^JBE WILDE ROOS
EEN BONTE RIJ KLEINE GESCHRIFTEN ONDER LEIDING VAN KOOS VORRINK
No. 1
A. M. DE JONG
DE ARBEIDER EN HET BOEK
UITGEGEVEN IN HET JAAR 1927 VOOR HET INSTITUUT VOOR ARBEIDERSONTWIKKELING DOOR DE N.V. „ONTWIKKELING", AMSTERDAM



2
I.
De arbeider en het boek... Stil glimlachend zit ik naar deze titel te kijken: „De arbeider en het boek"... En een heimelike vreugde, een weelderige trots ook verruimt mijn hart. Want ik denk aan mijn jeugd, en hoe kort die nog achter mij ligt, en in eens voel ik, hoe machtig veel er toch al veranderd is in de wereld der arbeiders en in hun leven. Veranderd ten goede. En sterker dan ooit voel ik de vreugde en de trots omdat ik dienen mag in het grote leger, dat deze verbeteringen bevocht en aarzelloos voortschrijdt naar nieuwe overwinningen, tot de wereld gezuiverd zal zijn van zo ontstellend veel, dat het menschenleven nog bedrukt en in duisternis gevan* gen houdt. De arbeider en het boek...
Was het een dertig, veertig jaar geleden nog niet een beetje belachelik, deze beide in één adem te noemen? Waren het niet twee ongelijksoortige grootheden, die onverenigbaar leken? Wanneer men ten minste het boek bedoelde als iets érnstigs, iets van geestelike waarde, een factor van beschaving, ontwikkeling, innerlike cul* tuur? Want geheel zonder boeken liet men de arbeider nu ook weer niet: net als andere gevangenen mocht hij vrijelik de Bijbel lezen, waarbij gezorgd werd voor een



3
uitleg der duistere Oosterse wijsheid, die hem gedwee hield en tevreden tegenover de praktijken van het kapi» talisme in zijn hatelikste bloeiperiode.
De eerlikheid gebiedt te erkennen, dat de aanraking van de arbeider met de wereld van het boek zich niet eens uitsluitend bepaalde tot het slaafs lezen van de Bijbel. Er werd beseft, dat zelfs in zo'n ruw werkdier,-, aangezien het ten slotte toch ook een soort mens was, in beginsel een zekere romantiese behoefte aan schoonheid bestond. De arbeider was van een verbasterd, ontaard, vernederd en geschonden ras, maar toch van het men» senras. Zijn behoefte aan schoonheid was maar een erg primitieve drang, ruw, onbeholpen, even verbasterd, ont« aard, vernederd en geschonden als zijn ganse arme menselikheid. Maar een verstandig koopman laat geen enkele behoefte onbevredigd — en wat ook de gebreken van die glorieuze tijd geweest mogen zijn, aan verstan» dige kooplui ontbrak het zeker niet. Derhalve „bloeide" in die dagen een apart soort „litteratuur", speciaal uit» gevonden en aangemaakt „voor de werrekman". Die litteratuur produceerde de „volksromans", de enige boeken vrijwel, waar de arbeider mee kennis maakte. Dat waren de boeken, die zijn verdrongen schoonheids* instinct moesten bevredigen.
De sarcastiese benaming, die de „betere standen" voor deze soort letterkunde hadden uitgevonden is welspre» kend: men noemde die boeken „keukenmeidenromans". De verachting voor de romans èn voor de keukenmeiden wordt door die term afdoende gedemonstreerd. De Duit* sers spraken van „Hintertreppenromane", die dus gelezen werden door het maatschappelik en geestelik rapalje, dat langs de achter*, de diensttrap het huis binnenkwam.



4
Het was een litteratuur, die zich in niets verhief boven het peil van het andere vermaak, dat het volk werd toe* gestaan. En dat bestond in het drinken van slechte jenever, het gaan naar walgelike drakencomedies in de volksschouwburgen, het vieren van luidruchtige, gemene en gruw*lelike kermisfeesten en oranjedagen. Zoals dit zwijnenlol was, zo vormden die volksromans een zwijnen* litteratuur. Even sterk berekend op afstomping en bedwelming als de jenever en de kermis. Even geesteloos en onschoon als de sentimentele, schelgekleurde, afschu* welike prentprullen, die de arbeider als „wandversiering" werden aangesmeerd, om van de geverfde gipsbeeldjes voor schoorsteen en kast nog maar te zwijgen!
Het was overigens, laten wij dit erkennen, niet kwaad gezien. Zo lang de arbeiders maar lustig zopen en lallend rondzwierden op kermissen en koninginnedagen, zo lang ze maar met gloeiende geestdrift hun keukenmeiden* romans verslonden, hadden ze geen séconde tijd om eraan te denken, dat ze toch ook een moeder hadden gehad, net als de dames en heren van de betere standen, die hun neus ophaalden voor de lol en de boeken van het plebs, op welks lange en slopende arbeid zij parasi* teerden. Het werkelike boek immers moest in handen der arbeiders een gevaar worden voor de uitbuitersklasse. Want weten, denken, zuiver leren voelen möesten het werkdier tot het bewustzijn van z'n menselikheid bren* gen. En wanneer het tot die bewustheid is ontwaakt, is het uit met het verzetloos dulden, het blindelings gehoor* zamen, het gedwee torsen van al de te zware lasten des levens voor zich en anderen. Dan wordt zelfs de Bijbel tot een gevaarlike lektuur, een gerede aanleiding tot murmureren tegen de groten der aarde en derzelver



