NEDERLANDSCHE BIBLIOGRAPHIE
VAN 1500 TOT 1540



».V. VAN DB GARDE & CO'S DRUKKERIJ, ZALTBOMMEL



NIJHOFF—KRONENBERG NEDERLANDSCHE
BIBLIOORAPHIE
VAN 1500 TOT 1540
DERDE DEEL (EERSTE STUK)
DOOR
M. E. KRONENBERG
'S-GRAVENHAQE MARTINUS NIJHOFF 1951



Copyright 195Z by Martinus Nijhoff, The Hague, Netherlands AU rights reserved, including the right to translate or to reproduce this booh or paris thereof in any form
PRINTED IN THE NETHERLANDS



INHOUD.
INLEIDING vn
AFKORTINGEN VAN GEBRUIKTE WERKEN .... xi AANVULLING VAN DE OPGAVEN DER VERMELDE
EXEMPLAREN VAN DEEL I EN DEEL II xir
AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DEEL t xvi
AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DEEL II. xvm ENKELE VERBETERINGEN VAN INLEIDING TOT
EEN DERDE DEEL .«. xxi
CONCORDANTIE DER THANS BESCHREVEN NOS.
UIT INLEIDING TOT EEN DERDE DEEL MET DEEL
III.I XXII
ADDENDUM xxin
BIBLIOGRAPHIE i
REGISTERS:
I. REGISTER VOLGENS DE DRUKKERS 57
II. REGISTER VAN DRUKKERS EN UITGEVERS EN VAN PERSONEN, VOOR WIE OF OP KOSTEN VAN WIE GEDRUKT IS 69
A. Alfabetisch naar de persoonsnamen 71
B. Alfabetisch naar de plaatsnamen 74
III. LIJST VAN PSEUDONIEMEN EN SCHIJNADRESSEN VAN DRUKKERS EN UITGEVERS 77
IV. SYSTEMATISCH REGISTER 8l
V. ALFABETISCH REGISTER 87






vin
INLEIDING.
Indien ik dan al niet verwacht, dat er nog veel over is aan b ere i k b a r e onbeschreven drukken, een uitzondering moet ik opnieuw maken voor de collectie Arenberg, die stellig ruim 30, vermoedelijk zelfs meer ongeboekte Nederlandse post-incunabelen telt. Steeds blijft er een dichte sluier hangen om deze haast betoverde verzameling. Of moet men eer zeggen, dat een ijzeren gordijn haar van de beschaafde wereld afsluit ? Wel is men het er thans over eens, dat de boeken zich niet langer in Duitsland bevinden. Nu in Antwerpen? En schuilen er hoge politieke belangen achter deze griezelige, onwetenschappelijke geheimzinnigheid? Een gerucht fluistert ook, dat een deel ervan in Zwitserland is verkocht. Doch sinds ik, al een jaar of dertig geleden, op het Arenberg-obstakel ben gestuit, heb ik zoveel geruchten onderzocht en onwaar bevonden, dat ik sceptisch blijf, tot ik de boeken met eigen ogen aanschouw.
De naam van het nieuwe deeltje heeft me enig hoofdbreken gekost. Supplement I ? Maar lag het niet voor de hand, de Inleiding tot een derde deel door het Derde deel zelf te laten volgen ? In de Voorrede tot de Inleiding, in volle oorlogstijd geschreven, stelde ik de vraag „of ik eens deze Inleiding ertoe met een compleet derde deel kan bekronen". De innige wens, die hieraan te gronde lag, is gelukkig niet geheel onvervuld gebleven, al zal ik hetgeen hier nu gepubliceerd wordt, niet een compleet derde déél noemen. Daarom wordt het Derde Deel, Eerste Stuk gedoopt, oftewel III.i. De kleine I sluit de mogelijkheid in, soortgelijke aanvullende deeltjes als III.11, IH.m, enz. te bestempelen.
Van de in thans beschreven boeken heb ik er 96 in handen gehad, terwijl me van een 12-tal slechts photografische reproducties ten dienste stonden. En evenals in de beide vorige delen bij hoge uitzondering een beschrijving is overgenomen van een vroegere bibliograaf, wanneer het boek zelf niet meer te achterhalen viel, heb ik dit ook nu in drie gevallen — voor dè nos. 4192, 4229, 4237 — menen te mogen doen. Natuurlijk in de hoop, dat de beschrijving zal mogen leiden tot de opsporing van een exemplaar. Verder vervangt ons no. 4253 de beschrijving van 1348 (Letanien), die incorrect bleek.
Ik heb indertijd het grote geluk gehad deel II nog juist vóór de wereldoorlog te voltooien. Want dergelijk bibliografisch werk, zo afhankelijk van internationale verbindingen, is niet uit te voeren met gesloten grenzen. Dat de jaren '40-'45 een diepe inzinking hebben betekend voor mijn nasporingen, ligt voor de hand. Slechts 17 beschrijvingen — tegen 18, alleen weer in 1946 — werden er in die rampzalige jaren gemaakt. Geen reizen naar het buitenland of schriftelijk contact ermee; Nederlandse bibliotheken, die hun kostbare oude drukken op onbereikbare plaatsen geborgen hadden; handel erin vrijwel lam geslagen. De zegeningen van de nieuwe orde.



AANVULUKGEN VAN DE OPGAVEN DER VERMELDE EXEMPLAREN.
XIII
742 en 744. Rome Collegio di S. Alfonso. 1159. Egmond B. abdij (met het verbeter-
749. München Bibl S. J.; Valkenburg (L.) de jaartal in colophon, de Aanv. en Ignatiuscoll. S. J. Verb. dl. I).
750. Düsseldorf Landes- u. SB. 1168. 's-Gravenhage RA. (bl. 64 ontbr.). 7Ji. Aken SB.; Augsburg SB.; Berlijn P. 1193. Nijmegen Redemptoristenkl.
St.B.; Dresden Sachs. Landesb.; 1227. Parijs BN. (niet 1, maar 2 exx.). — Eichstatt SB.; Freiburg i.Br. UB.; De exx. Rome B. Vitt. Em. en Wee-
Innsbruck UB.; Londen BM.; Mainz nen St.B., vermeld dl. II, blz. XXXV
SB.; München Bayer. St.B., UB. en zijn niet van 1227, maar van 1228,
Bibl. Franzisk.; Oxford Bodl. Libr.; terwijl dat te Antwerpen Ruusbroec-
Parijs BN.; Zürich Zentralb. *) Gen. niet van 1227, maar van 3269 is.
760. Nederland, partic. bibl. 1238. Oxford Bodl. Libr.
786. Amsterdam UB. 1241. Antwerpen SB. — E. van Hoof, Ant-
801. Gent UB. (het ex., dat ten onrechte werpen.
als Brussel BR. vermeld was?). 1252. Cambridge Pembroke Coll. — S. F.
803. Oxford Bodl. Libr. Watson, Ipswich (ex. Harmsworth).
823. Cambridge UL. 1273. 's-Gravenhage KB. (ex. Doesburg
871. Gouda SB. GA., defect).
872. Oxford Bodl. Libr. 1278. F. J. Norton, Cambridge (ex. Kloss).
873. Parijs BN. 1292. A. Ehrman, Londen. 911. Bazel UB. 1315. Uppsala UB.
923. Helmond Capucijnerkl. 1318. Kopenhagen KB.
927. Amsterdam UB. (ex. Pijnappel). 1367. Weenen St.B.
940. Amsterdam UB. 1407. Nijmegen Redemptoristenkl.
942. Amsterdam UB. (niet 1, maar 2 exx.). 1408. Antwerpen Mus. Plantijn.
95J. Bordeaux BV. 1409. Washington Libr. of Congress (coll. 969. Antwerpen SB. (P. II). Rosenwald).
971. Parijs BN. 1435. 's-Gravenhage KB.
979. Leiden Bibl. Thysius. 1455- Bergen (Hons) BV.
997. Brussel BR. (op perk.). 1456. Kopenhagen KB.
1009 en 1010. Greifswald UB. 1500. Amsterdam UB. (niet 1, maar 2 exx.).
1012. W. E. J. Tjeenk Willink, Wezep 1531. Leeuwarden Bibl. S.J. (in bruikleen (Geld.). Prov. B.).
1013. Greifswald UB. 1564. Behalve het volledige ex. bezit de 1023. Niet 2, maar 3 exx. Parijs BN.; het KB. 's-Gravenhage ook nog een
3e, ald. als twee afzonderlijke nos. fragment (blL 23-36).'
vermeld in Cat. gén. 167, col. 702 en 1382. Brussel BR.; Utrecht Arch. Oud-
701 (Yc. 9324 en Yc. 9325), omvat Bissen. Cleresij (Prov. Arch.).
bil. 1—20 en 21—28. 1604. Amsterdam Doopsgez. B. (legaat
1047. 's-Gravenhage KB. (ex. Driessen). Kfihler).
1048. 's-Gravenhage KB.; Wittem (L.) 1641. Antwerpen GA. RedemptoristenkL 1656. Londen BM. (ex. Huth).
1063. Warmond Groot Seminarie (en geen 1688. Tongerloo B. abdij.
ex. ald. van 1064, gelijk in dl. II, blz. I7J3. Het ex. vermeld als Amsterdam UB. XXXIV is vermeld). is, evenals een 2e defect ex., ald.
1110. Salisbury Cathedral Libr. (slechts slechts in bruikleen van de Ned. Hij. P. !?)• ter bevord. der Geneesk. Evenzo de
1111. Gent UB. exx. van 2020 en 2159.
1112. Leeuwarden Bibl. S.J. (in bruikleen 1755. Amsterdam Ned. Mij. ter bevord. der Prov. B.). Geneesk. (UB.).
1136. Londen S. Kensington Mus. Libr. 1756. L. J. Bisterbosch, Amsterdam (bl. 46 1x56. Amsterdam UB. (ex. Nijhoff). ontbr.).
*) Opgaven, vermeld bij Metzier — zie titel bij 4220 — en daterend van het jaar 1930. Dus kans, dat een deel der exx. van Duitse bibl. sindsdien verloren is gegaan.



AANVULLINGEN VAN DE OPGAVEN DER VERMELDE EXEMPLAREN.
XV
3464. Leeuwarden Bibl. S.J. (in bruikleen 4059. Oxford Bodl. Libr., Balliol Coll. en
Prov. B.). St. John's Coll.
3477. Luik UB. 4091. Arnhem RA.
3530.'s-Gravenhage KB. (ex. Denie, de- 4108. 's-Gravenhage KB. (ex. Goldschmidt-
fect). Nijhoff).
3600. Gent UB. 4116. Strangnas Domkyrkob.
3638. 's-Gravenhage KB. (ex. Denie). 4126. Het ex. in Aanv. dl. II vermeld als 3663. Oxford Bodl. Libr. Leeuwarden Prov. B. ald. slechts in
3681. 's-Gravenhage KB. (ex. Denie). bruikleen van Bibl. S.J.
3683. Maastricht Bibl. S.J. (bil. 1 en 145- 4127. Het ex. Mart. Nijhoff in Aanv. dl. II
200 ontbr.). vermeld als te Genève BU. niet ald.,
3686. E. van Hoof, Antwerpen. maar in het Musée bist. de la Réfor-
3688. Arnhem RA. (perk.). mation te Genève.
3735. Leuven UB. 4149. Leeuwarden Bibl. S.J. (ia bruikleen 3762. Uppsala UB. (niet 1, maar 2 exx.). Prov. B.).
3817. 's-Gravenhage KB. (ex. Denie). 4159- Zwolle GA
3820. 's-Gravenhage KB. 4172. Nederland, partic. bibl. (ex. Van 3888. Nederland, partic. bibl. Hoof). 3920. Amsterdam UB. (ex. Pijnappel).



AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DEEL I1).
Blz. XXII r.12 v.o.: ... 1889-1903. te lezen: ... 1889-1906.
Blz. XXXV, correctie van no. 601. Ald. niet 0(hsn.)M maar 0(hsn.)'M., gelijk oorspronkelijk in de tekst was aangegeven.
Blz. 1 no. 2: Te lezen: ia: Accedence H(hsn.)Ow ... adübe 1 ... 4b r.24: ... whiche one ... Thans zelf gezien..
Blz. 43 no. 120. Te dateren: 1 April 1502 (= 1503). — De Paasstijl is gebruikt blijkens het feit, dat in de opdracht de dood van Hendrik van Bergen, bisschop van Kamerijk, wordt vermeld, gestorven 7 Oct. 1502. Zie Opus epist. Erasmi I, p. 381 s. en ook C. Reedijk in HB.XXX (1949, enz.) 300.
Blz. 83 no. 243. Misschien niet op 1535, maar op 1533 te dateren. Afdruk jaartal op ia zeer onduidelijk. Vgl. ook 084.
Blz. 119 no. 354. In plaats van 251a r.8 te lezen: 351a r.8.
Blz. 124-125 no. 369. Door F. S. Knipscheer wordt aangenomen, dat niet Joh. Pelt, maar Hendrik van Bommel de vertaler is van het Evangelie van S. Matthaeus. Zie Ned. Arch. v. Kerkgesch. XXXVI ('s-Grav., 1948), 125134 en ald. XXXVII (1949), 16-26.
Blz. 191-192 no. 508. Volgens J. Luther in Zentralbl. f. Bibl.w. 27 (Leipz., 1910), 262 heeft een der beide exx. van de P.St.B. te Berlijn nog een toevoeging van 8 bil., hh4kk*, die begint: CDen hondert ende thienden Psalm met een || andtwoort op die valsche leeringe Butceri vant Sa || cramêt / daer mede hi Pomerani wtlegginge || verualst ende verkeert heeft. ... De exx. in Nederlandse bibl. en ook dat in het Brit. Mus. hebben deze aanvulling niet.
Blz. 209 no. 564. In het ex. Oxford Bodl. Libr. (= ex. Hertzberger, Catr 160.46) is 66b niet □, maar heeft fj) NAT.IX.30.
Blz. 236 no. 643. 2a, onderaan: Aemsterodam, || te lezen: Aemsterodami, ||
Blz. 243 no. 664. ib:... opusculo ifte || te lezen: ... opusculo ïfte ]|
Blz. 251-252 no. 689. Het ex. te Cambridge UL. heeft een verbeterde colophon. Ald. 35b r.21-22: Do. M. Quingêtesimo Duodeci || mo. III. Nonas Decêbrias. ||
Blz. 273 no. 751. Bij een hernieuwd onderzoek is mijn twijfel aan onze toeschrijving „(Leuven, Rutg. Rescius? 1530)" toegenomen. Eer een Duitse druk? Metzier (zie titel bij 4220), exil. 71 (1) noemt het een Augsburgse druk, zonder verdere motivering.
Blz. 274 no. 754. Bleek bij een nader onderzoek een druk te zijn van Gov. Bac, Antwerpen. De grote type van bl. 1 r.i (zelfde D op titel van no. 2259), de I
») Vgl. hierbij ook de Aanv. en Verb. in dl. I, blz. XXXII-XL en dl. II, blz. XLV-LIX.



AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DEEL I.
XVII
met 3 tanden bij type M"/ioo en het rubriekteken wijzen in hun verbinding alle op Bac.
Blz. 293 no. 801. Heeft niet 36, maar 28 bil., A-C8D*. In de beschrijving dus
de blL 34, 35 en 36 te veranderen in 26, 27 en 28. Blz. 357 no. 987. Heeft niet 21, maar 24 rr.
Blz. 358 no. 991. Ja; Opus tripartitü |[ Tractans De ... 2a: E(Asw.)Rardns(sic) de marcha miseratiöe dinina(itc) ... Ja v.j: ... Actum ... r.10: ... et g arte bene ... Aldus in ex., a°. 1950 bij Mart. Nijhoff (Cat. 683 [1948], 417). Vermoedelijk dus een variant.
Blz. 373 no. 1036. Te lezen: ia r.2: ... verus modus || rite ... en 2ar.2:... Gouda ordïs minorj ...
Blz. 375 no. 1041. In r.10 vóór Clacobus Erasmo suo ... in te lassen: ïb: In r.3 v.o. A-D»-«C* te verbeteren in: A-D»-4E8.
Blz. 392 no. 1089. J. van Mierlo meent, dat Anna Bijns de dichteres van Mariken van Nieumeghen is; zie o.m. zijn Nieuwe studiën over Anna Bijns (Gent, z.j. [1950]). 3* w.
Blz. 419 no. 1168 in r.6 te lezen: ende || finantien ...
Blz. 485—'86 no. 1348. Wordt vervangen door 4253; zie aant. ald.
Blz. 490 no. 1366. Door Dirk van Munster verzameld ? Zie hierover J. J. Mak in Huldeboek-Kruitwagen ('s-Grav., 1949), 276-287.
Blz. 497 no. 1388. In titel te lezen:... Mortuorum dialogi et deorum iudicium. In r.5 na Dearum in te voegen: (sic).
Blz. 548—'49 no. 1532. Z.p.n.j.? in titel te veranderen in: (Antwerpen, Adr. van Berghen, vóór 14 Maart 1534). Blz. 548 r.9 v.o. te lezen:... voerf sententie
.. eü priuilegie. ... r.8. v.o. te lezen: ... goetdückë ...; r.3 v.o.: ... contumatien blz. 549 r.4: ... de bourgoingne r. 14: ... r.36: tuü donec ... Een volledig ex. heeft 32 bil., A-C* (op C. 2 de sign. Fi)D8E4 +*F6 (op * 2 en 5 beide design, h ij). Wat in onze beschrijving dus heet sign. Fi enF4(?) wordt bil. 10 en 11, sign. 44 en ij wordt bil. 23 en 24 en sign. *i, ij, iij en 6 wordt bil. 27, 28, 2Q en 32. De datering berust op de vermelding van de druk in de Cat. der librye van het Hof van Holland, gedateerd 14 Maart 1533/34 (in hs. Alg.RA.).
Van de beide defecte «xx. 's-Gravenhage KB. heeft het éne bil. 1—4, aan het
andere ontbr. bil. 13 en 19-22. Aanvulling naar compl. ex. Dordrecht GA. Blz. 558 no. 1559. Lees xa r.4: ... hendecasylTis || eiusdê ... Blz. 592 no. 1656. Lees ïb:... a toth a throot a tonge [...] roffe .... Thans zelf
gezien. In Short-titlé Cat. 23195 op naam van John Stanbridge. Zie verder
aant. bij 3647.
Blz. 611 no. 1709. Lees 8b r.10:... Salutis, M,DC,VII, ||...
Blz. 638 no. 1787.12a r.3: spreeckt God die Heere. || CDat rechte Salue wel ghegron» || deert inder schriftueren. ||G(As».)Hegroet zijstu Iesu Chri ||ste / ... r.21:... ende soe*||ne des maechs ||Marien. || 12b □. Aangevuld naar photocopie van bl. 12 — thans te Leiden Mij. Ned. Letterk. — van compl. ex. te Greifswald UB.
Nederlandsche Bibliographie, III.1



XVIII
AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DELEN I-TI.
Blz. 673 no. 1885. X56r.2^: dwelckhy onsoockverleenetotzijnder||eeren(sic) heerlicheyt. Amen. || Eynde. || 16a: Christus spreect Ioan. xv. || De knecht en is niet beter dan zijn || heere: ...r.8: Vader niet en hebben ghekent / «c. ||
. 16b □. Het volledige ex. te Greifswald UB. heeft 16M., A-B8. Door mij aangevuld naar photocopie van kat. B. (thans te Leiden Mij. Ned. Letterk.).
Blz. 687 no. 1924. ia: CEen spel van || sinnen op tderde / tvierde endetvijfde || capittel van Dwerck der || Apostolen. || ïb □. Aangevuld naar photocopie van bl. 1 — thans te Leiden Mij. Ned. Letterk. — van compl. ex. te Greifswald UB.
Blz. 736 no. 2064. Het ex. Norton, Cambridge heeft inderdaad de veronderstelde hsn. met de evangelisten, NAT.IV.15 = HMT.66(ii4) f 1, op het titelblad.
Blz. 747 no. 2099. Lees in r.7: ... (rechts van titel hsn. ...). Blz. 758 no. 2135. Lees in r.4: ... hsn.NAT.V.20. ||
Blz. 766 no. 2160. Ift de noot moet de toevoeging „onafhankelijk van Maerlant's vertaling" (steunend op J. te Winkel), herzien worden. Bij een nader onderzoek bleek deze prozavertaling — veel beknopter dan het origineel van Vincentius — in woordenkeus en indeling toch wel terug te gaan tot Maerlant's vertaling in rijm. Zie ook J. van Mierlo, Jacob van Maerlant (Turnh., 1946), 133.
Blz. 769 no. 2169. Waarschijnlijk terecht wordt door A. Schouteet in Documenten betr. de Brugse drukkers uit de XVIe eeuw IV (Brugge, 1948), 134135 aangenomen, dat hier in de datering de Paasstijl is gebruikt en ae druk dns van Febr. 1527 is. Zie verder HB. XXX (1949. enz.), 90.
Blz. 977 kol. 1 r.16: ... 21, 35-6, 38 lees: ... 31, 35-6. 38.
Blz. 995 kol. 2. Voeg in r.2 vóór 545 toe: 108,
AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DEEL II
Blz. XXVII kol. 2. 411 te veranderen in: 414.
Blz. XLV. In voetnoot 1 XXVIII te veranderen in: XL.
Blz. LX. In verbetering no. 2625 kan „zeer waarschijnlijk" vervallen.
Blz. 16 no. 2252. Na Indiciarii in ia r.7 moet (sic) vervallen.
Blz. 17 no. 2253. Na Iudiciarii in ia r.7 (sic) toe te voegen.
Blz. 18 no. 2254. Na Indiciaire in ia r.6 moet (sic) vervallen.
Blz. 33 no. 2286. In 58b r.15 crimina ... te veranderen in: carmina ...
Blz. 43 nos. 2309-2310. Zeer waarschijnlijk drukken van Jac. de Breda. Zie
ook aant. bij 4179. Blz. 125 no. 2472. In colophon te lezen: ... M.CCCCC. eü || xxxv. ... Blz. 1,26 no. 2473. De heer P. J. van Hest, Leiden bezit een fragment van 7
bil., dat vermoedelijk behoort tot deze uitgave. Het zetsel verschilt van
*) Vgl. hierbij ook de Aanv. en Verb. in dl. II, blz. LIX-LXH.



AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DEEL II.
XIX
2472. De volg. beschrijving is ervan te geven: 2?a twee kleine hsnn. gCIanuarius. || CIn dese maent is God besneden || ... 456?» r.23: [...]n sal dat rijck der hemelê mat. xxv || [...]printT[...]enopdieCamer [-?] || [...] brugghe [of ê?] / In [...] hilt van Artoys [.?] || [ ]i mi Iacob van Liesueldt. Int iaer || ons Heeren. M.CCOCC. eB || xxxv. den .xxi. dach || Iulij. || 4$6ïb ® NAT. 1.2.
Het fragment bestaat uit 6 bil. kalender (= bil. 2-7?) en het laatste bl. (= 456?). Aant. in ex. Grosheide van 2473 dus waarschijnlijk wel juist en ook deze uitgave van 21 Juli 1535, evenals 2472.
Blz. 219 no. 2645. In aant. voorlaatste en laatste r. moeten „gaver" en „minder gaaf" van plaats verwisselen.
Blz. 227 no. 2671. Ter aanvnlling van de noot: Peter Os van Breda wordt reeds in Oct. 1510 als overleden vermeld. Zie HB. XXVI (1940-42), 94 v., 98 v. en 225 v., n. 7.
Blz. 277 no. 2775. Lees ia r.1-2:... dyalo* j| ge ; betwene ... Voeg toe in r.13 v.o. na goth.: en enige rr. curs.,
Blz. 339 no. 2905. In r.10 vóór Henricvs || Primaevs ... in te lassen: ïb:
Blz. 347-348 no. 2919. De beschrijving kon thans aldus aangevuld worden naar het ex. 's-Gravenhage KB. 135a r.2: ... copiae modum ex || utilitate ' caussae metietnr. |[ Ad Sebastianvm Brant || Grammateum urbis Argentinen» || sis Phaleckim Erasmi. || Ornarunt alios suae camoenae || ... r.17: Ad Ioannem Sapi» || dum suum, in decessu. || Quando distrahimur absens absentis amici || ... 4 rr. \i135b: Praestanti Et Cla» || rissimo uiro D. Desyderio Erasmo || Roterodamo, Thomas Didy || mus Aucuparius po || eta laure» || atus. || Theutonicae splendor, decus & lux, palmaq; terrae || ... r.18: Communi uoto iam studiosa cohors. || Finis. || Antverpiae In Aedi* || bus Michaelis Hillenij. Anno || M.D.XXVIII. || Mense Iulio. || .:. || 136? 8°. 136 bil., 8 ongel, gef.: 9-235. (voor 135.), i8 (met de sign.: 2, 3, 4 en 5) A-Q8, (verder als in beschrijving). De haakjes om Antwerpen in de titel kunnen vervallen.
Blz. 372 no. 2972. De beschrijving is aangevuld naar een ex., van het Intern. Antiquariaat (Menno Hertzberger), Amsterdam (Cat. 160.43; thans Oxford Bodl. Libr.). ia: QVere || la Pacis Vndi* || qve Gentivm || eiectae profligataeq; || Avtore Erasmo || Roterodamo. || Antuerpiae apud Michaelem || Hilli« || num(sic) Hoochstratanum. In || tersignio Rapi. || (titel in rand NAT.IV.12). ïb □. 2a: Clarissimo Praesvli Tra || iectensi Philippo. || Erasmvs Rotero || damvs || S,D. || G(ftsw.)Ratvlarer tibi Philip || pe praesul, non minus uitae oma || mentis,...
8°. 24 bil., 1 ongef., gef.: 2-24, A-C*, curs. en een enkel woord kit. en gri., 28 rr., rekl.
In de titel thans te lezen: ... pacis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (c. 1524).
Blz. 393 no. 3013. Niet van Jacobus Faber Stapulensis, maar van Jacobus Faber (Fabri) Daventriensis. Zie mijn correctie in HB. XXVI (1940—'42), 264.



AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DEEL II-INL. .UI.
XXI
Blz. 751 no. 3798. ia laatste r. te lezen: ... Camerport / par Syluestre ...
Blz. 766 no. 3828. Te lezen 24a r.j: ... dattet my broeder || ...
Blz. 773—774 no. 3848. De Centuria syntaxeon, ofschoon op de titel vermeld, ontbr. in deze uitgave.
Blz. 838 no. 3982. Door W. van Eeghem in Drie schandaleuse spelen (Antw., 1937), I» n* *» "ordt Jan Smeken als mogelijk auteur van de Triumphe aangewezen. In Verslagen en Meded. K. Vla. Academie v. taal- en letterk. 1941, 551 herhaalt Van Eeghem deze mening met nog groter zekerheid. Zie echter bedenkingen hiertegen van Gilb. Degroote in zijn uitgave van Jan Smeken's Gedicht op de feesten ter eere v.h. Gulden Vlies te Brussel in 1516 (Antw., 1946), XXXIII vv.
Blz. 845 no. 3996. Moet- vervallen. Het is, blijkens welwillende inlichtingen van F. S. Ferguson, geen Ned., maar een Engelse druk van Nich. HUI, Londen en geantidateerd. Vermoedelijk van 1545 of later. -
Blz. 926 no. 4159 r.2 te lezen: ... metanoea ...
Blz. 943 r.9 v.o.: f = — Neurenberg, moet vervallen.
Blz. 944 r.3: 1533 5 April—3996. moet vervallen.
Blz. 1030 r. 16: Twonson-943 v. moet vervallen.
Blz. 1035 kol. 1 r. 4-3 v.o.: Twonson — Antwerpen ?). moet vervallen.
Blz. 1041 r. 8—9: Twonson — 3996. moet vervallen.
Blz. 1044 r.7 en blz. 1049 kol. 1 r. 16. Homilestiekte veranderen in Homiletiek. Blz. 1070 kol. 1 r.17: 3179 te veranderen in 3119. Blz. 1090 kol. 1. In te lassen nar. 16: Angelus, S.2773 (Determinatio). Blz. 1097 kol. 2. In r.30 vóór 4148—4149 in te lassen: 2941,
Ald. kol. 2. Tussen rr. 15—14 v.o. in te lassen: C, G. (= Georgius Cassan-
der?) 3519 (Melanchthon). Blz. 1109 kol. 1. Tussen rr. 5-4 v.o. in te lassen: Faber (Fabri), Jacobus,
Daventriensis 3013. Bis. 1109 kol. 2 r.2 te lezen:... 3012, 3014—3015. Blz. 1111 kol. 1. In te lassen in r.i vóór Ludovicus: Lettres; Blz. 1123 kol. 1. In r.11 na Frans I... in te lassen: 3297, Blz. 1134 kol. 2. In r.10 v.o. na Nicocles in te voegen: 2952 (Erasmus);
ENKELE VERBETERINGEN VAN INLEIDING TOT EEN DERDE DEEL
Blz. 22 no. 0158. Lees in noot: ... Panzer VI.18.151; ...
Blz. 23-24 nos. 01070-01073, 01075. Volgens een vriendelijke mededeling van J. F. Mozley, Londen is or7i vermoedelijk dezelfde uitgave als 0170, en
*) De Aanvullingen, die ik thans reeds op dit werk zou kunnen geven, zijn te talrijk, om ze hier op te nemen. Mogelijk worden ze later eens in een afzonderlijke publicatie verzameld. Wel wordt een lijst (Concordantie) gegeven van de nos. uit deze Inleiding, die thans in deel III.i zijn opgenomen.



xxn
AANVULLINGEN EN VERB. VAN INL. III EN CONCORDANTIE.
0172 dezelfde als 0173, terwijl 0175 niet identiek is met 2485, gelijk ik veronderstelde, maar inderdaad een afzonderlijke uitgave moet zijn, voorafgaande aan 2485.
Blz. 60 no. 0426. Zal toch zeker wel bestaan. Vgl. Panzer VI.14.115, met volledig adres en jaartal.
Blz. 100 no. 0732. Inderdaad identiek met 1278. Het ex. Cat. Kloss 2146, met de onjuiste toeschrijving aan Rich. Pafraet, thans in het bezit van J. F. Norton, Cambridge.
Blz. 151 no. 01100. Hiervan een ex. Parijs BN. Bleek me geen Ned. druk te zijn.
Blz. 175 no. 01265; Te lezen: ... Antwerpen, Willem Vorsterman voor Jaspar vanden Steen (a Lapide) te Yperen, Jan. 1529. Bij de aant. te voegen: G. Passer XXI (Antw., 1943), 45, noot 84.
CONCORDANTIE DER THANS BESCHREVEN NOS. UIT INLEIDING TOT EEN DERDE DEEL MET DEEL III.i.
Inl. III. Dl. III.i. Inl. III. Dl. III.i.
018 '. 4179 0585 4238
0111 of 0112? 4190 o66ibis 4243
0116 4191 0756 4251
0152? 419b 0780? 4253
02igbis 4201 0829 4255
0227 4202 0839 4257
0232? 4203 0848 4260
026 ibis 4205 0851 ( 4258
0293 42°7 0852 (en 0853 ?) 4259
0320 4213 0871? 4262
0345 4214 0925 4265
0357 4216 0940 4268
0375 4263 0967 4270
0380 4220 0991 4272
0383 (en 0391 ?) 4221 0992 4273
0388 4222 oio88bis (en 1088?) 4277
0391 ? (zie 0383) 01108 4280
0497 4229 01166 4284
0544 4231 01270 4192



ADDENDUM.
4289. Hofken van devocien. Antwerpen, Symon Cock, (c. 1540 of iets later).
ia: Het hofken va deuo || cien. Inhoudende hoemen deuotelij ck misse H horen sal. M> Een deuote oef f eninghe || in die seuen ghetiden vanden daghe. || »v Hoemen god inwendehjc aen biddë sal. |) ?*> Een troostelike onderwisinghe der pas || sien Chnsti / door vraghe ende antwoorde. || M> Een minnelicke tsamen sprekinge des || bruydegoms der sielen r e5 zij nre bruyt. || la» Hoemen dat ghelooue inwendich oef» || fenen sal / om daer ghestadich in te bliuen. || hsn.: Jezus aan kruis, drie geknielde figuren en een staande, aan vier zijden randen, bestaande uit samengevoegde kleine ornamentjes \\-(titel rood en zwart). ïb: CHier beghint dat Hofken va deuociê j| onderwisende ten eersten hoe men || deuotelij c misse hooren sal. || CAls de priester dat amict opt hooft set /1| so denct int herte/ oft spreect || O Liene heere Iesu christe ic bid v be* || dect... 80b r.ig: ghenoechte / *uwë alder liefsten / godliken || wille. Amen || CHier eyndt dat Hofken va deuotië / efi || is gheprent ThantwerpS op die Löbaero y den veste. By mi Symon Cock. ||
8°. 80 bil., A-K», goth., 34 rr.
Rotterdam SB.
Niet in lal. III.
Zie aant. bij 1101.






