DE COMMENTAAR VAN ZACHARIAS CHRYSOPOLITANUS OP HET DIATESSARON
DOOR D. PLOOIJ
Van den Oud-Syrischen Text van het Diatessaron, de Evangeliën-harmonie, die omstreeks 170 door Tatianus werd samengesteld, zijn ons slechts fragmenten bewaard, voornamelijk in de citaten bij Aphrahat en Ephrem. Tot op 400 n. Chr. was dit Oud-Syrische Diatessaron het kerkelijk „Evangelie", waardoor Syrië voor het Christendom gewonnen en de Syrische Kerk sindsdien gesticht werd. Daarna werd het als een kettersch geschrift in den ban gedaan. Nog Theodoretns, die van 423-457 bisschop was van Cyrrhus ten N.O van Antiochiê, vertelt, dat hij wel twee honderd exemplaren van het Diatessaron in zijn diocese in kerkelijk gebruik vond, zelfs bij goed orthodoxe gemeenten. Hij heeft al die exemplaren doen vernietigen. Wij zouden den ijverigen bisschop dit genoegen desnoods gunnen, mits hij zijnerzijd. ons het genoegen had gedaan, althans één exemplaar voor het nageslacht te bewaren. Hij heeft het niet gedaan, en de campagne tegen het Diatessaron is blijkbaar afdoende geweest: geen enkel exemplaar is er meer te vinden.
Tatianus' Evangeliën-harmonie was, blijkens hetgeen wij er nu - ondanks den bisschoppelijken ban _ van weten een onovertroffen meesterwerk, zoowel van literaire compositie als van fijne exegese. Tatianus, dien wij eigenlijk alleen maar van zijn bestrijders kennen als een verfoeilijk encratiet
143


2
en uit zijn Oratio ad Graecos als een Oostersch verachter van de Grieksche wijsheid en godsdienst, begint zich thans aan ons te vertoonen als een voortreffelijk discipel van Jezus en als een groot exegeet van het Evangelie, 't Kon toch ook wel niet anders: de man, die de Apostel van Syrië geworden is, kan geen onbeteekenende persoonlijkheid geweest zijn.
Zoo heel verschrikkelijk kunnen de ketterijen in Tatianus' Diatessaron trouwens niet geweest zijn. Theodoretus verwijt Tatianus, dat hij de genealogieën van Jezus verminkt heeft.') Dit is blijkbaar een stok, dien men heeft moeten zoeken om den hond te slaan, want Tatianus heeft er nooit aan gedacht de Davidische afstamming van Jezus te loochenen. Maar het bewijst wel, dat men met de beweerde ketterij van het Diatessaron wat verlegen zat. Stellig zijn er tendentieuze varianten; inzonderheid ascetische en anti-Judaistische. Maar van die varianten zou men Tatianus geen verwijt hebben gemaakt: ze waren de Syrische Kerk in het bloed overgegaan.
De oorzaak waarom het Diatessaron moest geëxcommuniceerd worden, lag elders. Als er aansluiting zou verkregen worden met de Grieksche kerk, dan moest het Diatessaron
») Theodoretus zegt: rag yewacAoyi'ae xepl*oty<%; *«ï ri «AAa c<ra ê* AxfilS xara <rap*a. yvytvrutkvov riv üpiov Jeóewtrw.
Dit kan moeilijk beteekenen dat Tatianus de genealogieën zou geschrapt hebben, zooals Zahn, Forsch. I, S. 38 en na hem alle anderen meen ik. vertaalt, vtpcxévrzw beteekent niet alleen schrappen, maar ook verminken. Dat in het Arabische Diatessaron de genealogieën ontbreken, resp. aan het slot afzonderlijk zijn bijgevoegd, weegt niet op tegen de duidelijke bewijzen dat zoowel Aphrahat als Ephrem in hun Diatessaron de genealogieën wèl gevonden hebben. Vermoedelijk heeft de mededeeling van Theodoretus betrekking op een uit Mt. en Lk. gecombineerde genealogie, zooal. die in Aphrahat en ook in Codex Bezae voorkomt. En waarschijnlijk omdat deze gecombineerde genealogie in een reuke van ketterij stond, heeft het Arabische Diatessaron die genealogieën maar geheel weggelaten.