9
met van deze onderscheidden door een nóg hooghartiger gebaar. Deze litteratoren hadden niets van en tot de arbeiders van hun tijd te zeggen. Het boek van de bourgeoisie bleef voor de proletariër een boek, met zeven zegelen gesloten. Zelfs als hij er al eens een in handen kreeg. Wat men niet begrijpen kan, omdat het tè ver ligt buiten de eigen levenssfeer, kan geen belangstelling, Iaat staan liefde wekken.
Zonder overdrijving kan men zeggen, dat de prole. taner in de grote litteratuur van de negentiende eeuw geen plaats inneemt. Dat komt eerst tegen het einde toen het naturalisme doordrong, maar zelfs in dat naturalisme was de proletariër aanvankelik nóg maar een ietwat sensationeel motief en naar de kern van zijn menselik wezen werd niet gespeurd: zijn groei naar de zon, het enige, waarom hij in de geschiedenis belangrijk geacht moet worden, zijn prachtige opstandigheid, zijnontwakende drift voor een betere mensheid, waarvan hij deel zou uitmaken — de kunstenaar had er geen oog, geen aandacht, en bovenal: geen spoor van liefde voor. <Sijn schilderachtige ruwheid, zijn grove taal, zijn ellende en kommer, zijn leed en zijn nood naar alle zijden — het waren alles slechts artistieke motieven voor de koeLhartstochtelike waarnemers van de naturalistiese school. Het hart van de kunstenaar bleef gesloten voor de donkere reus, en diens vreemde pretentie, mens te willen worden en de maatschappij beter te maken, voor mensen bewoonbaar. Zijn wil: een plaats te heb» ben onder de zon als mens, gelijk aan ieder ander, uit welke kring ook geboren, liet de kunstenaar koud, bracht hem zelfs spoedig in vijandige houding tegenover hem. Want ook de naturalist bleef aristocraat in zijn hart en gevoel, de aanvankelike, revolutionnaire schijn rond



10
het naturalisme was enkel aritstiek bedoeld, verbleekte spoedig en de burgerlike litteratuur keerde tot haar eigen milieu terug. Het sterke beest, dat de kunstenaar schil» derde, was zeker de moeite waard als onderwerp, maar van het ogenblik af, dat dit beest mens. wou zijn, werd het belachelik en was het met de liefde uit. De natura» listiese methode liet zich immers ook toepassen op het verbeelden van bourgeoisdeven, en de arbeider verdween even snel uit de litteratuur als hij erin was opgedoken. Gekend heeft de burgerlike kunstenaar de arbeider nooit, evenmin als het waarachtige, wat zijn leven door» stroomde en het zijn eigen kleur en atmosfeer gaf.
Voor en na hield en houdt de burgerlike litteratuur zich bezig met het beschrijven, het peilen en doorschouw wen van burgerlik leven, het leven van de beschaafde mensen, wier zorgen en aandacht niet allereerst op het dageliks brood gevestigd zijn. Van de mensen, die tijd en ontwikkeling hebben om aan hogere dingen te den» ken (of wat de burgerlike beschaving dan zoal voor hogere dingen aanziet!), het liefst van alles met aktieve of passieve kunstenaars. Die eindeloze reeksen liefdes beleven, die redeneren over filosofiese begrippen, die wroeten en graven en snuffelen in eigen en anderer zieleleven, zwelgen in individualistiese inzichten en al persoonliker belevingen, verfijnd en verfijnder, dekadent tot pervers wordens toe. Boeken van, voor en door een ondergaande klasse van geraffineerde levensproevers, voor wie geen genieting onbereikbaar blijven mag, die eten willen van alle vruchten uit de tuinen des levens en van deze, die rijpen in de zwoele broeikassen van de kapitalistiese overbeschaving. Boeken, die de arbeider niets te zeggen hadden, wat hij uit eigen levenservaring begrijpen kon, die hij dus niet kon waarderen, die abra»



11
cadabra voor hem bleven als hij er misschien al eens een onder het oog kreeg.
Hier toch bewoog een leven, waarvan hij de motieven niet doorzien kon. Hier klaagde een weemoed, uit over» maat van genieten geboren, en waaraan hij niet geloven kon. De verfijnde materiële en geestelike weelden en noden konden niet spreken tot zijn fantasie en zijn hart, omdat ze te ver lagen buiten alles wat hij ooit had leren kennen. De interessante zielkundige problemen er in ver» veelden hem enkel, omdat hij te gezond en te weinig gecultiveerd was om er ook maar iets van te kunnen navoelen. Het ging hem allemaal te hoog, het was te specifiek van het burgerlike leven, het stond te ver van al wat hij ooit van leven en wereld had gezien en leren begrijpen. Het kon hem niet boeien, dit naar ontbinding neigende leven van een bevoorrechte groep, die zich opteerde in materiële en geestelike overdaad en wier duldeloze verveling en vereenzaming in het leven hij niet kon aanvaarden in haar noodlottige natuurlikheid. Want tegenover het raffinement van deze naar de geest over*volwassenen stond hij als een kind, dat men ver» veelt met geleerde betogen, die ver boven zijn bevatting staan. En tot op deze dag volhardt het overgrote deel van de schrijvers in zijn exclusieve, aristocratiese en intellectualistiese opvatting van litteratuur. Het put zich uit in steeds geraffineerder individualisme, dat voor sceeds minder mensen toegankelik wordt, en het doet dat bewust. Het wil schrijven voor een elite. Sommigen ontzien zich niet openlik te zeggen: „Ik schrijf niet voor het plebs!" Dat moeten zij weten natuurlik, maar daar» tegenóver is het dan wel wat dwaas, te klagen, omdat er