4179- Af laet ende ghenaden van allen stacien binnen ende buten der . heiligher stadt van Romen te verdienen. (Deventer, Jac. de Breda, c. 1516?).
ia: Dyt is den aflaet en ghenaden van allen stacien binnen ende || buten der heiligher stadt van Romen dat ganse iaer doer sijn te verdienen || Item daermë vint dit teiken O is aflaet va allé sondê. En daerm8 vint dit teikë ♦ is verlossinge ene siele vtë vegeuur(*fc) | r hsn.: pauselijk wapen van Leo X als tn 2310, rechts daarvan: CStacie inder vasten || COpten aswoensdach stacie tot sinte Sabinen aflaet || ... 2: ODit sint sonderlinge stacien die binnen Romen: || Van mit vasten ... r.14: CStacie na Paeschë to Romen; ||... r.38: CStacie inden Aduent to Romen || ... r.jg: CNoch onsprekelijke veel aflaten van veel Paeusen sis Siluester Gregorius. Pelagus. || Paschalis- ende veel ander Paeusen die dat ghecöfirmeert hébben || over de volle breedte: CDese voerscreuen Aflaet mach een yegelick kerstë mensche verdyenen sijn leuen lanck in wat kerckë dat si gaëbeden(sic) || een yegelick nae synder deuocien en onsen alder hyllichste vader die Paeus Leo die .X. heeft gegeuë preuilegië en biecht» || brieuë tot sinte Peters kercke binnen Romen tot behoef der tymmeringhe verworuen heeft || ïb □.
1°. 1 bl., 427 X 292 mM., aanéén zijde bedrukt, drukvlak 306 X 218 mM., goth., 90 en 86 rr., 2 kol.
Intern. Antiquariaat (Menno Hertzberger), Amsterdam (a°. 1941). Inl. III. 018. Niet bij Fredericq, Codex doe. sacr. indulg. neerl. Hierin de typen NAT.I.3, beide soorten, voor de opschriften (de kleinste heeft I met 3 tanden) en II.6, voor de tekst. De houtsnee is vermoedelijk ook gelijk aan die in 2309. Minder gaaf dan in de reproductie van 2310, van het jaar 1515.
Te dateren tijdens het pausschap van Leo X (1513-1521) en waarschijnlijk omtrent de tijd, dat hier de aflaat voor de S. Pieterskerk werd verkondigd, d.i. in 1516-1517.
Door de gelijkheid van de hsn. is het thans vrijwel zeker, dat 2309—2310 ook drukken van Jac. de Breda zijn.
4180. Alciati, Andreas, Oratio in initio praelectionis in gymnasio Ticinensi habita. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1535.
ia: D. Andreae Al || ciati Ivrecon* || svltiClariss. In || celeberrimo Ticinensi Gymnasio || Iura publice profitentis, Oratio || sane q docta & elegans, in ]| initio praelectionis ha» || bita, & iam recens || excusa. || Prouerb. 16. || lus publicum, Dei opus est. || Antverpiae. || In aedibus Ioannis Steelsij. H Anno .M.D. || XXXV. || ïb: D. Andreae Al || ciati Tycini "In Ce» || leberrima academia profiten» || tis, Oratio habita. || T(hsn. soort NAT. Hans v. Ruremunde II.,7, maar niet identiek)Ametsi moris non sit, at qni pomeri» || diana hora ...8a r.18:... Venus lau» || dem f ugienda se» || quenti. || Dixi. || Typis Ioannis Graphei. || 8b □. 8°. 8 bil., A-B', curs., lat. en gri., 291T., rekl. Nederlandsche Bibliographie, III.i 1



2
ARISTOTELES BERCH VAN CALVARIEN.
Cambridge (Mass.) Harvard Coll. Libr. (het ex. Goldschmidt). Cat. E. P. Goldschmidt & Co, London 88 (1949), 6. Niet in Inl. III. Naar photograf. reproducties.
4181. Aristoteles. Auctarium in secundum topicorum Aristotelis. Leuven, Serv. Zassenus Diestens., Sept. 1537.
ia: Avctarivm In ]| Secvndvm Topicorvm Aristote» || lis, complectens absolutam Inuêtionis dialecticae methodum, que. ape» || rit locorum vsum, in quaerenda omni quaestioni tractande matena, in || tractandis affectibus, deniqj in omnibus üs, quae vel a Rhetore, vel a || Philosopho, vel etiam a quocunqj differente ex artis praescri» || pto obseruantur, vt hinc lector studiosus facile prom || ptus euadat ad iudicandum da scriptis auto» || rum, simul ad instituendam orationê || de omni themate, in quacü» || que versetur disci» || plina. || + || Excvdebat Lovanii Servati» || us Zassenus Diestensis. Anno M.D.XXX» || VII. Mense Septembri. || + || xb □. 2a: Arist. De Locis Dialecticis (koptitel) || Avctarivm De || Locis dialecticis, ex praescripto eorum, qui tyrones || curae nostrae concreditos, ad expeditam dis» || serendi copiam exercent. || E(/w«.)Xecvti Hactenvs Qviicqvid || in secundo Topicae artis volumine, ... 26 r.zz: Praemittitvr Tractatio De || quaestione, vt hinc de argumento & loco statuamus. || L(AsM.)Ocorvm vim omnem & rationem exphcaturi, ... 36b r.24: ... Sed quid o» || pos est verbis? Candidis lectoribus scripsi» || mus ista, non importunis iacta» || toribus, alumnis no || stris, non prouectis, quirobur || iudiciiex nostrisar |l tibus colle» || gere. || + Finis. * j| ■ || .*. ||
20. 36 Ml., AAa-FFf*, lat. en hier en daar gri., 47-481T., rekl.
E. van Hoof, Antwerpen.
Niet in Inl. III.
De signaturen, beginnend met AAa, zouden er op kunnen wijzen, dat deze uitgave het vervolg op een ander werk van Aristoteles is. Met het eigen titelblad vormt het echter een volkomen geheel op zichzelf.
4182. Benedictio mensae. (Leiden, Jan Seversz.).
ia: B(Asw.)Enedicite || Dns. gus» || tate « vide || te qrh sua» Ij uis ë dns beats vir q || sperat in eo. || ... ïb r.p: Mense celestis perti» || cipes faciat nos. rex || 4a: butor önium bon[...] || deus retribuere ... 4b r.7;... vita c le» || ticia, cito post mortë. || Ain(sic) Diuinü auxüiü || maneat sp(«c) nobiscü. A ||
4 bil. perk., drukvlak 49 x 43 mM., [A*], goth., lorr.
Leiden UB. (fragmenten van bil. 1 en 4).
Niet in Inl. III.
De type is NAT.II.5, door Seversz. herhaaldelijk in zijn perkamenten boekjes (enelders) gebruikt, o.a. in 2617 en 2799.
Vergelijking met de tekst van soortgelijke latere uitgaven, beschreven in HB.XVII (1928), 71-72 en XVIII (1929), 8-10, wijst uit, dat een volledig ex. 4 bU. moet hebben gehad. De bewaarde tekst stemt bijna geheel overeen met die van het Berghse fragment (HB. XVII.71 v.).
Zie verder mijn opstel in HB. XXIX (1947-1948), 141-143, met 2 aib. (I-U).
4183. Beren van Calvarien. Delft, Corn. Henricz. lettersnijder, (c. I529?)-
ia: Hier begint eë seer goet || e5 deuoet boeexken voer || een yeghelic kersten mensche. Hoemê || den berch va. Caluarien opclimmë || sal / en



BERCH VAN GOUWEN—BERGIS.
3
helpen onsen heere zijn || sware cruce dragen / wat || bi seer moede is ge» || worden va. den || swaren || anxte des doots. || hsn.NAT.VI.24. \\ib hsn.: kruisdraging || 2a: A(Asw.)Ls ghi dë berch va calua» || riê o du innige siel visite» || ren wilt / ... 8b r.22: ö dinê wil ghe» || storuê is. || O-roV lya (met sign. C): sonder ophoudê van aenbegin daer in ge J| brant heeft.... 20ar.11:... vrien ||denvertroestenmit ||dijnlieue kint. || Amen. || CGheprent tot Delft bi my Corne || lis henric.z. Lettersnijder || ksn.randje || 20b: ONota bene. || LIden is dat beste goet || Dat god sinen vrienden doet. || ... r.19: Dan die wt minnen liden beghaert. || 8*. 20 bil., [A8]B8C\ goth., 231T., hsnn.
Londen, partic. bibl. (=• A. Ehrman ? Ex. Hale, kat. B ontbr.). '
Cat. libr. Edw. Sherwood Hale (Lood., Christie, etc., 17-18 June 1946), 371 (onderdeel); ald. ten onrechte op (1500) gedateerd. Niet in Inl. III.
Enkele houtsneden, die ook voorkomen in 627 van 1529, vertonen vrijwel dezelfde staat; vandaar de vermoedelijke datering.
Zelfde samenstelling als 2395, waardoor vast is te stellen, dat de ontbr. kat. B 8 bil. heeft.
Zie aantt. bij 269 en 277 en verder mijn opstel in Huldeboek-Kruitwagen fs-Grav., 1949), 240.
4184. Berch van gouwen, Den (Den gulden berch). Leiden, (Hugo Jansz. van Woerden? c. 1502?).
ia: Den . berch || Van gouwen. Een troestelijke leere || dienende alle sondighe menschen || Dit troestelijc leerken predicte || een deuoet waerdich ma. die || leesmeester va straetsborh(sic) te || lou'en int capittel der prekarë. ende || is seer wond'lijc nochtas pfitelijc om || te weten En hi seide aldus in sijn ser» || moen. Ic wil v allen die waerheit le» || ren ... (r.i in hsn.). 12b r.15:... daermë in || veel boken genoech af geseyt vint II Gheprent ie Leyden in Hollat ||
8°. 12 blL, [a']b4, goth., 20-211T.
Cambridge UL.
Niet in Inl. III.
_ Gedrukt in de zeer algemene Lettersnijder-type, M"/„. De mogelijkheid is niet geheel uitgesloten, dat het een druk van Jan Seversz., Leiden is. Evenwel komt „Gheprent te Leyden in Hollant", zonder verdere vermelding van drukkersnaam, herhaaldelijk voor bij Hugo Jansz. van Woerden en niet bij Seversz.; zie b.v. CA. 841,846,981 (Suppl. IV), 1779 en onze nos. 1668,1940, 3388, 3974. Dat de type niet de ligaturen da, de, do en ct heeft, alle gebruikt door Seversz. (vooral „de" zeer algemeen) en niet door Hugo Jansz. van Woerden, wijst in dezelfde richting.
4185. Bergis, Henricus de, ep. Cameracensis, Litterae addecanatum Antverpiensem de materiis confessionis, exequiarum, munerum, legatorum, adulterii tractantes, datae 31 Maii 1486. Sequitur Jacobus de Croy, ep. Cameracensis, Confirmatio et amplificatio earundem Utterarum, datae 23 Junii 1503. (Antwerpen, Gov. Bac, 1503).
ia: Vniuersis (dit woord over 8 rr. en in hsn., rechts ervan:) et singub pntes Iris Inspec || tur} Heuric»(«c; dit woord over 2 rr.) de Ber || gis dei gra Epüs Camera» || ten(s*c) « Comes. Cameracesij. || Salutê I dfto sempiternam || Indepnitatib9 eccliau; Curatorüq) ...3a r.14:... Datü et actü Bruxelle dcë nrë || diocj. Anno dn! Millesimo quadragëtesimo Oc-



4
BERTKEN.
tuagesimo sexto mêf Maij || die vlüa Per dominü Epfh . ad Relacion dnou, vicarü. || Sic scriptam super plica. Et signatü NicoT de nispen. || 0 rr. □. || Vniuersis Rn zelfde hsn. als op ia, over 8 rr., rechts ervan:) Et singulis pntes lras In- || specturis Iacobus (dit woord over 2rr.) || de Croy. dei et Apl'ice sedis. |j gra Electus. confirmatus || Cameracen Salm in dnö Cü pie memorie dns Henric9. || de Bergis ... fa r.y:... In quoq om et singulon; fidem et testimoniü || premissou, Sigillum maius Curie nfe in Bruxella vnacü Secretarij nrl sub* || scripti Signi manialis munimine duxims appendendü datis^et Act} Antwer || pie dcëmëdioc}. Anno domini Millesimo quïgëtesimo tercio die vero vicesi || matercia Mensislunij. Pontificatus Sanctissimi domini nrï domini Alex* || andri diuina guidencia Pape Sexti Anno vndecimo. Sup pfic Per domi || nfl Electum Et signats Nico! de nispen. || 4b □.
20. 4 bil., A4, goth., rr verschillend (ïb en 2b: 42).
E. van Hoof, Antwerpen.
Niet in Inl. III.
• De Lettersnijder-type M"/„ heeft enige bizonderheden die in hun combinatie op Gov. Bac wijzen: I met 3 tanden, dubbel divies, q3 vormt geen ligatuur, maar de tekens staan los naast elkaar. Verder twee woorden in de grote type van Bac, NAT.II.5.
4186. Bertken, Suster, Boeck tracterende van desen puncten
Utrecht, Jan Berntsz., 23 Juni 1516.
ia: S(hsn.) Vster Bertkens || boeck dat sy seluer || gemaect en bescre» || uen heeft Tracterë || de van desen püctê || hyer na bescreuen || CIte eS schoö ghebet vadë suetë naë ihüs || Clté een voer beredinge alsmen dat hey || lich Sacramët begeert te ontfanghen. || OEen deuoet ghebet alsmët ötfagë heeft. || CEen ghebet om dat herte te verweckë || tot deuocië || CEësuuerlic(stc) Tractaet vand' Kersnacht || en der gheboertë ons heeren. |1 OEen inwendyghe sprake tusschen den || Brudegom Ihm eS die mïnëde Syel. || COeck staë hyer in veelLeydekens dye || Suster Bertken seluer ghedicht heeft || (het titelblad HB. XXX.272). ib hsn.: kind Jezus met wereldbol, onderschrift: IHESVS (letters S in spiegelbeeld; repr. HB. XXX. 275). || 2a: CEen ghebet vanden suetë naë Ihesus. || O Suete Ihü maect my memorie ge ||stadich... 206 hsn. HMT.42(4o), 1.1| CDie minnende Siel || O Gloriose doerluchtige vorstë ... 256 r.^.'Dese Ledekës heeft suster Bert || ken seluer gedicht ende ghe» || maect /... r.8: Mit desen nyen iare laet ons ghedach || tich zijn ... 35a r.16: Sy wil hem ghestadich blyuen / ganshek || tot inder doot || 35b: CItem më leest dat sinte Bernaert dese-(sic) || nauolghëde pücten ghemaect heeft op de || seuen dootsonden || Dat yerste püct is || Doe ick bekende ... 36a r.16:... om sijnre boesheit || wille || 36b: CGheprint tot Vtricht by den Gansse || mart achter d3 gheuanghen vleyschup || Bi my Ia BerntS Op sint Iohanes pap || tystë(stc) auont Anno M.CCCeC. efi xvi. || ® NAT.III. 10, links en onder randjes, onderaan dat van NA T.XI.33, onderaan.
8°. 36 bil., [A»]B-D8E4, goth., 20-21 rr., hsnn.
's-Gravenhage KB.
Niet in Inl. III.
Zie mijn opstel in HB. XXX (1949, enz.), 271-294-
4187. Bertken, Suster, Een boeexken van die passie ons liefs heeren. Z.j.? Utrecht, Jan Berntsz., (Juni 1516?).
Begin? 2$}a (sign.D): minë daer ic minë scepper en goed'tierë v» |j losser mach aëscouwë ... r.13: CEë deuote || oeffenige tot || Ihmalshi



BERTKEN.
5
{sic) be || grauê werdt || van sinë vrië* || den. || links van rr.9-18 hsn.: graflegging || 25?b: O Alre ghenadichste heer doe ghy va || d8 cruce ... 27?b r.7: nv efi altoes eewelic sonder eynde || Anten || CHyer is voleyndt een suuerlic boecxkê || ghemaect en bescreuen va een deuote clu* || senersse (ghehetS Suster Bertken) die in || een Cluse tot Vtricht in dye Buerkercke || lvij. iaren gode deuotelick ghedyent heeft || En si plach haer hyer meede te becümerë || op dye passie ons liefs heeren J| CHier na volghet een deuoet ghebet dat || sinte Iheronimus die Cardinael maecte || efi heeft ghegeuë dyet lesen inder eert der || passien ons heeren aflaet va allen sondë. || 28?a: HEre Ihü christe du woudest zy ver || smaet... r.15: brenctse met v in dat ewige leuen Amen. || CGheprint tot Vtricht by den Gansse- || mart achter dj gheuanghen vleyschuys || Bi my Ian Berntf. || 28?b hsn.: vrouwenfiguur geknield voor Christusbeeld; boven het randje NAT.XI.33, links: onder het randje NAT.XI.33, boven; beide randjes wat afgesneden, doch minder dan op de repr. NAT.V.15; repr. HB. XXX.280.
8°. 24? + 4 bil., [A-C«?]D«, goth., 21 rr., twee + ? hsnn.
's-Gravenhage KB. (defect; vermoedelijk ontbr. er 24 bil., 1-24).
Niet in Inl. III.
Zie mijn opstel in HB. XXX (1949, enz.), 271-294.
4188. Bertken, Suster, Een boecxken van die passie ons liefs heeren. Utrecht, Jan Berntsz., 1 Sept. (1516?).
ia: Een boecxkê gema || ket efi bescreuë va suster bertkë || die .lvij. iaren beslotë heeft ghese || të tot Vtrecht in die buer kercke || hsn. als op 28Pb van 4187. \\ (het titelblad HB. XXX.282). \\ ïb: CHier beghint een seer deuoet boecxkê || v4 die passie ons liefs heert Ihesu Christi jftracterende / geordineert nae dye getyden || der heyliger kerken mit weel(s*e) ander gebe || dë efi punten efi is ghemaect va een deuo || te Clusenersse ghehetë suster Bertkë die. || Lvij. Iarë beslotë heeft gesetë tot Vtricht || in die Buerkercke in een Cluse goede (sic) die* || nëde En is ghestoruen op sint. Lebuijns || dach efi leyt begrauen in haer Cluse. Int || iaer ons herë .M.C.C.C.C.C. Efi .xvi. H Een inwendige aenmerckinge der min* || liker wercken ons heren Ihesu christi... 2a: O Scepper alre creaturê cofi. d'conï« || gë ... 25a: minnë daeric minë scepper en goed'tyerë jl vlosser mach aenscouwë ... r.13: CEen deuote || oeffenïghe tot || Ihffi als hi be || grauê werdt || van sinë vrië* || den. || links van rr. 9-18 hsn.: graflegging \\ 25b: O Alre ghenadichste heer doe ghi van -|| dS cruce ... 27b r.7: nv ende altoes eewelic sonder eynde || Amen. V H CHier is voleyndt een suuerlic boecxken || ghemaect efi bescreuë va een deuote close* || nersse geheten snster(sfc) Bertken / dye in een || cluyse tot Vtricht in dye Buerkercke lvij. || iarë gode deuötelic gediët heelt / eü(sic) si plach V haer hier mede te becummerê op dye pas* || sie ons liefs heeren || CHier na volghet een deuoet ghebet dat || sinte Iheronimus dye Cardinael maecte || en heeft ghegeuen diet lesen inder eert der || passien ons heerë aflaet van allen sondë. || 28a: HEre Ihesu criste du woudest sij n v* | [ smaet ...r.15: brenctse met v in dat eewighe lenen* || Amen. :.. || OGheprlt tot Vtricht by dë gansse mart || in die corte mïrebroeders strate bi mi Ian || Berntson op sint Agneten auöt. || 28b® NAT.II.6.
8°. 24 bU., [A8]B-C8D*, goth., 21 rr. hsnn.
's-Gravenhage KB.
Niet in Inl. III.
Zie mijn opstel in HB. XXX (1949, enz.), 271-294.



6
BETHLEM—BIJBEL (LATIJN).
4189. Bethlem, Een devote meditacie op die passie ons liefs heeren. Antwerpen, Willem Vorsterman, 12 Oct. 1518.
1? 2a: CItem dit deuoet boecxken heeft een l| weerdich priester ghenaët heer Beth- j| lem bescreuen ... 4a: ALs ghij tottë berch van Caluarië || gaen wilt ... 32a r.20: sijn rechte side en bleef || Pater noster Aue maria || 32b: Gheprent in die vmaerde coopstadt|| va Antwerpë bnyté dye camer poorte || Inden gulden eenhoren bi mi Willem || vorsterman* (sic) Int ïaer ons heeren. M. || CCCCC. ende .Xviij. Den .xij. dach van || October || hsn.: keizerlijk wapen als in 2413, aan weerszijden randje, links de bovenrand van NA T.XII.38. || Cum gratia et priuilegio ||
8°. 32 bil:, [a8]b-e*-8, goth., 21 rr., hsnn.
J. Borms, Voorburg (bil. 1,19 en 21 ontbr.).
Niet in Inl. III.
De druk vertoont grote overeenstemming met 314; het zetsel verschilt echter hier en daar. In 314 b.v. 4a: ALs ghi tot» berch van Caluarien || gaen wilt...
Houtsneden in beide uitgaven op één na gelijk, maar verschil in de randjes erlangs. Op bl. 22a de hsn. met Maria en Johannes naast het kruis van een ander blok. Hier als in 317, maar gaver.
Het is zeer onwaarschijnlijk, dat de nu reeds acht bekende verschillende uitgaven met de datum 12 Oct. 1518 (312-315, 2411-2413 en 4189) alle inderdaad op dezelfde dag zijn verschenen. Vermoedelijk werd bij een herdruk ook de datum nagedrukt.
Zie mijn opstel in HB. XXIX (1947-1948), 141 w., in 't bizonder 147.
4190. Bethlem, Een devote meditacie op die passie ons liefs heeren. Z.p.n.j.? (Antwerpen, Willem Vorsterman, 1526? 1527?).
ia: Dit is een deuote || meditacie op die passie ös üefs heerê en || van plaetse tot plaetsen die mate gheset || daer onse lieue here voor ons gheledê he|| uet met dye f iguerê en met scone oraciê 11 daer op dienêde Efi so dicke alsmê dit de|| uotelic leest so vdiëtmë alle die af late so || volcomelic als oftmê alle die heilige plaetsen bin |] në Iherusalê lichamelic vsochte Ende eë deuoet || priester die lange tijt te Iherusalê heeft gewoöt || die heeft dit ghemeten efi bescreuë || hsn.NA T.XX.yo, aan weerszijden twee randjes, onderaan één; de rechterbinnenrandals NA T.XXI V.120, onderste middenrand || ïb hsn.NAT.XVII.52. || 2a: CItem dit deuoot boecxken heeft een || weerdich priester ghenaemt heer Beth j| leem bescreuen ... 4a: ALs ghi tot den berch van caluari» || en gaen wilt ...25a r.6 (sign. e): Hier is aflaet * van allen sonden van||pine ... 30br.20: eenighe van sijn vijf sinnen verliesen. || 31—32?
8°. 32 bil., [a8]b-e*'8, goth., 2r rr., hsnn.
's-Gravenhage KB. (defect, bU. 26-27 en 31-32 ontbr.).
Soms Inl. III. om of 0112, onderscheidenlijk van 1526 en 1527?
Zie ook mijn opstel in HB. XXIX (1947-1948), 141 w., in 't bizonder 146 v.
4191. Blblia. PauU apostoU epistolae et Epistolae canonicae. (Zwolle, Peter Os van Breda, c. 1500 of iets eerder).
ia: Eplaq beati pauli apl'i puia annotatio || 1: Ad romanos eplai. |J Ad chorinthios. epl'e ij || Ad galatas epla i. || Ad ephesios epTa i. || Ad philippefi epla i. || Ad colossenses epla i. || 2: Ad thessalonicenses epl'e ij. || Ad thimotheü eple ij. i Ad titum eplai. || Ad philemonë epïa i. || Ad hebreos epl'a i. || over de hele breedte: Epl'arj Canonicarj annotatio || 1: Iacobi apl'i epla i. || Petri apl'i epl'e ij || 2: Iohis apl eple iij || Iudi epl'a i. || hsn.:



8
BIJBEL (LATIJN—NEDERLANDS).
ja: CPsalterium M> || hsn.NAT.XXIII.g6. || Michael Hillenius in Rapo. |1 (Htel rood en zwart; aan drie zijden randen en vier blaadjes). x6:Psalmus primus. || B(Asw.)Eatus vir qui nö abijt in || cösilio ... goa r.3: ... laudet dnm. |[ CCanticü Esaie ca.°xij°. || COnfitebor tibi ... 976: Cymbalum(sic) Athanasij. || gSb r.18:... Letanie || 102a r. 16: regnat de» p oïa sela || seculorü. || Amen. || €1 Sequitur tabula hui' hbri / ad inuenien || dü Psalmos per numerü foliorum. || i02bi: Ad te domine leuaui xiiij || J03&2 r.2g: voce mea ad dnm Ixxxvi || Finis || over ie volle breedte: CAntwerpie. apud Michaelem Hillenium || In Rapo. Anno .M.D.XXIX. || 104a □. 104b zelfde hsn. als op titel.
8°. 104 bil., 2 ongef., gef. onderaan: iij-xovij en 7 ongef., [A]—B*C4D—F*G— p4.«.8j goth., 23 rr., de tabula in 2 kol. van 35 rr.
A. L. van Gendt, Eemnes (a°. 1950).
Niet in Inl. III.
4194. Biblia. Psalmonim liber. Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch, 1532.
Ia: Psal || morvm Li* || ber. || "jfHenricvs Petri e[.] || cudebat Antuerpie. sub intersi* || gnio Talpae. Anno M. || D.XXXII || (titel rood en zwart, aan vier zijden randen; op cartouche van onderrand het jaartal .1.5.2.7?). ïb: Psalmvs I. (koptitel) || B(&s«.)Eatus vir qui nö || non(sic) abijt... 125b r.16:... omnis spiritus laudet Do j| minntn || •JPsalmorvm || Finis. || 126a: fCant. Trivm || puerorum Danielis .III. || B(As».)Enedicite omnia || opera ... 140b r.ig: ... et du || plici contritione contere eos. Amen. || fAntverpiae Apvd Hen || ricum Petri Middelburgensem. || Anno .M.D.XXXII. || 141a: Index || Psalterii David || iuxta Psalmorum numerü, || Cui Canticorum Index || subiungitnr. || AD Dominum cum. 119 ||... 144a r.24: Canticum Iudith Incipite do || Finis. || 144b ® NAT. V.21, zonder de randen.
x6°. 144 bil., A-S8, lat., rood en zwart, 23 rr.
E. van Hoof, Antwerpen (bil. 39 en 58—59 ontbr. en zijn vervangen door die van een andere uitgave). Niet in Inl. III.
4195. Bijbel. Dat boeck der wijsheyt. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, 10 April 1527.
ia: Dat boeck der || wijsheyt || hsn.NA T.III. 18, zonder de randen \\ Het beginsel der wijs* || heit is die vree» || se Gods || (titel rood en zwart, in rand NAT.Corver 1.6). ïb □. 2a: ODat. I. Capittel || H(hsn.NAT.V. 22.)Ebt lief die gherechticheyt ghy dye || dat lant oordeelt. ... 22a r.10: ... m alle tijt ende in || alle plaetse bystaende |).:..:..:. || CHier eyndet dat boeck der wijsheyt || Gheprint Thantwerpen op die Camerpoort || brugghe Bi mi Iacob van Liesuelt. Int || iaer ons Heren .M.ccccc. ende || xxvij. den .x. dach van April. || 22b □.
4°. 22 bil., [A']B-D1E8, goth., 31 rr.
Cat. Intern. Antiquariaat (Menno Hertzberger), Amsterdam 161 (1951), 71, met verkleinde afb. titel (defect, de bil. 10—11 en 19—20 ontbr.). Niet in Inl. III.
Door tekstvergelijking kon worden vastgesteld welke bil. aan het defecte ex. ontbr. in deze vertaling van het Liber Sapien tiae (Salomonis). Voor de titelrand is hetzelfde blok gebruikt, dat oorspronkelijk van Corver was — met het Zwolse wapen op de draagbak — en dat later in handen is geweest van Johannes Hoochstratën te Malmo (a°. 1534) en na hem van Hans Vingaard te Kopenhagen.
De vertaling wijkt af van die in Liesvelt's Bijbeluitgave van 1532 (404).



BIJBEL (NEDERLANDS)—BOECKXKEN.
9
4196. Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Willem Vorsterman en Jan (Cornelisz.) Seversz., Juli 1528.
ia-Sb als beschrijving van 392 II. (ald. te verbeteren in de beschrijving: 561 r.2: ... die hier na volghen. || en 6a: ... datwelcke...). rajax; CHier beghint die openbaringhe || Iohannis Theologi. || CHoelohannes den seuen kercken van Asien schrijft vi || dat ghetuygenisse ... r.7: CDat. i. Capittel. D(hsn.)Ie openbaringhe Iesu || Christi / ... I28b2 r.25: Christi si met v allen / Amen. || CHier eynt dat gheheele nyeuwe || Testament. || over de volle breedte; CGhedruct Thantwerpen in die Camer || strate / inden gulden Eenhoren / Bi mi || Willem Vorsterman en Ian Cornelisz. j| alias zeuerijns || Int iaer m.ccccc.xxviij. || in Iulio. ||
2°. 128 bil., A-Q", goth., 53 rr., z kol. (kalender en tafel in 3 kol.), hsnn. "Antwerpen SB. (ex. Vict. de la Montagne—Mart. Nijhoff; ald. gebonden na 392 I, met variant 2).
Waarschijnlijk de uitgave, die op de plakkaten op naam staat van Jan Cornelissen alias Heymerius, 1528 (Heymerius dan onjuiste lezing voor zeuerijns). In dat geval identiek met Inl. III. 0152 en vermeld o.a. Is. Le Long, 582en602; Panzer VI. 14.110; Doedes, Nieuwe bibl.-hist. ontd., 32-33; W. Nijhoff in HB. II. 169. Zie verder mijn opstel in HB. XXVIII (i944-'46), 295-299 en de rectificatie ervan in HB. XXX (1949, enz.), 72 v. naar aanleiding van het opstel Am. Dermui, Vorsterman's Nieuw Testament van Juli 1528 in G. Passer XXVI (1948), 253-261.
4197. Bodius, Hermannus, Unio dissidentium. (Antwerpen, Mart. de Keyser, c. 1533 ?). t.
xa: m» Vnio |[ Dissidentivm || Libeüvs Omnibvs || unitatis ac pacis amatoribus utilissi* || mus ex praecipuis Ecclesiae Christia || nae doctoribus, per uenerabilem pa* || trem Hermannum Bodifi uerbi diui- || ni concionatorem eximium selectus, || ac per eundem secundo recognitus. || Cvi Etiam Mvlta || ab eodem sunt addita, turn ex sacris|| scripturis, tum ex ijsdem orthodoxae || hdei doctoribus: cum indice locorum || insignium ac marginahum. || (titel in randen NA T.I.2, maar de zijranden omgewisseld en de onderrand lichtelijk afwijkend en met leeg schild; als in 2482). ïb: Doctores Ex Qvi- || bvs Hic Libellvs || Selectvs Est. || Augustinus, ||... sa: Loca Theologica || in praesenti libello contenta. || 1 De lapsu Adae, & peccato originali. || ... 2b: Epistola j| Ad Lectorem. || Q(hsn.) Vum nunc nostro seculo luce clari* || us... 5a: De Lapsv || Adae & peccato originali, || Gene. tertio. || *f Ad Romanos quinto. || S(hsn. NAT.VIII.32.s) leut per vnum hominem || peccatum ... 418a r.24: & ultionem pas* |l sionis & praemium. || kt Finis. || 418b: Ad Lectorem. || H(hsn.) Abetis hic lectores optimi, diuinorü uolu» || minfi, ... 419a:Insignivm || Locorvm Hvivs || Libelh Index. || A(hsn.NAT.II.8.)Bsq; baptismo ... 438ar.29: ZElus Dei non secundum scientiam, quid. || Folio. 164 || Finis || 438b-440b □.
8°. 440 bil., 4 ongef., gef.: Fol. i.-Fol. 408 (met vergissingen) en 24 ongef.,
A-Z Aa-Zz a—i", curs. en lat., rr. verschillend (3a: 30), rekl. Salisbury Cathedral Libr. Niet in Inl. III. Zie de aantt. bij 2523.
Vermoedelijk na 2523 gedrukt, blijkens de iets beknoptere indeling.
4198. Boeckxkenvanderminnengoods. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1516.



