja, mama, ja!
'n Boereman, die wil ik hê,
In 'n Boer syn arme wil ik lê.
Dit is my plesier
Met die Boer-jongkêrels hier.
4.
Ehr sitt en gode Moder,
Ehr kunnt dat Ding wahl rode!
Wat dat Kind för 'n Ding well
(H. A. Liederbundel, verz. door Dr. N. Mansvelt, bis. 144.) »)
han
Ding-der-ling-ding-ding.
(„Och Moder, ich well en Ding han", Deutsches Volkslied mit Klavier Begleitung
van Johannes Brahms. Leiden, Joh. J. Eggers Muziekhandel.)
In die Middelveld was die Afrikaanse liedjie in vroeër jare bekend as „Moeder, ek wil 'n man hê". Sy teks het kleine afwykinge vertoon van die by Dr. Mansvelt; so het o.a. gelui: r. 2, „Wat se man my liewe kind?" en koepl. 2, r. 6, „Godverdom dit ken ek nie". Ook in sy melodie het hierdie redaksie nader gestaan aan die van Brahms, as die tans offisiële.
Na die 3e vers teken Dr. Mansvelt by sy versie aan: „Koepletten verder „ad libitum" met Chinezen, Turken, Kaffers, ens." Dit was ook die geval by die ou Middelveldse lied; as voorbeelde hiervan haal ek aan twee versies uit Petrusburg:
2. — Mama ek wil 'n man hê! 2. — Mama ek wil 'n man hê!
— Wat se man my liewe — Wat se man, my liewe
*) Ook die getal van die koeplette, vier by die Keulse sowel as die Afrikaanse lesing, pleit vir die veronderstelling, dat die teks van Brahms die Afrikaanse digter tot model gedien het.
J) Die spelling deur my gewysig.
kind?
Wil jy dan 'n Boesman hê? — Nee, mama, nee!
Wil jy dan 'n Kaffer hê? — Nee, mama, nee!
kind?
19



284
'n Boesman dit wil ek nie, Want uintjies grou dit kan ek nie, ens.
Kaffertaai dit ken ek nie,*) Knopkierie slaan dit wil ek nie, ens.
In plaas van reël 6 word daar by die 2e vers ook nog gebruik: „Mieliepap dit eet ek nie", of „Stertriem dra dit wil ek nie". Op die vraag, „Wil jy dan 'n Zoeloe hê", antwoord 'n Zastronse versie: „Luise knip dit wil ek nie". 'n Albertiniaanse lesing weier die Kaffer op dieselfde wyse as die Petrusburgse met „kierie slaan"; die 5e en 6e reëls van die versies wat hierop volg lui dan nog: —
1. „Boesmanstaai die ken ek nie, öespringde mielies vreet ek nie". 2. „Engelse taal dat ken ek nie, Rooi vleis') vreet dat wil ek nie." Selfs die Boer word afgewys: „Boeretaal die ken ek nie, Ploeg en saai dit wil ek nie".
Dit is die vorm van die lied self wat uitbreiding in die hand werk; uitbreiding het by die Limburgse liedjie plaas gevind, en seker ook soms by die Keulse.
Die onderwerp, „Mama, ek wil 'n man hê", vorm 'n komiese motief wat in talryke lidere en in meer as een vorm aangewend is.8) Met onverbloemde realisme kan so'n situasie tussen moeder en dogter soms uitgewerk word.
Die mees algemene tiepe is die waar die dogter direk met die deur in die huis val.
Moeder, ik wil hebben een man, Wel, mijn dochter gij zijt te jong, Warme garnars4), smorij. — Warme garnars, smorij! —
Die mij den kost wel winnen kan. Gij moet nog wachten een jaar Warme garnars, smorij. rond.
*) Dit was bes moontlik die oorspronklike 6e reël en is na die plek van die 5e opgeskuif toe daar vir die 6e 'n meer sprekende variant gevonde was.
s) „Rou vleis" (Middelveld).
») Vgl. Bols: Honderd oude Vlaemsche Liederen, bl. 182; De Vrolijke Kramer, ens. bl. 11, Vaderlandsliederen (Univ. Bibl. Amst. Nr. 202 F. 13): „Het Manzieke Meisje".
*) D.i. „garnale".
Warme garnars, smorij.



285
Moeder, ik ben oud genoeg,
— Warme garnars, smorij! — Mijn Jan is knap en wel beproefd. Warme garnars, smorij!1)
By 'n lied soos hierdie weet ons direk by die begin al waar dit om gaan, maar by die Keulse en Limburgse liedjies lê die aantreklikheid juis daarin, dat die kwessie van die man, soos die neusie van die salm, tot die einde bewaar word. Dieselfde motief is ook in 'n bekende 'Nederlandse lied aangewend: hier, deur die algemeen vrouelike swak vir die heer der skepping ook by die kweseltjie in 'n komiese lig te plaas.
„Zeg, kwezelken, wilde gij dansen? „Ik zal u geven een ei.
— „Wel neen ik," zei dat kwezelken, Van dansen ben ik vrij.
Ref.'k En kan niet dansen, 'k En mag niet dansen, Dansen is in onze regel niet; Bagijntjes en kwezelkens dansen niet."
Ook 'n „koe" en 'n „peerd" is nie genoeg om haar tot vonkele te breng nie. Maar dan: —
„Zeg, kwezelken, wilde gij dansen? „Ik zal u geven een man."
— „Wel ja ik," zei dat kwezelken, 'k Zal dansen al wat ik kan;
Ik kan wel dansen,
Ik mag wel dansen,
Dansen is onze regel wel;
Bagijntjes en kwezelkens dansen wel."
(Hollands-Afrikaanse Liederbundel, verz. door Dr. N. Mansvelt — bl. 116—7)2)
«) De Coussemaker, Nr. 73, bl. 270: „Warme garnars", ook meegedeel deur F. v. Duyse II bl. 932; vgl. verder Snellaert, Oude en nieuwe Liedjes, Gent, 1864, bl. 89; Kalff, Het Lied in de M. E., bl. 430.
2) Uit Hoffmann von F., Horae Belgicae.
Vgl. ook Willems: Oude VI. Idr. 1849, bl. 290 en 546; F. van Duyse II, bl. 1194 v.v.; v. Vloten, bl. 150, Hildebrand, Camera Obscura, 3de uitg. 1852, bl. 84, Erk u. Böhme II, bl. 744.