12
geen belangstelling bestaat voor de ware kunst in ietwat wijder kring... Doch de tijden kenteren.
De arbeider en de kunstenaar groeien naar elkaar toe. Het volk en de kunst naderen elkaar weer. De arbeiders* beweging heeft kunstenaars aangetrokken en voort* gebracht, die gegrepen werden door andere motieven uit het arbeidersleven dan de zuiver sensationele. Die ontroerd de worsteling zagen van de arbeidersklasse, niet om een stuk brood alleen, maar in dieper zin om een zuivere menselikheid, om een nieuw leven in een vernieuwde maatschappij. In die „vernederden en beledigden" zagen zij het wonder van de wedergeboorte der mensheid groeiende. En de kunstenaar, die dat een* maal gezien heeft en het diep in zijn hart heeft voelen neerzinken als een grote, blijde verwondering, keert zich verveeld af van de ingewikkelde belevingen der geeste* like aristo's. Hij vindt in de arbeiders, hun leven, hun strijd, hun machtig idealisme motieven, boeiender en groter, sprankelend van leven, vol eigen schoonheid, ruig en robuust, meer dan waard om zich er over neer te buigen in volle, gespannen aandacht en ervan te ge* tuigen in zijn werk. En dit werk brengt de arbeider mede tot het boek terug, omdat zijn eigen leven er in weer* spiegeld ligt, en hij met verbazing en ontroering ervaart, hoe de kunstenaar het in zijn boek een geweldige ge* spannenheid wist te geven door de wijze, waarop hij het beeldde. Het leven, zoals de arbeider zelf het kent, zoals hij het aanvoelt, zoals het hem heeft opgenomen en mee* voert in zijn ijlende vaart.
Langzaam aan komen de arbeider en het boek tot elkaar. Enerzijds komt de arbeider tot het boek door



13
zijn meerdere vrije tijd, zijn meerdere ontwikkeling, zijn ontwaakte en steeds groeiende geestelike belang» stelling. Anderzijds komt het boek tot de arbeider door de nieuwe houding van de kunstenaar, die niet langer alleen belangrijk vindt wat dames en heren van stand beleven en bedenken, maar die de mens, zijn nood en vreugd, zijn strijd en zijn volle menselikheid weet te vinden in de kleinen, de geringen, de verstotelingen dezer aarde. Door zijn litteratuur wordt hij onweerstaan» baar naar het boek terug getrokken.
En het lezen en doordringen van zijn litteratuur ont» wikkelt in hem de zin voor litteratuur in 't algemeen, verscherpt zijn vermogen tot het begrijpen van andere levenssferen, zodat ook het goede der burgerlike letter* kunde voor hem opengaat, een geheel nieuw gebied, dat tot nu toe hermeties voor hem was afgesloten. Zijn bewustzijn verbreedt en verdiept zich langzaamaan tot f volle menselikheid, tot klaarder begrip, tot zuiverder inzicht. Met vernieuwde en fijner zinnen staat hij tegen» over het leven en zijn verschijnselen. En dit alles, behalve, dat het hem zelf en zijn leven beter, rijker, lichter en schoner maakt, vormt hem ook tot een beter strijder, vollediger toegerust, heviger bewust, hoger gestemd, wijder schouwend dan hem voorheen mogelik was, toen de gebieden van de geest voor hem gesloten bleven en hij alleen nog maar de koppige wil had, de instinctieve drang zich uit de ellende en de duisternis naar boven te worstelen.
O, het was niet slecht gezien van de bourgeoisie de arbeiders, behalve lichamelik, ook geestelik te bedwel» men met stinkende jeneverl



14
III.
De arbeider en het boek ...
Zijn we nu al, waar we wezen moeten? Is de arbeider voldoende met het boek vertrouwd? Is hij genoeg door5 drongen van de betekenis van het boek voor zyn leven? Kent de arbeider het boek reeds op de juiste wijze? — Ik vrees, dat dit in ruimste zin genomen nog op geen stukken na het geval is.
Zeker, we zijn enorm vóóruit gegaan. Er is zelfs geen vergelijking meer mogelik met de toestand van dertig, veertig jaar geleden en nu. De arbeiders uit onze bewe? ging beginnen te lezen. Velen lezen reeds, maar de grote meerderheid begint eerst te lezen. Zij moeten het boek nog Ieren kennen en liefhebben. De jonge kameraden uit de jeugdbeweging zyn in dit opzicht bevoorrecht: zij Ieren het van jongs af, groeien als het ware met het boek op, en leren het zo begrijpen als een onmisbaarheid voor hun leven, als een behoefte, even onweerstaanbaar, even natuurlik en steeds weerkerend als de honger naar brood.
De mens en het boek zijn onafscheidelik. Als de arbeU der en het boek dit nog niet zijn, is de arbeider nog niet genoeg Mens. Hij moet het nochtans worden om zijn grote taak in de wereld volkomen te kunnen verrichten. Hij wordt het ieder jaar meer, en zijn behoefte aan het boek groeit, naarmate hij groeit in menselikheid, naar de breedte en naar de diepte, naar de diepte vooral.
Alles moet geleerd worden. Ook het lezen van een boek moet men leren. Het is een inspannend werk en een moeilike kunst. En moeiliker nog is het geluk van het bezitten van boeken. Want de behoefte aan het be*