144


3
wijken voor een vertaling van de vier afzonderlijke Evangeliën. Deze alleen hadden in Antiochié en in Rome aposto-
JrfL t0Cn °°k Rabbula' bi88ch°P ™ Edessa
van 411-435, een nieuwe vertaling van het N. Test gaf de *g. Peiitta, moesten daarin de vier Evangeliën worden'opgenomen en in kerkelijk gebruik gesteld. De felheid waarmede het Diatessaron vervolgd werd, hield blijkbaar gelijken tred met de gehechtheid der gemeenten aan hun aloude Evangelie, en tis ook best te begrijpen, dat de eenvoudigen met zoo gemakkelijk konden inzien wat voor verschrikkelijks er nu was aan dat oude Evangelieboek, waardoor geslachten gewonnen waren voor Christus en in „ood en vervolging getroost. Maar het Oud-Syrische Diatessaron is verdwenen en de kans, dat er ergens uit een schuilhoek nog een exemplaar voor den dag komt, wordt bij den huidigen toestand in het nabije Oosten met den dag geringer.
Niet veel voorspoediger ging het met den Oud-Syrischen Textvan het Diatessaron in het Westen. Ik vraag verlof om hier te mogen uitgaan van de resultaten, die een voortgezet onderzoek van den Luikschen Text van het Middel-Nederlandsche Diatessaron heeft bevestigd en opgeleverd, welke resultaten ik afzonderlijk publiceerde. Al wijken deze resultaten belangrijk af van hetgeen tot dusverre als vaststaand werd aangenomen, ik meen, dat ze voldoende door de feiten gestaafd worden om veilig als verkregen winst te kunnen worden geboekt en gebruikt.
Het Evangelie van Marcion en het Oud-Latijnsche, uit het Synsch vertaalde, Diatessaron van Tatianus zijn de eerste vorm geweest waarin het Evangelie voor slechts-Latijnsprekende kringen toegankelijk werd. En van 150 tot 250 n Chr hebben beide Evangeliën blijkbaar breeden invloed geoefend' ook in kringen die niet uitgesproken Marcionietisch of Tatiaansch waren, of die hun verwantschap met de Marcionietwch-Tattaansche Kerk vergeten waren. Dit blijkt uit twee
145


4
sterk sprekende feiten: 1°, dat Marcionietische en Tatiaansche lezingen en zelfs Marcionietische prologen hun weg vonden in Vulgata-handschriften en in den text der Vulgata zelf; 2». dat alle Oud-Latijnsche Evangelietexten in meerdere of mindere mate den invloed vertoonen van het Oud-Latijnsche
D Hrt"wwe'n de zeer eenvoudige, illiteraire kringen waarin het Oud-Latijnsche Diatessaron en het Evangelie van Mardon werden gelezen: dit blijkt ten duidelijkste uit de taal, die niet slechts vulgair-latijn is, maar een latijn van een ten deele barbaarach en onbeholpen karakter.
Naarmate ook deze kringen onder invloed kwamen van de Grieksche Kerk te Rome, onderging het Latijnsche Diatessaron hetzelfde lot als het Syrische Diatessaron in het Oosten. Het kon geen genade meer vinden naast de vier afzonderlijke Evangeliën. Wanneer Ambrosius (Opp. ed. Venet., 1798, II, 729) zegt, dat 't bij ketters regel is om uit de vier Evangeliën in-één te stoppen (ex quatuor evangeliis in unum referserunt) datgene wat ih hun kraam te pas komt, dan heeft hij, naar 't mij voorkomt, stellig het oog op het Diatessaron dat in het Westen den naam Unum ex quatuor draagt Dan behoeft Ambrosius dat Diatessaron niet zelf gekend te hebben : dergelijke oordeelvellingen plegen zich van geslacht op geslacht voort te planten. Maar stellig stond Ambrosius' eigen Evangelietekst veel sterker onder invloed van het Oud-Latijnache Diatessaron, dan hij zelf zich bewust was. ..