10
BOECXKEN.
ia: Dit is een boeckx || ken vander minnen goods ES oeck || hoe hem een mësche behoort te biech || ten En om vertroostinghe te vercri* || ghen teghen alle tribulacien.,i..). |l hsn.: Jezus aan het kruis, Maria en Johannes ernaast, aan vier zijden randjes || (titel rood en zwart). ïb hsn., sterk gelijkend op, of identiek met, NAT.Eckerl v.,H..VII.22. |[ 2a: Hier na volcht een deuote contem* || placie en bedinghe om te vercrigene || die minne vaden soeten Ihesu marië || ghebenedide kint. E5 diese deuotelic || in sijn herteprinten wilt eB wel ouer || mercken met inwendicheyt va deuo || cien efi met berou va sinen sondë die || sal va, god almachtich vercrigen Ver* || troostinge in alle sijn begheerten die J| hem salich sijn. || Die arme sondaer spreect tot || onsen here in ald* ootmoedicheyt || O Mijn ald" soetste Ihü marië ghe || bndide kint ... 33a r.19: ... ende die heyhghe || gheest. Amen || 33b: Hier na volchtt(s«c) die prologhe vanden || ghenen die dit boecxken ghemaect he* || uet op die seuen dootsonden ende haer || dochteren oft tacken ende die remedi* || en daer teghen. || hsn.: biecht || 34a: OM dat vore gheseyt is die grote || sonderlinghe verdiensten ... 526 r.20: ... te ver || winnen die gram is. || 53a hsn.: Mozes ontvangt de tafelen der wet || Die thien gheboden. || 536: Hier na volghen die thien ghebo || den gods de welcke ... 59b hsn.NAT.XXIII.119. || Hier nae volcht een sonderlinghe || troostinge tegen alle tribulacien || ... r.5: ... ghemaect bi eenë sonder* || lingen doctoer gheheeten Ysidorus en || seyt aldus. Wie ghi sijt als v tribula*|| 60a: cie toe coemt so ouer leest... 86b r.16: die leeft en regneert inder eewicheyt || Amen || CBiddet voer den ghenë die dit boecx» || ken ghemaect heeft efi in prente heeft || doen stellen om die salicheyt vi elcken || 87a: [.. .]che diet lesen sal efi dat om deelach || [...]h te sijn va alle duechdelike werckë || [']ie daer af comen sullen. || hsn.: dood, die man doorsteekt \\ 87b: Drie dinghen weet ic voerwaer || Die mijn herte dick maken swaer \\ ... r.8: lek en weet niet waer ick varen sal || Hier eynden drie sonderlinghe trac* || taetkens en leeringen tegen alle tribn || lacien e5 onghenuechten. || En sijn ghe* || prent in die vermaerde coopstadt van || Antwerpen / bi mi Willem vorsterma || wonende inden guldê eenhoren buytë |[ die camerpoorte. Int iaer ons heeren || M.CCCCC: efi .Xvi. ... || || 88?
8°. 88 bil., [A8]B-G8H4I-L»M\ goth., 21 rr.„enige hsnn.
E. van Hoof, Antwerpen (bl. 88 ontbr., bl. 87 iets defect).
Niet in Inl. III.
Het eerste tr., bil. 2a-33a, is een lichtelijk verwaterde uitbreiding en omwerking van het Colloquium peccatoris et crucifixi Iesu Christi, toegeschreven aan Jacobus de Gruytrode. Zie ook M. Verjans in Ons Geestelijk Erf V (Antw., 1931), 451 (en de correctie van diens datering bij ons Inl. III. 0206). Vgl. over dit werk de aant. bij 4266.
4199. Boecxken, Een profitelic, Vanden heylighen sacrarhente. (Antwerpen? c. 1540?).
ia: CDit es een profitelic boecxken || vanden heylighen sacramente|| hsn.: monstrans || ïb: CDye tafel va desen boecxkê. || CWaer om dit heilich Sacramët wort || ... 3a: CWildi hier weluarë in salichedë ... 3b: flln dit boecxken is begrepë een zeer goe || de materie om dë mësche te treckë totter || liefden efi reuerêtie vaden heilige sacra || mëte des outaers met goede corte gebe* || dekës efi vele andere vruchtbaer leeren || om dat salichhjc tontfangheu(stc). || 0(Asn.)M allé goedë hertë ter eeren \ efi loue gods ... 60b r.6: Daer om eest v saligher ghelesen da. enen || sack vol boecken der ghebeden || CHier eyndet een sunerUck boecxken va || den weerdighen heylighen sacramente || Laus deo ||



BOOMGAERT—BRANTEGHEM.
II
8°. 60 bil., [A«]B-G8H4, goth., 30-21 rr. E. van Hoof, Antwerpen. Niet in Inl. III.
Ongetwijfeld een Ned. (Antwerpse?) druk, maar wegens de zeer algemene Lettersnijder-type M"/„ zonder verdere bizonderheden en de bijna even algemene soortgelijke grotere type M'»/± ll0, moeilijk te determineren. Houtsnede mij ook niet bekend uit andere drukken.
4200. Boomgaert, Geestelijcke, der vruchten. Z.p.n.j.? (Utrecht, Jan Berntsz., c. 1518?).
1? 2a: derf ic my gemïde 113 genakë of spreke wSt || die iöcfrouwe ... ga (sign. B.) hsn.NA T.XI.35. \\ Dese appélen snit ghi breken wanneer dat || 24b r.20: ... en suyket wt de geknott || de vederê dë suetë balszë dye daer schuylt v || rest?
8°. 24 + 4? bil., [A*]B-C»[D«?], goth., 21 rr., hsnn. 's-Gravenhage KB. (defect, bil. i en 25-slot ontbr.). Niet in Inl. III. Door mij vermeld in HB. XXX (1949, enz.), 274. Gedrukt vóór 475 van 18 Mei 1521; vier der houtsneden zijn iets gaver dan daar.
4201. Bosman, Arent, Mirakel dat gheschiede int iaer 1433 in Meyerick. Z.p.n.].? (Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, c. 1512?).
ia: Arent bosma.. || hsn.: Arent met geest, bovenaan wapen van Delft || (tekst van titel in hsn.). zb zelfde hsn. || CHier begint een mirakel dat gheschiede Int iaer || ons heeren .M.CCCC.en^xxxüj. in die maent no» || uember. in een dorp ghehetë meyerick inden lande ||. van cleue bi een stadt ghenaemt duysborch. ]| CCapittel .1. || 2a: dAer was een rijc man gestoruë in voerle* || den tidë ... 56 r.2g:... an» || ders niet ouersegghen dan du woudes dat hij dij || 6—slot?
4°- 5+21? bU., a'..., goth., 30 rr.
Nijmegen Redemptoristenkl. (fragment van 5 bil.).
Inl. III. o2i9bis.
Blijkbaar gedrukt na 2551; de titelhoutsnee is iets minder gaaf dan daar. Echter weer wat gaver dan in de uitgave van 1520 (478). Vermoedelijk heeft een volledig ex. 26 blLj indeling van bil. 1-5 geheel als in 2551.
4202. Branteghem, Guilielmus de, Dat leven ons heeren. Antwerpen, Matth. Crom voor Adr. Kempe de Bouchout, 24 Dec. 1537-
x? 2a: B. Vvülem van || Branteghem van Aelst / Sartr. sinen || bemindë neue Adriaen van Heetuelde || Rentmeester van Zeelant / || gratie / en pays van Gode. || T(A*».)En zijn gheë nyeuwe dachten || ... Z2a r.2z: ... Gheschreuenby||Ghendt in Roeyeghem \ den ||xxüj. in December \ int || iaer-.M.D.xxxvij. || kleine hsn. met opschrift: Lvc. II. j| onderstuk vanNATJI.6. \\z2b:wr Tot die alder edelste ende gheleerste || vrouwe V. Mencia va Mendoza \ Marcgrauin H ne van Zenette \ Grauinne va Nassou \ ... r.5: een vierdicht van die gherechte edelheyt || van M. Gheera t Vorselman || doctor in Medicinen. || hsn.: wapen || *sr Goede fame \ Conste \ ende boven al Duecht: || ... Z3a: Adsit * Iesus. || nr Aen die Edele/ ende hoochghebore» || ne Vrouwe. V. Mencia \ Grauinne va Nas» || sou «c. Een epistel van M. Gheeraert || Vorselman \ van Grootsundert \ ||



12
BREVIARIUM.
doctor in Medicinen. || N(Asn.^r.77J.j6.)Ademael dat dit guldë boex* || ken ... 14b r.28: tot Antwerpen \ den .xxij. De» || cembris. Anno || xxxvij. || 15a: CDie eewighe gheboorte Christi H wt God den vader. || kleine hsn. met hebr. opschrift, rechts daarvan: INden beginne was || dat woort \ ... 196a r.30: ... met onsen tonghen die groote daden Gods || spreken. || 196b: tm- Die tafel vandë Euangelien eS Epi || stelen vanden gheheeleniare \ ... 30oar.2S: gecomen hë temterende en seggende .Pa. cxcviij. |1 w Eynde des boecx. || 300b: lek heb eenen goeden strijt ghestredë \ kk heb || den loop gheeynt \ ick heb tghelooue behouden. || (J) van Adr. Kempe de B., NAT.S. Cock VIII.31. || Die croone der rechtuaerdicheyt is mi nv voort || aen behoudë \ die welcke mi die Heere geuen sal. || Ghedruct Tantwerpen by Mattheus-|| Cromme V Voor Adriaen Kempe van Bouck» || hout \ by die ijsere waghe plaetse. Anno || xxxvij. den .xxiiij. dach vaDecem. || t? Met gratie ende Priuilegie der || Keyserüjcker Maiesteyt \ eE sinen rade \ den || tijt van twee iaren. ||
8°. 300bU., 14ongef., gep.:I.-ccclxiij en 104ongef.,"l'8++1+4"+2 A-Za-m*n', goth., 32 rr., hsnn.
's-Gravenhage KB. (ex. E. Denie; bil. 1 en 9 ontbr.).
Inl. III. 0227. Misschien Duff, Westminster and London, 231.
Houtsneden van Levinus de Witte.
4203. Breviarium Romanum (Quignonez). Antwerpen, Mich. Rillen van Hoochstraten, 1536.
ia: <*i Brevia» || rivm Romanvm || Ex Sacra Potissimvm || scriptura & probatis sanctorum || historijs constans. || hsn.: Petrus en Paulus, met opschrift:. S. Petr en onderschrift: S. Pavle || es- Antverpiae Apvd || ^lichaelem Hillenivm In || Rapo, Anno Domini. || — || M.D.XXXVI. || tsr Cum Gratia & Priuilegio || (titel rood en zwart\. ïb: *[[Ad Sanctissimym Patrem Et Domj- || num nostrü Paulum tertifi ponti. maxi. Francisci Quignonij || Titu. S. Crucis in Hierusalë presbyter Cardinalis in |) Breuiarium proxime confectü praefatio. || C(Asn.)Ogitanti mihi pater sanctissime, atqsanimorepetentl ini* || tia veteris instituti, ... 4a: fRegvlae Generales Ad || instructionem off icij diuini. || fQuomodo dicendae sunt horae, ... 6a: Ianuarius habet dies .xxxi. || x6b: IndexInvitatoriorvm Et || hymnorum ... ijai: •JPsalterium dispositum in || dies&horas ordine, quo to» || turn singulis hebdomadis di || citur per totum annum. || •pDomimca ad Matutinum. || Psalmus. I. || B(Asw.)Eatus vir qui || nö abijt... 7562 r.33: •p'inis Psalterij. || j6ai: *j[Ad Matutinum || fOratio dominica. || V(hsn.NAT.XI.42.)Ater no- || ster. ... 43202 r.10: tres a tertia, & sic de reliquis. || over de volle breedte: Finis. || 433ai: f Sanctorü historiae ex proba || tis authoribus summatim de» || cerptae. f Ianuarius, || ...48402 r.32: Tribus honor vnus. Amen. || Finis. ||Registrü. \\overde volle breedte: A.B.C. ... r.37: ... Nn. Oo. Pp. || 484b (g> NAT.XI.38, het opschrift TEMPVS. in kleinere type.
8°. 484 bil., 16 ongef., gef.: 1-468, A-Z a-z Aa-Oo8Pp4, lat., rood en zwart,
36—37 rr., 2 kol. Cambridge UL. (ex. J. H. Ellis).
Joh. Wickham Legg, Breviarium Romanum a Franc. Card. Quignonio ... inxta editionem Venetiis A.D. 1535 (Cantabr., 1888), p. viii, no. 6. Vermoedelijk Bohatta, Breviere 106 en Inl. III. 0232. Zie verder ald.
Blijkens Legg, L c een uitgave van de eerste tekst van Quignonez, die slechts van Febr. 1535-Juli 1538 gebruikt is.



BRUNFELS.
13
4204. (Brunfels, Otto), Precationes biblicae, etc. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Gov. van der Haghen (Dumaeus), 1535.
ia: [..JU r.*:tiones Biblicae || sanctorum patrum, illustrium || q; uirorum & mulierum utriusq; || Testamenti. j| CAccesserunt nouissime huic aeditioni, || in orationem dominicam precationes per || D. Erasmum. Item piae meditationes in || passionem dominicam, Cornelio Croco || authore, cum multis alijs quorum || catalogum proxima pagel* || la recensebit. || CPrecatio D. Erasmi turn erudita turn j| pietatis plena, ad Iesum Dei jj uirginisq; filium. || Rursus aliquot piae quae huc accesserunt, || Eiaculationes ab eodem. || Antuerpiae apud Martinum Caesarem, || impensis Godefridi Dumaei || Anno .M.D.XXXV. || (titel rood en zwart), xb: [...] || r.2?: De decem praeceptis. || Explicatio symboli Apostolici. j| ... 2a: [...] ]| r.2: in Christo Iesu. || QVando tam multis hodie ... 2b: [. ..]uarius. 31. dies cótinet. || gb: Cisio Ianvs In || Carmina redactus, ... 13a: ?*> Testa» || mentvm Mosi Devte || ronomij Cap. xxxij. || A(hsn. NAT.VII.30.Yyóite Coeli || quae loquar, ... 15b: Orationes San H ctorum Patrum, Patriarcharum, Prophe- || tarum, Iudicum, Regum, Virorum et Mu || lierum illustrium, Apostolorum item utri || usq; Testamenti. || Primo Pro Pee || catis populi. Oratio Moseh ad [j Dominum pro peccatis po» || puli. Exodi. 32. Cap. || D(As».)Omine, cur irasci || tur furor tuus contra po» || pulum tuum, ... 93a: Precatio || Dominica Dige-1| sta In Septem Partes, || iuxta septem dies, per Desiderium || Erasmum Roterodamum. || Pater. || A(hsn.N AT .V11.30 .)VAi pater in coelis habi» || tans... 113a r.13: De Decem Prae-1| ceptis Decalogi. 11 ~P(ksn.NA T.II.7.) Rior ac potior Mosi || tabula ... 124a: f Explicatio j| Symboli Apostolici. H T(As».)Ria sunt Symboli Apostoli || ci capita, ... 130b: Concio Qvomo- || do sit Orandvm || Ad Devm. || P(hsn. NAT.II.7.) Rimum omniü duo ... 134b: Praefatio In || Orationem Dominicam. || C Pater noster qui es in coelis.) || Sententia haec est. || P(/jsw.)Oteras aequidem omnipo || tens Deus, ... 147b: Brevis Quae- || dam Interpraetatio || orationis Dominicae, qua uti || possunt parochi ante || communionem. || Q(hsn.NAT.VI.a^.JVia huc couenimus, fra || tres ... 149a r.6: Explicatio Salvta- || tionis Angelicae. j| AVe Maria gratia plena, Dominus te || cum. ... 150a r.8: CSunphcissima EtBre- || uissimaCathechismi || expositio. U Decalogi Primum || praeceptum. || Non habebis deos alienos: Hoe est, ... J596 r.11: Ahqvot Piae || Precatiunculae, quae uulgo || Collectae uocantur. || CIn tempore tribulationis, Oratio. || ... ióga: In Psal. Miserere, (koptitel) || Aiunt enim, quod mei non misereberis, || ... xg2a r.14: Meditatio Eivs || dem Hieronymiin Psalmum In te Do» || mine speraui, qua praeuentus mor» || t(stc), implere non potuit. || TRistitia obsedit me, magno & forti || ... 213a r.6: Qvi Loei Svnt || docendi pro Euangelio plantando. || Fides. "|| I(As«.)N primis docendum, ut || fidem ... 2x5a: ?«v Preca || tiones In Pas || sionem Iesu Christi, Cornelio || Croco authore. || CChristus factus est ... r.8: Precatio. || B(^x«.)Enignissime Domine Iesv || Christe ... 235a r.13: Gratiarvm || Actio. || A(hsn.NA r.77.5,)Ltissime omnipotês sempi» || terne Deus,... 236b r.g: m> Preca || tio Erasmi Ro-1| terodami Ad 'Virgi|| nis filium Iesum humani generis || assertorem || A(hsn.NAT. VII.30.) Doro Te Pro || na ... 247b: Precatio || nes Aliqvot No || uae quibus adolescentes assues || cant cum Deo colloqui. || ir Item Eiacvlationes H aliquot è scripturae Cononicae(iic) || uerbis. contextae. || Per Des. Erasmvm Rot. || Ad Patrem. || ï(hsn., lijkend op NAT.VIII.34i, maarniet irfe«tóeft)Ndulgêtissimepater, qui || summus ... 261b r.16: Des. Erasmvs Rot. Io» || doco sine Iusto Ludouico Vuissenburgë || si, serenissimo Po-



14
CARION.
loniae regis a secretis, & || oratori. S.D. || NOn abs re multis iam seculis ... 263a r.10: ... tempora ]| partiri. Bene uale. Basileae nono Calend. || Nouemb. Anno || M.D.XXIII. || Precatio Ad Dominvm || Iesum, pro pace ecclesiae. || DOmine Iesu Christe, qui pro tua ... 270b: [,]Iacvlationes || Pro Timore Pio. || Psalmo secundo. || DA Domine ut tuis praeceptis ... 274b r.6: & non in auaritiam. || Finis. || 275a; Index || Contentorvm. || 280b r.17: Alia pro eadem. ibidem. || Finis. || Anno M.D.XXXV. || 16°. 280 bil., 16 ongef., gep.: 9-521? (met vergissingen) —? en 6 ongef. ?, A—Z AA-MM*, curs., lat. en enkele woorden gri.,rood en zwart (alleen kat. A-B), 29-30 en 23 rr., rekl., twee hsnn. (astronomische figuren).
Cambridge UL. (defect aan de bovenzijde van bil. x-14 en 269-280; bil. 161— 168 — kat. X ontbr.). Niet in Inl. III.
Voor dé brief van Erasmus aan Jodocus (of Justus) Ludovicus Wissenburgensis( Decius) op bl. 261b w. zie Opus epist. Erasmi V, p. 343-345.Geheel verschillend in zetsel van 2572. Zie aantt. bij 501 en 2571.
4205. Carion, Johannes, Chronica, latine ab Hermanno Bono. Antwerpen, (Joannes Grapheus voor) Joannes Steels, 1537.
ia: Cnronica || Ioannis Car[i]onis || conuersa ex Germanico in Latinü || a doctissimo viro Hermanno || Bono, & ab autore di*||ligenter recog» || nita. || Accessit Catalogus omnium Regum, || Imperatorum, & Pontificum Ro« || manorum, cum Appendice. || Antuerpiae per Ioannem Steelsium || in scuto Burgundiae, Anno ||M.D.XXXVII. || ïb: Epigramma Ad Le< || ctorem T.T. || Ponere Roma[nJi statuas ad templa solebant, || ... r.28: Nos iubeat virtus optima sponte sequi. || 2a: lllvstrissimo Princi* || pi ac Domino D. Ioachimo Marchioni Bra || denburgensi, Duci Stetinensi, Pomeraniae, || Cassubiorum & Vandalorum, Burggra* 1| nio Norinbergensi & Rugiae principi, || Domino suo clemen» || tissimo. - || ILlustrissime Princeps, Domine clementissi» || me. Postquam se.pissime ...2b r.31: ... Ex Berlino Anno a nato Chri» || sto M.D.XXXI. || 3a: Chronica || A Magistro Ioanne || Carione studiose contracta, lectu || sanè dignissima, è Germa» JJ nico latine || facta. || De vsu Lectionis Historiarum. || Q(hsn.NA T.II.7, ald. op de kop, hier gw(Z)Vanquam multis de caussis ||ex aequo ... 8a: ?•> Initivm || Chronicorvm, Liber || primus, ... r.7: S(hsn., lijkend op NAT. Mart. de Keizer VIII.32.&1) Acre, litere. docent, q> crearit || Deus coelum & terram, ... 163a r.31: rite cognoscatur. || Huc vsque Carion. || 163b: Appendix || A(As».)Nno Christi. 1533. ... i66ar.22:... ingens aquarum inunda» || tio in superiori Germania. || Finis Chronices. || 166b: Catalogvs Om|| nivm Regvm Et Impe» || ratorum Romanorum, vsqj ad || Carolum-Quintum. || 168b r.8: Catalogvs Om || nivm Pontificvm Ro ft manorfi, vsqj ad Paulum Ter1 tium. || ... r.22: 147 II Pius 12 || 169—slot?
8°. 168 + 4? bil., 3 ongef. ?, gef.: 4-166 en 6? ongef., A-X8[Y'?], lat. en een enkel woord gri., 35-36 rr., rekl.
Amsterdam UB. (titelblad defect, aan het slot ontbr. enige bil.).
Inl. III. 026ibis.
De ontbrekende tekst aan het slot beslaat in 522, de uitgave van 1540 (die behalve een uitgebreider Appendix met deze parallel loopt), 7 bladzijden en enige regels. Vermoedelijk ontbr. er dus hier 4 bil.Tekstletter en het merendeel der initialen als in 522; klaarblijkelijk ook door Grapheus gedrukt. Vermoedelijk wordt dit aan het slot meegedeeld.
Zie verder de aant. bij 522. -



i8
DATHUS—DIALOGUE.
ia: Sensuyt la Copie des lettres ëuoyees a Lempereur par la Regente de France || M(Asw.)Onsiegneur mon bonfilz apres auoir entêdu parvng gëtil hóme la f ortune aduenue || au Roy möseigBr mon filz... r.io:... Embas estoit escript Loyse || Et au dessus A mösiegnr mon filz Lempereur. || i: CQuicöques voeult en soy remerorer || Les faictz haultaines des victorieux Roys || ... ar.43.T0ut le realme/ est en vng coup v[aincu] || ïb □.
2°. i bl., aan één zijde bedrukt, drukvlak c. 220 X 153 mM-. goth., 43 rr., ten dele 2 kol.
Parijs B. Arsenal. Inl. III. 0320.
Uitgegeven in Recueil de poésies francoises des XVe et XVIe siècles VIII (Par., 1858), 16-21.
Ald. (VIII, 17) wordt aangenomen, klaarblijkelijk uitsluitend op grond, dat het enige bekende ex. is samengebonden met twee Antwerpse drukken, dat ook dit blad te Antwerpen gedrukt is. De mogelijkheid, dat de druk Nederlands zou zijn, is niet uitgesloten, al is het waarschijnlijker, dat de Régente de France (Louise de Savoie) het stuk in haar eigen land heeft laten drukken. De type vertoont enige gelijkenis met die van Mart. de Keyser, afgebeeld NAT.V. 19, maar is hiermee niet identiek (o.a. andere E, I, M, R).
Naar een photograf. reproductie. ,
4214. Dathus Senensis, Augustinus, Dacus (Dathus) maior. Deventer, Rich. Pafraet, 4 Oct. 1507.
ia: Dacns maior || ïb □. 2a: COpusculum Augustini Senensis. quod vulgo || Dacus maior dicitur Incipit fehciter || c Redimus iam dudum a plerisq- viris etfl || disertissimis ... 17b r.25: ... complecte || re. iqueindies assequeris ad exercitatöem accömoda Vale || CAugustini Dachi Senensis Elegantie feUciter || finiütur Impressum Dauentrie p me Richardum || paffraet Anno dni. M.ccccc.vij In die Francisci cö || fessoris Mensis Octobris || 18 □.
4°. 18 blL, A8B4C«, goth., 36 rr.
Praag UB.
I. CollijninNord.jTidskriftf. Bok»ochBibl.vasenXXVI(Upps.,i939).i3«-*; Inl. III. 0345.
Klaarblijkelijk soortgelijke uitgave als 2749; *i« *»*»»*• "M. Naar photograf. reproducties.
4215. Dialogue (dyaloge), A proper, betwene a gentillman and an husbandman, etc. (Antwerpen, Joh. Hoochstraten, c. 1529?).
ia: A proper dyalo* || ge / betwene a Gentillman and an Husbandma / II eche complaynenge to other theyr rnyse* || rable calamyte / through the am* || bicion of the clergye. || CAn A.B.G to the spintualte. || CAwake ye gostely persones / awake / awake /1| Bothe preste / pope / byshoppe z Cardynafi. ||... ïb: O Christen reder / from rashnes refrayne I ... 2% r.16: CHere foloweth the dyaloge ; the || Gentyllman begynnynge || first hvs complaynte- || CGentyllman. || WIth soroufull harte / maye I cöplayne || ... 12a r.20: CHere folowethrin olde treatyse ma* || de about the tyme of kinge Ry» || charde the secounde. || 12b: W{hsn.) Here as the clergy perceivethuthat ||... 20a r.28:... euerlastyn || ge peynes of heil. Amen || 20b: [..]bond Loo / nowe by this tretayse may ye well se || ... 24b r.28: Grauntinge f trouth to be knowen openly. || OAmen. ||
8°. 24 bU., A-Cs (Cs met sign. Cüij), goth., 31 rr.



DIALOGUS—DIONYSIUS CARTHUSIANUS.
19
Oxford Bodl. Libr. (hier en daar te ver afgesneden).
Niet in Short-title Cat., noch in Inl. III.
Zelfde typen en init. W (= Steele, fig. 20) als in 2773.
Zie over mogelijke auteurs de aant. bij 2775. Het tr. A compendious olde treatyse, etc. komt hier niet voor. Het is mogelijk, dat deze kortere uitgave vooraf is gegaan aan 2775.
4216. Dialogus (dyalogus) tusschen den wisen coninck Salomon ende Marcolphus. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 1501.
ia: CDat dyalogus of twisprake tussen den wisen || coninck Salomon/ ende Marcolphus. || hsn.: Salomon en Marcolphus met zijn vrouw || ïb zelfde hsn. || 2a: CHier begint dat dialog» dat is die twisprake tus || schen Salomon dë conïck v& iherusalê en marcol || phus die welcke seere rude en grof va lichaê was || maer seer subtijl efi wijs va sinne efi vol van ver* || stade alsomen int veruolch va desen horen sal || eEns tijts hier te voren als coninck Sa« || lomon vol van wijsheyden ende rijchei || den ... 17b r.15: ... alle || gader hier bouen metten hemelschen vader. || Amen. H CGheprenttantwerpë. Binnê die camer poorte. || Int huys van delf. By mi Henrick eckert van hö II berch. Int iaer ons herë .M.CCCCC.i; || x8a □. 18b (g, NAT.I.3.
4°. 18 bil., a-c', goth., 29 rr.
België? Bibl. Arenberg; BibL[wijlen Dr. W. de Vreese, (Zeist? ex. Vergauwen, lichtelijk defect).
Cat. Vergauwen I. 1108; Inl. III. 0357.
Uitgegeven naar het ex. Vergauwen-De Vreese door Maetsch. der VI. Bibliophilen (Gent, 1861) met facs. van bU. ia en b en 18b en in Ned. Volksboeken VII door W. de Vreese en J. de Vries (Leid., 1941) met facs. van bl. ia.
Voor de Lat. uitgave zie 2692 (Collationes).
4217. Dionysius Garthusianus de Leewis (Rikel), Colloquium Iesu cum puero et Dialogus Iesu et senis. (Antwerpen, Willem Vorsterman, c. 1522?).
ia: COlloquium Iesu cü puero: editü || a reuerëdo (magne deuotionis et |J altissime cötêplationis) viro pat re e fra» || tre Dionysio de Rij kei / ordinis Chartu || siensis || CEiusdem dialoge Iesu et Senis. || hsn.: Christus aan het kruis || ïb □ .2a: CColloquium Iesu cum puero. Editü a magistro Dionysio Carthusiensi. || COmplexans Iesus paruulos imposuit man» su || per illos ... 19a r.2: sup ola des sublimis % bfidcüs Am. II CSeqtur dialogus Iesu ët Senis. || CDialog9 Iesu et Senis Senex. || NE indigneris qso bone jesu si loqr ad te dfij deü || ... 20b r.32: trasit Eya iesu böe hac gl'ia m pstare z ppare dignerjj Afii || Finis ||
8°. 20 bil., A-B»C4, goth , 32 rr.
Cambridge UL.
Niet in Inl. III.
De tekstype is NAT.XVI.30 (niet doorschoten); verder is de type NAT.IX.27 gebruikt. De titelhoutsnee is dezelfde als die van 3622.
Beide tractaten zijn in Dionysius Cartusianus, Opera omnia XXVIII (Tornac, 1909), 181-207 als authentieke geschriften afgedrukt. H. Hurter, Nomenclator literarius theologiae catholicae II (Oenip., 1906), 980 evenwel kent het Colloquium Iesu et senis aan Jacobus de Gruytrode toe en Matth. Verjans, Jacobus van Gruitrode in Ons Geestelijk Erf V (Antw., 1931), 444-445 schrijft zelfs beide trr., schoon op vrij negatieve gronden, aan deze toe.



20
DIURNALE—ECKTUS.
4218. Diurnale canonicorum regularium Wmdechimensis ordinis Augustini. Z.p.n.j.? (Antwerpen? Mart. de Keyser? c. 1535?).
ia: Diurnale || Canonicorum regula-1| rium Wmdechimensia: || ordinis sancti || Augusti* || ni. || m ** || hsn.: Maria in de zon || [...?] ||\(titel rood en zwart). ïb □. 2a: Ianuarius (koptitel) \\ KL Ianuarius habet dies .xxxi. II ... 30b r.11: CDominica infra octauam ascensio. || similiter seruabitur sub duplici festo. \\31a: «n Incipiunt Hore || beate yginis Marie ad vsum Vvind'. || links kleine hsn.: Maria in de zon, rechts daarvan: AVe Ma* ||ria gra* II tia plena ||... 47a r.13: CDiiicis diebus quando de tempore H cantatur ad laudes Antiphona. || I(hsn.NAT. Mart. de Keizer VIII.34-i1)Esus Christus heri « ho || die... 126b r.28: CSequitur cöe sanctorfl. || 127a: Cömune sanctorum. (koptitel) \\ links kleine hsn.: Jezus met apostelen, rechts daarvan: ODe vno apostolo in || simphci fes, ... 140a: Dmca prima in aduentu düi ad veê. || C[Ane. ?[ e Psalmi feriales. Capitulum. || hsn.: annunciatie, rechts daarvan: SObrie e iu* || ste ... 195a r.27: «Sequitur pars estiualis. || 195b links kleine hsn.: opstanding, rechts daarvan: CInvig.(sic) pasche || ad vesp. ... 236a r.26: CSequitur Sanctorale. || 236b: CIn festo sancti andree apostoii(stc) ad ve || speras ... 2906 r.12: ... Et in se» || cundis vesperisR/non(?) dicitur. ||
i6°. 290 bil., a-csd'e-zV+*A-H,I4k'L~M8, goth., rood en zwart, 28 rr.,
enige kleine hsnn.
Cat. Intern. Antiquariaat (Menno Hertzberger), Amsterdam 161 (1951). 33. met afb. titel (onderstuk bl. 1, met jaar of drukkersnaam? afgesneden). - Niet bij Bohatta, Breviere, noch in Inl. III.
De toeschrijving is niet zeker en berust hoofdzakelijk op het feit, dat drie der initialen ook bij Mart. de Keyser voorkomen (A NAT.II.8; I NAT.VIII.34. i? en V, niet in NAT., maar o.a. in 52,1406 en 2512) en zeer klaarblijkelijk, te oordelen naar.de mankementjes, van dezelfde blokken zijn afgedrukt. De typen en houtsneden evenwel heb ik nog niet bij hem terug gevonden. Wel komt de druk mij in ieder geval Nederlands voor. De vermoedelijke datering is afgeleid uit de staat van de drie initialen.
4219. Donatus, Aelius, De octo partibus orationis s. Ars minor. Z.p.n.j.? ('s-Hertogenbosch, Ger. van der Hatart? c 1540 of iets later?).
ia: P(Asw.)Artes [...] || n^ qt sun[...] || NomS P[...] || bü / ... 2a (met sign. Aij): perterrit?. Casus nomina quod sunt? || Sex— Sbr.23:... m acü || ua / vt legor lego. Neutra que sunt? que 11| rest?
8°. 8 (+ 16?) bil., A'[...], goth., rood (slechts op ia) en zwart, 24 rr.
Leiden UB. (fragment van het eerste, ongevouwen vel).
Niet in Inl. III. ,
Gedrukt in de zeer algemene Lettersnijder-type, M"/„. Bizondere kenmerken ervan: de letters N, Q en T vallen iets voorover, ook de C en E staan niet geheel recht; ligaturen da, de, do; geen punt op i, maar klein streepje; dubbel divies. Ineen druk van Ger. van der Hatart (1677) dezelfde eigenaardigheden; alleen staat daar de T recht. De toeschrijving blijft onzeker.
De tekst bevat Schwenke 1-16. 52.
Vgl. verder mijn opstel in HB. XXIX (1947-1948), 141 vv., in 't bizonder 145, met afb. (V).
4220. Eckius, Johannes, Enchiridion locorum communium adver-



elao.
21
sus Lutheranos, etc. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Arn. Birckman, 1534.
ia: Enchiridion || Locorvm Commvnivm || Ioannis Eckij, aduersus Martinum Lu* || therum & asseclas eius, aliquot || adauctum materiebus. || Interiecta sunt passim quaedam, ha* || ctenus impressa nunquam, stellulis in || fronte signata, & hoe conclusa signo] || per venerabilë virum F. Tilmannum || Sibergensem, sacrae Theologiae been* || tiatum, ac conuentus ordinis predicató || rij in Colonia Priorem, ad communem || omnium bonorum salutem. || Esdrae. 1. cap. 4. || Magna est veritas & fortior pre. oïbus || Anno M.D.XXXIIII. || (titel in vier randen als NA T. Anvers, Derniers imprint.Ill.g). ïb: Tabel. Locor. Commvnivm. || 1 De Ecclesia & eius authoritate. || r.33: 34 Missam, necnon horas cancnicas latine, & || non germanice dicendas scripturis contenditur. || 2a: Reverendiss. In Chri» || sto patri, & pientissimo principi ac dno Jl D. Conrado a Tungen, Herbipolensis || ecclesiae Episcopo digniss. ac Fracie. || Orientalis duci, domino suo ob» || seruantissimo. Ioannes Eckius || S.D. || GRatias agit Deo in orationibus suis, reue* || rendissime ... 3b r.32:... Ingolstadij BoiariQ, ipso sancto || die Epiphaniae. Anno gratiae .M.D.xxix. || 4a: De Eccle || sia Et Eivs Avctori» || tate, Caput primum, continës qua || tuor propositiones. || CPrima propositio trimembris est. II E(As«., sterk gelijkend op NA T. Mart. de Keizer VIII.32.e, maar niet identiek) Cclesia est corpus Chri* || sti... 116ar.11:laus & honor per infinita seculoR/ secula. Amen. || Avgvstinvs || Svpef Capvt || Ioannis. || Omnia quae legüntur ... r.19: ... negligen* || tiores circumuenire non cessant j| Finis. || L pag. 16. ver. 1. montem, lege mortem.|| CAntuerpiae, typis Ioannis Graphei, Impen* || sis veto Arnoldi Birckman. Anno \ || Christo nato M.D. || XXXIIII. || 116b □.
8°. 116 bil., A-O'PMat., 35 rr., rekl.
Freiburg i.Br. UB.
Inl. Q£ 0380.
Zie J. Metzier, Tres orationes funebres in exequiis Ioann. Eckii habitae, etc. (Munster i.W., 1930), xcv. 51 (33).
4221. Elao, Francisco de (de Enzinas, Dryander), Breve y compendiosa institucion de la religion christiana, etc. Topeia, Adamo Corvo (= Antwerpen, Guil. Montanus?), 1540.
ia: Breve || Y Compendiosa || institucion de la religion Chxistia» || na, necessaria para todos aquellos || que con iusto titulo quieren usur» || par el nombre de Christo. Escripta | por el docto uaron Francisco || de Elao a ruego de un || amigo y hermano suio || en Christo. || % || *•» Impressa en Topeia por Adamo J| Coruoel Anno de .1540. || randje NAT. Anvers, Derniers imprim. (Montanus) V.23. j| ïb □. 2a: CPrologo Del D Auctor. || C(A*».)Onstante sentê§ia, || y opinion es entre || los hombres ... 30b r.16:... de los iustos: pi- || os y religiosos presto. Amen. || jra.' REciue con buen animo mi uo* || luntad ... [32 □ ? 33».(gef. Fo. 1 ?) begin van de Institucion]. 136a (gef.: Fo. 104) r.18: Ca. xxx. De las constitutiones || y leyes humanas. || PVes que tenemos general sen- || tencia ... 142b u. 143a: Indice dellibro. (koptitel) || Has Visto En Estos |) Capitulos la summa de nuestra re» || ligion, ... r.13: Capitulo primero de Ia differencia ||... 144br.6:deiusticiafo. ioy.a. jl 145a (sign. aa):Tractado De || la libertad Chri- || stiana. || Al lector Christiano. j| P(Asm.)Ot Qve, Por || muchas experiëcias, || conosco, ... 2$o?b, koptitel: Come el hombre ha de |j 25i?a, koptitel: instituir cada dia su vida. || 2$t?a r.8:...



22
ENCH YRIDION.
que estan llenos de tinie» || bias, el resplandor de su gracia. || Amen. || 251 .'0-232? □?
8°. 25a? bil., 32 ongef., gef.: [Fo. 1—Fo. 110?] en 110? ongef., A-D'a-o* [aann"?oo4?], lat. en curs., 22 en 23 rr., rekl. Madrid BN. (niet volledig?)..
E. Boehmer, Bibl. Wiffeniana. Spanish reformers, etc. I (Strassb.-Lond., 1874), 165 s. 112; A. Palau y Dulcet, Manual del librero Hisp.-Americano III (Lond.-Barcel.-Par., 1923), 120—121; Peeters-Fontainas 447 (en 174?); Inl. III. 0383 (en misschien ook 0391).
De niet volledige beschrijving is gemaakt naar photograf. reproducties, mij welwillend geleend door j. F. Peeters, Leuven, en verder aangevuld naar Boehmer, o.C
Zonder twijfel een Nederlandse, meer in het bizonder Antwerpse druk. Het randje op het titelblad wijst op Guil. Montanus.De beide teksttypen, romein (Ju/75 en cursief Qu/78, evenmin als de twee initialen echter heb ik in de weinige ter vergelijking beschikbare drukken niet teruggevonden. Montanus is mede de drukker van een ander Spaans boek (2619), hetgeen het vermoeden kan versterken.
Volgens Boehmer, o.c. zou de Institucion de la religion christiana vermoedelijk een „summary" van Calvin's Summa (dó. Christianae religionis institutio, ie uitg. Bazel, Maart 1536) zijn, terwijl hij het Tractado de la libertad Christiana de vertaling noemt van Luther's Tractatus de la libertate christianae. De gelegenheid heeft mij ontbroken, het boek in dit opzicht te onderzoeken.
Het vermoeden van Boehmer, dat Topeia = &cdtcekx bedoeld zou zijn als vertaling van Gent, komt me niet waarschijnlijk voor. Soms een vorm voor Utopia, een meer gebruikt schijnadres ?
4222. Enchyridion ou manuel contenant plusieurs matieres traictees es livres de landen testament. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, 29 April 1539.
ia: CEnchyri || diö / ou Manuel || cötenat plusiers || matieres trai* || ctees es liures || de Lancien Te* || stament / expri* || mees p figures; || auec le tex[t]e ap* || ptenat a icelles. (dit gedeelte rood en zwart en in rand met voorstellingen uit het leven van Mozes). ||Par moy Iaques deLiesuelt || en Lesen Dartoys. || ïb: CNotez que le nombre dor || ... 2a: CCalendier(sic) pour Ianuier || KL Ianuier a .xxxi. iour(sic) || ... 8b r.26: xiij. A Siluester confes. xxxi || ga: ?*> Enchyri* || dion / ou Manuel contenat || plusieurs matieres traictees es liures de || Lancien Testament / exprimees par figu* || res ... r.ja;Latine en Francoys. H sa- -a || CCe a este visite z aggreable aux Do* || cteurs de Luniuersite de Lonain / et ap* || prouue par Mons. Linquisiteur de || la foy / MaistreNicolas du || Mont / Doyen de S. || PierreenLouain /1| et venerable || Chancel* |] lier de la dicte Vni» || uersite. || •* || gb: CPrologue au Lecteur || CHrist cömande ... nb: Dieu cree le ciel (koptitel) || hsn.: schepping || AV cömencement Dieu ... 198a r.g: seul Dien a tousiours. || Amen || «3- + -ea || 198b: ?»v Commët || celui qui prie / sera exauce / || dictier: Par Guillame || de Bran. || er Sy desyrons faire nostre oraison || A Dieu plaisante / ... igga r.5: ... se no9 veult accorder. || CImprime en Anuers sus le pont de H Chambre a lescu Dartoys / par moy || Iaques de Liesuelt / lan. M. cinq || eens trente et neux(sic) le || xxix. iour de || April. || 190b: + -qj || hsn.: heilige met staf |l rr- La couronne de iustice mest gardee || ij. Timoth. iiij. || (ook aan weerskanten een bijbeltekst). 200a □. 200b Qp NAT.I.2.
160. 200 bil., [»8]A-Z8Aas, goth., kalender rood en zwart, 28-29 rr., hsnn.