286
In sy bewerking van die Keulse lied het die Afrikaanse digter met die eerste reël al dadelik die „man" ingevoer, en die probleem ter oplossing oorgedra op sy nasionaliteit. Op die wyse het hy die middelweg bewandel tussen die twee tiepe hierbo aangedui, 'n manoeuvre waarmee hy die voordele van die een sowel as die ander in sy lied verenig het: 'n dadelik pakkende inset en 'n algemeen toegejuigte ontknoping.
'n Gebrek mag dit miskien wel heet, dat die digter met die refreinagtige slot by ieder koepiet die kat wat al te gou uit die mou laat kom. Bes moontlik was dit egter g'n estetiese oorweginge wat aan die digter die vorm van sy lied gedikteer het nie, maar sy omgewing, die kosmopolietiese maatskappy van ons land, waar verteenwoordigers van alle rasse daeliks meng sonder ewewel hulleself, soos in 'n Europese stad, onder die massa te verlies. So, uit die onmiddellike omgewing, word 'n volkslied gebore.
Nog populêrder, in die sitkamer en op die vlakte, as „Mama, ek wil 'n man hê" is „Sarie Maree" 'n lied, wat gewoonlik aangesien word vir 'n rasegte Afrikaanse produk, maar nietemin Engels van afkoms is. *) In Suid-Afrika kan die oorspronklike lied bekend geraak het deur middel van The Scottish Studente Song Book, waar hy op bl. 312 voorkom. Afr. Eng.
Sarie 'Maree. 2) EUie Rhee*
l.My Sarie Maree is so ver l.Sweet Ellie Rhee, so dear
van my hart, to me,
Maar ek hoop om haar Is lost for ever more;
weer te sien; *) Our home was down in
Sy het in die wyk van die Tennessee
Mooirivier gewoon. Before dis cruel war.
Nog voordat die oorlog Ref. Den carry me back to
het begin. Tennessee,
J) Hierop is my aandag vriendelik gevestig deur Mej. E. J. Bosman van Kaapstad.
2) Var. Sarie Marais. So o.a. Fauresmith: My Sarie Marais is nou weg van my af — En nooit sal ek haar weer sien.
*) Vgl. by PB. II Sarie Maree is nou weg van my sy, — Om haar nooit weer trug te sien.



287
Ref. O, bring my trug na die
ou Transvaal,x) Daar waar my Sarie woon, Daar onder in die mielies by die geel doringboom2) Daar woon my Sarie Maree.
(bis)
2. (?) Verlossing het gekom en
die huistoegaan was daar, Trug na die ou Transvaal; My liefelingspersoons) sal
seker ook daar wees Om my te verwelkom met
'n soen. *)
3. Altyd was ek bang dat die
kakies my sou vang, En ver oor die seewater B) stuur;
Toe vlug ek na die kant van die Upington se sand, °) Daar onder langs die Grootrivier.
(4. Want die Kakies is mos nes 'n krokodellepes, Hulle sleep jou sommer
seewater toe, Hulle smyt jou op 'n skip vir 'n lange, lange „trip" Die duiwel weet waarnatoe.)7)
Die verhouding van die twee liedere tot elkaar is in 'n oogopslag duidelik. Die twee eerste verse klop reël vir reël, wat *) Ver. Ou Vrystaat.
') Var. geel koringland, koringvelde, (geel doringboom), groen doringboom (vgl. die Engels). ') Haar lieflike persoon.
4) Met 'n kus te beloon, te groet, te onthaal, te ontmoet. B) Oor die see weg stuur; Oor die groot see, groot vlei, groot water stuur.
6) Nou sit ek in die kamp, — In (ou) Upington se kamp.
7) Hierdie koepiet werd in 1919 deur 'n Afrikaner, die liewers ongenoem wil bly, op 'n outo tussen Kenhardt en Kakamas bygedig, en skyn al vrywel die hele land deur bekend.
Back where I long to be, Among de fields of
yellow corn; To my darling Ellie
Rhee. (bis)
2. Oh why did I from day to day, Keep wishing to be free, And from my massa run away, And Ieave my Ellie Rhee?
3. Dey said dat I would soon be free And happy ali de day, But if dey take me back again, 1*11 nebber run away.
4. De war is over now at last, De colour'd race is free; Dat good time comin' on so fast
I'se waiting for to see.



288
die Afirkaanse koepiet egter nie belet het om 'n enscènering „nae's Landts gheleghenheyt" te kry nie. Hierdie vers is miskien in die Boereoorlog ontstaan. „Verlossing het gekom ens." tree dikwels as laaste koepiet op. Dit vertoon egter 'n verre gelykenis op koepiet 4 van die Engelse lied, en staan volgens enkele lesinge op hierdie plek, terwyl andere, tweestrofige variante, vers 3 en 4 nie ken nie. Opvallend is ook, dat hy dieselfde rymlose, om nie te sê kunstelose, vorm het as koepiet 1, en so daarmee een lyn trek teenoor die laaste twee verse. Is dus 2 hier wel op sy plaas, dan sal hy saam met, of kort na 1 in die Boereoorlog kan ontstaan wees. Wat Boshoff en du Plessis1) van koeplette 2 en 3 sê is dan hier slegs op 3 2) van toepassing, nl. dat dit tydens die Rebellie van 1914—'15 deur die weigeraars („shirkers"), wat op Upington geïnterneer werd, spontaan onder die invloed van die eerste koepiet gemaak is.
Die wysie, soos ek dit gewoonlik gehoor het, verskil enigsins van die by Boshoff en du Plessis:
Sarie Maree is so ver van mu hart, Maar ek hoop "om haar weer fce
^ j i j J. ^ -' i- A jv j> $
sien; Sy het in die wyk van olie Mooi - rivier gewoon, Nog
j i j j j r *
1j /•/ iJfif^
voor-dat die oorloq het be-qin. O, brl
1119 my trug na die
j* } J £
-t
5
ou Transvaal. Daar waar my 5a-rie woon. Daar; on-der by die mie¬
lies en die geel doring-boom. En daar woon my Sarie Ma-ree.
*) Afrikaanse 'Minneliedjies, bl. 158.
s) Vgl. 'n variant, waarom was ek so sleg dat die Kakies my vang, — En my oor die see-water stuur? Nou sit ek in die kamp, in Bermuda se kamp — Tussen die Kakies en die doringdrade.



289
Is miskien Gertjie, so tiepies Afrikaans as dit daar uitsien, per slot van saak ook maar 'n bewerking van 'n vreemde — Engelse — lied? Ek weet dit nie, maar ek vrees dat ons dit op 'n goeie dag ook nog sal moet erken. Die liedjie is een van ons bekendste, en het voor die Boereoorlog al bestaan.
Gertji.
1. (Hij) „Wanner kom ons troudag, Gerij? (2 maal)
Hoe's dit dat so stil met jou? Ons is so lank verloof al Gertji (2 maal) Dit is tijd dat ons gaat trouw. Refrein:
Gloo' toch, Gertji, ik sal nooit ni (2 maal) Nog langer aan jou sleeptouw blij' ni. (2 maal) Jij denk miskien: ik kan ni dood ni (2 maal) Maar mij jare gaat voorbij.
2. (Zij) 'k Hoor, jij is verliefd op Sari; (2 maal)
Maar die pret moet jij laat staan! Pas maar op voor Pieter en Dani (2 maal) Hul is kèrls, wat so maar slaan. Refrein.
3. (Hij) Jij weet, as ons Zondags kuier, (2 maal)
Agter om di kop voorbij, Dan zeg ik: Nonni, Iich jou sluier; (2 maal) Kom en geef 'n soen ver mij. Refrein.
4. (Zij) Janni, al di soentjes help ni; (2 maal)
Kijk ver Pieter en ver Griet;
Vandaag wil hul mekaar ni hê ni: (2 maal)
Al di soentjes is ver niet.
Refrein.
6. (Zij) Ons moet dan di pret maar staan laat, (2 maal) Ons moet maar di soen' laat blij; Ik sal mijn ei'e pad dan krij' maar; (2 maal) En jij kan naar Sari vrij.
Refrein.
(Hollands-Afrikaanse Liederbundel, verzameld door Dr. N. Mansvelt, 134—135.)