15
zitten van het boek groeit eerst bij wie waarlik heeft leren lezen.
Het lijkt zo gemakkelik. Een boek, dat je boeit, lees je achter elkaar uit. Het leest om zo te zeggen van zelf.
Juist. En dan? Als het gelezen is, wat dan? Dan is het voor hem, die nog niet weet wat een boek is, voorbij. Terwijl dan eigenlik, als het boek waarlik goed is en de lezer lezen kan, hij eerst aan het begin van het ware genot van zijn boek staat.
Want een romanschrijver, om ons nu maar tot deze kunstvorm te bepalen, heeft, als hij serieus kunstenaar is, zijn boek niet geschreven om de mensen een vluchtig genoegen te verschaffen in de min of meer spannende loop van zijn „verhaal". Goede litteratuur doelt hoger en dieper. En het oppervlakkig en gejaagd dóór vliegen van een boek is eigenlik een belediging voor het werk van een . ernstig schrijver. En wanneer de arbeider en het boek op deze wijze tot elkaar komen, is de winst gering, hoe groot ook de vooruitgang bij vroeger zij: want het vermaak moge dan van beter gehalte zijn, het is vermaak gebleven, en niets meer. Terwijl kunst nu juist niet bedoeld is als vermaak, vertrooiïng, tijdver* drijf voor mensen, die zich vervelen...
Elke roman stel een probleem, 't zij van zielkundige, 't zij van wijsgerige of maatschappelike aard. En naast dat hoofdprobleem leven andere, bijkomstige problemen, duiken in» en uitzichten op in en over leven én mensen en vraagstukken van allerlei aard. Onderscheidene figu» ren bewegen, handelen en spreken en elk hunner leeft een eigen, anders geconstrueerd leven, al naar de samen» stelling van zijn eigen aard, geest en ziel. Maar alles is gebonden in een hechte eenheid, die is: de wet door



16
de kunstenaar van binnen uit gesteld. Zij allen werken als verschillende lichtbundels, dwalend over het pro» bleem, dat de schrijver zich had voorgesteld te behan» delen.
De roman is een stuk mensenleven, een brok maat» schappijleven, willekeurig door de kunstenaar uit het algemene leven, genomen, gezuiverd van alle verwarrende bijkomstigheden, die niets ter zake doen in verband -met het gestelde probleem. En dit alles op natuurlike wijze geordend, zo, dat het probleem het duidelikst alle aan» dacht op zich concentreert. Het geheel wordt opgeheven boven het rumoerige, verwarde, al te samengestelde werkelikheidsleven, in een nieuwe, verhelderde, verkla» rende sfeer. En toch zo, dat dit verbeelde leven voor ons staat als echt, als volledig en natuurlik, als een stuk werkelikheid, waaraan niets ontbreekt, dat wij als met lijfelike ogen aanschouwen, kennen, waarin wij ons thuis voelen, dat wij begrijpen en doorzien, klaarder en dieper dan het leven vlak om ons, dan ons eigen leven vaak.
Bij ware kunst komt het niet meer in ons op, te vragen, of dit alles „waar gebeurd" is. In kunst is alles waar ge» beurd, omdat het gebeurd is in de ziel en de verbeelding van de kunstenaar, die droom tot werkelikheid maakte. Wij behouden de indruk, dat wij deze mensen hebben gekend, met hen geleefd, omdat hun gevoelens en ge» dachten tijdens de lectuur in ons geweest zijn. Alleen bij slecht lezen echter aanvaarden wij dit zonder verwon* dering. Bij goed lezen, dat aandachtig meeleven is, ondergaan wij het met een zacht of hevig bewogen ge» moed, een verheugde verwondering.
Men moet immers reageren op dezelfde wijze als ons gegeven wordt De kunstenaar is de aandachtig levende,



17
die de gave der verwondering heeft. Schrijven doe je enkel wat je belangrijk voorkomt en je verwondering wekt. Voor de kunstenaar is alles voortdurend nieuw. Zijn werk is: tot schone uiting gekomen verwondering over zoveel nieuwe schoonheden in leven en denken en natuur. Die verwondering inspireert hem tot zijn werk, en een gelijksoortige verwondering als hem tot zijn uiting bracht, moet ons tot lezen brengen, dat evenzeer werken is, omdat de aandacht er zo'n grote rol bij speelt.
Elk kunstenaar zoekt in de mensenziel naar datgene, wat eeuwig en onveranderlik des mensen is. En wan» neer hij de werkelik grote is, die leven blijft ook na zijn dood, vindt hij in de zelfde diepten, waar het eeuwige beweegt, datgene, wat een tijd en een mensengeslacht zijn eigen aangezicht geeft tegenover de geschiedenis. En in zijn werk haalt hij dit alles naar boven uit het ver» borgene, uit de diepten van het innerlike, het onzicht» bare, van waaruit al het zichtbare naar buiten in het licht groeit. En de lezer moet hem volgen bij zijn speur, tocht naar dat verborgen leven der ziel, dat alle ver» schijnselen verklaren kan.
Zo is het duidelik, dat bij het lezen niet de hoofdzaak Is, zich te laten meeslepen door de bekoring van de handeling, het verhaal, de spannende loop der avon» turen. Hoofdzaak is het begrijpen van de innerlike nood» wendigheid, die naar het inzicht van de dichter achter deze gebeurtenissen staat, en waardoor een mensenleven in het grote algemene leven zijn bizonder (persoonlik) karakter krijgt èn zijn maatschappelik accent. En door dit lichtende begrijpen van de fragmenten leven, die de kunstenaar doorzichtig maakte, wint de aandachtige, overgegeven lezer voortdurend aan inzicht in éigen leven,