ERASMUS.
23
A. L. van Gendt, Eemnes (ex. Stroehlin). -
Cat. Stroehlin II. 820; Inl. III. 0388; Cat. A. L. van Gendt, Amsterdam II (1950), 100.
Voor de Lat. en Ned. uitgaven zie de aant. bij 2839. In de Lat. vertaling (760) komt hetzelfde vers voor (op bl. 2a r. 22) van Guil. de Branteghem, dat hier op bl. 198b in het Fra. is afgedrukt en op naam staat van „Guillame de Bran." Klaarblijkelijk eveneens in de variant van 2839; zie de aant. ald.
4223. (Erasmus, Desiderius), De constructione octo partium orationis libellus. Leuven, Theod. Martinus Alost, Juli 1514.
ia: Libellus vere elegans de con || structione octo partium orationis ,;, || Cloannes Coletus Decanus sancti Pauli. G. || Libo adDiuumPaulnm Ludi moderatori || primario. S.D.P. || HAud aüter mini videor affectus ... r.24:... Domi nostrae. M.D.XIII. || Venundatur Louanij in edi || bus Thedorici(sic) Martini Alustensis qui & im* || pressit,;, || ïb: Gerardus Nouiomagus Generosissimo prin || cipi Maximiliano Burgundo. S.D.P. || TRadidit mihi ante aliquot menses Philippus || Burgüdus patrans tuus fortissimus optimus || qj Princeps, tres filios suos bonis moribus bo* || nisqs literis instituendos ... r.ig: Tandem forte fortuna pernenit ad manus || meas libellus iste (quê cernis) de cöstructione octo partiü || orationis cuius authorem magnum illum Erasmum fa* || -cile credidissem, nisi eloquentissimi Theologi Ioannis || Coleti epistolium in fronte praescriptum legissem ... r.32: ... Vale E collegio nostro. Anno .M.D.XIIII. ka. Aug. || 2b: De constructione verbi cum nominatiuo || Nominatiuus ante verbum || OMne verbum antecedit ... 14b r.30: ... quemad* || modum & age. || CLouanii In Aedibus Alustinis Mense Iulio. M.D. || Quartodecimo: ||
4°. 14 bil., a*b-c*, lat. en enige rr. goth., 36 rr.
F. J. Norton, Cambridge.
Niet bij Van Iseghem, noch in Bibl. Erasm., noch in Inl. III.
Over het auteurschap zie de aant. bij 2889. De brief van Gerardus Noviomagus op ïb is een andere dan die in 2889 en komt ook niet voor in de voorafgaande uitgave, Londen, Rich. Pynson, 1513 (Short-title Cat. 5544)- Men kan er o.m. in lezen, dat hij het werk heeft uitgegeven op raad van Dorpius en Barlandus, met correcties van de laatste. Eerder nog dan op 2889, zal in de brief van Erasmus van 30 Juli 1515 (zie Opus epist. Erasmi II, p. 119, r. 13 en vgl. ald. VI, p. xix) op deze uitgave gedoeld zijn.
4224. Erasmus, Desiderius, De octo orationis partium constructione libellus scholiis Hem. Primaei ülustratus, etc. Antwerpen, Joannes Crinitus voor Greg. de Bonte, 1539.
ia: ï*> De Octo || Orationis Partivm Con* || structione libellus perelegans, authore || Desiderio Erasmo Roterodamo, || Scholijs Henrici Primaei || apud Monasteriêses || gymnasiarchae || ülustratus. || ira- Accesservnt Hvc, Ex Des* || pauterio, de cöstructione octo partiü orationis jj Libellos. G. Listrij Figurae constructi || onis. P. Mosellani Figurae || dictionis. || ?«v Antverpiae apud Gregorium || Bontium. Anno M.D. XXXIX. II ïb: Henricvs Primaevs Can || dido lectori S.D. || P(Asw.)Rodit iam ... r.20: Ioannes Coletvs Decanvs || Sancti Pauli Guilielmo Lilio, ad Diuü Paulü || ludi moderatori primario S.D. || HAud aliter mihi . videor ... r.39: ... Domi nostrae .M.D.XIII. || 2a: *D ► Eras ?%> || mvs ' Roterodamvs Can* || didis lectoribus S.D. || I(As«.)Psa re comperio uerum esse || ... 2b r.27: Basileae III Ka* || lendas Augusti || M.D.XV. ||



GETIJDEN—GOETMAN.
29
(sic? o/;k'este»?) || nen menschen die gheen latijn en ver» || staS de welcke men vindt te cope te pa» || ris op sinte michiels brugge ïden een» || cooren (?sic?). En zijn vol daë gheweest^met || grooter nerntsticheyt den laestê dach 11 in Iunio int iaer ons liefs heeren .M. || CCCCC.efi een. || Gode zijts danck ende lof. ||
8°. 124 bil., a-p'qS goth., rood en zwart, 25 ir.,i«o^^ den en kleine hsnn.: voorstellingen bijbelse geschiedenis, portretten, jachten, ornamenten, enz., ook grote hsnn.
Antwerpen SB. (bl. 2 ontbr.).
Niet bij Bohatta, L. d'h.', noch in Inl. III.
Naar photograf. reproducties en welwillende inlichtingen van de Antwerpse SB.
4236. Getijden (ghetijden) van onser lyever vrouwen, enz. Z.p.n.j. ? (Amsterdam, Jan Seversz. die Croepel? 1522).
ia: CDit sijn die ghetijden van on» || ser lyeuer vrouwen met die || cruysgetij e nut de tractaet || der e wigher wijsheit mit || die getie vandê heyligê || gheest en die seuê psal» || men en die vighehe|| mit. i[x]. lessen En ve || le scone gebeden || * || hsn.: annunciatie,,aan twee zijden randjes, het linkerrandje als NAT. Tan Seversz. die CroepelIII.g, rechts boven || [titel rood en zwart). ïb: KL (over twee rr.) Ianuarius dye heuet .xxxi. IIdaghen... iobi: Tghetal || des ïaers |[xxij || xxiij || ... r.21: xl || 2: passchë || ... 3: Tguldê || ghetal || ... 4: zödachs || Litter. || ... na: CDit is sint lans ewangelium. || hsn.:_Johannes, rechts daarvan: INden beghinne || was dat woert ||... 12b: ©Die paeus Sixtus die vierde heeft ■«> ]| leent allen den ghenë die dit ghebet le» || sen voor dat beelde va öser lieuer vrou» || wen in die sonne. xi. dusent iaer aflaets || also dicwils alsment leest. || hsn.: Maria in de zon, rechts daarvan: Weest ghe» || groet ald* hey || lichste ... r.22: quaden eS bidt voor my sondë. Amen. || rest?
8°. 12 + ? bil., (a8]b* goth., rood en zwart, 22 rr., hsnn.
Cambridge UL. (fragment van 12 bil.).
Niet bij Bohatta, L. d'h.' noch in Inl. III.
De met rood aangegeven feestdagen in de kalender zijn van het bisdom van Utrecht; klaarblijkelijk dus een Noord-Ned. druk. De jaarlijst op 10b wijst op 1322 (of 1521 ?) als jaar van uitgave.
De drie gebruikte typen behoren alle tot het drukkersmateriaal van Jan Seversz. die Croepel (afgebeeld NAT.I.i [tekst], I. 4 r. 2 en I. 5) evenals de lombard-init. W op bl. 6a en het rubriekteken (afgebeeld NAT.I.5 en III. 10), terwijl ook een der titelrandjes van hem is. Volmaakte zekerheid, dat bij de drukker is, heb ik echter niet. Een bezwaar ertegen is, dat hier in de Lettersnijder-type M 'Vwo de ligaturen da en de voorkomen, die ik tot nu toe in geen zijner drukken heb aangetroffen. Bovendien is niet bekend, dat Jan Seversz. die Croepel reeds zo vroeg drukte; Moes noemt hem niet vóór 1525, terwijl de tot nu toe eerst vermelde druk van 1526 dateert (Inl. III. 0716).
4237. Goetman, Lambertus, Den spieghel der ionghers. Z.j.? Antwerpen, Willem Vorsterman.
1? 2a: O hemelsche coninck god almachtich || Vader sone heylighe gheest. || laatste bl. (b?): Voor gode moet hi sijn verheuen || Lambertus goet man is hi ghenaemt || Int selne(sic?) iaer hier nae gheraemt || Dnysent .CCCC. tachentich ende acht || Wort dit boeck so dat betaemt || Den derden dach in Meerte volbracht || Gheprint Thantwerpen buyten dye || Camerpoorte inden gulden Een || horen, by my Willem || Vorsterman. || + ||



30
HALUINDS—HAMILTON.
8°. 14 bil., A goth., 20 rr.
C. P. Serrure, Gent (a°. 1860; bl. 1 ontbr.).
Onbekend waar thans.
Naar de beschrijving in De Spieghel der jongers door Lamb. Goetman 1488 (Maetsch. der VI. Bibliophilen VIII, Gent, 1860), p. xvm v. Niet in Inl. III. Blijkbaar een andere uitgave dan 3114.
4238. Haluinus (Halewyn), Georgius, Restauratio linguae latinae. Antwerpen, Symon Cock voor Gaspar (Jaspar), vanden Steene (a Lapide) te Yperen, Jiini 1533.
ia: Restav || ratio || Linguae Latinae, per D. Geor» || gium, Haloini, Cominijq; Do || minum aedita. || Lege Lector optime, videbis || enim desueta, noua, || & inaudita. j| CSymon Coquus, Antuerpi» || anus, excudebat, Anno .M. || .CCCCC.XXXIII. || (titel in vier randen als NAT. Anvers, Derniers imprint. III.9, de zijranden omgewisseld). ïb □. 2a: CIncipit Liber Georgij Haloini, Comi || nijqs Domini, De linguae Latinae Re» || stauratione, In libros sex diuisus j| CExhortatio, ad Lectores. || H(Asw.)Ic miranda videbitis Lectores optimi, || desueta, ... 3a r.8: CEpistola Prohemialis. || CGeorgius, Haloini Cominiiqj Domi» || nus, Ioanni Despauterio Niniuitae, || Cominiensis scholae Ludimagi || stro, Literarum professori || dignissimo, Salutem. || H(As».)Vnc librü primum, ... ga r.33: Haloini ex arce nostra: Octobris || 24. Anno salutis 1508 || gb: C Liber Primus, De concordia Gram ma j| ticorum, ad Ioannem Despauterium || Niniuitam, Cominiensis scholae || Ludimagistrum. |l CCaput Primum. || Cur plures autorü veterum sentêtiae & autoritates, a || plaerisqj perpera saepius intelligütur ac recitantur. || A(Asn.)Vtorü faere omniü vetus fuit cösuetu j| do ... gob r.11: ... Haec de libris legendis suf f iciant. j| Sequuntur tres hbri. a pueris legendi. || CSymon Coquus, Antuerpianus, moras in vico vul || gariter nücupato, Die lombaerde veste, eregione(siV) ma|| nus deauratae, excudebat. Anno humanae salutis || Millesimo, Quingentesimo. XXXIII, || Mense Iunio. || Prostant venales apud Gasparem van dë steene, BibU || opolam ac Ciuem in celebri Ciuitate Hiperiensi. ||
8°. 90 bil., A-L«M», lat., 36 rr., rekl. Strangnas Domkyrkob.
O.a. Panzer VI. 20-21. 181; L. Polain in Bullet. du bibliophile pubL par Techener no. 24j(Par.,Déc 1835), 75—76;Inl. III. 0585. Zie vooral E. Colliander in Nord. Tidskrift t Bok»och Bibl.vasen XXVIII (Upps.-Stockh., 1941), 197-199.
Volgens Vanden Bussche, 32 is het niet onmogelijk, dat Vives enig aandeel aan dit werk heeft gehad.
Van de 6 boeken, op bil. 2a—b aangekondigd, bevat deze uitgave er slechts 3.
4239. Hamilton, Patrick, Die summa ende dat begrijp des menschen salicheyts. Marburg, Cornelius Nyenhuys (= Antwerpen? Niclaes van Oldenborch, c. 1540?).
ia: Die summa || e5 dat begrijp des men» || schen salicheyts / geprobeert met on» || verwinnehjcke Argumenten op die || heylige scriftuere gefundeert; dat die 41 verghiffenisse der sonden en eewi* || ghe salicheyt compt alleene wt |l die genade ende gratie gods || om niet ghegheuen door || tghelooue in Christum || onsen eenigen mid» || delaer ende sa* || lichmaker. || es- : || (+) || Ephe ój. || Wt ghenaden zijt ghy salich ghe* || worden door het ghelooue / ende || dat njet wt v. Het is gods gaue / || nietwten wereken / op dat nie* || mant hem beroemen en soude. || ïb?



HORATIUS—HORTUXtiS.
31
Tot den christê lesere. (koptitel) || G(hsn.)Ebenedijt si Godt || dë vader ... r.12: ... So ghi hier merckê moecht || biden wel gheleerdê Iongen man efi || martelaer Cristi Patricius geborë in || Scotlandt va. edele afcomste des Go» H nincxs va Scotlat /... za r.24:... Nochtans || God door zijn goedertieren ghenade || ende barmherticheyt ... 2b r.3: heeft dit een cleyn tractaet bewaert / || dwelck by dese Patricius ghemaeckt|| is gheweest / ...r.12:... Dat || welcktractaetkenhebicknveerst ||induytschghetranslateert... 3a: Die summa des salicheyts. (koptitel) || ~D(hsn.)Ie wet is eë leeringe / welc ||... 16b r.10:... ghelijck Lu» || cifer viel door zy || houeerdie. || rr 1 *a || (*) || OGheeft Godt deere. || OGhedruct tot Marburch bi my || Cornehus Nyenhuys. ||
8°. 16 bil., A-B8, goth,. 27 rr., rekl.
Greifswald UB.
's-Gravenhage KB. (photocopie van het ex. te Greifswald).
Niet in Inl. III (klaarblijkelijk andere druk dan 0587, volgens Cat. Le Long, 8°. 937„z-P-of j.").
Hoewel gefingeerd drukkersadres en indeling der bladen — niet het zetsel — overeenstemmen met 3140, zeker niet van zelfde drukker. Teksttype verschilt in tal van kleine details, doch stemt geheel overeen met die van Niclaes van Oldenborch (o.a. in 1010). De init.G op ïb ook in 1787 en 1885; de D op 3a ook in 1010. Dezelfde drukkersnaam, maar met schijnadres Straatsburg, door Niclaes van Oldenborch gebruikt in 3399. 'v-i^* ■(,
Over bet werk zie de aant. bij 3140.
Naar photograf. reproducties.
4240. Horatius Flaccus, Quintus, De arte poëtica. Deventer, Alb. Pafraet, Oct. 1518.
ia: H(/«w.)Oratius de arte || poëtica optime recognit? èx Al» H di Manutii exem || plari castigatissimo. || ® NA T.III.12. || ïb □. 2a: Ars poëtica (koptitel) || CQuinti Horatij Flacci de arte poëtica || ad Pisones Liber. || H(AsM.)Umano capiti ceruicem pictor equina Iügere si velit: et varias ïducere plumas. || ... 10a r.27: Non missura cutem nisi plena cruoris irudo || Dauentrie. ex officina Alberti Paefraed Anno || salutis nïe. M.D.Xviij. Mense Octobri || 10b □.
4°. 10 bil., A8B4, goth., 28—29 rr.
Zwolle GA.
Niet in Inl. III.
Zelfde typen en initialen als in X127 van Maart 1518; zetsel verschilt.
4241. Hortulus (ortulus) anime in duytsche. Antwerpen, Willem Vorsterman, 7 Sept. 1526.
Begin? na hsn.NAT.XXX.1g2, rechts daarvan: en dat leuë was eë lich[.] || dë mëschen en dat lichM || licht ind' duisternissë ... libr.6: CHier beginnë die getidë vander heyliger || driuuldicheyt die mendes (sic) sondaechs lesen || sal. C Te metten tijt. || ksn.NAT.XX.63, rechts daarvan: HEere du sulste || op doen min* || fippg... 33a (sign. E): t>(hsn., rood, sterk gelijkend op NAT. Theod. Martinus Alost.ï.5.)Omine ne in furore || tuo arguas me neoj |... 40br.20:... se» || cula seculorum Amen || CHier eyndt die seue(sic) psalm. || loya r.4: ... met al» || le gauen der ghenaden en duechden Amê. || x: Aue maria. || CDit is dye tafel va || alle die ghebedë so si || vuolghende in desen || boeck staen. || Den kalengier . || Sinte ians euangelie || ... io8a2 r.26: Drie schoö ghebeden als || men



32
HUGO DE CAPELLA—HUYS.
Aue Maria slaet|| CHier eyndt die Tafel. || ioSb: CGheprent in die stadt van Antwerpen /1| buyten die camer pcorte Indé guldê Een» || horen Bi mi Willem Vorsterma. Int iaer || ons heeren .M.CCC£C.en.XXvi. den. vij. || dach van Septemb. 4» «f. || QE> NA T. VI.15.
8°. 108 [116?] bil., [a-b8]c8D-E8[F-H,]I8(K-M8]NsO', goth., rood en zwart, 22 rr., de tafel in 2 kol. (van 28 rr.), hsnn.
's-Gravenhage KB. (defect, bil. 1-10, 15, 41, 48-49, 56-58, 64, 73, 81, 88-89 ontbr.).
Niet bij Bohatta, L. d'h.", noch in Inl. III.
Door vergelijking met 1140 is vastgesteld, wat aan het beschreven ex. ontbreekt. Mogelijk heeft een volledig ex. evenals daar nog een 2e kat. E*, met de boetpsalmen en litanieën in het Ned. In dat geval 116 bil.
Zie verder mijn opstel in HB. XXIX (1947-1948), 141W., in 't bizonder 147 v.
4242. Hugo (de Capella), ep. Chalcedonensis et suffraganeus ep. Cameracensis, Litterae quibus indulgentiae, a Petro Vorstio Septem dolores B. Mariae Vkginis venerantibus concessae (23 Sept. 1537), aliis indulgentiis augentur (7 Jan. 1538). (Antwerpen, Adr. van Berghen? begin 1538).
ia: H(Asw.)Vgo Dei & Apostolice. sedis gratia Episcopus Calcedon. Reueren. in Christo patris & dfii dfii Epi Cameracefi. suffraganeus, & Officialis Ca- || meracen. Vniuersis & singulis pntes transumpti hteras visuris, lecturis, & inspecturis, salutem in dno. Literas Reuerendi in Christo patris & dfii domini Petri Vor» || stij Dei & Apostolice. sedis gratia EBi Aquefi ad vniuersam tam superiorë qua. inferiorë Germania necnon Brabantia, Flandria, Hanonia&c.... r.29:... DatumBruxellae Cameracefi. Diocoesis, sub sigillo nostro. Anno a natiuitate dni Mil || lesimo, Quingentesimo, Trigesimoseptimo, Nono Calendas Octobris. Pontificatus sanctissimi dni nostri Pauli Papae .iij. anno tertio. Sic signatü sub plica ab vno latere Petrus Vor || stius Episcopus Aquefi nuntius &c. Et ab alio latere Iodocus Hoetfilter. Et deinde supraplica, Lud. Alemanus. Et in dorso registrata ComeUus Ettêmis. ... r.36:... pro singulis diebus predictis quibus id fecerint quadraginta dies de iniunctis eis poenitêtijs, mi || sericorditer in domino relaxamus. Idcirco has nostras literas sic vt pre.mittitur collationatas per f idelem nostrum Alexadrum Madoets notarium publicum & scribam nostrum supra || plicasignari (sic) madauimus ... r.39: ... Datum Bruxelle.. Anno a natiuitate domini. Millesimo || Quingentesimo Trigesimo octauo, die septima mensis Ianuarij. || ïb □.
1 bl. perk., 340 x 236 mM., aan één zijde bedrukt, drukvlak 282 X 162 mM., lat., 40 rr.
's -Gravenhage RA.
Verslagen omtrent 's Rijks oude archieven XXXVI, ('s-Grav., 1914). 81, XLII. t. Niet bij Fredericq, Codex doe. sacr. indulg. neerl., noch in Inl. III.
De init. H, waarmede de druk aanvangt, komt, doch minder versleten, ook voor bij Adr. van Berghen in 2084 (Der sielen troost, 1509) op bl. ïb. Eveneens in 1532 (Moderacie van den stapel van Dordrecht) op~1>l. 7a. Vandaar de mogelijke toeschrijving. De type is mij echter niet bekend bij Adr. van Berghen.
Vgl. ook 4288.
4243. Huys (Thuys) der fortunen ende dat huys der doot.Z.p.n.j.? (Utrecht, Jan Berntsz., c. 1540? of iets later?).



HYMNI.
33
xa: Thuys § d' § fortunë. || Efi dj huys d' doot. EB die .x. outhedê des mëscë EB hoe die men || sce gestelt is va binnë. EB d3 hooft mettê .x. sinnë des mëscë. Die || iij. deilê d lucht mettê vierigë ipressië. Die .iüj. pplexië Efi dyt al || mj figuerS Efi hoe hë elc regierë efi houdë sal v& etë; en va drïckë || hsn.NAT.Jan Berntsx.I.i. || (r.i van titel in hsn. en lijnenlijst als NAT jan Berntsz Ja; tekst van titel rood). ïb hsn.: man met baret en palmtak in linkerhand, aan weerszijden twee, onderaan een randje |l hsn. als in 1x51: cirkelfiguur, twaalf verschillende windrichtingen aanduidend |1 randje || sa: D(Asn.)Yt boecxkê is geordineert om dye me* || lacolie te vdrijnë(sic) dye dicwil... r.7:... WUdi hier in / v || auontuere soecken so suldi vi buyten drayë dj manekë || va binnë efi dat sal v metter hit wisë eë vidë .xij. windë / || die indë cirkel staë ...4b r.15: Nouember || Vraecht blancefluer vruechdeück || Hoort haer spreken duechdehck || 5a hsn.: vrouw met uil, omringd door vier randen \\ Sandrijn || lek meende een valcke hebbë gehadt / || ... 5#6 r.30: verderft / dat verbetert Iupiter. Efi wat Mars vderft; || dat verbetert Venus.
4«. 58 + 4? bil., A*B-0*[P?], goth., 32 rr., hsnn.
's-Gravenhage KB. (het slot ontbr., evenzo het draaiende „manneken van binnen", dat in de hsn. op ïb met de windrichtingen behoort te zijn bevestigd; kat. I en N, die in hun geheel naar boven moeten kunnen uitslaan, zijn doorgesneden en verkeerd gebonden, respect, na kat. K en O).
Inl. III. o66ibis.
Vergelijking met 1151 maakt het waarschijnlijk, dat er aan 't slot 4 bil. ontbr. Houtsneden gedeeltelijk identiek met 1151; andere zijn door nieuwe vervangen. Teksttype als daar, eveneens vele randen en initialen. Ook in 1034 (van 1538) verscheidene der houtsneden (iets gaver nog) en initialen. Volgorde der gedichten en houtsneden verschillend van 1151.
4244. Hymni et sequentie cum difficiliorum vocabulorum interpretatione H. Torrentini. Z.p.n.j.? (Deventer, Jac. de Breda, c. 1506?).
Begin? bl.? a: turis su[...] ||ciaReg[...]j| vnusfi[...] || toresm[...] ||... r.13: bis co[...] || {commentaar:) OCrux[...] || us Non h[...] || cruciare. i[...] || latine pso[...] ||... r.30: tutecru[...] ||... zelfde bl. b: [...] upnorü || [...]t mittacjl [...] dfio tibi || [...]s ppetui || ... r.14: [...latoTj. || (commentaar:) [...Jq Angels || ... r.si: [...julpaTe jj... r.23? (tekst): [...]iubile|ï?] || [...]p hou; || [...jdetri || [,..]id qui || ... hiermee verbonden bl. a: namine Popul^ cis yseli cre[...] || dës seruit psone trine. Num[...] || ... r,ig: mator valids herus dispona[...] || (commentaar:) CCello >^bü inusitatü Itid qtf cedoI[...] ||... r.25: pe sed cis iügit noïbus pprijs vt cisrh[...] || id est[d?lef[...] .i.nonfido [...] || [...] zelfde bl. b: [...jtantes nos inimis suo visit lu || [...]e respexit odor tu9 hüc allexit <t || ... r.16: [...] et ab ortis eruamur inferi || (commentaar:) [...jtari (of tati?) q olim decor[.]ta fait multis sanctis q ||... r.26: [...] ct' hö dr cuis> nerui aruerfit teutomce die || [...] iuo fücts sum vitaet [...] id ë mortn9 sum || [...] lioris arb[...] || rest?
4°. 2 + ? bil., sign. ?, goth., rr. verschillend. Venlo SB. (fragment van 2 verbonden bil.). Niet in Inl. III.
De tekst der bladen komt in n52 voor op bil. 38 en 41 (Hij en li); het zetsel verschilt.
Nederlandsche Bibliographie, III. 1
3



34
JOHANNES DE HJLDESHEIM—JOYE.
Het fragment was gevoegd in dezelfde band als dat van 4227. Misschien dus ook omtrent dezelfde tijd gedrukt; zie over de datering ald. Zie erover P. C. Boeren in HB. XXVIII (1944-1946), 104.
4245. (Johannes de Hildesheim), Hystoria beatissimorum trium regum cum duplici de eorundem tr anslatione of f icio nocturnali, etc. (Keulen?), H. Fabri voor Jacobus Noy, kanunnik van Geertruidenberg, (c. 1513?).
xa: B. Triü Regum Hystoria Cum dnplici(sj'c) || de eorundë Traslatione of f icio nocturnali: vnico quoq) || diurnali Hynis varijs ac seqntia || pulcherria adiunct/j. || hsn.: aanbidding der drte Koningen, met het Keulse wapen \\ ïb: Beatissimorr Triü magorü Incipit Hy || storia: per modü Sermonis pro lectionibus dicendis in || eorü festiuitatibus cöuenientissime partita. || DIgnü est frës dilectissimi. vt illotr hodie attolla- || mus preconiü. ... 5a r.32: ... om- || nia seculorü secula viuit et regnat Amen || 56: In festo translationis triü Regum || qd' altera marie Magdalene occurrit. Sm vsum eccl'arj || Leodien diocesis Ad priores vespas Afi. || MAgoq pntia agrippina gaude summi regis gl'iaj || ... 8a r.33: CSequitur missa de transla. triü regum. || 8b r. 31: te donate perducat. Per d5m nfm. Finis. || CH. Fabri pssit p.d. Iacobo Noy cano. möt*j .s. gertrud' ||
4°. 8 ba, [A«], goth., 33 rr. Cambridge UL. Niet in Inl. III.
De titelhoutsnede komt ook voor, klaarblijkelijk identiek, bij Herm. Bungart te Keulen; afb. bij P. Heitz-O. Zaretzky, Die Kölner Büchermarken (Strassb., 1898), Taf. VII. 20. Ald. (a°. 1522) wat minder gaaf dan hier. De Schwabacher teksttype (20 rr. = 98 mM.) zou eveneens op Duitse afkomst kunnen wijzen. Een drukker H. Fabri (= Schmidt?) is blijkens welwillende inlichtingen van de U. u. St.bibl. te Keulen ald: niet bekend. Mij evenmin tot nu toe hier te lande bekend.
Over het auteurschap van Johannes de Hildesheim zie aant. bij 1219 en ojn. Potthast I. 655. Deze uitgave geeft het verhaal in zeer verkorte vorm.
Kan. Jac. Noy, voor wie het werk gedrukt is, zal vermoedelijk dezelfde zijn als Mr. Jacob Noy te Geertruidenberg, die bij testament van 18 Mei 1321 renten nalaat aan het Gasthuis ald.; zie A. J. Flament, Inventaris v. h. Archief v. h. Gast- en H. Geesthuis en v. h. Oude-Mannenhuis te Ste Geertruidenberg (Maastr., 1899), 6, noot 1.
4246. (Joye, George), Hortulus (ortulus) anime in English. Straatsburg, Francis Foxe (= Antwerpen, Mart. de Keyser), 1530.
ia: GOrtulus anime. The garden || of the soule: or the englisshe pri || mers (the which a certaine prin || t lately corrupted / z made false to || the grete sclaunder of thauthor z || greter desayte of as many as bo || ughte and red the») newe correc || ted and augmented. || Firste ther is a newe kalendarie || The passion of owre saviowre || Christe: orderly witb. the cöcor || dance of the fower euangelistes || A fruteful instructiö for childrë || A Christè dialoge ful of lerning || A general confession before god || Ther is a psalm, added to the e» || uêsong z Iudica me to the com* || plene with Salue re. and a co- || lete therto. || The seuen psalmes. || The psalm', of the passion. || The commendacions. || Al the psalmes newe corrected || (titel rood en zwart), xb over dwars de opschriften: 1: The



38
LEGENDA—LETANIEN.
4°. 4 bil., a*, goth., 49 rr. Parijs B. Arsenal.
Recueil de poésies francoises des XVe et XVIe siècles VIII (Par., 1858), 17; Inl. III. 0756.
Naar photograf. reproducties.
4252. Legenda sanctissime virginis et martyris Dympne, etc. (Antwerpen), Jan van Doesborch, (c. 1504?).
ia: OIncipit legenda sanctissime virginis « martyris || dympne. cfl multis nouis additis Et ecia pulcherri || ma myracula patêtissime per ipa3 onsa intitulatur || hsn.: Dympna \\ ïb: Oratio de sancta dympna || Alma deum dympna p nobis iugiter ora || Filia cristicola ... r.14: Collecta || Amator pudicicie ... r.17:...z intcessi || onib» adiuuemur. Per dnm nrm ihm «3 || 2a: Incipit legenda sanctissime virginis || * martyris dympne || (P)Ost resurectioïs ï ascensionis dominice co || pleta misteria. ... 6a: Ihü xpo.qui viuit ï regnat p oïa secula seculoti am. || tRaditis sepulture vt dictü est corporib» sanctis || sime dympne z beatissimi gereberni miracu* || la que p eos dfis operari mirifice dignabat? ...8a r.14: labore sine vllo ponderis grauamme portauerunt || Miraculum || c Onsueuit vir quidam carpentarius eccle || sie sancte dympne ... 96r.29:honor et potestas per infinita secula Amen || Festum sancte dympne celebrabitur qultade || cima die mensiis(sic) maij || 10a: Dü occeani Tyta iter arripuisset et Phyloghei || cöpleto offr. opusculü püs finiebat: p me Iohanê de || doesborch moratë luxtalibrS ferream || (g> NAT.VIII.22. || 10b hsn. als op titel.
4°. 10 bU., a*b4, goth., 31 rr. 's-Gravenhage KB. (het ex. Phillips).
Bibliotheca Phillippica (Cat. sale Sotheby, 25-26 Nov. 1946), 104. Niet bij Proctor, van Doesb. en Bergmans, van Doesb., noch in Inl. III.
De vermoedelijke datering berust op de staat van het drukkersmerk, gaver dan op de reproductie, in NAT.VIII.22 uit 2047 (door Proctor „c. 1505 ?" gedateerd). De hsn. op de titel — en aan het slot — is nog in 1530 door Van Doesborch gebruikt in de Cronike van Brabant (654, bl. 20a). Mogelijk schuilt er, als men deze juist interpreteert, in de eigenaardige colophon nog een aanwijzing voor nadere datering: „Dum occeani Tyta(«) (— Helios, de zon) iter arripuisset et Phyloghei (deton?) co(M)pleto offi(«')o opusculu(m) p(f»)us finiebat(«r)". Tot nu toe is het mij, ondanks veler hulp, niet gelukt deze bevredigend te verklaren.
Over de vermoedelijke auteur Petrus Cameracensis zie aantt. bij 1337 en 3371. De tekst stemt niet woordelijk overeen met CA. 1098, waarin bovendien, evenmin als in 3371, de Miracula voorkomen. De Ned. uitgaven 1337 en 3373 hebben deze wel. Ook niet geheel identiek met de tekst in Acta Sanctorum Maii, to. III (Antv., 1680), 480 ss., die uitvoeriger is.
4253. Letanien, Die gulden (vanden leven ende passie ons heeren). Z.p.n.j.? (Antwerpen, Willem Vorsterman, c. 1520?).
xa: Die guldë letanië || hsn.NAT.XVII.52. \\ib hsn., sterk gelijkend op NAT.Eckert v.HomberchVII.22. \\ 2a-yb? 8?a: alle die blasphemie efi dat wee efi lidë || dattu leetste aendë cruce ont. Doer de || pine ... 9?a (sign. B): efi df heylijge preciose bloet doersteke J| o heere onse hertë ... n?b r.20: allen stondë Amë Een goede segenin || ge diemë des morgens seggë sal alsmë || 12?
8°. 12? bil., A'?B*?, goth., 21 rr., hsnn. J. Borms, Voorburg (defect, slechts 5 VÜ-).