290
„Het 5e koepiet", sê Dr. Mansvelt, „bevattende de woorden door Janni gesproken, ontbreekt."')
Tot so'n slotsom kom mens wanneer mens streng formeel die koeplette tussen die twee sprekers beurt om beurt wil verdeel. Let mens egter op die samehang tussen die laaste twee strofe, dan word die bestaan van 'n hipotetiese vyfde vers vry twyfelagtig. Vers 6 is immers die antwoord op vers 3, en die motivering vir hierdie antwoord is vers 4, wat die vorm neem van 'n konkrete voorbeeld ten bewyse dat, waar die liefde ontbreek, soentjies alleen die saak nie regmaak nie. Met die onderlinge verband tussen die laaste drie verse is alles dus in die haak; die jongkêrel spreek koepiet 3 en die meisie 4 en 6. Die veronderstelling, dat daar nog 'n 5e vers bestaan het, is ongemotiveerd, behalwe in soverre dat dit die lied 'n meer simmetriese bou sou verseker het. Hierdie siinmetrie moet egter op heeltemaal 'n ander manier verkry word. Maak ons, aan die hand van 'n variant uit Zastron o.a. 'n klein emendasie in die teks van Dr. Mansvelt, en lees ons in vers 4 „Gertji" i.p.v. „Janni", dan is die hele moeilikheid opgelos. Die lied gaan daar nou anders uitsien. In vers 1 en 2 spreek die meisie haar vryer, Gertjie, aan. Die ontwykende van sy antwoord in 3 laat haar onmiddellik tót 'n besluit kom. Hierdie besluit deel sy mee in 4 en 6 (5). Die lied kry dan hierdie vorm !): — Gertjie.
(Musiek soos by Dr. Mansvelt.) (Sy) 1. Wanneer kom ons trou-dag Gertjie, Gertjie? Hoe's dit dan so stil met jou? Ons is so8) lang verloof al, Gertjie, Gertjie, Dit is tyd dat ons gaan' trou. Ref. Glo tog, Gertjie, ek sal nooit nie, nooit nie, Nog langer aan jou sleeptou bly nie, bly nie. Jy dink miskien ek4) kan nie dood nie, dood nie, Maar my4) jare gaan verby. !) Vgl. hieroor BP. II bl. 93 v.
2) Ek deel meteen die teks mee soos ek die gewoonlik gehoor het. ») Var. al. *) Ons.



291
2. Ek hoor jy is verlief op Sarie (2 maal) Maar die pret moet jy laat staan I Pas op vir Pieter en vir Danie1) (2 maal) Hul is kérels, wat somaar slaan.
(Hy) 3. Jy weet mos as ons Sondags kuier (2 maal) Agter om die kop verby, Dan sê ek: Nonnie, lig jou sluier (2 maal) Kom en gee 'n soen vir my.2)
(Sy) 4. Gertjie, al die soentjies help nie; (2 maal) Kyk vir Pieter en vir Griet: Vandaag wil hul mekaar nie hê nie (2 maal) Al die soentjies is verniet.
5. Ons moet die pret laat staan maar (2 maal) Ons moet maar die soen laat bly; Ek sal my eie pad dan kry maar, (2 maal) En jy kan na Sarie vry.
Buite die raam van die indeling, by die behandeling van die liedere so ver gevolg, 'n indeling en groepering meer na geesverwantskap as na kronologie en herkoms, staan nog tal van liedjies, merendeels die komiese of grotteske kant uit. Ook hier skyn Engelse invloed oorwegend, vir so ver, ten minste, as hulle nie oorspronklik Afrikaans mag genoem word nie. So is o.a. die bekende Waar het jy daardie hoed gekry3), 'n bewerking na die Engelse „Where did you get that hat, Where did you get that tile?" 4) en Japie Olin(g), van die Ierse liedjie „Jerry O'Flynn". „Die arme Engelsman"5) sal ook wel op 'n Engelse origineel berus; party variante daarvan het nog 'n Engelse refrein:
O, little my side I do,6)
O, little my side I do,
O, little my side I,
For7) my side I,
Little my side I do.
*) Var. Dorie. ') Var. Dat ek kan 'n soentjie kry.
s) Tweemaal verskene in „Ons Klyntji": eers in Jrg. III, bl. 31 ên
4) Meedeling van die Heer L. Malan, Zastron.
5) Vgl. BP. II, bl. 110 v.
6) Var. My sida, mesida, my sidi. 7) Var. Fall. 8) Vgl. BP. II, 74.



292
Een ouden Jonkmanslied, van dieselfde genre as „Japie Olin" kan wel op 'n Nederlandse lied truggaan. Die aanhef, „Kom vriende, alle hier in d' rond, Kom hoor eens wat ek hier verkond", kom in Nederlandse liedboeke veelvuldig voorl); die lied self kon ek daar egter nie trugvind nie. Van die Wewenaarslied, „Ik ben 'n arme ou wewenaar / Van so skaars sestig jaar; / Ik voel my tog so eensaam / In die wêreld vol verdriet", met die koor
Daar's die jakkals en die ha(a)s En die muishond en die das En die vo(g)els in die wilkerboom; Die liewe kokkenyntjies,*) Die mooie liewe diertjies, Almal het maats, net ekke nie,
het ek ook die Engelse origineel aangetref in een van die „liedjiesboeke" wat ek tot my beskikking had.3)
As heel bekend dien hier ook nog genoem te word Ou Pompie of My oupa het 'n perd / Met 'n lange witte stert en Die Apie se bruilof, waarvan daar 'n korte lesing indertyd in Ons Klyntji (Okt. 1897) verskyn het, en 'n langere later in Die Brandwag. Tussen hierdie twee lesinge in word nog allerlei variasies in die mond van die volk aangetref.
Parallel met koddige liedere soos hierdie bestaan daar nog 'n talryke klas wat dikwels op weg na pieknieks en sportwedstryde gehoor word. In vorm staan hulle soms dig by die piekniekdanse. Hulle is eintlik die „koudleiliedjies" van die
*) So o.a. in Het Vermakelijke Vrouwen-Tuyntje, bl. 14: „Kom vrienden hier in 't ronden — Ik zal u wat verkonden". Soortgelike aanhewwe kom nog by meer Afrikaanse liedjies voor.
*) Gewoonlik aldus; maar soms ook die variant konyntjies.
*) Dit is interessant dat by hierdie Afrikaanse liedjies ook voorkom variante van enige verse uit „Die Sprinkaan en die droogte" (by F. W. Reitz, Twee en Sestig uitgesogte Afrikaanse gedigte, bl. 28 v. met die tietel „Die arme boer"), van 'n gedeelte waarvan Boshoff en du Plessis in Afrikaanse Minneliedjies, bl. 43, waarskynlik sonder hierdie lied te ken, ook 'n variant onder die tietel „Oom Willie" meedeel