18
daadwerkelik ervaart hij de ervaring van anderen, beteren, en verrijkt zich met hun inzichten en gedachten. Hij ordent die alle langzaam in zijn geest, rangschikt ze en groepeert ze tot eigen inzichten en geleidelik groeit daaruit een geheel nieuw, zuiverder en dieper aanschou» wen, waarin de mens groter, vollediger en grondiger zichzelf beleven kan en — wegschenken aan de ideeën, die dat leven richting gaven.
Lezen in deze zin veredelt de geest, het gemoed, het vérstand. Lezen in deze zin is eigenlik verdiept en vers sneld leven, in contact met de meest waardevolle, onwisselbare, hevige dingen van geest en ziel, die in de kunstenaar een instrument vonden om zich voor het aangezicht der gemeenschap te openbaren. En men moet zó lezen, óf helemaal niet. Omdat de andere manier een waardeloos rennen langs de buitenkant is, een haastig en gulzig zwelgen in eindeloze reeksen van verschillende emoties, om het eens drasties te zeggen: een slikken zon» der kauwen... En men weet, dat dit niet gaat zonder schade voor het organisme! De snelle en oppervlakkige lezer wordt een vat vol dooreengevallen wijsheid, waarin niemand, hij zelf het allerminst, de weg kan vinden, en die zich dus in dwaasheid openbaart. Wie een boek op de juiste wijze en naar zijn waarde en bedoeling wil genieten, en leren kennen, die zal zich de moeite moeten getroosten het nog» en nogmaals te lezen, zich er in en er door te graven, het met aandacht te proeven op al zijn schone kwaliteiten, om het geheel ten slotte ver» werkt in zich te hebben, al de schoonheid en de wijsheid ervan organies in zijn geest op te nemen. Zoals het voed» sel voor het lichaam wordt opgenomen door het bloed en rondgevoerd door heel het samenstel van organen om zijn dienst te doen, waar dat nodig is.



19
Lezen in deze zin doet het boek op nieuwe wijze voor de mens open gaan. Hij groeit uit boven het oppervlak» kige genot van „de intrige", en ontdekt het ho gere, het gedachtelik en naar gevoel hogere, de doorgaande stijl van het kunstwerk, de beheersende idee, de verscholen inhoud. Zijn crities vermogen wordt verscherpt en hij leert de schijn van het wezen onderscheiden, de bom» bast, de luide humbug van het waarachtige, stille ware. Er ontstaat een inniger contact tussen lezer en boek, een contact als van mens tot mens. Hij leert met het boek debatteren, dwingt zich tot herlezen om de vragen, die bij . hem rijzen beantwoord te krijgen. Boeken worden vrienden, die veel van de ander eisen, en toch altijd meer terug geven dan zij vragen; maar zij openbaren zich langzaam. Doch wien zij zich eenmaal geopenbaard heb» ben, leiden zij ook in een schoner wereld binnen. Het leven wordt doorzichtiger. De natuur krijgt een ander aanzien, waar de zinnen verscherpt hebben leren waar» nemen. Stemmen vangen aan te spreken, waar alles stom leek. Stemmingen wisselen, waar eerst alles grauwe een» tonigheid was, doffe, egale eentonigheid. Er ontwikkelt zich een verwonderlike sensitiviteit, een gevoeligheid voor de bekoring van allerlei omgevingen en omstandig» heden. Men wordt ontvankelik, b.v. voor de stille wee» moed van een grijze regendag, die vroeger enkel ondra» gelik vervelend scheen. Het leven kortom, wordt onbe» rekenbaar veel rijker en veelzijdiger. Men wordt, al lezende, zelf een beetje kunstenaar, laten wij zeggen: passief kunstenaar, door gezuiverde, ontwikkelde gevoe» ligheid. Het lijkt of veel van wat rondom dood en stom was, levend en vol geluid wordt. De fantasie van de kunstenaar maakt van heel de ruimte één schone weme«