Daarmede was het vonnis ook over het Oud-Laöjnsche Diatessaron geveld. Slechts was de campagne er tegen gevoerd, niet zóó doortastend als in het Oosten: zoodoende is het mogelijk gebleken, dat een archaïstische tekst nog in de 12e eeuw in een handschrift gevonden en door een middelnederlandschen Vertaler overgezet werd. Maar 'n dragelijk bestaan kon aan de Latijnsche Harmonie alleen
146


5
verzekerd worden op voorwaarde dat de tekst daarvan nauwkeurig met de kerkelijk goedgekeurde Vulgata werd in overeenatemming gebracht, en de naam van den auteur verdween. Beide is geschied. Victor, bisschop van Capua, die een van de beste Vulgata-handschriften, den Codex Fuldensis, welke 546 gereed kwam, deed vervaardigen, nam daarin op, niet het viertal Evangeliën, maar een Evangeliënharmonie, in zeer zuiveren Vulgata-tekst. Hij vertelt in de praefatio dat hem toevallig een „Unum ex quatuor evangeKum compositum" in handen viel, „er absente titulo non inveni (-rem) nomen auctoris". In dezen naar den Vulgaat gecorrigeerden vorm is het Diatessaron in tal van Handschriften bewaard. Maar van den Ond-Latijnschen tekst hebben wij geen exemplaar meer over. Langs allerlei wegen nn is het mogelijk gebleken aan te toonen, dat de Luiksche tekst van het middemederlandsche Diatessaron de vertaling van een Ond-Latijnschen tekst is.
Er blijven echter tal van glossen en varianten, waarin het Luiksche HS. alleen staat. Hoe grooter het aantal varianten wordt, waarbij wij kunnen aantoonen, dat Luik een OudLatijnsche redactie vertegenwoordigt, hoe sterker het vertrouwen wordt, dat wij hier inderdaad met een archaïstischen Tekst te doen hebben.
Hier is het, dat Zacharias Chrysopolitanus ons met zijn Commentaar op het Latijnsche Diatessaron onschatbaren dienst bewijst. Er bestaan in handschrift ook nog andere middeleeuwsche Diatessaron-commentaren, maar alleen die van Zacharias Chrysopolitanus is in druk verschenen. Dr Rendel Harris heeft in een artikel in Journal of Biblicat IMerature (vol. XLIII, pts. I-II, 1924, p. 32-45) op de beteekenis van dezen Commentaar gewezen, niet alleen als getu.ge voor een Oud-Latijnschen Diatessarontext, maar ook als vertegenwoordiger van een reformistische of als men wil prae-reformatorische strooming in de 12e eeuw. Het volgende
147


6
moge dienen als bevestiging van hetgeen door Dr. Rendel Harris werd opgemerkt, en als aansporing tot een systematisch onderzoek van Zacharias' commentaar ten aanzien van de bedoelde problemen.
Zacharias zelf is een ietwat mysterieuse figuur. Chrysopolis, d.i. Besancon, schijnt wel zijn geboorteplaats te zijn. In de editie van Migne heet hij episcopus. Dat is naar het mij voorkomt nauwelijks waarschijnlijk. Hij oefent een zoo snijdende critiek op de clerici, dat men ter nauwernood aan een lid van den clerus zulk een critiek zou toeschrijven. Toch kin dit zeer wel het geval zijn en de traditie, dat Zacharias sinds ongeveer 1150 behoorde tot de Praemontratenser orde in de abdij van St. Laon is daarmee wel in overeenstemming te brengen. In de ed. van Migne, P. L., vol. 186, col. 384 sq., commentarieert Zacharias de gelijkenis van de twee zonen uit Mt. 21 :28—32; de eene zoon zegt: „ik wil niet" en daarna berouw hebbende ging hij; de tweede zegt: „ik ga, heer", maar hij ging niet. Zacharias voegt hier naar zijn gewoonte citaten uit Kerkvaders, in dit geval Hieronymus en Ghrysostomus aan toe. Het