40
LUTHER.
Ander zetsel dan 3453Zie aant. bij 14x5.
4257. Luther, Martinus, Explanatio donünicae orationis. (Antiwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, c. 1522).
ia: -4 Expla »> natio Dominicae || orationis in latinü versa, || sed a Reuerêdo patre || Martino Luthero || in vernaculo pro || simplicioribus || laicis cöpo- || sita, & aedi || ta. || (titel in rand NA T. VII.24). ïb: Prefatio || Non Esset Opvs Per Regiones || terraPy'predicationes, ...r.J3:...prodesse, nocere nemini. Finis praefationis. || C(hsn.NAT.XVI.s8.)Vm. discipuüChristü rogarët, vt docerëtur || oraxe... 40a r.28: Credo domine adiuua incredulitatam meam. || Finis Martinianae explanationis. || 40b O.
4°. 40 bil., a-k4, lat. en een enkel woord gri., 30 rr. Cambridge UL. Inl. III. 0839.
De vermoedelijke datering berust op de staat van de titelrand, minder gaaf dan in 978 van i52oenvrijwel gelijkaande afdruk in 3454, slechts op één plaats iets minder gaaf.
Zie de aant. bij 3454. Dus blijkbaar de tweede, ons toen nog onbekende uitgave van Hillen v. H.
4258. (Luther, Martinus), Die ierste epistel S. Peters met een schoone wtlegginghe. (Wittenberg, Hans Lufft, c 1524).
ia: Die ierste Epi || stel S. Peters: || die ons leert hoe dat wy ons || hebben sullë teghen godt || ende onse naesten / || met een schoone || wtleggin* || ghe || ende ver» || claringhe der hey || liger schriftuer. || (titel in rand als 3457). ïb □. 2a: Een generael onderwijsinghe || in dese nauolgende ierste || Epistel S. Peters. || OM een recht verstant te crighen van de || ser nauolgender Epistel ... 2b r.20: ... ghegeuen is Matthei vij. ende || xxiiij. ||3a: Dat ierste Capitel || Petrus een Apostel || Ihesu Christi || Dit is die onderschrift deser Epistel / waer || wt men siet... 108b r.18:... oec moeghë wter duysternisz int licht brë || ghen Amen. ||
8°. 108 bil., A-N80*, goth., 30 rr., rekl.
Brussel BR. (ex. Serrure).
Cat. Serrure I. 254 (1) („presse allemande"; ald. ten onrechte het jaartal 1524, gevolg van onjuiste interpretatie van 2b r.21); Inl. III. 0851. Vermoedelijk Cat. Le Long 8°. 451(2)-
De titelrand, die ook voorkomt in Urb. Regius, Erklerung der zwelff Artickel christi. glawbens. Wittenberg, Hans Lufft, 1325 (ex. 's-Gravenhage KB.), benevens de beide teksttypen (M81/„ en M"/„) wijzen op Hans Lufft als drukker.
Uit zijn drukkerij blijken thans ook te stammen twee andere Ned. Lutheryertalingen, 3457 en 3467 met dezelfde typen en 3457 bovendien met dezelfde titelrand (ald. is echter in de beide bekende exx. het keurvorstelijk wapen met de twee gekruiste zwaarden zwart gemaakt, hier niet). De rand is in bovengenoemde druk van Regius van 1525 iets minder gaaf dan hier, doch verder vertonen beide dezelfde mankementjes in de binnenste lijst.
De eerste Duitse uitgave is in 1523 te Wittenberg verschenen; zie M. Luther, Werke 12 (Weimar, 1891), 249 ff. Ald. deze Ned. ed. niet beschreven; slechts verwezen (S. 252, N. 1) naar Sepp, Verb.lect., 82.
4259. (Luther, Martinus), Die ander epistel S. Petri ende eene S. Judas wtgheleyt. 1524.



LUTHER.
4*
xa: Die an» || der Epistel S. || Petri en eene || S. Iudas \ wtgheleyt ende ver» || claert naet rechte Christelick || verstant der scriftueren. || M.D. xxiüj. || Esaie. 14. || Cessauit exactor t quieuit tributü || (titel in rand), xb: Die ander Epistel S. Petri\ en eene || S. Iudas \ verclaert ende wt || geleyt. M.D.xxiiij. na || rechtë versta.de || der scriftue || ren. || Voerrede || D(hsn.NAT.I,Inconnus \T].4.) Ese Epistel heeft S. Pe|| trus Daerö gescrcuê(sie) ... 26 r.23: en betrou || we. || 3a: Dat eerste Capittel || kleine hsn.: Petrus, rechts daarvan: S(Asw.)Imeon Pe*|| tr? eë knecht |... r.10: CDat is die onderscrift eh die bouê scrift va || deser Epistel... 62b r.xg:... en behouden || moeten\ Amen || Eynde deser Epistel Petri. 2. || 63a: Die Epistel Sint Iudas || I(Asw.)Udas een knecht Iesu || Christi... r.10: CDese Epistel wort toe gheechent den heyli» || gen Apostel S. Iuda \ ... 77b r.18: CDat is die besluytinge deser Epistelen \ ... 78a r. 7: ... leere ende || leuë si. || Esaie. 9. || Dat licht is schijnende. || Allen Christehjcken lesers ghenaede || eü vrede van god dë vader efi on» || sen heere Iesu Christo. || M(hsn.)E.t deser vermaeninghê || ... 80a r.18: soene der maeghet || Marien. || Amen. || Esaie. 9. |j Indonckerheyt lichtende. || 80b □.
8". 80 bil., a-k8, goth., 34-25 rr.
Brussel BR. (ex. Serrure).
Cat. Le Long 8°. 451 (3); Cat. Serrure 1.254 (2) (ald. met vraagteken aan Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder toegeschreven); Inl. HI. 0.852 en waarschijnlijk ook 0853.
De teksttype stemt geheel overeen met die van 3827 (Sachs), 3910 (Summa) en 4260 (Luther); zie de afb. ervan uit 3910 NAT.I. Inconnus [I].4. Deze vier drukken zijn klaarblijkelijk afkomstig uit dezelfde drukkerij. De titelrand vertoont grote gelijkenis, maar is niet identiek met de rand, door Jac. van Liesvelt (in 2574), door de Wed*. Christ. van Ruremund (in 1180) en door Symon Cock (in 4373) gebruikt.
De eerste Duitse uitgave is te Wittenberg verschenen (in 1523 of 1524); zie M. Luther, Werke 14 (Weimar, 1895), 1-91. Ald. deze Ned. ed. niet vermeld.
4260. (Luther, Martinus), Den xxxvi. Psalm David, eenen Christehjcken mensche te troosten, enz. (c 1524).
ia: Dë .xxxvi. Psalm Dauid \ eenë || Christehjcken mensche te j| leeren ende te troesten te» || ghen die muyterije der || quaden\ ende onuer* || ueerde loeghe» || naers || (titel in rand als 4259). xb □. 2a: Den armen hoopken der Christen. || G(hsn.)Henade efi vréde va god || den vader ... 6a r.18: ... bescher» || men wil. Amen. || 6b: Den .36. Psalm vanden Coninck || propheet Dauid \ om den torn \ ende || gramscap ende onmoet te stillen» || ne in der aenwechtinghe(i»e) |f der glyseneers \ en || moetwillighe. || kleine hsn.: David, op spreukband: v alleë heb ic ghesödich, rechts daarvan: EN vertorent v niet l| ouer die quaede ... r.12: Hoe gelijck toegrijpt ende wel gheraeckt die || prophete ... 28a r.13: in alder scrift || gheuoerdert || wort. || Amen. || 28b □. 8°. 28 bil., A8C*D8, goth., 23—26 rr., kleine hsnn. Brussel BR. (ex. Serrure).
Cat. Serrure I.254 (3) (ald. met vraagteken aan Delft, Corn. Henricz. Letter» snijder toegeschreven); Inl. III. 0848.
Zelfde drukker als 4259; titelrand en typen volmaakt gelijk. Zie verder ald.
De eerste Duitse uitgave is in 1521 te Wittenberg verschenen; zie M. Luther, Werke 8 (Weimar, 1889), 205 ff. Het slot daarvan (ald., S. 234—240: Dieszen psalm, etc) ontbr. in de Ned. uitgave. Deze Ned. ed. ald. niet genoemd.



42
LUTHER—MEDITACIE.
4261. Luther, Martinus, Een sermoen vanden hoochwaerdighen sacrament des heylighen warachtigen lichaems ons heeren Ihesu Cristi ende van die broederscappen. Z.p.n.j.? (Leiden, Jan Seversz., c. 1521).-
ia hsn.: monstrans, omringd door een rand, die sterk lijkt op NAT.Vorsterman XVIII.56, maar niet identiek). ïb □. 2a: CEen sermoë vandê hooch || waerdighen sacrament des heylighen warachtigen || lichaems ons heeren Ihesu Cristi ghebenedijt. Ende || is seer oerbaerlijc ende profitehjc ghelesen voer allen || kersten ghelouighen menschen: die tot hoer iaren ghe j| comen sijn I ende die tot den heylighen sacramente wil || len gaen. Ende is ghepredict ende bescreuen doer der || heyligher scriftuerê. Heere. Martinus Luther. Broe || der van sinte Augustijns oordene. || CDat eerste capittel. || T(hsn. als in 3463 op r?a.)En eersten dat heylige waerde sa» || crament des outaers / ... 15a r.16: ... so vele sijn j| desen ghehjken. || CVan die broederscappen || ofte ghildê / een profitelicke ende merckelike onderwi || singhe / hoemen die houden ende ghebruycken sal. || CDat eerste capittel. || CTen eersten. Willen wij voor ons nemë ende bescou || wen ... 23b r.31: Nu god si ons allen genadich ende bermhertich. Amë. || CConsuetudo pessima: Iegum interpres. || 24?
4°. 24 blL, [aj-f», goth., 33-34 rr.
Cambridge UL. (bl. 24 ontbr.).
Niet in Inl. III.
Zeer klaarblijkelijk omtrent dezelfde tijd als 3463 gedrukt, waarmee de uitgave grote gelijkenis vertoont (typen, bladspiegel).
De vertaling van Eyn Sermon van dem hochwirdigen Sacrament des heyligen waren Leychnams Christi und von den Bruderschafften van 1519. Deze Ned. uitgave niet vermeld in Luther, Werke 2 (Weimar, 1884), 738 ff.
4262. Mancinellus, Antonius, Versilogus recogn. per Jos. Horlennium et cum comment. Joh. Murmellii, etc. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 15.. (= 1536?).
ia: Ant [...] || Manci [...] || silogus, iam mu [...] || & auctus per I[...] || adiectis breuib[...] ||tarijs virivf...] || simi Ioa[...] || lij Ru[...] || Ioseph genensis ad [...] || [...] || Vt tibi chare puer [...] || ... 6rr. || Antverp [.,.] || chaelem HUI [...] || M.[D...] || (titel in rand NAT.II.8). ïb: [...jnnivs Segenensis || [...] dolescentibus, Foelicitatem. || [...jilogum candidissimi adolescentes pro viri || ... r.33: [...] Idus Augusti. Anno post Mariae virgi || [...] || [...]vs Rvremvndensis || [...]aro bonarü artiü professori S.D. || [...]ilitas, nemo est, vel modice literaturae [...] || ... 2a: Anthonivs M[...j|| inclyto adolescentiIoanniM[...] II clarissimi viri Dominic[...] || gynmasii doc[...] || Salutem [...] || A(hsn.NAT.XVI.59.) Vgur Romulidas inte[...] || Laudibus innumeri[...] ||... 4b r.41 :Saltem laudemus [...] modo ipse egeat Catul. || rest?
4°. 4[+ 22?] bil., A*..., goth. en lat., rr. verschillend (4b : 41).
Leiden UB. (fragmenten van 4 bil.).
Misschien de uitgave van 1536, vermeld Inl. III. 0871.
Zie verder mijn opstel in HB. XXIX (1947-1948), 14(1 w.; in 't bizonder 144145.
4263. Meditacie, Seer devote, ende oefeninghe vanden VII ween of droefheden onser liever vrouwen Maria. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, (c. 1501?).



MOSELLANUS.
43
ja hsn.: Maria met kind || Dit is die ghelikenisse vanden beel* || de van onser lieuer vrouwen en harê || lieuen kinde. in clederen wesende efi || habite als si was out omtrent xv. ia* || ren efi doe sy baren sone symeon pre» || senteerde inden tempel dat sinte Lu» || cas gescildert efi ghemaect heeft staê || de te Romen, m die kercke gheheten || sinte Maria maior. || ïb hsn.: Maria \\ Dits die ghelikenis des beeldes der || moeder gods maria staêde te Romê || int doester gheheten ara celi ... 2a: Ren seer deuote meditacie efi oefeni|| ghe vaden .vij. ween of droefhedë on|| ser lieuer vrouwe maria seer goet efi || profitelick om sonderlinghe gracien || va haer efi haren ghebenedijden soê || te vcrighen... r.16:... Ende es || ghetoghen wt der epistolB die de no» || tabile ende seer deuote heere Reter. || confessoer des conuentes: van Tha» || bor te mechelen ghesonden heeft ... 12b: ... eeweli || ken louen moet int eewich leuè. amë || Pater noster Aue maria j| Hier eynden ter eeren gods en sijn» || der lieuer moed die oef f eninghë van || die vij. droefhedë of ween öser lieuer j | vrouwen.... r.12: Item of yemat meer deuociê of tijt || hadde die soude moghen lesen dit na || uolghende ghebet. || O Ald' glorioeste efi minlicste moe || der gods ... 14b r.3: ... die ver» || diensten sijnre heyligher passien. || Amen || Leest nv in ghedenckenissen der || voerghenoemder seuë ween ... r.10: Pater noster Aue maria || Soe wie leest voor die wapë ons he || ren met berou van sondë dese ix. ghe || beden dye ❖dient .xcij. dusent iaer efi || xxiiij. iaer efi lxxx. daghen aflaet. || 15a hsn.: Gregorius-mis || O Here ihfi xpe ic aëbede di inden || cruce hagêde ... 16b r.g:... ende die den wapene || dijnre passien ghedencken Amen || Pater noster Aue maria || Gheprent tantwerpen Binnen die || camerpoorte. Bi mi Henrick eckert ||
8°. 16 bil., a-b', goth., 20 rr., hsnn.
Cambridge UL.
Inl. III. 0375 (i. v. Droefheden).
Over de beide archaïstische hsnn. op ia en ïb zie Conway, p. 81 ss. en p. 287.
De uitgave, die bij Conway, p. 287 Die seven droefheden wordt genoemd. Bij CA. komt hetzelfde werk voor zowel onder Droefheden (655), als onder Ween (1778); in GW. (zie VII, Sp. 691) zal het op Oefeninge geplaatst worden.
Het voorwerk in CA 655 en 1778 is iets uitvoeriger dan hier en verschilt ook weer onderling. De tekst, die hier van bl. za—14b r.10 loopt, staat daar onderscheidenlijk op bil. 6b-iob en 3b-i6b. Hetgeen hier nog volgt, 14b r.ii-slot, ontbr. daar.
4264. Mosellanus, Petrus (Schade), Paedologia, etc. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, Nov. 1533.
za: Paedo* || logia Petri || Mosellani Protegen» || sis, in puerorum vsum con || scripta & aucta. Dia || logi .37. || «n Dialo || gi Pveriles || Christophori H Hegendorphini || XII. lepidi || aeque ac || docti. j| — || Anno. 1533. || (titel in vier randen NA T.X.34). ïb: Petrvs Mosellanvs || IoanniPolyandro Lypsiae apud diuum || Thomam Ludimagistro. S. || E(Asw.)S tu quidê mi Ioannes ... 2b r.15: ... Bene uale Lipsiae, |j ipsis ferijs diui Matthaei Apostoli. Anno .M.D.XVII. || ?4> Dialo** || gvsPnmvs. || Gaspar Et Modestvs, || de nundinis fabulantur. Gas. || A(hsn.NAT.XVI.s8.)Ge uero Modeste,... 21b r.23:... mercatu» || ram proficiscere. Vale. ||Finis. || 22a: <*m Dialogi || Pveriles Christophori Hegen» || dorphini .XII. lepidi, aeque ac docti. || Doctissimo Viro Simoni || Phem gymnasiarchae in monte diuae Annae || Cristophorus Hegendorphinus S.D. || Clrcunferütur(sie) passim || ... 22b: Georgivs j| Et Christophorvs De || ueris



44
NICOLAI—NICOLAUS DE LYRA.
temperie colloquuntur. || Georgivs || S(hsn.NAT.XVI.63.)Alxms sis mi Chnstophore. ... 32a r.24: ... Wen. Sat habeo. Tu uale. || Finis. || Antuerpiae apud Michaelem Hillenium, || An. M.D.XXXIII. Mens. Nouêb. || 326® NAT.IX.30.
8°. 32 bil., A—Ds, curs., lat. en enkele woorden gri., 29 rr., rekl.
Leuven UB.
Niet in Inl. III.
4265. Nicolai, Franciscus, Apologia adversus impia deliramenta Franc. Lamberti in evangelicam d. Francisci regulam aedita. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1528.
za: ?•> Apolo || gia Francisci Nicolai || Minoritae ex Fuangelici fontis scaturi* || gine deprompta, aduersus impia || deliramenta Francisci Lam- || berti in EuangeUcam || diui Francisci || Regulam || aedita. || . 5. || <•» is» || % || ïb: Franciscvs Nicolai || pio lectori S.D. || TX(hsn.NAT. XV.54.yE. Vero (Qvis» || quis es) candide lector,... 2b: Francisco Lamberti || Franciscus Nicolai Minorita S.D. || Q(Asn.)Vam Mvltis Qvanqve || freqrentatis(sie) lachrymis ... ya: <*i Apolo» || gia Francisci Nicolai |) Minoritae, ex euangelia fontis scaturi» ||gine deprompta, aduersus impia || deliramenta Francisci Lam || berti in Euangelicam || diui Francisci || Regulam || edita. || M(Asw.)Ox Mi Franci || sce in operis tui epistolari ||exordio, ... igar.11: Capvt Primvm. || V(hsn.NAT.XV.54.)Exii est profecto mi Francisce q> || in principio ... y6a r.2: est honor & gloria in secula seculorum Amen. || Franciscvs Nicolai Omni» || um Minoritarü minimus uniuersis Monasti» || cis maxime autem Minoritarü Ordinis || professoribus gratiam & in || sancto proposito con» || stantiam. 11 D (hsn. NAT.IV.13.) Esyderatissimicönfratresac com || militöes amatissimi, ... y8a r.5: Lamentatio Francisci Nicolai Minoritae, super || miserando lapsu, ac infelici naufragio || a fide & conscientia bona Fraci || sci Lamberti Auenionensis. || A(As«.)Leph. Quomodo sedes Satha || ne factus est, ...80ar.16:Francisce, cö ||uerteread || Dominum Deumtuum. || Antuerpiae apud Michaelem Hillenium. || An. M.D.XXVIII. || 80b □.
8°. 80 bil., A-K", curs. en 2 rr. lat., 28 rr., rekl.
Leeuwarden Bibl. S.J. (in bruikleen Prov. B.; titelblad defect).
Panzer IX. 347.96^; Dirks, 37; Schmitz, Minderbroeders, 95; Cat. v. d. boeken en handschriften v. d. Jezuïetenstatie te Leeuwarden. Prov. Bibl. v. Friesland (Leeuw., 1941), p. 47; Inl. III .0925.
4266. Nicolaus de Lyra, Preceptorium s. Expositio tripharia in decalogum, etc. (Antwerpen, Adr. van Berghen?), 14 Mei 1505-
ia: Lyre preceptoriü: siue || expositio tripharia putilis / in de» ||'calogü legis diule: cü n[...] || cherrimis tractatulis [...] ||buscflctischristifideli [...] || nissimis: videlicet || De decimis tribuendis. || De duodecim articuhs fid [...] || De septem peccatis mort [...] || De triplici modo peccadi [...] || De operibus misericordie. || De natiuitat [.] vita /%morte[...] || De fine mundi et extremo iu[...] || Exhortatiöes faciêde infirm[...] || Dyaloge anselmi z marie de [...] || Bernardus de plactu btê [...] || Colloqnifi pctöris et Cru [...] ||I5yalogusIydori(si<;)deh[...] || Vtilesdoctrine • pro lf.j || ïb □. 2a: Prologus (koptitel) || CVenerabüis fris Nycolaide Ly || ra: ordinis seraphici FiaCisci Pre || ceptoriü: siue expositio tripharia || breuis et vtihs: in decalogü legis || diuine Incipit Prologus. || AVd



OEFFENINGHE.
45
israel precepta || dni ... 8a r.7: Primum preceptü. || PRimum preceptn (sic) appropriate respicit perse || nam ... 8ia: Anselmi deuotissimi de passiöe Iesu || xïi qrëtis: z gloriosissime virgis Marie || respödêtis Dyalogus incipit feliciter. || BEatus Anselmus p || ... 8yb: Tractatus beati Bernardi de plactu || sanctissime virginis Marie. |j (Q)uis dabit capiti meo || ... 92a r.10: Incipit colloquiü pee || catoris et crucifixi Iesu valde deuotü. || Peccator. || iGnosce rogo ... 99b: Dyalogus siue synonima Isidori: de || homine z ratione incipit Epistola. || iSidorus lectori sa || lutë ... logb r.14: Queda breues exhor» || tatiöes z vtiles doctrine s lucradis ani || mabus valde necessarie. || SEqunntnr quedam breues et vtiles ... iiib r.12: ... de vxore cognita a cö» || sanguineo viri sui. zc. |[ Explicit Preceptoriü Nycolai de Ly || ra: cü additioibs ettractatulis pulcerri || mis multis : diligentissima correctione || elaboratis: tam senibus q) iuuenib?: ac |j sermocinari volentibus summe vtilib9 || Anno dominice geniture .M.cccccv. die || xiiij. mensis Maij faustissime Impssis. || Deo gratias. || 112a: [...]d dluam virginê Mariam || Carmen. || O genus ethereü ❖go: sidusqi salubre || ... r.18: Tüc expirati pacis oliua veni. (ril || Finis. || 112b □.
8°. 112 bil., A'(A.2 met sign. S.2)B-R81S», goth., 31 rr.
Cambridge UL. (bil. 1 en 112 defect).
Niet in Inl. III.
Drie van de vier gebruikte typen stemmen volkomen overeen met typen van Adr. van Berghen (de beide van NAT.III.6, terwijl de grootste hiervan eveneens de ligatuur de heeft, gelijk o.a. ook op NAT.IV.10; verder de grote type van NAT.X.40, r. 1, XIII.53, rr. 2 en 4 en XV.59). De vierde type (M"/,5) van Italiaans snit is me echter niet bekend. Vandaar enige twijfel aan de toeschrijving.
Zie over dit, waarschijnlijk niet authentieke, werk van Nic. de Lyra aant. bij 1397. Het tr. De planctu s. virg. Hariae is vermoedelijk evenmin een authentiek werk van S. Bernardus; zie o.m. Janauschek, p. VIII.51. Het Colloquium peccatoris et crucifixi Iesu wordt toegeschreven aan Jacobus de Gruytrode; zie o.a. Biographie nat. ... de Belgique X (Brux., i888-'89), 75 ss. en vgl. aant. by 4198.
4267. Oeffeninghe (oefeninghe), Profitelijcke, vanden XV bloetstortinghen Ihesu Cristi, enz. Antwerpen, Adr. van Berghen, (c. 1510?).
ia: DIts een profitelijcke oefeninghe || vandë .xv. bloetstortinghë Ihesu || cristi efi vandë .vij. ween onser vrouwë || hsn.: Jezus gelaafd vóór de kruisiging \\ xb: Die dese naghescreuen bedinghe || leest met .xv. Pater noster ende || Aue maria ...3b hsn.: besnijdenis || 4a: ICk dancke v ghebenedide lieue he j| re. Ihesu christe dat ghij wtgotes ||... 20a r.15: ende dancken sonder eynde Amen. || Pater noster. Aue maria || 20b hsn.: Maria in de zon, rechts hiervan: Weest || ghe* || gruet alder || heylichste || Maria ... r.19: «Die dit leest vdiët .xi. iaar aïlaets U 21a hsn.: Maria met de 7 zwaarden \\ 24b r.iy: Verlost ons van al onse sonden (den || Aue maria CGheprent tantwerpë || bij mij Adriaen van Berghen. |p
8°. 24 bil., A-C', goth., 18-19 rr., hsnn. ■ Washington Libr. of Congress (coll. Rosenwald).
Niet in Inl. III.
Zie hierover Frederick R. Goff in G. Passer XXV (1947), 252 w., met 10 repr. Ald. gedateerd c. 1515.
Vier van de door Goff gereproduceerde hsnn. komen ook voor in 1408, van 15 Oct. 1510 (de nos. II-IV en VI), een enkele iets gaver, een andere iets minder



46
ONTSEGGHE—PENITEAS.
gaaf, maar toch ongeveer in dezelfde staat. Daarop berust de voorgestelde datering.
Naar photograf. reproducties.
4268. (Ontsegghe vanden Coninc van Vrancrijck aen Keyser Karei ende antwoc-rt van de keyserlijcke) maiesteyt opt cortste ghestelt. (Antwerpen), Jac. van Liesvelt, (1528). ■
ia: [...] || iesteyt opt cortste ghestelt || hsn.: vorst met volgeling, repr. HB.XXVI.232. || ïb: [...] || r.5?: si brochten brieuen al sonder verdrach || houdëde aen die keyserlike maiesteyt || twelc dat men wel onthouden mach || ... laatste r.: u bootscap te doene wilt dat segghen my: || 2-3? 4?a: [...] || r.6?: Ic en d6 coninc va engelat sullen te || de conïc vft vracrijc mach wel hë selu[...] || mijn moye de coninginne soot wel [...] || ... laatste r.: de cardinael mocht wel ands sijn g[...] || 4?b: [...] || r.6?: Pi..] eeringhe beteren moet/1| [...]esus met groter ootmoet || ... r.10?: [...Tleen ons keyser lanc leuen ende || [...]h steruen. Amen || [...?] Bi mi Iacob van Liesuelt || hsn.NA T.IX.50, zonder de zijornamenten.
8°. 2 + 3? bil., [A1?], goth., rr. verschillend (4?a : 16 + 5?), twee hsnn. Repr. HB. XXVI. 33a.
J. Borms, Voorburg (gedeelte van twee verbonden bil.).
Inl. III.0940.
De Ned. versie van Traictiez en brief, etc. (3978). Hetiswaarschijnlijk, dat het ontbrekende middengedeelte van het fragment (verzen 4-9 van strophe 3 en strophen 4-iz, ieder van 9 verzen, dus in 't geheel 87 rr.) twee bil. heeft omvat. Zie verder mijn opstel in HB. XXVI (1940-1942), 231-339.
4269. Ordinarius ecclesiae Traiectensis pro anno 1524, compositus per Lambertum ... curatum in Aelsmer. Leiden, Jan Seversz., (I523)-
ia: CHic est ordina[...] || Berfectissimus. Ecrfe Trai[...] II cöpositus per.Lambertü[...] || Curatum eccïe parroch[...] || in Aelsmer pro hoe an[...] || nicesimo qrto bisexti[...] || In quo littere domi[...] || nicales - sunt. [C«B] H hsn.NAT.IX.23, Units [en rechts?] randje || (titel rood en zwart). ïb: [...] Ianuarius habet dies .xxxi. ||... 8b r.23: e[s]ab. Siluestri pape .3. lcö. nullas habês vesperas. S3 tantum || suff[r?]a in primis vesperis. || CImpressum leydis. Per me. || Iohannem Seueri. || Laus. Deo. ||
8°. 8 bil., a8, goth., rood en zwart, 33 rr. Yperen SB. (zeer beschadigd, ongevouwen vel). Niet in Inl. III.
Soortgelijke werkjes dragen gewoonlijk de titel van Ordo divini officii of Directorium; zie 3641 en de aant. ald.
4270. Peniteas cito s. Libellus de modo confitendi et penitendi. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, (c. 1512?).
ia: P(AsM.)Eniteas cito libellus iste nun» || cupatur. || hsn.NAT.XI. 36. || ïb: «Quidam frutuosus(sic) Ubellus de modo confitendi || et penitendi Feliciter incipit. 1| penetëtia agas. i. velociter o g qn || P(As».)Eniteas cito peccator cum sit ||... x6b r.32: non manifestans. |] CImpressum Antwerpie prope porta camere Per || me Henricü Eckert de Homberch. In domo Deflt(sic) ||



PERSIUS—PLACENTTUS.
47
4°. 16 bil., A-B«C*, goth., rr. verschillend (2a: 44). Averbode Praemonstr. abdij. Inl. III. 0967.
De vermoedelijke datering berust op de staat van de houtsnee, veel gaver dan in 904 van 1517 en iets minder gaaf dan in 175 van Oct. 1511. Zie aantt. bij 1693 en 3395.
Naar photograf. reproducties en welwillende inlichtingen.
4271. Persius Flaccus, Aulus, Satyrae VI. Z.p.n.j.? ('s-Hertogenbosch, Fratres S. Gregorii, c. 1525 ?).
1? 2a: 0(As».)Curas holm o quatü est in rebus iane, Cnemo? || Quis leget haec? min tu istud ais? nemo hercule, || Vel duo, ...4ar.11: CSatyra Secvnda. | H(Aw».)Vnc Macrine diS numera meliore lapillo, || ... 12a r.28: Inuentus Chrisippe tui finitor acerui CFinis Est. II 12b □.
4°. 12 bü., [A«]B—C4, lat., 31 rr., rekl.
's-Gravenhage Mus. Meerm.-Westr. (bl. 1 ontbr.).
Niet in Inl. III.
Toeschrijving aan de Fratres S. Gregorii op grond van de type met het rubriekteken als NAT.I.4 en de init. A (op bl. 3a) als NAT.I.2. De init. iets gaver dan daar in een druk van 1526 (1314); vandaar de datering. Verder komt de init. V (op bl. 8a) in zelfde staat voor in 2743 (op bl. 4b), van 1525.
4272. Placentius, Johannes, Pucna porcorum. Antwerpen, Symon Cock, Maart 1533.
ia: Pvcna || Porcorvm Per || Placentium Poetam. || fPreterea Protestatio mopter || puncta peruerse posita || Postremo Pasquillus post pran || dium Pontificis prêle* || gens Poema || Paraclesis pro Potore || Perlege PorcoR/ pulcherrima prdia Poto || Potado poteris placidam proferre poesim. || (titel in rand, als o.a. in 2574). ïb: "fPotentissimo Patro* || no Porcianorü, Placentius Poe J| ta prosperitatem preca* || tur plurimam. || POstquam publice porei putamur praesta || tissime patrone, ... r.16; fProtestatio Placentij propter | puncta peruerse posita. || ... 2oy.*:^Prologvs||PRaecelsisproauispulchreprognatePatrone||... 2b r.4: f Pugna Porcorum per Placen* || tium Portium, Poetam. || PLaudite Porcelli, Porcorum pigra propago || ... 6b r.6: Potentis || simo, Pientissimo, Prudentissimoq) || Principi, Patri Purpurato, praesenti || Pontifici, Placentius plurim'um || precatur prosperitatis. || PErge pater patriae, ... 7a r.17: fPrecativncvte || P. Portij Poetae || PArce precor ... 76 r.15: IfPasquillus pronunciabat post || prandinm Pontificis prae» || fixam pagellam, || ... r.24: CFinis. || Charus Centnrio ... 2rr. || 8a: CSymon Coquus. Antuerpianus, morans in vico || vulgariter nuncupato Die lombaerden veste, ere* || gione manus deaoratae(stc), excudebat. Anno. M || CCCCCJCXXIII. Mense Martio. || CDistichon ad Symonem Coquum || Conuenit vt Coquus haec excudat, scilicet ille est: IQui tractet Porcum, qua decet arte typis. || 8b □.
8°. 8 bil., [A]-B4, lat., 32 rr.
Leuven UB. (ex. Ed. Pelay-A. L. van Gendt).
U. Capitaine in Bullet. de 1'instit. archéol. Liégeois II (Liége, 1854), 3o7; Bibl. de M. LeVerdier I (vente Rouen, 30 mars-i avril 1936), 39; InL III.0991; Cat. A. L. van Gendt (Amst., 1949), 86.
De titelrand ook bij Jac. van Liesvelt (in 2574) en bij de Wed». Christoffel van Ruremund (in n 80; ald. aan de bovenzijde nog een los randje). Hetzelfde blok is door de drie drukkers gebruikt; in n80 en hier een wormgaatje op dezelfde plaats. Soortgelijke rand in 4259; zie aant. ald.



48
PLATO—PORPHYRIUS.
4273. Plato, Socratis apologia. Graece. Leuven, Rutg. Rescius en Joannes Sturmius, 7 Dec. 1529.
ia- IIAATQNOS, II SI2KPATOYS AIIOAOriA. || Platonis, || Socratis apologia. || ïb □. 2a: HAATONOS. || SflKPATOÏE AIIOAOriA. H0HKOS. (sic) || O ti (j.èv uueïi; & avSpE? a$7]vaïoi Trerov&aTE ütc6 Htöv ... job r.20: ... èrrl #u,eivov wpÖY* || (ia, aSsiXov tcovtI «Xfjv $i TcjS &ecZ>. || teXou SfüxpaTow; (xrcoXovtac. || Louanij per Rutgenim Rescium et Ioannem || Sturmium. septimo Idus decembris. || AN. M.D.XXIX. || 20 □.
4°. 20 bil., A-E«, gri. en enkele rr. lat., 25 rr., rekl.
E. van Hoof, Antwerpen.
Blijkbaar S. F. G. Hoffmann, Lexicon bibliographicum s. index ed. et interpret, scriptorum graecorum, etc. III (Ups., 1836), «95 en daaruit Inl. III.0992. Bij Hoffmann echter slechts: Lovanii, Rutg. Rescius, 1529.
4274. Porphyriu8, Isagoge, id est Introductio in Aristotelis Dialecticen cum nonnullis operibus Aristotelis. Latine. Leuven, Serv. Zassenus Diestens., Sept. 1532.
xa: In hoe volnmine continentur || Porphyrii Phoeni || cis Isagoge, ld Est, Introdvctio || In Dialecticen, Qvinqve Vniversalivm |1 natura, proprietatë, ac communitatë compendiose explicans, non || solum ad Pre.dicamentorü Aristotelis cognitionem, verü etia ad || diuidendi, deöniendi ratiocinandi, demonstradiqs faeultatë, || hoe est, perfectu Dialectici mnnus apprime necessaria. || Item || Aristoteüs Stagi || ntae Principis Philosophorvm l^opera omnia, quae pertinêt ad inuentionê & iudicationê Dialecti- || cae, qua veteres Organum sapientiae, id est, instrumentü & expedi- || tam rationem in omni disciplina de quahbet re proposita disse- || rendi appellarunt, hoe quo sequnntur ordine.JI Categoriarum, id est, praedicamentorum seu elementorum diale» || ctices Liber vnus. || Peri Hermenias, id est, de interpretatiöe siue enüciatione, Lib. 1.1| Topicorü, id est, de sedibus ac locis argumêtationü. Lib. VIII. || Analyticorum priorü, id est, de resolutionibus syllogismorum in || sua principia, propriasq) figuras ac modos, Libri duo. || Analyticorum posteriorum, ld est, de syllogismo demonstratiuo || seu scientifico Ubri duo. || Elenchorum, hoe est, de redargutionibus vitiosarum argumen- || tationum, Libri duo. || In vsum & vtiütatë Paedagogionu in inclyta Vniversitate Lo* || uaniensi liberales artes profitentiü, ce.terorumqt qui ad recta phi- || losophiae Methodü adspirant. || Excusa Louanii apud Seruatium Zassenum Diestensem || typographum, & bibliopolam, Anno M.D. || XXXII. Mense Septembri. || [...?] ïb □. 2a: Liber Praedica || büivm Continet Tres || Tractatus. I| «ra- Primus tractatus continens propositionem prooemialem, declarantem vtihtatë || praedicabihum & modum procedendi. || C(Asw.)Vm sit necessanum Chrysaon, & ad eam que || est apud Aristotelem ... 8a r.20: Liber Praedica || mentorvm Aristotelis || ... 19a: Liber Peri Her || menias ... 27a: » Liber Topico <w || rvm ...88a r.15: Liber Priorvm || Analyticorum... 117a: M> Liber Primvs <*> || Posteriorvm ...144ar.8: ««LiberElencho||rvm 162br 27:... inuentis autem || multas habere grates. || CFmis secundi libri Elenchorum Aristotelis. || OLovann Apvd Servativm || Zassenu Diestensem, Anno M.D.XXXII | Mense Septembn. ||
2°. 162 bil., A-Z^a-Dd", lat., 36 rr., rekl.
Leuven UB. (bU. 135-136 ontbr., onderstuk bl. 1 afgesneden).
Niet in Inl. III.