293
piekniek. Die mees tieperende benaming vir hulle is miskien Wapadliedjies; dit herinner meteen aan die koor van een van die bekendste van hierdie klas: —
Hier wil ek nie bly nie.
1. Hier wil ek nie blij nie, Want hier is niks vir my nie, Huistoe wil ek nie gaan nie,
Want daar het ek niks laat staan nie.
2. Die wapad is my woning, Skulpad is my koning, Hier wil ek nie bly nie, Want hier is niks vir my nie.
3. So nader aan die Kolonie, So nader aan die ponie,
So verder van die Vaalrivier, So verder van my liewe dier.
Algemeen bekend is ook die volgende: — f.
Bobbejaan klim die berg.
(Zastron.)
j j- j- j j i j, ; ; j> j> r. js jv
Bob-be-jaan klim die berg, So haas tig en so lastig P Bob-be
jaan klim die terg,Om die meisies te ver-erg. Hoe-ra, vir die rooi nek
ke ! Moenie huil nie,Moenie treur me. Die Stel-Ien-bosch se boys kom
rf-pMIJj lip; j.»
veer.' Moenie huil nie, Moenie treur nie. Die Stel lenbosch se boys kom weer.'3'
*) Var.. Met sy sekelstert, met sy sekelstert (Worcester). *) Var. Boere
3) I.p.v. die laaste drie reëls (2e maal) Waarom huil julle weer? Waarom treur julle weer? Julle maak my hart so seer.
(Zastron.)



294
2.
'My vader was 'n Dopper.
My vader was 'n Dopper en 'n Dopper was hy; Sy pyp en sy twaksak die hang in sy sy. 'n Blesbok-vel broek, en 'n perdestert hoed, Die sy, die sy 'n Dopper so goed.
(Petrusburg.)
3.
Wie het vir jou die naam gegee
1. Wie het vir jou die naam gegee Van Generaal Bulier, Van Generaal Bulier, Van Generaal Bulier?
bis.
Ref. We're marching to Pretoria, Pretoria, Pretoria. We're marching to Pretoria, Pretoria rules the way.
2. Die een kant op en die ander kant af En daar lê die ding, O alla!
Daar lê die ding, O alla! Daar lê die.ding.
bis.
3. Donker kamer sonder kers
En daar lê die ding, O alla! ens.
Variante:
I. r. 4. Dit was vir 'n Dopper so goed. (Petrusburg.)
II. r. 3-4. 'n Perdestert hoed, en 'n jakkalsvel broek,
Dit was tog maar altyd vir 'n Dopper so goed.
(Petrussteyn.)
III. r. 4. Was vir 'n Dopper altyd tog so goed. (Buitfontein.)
IV. r. 4. Sy mes en sy vurk, die hang aan sy jurk. (Zastron).
V. Dit was, soos hulle sê, die ou Doppers se goed.
(Ladybrand.)
Var. 1. Een kant op en ander kant af — En daar lê die dinge (3 X) ens.
2. Bruidskoek sonder Iekkertjies — Daar lê die dinge, ens.
3. Donker kamer, ens.



295
4. My matras en jou kombers
En daar lê die ding, O alla! ens.
5. My wilde gans en jou wilde eend Die skreeu nie eners nie, ens.
(Zastron.)*)
Die refrein is hier 'n omwerking van die een by die lied Marching through Georgia1). Die eerste koepiet sal seker uit die Boereoorlog stam.
Uit dieselfde tyd dateer waarskynlik ook 'n ander lied, Die Kat. Algemeen is hy slegs in fragment bekend:
Die Kat.
J J J <l J 1
Maar die kat kom trug,Want hu wou nie lan-ger wag. Die
|fc ,1 ,1 J J' f\l }: J J J'l J J^E^
kat kom trug Net die vol - gen - de dag. Die kat kom trug,
fine
frjjj JIJ. ^jNJjjJn
Glo vip my dis waai*.'Die an -der-dag-mo-re was die kat veerdaar.
3f3
Hul - le sit hom op 'n skip, En kul stuur kom na Cey-Jon, Die
skip was ge-laai By die twaalf duisend ton Nie ver van die land.Daar
hel die skip gestrand. Al die ma - tro-se Kei ver-drink
Ref. Maar die kat kom trug, ens.
4. Jou matras, ens.
5. Dertig bottel brandewyn, ens.
6. Troumanel sonder broek, ens.
7. Die trou rok was van Duitse sis, ens.
!) Sien The Scottish Students' Song Book bis. 300-301.



29e
2.
Die boer die sweer toe blou Hy sal die kat dood skiet. Hy laai toe sy ou sanna Met kruit en dinamiet; Hy lê die kat toe voor, Die pad wat hy sou kom;
Die anderdagmóre was dit velletjies en beentjies... Ref. Maar die kat kom trug, ens.
In sy geheel skyn die lied so goed as onbekend onder ons volk. Ek haal hier as slot die enige lesing aan wat ek teëgekom het. Miskien berus die gedig ook op 'n Engelse origineel en staan dit op een lyn met sommige van die langere stukke, waarmee ek hierdie groep gemengde liedjies ingelei het.
Ou Wilson se Kat.
1. Ou Wilson het 'n kat Wat die ou nie wou verlaat; Hy het alles gep robeer Om die kat daar weg te keer, Selfs na die predikant gegaan Om raad van hom te kry; Die predikant die het gesê Die kat moet daar bly. Koor. Maar die kat kom trug
Op die hoenderhaan se rug; Die kat kom trug, Net die volgende dag; Die kat kom trug, Geloof my dit is waar! Die anderdagmóre was die kat weer daar.
2. Hulle sit hom op 'n skip En stuur hom na Ceylon; Die skip was gelaai Met twaalf duisend ton; Maar op die hoë water Begin die skip te sink, En al wat daarin was het die dag verdrink. Koor. Maar die kat, ens.



297
3. Hulle sit hom in 'n „baloon"; Die man neem dit aan
Die katjie te gaan gee
Vir die man in die maan; Die „baloon" het gebars
Met 'n geweldige skoot. Tien myl van die plek af lê die man morsdood. Koor. Maar die kat, ens.
4. Die ander man sweer blou, Hy sal die kat gaan skiet; Hy laai sy ou sanna
Met spykers en dinamiet; —
Gaan sit langs die paadjie,
Waar die kat langs moet loop; Nog 'n ander neukery, die derde man was dood. Koor. Maar die kat, ens.
5. Bind 'n klippie om sy nek En gooi hom in die rivier; Sit 'n seuntjie daarby
Dat die katjie nie kan pier. Nog die grootste grap Van Wilson se kat:
Die seuntjie versuip, hulle soek hom in die spruit. Koor. Maar die kat, ens.
6. Die kat sit op die stoep, Hy eet 'n stukkie kaas, Daar kom 'n Skotsman aan, Hy maak 'n groot geraas; Die katjie kyk verwonder, Hy veeg hom met sy poot,
Die Skot speel „Britannia", die kat skrik hom dood. Koor. Maar die kat, ens.
(Lindley.)