laatste gedeelte van zijn .aanteekening schijnt mij echter van Zacharias zelf afkomstig te zijn. Hij zegt: „onder de twee zonen kunnen ook verstaan worden de leeken en de priesters. De leeken zijn dan de eerste zoon, die zegt: ik ga niet, maar daarna berouw had en ging. De priesters zijn de tweede zoon, die zegt: ik ga, maar hij ging niet... Beter is een leek, die op 't eerste gezicht een wereldsch leven schijnt te verkiezen, in werkelijkheid echter op het geestelijk leven zich toelegt, dan de priester, die op 'teerste gezicht het geestelijk leven professeert, in werkelijkheid echter een vleeschelijk leven leidt. En beter is de leek, die boete doet, dan de clericus, die in de zonden volhardt. Want de leek zal in den dag des oordeels de stola der priesters ontvangen: daartoe immers worden allen in het chrisma tot het priesterschap gezalfd,
148


7
maar de prieater-zondaar zal van de priesterlijke waardigheid, die hij gehad heeft, worden beroofd en zal zijn onder de ongeloovigett en hypocrieten. Wie ziet ooit een clericua, die volvaardig boete deed? Hoewel hij, op heeterdeed betrapt, zich verootmoedigt, hij draagt er geen leed over, dat hij gezondigd heeft, maar bet verdriet hem, dat hij zijn glorie kwijt is. Veel eer bekeeren zich vaak degenen, die van wereldsche begeerten en vleeschelijke lusten zich hebben vrijgemaakt. Nog sterker is wellicht de verklaring, die Zacharias aanteekent bij Mat. 10 : 16: „Zie, ik zend u als schapen onder de wolven." „Scribae et Pharisaei, quisunt clerici Judaeorum lupi sunt" (col. 161 B). Deze uitlatingen zijn kenmerkend voor de reformistische beweging van het monnikenwezen in de 12de eeuw en bereiden de eeuw der leekebroeders voor. Ook in dogmatisch opzicht staat, zooals Dr. Rendel Harris heeft aangetoond, Zacharias in den grooten stroom van biblicistisch reveil, dat kritiek oefent b.v. op het Roomschkatholieke dogma, dat Petrus de rots der Kerk zou zijn, en ten aanzien van de sacramentsleer de Luthersche opvatting nadert.
Hoe belangrijk ook een onderzoek van deze jongere elementen van den commentaar moge zijn, voor 't oogenblik vestigen wij onze aandacht op de oudste bestanddeelen daarin. De commentaar bestaat, gelijk wij zagen, uit citaten van Kerkvaders. Daaronder zijn blijkbaar zeer oude elementen. En dat geldt niet slechts van den Commentaar zelf, doch ook van de Prologen. Zacharias geeft er niet minder dan drie, nog gevolgd door een Admonitorium Lectori. In dit laatste wijst hij er op, dat hij als leidraad voor zijn aanteekeningen gebruikt den Vulgaat-text, of zooals hij het noemt, den Textus secundum usum modernorum. Maar hij waarschuwt zijn lezers dat zijn aanteekeningen vaak op een anderen textvorm zijn gebaseerd, en dat zij derhalve zich ervoor wachten moeten text en uitleg naar elkander te gaan corrigeeren.
Of Zacharias zelf een Oud-latijnsch Diatessaron gekend en gebruikt heeft, is mij tot dusverre niet duidelijk gebleken.
149


8
De afschrijver van een Winchester HS., dat thans doorRev. C. A. Phillips, Bournemouth, wordt gecollationneerd, schijnt met Oud-latijnsche lezingen althans zóó vertrouwd, dat zij hem soms onwillekeurig in de pen vloeien en dan door hem geradeerd en gecorrigeerd worden.
Enkele van de Ond-Latijnsche en Oud-Syrische lezingen door den Commentaar ondersteld of uitdrukkelijk gegeven, heeft reeds Dr. Rendel Harris vermeld. Met een daarvan wil ik beginnen.