20
ling van leven, en wie zijn toegewijde leerling zijn wil, krijgt altijd iets mee van zijn tovermacht...
IV.
Naast alles wat we boven beschouwden, is er echter nog iets in het kunstwerk, dat van de lezer zijn volle, gespannen aandacht eist. Want behalve om zijn inhoud (en al wat daar verzwegen, maar duidelik waarneem* baar onder en achter schuilt), is het boek ook nog een kunstwerk om zijn vorm, om de stijl, de taal, waarin het is geschreven.
Sinds het midden der negentiende eeuw is het proza zich gaan verfijnen tot een taal, die dezelfde gespan* nenheid en direkt beeldende kracht wil hebben als de poëzie. Het is niet langer voldoende, dat de proza*zin zuiver iets meedeelt in behoorlik gestelde termen. De proza*kunstenaar heeft de wonderlike muzikaliteit ont* dekt van de taal, de eigen aard van elk woord, de zangerigheid van een zin, waarin alle dingen zijn aange* duid met woorden, die niet alleen die dingen noemen, maar door hun klank ook het beeld dier dingen voor ons oproepen. De vreemde vermogens der woorden om door hun klank en samenklank een bepaalde stemmig te suggereren, een bepaalde atmosfeer te scheppen. De prozaschrijver is in engere zin taalkunstenaar geworden, daar hij de taal hanteert als een uiterst gevoelig instru» ment, dat niet alleen meer gedachten en begrippen over* brengt door woorden, maar evenzeer door de val der klanken dier woorden. De taal, met andere woorden, hanteert hij als de componist zijn muziek. En deze rangschikking der woorden tot een bepaalde, logiese orde, vormt de stijl van het kunstwerk en wordt tot een









5
steenharde onbarmhartigheid. En daarom bestond er een speciale litteratuur voor de arbeiders...
O, die trieste, brutale paskwillen van „volksromans".,., dit bocht, die vieze afval van de tafel des geestes, deze slechte jenever voor de ziel!..
Het verheugt mij — hoewel het een bittere vreugde genoemd mag worden — dat ik in deze uit eigen ervaring spreken kan. Want ik ben opgegroeid in een arbeiders* gezin, waar men van het socialisme verre bleef, waar men gedwee verdroeg wat „werd opgelegd", alle lasten en kommer van het schamele bestaan in naakte armoe, en de genoegens genoot, die des braven arbeiders waren. De verschrompelde behoefte aan schoonheid schijnt er bij mijn ouders ondanks alles wel diep te hebben ingeze* ten, en zij voldeden aan deze hartstocht naar de wijze van hun stand en de mate van hun welvaart. Zolang er ge* regeld werk was, liep er steeds iedere week een aflevering binnen van een of ander „Groot Volksboek", in zes a tien delen, geïllustreerd en met prijzen bij de laatste afleve» ring. Ze werden gretig verslonden door de hele familie en zelfs ik las ze mee, veelal stiekem, omdat de inhoud voor kinderen beneden de tien wat peperig geoordeeld werd. Hoeveel van die vuilnisbakromans heb ik als jongen met stokkende adem en jagend hart doorgevlogen? Ik weet het niet precies meer, maar het moeten er heel wat geweest zijn, want m'n vader sleepte soms van een boekenstalletje voor een paar grijpstuivers ook nog com* plete colportageromans mee naar huis, stapels vuile afleveringen, die onze huisbibliotheek verrijkten. Onder deze omstandigheden kon het wel nauweliks anders of ik moest de weg der schone letteren op gedwongen worden!
„Jack, de geheimzinnige vrouwenmoordenaar van Lon*



6
den en Parijs", „De doodenvelden van Siberië", „Anita de Mondeza, of de strijd om Cuba", „De banneling van het Duivelseiland", „Mussolino, de grootste rooverhoofd» man van Calabrië", „Het geheim van de grijze monnik". Ziedaar enige titels, die me zijn bijgebleven. Maar er waren er veel meer, alle even gore producten van een ruwe fantasie, onmogelijk in mekaar geflanst, belache* like romantiek, bloedige, wraakgierige scènes bij menig* ten, bombasties chauvinisme, sentimenteel, ongelofelik brutaal vals godsdienstigheidsvertoon, bruut heldendom, onbestaanbare „reinheid" van duivenaardige maagden uit roversomgeving, alles even grof, zinloos, ruw en ge» meen. Vol zwoele erotiese elementen, vol verruwende tendenzen, die oorlog, bloedwraak en barbaarse vecht» lust voorstelden als vrijwel normale dingen. Het recht van de sterkste werd geproklameerd op elke bladzijde. De geest van de onontwikkelde lezer werd verdoofd en bedwelmd onder al die hrutale ontketening van ruwe hartstochten, die ook in hem woelden als oerdrang en die hij, al lezend, bevredigde, zo hij tenminste niet door het lezen van die prikkelende lektuur tot daden gedre» ven werd, die hem zuur opbraken, in plaats van hem tot een romantiese held te maken. Een wemelende wereld van adelike schurken en edelaardigaards, met hier en daar een proletariër (ruwe bolster blanke pit!), meest in de gedaante van een bediende, die zich Het slachten voor het heil zijns meesters, en de slavenziel van de misleide lezer tranen van aandoening ontlokte: hoe gaarne zou hij zich ook opgeofferd hebben vöor zo'n edele graaf of hertog... nóg liever dan zich te offeren als verlengstuk van de machine in dienst van zijn, zoal niet adelike, dan toch rijke patroon... het leek minder banaal, vervelend en Ondankbaar!