V. BESLUIT.
Tussen die lotgevalle van ons taal en die van ons volkspoësie heers daar 'n merkwaardige parallelisme. Albei word gekenmerk deur een en dieselfde verskynsel, namelik, die snelle verlies van elemente en karaktertrekke uit 'n v'roeër tydperk. By die taal is dit die verlore gaan en wysiging van woordvorme, wat veral die aandag trek; maar daarnaas val 'n verhes aan inhoud, aan woordeskat, 'n verlies in die breedte ook seer seker nie te miskenne nie.
Aan breedte het ook ons volkspoësie verloor. Liedere en ryme, ja hele genres soms, in die tyd, toe die verhuising na Suid-Afrika plaas gevind het, nog oral in die moederland bekend, is by ons spoorloos verdwene. Om die waarheid te sê, wat bewaar gebly het is oor die algemeen nie meer as maar enkele kleine reste van die oorvloed van vroeër.
Die vraag, hoeveel van hierdie voorvaderlike rykdom ooit werklik na ons kuste oorgedra is, sal natuurlik altyd onopgelos moet bly. 'n Skatting mag desnieteenstaande tog gewaag word, want per slot van saak, 'n benadering van die waarheid is in hierdie geval waarlik so 'n heksetoer nie as dit wel mag lyk nie.
Nou is dit, alles wel beskoud, 'n stelling, waarteen weinig in te brenge val, dat die volksliedereskat in Holland 'n veel kleinere is as die van die omringende volke. En, wat meer is, hierdie ongunstige verhouding dateer nie van vandag af nie. Volgens H. F. Wirth, Der Untergang des Niederlandischen Volksliedes, was in die XVIIe Eeu die meeste faktore al aanwesig, wat langsamerhand die lied verstik het; die roes was toe al reeds in die koringare. As hooffaktor kan seker wel beskou word die bodemsgesteldheid van die land, wat die veeteelt teenoor die akkerbou bevorder het, met as gevolg die enkelhoefstelsel en die betreklike isolering van die bewoners. Waar die maatskappy so ingerig is, bloei die lied, en met name die arbeidslied, veel minder welig as temidde van die gesellige verkeer van 'n akkerbouende bevolking, waar die dorpsisteem reël is.



299
Die feit, verder, dat die stede met hulle patrisiër kuituur en rykmans-buitens in hierdie tyd die gebied van die landman sterk begin oorwoeker, het die volkskuns seker ook geen voordeel gedaan nie, terwyl die Rederykery — daar werd rederykerskamers soms tot selfs in die kleinste dorpies aangetref — die oor van die volk vroeg al aan onnatuur en geswollenheid gewend gemaak het.
Ook in die Kalvinistiese godsdiens had die volkskuns 'n magtige vyand te dugte; naas die dans werd die sing van wêreldlike liedjies, die plant van meibome, ja, vermake in die algemeen deur kerk en kerkraad fel bestrede. Op die wyse het die konsistorie die afbraak voltooi, wat die Rederykers op 'n ander manier en met ander middele reeds vroeër al begin het.
Ons voorvaders het dus na Suid-Afrika getrek met 'n liederevoorraad wat sy beste tyd al gesien het; die byl was al reeds aan die wortel gelê.
Nog beter as deur 'n historiese oorsig kan ons deur middel van 'n eenvoudige berekening die omvang leer skat van die liedermateriaal waarmee die eerste Afrikaners begonne is. Dit is naamlik 'n welbekende feit, dat van al die verhale, liedere en ryme, wat in 'n land, selfs in 'n streek, in omloop is, die gemiddelde enkeling slegs oor 'n heel klein gedeelte beskik. Die uitdrukking, „algemeen bekend", bly altyd slegs betreklik waar. Daar bestaat maar een middel om die ganse volkskundige voorraad van één land na 'n ander, ver verwyderde, in korte tyd oor te bring, en dit is die oorplasing van die ganse bevolking daarheen. Waar daarenteen by so 'n verhuising slegs enkele honderde of selfs enkele duisende gemoei is, soos dit met die nedersetting aan die Kaap die geval was, daar spreek dit vanself, dat ook die oorgebragte rym- en lieder-materiaal gering sal wees in verhouding tot die oervoorraad, waar dit uit geput is. Die toevloed van stof uit die moederland het weliswaar nooit heeltemaal opgehou nie, selfs ook nie na die anneksasie van die Kaap nie — ons moet veral nie die bemiddelingsrol van die ou rondtrekkende Hol-



300
landse onderwyser-katkiseermeester, man uit die volk, soos hy was, hier uit die oog verloor nie — maar daar die bron tuis tog ook al snel aan die opdroë was, moes met die jare die vloed hierheen tot 'n al kleiner en kleiner wordende stroompie sli'nk.
By ons was, op die koop toe nog, die omstandighede hoogs ongunstig vir die preservasie van die weinig wat ons oorgeërf het. Nog meer as in Holland moes die grote afstande tussen plaas en plaas die famieiies hier isoleer en vereensaam. Hier ook was die veeteelt hoofbedryf, en werd die akkerbou, waar dit wel beoefen werd, in die eerste eeue aan slawe oorgelaat. Daarenbowe, ook ons kerk was hier oor die algemeen geen vriend van spel, dans, en sang; tussen „geestelike" en „beestelike" liedere werd skerpe skeidingslyne getrek. Al had ons voorvadere dus ook die ganse Nederlandse volksdigterHke stof met hulle meegebring, dan nog moes die grootste gedeelte daarvan in korte tyd, en veel sneller as in die moederland, in ons ongunstige bodem afsterf en verdwyn.
Vergeleke met wat ons stamgenote in Europa aan stof uit oue tye behou het, mag ons eie erfenis dus besonder skraal genoem word. Hoe die daar uftsien, wat vir karakter en betekenis hulle dra, het ek in die voorafgaande hoofstukke in detail uiteengeset. Daar bly nog oor enkele opmerkinge na aanleiding van die totaalindruk wat hulle op ons maak. Opmerklik is veral dat die oorgeërfde stof die beste verteenwoordig is onder die kinderryme en kinderliedjies. Die kind is meer behoudend van aard as die volwassene, maar was ook — ons denk aan ons groot gesinne — minder vereensaamd op die vlaktes, as vader en moeder. Hier ook is die materiaal uit Holland oor die geheel die beste geasshnileer. Teenoor die eintlike „nursey rhymes" staan dan wel nog wat Nederlandse ballades en minneliedere. Ons hoef die egter maar enkel aan te kyk om te begryp, dat hulle, op weinig uitsonderinge na, altyd stywe uitlanders gebly het; hulle buitelandse aksent kon hulle nie kwyt raak nie. Dit was in die eerste instarrsie natuurlik die ontwikkeling van Nederlands tot aparte taal in