In Luk. 1941 weent Jezus over Jerusalem en zegt: „Of gij wist, in dezen dag, ook gij, wat tot uw vrede dient". Het is een afgebroken sin, „a kind of sob that goes with the Redeemer's tears". Het Luiksche Diatessaron (Bergsma, p. 159") geeft van deze woorden van Jezus de volgende, stellig zeer vrije redactie : „kennestu also wale wat di nakende is alse ic doe, du soust oc weennen, want nu op desen dach so hefstu dinen pais". Jülicher, die (Journal of Bibl. Lit, vol. XLIII, pts. I—II, 1924, p. 132—170) de afwijkende lezingen van het Luiksche HS. grootendeels aan willekeur van den Nederlandschen vertaler toeschrijft, bespreekt ook deze plaats en meent dat de redactie daarvan in het Luiksche HS. illustreert „wie eigenmachtig dieser Übersetzer sein Verstandniss bis zur Behauptung des Gegenteils von dem was der Text sagte, durchhalt". Ik kom op dit oordeel van Jülicher ook hier terug, omdat wanneer het juist was, de Luiksche text nagenoeg alle beteekenis zou verliezen. Nu heeft in hetzelfde nummer van hetzelfde tijdschrift ook Rendel Harris deze plaats besproken, en aangetoond, dat althans de toevoeging „du soust oc weennen" ondersteld wordt in de aanteekening van Zacharias, die tot driemalen toe subaudis: „fier es" bijvoegt, blijkbaar naar aanleiding van een aldus aangevulden textvorm. Maar wij kunnen nog verder gaan: Zacharias (coL 365 c) geeft den geheelen text van L. in zijn commentaar met deze woorden: „Flevit dicensquia: si cognovisses etiam tu tnecum (subaudis: ruinam) quae imminet ei quidetn.
150


9
hoe est etiam certe, in hac die tua ad pacem quae tibi est, subaudis fleres". Met enkele toevoegingen is dit nauwkeurig den door Luik onderstelden text.
Dit feit is van verstrekkende beteekenis: het bewijst, dat wij in het Luiksche Diatessaron niet met een vertaler te doen hebben, die willekeurig met den text omspringt, zooals Jülicher meent, maar met een archaïstiscfaen textvorm, die ons nergens elders zoo volledig en zoo zuiver is bewaard. Ik geef daarvoor thans nog enkele bewijzen: In Lukas 1» wordt verhaald, hoe Zacharias in den tempel de engel des Heeren zag staan en, zegt de Luiksche text, (p. 7»), «menschleke vrese viel in hem". De toevoeging „menschleke" vinden wij nergens in de textueele traditie. Toch is zij niet een uitvindsel van den Nederlandschen vertaler, want blijkbaar slaat daarop de aanteekening bn Zacharias van Chrysopolis (col. 51A): „sicut humani defectus est terreri, ita benignitatis est angelicae paventem solari".
Een soortgelijk geval Luk. 2». De Grieksche text leest daar, dat Anna de profetes „op dat zelfde uur daarbij kwam staan en op haar beurt God loofde en van hem sprak tot allen, die de verlossing van Jerusalem verwachtten". Luik leest hier (p. 81°): „dese quam tire selver ure in den temple ende alse si dat kint sach so began si oc getugnesse hem te ghevene ende al oppenbare van hem te sprekene vor al dat volk dat daer versament was". Alweder een zeer vrije redactie. Het merkwaardigste daarbij is, dat Anna spreekt, niet tot „degenen die de verlossing van Jerusalem verwachtten", maar tot „al het volk dat daar verzameld was". Stellig is deze wijziging niet onschuldig: zij is van antiJndalstische strekking. De verwachting van de verlossing van Jerusalem behoort onder de Joodsche idealen, die in het Christendom geen plaats hebben en door de verwoesting van Jerusalem is gelogenstraft. Dit is de gedachte, die de Luiksche text uitdrukt. Op een andere wijze is het genoemde
151


10
bezwaar tegen den Griekschen text ondervangen door de breede rij Grieksche en Oud-Latijnsche getuigen (daaronder de Alexandrinus en Codex Bezae) die spreken van „al degenen, die de verlossing in Jerusalem verwachtten". Andere HSS. (een Gr. en twee Oud-Lat.) vermijden de moeilijkheid door in plaats van Jerusalem, Israël te lezen en spreken dus van de „verlossing Israëls". Van een gedeelte van de Luiksche redactie levert echter Zacharias het bewijs dat er een OudLatijnsche textvorm aan ten grondslag ligt. In plaats van „Zij loofde op haar beurt God" (av3w/*oAoyïfc-o B-ebu) zegt Luik: „si began getugnesse hem te ghevene", „coepit testimonium ei reddere". Op dezen textvorm, waarvan L. de eenige getuige is, slaat blijkbaar de aanteekening bij Zacharias (col. 81 B): „non solum angeli sed St omnis sexus et actas testimonium nato reddit puero"1). Wij hebben alle reden om hierin niet alleen een Oud-Latijnsche maar een oorspronkelijke Tatiaansche redactie te zien, omdat hier de zegswijze coepit c. inf. voorkomt, waarvan ik elders8) meen te hebben aangetoond dat zij typisch is voor het OudSyrische Diatessaron.