REFRIGERIUM—SARTORIUS.
49
4275. Refrigerium anime peccatricis peroptimum et novum de indulgentiis ac oratiunculis Gregorianis, etc. (Antwerpen, Willem Vorsterman, c. 1510?).
za: Refrigeriü anime || peccatricis peroptimum et nouum || de Indulgentijs ac Oratiunculis || Gregorianis Et dulcissimo nomine || Iesu || hsn.: Jezus aan het kruis, Maria en Johannes ernaast || zb: Prefatiücula in Refrigeriü ale pee || catricis poptimum et nouü de Indulgêtijs ac Oratiü* || culis Gregorianis: et dulcissimo nomine Iesu. || INdulgêtia ei»
fusis lachrimis postülemus Iu j| dith .viij 2a r.10:... breuiter inclu» |l
ditur in oratiunculis Gregorianis. || Refrigeriü aie peccatricis || INuenietis refrigerium aïabo vestris. Hiere» || mie. vi. ... 4b r.5: CPius papaseds dbrit ... r.12: ... si aüt non dederüt || auctoritate nostra illas nunc damus. \\hsn.: Gregorius-mis, NAT.XXI.79. 8°. 4 bil., [A«], goth., 31 rr., twee hsnn. L. J. Bisterbosch, Amsterdam (a°. 1950; ex. Israël). Cat. veiling B. M. Israël, Arnhem, 15-17 Maart 1950, 360. Niet in Inl. III. De teksttype is NAT.XVI.50, niet doorschoten; verder zijn gebruikt de grote type van NAT.IV.10 en de gewone Lettersnijder-type M"/l(M) (o.a. NAT. IX.27). De houtsnee aan het slot is nog volkomen gaaf, in tegenstelling tot de afb. NAT.XXI.79 van 1525.
De laatstgenoemde paus in het tr. is Julius II (1503-1513). Er bestaat van dit werkje ook een Keulse druk van Mart. van Werden, rij.; zie Proctor, Part II. 10530.
4276. Sartorius, Johannes (Snijders), Centuria syntaxeon in decades distincta et Adagia,cum translatione belgica. Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch, 1539.
ia: Centv» || ria Syntaxeon || in Decades distincta, per |j Ioannem Sartorium || Aemstelreda* || mum. || Henricvs Petri md» || delburgensis excudebat Antner* Hpiae sub intersignio Talpae. || Anno M.D. || XXXIX || *4 ?*v || (titel in rand NAT.IV.z3). zb: Ioannes || Sartorivs Petro Nan || nio Gymnasiarchae Alcmaria* || no Salutem. || S(As«.)Cribebas non ita pridem, eruditissimo (sic) \\ Nanni, ...2ar.Z4: ... materpuer 11pera. Vale dulcissime Nanni. Ex || Noertich, Nonis Septembri || bus, Anno post natum || Christum .M.D. || XXVIII. || 2b: <*> Centv.. || ria Sytaxeon(sic) In Deca H des distincta per Ioannem Sartorium. || Syntaxis prima. || A(As«.)Diectiuum adijcitnr suo substantiuo || eodem genere, ... 2za K27: Quam nunc tenebrosum est. || Finis. || 2zb: Adagiorvm Centvria || Decas Prima. || AMicorum omnia sunt communia: Men en sluyt || geen broot voor vrienden. || Alter ipsus mihi est: Tis mijn eyghen selfs. || ... 27b r.2z: Nona. || Optimum condimentum est fames, ... r.28: wel bedropen. Stultior Moricho, Maller dan Tiribus. || rest?
8°. 28 4- 4?bll.,A-C8D*+»? ...,curs.,lat.engri.,28rr.
Gent UB. (defect, slechts de bil. 2 en 3 van kat. D zijn bewaard, rest ontbr )
Niet in Inl. III.
Een latere uitgave bij Mich. Hillen van Hoochstraten, Antwerpen van 1544 wordt o.a. vermeld bij J. F. M. Sterck, Onder Amsterdamsche humanisten (Haarl., 1934), 101-102 (ex. Amsterdam UB.). Een vergelijking hiermee maakt het heel waarschijnlijk, dat een'volledige uitgave 32 bil. heeft.
Hetzelfde werk, schoon aangekondigd op de titel van 3848, komt daarin niet voor. De Adagia, die hier op bl. «ïb beginnen, zijn later herhaaldelijk en ook zeer vermeerderd herdrukt. Zie b.v. de uitgave, bezorgd door Schrevelius, Amsterdam, 1670.
Nederlandsche Bibliographie, III.i



50
SCHENCK—SCH00LB0EXKEN.
4277. Schenck de Tautenborch, Fredericus, Enchiridion veri praesulis secundum apostolicam traditionem. Z.p. ? (Antwerpen), Mich. Hillen van Hoochstraten, 1526.
ia - Enchi* || ridion Veri Praesvlis |[ secundum Apostolicam traditionem per II Fredericvm Schenck, || ex Baronibus de Tautenburch, tam di* II uini, 3 humani iuris peritum. || Michael Hülenivs || Excudebat. An M D XXVI. || (titel in vier randen NAT.VI.21, de linker- en rechterrand omgewisseld), xb □. 2a: Fredericvs Schenck, Ex Ba-|| rombus de Tautenburch Ornatiss. cuidam, simul & || Reuerendiss. Praesuli balutem & foelicitatem. |fF>raefatio. || V(hsn.NAT.XV.54.)It&ra sine htens mortem esse, || ... 3b r.28:... Datum Mechliniae, Anno a salutifero partn su* || pra' millesimum quingentesimum. xxv. || 4a: Enchiri* || dion ~" Veri Praesvlis. || Ovale Sit Episcopi Nomen, || officium, honor, & onus. Caput primü. || \(hsn.NAT.J.^.JEri, piiq; Praesulis snnulacrum adum* || braturus ...27a r.22:... do* H ctnnaeq; alluunt nuuli, Apostolus praescripsit. || Finis. || 276 □. 28?
8°. 28 bil., a-c*d', curs. en enige rr. lat., 29 rr.
Strangnas Domkyrkob. (bl. 28 ontbr.).
Inl. III. oio88bis.
O.a. bij Panzer IX. 346.67.b en bij W. Nijhoff in HB. III.360 wordt een uitgave van dezelfde drukker van 1525 vermeld. Toch geen vergissing bij Panzer voor 1526? Vgl. ook Inl. III. 01088. Zie uitvoerig over deze druk E. Colhander in Nord. Tidskrift f. Bok* och Bibl.vSsen XXVIII (Upps.-Stockh., 1941), 198199.
4278. (Schoolboexken). Z.p.j.? (Leiden of Antwerpen?), Jan Seversz.
i?a: I(*5».).ij.üi.iiij.v. vl(s«).vij.vhj.ix. || X.xLxij. .u-f.rS:yic^rij«.[...] II 2?b 1: van bier || van az=n || Van fruyte ||... 2: van comine || Van beesten II van peerden || ... r.8: Heré || Vrou=e H ... 3?ar: van gan[s? en || van eynden || Van voegels || Andries || Aelbrecht ||. ...2: AnthomsJ Arnout || Abraham || [Erin?]gaert || Florijs || Fraus(sic) Fye | Gheeraert ||... 4?bi ■ Hungerien || Lombardiê || Van steden || Schoonhouë ||... r.16: Oude naerden || 2: Amstelreda || ... r.11: Tshertoghen || Bergé (bosche J Breeda || [...] en || Dit ghetal || is hier al || over de volle breedte: OGhepnnt by my Ian || Seuersoen. ||
8°. 4? bil., [A4?], goth., rood, 18 rr., ten dele 2 kol.
Yperen SB. (fragmenten van 3 proefvellen, ongevouwen, slechts aan één zijde bedrukt).
Niet in Inl. III. , . .
De twee grootste fragmenten behoren tot verschalende proeven; het tweede, waarvan nog minder bewaard is dan van het bovenbeschrevene, heeft b.v.: 3?ai: Va voegels || van gansen || van eynden JJ Andries || Aelbrecht || . 2- Abraham || Anthonis || Aernout || [Erin?]gaert || Flonjs || Frans Fye || Gheerart ||... 4?bi r.2: Lombardien || ... r.4: Scoonhouen H
Het derde fragment bevat slechts kleine gedeelten der 4 bil. in blinddruk (ie lezing) en dwars erover het afzetsel van bl. 3 ? (2e le^S); aan de keerzijde wat losse initialen en kruisjes, eveneens in rood afgedrukt. ....
Dat beide grotere fragmenten proefdrukken zijn, blijkt uit het feit, dat hier en daar letters nog niet zijn ingevuld (in het bizonder de w) en vervangen werden door het teken =. Blijkbaar is iet beschreven ex. de ie proef; op twee



SEBASTIANUS—SMEKEN.
51
plaatsen zijn correcties aangebracht, die in het andere fragment reeds verbeterd zijn, 3?ai ra: „gansen", vermoedelijk (niet goed zichtbaar) met gewone s gespeld, daarnaast verbeterd in lange goth. X en J?a3 r.6: „Fraus", de u verbeterd in n.
Het is de vraag, of het definitieve boekje in rood, dan wel in zwart is gedrukt. Soms een Antwerpse druk van Jan Seversz. ?
Over de vormen vi*, enz. zie mijn opstel in Bibliotheekleven XXXV (1950), 34-
4279. Sebastianus Alcmariensis, Gerardus, Dominus quae pars, opusculum erotimaticum, etc. Zwolle, (Simon Oorver, c. 1520).
ia: Dominus que, pars |l In Hoe Libello |l Conti || nentvr Hec || Opusculü Erotimaticü Geradi (sic) -Se- |l bastiani Alcmariësis de ptibus ora |j tionis, pueris cultioR/ lfaK/ candidi- | j tatis (sic) atqj studiosis perq) utile & fru || ctuosum. || Itë Despauterij Latinitatis Regule. || pro puerulis. || Apx^v dtroxvrcov xal TéXoe toioü #söv || £ || (titel in rand NAT.I.i). ïb: TfGerardus Sebastianus Alcmarie.us Alcmariane. atcg || Harlemianae iuuentutis moderatoribus nun || qua. satis laudatis. Salutê dicit pl'ima.. U N(As«.)On potui non parere vrë flagitationi, quin libellü de par |l tibus orönis ex autoribo nup collectü, vobis traderê, ... r.39:... Valete iuuentutis fidelissim moderatores. Alcmarie. po» || stridie calendarum Iuuiarü (sic) anno a natali christiano quingentesimo sex || todecimo supra chiliada. || 2a: T>(hsn.)Oninus(sic) que pars orationis ? Nomê, qre || ? quia est pairs orationis casum habens,|| ... gar.ij:... indignantis animi affectum indicans, interiec- || tio est. || *JfFinis Erotematum. L que.stionü. || C(hsn.NA T.III.20.)T&téRj pleraij scitu per* necessaria taqj || auctarium addimus & primum quid sit || grammatica, Est afit grammatica ars re- || cte loquendi recteqj scribendi, ... 10b r.10: participium aduerbium praepositio coniunctio inter- || iectio, de quibus abunde supra. || flacobi Cbxysi Suollani Tetrastichon. || Absqj rndimentis, qm culta poëmata uoluit, ||... r.16: Postmöuel Siculas ille subibit aquas. y
4°. 10 bU., A'B4, lat., goth. en hier en daar gri., 34-35 rr. ""s-Gravenhage KB. Niet in Inl. III.
Een vergelijking met de bekende Dominus que pars, en dan speciaal met de uitgave, onder 2795 beschreven, wees uit, dat het werk, ondanks de ten dele gelijke titel, hiervan geheel verschilt. Slechts de aanhef van enkele paragrafen als „Dominus que pars. Ego, (Arno, Hodie, Et, Ad) que pars" stemt overeen, maar verder zijn er vrijwel geen punten van gelijkheid. Het is bovendien veel beknopter.
De naam van de auteur, Gerardus Sebastianus, ontbreekt in de Ned. biografische woordenboeken, maar hij wordt vermeld als leraar te Alkmaar en Haarlem door H. E. van Gelder, Geschiedenis der Lat. school te Alkmaar I (Alkm., 1905). o.a. op p. 86; ald. Gerardus Bastius of Bastiaans genoemd. Uit de brief op bl. ïb blijkt thans, dat hij in Januari (of Juni?) 1516 nog — of weer? — in Alkmaar woonde.
4280. Smeken, Jan, (de Baertmaeker), Dwonder dat in die stat van Bruesel ghemaect was van claren ij se en snee. Brussel, Thom. van der Noot, (1511).
ia: Dwonder dat in die stat van bruesel ghemaect / was || Van claren



56
VORSTIUS.
4288. Vorstius, Petrus (Van der Vorst), ep. Aquensis. Facultates ei datae a papa Paulo III cum potestate legati de latere, etc. Utrecht, Jan Berntsz., 1537.
xa: Facvlta R tes R. in Christo Pa- || tris ac ampliss. clariss.'qj Dfii D. Petri H Vorstij Episcopi Aquefi ac Comitis: Lo- || cumtenentis Rotae, Sanctiss. D. nostri || papae Pauli tertij, ac sanctae sedis aposto- || Ucae, ad illustriss. ac sereniss. principem || Ferdinandum, Romanorum, Hungariae, || ac Bohemiae regem, ac vuiuersam tam su- || periorem <J inferiorem Germaniam, Da- || tiam, Austriam, Burgundiam, Brabantia, || Flandriam, Hollandiam, zelandiam, Fri- || siam, HSnoniam, Picardiam, Artesium, || Cameracesium, illis'qt adiacentes Di- || tiones Caesareae Maiestati subie» || ctas, Cum potestate legati de || latere nuntij ac ora- || toris. || Anno Dni. 1537. || (titel in vier randen, de onderste als NAT.III.X3). ïb O. 2a: PAvlvs Episcopus seruus seruorum Dei venerabili || fratri Petro Vorstio Episcopo Aquefi ad chariss. in Chri- || sto filium nostrum Ferdinandum Roma. ac Hungarie. & || Bohemie. regem, ... r.11: ... salutem & apostolica be- \\nedictionem. Cum nos hodie te ad charissimum in Christo fi || hum nostrum Ferdinandum ... 5a r.30: vel ostensae. Datum Romae quarto Idns Septembris. || Anno incarnationis dominicae. M.D. trigesimo || sexto. Pontificatus nostri anno secundo. || 56: Ampliatio Antedicta- j| rvm Facvltatvm. || PAvlvs, Episcopus seruus seruorü Dei venerabüi fra- || tri Petro episcopo Aquefi ... 8b r.4: ... con- || seruetur exhibere omnino tenearis Datum Ro- || me. apud sanctü Petrfi, anno incarnationis || dominicae. M.D.XXXVI. pridie || Nonas Februarij, pontificatus no- jl stri Anno tertio. || Blosius. B. Motta. || *pïxcusum Traiecti in officina Ioannis Ber- || nardi, demorantis sub turri diui Mar- || tini, in domo angulari, sub in- || signio deaurati Leonis. ||
4°. 8 bil., A-B', lat., 35 rr., rekl.
Brussel BR.
Niet in Inl. III.
Zie erover P. F. X. de Ram in het opstel Nonciature de Pierre vander Vorst, etc. in Nouveaux Mémoires de 1'Académie Roy. des sciences et belles-lettres de Bruxelles XII (Brux., 1839), 12. Naar De Ram vermoedt, uitgegeven door de zorg van Vorstius' broer, de deken van de kathedraal te Utrecht, Jan van der Vorst. Zie over Petrus Vorstius ook 4242.



REGISTERS I
REGISTER VOLGENS DE DRUKKERS






A. NEDERLAND
AMSTERDAM.
JAN SEVERSZ. DIE CROEPEL. (z.j.? 1522). *Ghetijden van o. 1. vrouwen, enz. 8°. 4236.
ANTWERPEN.
GOVAERT BAC.
(1503). Henr. de Bergis, Litterae ad decanatum Antverpiensem de materiis confessionis, etc., datae 31 Maii 1486, etc. 2°. 4185.
ADRIAEN VAN BERGHEN.
1505 14 Mei. *Nicolaus de Lyra, Preceptorium, etc. 8°. 4266. (c. 1510?). Profitelijcke oefeninghe vanden XV bloetstortinghen, enz. 8°. 4267.
(begin 1538). *Hugo (de Capella), Litterae quibus indulgentiae ... aliis indulgentiis augentur. perk. 4242.
SYMON COCK. 8 = voor Gaspar (Jaspar) vanden Steene (a Lapide) te Yperen.
1533 Maart. Joh. Placentius, Pucna porcorum. 8°. 4272.
x533 Juni. «Georg. Haluinus, Restauratio linguae latinae. 8°. 4238.
1533 Oct. Franc. Titelmannus, De consyderatione dialecticae 11. VT. 8°. 4283.
(c. 1540 of iets later). Hofken van devocien. 8°. 4289.
JOANNES CRINITUS. » = voor Gregorius de Bonte de Antwerpen. 1539. aErasmus, De octo orationis partium constructione, etc. 8°. 4224.
MATTHAEUS CROM. a = voor Adrianus Kempe de Bouchout te Antwerpen. *537 24 'Dec. *Guil. de Branteghem, Dat leven o. heeren. 8°. 4202.



6o
ANTWERPEN — JAN VAN DOESBORCH.
JAN VAN DOESBORCH.
(c. 1504?). Legenda virginis et martyris Dympne, etc. 40. 4252.
(z.j.? c. 1507?). (John Stanbridge? Short Latin grammar in English). 40. 4282.
HENRICK ECKERT VAN HOMBERCH.
1500 16 Oct. Facetus cum notabüi glosa. 40.4229.
1501. Dyalogus tusschen Salomon ende Marcolphus. 40. 4216.
(c. 1501 ?). Seer devote meditacie ... vanden VII ween, enz. 8°. 4263.
1505 11 Jan. Gemma vocabulorum. 40. 4231.
(z.j.? c. 1512?). Arent Bosman, Mirakel, enz. 40. 4201.
(c. 1512?). Peniteas cito. 40. 4270.
JOANNES GRAPHEUS.
» = voor Arnold Birckman te Antwerpen. 6 = voor Joannes Steels te Antwerpen.
1534. aJoh. Eckius, Enchiridion locorum communium adv. Lutheranos. 8°. 4220.
1535- eAndr. Alciati, Oratio in initio praelectionis in gymnasio Ticinensi
habita. 8°. 4180. 1537. eJoh. Carion, Chronica. 8°. 4205.
JOHANNES HOOCHSTRATEN (HILLEN).
(c. 1529?). A proper dyaloge betwene a gentillman and an husbandman, etc. 8°. 4215.
MICHIEL HILLEN VAN HOOCHSTRATEN. P* = voor Adriaen van Berghen te Antwerpen?
1518. P* Herm. Torrentinus, Orationes familiares ex omnibus Ovidii libris
formate. 40. 4285. 1520. Luther, Epistola ad Leonem X, etc. 40. 4256. (c. 1522). Luther, Explicatio dominicae orationis. 40. 4257. 1524. Erasmus, Precatio dominica digesta in septem parteis. 8°. 4226. 1526. Georgius Trapezuntius, Dialectica. 8°. 4232.
1526. Fred. Schenck de Tantenborch, Enchiridion veri praesulis. 8°. 4277.
(1527) . Joh. Chrysostomus, Sermo de providentia dei et fato. Latine. 8°. 4207.
1528. Franc. Nicolai, Apologia adv. deliramenta Franc. Lamberti, etc. 8°. 4265.
(1528) . Gasp. Laet de Borchloen, Almanack ende pronosticatie van 1529.1 . 4250.
1529. Psalterium. 8°. 4193.



ANTWERPEN — MICHIEL HILLEN VAN HOOCHSTRATEN.
6l
1531. Epistole evangeliaque toto anno. 40. 4228. 1533 Nov. Petr. Mosellanus, Paedologia, etc. 8°. 4264.
1534. Erasmus, Dialogi aliquot faciliores. 8°. 4225. 1536. Breviarium Romanum. 8°. 4203.
(1536). Gasp. Laet van Antwerpen (de jonghe), Pronostication sur le meridien
Danvers de lan 1537. 40. 425T15.. (= 1536?). Mancinellus, Versilogus. 40. 4262. 1540. Hier. Cingularius, Synonymorum collectanea, etc. 8°. 4210.
MARTINUS DE KEYSER.
o = voor Govaert van der Haghen (Dumaeus) te Antwerpen.
1* = voor Willem Vorsterman te Antwerpen?
m = onder het pseudoniem Francis Foxe te Straatsburg.
1526. DNovnm Testamentum. 8° of 160? 4192.
1530. m(George Joye), Hortulus anime in English. 160. 4246.
1531 Juni.1 * Franc. Titelmannus, Elucidatio in omnes psalmos, etc. 20.4284.
1531. bCato, Disticha moralia, etc. 8°. 4206.
(c. 1533?). Herm. Bodius, Unio dissidentium. 8°. 4197.
1535. b(otto Brunfels), Precationes bibücae, etc. 160. 4204.
(z.j.? c. 1535?). * Diurnale canonicorum regularium Windechimensis ordinis S. Augustini. 160. 4218.
JACOB VAN LIESVELT. 1527 10 April. Dat boeck der wijsheyt. 40. 4195.
(1528). (Ontsegghe vanden Coninc van Vrancrijck aen Keyser Karei, enz.). 8°. 4268.
1539 29 April. Enchyridion ou manuel contenant plusieurs matieres traictees es livres de lancien testament. 160. 4222.
GUILIELMUS MONTANUS.
t» sss onder het pseudoniem Adamo Corvo te Topeia.
1540. •l&Franc. de Elao (de Enzinas), Breve y compendiosa institucion de la religion christiana, etc. 8°. 4221.
NICLAES VAN OLDENBORCH 1).
o = onder het pseudoniem Cornelius Nyenhuys te Marburg.
(c. 1540?). aPatr. Hamilton, Die summa ende dat begrijp des menschen salicheyts. 8°. 4239.
1) Waarschijnlijk te Antwerpen.



62
ANTWERPEN — HENRICK PEETERSEN VAN MIDDELBURCH.
HENRICK PEETERSEN VAN MIDDELBURCH.
1532. Psalmorum liber. 160. 4194.
1539. Joh. Sartorius, Centuria syntaxeon, etc. 8°. 4276.
JAN SEVERSZ. Zie Leiden, Jan Seversz. (c).
WILLEM VORSTERMAN.
Zie ook Willem Vorsterman en Jan Seversz. te Antwerpen.
(c. 1510?). Refrigerium anime peccatricis, etc. 8°. 4275. 1516. Boeckxken vander minnen goods. 8°. 4198.
1518 12 Oct. Bethlem, Een devote meditacie op die passie o. 1. heeren. 8°. 4189.
(c. 1520?). Die gulden letanien. 8°. 4253.
(c. 1522 ?). Dionysius Carthusianus, Colloquium Iesu cum puero, etc. 8°. 4217. 1526 7 Sept. Hortulus anime in duytsche. 8°. 4241.
(1526). (Somme vanden principalen articulen int corte vanden pays) ... te Madril. 8°. 4281.
(z.j.? 1526? 1527?). Bethlem, Een devote meditacie op die passie o. 1. heeren. 8°. 4190.
(c. 1529?). Gerrit vander Goude, Beduydenisse der missen. 8°. 4233. (z.j.?). Lamb. Goetman, Den spieghel der ionghers. 8°. 4237.
WILLEM VORSTERMAN EN JAN SEVERSZ. Zie ook ieder afzonderlijk, te Antwerpen en te Leiden. 1528 Juli. Nieuw Testament. 2°. 4196.
ANTWERPEN.
ONBEKEND VAN WELKE DRUKKER.
c. 1533?). *John Frith, A mirrour or glasse to know thy selfe. 8°. 4230. (c.1540?). *Een profitelic boecxken vanden h. sacramente. 8°. 4199.
BRUSSEL.
THOMAS VAN DER NOOT.
1511). Jan Smeken, Dwonder dat in die stat van Bruesel ghemaect was, enz. 4°. 4280.



DELFT — CORNELIS CORNELISSEN.
63
DELFT.
CORNELIS CORNELISSEN. (begin 16e e.). Ghetijden der passien o. heren, enz. 8°. 4234.
CORNELIS HENRICZ. LETTERSNIJDER. (c.1529?). Berch van Calvarien. 8°. 4183.
DEVENTER.
JACOBUS DE BREDA.
1506. Cicero. (Oratoriae artis experimenta ex Ciceronis orationibus). 40. 4208. (z.j.? c.1506?). Evangeliorum et epistolarum textus. 40. 4227. (z.j.? c. 1506?). Hymni et sequentie, etc. 4°. 4244. 1513 20 Juni. Cicero, Paradoxa. 40. 4209.
(c.1516?). Aflaet ende ghenaden van allen stacien binnen en buten ... Romen te verdienen. i°. 4179.
ALBERTUS PAFRAET. 1518 Oct. Horatius, De arte poëtica. 4°. 4240.
RICHARDUS PAFRAET. 1507 4 Oct. Dacus (Dathus) maior. 4°. 4214.
GOUDA.
COLLACIEBROEDERS.
(z.j.? c.1510?). (Verclaringe vander missen). 8°. 4287.
Figuren van die seven kercken van Romen, enz. 8°. 4249.
DEN HEM BIJ SCHOONHOVEN. REGULIEREN.
(c.1504?). Commendacie die men leest voir een broeder of suster, die ghestor1 ven is. 8°. 4211.
'S-HERTOGENBOSCH. FRATRES S. GREGORII. (z.j.? c.1525). Persius, Satyrae VI. 40. 4271.



64
'S-HERTOGENBOSCH — GERAERT VAN DER HATART.
GERAERT VAN DER HATART. (z.j.? c.1540 of iets later?). *Donatus de octo partibus orationis. 8°. 4219.
LAURENS HA YEN.
1510 2 Aug. Tractatulus succinctus de illustrioribus viris et feminis trium orrlinnm S. Francisci. 8°. 4286.
LEIDEN.
HUGO JANSZ. VAN WOERDEN.
(c.1502?). *Den berch van gouwen. 8°. 4184.
PETER JANSZ.
(c.1530?). Confiteor, perk. 4212. :istèis
JAN SEVERSZ.
Zie ook Willem Vorsterman en Jan Seversz. te Antwerpen.
c = nog te Leiden gedrukt of soms te Antwerpen?
(z.j. ? c.1521). Luther, Een sermoen vanden hoochwaerdighen sacrament, enz. 4°. 4261.
(1523). Ordinarius ecclesiae Traiectensis pro anno 1524. 8°. 4269.
Benedictie mensae. perk. 4182. (z.j.?). Leven o. 1. heren Ihesu Cristi. 8°. 4254. (z.j.?). «(Schoolboexken). 8°. 4278.
LEUVEN.
THEODORICUS MARTINUS ALOSTENSIS.
1514 Juli. (Erasmus), De constructione octo partium orationis libellus. 40. 4223.
RUTGERUS RESCIUS. Zie ook Rutg. Rescius en Joann. Sturmius te Leuven. ° = op kosten van hem en Bartholomaeus Gravius te Leuven. 1531 21 Mei. Q(Lucianus), Deorum iudicium. Graece. 40. 4255.



LEUVEN — RUTGERUS RESCIUS EN JOANNES STURMIUS.
65
RUTGERUS RESCIUS EN JOANNES STURMIUS. 'Zie ook Rutg. Rescius afzonderlijk. 1529 7 Dec. Plato, Socratis apologia. Graece. 40. 4273.
SERVATIUS ZASSENUS DIESTENSIS.
1532 Sept. Porphyrius, Isagoge id est Introductio in Aristotelis Dialecticen, etc. 2°. 4274.
1537 Sept. Aristoteles. Auctarium in secundum topicorum Aristotelis; 2°. 4181.
SCHOONHOVEN. DEN HEM. ZIE HEM, DEN, BIJ SCHOONHOVEN.
UTRECHT. JAN BERNTSZ.
1516 23 Juni. Suster Bertken, Boeck tracterende van desen puncten ... 8°. 4186.
(z.j.? 15Ï6 Juni?). Suster Bertken, Een boecxken van die passie o. 1. heeren. 8°. 4187.
(1516?) 1 Sept. Suster Bertken, Een boecxken van die passie o. 1. heeren. 8°. 4188.
(z.j.? c.1518?). Geestelijcke boomgaert der vruchten. 8°. 4200. 1537. Petrus Vorstius. Facultates ei datae a papa Paulo III, etc. 40. 4288. (z.j. ? c. 1540 of iets later?). Thuys der fortunen ende dat huys der doot. 4°. 4243-
ZUTPHEN.
THIEMAN PETERSZ. OS VAN BREDA.
(1521). Karei, hertog van Gelder, Brief gericht tot alle conventen, enz. 20. 4247.
(1521). Karei, hertog van Gelder, Brief gericht tot alle leenmannen, enz. 2°. 4248.
ZWOLLE. SIMON OORVER.
(c.1520). Ger. Sebastianus Alcmariensis, Dominus quae pars, etc. 40. 4279. Nederlandsche Bibliographie, III.i 5



66
ZWOLLE — PETER OS VAN BREDA.
PETER OS VAN BREDA.
(c. 1500 of iets eerder). Pauli apostoli epistolae et Epistolae canonicae. 40. 4191.
ZONDER NAAM VAN PLAATS OF DRUKKER *J.
0 = van eenzelfde drukker. • • 5
• = niet zeker in de Nederlanden gedrukt.
1524. "(Luther), Die ander epistel S. Petri ende eene van S. Judas wtgheleyt. 8°. 4259.
(c.1524). "(Luther), Den xxxvi. Psalm David, enz. 8°. 4260. (1525). *Copie des lettres envoyees a Lempereur par la Regente de France. 2°. 42I3-
») Zie hierbij nog de drukken, met twijfel (*) toegeschreven aan Antwerpen, Onbekend van welke drukker.



B. BUITENLAND1) KEULEN? H. FABRI.'
a = voor kan. Jacobus Noy te Geertruidenberg. (c.1513?). "(Johannes de Hildesheim),-Hystoria trium regum, etc. 40. 4245.
MARBURG.
CORNELIUS NYENHUYS. Zie ANTWERPEN, NICLAES VAN OLDENBORCH.
PARIJS. THIELMAN KERVER. , • = voor Gillijs Remacle te Parijs. 1501 30 Juni. cGhetijden van o. 1. vrouwen, enz. 8°. 4235.
STRAATSBURG.
FRANCIS FOXE. Zie ANTWERPEN, MARTINUS DE KEYSER.
I TOPEIA.
ADAMO CORVO. ZIE ANTWERPEN, GUILIELMUS MONTANUS.
WITTENBERG.
HANS LUFFT. (c.1524). (Luther), Die ierste epistel S. Peters, enz. 8°. 4258.
*) Voor een mogelijk Franse druk zie nog blz. 66, laatste titel.






III
LIJST VAN PSEUDONIEMEN EN SCHIJNADRESSEN VAN DRUKKERS






LIJST VAN PSEUDONIEMEN EN SCHIJNADRESSEN VAN DRUKKERS»)
Argentine. Zie Foxe.
Corvo, Adamo, te Topeia (= Guil. Montanus, Antwerpen?) 4221. Foxe, Francis, te Straatsburg (Argentine) (= Mart. de Keyser, Antwerpen) 4246.
Nyenhuys, Cornelius, te Marburg (= Niet. van Oldenborch, Antwerpen) 4239.
*) De cijfers verwijzen naar de nommers van de Bibliographie.






IV
SYSTEMATISCH REGISTER
N ederlandsche Bibliographie, III.i



INHOUD VAN HET SYSTEMATISCH REGISTER i)
blz.
I. Theologie 83
a. Bijbels 83
6. Leven van Jezus °3
c. Liturgie 8 3
d. Uitlegging der H. Schrift 83
e. Dogmatiek—Homiletiek 83
/. Luther — Voor en tegen de Hervorming 83
g. Devote lectuur — Mystiek 84
II. Recht 84
c. Kerkrecht — Aflaten • •
III. Wis-en Natuurkunde 84
a. Almanakken — Astronomie 84
V. Geschiedenis 85
b. Geschiedenis 85
c. Kerkgeschiedenis — Heiligenlevens 85
VI. Taal en Letteren — Schoolboeken — Onderwijs. ... 85
a. Woordenboeken 85
b. Taalkunde — Onderricht 85
c. Griekse en Latijnse klassieken 85
d. Latere schrijvers (Humanisten) — Volksboeken 86
VIII. Boeken met houtsneden 86
») Indeling als in delen I-II. Niet alle rubrieken zijn hier vertegenwoordigd; vandaar dat sommige cijfers, letters en namen niet vermeld zijn..— De werken in dichtmaat zoeke men in de rubriek Taal en Letteren — Schoolboeken — Onderwijs.