301
Suid-Afrika, wat die gros van hierdie liedjies óorboord gegooi het. Want terwyl die veerkragtige, buigsame instrument, wat die taal is, deur die verlies van sy fleksieuitgange geen blywende nadeel ondervind het nie, maar in alle natuurlikheid met sy nuwe klanke die oue kon vervang, kon dit met die lied en rym, veel meer kunsmatige, in 'n vaste vorm gegote gewrogte, geensins dieselfde geval wees nie. Die verlies van 'n enkele buigingsuitgang, die kleinste morfologiese wysiging in die liggaam van 'n woord, kon hier soms die hele rymskema van 'n vers in die war stuur, en daarmee veel van sy lewensvatbaarheid vernietig. Dieselfde resultaat kon soms ook volg op geringe betekeniswysiginge, veral op betekenisverenging by woorde. So moes o.a. in een van ons liedjies „paren" omgeset word in „trouwen", waarmee die rym op „jaren", die enigste in die koepiet, tewens moes verval. Enkel die minder gangbaarheid van 'n woord in die daeliks gebruik, van 'n louter Afrikaanse oogpunt uit besien, *n enigsins argaïstiese kleurtjie daarin, was dikwels genoeg om aan 'n hele reël sy kleurtjie daarin, was dikwels genoeg om aan 'n hele reël sy sin te ontneem. Ter illustrasie mag genoem word die reël: „Toen heeft hy een ladder genomen"; van die selfstandigenaamwoord werd hier in die een geval „lewe" en in die ander „nagrus" gemaak. Voorbeelde van hierdie soort lê inderdaad te grabbel oor die hele gebied van ons volkspoësie. Die proses van vervorming en verbastering is soms so ver gevorder, dat die sin van menige stuk in die „liedjiesboeke" van ons boermense haas nie meer te ontdekken is nie.
Nou bly dit ongetwyfeld waar, dat omvorming, ja selfs verbastering, 'n eienskap is, wat by alle volkspoësie optree; maar, desnieteenstaande, bly dit 'n feit, dat tal van Nederlandse volksliedere by ons aan 'n verhaspeling en vormverbryseling blootgestel was, wat sy verklaring vind slegs in die ewolusie wat die Nederlandse taal in Suid-Afrika deurgemaak het. Die parallelisme tussen ons volkspoësie en ons taal is geen toevallige; tussen die twee verskynsele lê daar wel degelik 'n kousaal verband.



302
Die leemtes, nagelaat deur die afsterwende Hollandse lied, het ons volk op verskillende wyse self aangevul, deur eie maaksel en deur ontlening. Vroeg ontstaan is seker baie van die regte dansliedere. Die dansparty was lang die middel wat die wyd verspreide famielie-groepe tot mekaar getrek het. Met die aangroei van die bevolking en verbeterde verkeersgeleenthede kry ook die kinderdans op die pieknieks 'n nuwe betekenis. Piekniekdansliedjies ontstaan aan alle kante en sprei die land deur tot in die mees afgeleë hoekies.
Met die Eerste Taalbeweging en die produkte van die Boereoorlog onmiddellik daarop tree die stroom buite sy bedding. Die liedere wat die karakter van hierdie periode vertoon, kon ek slegs met enkele tiepiese voorbedde aanstip, so oorweldigend word hulle getal.
Nie altyd was hierdie liedere van absoluut suiwer allooi nie. Daar was 'n twede kanaal klaar, waarlangs die drang na sang sig 'n weg kon baan. Mens behoef maar enkel weer 'n paar „liedjiesboeke" in die hand te neem om ten volle te besef, welke invloed daar moes uitgegaan het van die Engelse lied; meer as die helfte van so'n bundel word dikwels deur „songs" in beslag geneem. Aan die Engelse lied is dit ook seker hoofsaaklik te wyte, dat die produkte van die Eerste Taalbeweging al heel spoedig self ook onmodies beginne raak het — aan die Engelse song, maar nog meer selfs, aan die vertaalde „Sankey"- of Kinderharp-liedere. Deur die sondagskool en kinderpreek werd die snel gepopulariseer. Hulle maklik singbare wysies, hulle notebegeleiding, en hulle stigtelike inhoud was dinge wat oral aanhangers vond. Deur „vroom" en „goddeloos" werd die bundeltjies gretig binnegehaal as plaasvervangers van die vroeëre self aangelegde liederversamelinge. In die famieliekring, of elders, waar jongmense die geleentheid had om binnenshuis die tyd met sang te kort, werd by voorkeur na hulle gegryp.
Teen al sulke aanslae van die jongere tyd was die liedjies uit grootvaders dae nie bestand nie.
In verband met sommige gedeeltes van die stof wat ek in



303
die eerste drie hoofstukke in detail behandel het, en my meer in die algemeen gemaakte gevolgtrekkinge in die laaste, verwys ek nog na die werke van Schonken, Groenewald en Boshoff en du Plessis, waarvan ek meer as eens ook 'n dankbaar gebruik kon maak. Dit was veral die gevoel dat daar nog veel verborge lê, wat my daartoe gebring het om die ondersoekinge, deur hulle begonne, voort te set. En dank sy die stof wat ek kon versamei, en die bronne, wat my verblyf hier in Nederland binne my bereik geplaas het, is dit my inderdaad geluk die vroeëre werk op hierdie gebied op baie plekke aan te vul en te verbeter, en terselfdertyd, om die kennis van die onderwerp as geheel 'n end vooruit te help. Dit is met die hoop dat ek hiermee die wetenskap in die algemeen en insonderheid ons Land en Volk 'n diens bewys het, dat ek hierdie boek nou die wêreld instuur.



LIJS VAN GERAADPLEEGDE WERKE. (Waar 'n outeur slegs eenmaal voorkom word in die reël by verwysinge enkel sy naam genoem.)
Andel (van), Volksgeneeskunst in Nederland.
Afrikaanse Gedigte, Byeenfersameld uit wat in di laaste 30 jaar verskyn is, 187(3—1906. Paarl Drukpers Maatskappy, Bepk., Paarl, Mei, 1906.
Afrik. Gedigte. 3e Versameling. O'ergedruk Uit di „Patriot". D. I. du Toit & Co., Paarl, 1882. 4e Versameling, 1883.
Besselaar (Dr. G.), Zuid-Afrika in de Letterkunde. Amsterdam, 1914.
Bodenheim (Nellie), Kinderrijmpjes. Amst. S. L. van Looy. 3e Druk.
Boekenoogen (Dr. G. J.), Onze Rijmen. Leiden, 1893.
Boer (R. C), Die Edda, 2 dl. Haarlem. 1922.
Bols (Jan), Honderd oude Vlaamsche liederen met woorden en zangwijzen verzameld en voor de eerste maal aan het licht gebracht door Jan Bols. Namen, 1897.
Boshoff (S. P. E. en L. J. du Plessis), Afrikaanse Volksliedjies. „Piekniekliedjies" (Ballade-Poësie). Deel I (A en B). J. H. de Bussy, Amst. 1918. (BP. I).
Boshoff (S. P. E. en L. J. du Plessis), Afrikaanse Volksliedjies, „Minneliedjies". Deel II. J. H. de Bussy, Amst. 1921. (BP. II).
Boshoff (S. P. E.), Volk en Taal van Suid-Afrika. J. H. de Bussy. Amst. 1921.
Bosman (D. B.), Afrikaans en Maleis-Portugees. Groningen. 1916.
Bosman (Dr. D. B.) Oor die ontstaan van Afrikaans. Amst. 1923.
Böckel (Otto), Psychologie der Volksdichtung. Leipzig. 1906. Böhme (F. M.), Deutsches Kinderlied und Kinderspiel. (Böhme.)
Böhme (F. M.), Geschichte des Tanzes in Deutschland.