In Mat. I19 zegt de Grieksche text dat Joseph zijn verloofde Maria niet wilde 2uyu<xTtoau. De Vulgaat vertaalt dit met traducere in den zin van „openlijk te schande maken". Luik echter leest daarvoor „Joseph woude se nit in sine geselscap ontfaen" ; een redactie, die de geheele situatie verandert. In mijn voorloopige aankondiging {A primitive Text of the Diatessaron, p. 30) kon ik alleen naar Petrus Comestor,
i) S heeft dit, naar de Vulgaat, ten halve gecorrigeerd door de redactie: „gaf getugnesse Gode". Bij de discussie maakte Prof. A. J. Wensinck de opmerking, dat wellicht het Syrische awdï de verklaring geeft van de afwijkende weergave coepit testimonium reddere in pl. v. confitebatur. Voor een soortgelijk geval vgl. mijn A Further Study of the Liège Diatessaron, Leyden 1925, p. 80 f., 83.
') A Further Study of the Liège Diatessaron, Leyden, 1925, p. 47—49.
152


11
Hüt. Ev., c. 3, verwijzen die zegt: noluit eam traducere in conjugem. Nu heeft echter het Winchester HS. van Zacharias, zooals Rev. C. A. Phillips mij mededeelt, de volgende aanteekening: traducitur sponsa cutn de domo sua in domum sponst ducitur et in conjugem recipiatur, terwijl de Lyonsche text (Migne, col. 71 D) van Mat. 3*» de verklaring geeft: accipe tibi in conjugem Mariam. Blijkbaar had alzoo het OudLatijnsche Diatessaron een lezing als die van Luik: noluit redpere eam in conjugium (of conjugem).
In Luk. 961 wordt gezegd, dat Jezus, toen de dagen zijner opneming (StuxX^g) vervuld waren, besloot naar Jerusalem te gaan. Het woord óci/aA^^ baart hier moeilijkheid. Wellicht schuilt hierin reeds bij Lukas een misverstand van zijn Arameesche bron (masiehana = 1. oscensus', 2. assumptie).
Hoe dat zij, L (p. 197**) leest in plaats daarvan: „de tijt van sire passien"; een lezing die een uitstekenden zin geeft, maar nergens elders voorkomt. De commentaar van Zacharias echter geeft (col. 437 A) een aanteekening uit Beda „dies assumptionis tempus passionis dicitur" De lezing dos van Luik.
Mt. 27 M beschuldigt Judas zich dat hij onschuldig bloed heeft verraden. De Grieksche text heeft ^xpxSoóg. De Vulgaat tradens. L. zegt p. 249»: „vercocht". Ook dit blijkt geen willekeur. Zacharias, col. 561 C, geeft een aanteekening, naar het heet van Origenes, die aldus luidt: „emisse se justi sanguinem audiunt et in vendente scelus constituunt". Dezelfde gedachte komt bij L nog eens terug p. 249« waar Mat. 27» in pl. van lnij.rfra.vro van de Gr. text, of appreHaverunt van de Vulgaat, gelezen wordt: „daromme ik gecocht was van din israhelschen volke". Ook hierbij weder een aanteekening van Zach. 563D: audierunt eum esse ven dit urn en dan volgt later nog de uitdrukking venditio Domini.
In dit geval kunnen wij echter nog verder teruggaan: blijkbaar is het een lezing van het Oud-Syrische Diatessaron,
153


12
want ook Ephrem heeft dezelfde lezing gekend (ed. Moes. p. 204): Judas triginta argenteis eunt vendidit, en eenige regels verder: non in perpetuum eum ven dit.