7
Ach, wat een walgelik bedorven, smerig, stuitend dom en gemeen soort boeken dienden tot geestelik voedsel van de arbeiders! Met welk een geestelik straatvuil be* droog men de heimelike hunkering naar schoonheid van zijn verkommerd, verarmd, verminkt wezen! Welk een ten hemel schreiende schande waren deze weerzinweks kende „volksromans", waarmee het laatste restje schone menselikheid in de arbeider werd bevuild... En de be« schaafden zagen het aan, grinnikten om de groteske wan» smaak van het redeloze vee daar beneden, hoonden het om zijn voorkeur voor de keukenmeidenroman — en exploiteerden op niet onvoordeelige wijze die beklagens* waardige wansmaak. Geen hand werd door de bourgeoisie uitgestoken om de arbeiders tot betere lektuur te bren* gen, ondanks de christenzin dier bourgeoisie en de betuigingen van broedermin in de theoretiese verbande» lingen der kerken. En toen de Roomse kerk eindelik, omdat de colportageroman wat erg sexueel schaamteloos werd, een veldtocht begon tegen „de slechte volks» romans", autoriseerde zij een brutaal prul, een zekere meneer Van der Horst, als ik het wel heb, tot het uit. geven van een serie „goede volksromans", die misschien wat minder vies waren op sexueel gebied, maar overigens van hetzelfde gore, zinloze soort, geestelik even gemeen, minderwaardig en ruw, alleen tiendubbel zo huichel» achtig als z'n vrijmoediger voorgangers. En het schijnt, dat deze series deugdzame vuiligheid nóg lopen onder Roomse arbeiders!... De arbeider en het boek ...
Is het wonder, dat ik glimlachte, toen ik die titel had neergeschreven, en dat een heimelike vreugde in mij opwelde, omdat ik dacht aan de lektuur van mijn jeugd en aan de boeken, die de arbeiders uit onze beweging nü



lezen? Is het al geen reden tot grote blijdschap, dat vele arbeiders, zo zij dan al weinig of niet lezen nog, althans niet meer in staat noch te vinden zijn tot het genieten van die vroeger zo populaire mestvaaltletterkunde?..
II.
Maar toch was gebrek aan goede smaak, aan geestelike behoeften, aan ontwikkeling, niet de enige oorzaak, waarom de arbeider niets las dan die vals»romantiese zwijnde rij. Er was nog een andere oorzaak, die een kloof groef tussen de arbeiders en het boek. Een oorzaak, die nóg niet geheel is weggenomen, die nóg een verhin» dering is, waardoor het overgrote deel van de litteratuur onzer dagen voor de arbeiders onbetreden terrein blijft. Het is de oorzaak, die ik in mijn leterkundige kronieken in „Het Volk" herhaaldelik heb aangewezen, en zij ligt in het karakter van de letterkunde der vorige periode. Een karakter, dat zich eerst begint te wijzigen.
De litteratuur had een volstrekt, en heeft nog een over» wegend aristocraties karakter. Van geestelike aristocra* tie, zo ge wilt, maar toch aristocraties, uitzonderlik, hooghartig, enkel gericht op de aandacht en de behoef* ten en het begrip van een bevoorrechte klasse, en onder haar eigenlik nog maar van een kleine elite van intel» lektuelen en die er voor willen worden aangezien.
De kunst, de „echte" litteratuur, was als zoveel andere dingen van materieel en geestelik geluk, een privilegie van de bourgeoisie. De kunstenaars kwamen uit haar rijen voort, en zo zij al eens opdoken uit de lagere klas» sen, dan gingen zij toch naar haar over, gingen op in de geestelike elite en werden naar geesteshouding ononder» scheidbaar van de geboren bourgeoisie, zo zij zich althans



BR
No.
OGHURES ]






Nol
AM DE JONG:
DEABBEIDEB ENHETBOEK






21
persoonlik element, dat de schrijver van alle anderen onderschtidt Elk kunstenaar van enige afmeting heeft zijn eigen stijl, zijn eigen, schone wijze van woordge. bruik, dat rechtstreeks stamt uit de bizondere construktie van zijn kunstenaarswezen, en als het ware de stem van zijn ziel is, in timbre, kracht en welluidendheid aan geen twede gelijk.. En uit deze bizondere stijl, uit dit eigenaardig woordgebruik, deze volstrekt ongewilde wijze van hanteren der taal, groeit dan het eigen „rythme" van de kunstenaar, de onveranderlike deining, die door al zijn werk, hoe ongelijksoortig ook, gaat en hem voor de geoefende proever van litterair schoon onmiddellik herkenbaar maakt, onderscheiden van alle anderen. Stijl en rythme samen scheppen de atmosfeer van de schrijver, die in al zijn uitingen rond hem blijft, als de geur rond een bloem, en die geen twede met hem deelt.
Deze dingen golden steeds voor de dichter, die altijd in voorname mate taalkunstenaar was. Zij gelden in volle kracht voor de moderne prozaschrijver, die het „poëtiese element in de „ongebonden taal", gelijk men het proza placht te noemen, tót steeds groter volkomenheid voert Dit beeldende en sterk persoonlike taalgebruik, deze merkwaardige macht om door een eenvoudige groepering der woorden dwingend bepaalde voorstellingen en stem» mingen op te roepen, vormt een belangrijk en karakteristiek onderdeel der schoonheid van een boek en de lezer moet leren, ook dit te onderscheiden, wil hij de volle maat van ontroering en schoonheid puren uit het werk, dat met geen ander doel geschreven werd dan om hem die te geven. En ook hiervoor is weer oefening en aandacht nodig, een genegen beluisteren van die