305
Breemen (B. H. van), Schetsen en Beelden uit Zuid-Afrika. Amst. 1882.
Bücher (Karl), Arbeit u. Rhythmus. Dritte, stark vermehrte
Auflage. Leipzig. 1902. Chappell (W.), The ballad literature and popular music of
the olden time.
Cock (A. de), Volksgeneeskunde in Vlaanderen. Gent. 1921. Cock (A. de en Is. Teirlinck), Kinderspel en Kinderlust in
Zuid-Nederland. 8 dl. Gent. 1902—8. (CT). Cock (A. de en Is. Teirlinck, Brabantsch Sagenboek. 3 dl.
Gent. 1909. 1911. 1912. Cock (A. de), Spreekwoorden en Zegswijzen over de Vrouwen, de Liefde en het Huwelijk. Gent. 1911. Colenbrander (Dr. H. T.), De Afkoms der Boeren. (Uitg.
door het Alg. Ndl. Verb. 1902.) Cornelissen (Jozef), De Muizen en Ratten in de Folklore.
Antwerpen. 1923. Coussemaker (E. de), Chants populaires des Flamands de
France. Gand. 1856. Diferee (H. C), De Geschiedenis van den Nederlandschen
Handel tot den Val der Republiek. Amst. 1908. Dijkstra (W.), Uit Friesland's volksleven van vroeger en
later. 2 dl. Leeuwarden. 1895. Duyse (FI. van), Het Oude Nederlandsch Lied. 4 dl. 's-Gra-
venhage. 1903—8. (F. v. Duyse). Duyse (FI. van), Het eenstemmig Fransch en Nederlandsch
wereldlijk lied in de Belgische gewesten van de Xlde
eeuw tot heden. Gent, 1896. Earle (Alice Morse), Colonial Days in Old New-York. Lon-
don. 1896.
Eckenstein (Lina), Comparative Studies in Nursery Rhymes. London. 1906.
Erk (L. u. Böhme), Deutscher Liederhort. 3 dl. Leipzig.
1893—94. (Erk u. Böhme.) Eyk (J. van), Liederen voor den landman. Amst. 1793.



306
Gomme (Alice B.), Children's singing games. 1 st. and 2 nd.
Series. London. 1894. Göthe, Gesangschule. Liederbuch für Volksschulen. Dres-
den. 1913.
Gouw (J. ter), De Volksvermaken. Haarlem 1871. Gregor, Counting-out Rhymes.
Grimm (J.), Deutsche Mythologie. 3 dl. Berlin. 1875—78.
Groenewald (C. F.), Rympies en Raaisels. Bydrae tot die Suidafrikaanse Volkskunde. Groningen. 1919.
Halliwell (James Orchard), The nursery rhymes of England.
Hesseling (D. C), Het Afrikaans. Bijdrage tot de Geschiedenis der Nederlandsche Taal in Zuid-Afrika. Tweede herziene en vermeerderde uitgave. Leiden. 1923.
Hoffmann von Fallersleben. Horae Belgicae. Pars secunda. Hannoverae. 1856.
Jeune (Mr. J. C. W. le), Letterkundige Overzicht en Proeven van de Nederlandsche Volkszangen sedert de XVde eeuw. 's-Gravenhage. 1828.
Joos (Amaat), Schatten uit de Volkstaal, le dl.
Kalff (G.), Het Lied in de Middeleeuwen. Leiden. 1883.
Kidson (Frank and Mary Neal), English folksong and dance. Cambridge. 1915.
Kinderspelen uit Vlaamsen België, verzameld door den Westvlaamschen Onderwijzersbond, voorzitter Remi Ghesquiere. Eerste deel: Spelen met zang. Gent. 1905. Spelen zonder zang. Gent. 1907. (K.V.B.)
Koek (J. H. M.), De Kaap als een nieuw Land. Amst. 1904.
Kota (Tante), Kinderrympies vir Afrikaanse Kinders. J. H. de Bussy. 1917.
Kunst (Jaap), Noord-Nederlandsche Volksliederen en Dansen. Nieuwe reeks, Groningen. 1917. Derde reeks, Groningen. 1918.
Lichtenstein (H.), Reizen in het zuidelijk gedeelte van Afrika in de jaren 1803, 1804, 1805 en 1806. Uit het Hoog-



307
duitsch vertaald door W. Goede. 4 dl. Dordrecht. 1813—15.
Lootens (A. en J. M. E. Feys), Chants populaires flamands avec les airs notés et poésies populaires diverses, recueillis a Bruges. Bruges. 1879.
Mannhardt (Wilhelm), Wald- und Feldkulte. 2 dl. Berlijn. 1904—5.
Mansvelt (Dr. N.), Tekstboekje behorende bij de HollandsAfrikaanse Liederbundel. Amst. 1908.
Mansvelt (Dr. N.), Hollands-Afrikaanse Liederbundel. 2de druk. Amst. 1916.
Martinengo-Cesaresco (Countess Evelyn), Essays in the study of Folk-songs.
Mincoff-Marriage (Elizabeth), Souterliedekens, Een Nederlandsch Psalmboek van 1540 met de oorspronkelijke volksliederen die bij de melodieën behooren. 's-Gravenhage. 1922.
Mont (Pol de), Vlaamsche Vertelsels.
Muller (Hendrik P. N.), Zuid-Afrika, Reisherinneringen. Leiden. 1889.
Niekerk (Lydia van), De eerste Afrikaanse Taalbeweging en zijn letterkundige voortbrengsels. Amst. 1916.
Northall (G. F.), English Folk Rhymes.
Prinsen (Dr. J., J.Lzn), Handboek tot de Nederlandsche Letterkundige Geschiedenis. 2e druk. 's-Gravenh. 1920.
Reitz (F. W.), Twee en sestig uitgesogte Afrikaanse Gedigte. 5e druk. 1916.
Rochholz (E. L.), Alemannisches Kinderlied und Kinderspiel aus der Schweiz. Leipzig. 1857.
Rolland (E.), Rimes et jeux de 1'enfance.
Roux (Dr. T. H. le), Beschrijvende Klankleer van het Afrikaans. Leiden, 1910.
Samter (Ernst), Geburt, Hochzeit und Tod. BeitrMge zur Vergleichenden Volkskunde. Leipzig u. Berlin, 1911.



308
Scheurleer (Dr. D. F.), De Souterliedekens. Bijdrage tot de geschiedenis der oudste Nederlandsche Psalmberijming. Leiden, 1898.
Schonken (F. Th.), De oorsprong der Kaapsch-Hollandsche volksoverleveringen. (Vertaal uit die Duits.) Amsterdam. 1914.
Schrijnen (Dr. Jos.), Nederlandsche Volkskunde. 2 dl. Zutphen.
Sijmons (B.), „Poëzie en Arbeid". De Gids 1902, III, 436— 465. (Naar aanleiding van Büchers Arbeit und Rhythmus).
Snellaert (F. A.), Oude en nieuwe liedjes. Gent. 1852. Students' Song Book (The Scottish), Published for the Scot-
tish Students' Song Book Committee by Bayle and
Ferguson. London. Glasgow.
Talley (Thomas W.), Negro Folk Rhymes. New-York, 1922. Tiersot (Julien), Histoire de Ia Chanson Populaire en France. Paris, 1889.
Toit (Dr. P. J. du), Afrikaansche Studies. Gent, 1905. Studies. Gent, 1905.
Uhland (Ludwig), Alte hoch- und niederdeutsche Volkslieden 2 dl.
Vademecum voor Den Student. Liederenboek. Utrecht, 1864. (Vademecum.)
Vloten (Dr. J. van en M. A. Brandts Buys), Nederlandsche
Baker- en Kinderrijmen. Leiden, 1894. Volksliederenboek (Nederlandsch), samengesteld door Daniël
de Lange, Dr. G. Kalff en Mr. A. Loosjes. Amst. 1913. Willems (J. F.), Oude Vlaemsche Liederen. Gent, 1848. Wirth (H. F.), Der Untergang des niederlandischen Volks-
liedes. 's-Gravenh. 1911.
Wuttke (A.), Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart. Berlin, 1900.