L p. 21718 zegt Jezus, dat de heer van den ontrouwen dienstknecht komen zal op de ure, die hij niet weet „ende salne scheeden van der geselscap der gheregtigen". De Grieksche text Mt. 2460 Jleest hier ^orofirfm, „hij zal hem in stukken houwen", een uitdrukking waarvoor de commentatoren, ook onze Statenvertalers, terugschrikken. Zacharias citeert (col. 477 A) uit Beda: dividet eum, seilieet a cons'prtio sanctorum separabit eum. Dit is nauwkeurig de lezing van het Luiksche HS.
Maar 'tis alweder niet alleen een Oud-Latijnsche lezing. Ephrem in zijn Commentaar (ed. Moes. p. 218) zegt: eum abscindet medium et separabit eum, blijkbaar een zgn. „conflate reading".
Laat mij nog één voorbeeld geven. Toen Jezus in een stad der Samaritanen herberg zocht, weigerden de inwoners hem te ontvangen. Luk. 9M sq. verhaalt, dat Johannes en Jacobus toen vroegen: „Heer wilt gij dat er vuur van den hemel dale en hen vertere?" „Doch hij zich omkeerende bestrafte hen".
Dit is de kortste textvorm, zooals die o.a. door Tischendorf en Von Soden als de oorspronkelijke wordt opgenomen in hun textuitgaven. Er zijn echter drie toevoegingen bij dezen text, elk door een wijdvertakte textueele traditie vertegenwoordigd :
1°. de toevoeging: „gelijk ook Elia gedaan heeft". Reeds Marcion heeft deze toevoeging gekend. Is ze wellicht van hem afkomstig en heeft zij de bedoeling Jezus in scherpe tegenstelling te plaatsen met de profeten van het Oude Testament?
Dan 2°. „en hij (d.i. Jezus) zeide: gij weet niet van hoedanigen geest gij zijt", en
154


13
3°. „Want de Zoon des menschen is niet gekomen om de zielen der menschen te verderven maar te behouden".
Stellig verdiende de zeer merkwaardige text-overlevering een opzettelijk onderzoek. Wij hebben hier naar het mij voorkomt óf met een Marcionietische redactie te doen of met een Marcionietisch gekleurden Oud-Romeinschen textvorm, waaruit Tatianus de herinnering aan Elia wegliet, omdat deze Marcionietisch kon worden uitgelegd.
Thans echter wil ik slechts óp één punt de aandacht vestigen. In plaats van de woorden: „van hoedanigen geest gij zijt", leest Luik, p. 1977: „met wis gheeste gi gheteekent zijt". De uitdrukking treft, want zij behoort in het milieu van het oudste Christendom. Wij denken onmiddellijk aan het gebruik van aypkyts en oypayl^etv, signum en signare als aanduiding van den doop in de tweede en derde eeuw. De terminologie van Luik is echter archalstischer: hetjis hier niet het zegel van den doop, waarbij de Geest wordt medegedeeld, hier is het de Geest zelf die het „teeken" is van den discipel. Wij vinden dit gebruik van oypayig alleen bij Paulus (Ef. 1 w, 4W; II Cor. 1B). Zoover ik weet komt het beeld later in dezen vorm niet meer voor.
Nu zegt Luik, dat de discipelen „geteekent werden met den Geest" van Jezus. Op zichzelf zou het reeds onwaarschijnlijk zijn, dat een zoo archaïstische paraphrase middeleeuwsch, laat staan een vrijheid van den Nederl. vertaler zou zijn. De commentaar van Zacharias levert ons echter het bewijs, dat ons hier een Oud-Latijnsche redactie is bewaard: de Vulgaat text: nescitis cuius spiritus estis verklaart Zacharias (col. 437 C) met de woorden: hoe est, non bene cognoscitis cuius spiritu signati estis. Hij ontleent de aanteekening aan Beda. Wanneer wij Beda zelf opslaan (ed. Giles, vol. XI, Londini, 1854, p. 112) vinden wij: et vos ergo, inquit, cuius spiritu signati estis, eius et acta sectamini. Hier is een van de gevallen waarin Beda blijkbaar een anderen textvorm voor zich had of door een anderen textvorm beïnvloed werd, dan dien hij heet te verklaren.