84
SYSTEMATISCH REGISTER.
(Luther, M.), Die ander epistel S. Petri ende eene van S. Judas wtgheleyt. 1524.4259
Den xxxvi. Psalm David, eenen
Christelycken mensche te troosten, (c. 1524). 4260
Luther, M., Een sermoen vanden hoochwaerdighen sacrament des h. warachtigen lichaems o. heeren Ihesu Cristi. (Leiden, c 1521). 4261 Engels
Dyaloge, A proper, betwene a gentillman and an husbandman. (Antw. c. 1529?). 4215
Frith, John, A mirrour or glasse to know thy selfe. (Antw.? c. 1533?)- 423°
(Joye, G.), Ortulus anime in English. Straatsburg (= Antw.), 1530. 4246
Spaans
Elao, Fr. de (de Enzinas), Breve y compendiosa institucion de la religion christiana. Topeia (= Antw.?), 1540. 4221
g. Devote lectuur — Mystiek
Latijn
Dionysius Carth. de Leewis, Colloquium Iesu c puero et Dialogus Iesu et senis. (Antw. c. 1522Ï). 4217
Erasmus, D., Precatio dominica digesta in septem parteis. Antw. 1324. 4226
N'ederliinds
Berch van Calvariefi. Delft, (c 15*9 ?)■ 4183 Berch van gouwen. Leiden, (c. 1302?). 4184 Bertken, Suster, Boeck tracterende van
desen puncten. Utrecht, 23 Junii5i6.
4186
Een boecxken van die passie o.l.
heeren. Utrecht, (Juni 1316?). 4187
Utrecht, 1 Sept. (i5i6?).4i88
Bethlem, Een devote meditacie op die passie o.l. heeren. Antw. 12 Oct. 1518, 4189
(Antw. 1526? 1527?)- 4190
Boeckxken vander minnen goods. Antw. 1516. 4198
Boecxken, Een prófitelie, vanden h. sacramente. (Antw.? c. 1540?). 4*99
Boomgaert, Geestelijche, der vruchten. (Utrecht, c. 1518?}. 4200
Commendacio die men leest voir een broeder of suster die ghestorvenis. (Den Hem, c. 1504?). 42ïl
Hofken van devocien. Antw. (c. 1340 of iets later). 4289
Hortulus anime in duytsche. Antw. 7 Sept. 1526. 4241
Letanien, Die gulden, vanden leven ende passie o. heeren. (Antw. c 1320?). 4233
Meditacie, Seer devote, ende oefeninghe vanden VII ween of droefheden o.l. vrouwen Maria. Antw. (c. 1501?). 4263
Oefeninghe, Profitelijcke, vanden XV bloetstortinghen Ihesu Cristi. Antw. (c. 1510?). 4267
II. RECHT c. Kerkrecht — Aflaten
Latijn
Bergis, Henr. de, Litterae ad decanatum
Antverpiensem de materiis confessionis,
etc. (Antw. 1503). 4185 Hugo (de Capella), Litterae quibus indul-
gentiae ... aliis indulgentis angentnr.
(Antw.? begin 1538). 4242 Refrigerium anime peccatricis de indulgen-
tiis ac oratiunculis Gregorianis. (Antw.
c. 1510?). 4275 Schenck de Tantenborch, F„ Enchiridion
veri praesulis sec. apostolicam traditio-
nem. (Antw.) 1526. 4277 Vorstius, P. Facultates ei datae a papa
Paulo III c. potestate legati de latere.
Utrecht, 1537- 4288
Nederlands
Aflaet ende ghenaden van allen stacien binnen ende buten der h. stadt van Romen te verdienen. (Dev. c. 1516?). 4r79
Kercken van Romen, Figuren van die seven, daermen die stacien hout van den aflaten der broederscap vander preker oorden van Harlem. Gouda. 4249
III. WIS-EN NATUURKUNDE a. Almanakken — Astronomie
Nederlands
Laet de Borchloen, G., Almanack ende pronosticacie vanden iaren 1529- Antw. (1528). 4250



SYSTEMATISCH REGISTER.
85
Frans
Laet van Antwerpen, G. (de jonghe), Pronostication sur le meridien Dahvers de Ian 1537- Antw. (1536)- 4251
V. GESCHIEDENIS
b. Geschiedenis
Latijn
Carion, J., Cnronica. Antw. 1537.430J Nederlands
Karei, hertog van Gelder, Brief gericht tot de conventen voor een geldelijke bijdrage bij het aannemen van krijgslieden. (Zutphen, 1321)- 4247
Brief gericht tot alle leenmannen om
gewapend op te komen. (Zutphen, 1521).
4248 „ (Ontsegghe vanden Coninc van Vrancrijck
aen Keyser Karei ende antwoort).
(Antw. 1528). 4268 (Somme vanden principalen articulen int
corte vanden pays) te Madril. Antw.
(1526). 4281
Frans
Copie des lettres envoyees a Lempereur par la Regente de France. (Nederland? 1525). 4213
C. Kerkgeschiedenis — Heiligenlevens
Latijn
(Johannes de Hildesheim), Hystoria beatissimorum trium regum. (Keulen? C. 1513?)-4245
Legenda sanctissime virg. et martyris Dympne. (Antw. c 1304?). 4232
Tractatulus succinctus de illustrioribus viris et feminis trium ordinum S. Francisci. 's-Hertogenb. 2 Aug. 1510. 4286
VI. TAAL EN LETTEREN — SCHOOLBOEKEN — ONDERWIJS
a. Woordenboeken
Talen gemengd
Cingularius, H., Synonymorum collectanea (Lat. Gall. Teut.). Antw. 154°. 4210
Gemma vocabulorum. Antw. ri Jan. 1303. 4231
b. Taalkunde — Onderricht
Latijn
Alciati, A., Oratio in initio praelectionis in gymnasio Ticinensi habita. Antw. 13354180
Benedictio mensae. (Leiden). 4182 Confiteor. Leiden, (c. 153°?)- 4212 Dathus Senensis, A., Dacus (Dathut) maior.
Dev. 4 Oct. 1507. 4214 Donatus, Ae., De octo partibus orationis S. Ars minor. ('s-Hertogenb.? c. 1540 of iets later?). 4219 (Erasmus, D.), De constructione octo partium orationis. Leuven, Juli 1314. 4223
Erasmus, D., Antw. 1539. 4224
Facetus. Antw. 16 Oct. 1500. 4229 Georgius Trapezuntius, Dialectica. Antw. 1526.4232
Haluinus, G., Restauratio linguae latinae.
Antw. Juni 1533- 4238 Mancinellus, A., Versilogus. Antw. 15(3*?)•
4262
Mosellanus, P., Paedologia. Antw. Nov. 1533. 4264
Sartorius, J., Centuria syntaxeon in decades distincta. Antw. 1339- 4276
Sebastianus Alcmariensis, G., Dominus quae pars. Zwolle, (c 1320). 4279
Titelmannus, F., De consyderatione dialectica 11. VI. Antw. Oct, 1533- 4283
Nederlands
(Schoolboexken). (Leiden of Antw. ?). 4278
Engels
(Stanbridge, J.?), (Short Latin grammar in English). (Antw. c. 1507?). 4282
c. Griekse en Latijnse klassieken
Grieks
I (Lucianus Samosatensis), Deorum iudicium. Leuven, 21 Mei 1531. 4233 Plato, Socratis apologia. Leuven, 7 Dec. 1329. 4273
Latijn
Aristoteles, Auctarium in secundum topicorum. Leuven, Sept. 1337.4181
Cato, Disticha moralia c scholüs Erasm . Antw. 1331.4306



86
SYSTEMATISCH REGISTER.
Cicero, M. T. (Oratoriae artis experimenta ex Ciceronis orationibus). Dev. 1506.4208
Paradoxa. Dev. Juni 1513. 4209
Horatius Flaccus, Q., De arte poëtica. Dev. Oct. 1518. 4240
Persius Flaccus, A., Satyrae VI. ('s-Hertogenb. c. 1323?). 4271
Porphyrius, Isagoge, id est Introductio in Aristotelis Dialecticen. Leuven, Sept. 1332. 4274
d. Latere schrijvers (Humanisten) — Volksboeken
Latijn
Erasmus, D., Dialogi aliquot faciliores.
Antw. 1334. 4225 Placentius, J., Pucna porcorum. Antw.
Maart 1533. 4272 Torrentinus, H., Orationes familiares ex
P. Ovidii libris. Antw. 1318. 4285
Nederlands
Bosman, Arent, Mirakel dat gheschiede int iaer 1433 in Meyerick. (Antw. c. 1312?). 4201
Dyalogus tusschen Salomon ende Marcolphus. Antw. 1501. 4216
Goetman, L., Den spieghel der ionghers. Antw. 4237
Huys (Thuys) der fortunen ende dat huys der doot. (Utrecht, c. 1540 of iets later?). 4243
Smeken, J., Dwonder dat in die stat van Bruesel ghemaect was van claren ijse en snee. Brussel, (13x1). 4280
VIII. BOEKEN MET HOUTSNEDEN 1)
Berch van Calvarien. Delft, (c. 1329 ?). 4183 Bertken, Suster, Boeck tracterende van
desen puncten. Utrecht, 23 Juni 1316.
4186
Een boecxken van die passie o.l. heeren. Utrecht, (Juni 1316?). 4187 Utrecht, 1 Sept. (1516?). 4188
Bethlem, Een devote meditacie op die passie o.l. heeren. Antw. 12 Oct. 1318. 4189
(Antw. 1526? 1527?). 4190
Bijbel. Nieuw Testament. Antw. Juli 1528. 4196
Boeckxken vander minnen goods. Antw. 1516.4198
Boomgaert, Geestelijcke, der vruchten. (Utrecht, c. 1318?). 4200
Branteghem, G. de, Dat leven o. heeren. Antw. 24 Dec. 1537. 4202
Commendacio die men leest voir een broeder of suster die ghestorven is. (Den Hem, c. 1304?). 4211
Diurnale can. regul. Windechimensis ordinis S. Augustini. (Antw.? c. 1335?). 4218
Enchyridion ou manuel contenant plusieurs matieres traictees es livres de lancien testament. Antw. 29 April 1339. 4222.
Gerrit vander Goude, Beduydenisse der
missen. Antw. (c. 1529?). 4233 Getijden der passien o. heren Ihesu Christi.
Delft, (begin 16e e.). 4234 Getijden van o.l. vrouwen. Parijs, 30 Juni
1501. 4235
(Amst.? 1522). 4236
Hortulus anime in duytsche. Antw. 7 Sept.
1326. 4241
Huys (Thuys) der fortunen ende dat huys der doot. (Utrecht, c. 1340 of iets later?). 4243
Kercken van Romen, Figuren van die se-
ven. Gouda. 4249 Letanien, Die gulden. (Antw. c. 1320?).
4253
Leven o.l. heren Ihesu Cristi. (Leiden) .4234 (Luther, M.), Den xxxvi. Psalm David.
(c. 1524). 4260 Meditacie, Seer devote, ende oefeninghe
vanden VII ween of droefheden o.l.
Vrouwen Maria. Antw. (c. 1501?). 4263 Oefeninghe, Profitelijcke, vanden XV
bloetstortinghen Ihesu Cristi. Antw. (c.
1510?). 4267 (Verclaringe vander missen). (Gouda, c.
1510?). 4287
*) Uitsluitend boeken met meer dan een of twee houtsneden worden hier vermeld.



V
ALFABETISCH REGISTER



Wat bier vet is gedrukt, is in de Bibliographie als trefwoord gebniikt.
Een * duidt aan, dat op het daarachter aangegeven werk commentaren, scholia, aantekeningen, enz. of vertalingen er van zijn geleverd.



AB[» Adr. van Berghen?] 43-85 aant. (Torrentinus)
A.B.C., An, to the spiritualte 4215
Aeneas Sylvius, zie Pius II
Aflaatbrieven, zie Litterae indulgentiarum
Aflaet ende ghenaden van allen stacien binnen ende buten ... Romen te verdienen 4179
Aflaten der broederscap vander preker
oorden van Harlem 4249 (Kercken) Aflaten van die seven kercken van Romen
4249 (Kercken) Agricola, Johannes [frater Rodolphi Agr.]
4206 (Cato) Agricola, Rodolphus, Epistola ad fratrem
Johannem 4206
*Isocrates, Paraenesis 4206
Alciati, Andreas 4180 Alemanus, zie Ludovicus Al. Alexander VI, papa 4185 (Bergis) Alkmaar. Als woonplaats van Nannius
4276; van Sebastianus 4279 Als dye priester wt die sacristie gaet 4287
(Verclaringhe) Ammonius, Levinus [de Harena], *Chryso-
stomus, Sermo de providentia dei et fato
4207
Anna, The songe of 4246 (Joye) Anselmus, S. [Cantuariensis], Dialogus
Anselmi et Mariae de passione Iesu
Christi 4266 Antwerpen. litterae datae ad decanatum
Antverpiensem 4185 (Bergis) ——— Pronostication sur le meridien Dan-
vers +251 (Laet) Antwerpen, Laet van, zie Laet v. Antw. Aragon, zie Arragon Aristoteles 4181
Isagoge in eius Dialecticen 4274
(Porphyrius)
Opera nonnulla 4274
Arragon, zie Catharina van A.
Augustinus, S. 4197 (Bodius); 4383 (Titelmannus)
Ausonius, Apophthegmata 4206
B, A[= Adr. van Berghen?] 4285 aant.
(Torrentinus) Bac, Govaert, drukker te Antwerpen,
aantt. over zijn typen bij 4183
Baertmaeker, Jan Smeken de, zie Smeken Barlandus, Adrianus [Hadrianus] 4223
aant. (Erasmus) Bastiaans [Bastius], Gerardus 4279 aant.
(Sebastianus) Beeke [Beke], Van der, zie Torrentinus Benedicite dominus, zie Benedictio 1 Benedictio mensae 4182 Berch van Calvarien 4183 Berch van gouwen, Dan [Gulden berch]
4184
Berghen, Adriaen van, drukker te Antwerpen, aantt.. over zijn typen, hsnn., initialen bij 4343,4366, 4267, 4285
— zie ook AB
Bergis, Henricus de, ep. Cameracensis 4185 Bernardus, S., Claraevallensis, De planctu
s. virg. Marie 4266 en aant. 4186 (Bertken)
Berntsz., Jan, drukker te Utrecht, aantt.
over zijn hsnn. bij 4200, 4243 Bers, zie Primaeus Bertken, Suster 4186-4188 Bethlem, priester 4189-4190 Biblia 4191-4194 Bijbel 4195-4196
Bloetstortinghen, Oeffeninghe vanden XV, zie Oeffeninghe
Blosius [pauselijk secretaris?] 4288 (Vorstius)
Bodius, Hermannus [pseud. van Martinus
Butzer?] 4197 Boeck, Dat, der wijsheyt 4195 Boeckxken vander minnen goods 4198 Boecxken, Een seer goet ende devoet, hoemen den berch van Calvarien opclimmen sal 4183
Boecxken, Een profitelic, vanden h. sacramente 4199
Boethius 4206 (Cato)
Bohème, zie Ferdinand I
Bonus, Hermannus, *Joh. Carion, Cnronica 4205
Boomgaert, Geestelijcke, deT vruchten 4200 Borchloen, zie Laet de B. Bosman, Arent 4201
Bourgondie [Burgundia], zie Maximilia-
nus; Philippus Bran., Guillame de [Branteghem] 4222 en
aant. (Enchyridion)



9o
ALFABETISCH REGISTER.
Brandenburg [ensis, marcbio], zie Joachim Branteghem, Guilielmus de 4202
[Guillame de Bran.] 4222 (Ènchyri-
dion)
Brechtani gymnasii moderator, zie Ludovicus
Breda, Jacobus de, drukker te Deventer, aantt. over zijn typen, hsnn. bij 4179. 4227
Breviarium Romanum 4203 Brunfels, Otto 4204 Brutus, M. Iunius 4209 (Cicero) Bucer, zie Butzer
Bungart, Hermann, drukker te Keulen, aant. over zijn hsn. bij 4245
Burgundia, zie Maximilianus; Philippus
Burgundus, zie Burgundia
Butzer, Martinus [pseud.: Hermannus Bodius?] 4197 aant. (Bodius)
Caesar, Martinus, zie Keyser, Mart. de Cagnëte [Zenette], zie Mendoza Calvarien, Berch van 4189-4190 (Bethlem) -Calvarien, Boecxken hoemen den berch van Calv. opclimmen sal 4183 Calvijn, zie Calvin
Calvin, Jean, Christianae religionis institutio 4221 aant.
Capella, Hugo de, zie Hugo de C.
Carion, Johannes 4203
Carolus V, zie Karei V
Catharina van Arragon, gemalin van Hendrik VIII, tante van Karei V [„mijn moye"] 4268 (Ontsegghe)
Cato [pseudo-M. Porcius Cato Censorius] 4206
4229 (Facetus)
Cato, M. Porcius Uticensis [Minor] 4209 (Cicero)
Chrysostomus, Johannes, S. [Guldemont] 4207
Chrysus, Jacobus, Suollanus, Tetrastichon 4279
Cicero, Marcus Tullius 4208-4209 Cingularius, Hieronymus 4210 Cisio Ianus 4204
Cock, Symon, drukker te Antwerpen, aant.
over zijn titelrand bij 4259-4260,4272 Coke, John 4246 aant. (Joye) Coletus, Johannes, decanus S. Pauli 4222-
4223 (Erasmus) CoÜaciebroeders, drukkers te Gouda, aant.
over hun type en drukkersmerk bij 4287 Collectae, zie Precatiunculae Colloquium Iesu cum puero 4217 en aant.
Colloquium peccatoris et crucifixi Iesu Christi 4198 en aant. en 4266 en aant.
Come el hombre ha de instituir cada dia su vida 4221
Commendacio die men leest voir een broeder of suster die ghestorven is 4211
Concio quomodo sit orandum ad Deum 4204
Confession, General, before God 4246 (Joye) Confiteor 4212
Copie des lettres envoyees a Lempereur
par la Regente de France 4213 Copinius, zie Coppijn
Coppijn [Copinius], Nicolaus, de Montibus [du Mont], cancelL univ. Lovaniensis 4222 (Enchyridion)
Cornelissen, Comelis, drukker te Delft, aant. over zijn typen bij 4234
Cornelissen alias Heymerius, Jan [waarsch. Seversz.] 4196 aant. (Bijbel)
Corver, Simon, drukker te Zwolle, aant. over zijn titelrand bij 4195
Crocus, Cornelius, Piae meditationes [Precationes] in passionem domicam 4204
Croy, Jacobus de, ep. Cameracensis 4185 (Bergis)
Croy, Robert de, ep. Cameracensis 4242 (Hugo de Capella)
Dacus, zie Dathus Daniël, cap. II4206 (Cato)
The prayer of the prophete 4246 (Joye)
Dathus Senensis, Augustinus [Dacus] 4214 David, Koning, zie Psalm(en, s) Psalmo-
rum liber, Psalterium Decius, zie Jodocus Ludov. Demonicus 4206 (Cato) Despauterius, Johannes [Johannes Nini-
vita, De Spouter], Latinitatisregulae pro
puerulis 4279
4224 (Erasmus); 4238 (Haluinus)
Dialoge,. Christen, ful of lerning 4246
(Jove)
Dialogue, A proper, betwene a gentillman and an husbandman 4215
Dialogus Iesu et senis 4217 en aant.
Dialogus tusschen ... Salomon ende Marcolphus 4216
Dicta septem sapientum, zie Sapientum
Dionysius Carthusianus de Leewis [Rikel] 4217
Directorium [ad rite horas canonicas legendas] pro anno 1524, zie Ordinarius
Diurnale can. reg. ordinis S. Augustini Windechimensis 4218



ALFABETISCH REGISTER.
91
Doesborch, Jan van, drukker te Antwerpen, aantt. over zijn drukkersmerk en hsnn. bij 4232, 4282
Doesburg, Groot convent te 4247 aant. (Karei v. G.)
Dominus que pars 4279 aant. (Sebastianus)
Donatus, Aelius 4219
Dorpius, Martinus 4223 aant. (Erasmus)
Drie dinghen weet ic voerwaer, Die mijn herte dick maken swaer 4198 (Boeckxken)
Droefheden, Die seven 4263 aant. (Meditacie)
DRUKKERS [en uitgevers]. Aantt. over typen, hsnn., drukkersmerken, initialen, (titel)randen, zie Bac; Berghen; Berntsz.; Breda; Bungart; Cock; Collaciebroeders; Cornelissen; Corver; Doesborch; Eckert; Fratres S. Gregorii; Hatart; Hoochstraten (Joh.); Hoochstraten (Mich. Hillen van); Jansz. van Woerden; Keyser (Mart. de); Lettersnijder (en vgl. Letternsijder-typen); Liesvelt; Lufft; Montanus; Oldenborch; Onbekende dr.; Os van Breda (Peter en Thieman Petersz.); Peetersen van Middelburch; Regulieren; Ruremund; Seversz.; Seversz. die Croepel; Vingaard; Vorsterman.
Drukkers, zie ook Lettersnijder-typen; Proefdruk; Typen (Schwab.)
Drukkersmerken, Aantt. over, zie Drukkers
Drukproef, zie Proefdruk Dryander, zie Elao
Dyaloge, dyalogue, zie Dialog(u)e, dialogus Dympna, Legenda S. Dympne 4252 Dyt is den aflaet ende ghenaden, zie Aflaet 4179
Eckert van Homberch, Henrick, drukker te Antwerpen, aantt. over zijn hsnn. bij 4201, 4263, 4270
Eckius, Johannes 4220
Egmond, Karei van, zie Karei van Gelder
Elao, Franciscus de [De Enzinas, Dryander] 4221
Enchyridton ou manuel [de matieres de
lancien testament] 4222 Engeland, zie Catharina; Hendrik VIII Enzinas, Franciscus de, zie Elao Epistolarum et evangeliorum index 4192 Epistole evangeliaque 4228 Erasmus, Desiderius [I] 4223-4226 Eiaculationes aliquot e scripturae
canonicae verbis contextae 4204
Erasmus, D., Epistola ad Jodocum Ludov.
[Decium] 4204
Epistola ad lectorem 4192; 4206
Epistola ad Ioannem Nevium Hon-
dischotanum 4206 en aant.
Institutum hominis christiani 4206
Precatio ad dominum Iesum pro
pace ecclesiae 4204 Precatio ad Iesum Dei virg.que filium 4204
Precationes aliquot novae 4204
Precationes in ' orationem dominicam [Precatio dominica] 4204 ERASMUS [II. Annotationes, Commenta-
ria, Interpretationes, Scholia, Transla-
tiones, etc] *
•Ausonius, Apophthegmata 4206
'Biblia, Nov. Test. 4192
*Cato, Disticha moralia [s. Libellus... de praeceptis vitae communis] 4206
•Isocrates, Paraenesis 4206
•Publiani Mimi 4206
'Sapientum septem apophthegmata 4206
ERASMUS [III. Miscellanea]
Leo X, Ep. ad Erasmum 4192 Et introibo ad altare dei [initium van Confiteor] 4212 Etêmis, Cornelius, zie Ettenius Etten, Cornelius van, zie Ettenius Ettenius [Etêmis, van Etten], Cornelius
4242 (Hugo de Capella) Evangelia 4227-4228
Evangeliorum, Epistolarum et, index 4192 Explicatio salutationis angelicae 4204 Explicatio symboli apostolici 4204 Expositio Cathechismi 4204
F.G.R. Cameracen. 4210 (Cingularius) Facetus 4229
Ferdinand I, koning van Hongarije en Bohème 4288 (Vorstius)
Figuren van die seven kercken van Romen 4249
Flaccus, zie Horatius en Persius
Franciscus, S., Assisiensis 4233 (Gerrit vander Goude)
Vgl. ook Minderbroeders
Frankrijk, zie Frans I; Louise de Savoie; Regente de France
Frans I, koning van Frankrijk 4268 (Ontsegghe); 4281 (Somme)
Fratres S. Gregorii, drukkers te 's-Hertogenbosch, aantt. over hun type en init. bij 4271



92
ALFABETISCH REGISTER.
Frimaria, Henricus de 4266 aant. {= X397
aant.] (Nicolaus de Lyra) Frith, John 4330
Ge ... zie ook Ghe
Geldenhauer, zie Gerardus Noviomagus Gelderland [Gelder, Gelre], zie Karei van
Gelder Gemma vocabulorum 4231 Georgius Trapezuntius 4232 Gerardus Noviomagus [Geldenhauer] 4333
en aant. (Erasmus) Gerardus Sebastianus Alcmariensis, «ie
Sebastianus Gerrit vander Goude 4333
4287 aant. (Verclaringe)
Getijden [ghetijden] der passien-o. heren
Ihesu Christi 4234 Getijden [ghetijden] van o.l. vrouwen 4235-
4236
Ghe zie ook Ge
Gheboden, Die thien 4198
Ghelikenisse vanden beelde van o.l. vrouwen ende haren 1. kinde 4263
Goetman, Lambertus 4237
Goude, Gerrit vander, zie Gerrit vander G.
Grammar, Short Latin, in English 4283
Gregorius [I?], S., papa 4233 (Gerrit vander Goude)
Gregorius, S., paeus [Aflaten verleend] 4179 (Aflaet)
Gregorius, S., papa. Oratiuncula Gregoria-
na 4275 (Refrigerium) Gruytrode, zie Jacobus de Guldemont, zie Chrysostomus
Haarlem [Harlem], Aflaten der broederscap vander preker oorden van 4249 (Kercken)
Halewijn, zie Haluinus
Haloinus, zie Haluinus
Haluinus, Georgius [Halewyn] 4238
Hamilton, Patrick 4239
Harlem, zie Haarlem
Harlenius, zie Horlennius
Hatart, Geraert van der, drukker te 's-Hertogenbosch, aant. over zijn typen bij 4219
Heetveld, Adrianus van 4202 (Branteghem)
Hegendorphinns, Christophorus, Dialogi pueriles 4264
Hendrik VIII, koning van Engeland 4268 (Ontsegghe)
Henricus de Bergis, zie Bergis
Heymerius, Jan [waarsch. Seversz.] 4x96 aant. (Bijbel)
Hieronymus, S., Gebet 4x87-4188
Prefatio 4191 (Biblia)
VTta S. Matthaei 419a
Hieronymus [de Ferraria], zie Savonarola Hieronymus, zie ook Jerome Hildesheim, Johannes, zie Johannes de H. Hillenpus], zie Hoochstraten, Hillen van Historia [hystoria] b. trium regum 4245 Hoe men dat gheloove inwendich oeffenen sal 4289
Hoe men devotelijck misse horen sal 4289
Hoe men god inwendelijc aenbidden sal 4289
Hoetfilter [Hoetfelter], Jodocus, [secreta-
rius ?] 4242 (Hugo de Capella) Hofken van devocien 4289 Hongarije, zie Ferdinand I Hoochstraten, Johannes, drukker te Antwerpen en te Malmo, aant. over zijn
titelrand bij 4193 Hoochstraten, Michiel Hillen van [Hilte-
nius], drukker te Antwerpen, aantt. over
hemzelf en zijn materiaal bij 4250, 4*57 Horatius Flaccus, Quintus 4340 Horlennius [Harlenius], Josephus, Sege-
nensis, *Mancinellus, Versilogus 4263 Hortulus [ortulus] anime in duytsche 4241 Hortulus [ortulus] anime in English 4246 Houtsneden, Aantt. over, zie Drukkers Houtsnijders [en hun houtsneden], zie
Swart; Witte Hugo [de Capella], ep. Chalcedonensis et
suffrag. ep. Cameracensis [Robert de
Croy]4242 Huys [Thuys] der fortunen en dat huys der
doot 4243 Hymni et sequentie 4244 Hystoria, zie Historia
1,4,*$- 4278 (Schoolboexken) Iheronimus, zie Hieronymus Index epistolarum et evangeliorum 4192 Indulgentiae, zie Aflaet, Aflaten en Litterae indulgentiarum Initialen, Aantt. over, zie Drukkers Instruccyon, A breffe, drawen out of h. scripture tbr to teache a person wyllingly to dye 4330 ; Instructie*, Fruteful, tbr children 4246 (Jey«>
Interpretatio orationis dominicae 4204 Ionas, The prayer of the prophete 4246 (Joye)
Isidorus, S. [Hispalensis, Ysidorus], Dya-



INLEIDING.
Vergeleken met de ruim 4100 nbmmers, die delen I—II bevatten, lijkt hetgeen hier als deel III.i wordt geboden, 111 nieuwe beschrijvingen 1), een hoogst bescheiden toegift. Evenwel heeft het bijeenschrapen van deze nalezing me naar verhouding meer moeite gekost dan het samenstellen van deel II, toen de oogst nog rijk was en het er slechts om ging, die van her- en derwaarts binnen te halen. Bracht ik bij vroegere studiebezoeken van enige weken aan de grote Engelse bibliotheken, ten tijde der voorbereiding van het tweede deel, geregeld ver over de honderd beschrijvingen mee naar huis, thans hebben vijf reizen naar Engeland, in de jaren '46 tot '50 ondernomen, me tezamen slechts een buit van 25 stuks opgeleverd. Een teleurstelling is dit echter niet geweest; het bevestigde me slechts, dat er langzamerhand aan bestaande en bereikbare Nederlandse post-incunabelen niet veel meer onbeschreven is. Onbereikbare, en vermoedelijk met meer bewaarde, edities blijven er nog altijd in overvloed. Heel wat voorbeelden hiervan zijn te vinden in, de Inleiding tot een derde deel, a°. 1942 verschenen, een werk dat ook, nu er weer een 33 of meer nommers van achterhaald zijn — zie de Concordantie op blz. xxn—, alle reden van bestaan behouden heeft, tenminste voor wie het met intelligentie hanteert.
Soms vraag ik me af, of Wouter Nijhoff en ik het de gebruikers met onze voorlopige publicaties misschien te moeilijk hebben gemaakt. Immers, nog steeds schijnt niet een ieder te hebben begrepen, dat Nijhoff's Feuilles provisoires, van 1901-12 verschenen, volkomen zijn opgelost in het eerste deel van de Nederlandsche Bibliographie. En evenmin, dat mijn titellijsten, in Het Boek van 1925, '27, '30 en '34 als Eerste, Tweede, Derde en Vierde Aanvulling gepubliceerd, door het tweede deel onzer Bibliographie zijn uitgebreid en vervangen. Het is vervelend deze eenvoudige waarheden herhaaldelijk te moeten verkondigen. Overbodig blijkt dat echter niet te zijn. Heel onlangs kwam me weer een bibliografisch werk onder de ogen — P. Arents, De Vlaamse schrijvers in het Engels vertaald —, in 't jaar '50 onder de auspiciën van de Kon. Vlaamse Academie uitgegeven, waarin kalmweg naar mijn genoemde Aanvullingen wordt verwezen. Uitsluitend het gevolg ervan, als men inleidingen of voorredes niet behoorlijk leest.
1) Waaronder één toegevoegde (Hofken van devocien); zie blz. XXIII.



INLEIDING.
IX
Tóch is het Nijhoff in de zomer van '40 gelukt het werk van Smeken, Dwonder... van dar en ijse en snee, uit een Italiaanse catalogus aan te kopen (nu ons no. 4280 en door de Kon. Bibl. verworven). Dat dit alleraardigste boekje dwars door vechtend Europa Den Haag veilig bereikt heeft, was voor ons beiden een grote vreugde en een wonder tevens.
Een ernstig gevaar heeft de voortzetting van de Ned. Bibliographie in het najaar van '43 bedreigd, toen onze bezetting mij — en vele anderen — bij monde van hun willige Nederlandse volgelingen, aanzegging deed binnen drie dagen als „niet opgenomen in het arbeidsproces" huis en stad te verlaten en me in Valburg, zegge Valburg, op te bergen. Wat daar aan te vangen, zonder bibliotheek, zonder mijn omvangrijk bibliografisch studieapparaat ? Met hand en tand heb ik me tegen deze evacuatie verzet. Ten slotte is het mij gelukt in de strijd tegen het evacuatie-bureau de overwinning te behalen, mede geholpen door de Bibliothecaris van de Kon. Bibliotheek, Dr. L. Brummel, en door Wouter NijhofL Hun beider brieven, die ik bewaar als meesterstukjes van fijne verzetsdiplomatie, hebben de nieuwe heren ervan overtuigd, dat mijn persoonlijke aanwezigheid in Den Haag, ook al verdiende ik er de kost niet, voor de wetenschap onmisbaar was. Met grote dankbaarheid herdenk ik de steun van Dr. Brummel en Nijhoff in deze bange uren.
Wat dit nieuwe deel betreft, de registers zijn weer geheel ingericht als in beide vorige. Opgaven van het staag groeiend aantal bekende exemplaren, benevens Aanvullingen en Verbeteringen op delen I—II, ontbreken evenmin. Lijkt het soms wat ontmoedigend, dat er, ook terwijl men getracht heeft hoogst nauwkeurige beschrijvingen te maken, achteraf nog zoveel te corrigeren valt, dan troost ik me maar met de wetenschap, dat Polain en Borchling-Claussen hieraan in de voortreffelijke catalogus der Belgische incunabelen en de Niederdeutsche Bibliographie evenmin ontkomen zijn. Trouwens, ik geloof, dat welgeteld het aantal mijner Aanvullingen, 't zij naar thans zelf onderzochte, 't zij naar vollediger exemplaren, dat der Verbeteringen overtreft.
Dank, warme dank breng ik aan allen, die mij bij het aanwijzen van materiaal weer hebben geholpen. Ik zal ze hier niet in den brede opnoemen, gelijk in de Inleiding tot het tweede deel. De oude vrienden zijn me trouw gebleven, al werden, helaas, de gelederen door de dood gedund. Des te verblijdender is het, dat er zich onder bibliotheek- en archiefambtenaren, bij kloosterbroeders en uit de boekhandel, steeds nieuwe hulptroepen vrijwillig aanbieden. En al zou ik geen namen noemen, een uitzondering maak ik voor twee jongere Engelse relaties uit de na-oorlogsjaren, F. J. Norton van Cambridge University Library enD. M. Rogers van deBodleianLibrary in Oxford,



X
INLEIDING.
die onvermoeid op de uitkijk hebben gestaan om me onbeschreven drukken te signaleren. Hun beider hulp is me van onschatbare waarde geweest.
Op ii Jan. 1947 is Wouter Nijhoff, de vader van de Nederlandsche Bibliographie van 1500-1540, overleden. Hij zou de laatste zijn om te wensen, dat hier, als 't ware in het eigen huis, zijn lof werd verkondigd. Elders, zowel in Het Boek, als in het Jaarboek van de Mij. der Nederlandse Letterkunde heb ik hem herdacht. Maar waarom te verzwijgen, dat de ontbinding van ons tweemanschap, na een vriendschappelijke samenwerking van bijna dertig jaren, in mij een diepe wond heeft achtergelaten? Terwijl deel I nog volkomen het resultaat van onze collaboratie was, is deel II en de Inleiding tot een derde deel mijn zelfstandig aandeel in de onderneming geweest. Altijd dan, voortbouwend op de brede grondslagen, door Nijhoff gelegd. En welk een steun, met woorden en daden, heeft hij me daarbij geschonken. Zo is er thans meer dan ooit een grote leegte om me, nu ik bij het afronden van deze nieuwe publicatie zijn belangstelling en instemming moet missen. Wel doet het goed te kunnen herdenken, hoe Wouter Nijhoff tot vlak voor zijn dood ook de groei van dit deeltje met liefde heeft gadegeslagen. Er lagen toen 35 beschrijvingen gereed; over alle hebben we samen gesproken, 't Was in de rampzalige Meimaand 1940, dat hij me met trots de eerste aanwinst voor een derde deel, een Titelmannus — thans no. 4284 — kon voorleggen en nog in December '46, in de maand vóór hij stierf, hebben we ons gezamenlijk het hoofd gebroken over de wonderlijke colophon van de Legenda S. Dympne, een naar het schijnt onbekende druk van Jan van Doesborch, die het hem juist gelukt was in Engeland aan te kopen (ons no. 4252, thans in de Kon. Bibl.).
Als mijn grote voorganger en vriend Nijhoff hoop ik, zo lang de geest helder blijft, hart en ziel aan de Nederlandse post-incunabelen te blijven verpanden. En zo sluit ik thans deel III.I af, dankbaar voor de rust en afleiding, die de voorbereiding ervan me in het moeilijke decennium 1940-1950 heeft geschonken.
's-Gravenhage, Jan. 1951. M. E. K.



AFKORTINGEN VAN GEBRUIKTE WERKEN *).
Gouda Quint III. — S. Gouda Quint, Grondslagen voor de bibliographie van Gelderland. Tweede Vervolgdeel 1926-1940. Arnh., 1942. In Werken Gelre 22.
Inl. III. — Nijhofl-Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540. M. E. Kronenberg, Inleiding tot een derde deel. Winst en verlies. 's-Grav., 1942. ,
') Aanvulling van I, blz. XXI-XXV en II, blx. XVII-XXII.