309
Tydskrifte.
Brandwag (Die), Tydskrif vir die Huisgesin. Pretoria. (Brw.)
Les Chansons populaires de la France. Paris-Bruxelles.
't Daghet in den Oosten. Limburgsch Tijdschrift voor alle liefhebbers van Taal- en andere Wetensweerdigheden. Hasselt, 1885—1912. ('t Daghet.)
Driemaandelijksche Bladen. Uitgegeven door de Vereeniging tot onderzoek van Taal en Volksleven in het Oosten van Nederland. Utrecht (later Uithuizen), 1901— 1918. (Driem Bid.)
De Goede Hoop, Een Zuid-Afrikaans Maandblad voor oud en jong. Stellenbosch.
Die Huisgenoot, 'n Tydskrif vir Afrikaners. Stellenbosch.
Ons Klyntji. Paarl, 1896—1905. (O. K.)
Nederlandsch Museum, Tijdschrift voor Letteren, Wetenschappen en Kunst. 3e reeks, 3e jrg. Gent, 1889.
Rond den Heerd, een leer- en leesblad voor alle lieden.
De Unie.
Volkskunde. Tijdschrift voor Nederlandsche Folklore, onder
redactie van Pol de Mont en Aug. Gittée. Gent, 1888
—1923. (Volksk.) Volk en Taal. Maandschrift ever gebruiken, geschiedenis,
enz., enz. Uitg. door de Zantersgilde van Zuid-VIaan-
deren. Ronse, 1888—95. (V. T.) Ons Volksleven. Antwerpsch-Brabantsch Tijdschrift voor Taal
en Volksdichtveerdigheid, enz. Brecht, 1889 1900
(O. V.).
Zeitschrift des Vereins för Volkskunde. 15 Jahrgang.
Hierby moet nog gevoeg word die meeste „Liedboekjes" sedert die begin van die XVIIIe Eeu, soos vermeld by Scheurleer, benewens 'n aantal uit die XVUe Eeu.



310
AANVULLINGE.
L Op bl. 154: vgl. Böhme: Geschichte des Tanzes l, bl. 243. As begeleiding by 'n „Schottisch" werd in 1840-5 gesing: Ich sah ein' Topf mit Bohnen stehti, Und dazu auch die Brüh (Kleih): Doch liesz ich Topf und Bohnen stehn, Und schaut nur nach Marie.
2. 'n Riet.
Ou Tant Katrina mama go, Skilpad onder die bossie bo. Loop maar deur en kom maar weer, Staan maar stil dat die linte dril. (Opgeteken deur Mej. Helena du Toit, Petrusburg.)
3. Drinkliedjies.
(a) . Van ± 1870, uit die jeugherinnering van Mev. J. H. du Toit,
Olie, olie van die druif uit! Sie die droefheid nu verdwynen. Sit die glasie aan die lippe, Laat dit sag na binne glippe.
(b) . Waarom sal ons die wyn nie drink nie,
Soos die hele wêreld doen? Die edele sop van Kleopater, Die die wyngaard het geplant, Maak een gek tot 'n groot prater, Gee 'n ieder 'n goed verstand. Alle visse in die see, Alle diere drinken mee.
310



STELLINGEN
i
Wat ons in Beowulf r. 2600-2630 omtrent het geslacht van Wiglaf meegedeeld wordt, levert nog eens een bewijs dat de informatie van de zogenaamde „episoden-dichter" berust, of op historische feiten, die in zijn tijd algemeen bekend waren, of wel op destijds algemeen bekende sagenstof.
II
De studie van het Oudnoors is voor Afrikaanssprekende studenten in de Nederlandse filologie aan Z. A. Universiteiten te verkiezen boven die van het Angelsaksies.
III
„Al schoot ons maght te kort daer boven:
['t hoogh gezagh „Moet aenzien dat ons noch die maght
[is bijgebleven „Zijn' willekeure in al zijn werck te wederstreven."
(Vondel — Adam in Ballingschap r. 40—42). De uitlegging van het woord willekeure door de Heer A. Saalborn in zijn uitgave van Adam in Ballingschap is foutief.



IV
In verband met het zogenaamde Brandt-VondelVraagstuk naar aanleiding van de uitgave van „ J. van Vondel's Poè'sy". Het tweede Deel, 1647, heeft Jonckbloet de rol van Brandt verkeerd voorgesteld.
Ossian heeft zoo goed als geen invloed op Van Alphen gehad.
VI
Het is niet noodzaaklik twee dichters voor de Reinaert aan te nemen.
VII
Multatuli's gedicht, Ik weetniet waar ik sterven zal, bevat reminiscenties van het volksliedje, Mooie meisjes, mooie bloemen.
VIII
Die Suidafrikaanse skrywer C. J. Langenhoven staat sterk onder de invloed van Multatuli.



IX
In haar proefskrif De Eerste Afrikaanse Taalbeweging het Dr. Lydia van Niekerk nie genoeg gelet op die invloed van die volkspoësie op die literêre voortbrengsele deur haar beskrewe.
X
In die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls samegestel „in opdrag van die Suidafrikaanse Akademie virTaal, Lettere en Kuns", derde hersiene druk, 1921, het die samestellers te eksklusief te werk gegaan.


















S UID iA FRIK A ANS E
!if^OLKS'POËSI:E: ■■;
S. J. DU TOIT



5
Iets persoonliks kry 'n ander slaapdeuntjie, uit Kakamas, waarin daar 'n eienaam genoem word. Ook hier tree die moeder sussend en troostend op: —
Söesa, my lam! Soesa, my lam!
Soesa my lam! Waarom is jy bang?
Soesa, my lam! Soesa, my lam 1
Is jy dan bang
Dat Dollewera ') se honde
Jou sal vang?
Waar die bevolking verspreid woon sterf die volkslied maklik. Die prys van ons isolement onderling en teenoor die res van die wêreld betaal ons langs die hele lienie; van die wieg af begin dit al: ons kinderwereld is arm geword aan ritmiese uiting. Die wolf leef in nog één deuntjie.3)
Boertjie, pas op, Of jy kry klopt Kyk nie om, Of die wolfie kom!
(Petrusburg,, Bethulie, Angola, ens.)
Veel minder skrikwekkend as die „wolfie", maar tog nog geniepsig genoeg is Klaas Vakie. Deur enige openinkie in die huis kan hy binnesluip; langs kindjie se nekkie klim hy omhoog, en op die oortjie gaan hy sand in kindjie se ogies sit en strooi — van daar dat die ooglidjies swaar word. Na aan die Hollandse wersies nog staan die meeste van die rympies wat van Klaas Vakie vertel: so een uit Bethulie, en een uit die Oos-Vrystaat.
') D'Oliveira (?)
*) Die rympie uit die Kaapprovinsie.
Wolfie rol pampoen in die sloot,
Jakkals skrik bóm byna dood, staan miskien in verband met een of ander van die S.-A. wersies van die Reinaertsage.