155


14
Ik gaf slechts enkele voorbeelden. Zij kunnen gemakkelijk worden vermeerderd. Zij bewijzen naar ik meen drie dingen.
lo. dat het Luiksche Diatessaron niet zonder meer van willekeur kan beticht worden. Blijkbaar hebben wij hier met een OudLatijnschen textvorm te doen, die sterk afweek van den Vulgaat.
2o. In den Commentaar van Zacharias Chrysopolitanus zijn ons van den bedoelden. Oud-Latijnschen text fragmenten bewaard, die wij thans met behulp van het Luiksche Diatessaron kunnen herkennen en terugvinden.
3o. kunnen wij in sommige gevallen aanwijzen, dat deze Oud-Latijnsche lezingen samenhangen met den Oud-Syrischen text van het Diatessaron.
Wij staan hier echter op nog nagenoeg onontgonnen terrein, en er zal nog heel wat werk gedaan moeten worden, eer ons de geschiedenis van het Diatessaron in het Westen geheel doorzichtig is.
NASCHRIFT. Nadat het bovenstaande reeds was gezet, kwamen mij onder oogen de studiën van: Ulysse Robert, Zacharie le Chrysopolitain, in Bibliothèque de TÊcole des Chartes, vol. XXXIV, Paris, 1873, p. 580—582; en van Otto Schmid, Zacharias Chrysopolitanus und sein Kommentar zur Evangeliënharmonie, in Theol. Quartal Schrift, LXVIII (1886), S. 531-547; LXIX (1887), S. 231-275, Tübingen. Uit de door Robert gevonden en besproken oorkonden blijkt met historische waarschijnlijkheid, dat onze Zacharias de kanunnik Zacharias is, die in 1131 en 1134 vermeld wordt als doctor scholarum aan de kerk van St. Jan te Besancon. In een door Robert vermelde, en door Otto Schmid nader op 1136—1138 gedateerde oorkonde wordt hij twee malen als magister scholarum te Besancon vermeld. Volgens het Chronicon van Alberich ad ann. 1157 behoorde hij toen tot de Praemonstratenserorde in het klooster van St. Martinus te Laon. Zijn sterfjaar is onbekend. Voor verdere bijzonderheden zij verwezen naar de genoemde artikelen.
156


THE COMMENTARY OF ZACHARY OF BESANCON ON THE DIATESSARON
Both in East and West the original Text of Tatian's Diatessaron as a whole has disappeared: only the four canonical Gospels with apostolic sanction could be allowed by any orthodox Church. Compbte Diatessaron Texts are extant only 1°. in a PeSitta-revision in Arabic; and 2°. in a Vulgate revision in the Codex Fuldensis and numerous other Latin MSS. Of the Old-Syriac Text at least some fragments have been preserved mainly in the Old-Syriac Fathers; but the Old-Latin Version has disappeared altogether and could — by scanty remnants of Old-Latinisms — only be presumed to have preceded the Vulgate Version. The importance of the Liège Text of the Dutch mediaeval translation of the Latin Harmony is clearly that it preserves to a large extent the lost Old-Latin Text of the Diatessaron.
Dr. Rendel Harris has already drawn attention to the Commentary of Zachary of Besancon to the Gospel Harmony as preserving remnants of the Old Latin Diatessaron, and a MS. of Zachary in the Winchester Cathedral Library, collated by Rev. L. A. Phillips, Bournemouth, contains even more Old-Latinisms than the printed Text of Migne. The present paper gives a few more instances, which prove the importance of Zachary's Commentary in this respect.
From these instances, — the most important, whilst the most archaic of which perhaps is that discussed on p. 155 (= p. 13): cuius spiritu signati estis — seems to follow that the Liège Text preserves an Old-Latin textual tradition, largely different from the Vulgate; that fragments of this OldLatin Text can be detected now in Zachary's Commentary by the help of the Liège Text; and that in some cases these Old-Latin readings can be shown to belong to the Old-Syriac tradition.
157