22
geheimzinnige stem, de stem der ziel, wier muziek door heel het boek ruist en overal dóór klinkt, uitklinkt boven de veranderlike ontroeringen en wisselende stemmingen, die „het verhaal ' begeleiden en tot een schoon geheel doen worden..,
V.
Het onderscheiden en in volle en zuivere ontróering ondergaan van alle deze dingen van inhoud en vorm, die het boek zijn kunstwaarde geven, maken eerst de ware lezer. Daartoe is oefening nodig, en cultuur en geestelike kracht en verfijning, een open staan van alle zinnen voor de schoonheid, waartoe nog maar een deel van de arbei* ders gerijpt is. Een te klein deel: het deel zal steeds te klein blijven, zolang het de overgrote meerderheid niet uitmaakt. Het is niet mijn doel geweest een soort „Hand* leiding voor bekwame Lezers" te schrijven. Enkel enige dingen aan te duiden, die misschien verklaren mogen, waarom sommige zonderlingen alles kunnen vergeten, wanneer ze maar met een boek rustig zich kunnen opsluiten. Hoe het komt, dat verveling van dezulken niet bestaat. De ontvankeliken iets te doen voelen van de wondere wereld, die het boek voor de mens kan ontsluit/ ten en waarin hij vluchten kan voor zijn dagelikse noden, en een verheviging vinden van zijn dagelikse vreugden.
Wellicht zullen velen denken, dat wat ik hiervóór met tastende woorden trachtte te benaderen, betekent: een grote mate van geleerdheid, die tóch voor arbeiders niet bereikbaar is. Ten onrechte!
Want al de dingen, die ik daar noemde, hebben met „geleerdheid" volstrekt niets uit te staan. Er zijn trou»



23
wens geleerden genoeg, die er totaal onontvankelik voot zijnl Maar zij liggen alle direkt binnen het bevattings* vermogen van de zuivere mens. Omdat het geen abstrakte wetenschap betreft, die voorstudie van bepaalde wetmatigheden vereist, maar dingen van schoon, heid en menselikheid. En schoonheid en menselikheid ztfn steeds en overal voor de zuivere en eenvoudige van hart te doorvoelen en te genieten naar de volle maat, zo hij maar de aandacht ervoor over heeft en zich bereid geeft haar in zich op te nemen. Want in laatste instantie is datgene, wat een kunstwerk tot een kunstwerk maakt, niet een zaak van het gescherpte verstand, maar van het gezuiverde gevoel. En het gevoel gaat door het kunstwerk heen immer rechtstreeks van hart tot hart, van mensen, hart tot mensenhart, hoezeer de bezitters dezer harten ook mogen verschillen in ontwikkelingspeil en materieële welvaart. De schoonheid is voor allen. En wie tot het boek gaat met open hart en zuivere ziel, ontvangt alles en wordt rijker aan geestelike goederen elk uur, dat hij er zich in verdiept. Boeken zijn duur...
Ja, boeken zijn duur. Maar ze zijn ook een rijkdom, die moeilik in cijfers is uit te drukken. En de arbeider geeft toch altnd iets uit voor ontspanning en vermaak. Hij rookt, drinkt, gaat naar de bioskoop of de schouw, burg, naar cabaret of variété. Wanneer hij op al deze dingen de helft bezuinigt, zo hij ze al niet geheel kan wegdoen uit zijn leven, komt er geld vrij voor het kopen van boeken en voor het huren van boeken uit biblio. theken. Die kant moet het uit. Want wie zo weinig field besteden kan aan luxcdingen, moet nauwkeurig toezien dat hij dit weinige zo voordelig mogelik besteedt. Nóg kiest de arbeider te vaak verkeerd, als hij zijn luxe kiest.



24
zijn genot, zijn overbodige weelde, waarop hij een onaan< vechtbaar recht heeft, omdat zonder deze weelde elk leven in dorheid verschrompelt.
De arbeider zal moeten leren zijn genot te veredelen, zijn geringe luxe van materiëele genieting tot geestelik genot te verheffen, dat niet voorbijgaat als het andere, maar steeds dieper en breder voor hem opengaat en hem mnerlik steeds rijker maakt. Ik weet wel, dat het moeilik is afstand te doen van de gewende dingen, die het leven een beetje kleur en geur geven. Ik zie niet neer op de sigaar, het glas bier, het bezoek aan de bioscoop van wie dageliks zoveel uren méést geeste» loze handgrepen aan een machine uitvoert. Maar wie heeft leren lezen krijgt voor al deze dingen onbereken» baar veel groter waarden terug en hij wil het boek om zich heen hebben, en de altijd wellende bron van schoon* heidsvreugd, die het hem openbreekt, vergoedt hem het lagere genot van voorheen op duizendvoudige wijze. Met' het boek leert hij de gelukkige arbeid kennén, die het lezen is; arbeid, die uitsluitend geestelike winst geeft, maar die winst valt dan ook alleen de arbeider toe! En welk een winst ook voor de strijd, die de arbeider voert om een betere menselikheid...
Ik weet: het is een kwestie van opvoeding. Maar vol» wassenen kunnen aan hun eigen opvoeding krachtdadig meewerken! Ons Instituut zal alles doen wat mogelik is, om de arbeider en het boek tot elkaar te brengen. Laten degenen onder ons, die reeds met het boek ver» trouwd zijn, al hun krachten inspannen om de anderen door hun geestdrift en beschavingswil aan te steken en ook hen tot het boek te voeren. Opdat de arbeider en het boek in waarheid onafscheidelik worden. Opdat de arbeider eindelik lere, volledig mens te zijn...