AANVULLINGEN VAN DE OPGAVEN DER VERMELDE EXEMPLAREN %
A. DEEL I»). 381. Amsterdam -UB. (ex. Pijnappel).
383. 's-Hertogenbosch Capucijnerkl.
14. Antwerpen GA. 392. Antwerpen SB. (2 exx., zonder
15. Bazel UB. kaart). — J. de Schuyter, Antwér59. Londen BM. (2 exx.). pen (met variant?).
68. Arnhem RA. (perk.). 444. 's-Gravenhage KB. (ex. Van Hoof?).
77. 's-Gravenhage KB. (het defecte ex. 464. Washington Libr. of Congress (coll.
Doesburg GA.). Rosenwald).
99. Leeuwarden Bibl. S.J. (in bruikleen 468. Venraai kl. Jerusalem (tijdelijk
Prov. B.). Woerden Minderbr.kl.).
107. Parijs BN. 471. De exx. Utrecht Arch. Oud-Bissch.
129. Amsterdam UB. (ex. Pijnappel). Cleresij thans Haarlem RA.
140. Washington Libr. of Congress (coll. 472. Greifswald UB.
Rosenwald). 498. Lübeck SB.
144. Antwerpen GA. 500. Amsterdam UB. (met variant als ex.
148. Het ex. Haastrecht R.K. pastorie Keulen); Antwerpen SB.
thans in bruikleen Warmond Groot 508. Berlijn P.St.B. (niet i, maar 2 exx.,
Seminarie. het ene met toegevoegde 8 bil., zie
157- W. E. J. Tjeenk Willink, Wezep Aanv. en Verb.).
(Geld.). 518. Uppsala UB.
237. Brugge niet in Bibl. v. h. Bisdom (als 558. E. van Hoof, Antwerpen.
vermeld in Aanv. dl. II), maar in SB. 562. Oxford Bodl. Libr.
2J4. 's-Gravenhage KB. 564 en 567. Oxford Bodl. Libr. (exx.
259. Parijs BN. Hertzberger; 564 met variant).
269. Londen, partic. bibl. (A. Ehrman? 571. 's-Gravenhage KB. (ex. Doesburg).
vermoedelijk ex. Quaritch). 631. Mechelen Bibl. Gr. Raad.
295. Ir. E. Kuiper, Hoorn. 643. Gent UB.
315. Nederland, partic. bibl.; Londen, 659. Parijs BN. (2 exx.).
partic. bibl. (A. Ehrman? vermoede- 689. CambridgeUL. (met verbeterde colo-
lijk ex. Quaritch). phon, zie Aanv. en Verb.).
325. Amsterdam UB. (defect). 699. Brussel BR.; Gent UB.
34S- 's-Gravenhage KB. (ex. Driessen). 733. L. J. Bisterbosch, Amsterdam.
348. Amsterdam UB. 740. Rome Collegio di S. Alfonso.
366. Washington Libr. of Congress (coll. 741. Darmstadt Landesb.; Rome Collegio
Rosenwald). di S. Alfonso.
*) De boeken, vroeger vermeld als eigendom van de Bibl. wijlen J. de Rothschild, Parijs, zijn in 1949 aan de BN. ald. geschonken, terwijl die van Sir Stephen Gaselee (t 1943), Londen, aan Cambridge UL. zijn gelegateerd (behalve 3078, zie ald.). De boeken, eens eigendom van wijlen Ir. H. A. van Baak, Bussum, zijn na de bevrijding door de Staat in beslag genomen en zullen vermoedelijk in een der grote bibliotheken (K.B. ?) geplaatst worden. — Het is mij verder niet mogelijk geweest na te gaan, of alle vermelde exx. in Duitse bibliotheken — voor een deel dateren de opgaven van vóór 1939 — bewaard zijn gebleven.
') Vgl. hiérbij ook de Aanvullingen in dl. I, blz. XXVIII-XXXI en dl. II, blz. XXIIIXLIII.



XIV
AANVÜIXINGEN VAN DE OPGAVEN DER VERMELDE EXEMPLAREN.
1786. 's-Gravenhage KB. 2386. Darmstadt Landesb.
1787. Greifswald UB. 2387. Leipzig UB.
1792. Parijs BN. 2398. Amsterdam UB. (ex. Sterck).
1816. Leuven UB. (bl. 208 ontbr.). 2439- Antwerpen SB. (bl. 1 ontbr.) .— J.
1819. Parijs BN. G. Birch, Londen.
1820. Wittem (L.) Redemptoristenkl. 2413. J. Borms, Voorburg (slechts bl. 32). 1822. Parijs BN. 2572. Cambridge UL.
1836 en 1837. Leeuwarden Bibl. S.J. (in 2623. Antwerpen SB. — E. van Hoof, Ant-
bruikleen Prov. B.). werpen.
1855. Washington Libr. of Congress (coll. 2728. Amsterdam UB. (ex. van Baak).
Rosenwald). 2748. 's-Gravenhage KB. (ex. Doesburg 1861. Antwerpen Mus. Plantijn (niet I, GA.).
maar 2 exx.). 2774. Washington Libr. of Congress (coll. 1867. Ex. Kopenhagen KB., thans in UB. Rosenwald).
(niet 1, maar 2 exx.). 2791. Amsterdam UB. (ex. Parma-Nij1885. Greifswald UB. hoff).
1892. 's-Gravenhage KB. (ex. Doesburg 2829. Freiburg i.Br. UB.; Göttingen UB. GA.; thans dus 2 exx.). (P. I); Neisse Pfarrb. (P. II);Stutt-
1893. Antwerpen SB. gart Landesb. 1924. Greifswald UB. 2854. Oxford Bodl. Libr. 1948. Londen, partic. bibl. (A. Ehrman? 2917.'s-Gravenhage KB.
vermoedelijk ex. Quaritch). 2919. 's-Gravenhage KB. (bil. 1 ea 136 1971. Brugge S. Jans Gasthuis (titelbl. ontbr.).
ontbr.). 2921. Rome Collegio di S. Alfonso.
2010. Amsterdam UB. (ex. Pijnappel; de- 2972. Oxford Bodl. Libr. (ex. Hertzberger).
fect, bil. 231-234 ontbr.). 2985. Hamburg SB.; Wolfenbüttel Herzog 2014. Amsterdam Doopsgez. B. (legaat August-Bibl.; Zwickau i.S. Rats-
Ktthler). schulb.
2020. Zie bij 1753. 3027. 's-Gravenhage KB.
2021. Amsterdam Ned. Mij. ter bevord. der 3078. Melbourne Public. L. of Victoria (ex. Geneesk. (UB.). Gaselee).
2061. 's-Gravenhage KB. (ex. Doesburg 3088. Kopenhagen KB. (opperk.); Wittem
GA.). (L.) Redemptoristenkl.
2064. 's-Gravenhage KB. (ex. Doesburg 3135. J. F. Peeters, Leuven.
GA., defect). — F. J. Norton, Cam- 3145. Antwerpen SB. (defect).
bridge (ex. Kloss). 3252. Mgr. Dr. P. J. H. van Gils, Roer2149. Nijmegen Bibl. v. h. Berchmania- mond.
num (defect, bil. 1, 56, 65, 79, 137, 3286. E. van Hoof, Antwerpen (bl. 14
144, 201 ea 231-432 ontbr.). ontbr.).
2x39. Zie bij 1753. 3292. Leeuwarden Bibl. S.J. (ia bruikleen 2167. Antwerpen SB. Prov. B.).
220X. Strangnas Domkyrkob. — W. E. J. 3296. Amsterdam UB. (ex. Pijnappel).
Tjeenk Willink, Wezep (Geld.). 3397. 's-Gravenhage KB. (P. II).
2202-2204. W. E. J. Tjeenk Willink, We- 3314. 's-Gravenhage RA.
zep (Geld.). 3313. Antwerpen SB. (ex. Hertzberger?).
3338. Het enig bekende ex. Douai BV. verB. DEEL II *). loren gegaan bij bombardement Aug.
1944.
2232. Dr. B. Luza, Amsterdam (ex. Weiss). 3423. B. vaa Hoof, Antwerpen.
2281. 's-Gravenhage KB. (ex. Nijhoff). 3445- Leuven UB.
2329. Deventer Athen. B. (ex. Hertzber- 3430. Cambridge UL.
ger?). 3451. E. van Hoof, Antwerpen.
2378. E. van Hoof, Antwerpen. 3456. Cambridge UL.
') Vgl. hierbij ook de Aanvullingen in dl. II, bit. XLIII-XLIV.



XX
AANVULLINGEN EN VERBETERINGEN VAN DEEL II.
Blz. 413-414 nos. 3057-3058. Toe te schrijven aan Jan Smeken. Zie W. van Eeghem, o.a. in Drie schandaleuse spelen (Antw., 1937), I<n-1 en de uitgave van het gedicht door Gilb. Degroote (voor de Seven Sinjoren, Antw., 1946). Vgl. ook reeds de vraag van R. Pennink in HB. XXVI (i940-'42), 84, n. 2, en zie HB. XXVIII (ig44-'46) 91-92.
Blz. 449 no. 3135. Naar volledig ex. van J. F. Peeters, Leuven thans te lezen: ia: mi Libro || Avreo De Marco |] Aurelio: emperador: y elo* || quentissimo orador. || Nueuamente || impresso. || 3£ j| M.D.XXIX. || enz.
Blz. 459-460 no. 3160. Door Luc Debaene is het vermoeden uitgesproken, dat Anna Bijns de schrijfster van de Historie van Floris ende Blanceflour zou zijn; zie o.m. G. Passer XXVII (Antw.,'1949), 8-14.
Blz. 494 no. 3236. In r.6 v.o. XXX (1930), 65. te veranderen in: XX (1931), 65. Zie ook mijn correctie in HB. XXVI (1940—'42), 264.
Blz. 496 no. 3240. Lees in titel: ... paraenetica. ...
Blz. 519 no. 3292. Aangevuld naar volledig ex. Leeuwarden Bibl. S.J. (ia bruikleen Prov.B.). 2ga: t.<- Stationes Alme Vrbis || Rome per totum annum. || IfDominica prima Aduentus domini, Statio ad sanctam || Mariam maiorem. E. || ... 30b r.16: fAd sanctam Crucem. G. R fErrata || Tfln litera A. Pagina .4. ... r.29: TfAlia si que fuerint, lector ipse corrigere facile poterit. || fExcudebat Antuerpiae Michael Hillenius in Rapo. |f Auno(sic) .M.D. XXVIII. II 31-32 □.
8°. 32 bil., A-D8 (D5 met sign. E,$\, goth., lat., curs. en enige woorden gri., rood en zwart, 43 en 36 rr., ten dele meer kol.
Aan het ex. te Gent ontbr. dus bil. 25 en 29-32. Haakjes in r.3 van titel moeten vervallen.
Zie over inhoud nog C. Sloots in Bijdr. v. d. gesch. v. d. prov. der Minderbroeders i.d. Ned. VI (Rijsw., 1950), 404 v.
Blz. 531 no. 3314 r.4 te lezen: ... sal mo» || ghë ...
Blz. 550 no. 3363. In titel te lezen: ... Resolutorium ...
Blz. 587-588 no. 3457 en blz. 594 no. 3467. Zijn beide drukken van Hans Lufft, Wittenberg; zie erover de aant. bij 4258.
Blz. 598 no. 3477. Thans beschrijving aangevuld naar het ex. te Luik. ia: als beschrijving ... (titel in rand NA T.II.8). xb: %Ad Stvdiosam Traiecti-1| nae ciuitatis iuuentutem. f ETsiplaerosqs nouimulto eruditius rem dialecticam, || ... 2a: TfDialecticarvm Insti-1| tutionum Liber primus de Praedica-1| mentis & Praedicabilibus. || Quid Dialectica. || Dialectica est certa de qualibetre proposi- || ta ad docëdü disserëdi ratio ... 556 r.30: medium in ipsis exercitato commodissime suppedita- || bunt. || fFinis Dialecticae. || 56a O. 56*® NAT.II.7.
8°. 56 bil., A—G8, lat. en gri., 32—33 rr. Hz. 658 no. 3596. ia r.2-3 lees: ... z no fl nus ...
Blz. 689 no. 3663. Op grond van de staat, waarin de titelrand verkeert, eer te dateren: (1524).
Hz. 691 no. 3670. In r.4-3 v.o. te lezen: ... Libellus || vtilissimus. || ... en in r.i v.o.: ... Lucianide Astrologia Oratio. |...



BIJBEL (LATIJN).
7
Pauhts, zittend, geeft brieven aan geknielde bode; op de achtergrond stad\\ ïb □. 2a: Prologus (koptitel) || Incipit prefatio sancti Hieronimi in om || nes epistolas sancti Pauli || (p) Rimum queritur. quare post euagelia que supplemenéu || legis sunt . ...2b r.17: CIncipit Prologus specialisin epistola || AdRhomanos 1| (r)Omani suntqexiudeis ... 3ar.22: OExplicit Prologus Intipitargumentuj. || (r)Omani sunt ptis italie ... r.26: tLExplicit argumentfi Incipit EpTabti Pauli || apostoli. Ad Romanos Capitulum pmum || (p)Aulus seruus iesu christi vocat» apostel» |., .52b r.15: ... imperiü z potestas an oia secula. % nunc et || in omnia secula seculoq amen .*. || OFmiunt epl'e beati Pauli apostoli. || 4°. 52 bU., [Aa]B-G« »H-I4, goth., 4a rr.
's-Gravenhage KB. (defect, bil. 3-6 ontbr.; in hs. bijgeschreven); S. Marino (Calif.) Huntington Libr. E. F. Bosanquet, Exmouth (a°. 1940; verkocht a°. 1944 na zijn dood). NFpr. 189; Inl. III. 0116.
Een hernieuwd onderzoek heeft uitgewezen, dat dit inderdaad een druk van Peter Os van Breda is (typen 6, 8 en 9), gelijk W. Nijhoff indertijd reeds had aangenomen, maar hetgeen wij later in gemeenschappelijk overleg, ten dele op grond van de eigenaardige titelhoutsnee, weer betwijfeld hadden. Misschien is de druk al iets vóór 1500 te dateren.
Beschrijving bl. 3 naar photograf. reproductie.
4192. Biblia. Noviim Testamentum. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Gov. van der Haghen, 1526.
ia: Nowm || Testamentum, Per Desi* || derivm Erasmum Roteroda* || mum novissime recognitü. Cui preter Elenchü || capitum Euangeliorum, accesserunt & disticha || quedam memoraHa, in totum noufi Instru || mentum, ad cuiualibet capitis initium, || ordine aphabetico, cötinêtia sum || ma capitis sequëtis, vel saltem || sententiam prae ahjs || memorabilem. || Iosue. primo. || Nö recedat volumen legis... r.16: *jfAntverpiae Apvd God* || fridvm Vander Haghen || Bibliopolam, Anno .M.D.XXVI. || twee ksnn.NAT.VIII.37 of als op titel van 2432? \\xb:Dilecto Filio Erasmo Rote || rodamo Sacrae Theolögiae || professori, Leo papa decimus: || D(As».JItocte füi ... r.26: Die decimo Septembr. M.D.xvüj. || Pontificatus nostri anno sexto. || 2a: Erasmvs || Roterodamvs Pio || Lectori || S.D. || T(hsn.)Otiea iam dictum: ób ... 2b: <wt Eten*|| chvs Capitvm Evange* || lii Secvndvm || Matthevm. || 1 Genealogia Christi ||... 8a r.16: Dicitur petro, pasce oues meas. || Finis. || 8b: Vita San* || ctiMatthaeiPerDivvm || Hieronymvm. || Matthe.us qui et Leui, ... 9? xoa. am :namquod in illa ... 283?b (gef.: 274), onderaan: fNoui testamenti totius per Des. Erasmum || Roterodamum, nouissime recogniti, finis. || 284?a (met sign. L.iüi.): ?•> Index || Epistolarvm Et Evangelie»' || rum ... 2Q,6?a (sign. M8), onderaan: Finis Indicis || zelfde bl. b Tg, NAT.II.5.
8° of 160? 296? bU., 8? ongef., gef.: [i?]2-«74 en 13?ongefc,[...j-LW, lat.? aantal rr. ? rekl.
E. Denie, Antwerpen (a°. 1942; bl. 9 ontbr.). Onbekend waar thans. Inl. III. 01270. Vertaling van Erasmus.
Niet door mij gezien, maar volgens de beschrijving, me in 1942 door Prosper Verheyden gezonden.
4193. Biblia. Psalterium. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1529.



CATO—CHRYSOSTOMÜS.
15
4306. Cato, Disticha moralia cum scholiis Erasmi, etc. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Gov. van der Haghen (Dumaeus), 1531.
ia: Mi Catonis || Disticha Moralia || Cum Scholijs auctis Erasmi Ro* || teroda. || Apophthegmata Graeciae jj Sapientum, interprete Erasmo. || Eadem Per Avsonivm Cvm || scholijs Erasmi. || Mimi Pvbliani, Cvm Eivs» || dem scholijs auctis, recogniti. || Institvtvm HominisChri || stiani, carmme per eundem Erasmum Rot. || Isocratis Paraenesis Ad || Demonicum, denuo cum Graecis col ]| lata per Eras. || twee hsnn.NA T. VIII. 37-1| xb CU»." »> Erasmvs || Roterodamvs M. Ioanni ||Neuio Hondischotano, Lilianorum || apud inclytum Louaniü Gym || nasiarchae S || Disticha moralia ... 2b r.28:... Louanij. Anno M. || D.XXIII(s»c). Calend. || Augusti. [| 3a: ?•» Libellvs || Elegantissimvs Qvi Inscribi* || tur Cato, de praeceptis uitae communis, Eras. Rot. || castigatore, & interprete. || C(A5».iViir.7/.22.)Vmanimaduerterem,6a: Disticha Dicta. Libri I. (koptitel) || SI Deus est animus ... 27a r.6: Dicta Sapientvm E Grae» || cis, ut habentur a nescio quo Graeculo || utcunq- collecta || Erasmo mterprete, || Periandritorinthii. || Omnibus placeto.... 31b r 14 • Seqwntvr Mimi Pvbliani, || ab Erasmo castigati & elucidati. || Erasmvs Roterod. || Lectori S. || IN hos deprauatissime scriptos ... 46a r 14Erasmvs Roterodamvs || Lectori S.D. || FAc memineris Lector,... r.21: Chrisiam(sïc) Hominis || Institvtvm Per || Erasmum Roterodamum. || Ad Galatas. 5. || Valet in Christo fides, ... 49a r.22: Erasmvs Lectori. JjHVnc libellum denuo... 49b: Rodolphvs Agricola Ioanni || Agricoae(«ej Svo Fratri I) S.D. || N(Asn.)Ihil habeo mi frater, ... 50a r.2x: Isocratis Ad Demomcvm Pa* || raenesis, per eruditissimü uirüRodolphü Agrico» || lam è Greco in Latinum sermonem traducta. || I(hsn.NA T. VIII.34. i)N multis Demonice rebus ... 556 r.9: Carmen P. Ovidii Na || sonis in libro . primo metamorphoseos, ex secundo || Danielis capite sumptum. De quat* || tuor aetatibus mundi. || Prima aetas Anrea uocatur. || Aurea prima sata est aetas, ... 56a r.19: Vlthna coelestum terras astreareliquit. || Boetivs. || Vtinam modo nostra redirent ||... r.24: Feruens amor ardet habendi. || Antverpiae || Apud Martinum Caesarem. Impen || sis Godefndi Dumaei. Anno a || Christo nato M.D. || XXXI. || 566 □.
8°. 56 bU., A-G», curs., lat. en gri., rr. verschiUend (55a: 32), hier en daar 2 kol. Leuven UB.
Niet in Bibl. Erasm., noch in Inl. III.
Zie aant. bij 2603. De opdrachtbrief van Erasmus aan Joh. Nevius Hondiscotanus (Joh. de Neve) op bl. 2a-sb, hier gedateerd M.D.XXIII. Calend. Augusti, is in werkelijkheid van 1 Aug. 1514; zie Opus epist. Erasmi II, p. 1-3. Vgl. eveneens onjuiste dateringen ervan in 538, 2610-2611, 2614-2615 (».I523") en in 2607-2608, 2612-2613 („1513").
4207. Chrysostomus, Johannes, Sermo de providentia dei et fato, Lev. Ammonio interpr. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1527).
ia: ?*v Divi || Ioannis Chry. || sostomi Sermo, de Pro» || uidentia Dei, * II Fi*to- <•» I •* II Apud Itfichaelem Hillenium. || (titel in rand NAT. {Y'I2>- zb D- 2a: Levuiv8 Ammonivs || Clarissimo uiro D. FranciscoH Massemio. S.D.P. || l(hsn.NAT.XV.57.) Ampridem tua mihi be- || nigmssima...3a r.28: E Sylua nostra diui j| Martini, nono cal. Februarij: An. salutis 1527. || 3b: (*> Divi <tN || Ioannis Chrysoto-1| mi(sic) Sermo, De



x6
CICERO—CINGULARIUS.
Prouidentia || Dei, & Fato. || Q(ksn.NATJCVI.62.)Vi maledixerit patri uel || matri, ... 8a r.21:... sta || re possimus. Cui gloria. Amen. || Finis. H 8b a.
S°. 8 bil., A», curs. en enige rr. lat., 29 rr. Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914); Oxford Bodl. libr. Inl. III 0293; at aantt. ald. Vgl. ook Opus epist. Erasmi VIII, p. 239-240 (121). Niet bij Baur.
4208. Cicero, Marcus Tullius. (Oratoriae artis experimenta ex Ciceronis orationibus). Deventer, Jac. de Breda, 1506.
Begin? laatste bl.?a: minibus generari Naturam em progenitorum descend[.]tes || secum afferunt.... r.27:... Sed iam finis esto ne in poetas diutius in*.|| uehens. omnino eis bellum indixisse yidear. || zelfde bl. b: si Quintiliano Plutarchoq) credimns || a nemine tam gr^corum ó) latinorum melius per || fectiusue eloquentiam accipere possimus cj ex ip || sius Ciceronis operibus ... r.g:... Quo sit vt hec oratorie || artis experimenta q)breuissime ex eiusdem Ciceronis oraci || onibus traducta in rem tua suscipias lector ... r.14: OOrator quicunq; voles disertus haberi. || Dogmata nostra legas. vtere z ingenio. \\ Olmpressum Dauëtrie per me Iacobum || de Breda. Anno dni .M.ccccc vi. ||
4°. 1 + ? bil., sign.? goth., 28 rr.
Cambridge UL. (één blad).
Niet in Inl. III.
4209. Cicero, Marcus Tullius, Paradoxa. Deventer, Jac. de Breda, Juni 1513.
ia: M. T. Ciceronis ad marcü || Brutum paradoxorum liber egregius || hsn.NAT.III.xo, zonder de naam op spreukband \\ ïb □. 2a: Proemium || (A)Nimaduerti Brute, sepe Catonê auunculum tuü. cü || in senatu ... ab r.4: ... in hac eadê figura exisse appareat || Otimonon(«c) to calon acaton(s«;) || (Q)Uod honestü sit id solü bonü eë ... 10a r.12:... ac paupes || estimandi sunt. || Impressum dauentrie per me Iacobu || de Breda Anno incarnationis || domini M.v.xiij duode || cimo calendas Iu || lij ^ iobD.
4°. 10 bil., A'B1, goth., 28-29 rr.
Cat. Intern. Antiquariaat (Menno Hertzberger), Amsterdam 161 (1951)1 27Niet in Inl. III.
4210. Cingularius, Hieronymus, Sj-nonymorum collectanea, cum interpretationibus gallicis et teutonicis, etc. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1540.
ia: H> Hiero || nymi Cingvlarii || Avrimontani Syno* || nymorum collectanea Gallice simul || & Teutonice in puerorum gratiam || exposita, accuratiori studio (multis || quidem reiectis barbaris, obsoletis,|| & ineptioribus vocabulis, ac me j| lioribus subinde repositis )|| in germanum suum || nitorem candi» || de restitu* || ta. || CCum duphci idiomatis indice || turn Gailici turn Teutonici. || Adhexum praeterea est de conscnbë || dis epistolis cöpendiosum bre* || ue quidem, sed studiosae || puerj^ tiae perqua || Vtile. || (titel rood en zwart, in randen '»: Qvid
In Recte Vsvr || pandis Synonymis obseruandum. F.G.R. || Cameracen.



COMMENDACIO COPIE.
17
Lectori S. || A(hsn.NAT.XVI;s8.) Nimaduertenduminprirnis || ... r.22: Vale lector optime. || aa: La Table (koptitel) \\ 1: ABunder 1 || ... iaba r.aó: wijn / wille /// || Finis. j| 1301: Abunder J| Oueruloe* || dien sijn. 1 ... 68b2 r.21: peculiaris. || over de vótte breedte: Finis. || 69a: De Gonficiendis Epistolis || Praefativncvla. || L(/zs«.)Ibet etiam huc ... 79a r.30: simul vtrnnq; tradant. Finis. || 796: CAntverpiae Ex || officina Michaelis Hillenij in Rapo || Anno .M.D.XL. || 80 □ ?
8°. 80 bil., ia ongef. en gep.: 1-112, 114-133 (op 79a), A»B4C-K,L4, lat. en goth., rr. verschillend (13a 1: 27), ten dele 2 kol.
's-Gravenhage KB. (ex. Victor de la Montagne; bl. 80 ontbr.).
Niet in Inl. III.
4211. Commendacio die men leest voir een broeder of suster die ghestorven is. (Den Hem bij Schoonhoven, Regulieren, c. 1504?)-
ia: CHier begint die cömendacio( ?) die || men leest voir een broeder of voer || een suster die ghestoruen is j| hsn.:: mis als in 1502 op4Sa\\ib: (O) Alle ghi heiligen gods || coët te hulpe en alle gi || enghelê des hert. ... ga: dienre die hier na dë lichaem heeft || verlort ... 12b r.18: Si moetê rusten in vreden Amen || CDeo gracias. || 13a hsn.NAT.III.30, rechts daarvan: CHier be || ghint een seer deuo* || te en sond" Hlinge vdiët || like oracie || ... 15a hsn.: rechts Maria in de zon, links geknielde figuur, rechts daarvan: CDit na || uolgende || gebj was || gegeuen || by dë en* H gel gods || ... 16a r.17: en regneert in ewicheyt. Amen. || CAue mark || xob CL 8°. 16 bil., [a]-b*, goth., 30 rr., hsnn. Londen, partic. bibl. (= A. Ehrman? Ex. Kloss-Hale). Vermoedelijk Cat. Kloss 4029 en CA. 471. Vgl. ook GW. VI, Sp. 811. Cat. libr. Edw. Sherwood Hale (Lond., Christie, etc., 17-18 June 1946), 373. Niet in Inl. III.
Bij CA. en GW., in navolging van Cat. Kloss, op 1500 gedateerd. In GW. wordt ten onrechte vermoed, dat het een onderdeel van CA. 1220 — Voulliéme, Berlin 4940 is. Het zetsel verschilt echter. Ald. b.v. op la: ... Cömendacie ... | ... oft... ||; op ib: ... heilighen ... || coemt... gy || engelê ....
Titelhsn. in zelfde staat als in 150a van het jaar 1503, hsn. op 13a iets meer geschonden; vandaar de vermoedelijke datering.
Misschien moet op bl. xar.i cömendatio gelezen worden.
4212. Confiteor. Leiden, Peter Jansz., (c. 1530?).
ia: E(Ast».)T ïtroibo. || ad altare. || dei. Ad deü || qui letifi- || cat inu«tutem mefi. \\... 4b r.7:... Et salutare tuü || da nobis. Requies» || cant in pace. Amen. || Geprët te Leyden bi || mij Peeter las zoen ||
4 bil. perk., drukvlak 53 x 43 mM., [A4], goth., 10 rr. (bl. 4b: 11 rr.).
Leiden UB. (één volledig ex. en 5 reepjes van fragmenten).
Niet in Inl. III.
Zie over soortgelijke boekjes de aant. bij 3699. De tekst wijkt, vooral tegen het einde, lichtelijk af van 3699.
Vgl. verder mijn opstel in HB. XXIX (1947-1948), 141 w., in t bizonder 143-144, met 3 afb. (III-IV).
4213. Copie des lettres envoyees a Lempereur par la Regente de France. (Nederland of Frankrijk? 1525).
Nederlandsche Bibliographie, III.I -



24
ERASMUS.
3a: m> Nomina» || tiws Ante Verbvm. || 0(hsn.)Mne uerbum antecedit no* || minatiuus agentis ... 31a, onderaan: Finis. || 31b: Gerardvs Listrivs De || octo hguris Constructionis, || FIgura, ut Quintilianus ait ... 37a r.12: Finis. || Accessio Ad Fa Qve || continentur in libello de constructi* || One octo partium orationis || maxime ex Despauterio. || Regula oratoria de relatiuo quis. || QVando relatiuum qui, ... 40b r.7: Finis. |] Seqwntvr Figvrae || dictionis & locutionis Petri Mosellani. ]| Figura dictionis & illius partes. || FIgura dictionis in prosa (5ap(3aptcjLi6? ... 44a r.15: nostrum est institutum. || Finis. || m> Antyevpiae(stc) excudebat Ioannes || Crinitus Anno Domini || M.D.XXXIX. || 44b van De Bonte, NAT. Anvers, Derniers imprim.I.6.
8°. 44 bil., A—E8F4, curs., lat. en gri., rr. verschillend (4a: 33), rekl.
Rotterdam SB.
Niet in Bibl. Erasm., noch in Inl. III. Over het auteurschap zie de aant. bij 2889.
4225. Erasmus, Desiderius, Dialogi aliquot faciliores ex famüiaribus eius coüoquiis selecti. Antwerpen; Mich. Hillen van Hoochstraten, 1534.
ia: D Erasmi || Roterodami Dialo* || gi aliquot faciliores, ex familiaribus eius || Colloquijs, in puerorum usum || selecti. || kt Antuerpiae
I
apud Michaelem Hillenium in Rapo. || Anno .M.D.XXXIIII. || m> ï m
|| ïb.: it3- Michael Hillenivs ld. Lvdovico || Gymnasij Brechtani moderatori dignissimo. S.P.D. || I(hsn.NAT.XX.86.)Nter omnes authores qui pueris praelegi || solêt ... r.27: Vale, Antuerpiae. 15 Galendas Decëbres || An. M.D.XXVIII. || 2a: Percontandi Forma, || in primo congressu, || Georgius. Liuinus. ||E(As».)X qua tandem corte aut cauea nobis adest? || ... 47a r.i: ... quae sunt in ui || ta. E. Ita, IV. Proinde si me uoles abire, dicito. E. Ito. || Finis. |) er Antverpiae Apvd Mi» || chaelem Hille* || nivm, Anno, || M.D.XXXIIII. || □. 48b ® NAT.IX.30.
8°. 48 bil., A-F8, curs., lat. en gri., rr. verschillend (4a: 22), rekl. Leuven UB.
Niet in Bibl. Erasm., noch in Inl. III.
4226. Erasmus, Desiderius, Precatio dominica digesta in septem parteis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1524.
ia: Preca || tio Dominica Dige || sta In Septem Par || teis, Ivxta Se || ptem Dies. || Per D. E* || rasmvm jj Roterodamvm. || (titel in rand NAT. IV. 12). ïb: n» D. Eras* || mvs Roterodamvs Iodoco || Ludouico Vuissemburgensi sereniss. Foloniae || regis a secretis, & oratori. || S.D. |l ü(hsn.) On Abs || re multis ... 2b r.11: par* || tiri. Bene uale || Basileae, || nono ||Calend.||Nouemb. An. || M.D.XXIII. || Domine Doce Nos Orare. || Luce .xi. || 3a: m> Preca «m tio Dominica Digesta In || septem parteis, iuxta septem dies. Per || D. Erasmum Roterodamum || Pater || A(hsn.) Vdi pater 11| coelis... 15b r.ig:... boni* || tatem praestaturam quod petimus. || Finis. |l Antuerpie apud Michaelem Hillenium || An. M.D.XXIIII. \\i6?
8°. 16 bil., A-B8, curs. en enkele rr. lat., 26 rr., rekl. Oxford Bodl. Libr. (bl. 16 ontbr.). Niet in Bibl. Erasm., noch in Inl. III. Ander zetsel dan 853.



EVANGELIA.
«5
4237. Evangelia. Evangeliorum et epistolarum textus cum difficiliorum vocabulorum interpretatione H. Torrentini. Z.p.n.j.? (Deventer, Jac. de Breda, c. 1506?).
ia: [...] r.?: bulorj interpretatie- H[er] || mani Torrêtini iam || denuo emêdata || et reuisa p[T ?.]b91| additis q in || priori li || bronö || hnt' || hsn.: bruiloft te Kana, afb. HB. XXVIII.105. || [...?] || ïb □? bl.Par.?: [...]iü regnü dei. ceteris at in pabolis vt vidëtes nö || videat ... commentaar rechts: Secus id est ppe. || zelfde bl. b r.P: non cogitat malü. nö gaudet sup iniquitate c[...] || gaudet at vitati... blPa r.i t/.o./propheta qui venturus est in mundunt || zelfde bl. b r.2 v.o.: honor[. .]o patrë meü et vos ïhonorastis me Ego || autem ... bl.? sign. Dia r.i v.o.: [...] meum et exhibebit mihi mö pl9 qi |j zelfde bl. b r.i. v.o.: sacerdotumscidit vestimëta sua di [...] || bl.Pa: bat Helya. vocat iste Et cötinuo.currës vn9 ex eis || ... zelfde bl. b: cenê(sic) puenerunt pneipes sacerdotum et pharisei ]| ... bl.Pa: [,..]nis tercia die. et pdicare m nole ei9 penitëtia g ... zei de bl. b: ergo eis iesus. Pueri nüquid pulmëtariü [...] || ... bl.Pa: (I)N il .t.d.i.d.s. Ego sum pas [...] ff ... zelfde bl. b: [...]. sed sicut serui dei. Oës honora |... bl.Pa r.i v.o.: Nüqd [...] mvëtrëmrïssueiter^Itroire» fnasci Re || zelfde bl. b r.i. v.o.: ipsum et in ipso sunt omnia. Ipsi nono [...] gloria || rest?
4°- 10 + ? bil., sign. ... D goth., tekst: 24 rr., commentaar: aantal rr. verschillend.
Venlo SB. (fragmenten van 10 bil.). Niet in Inl. III.
De type 5 van Jac. de Breda heeft oorspronkelijk een h met vlaggetje van onderen; zie b.v. HMT.66 (114), d1. Ook nog in 1303 (2139). In 79 van 30 Dec. 1505 echter reeds twee soorten h, met en zonder vlaggetje, en latei uitsluitend h, zonder; zie NAT.11.6. Hier h zonder vlaggetje; tenminste in het bewaarde gedeelte. De zeer onzekere datering berust ten dele hierop.
Met de fragmenten van 4244 zijn deze te voorschijn gekomen uit eenzelfde band (om Augustinus, De doctrina christiana. Keulen, Hittorpus, 1527). Zie erover, met afb. titelhoutsnede, P. C. Boeren in HB. XXVIII (1944-1946), 103106.
4228. Evangelia. Epistole evangeliaque toto anno cum annotatiunculis H. Torrentini. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1531.
ia: E{hsn.NAT.XV.54.)Pistole Euangeli* || aqj toto anno / diebus dominicis ceterisqj || diuorum festis legêda / vna cum succintis || Torrentini marginalibus annotatiuncu* || lis studio « diligent ia Micbaelis Hillen» calcographi || Antuerpjensis accuratissime || castigata. || .•. || hsn., sterk gelijkend op NATJlTX.8i, maar niet identiek; de medaillons rood || (titel rood en zwart). ïb □. 2a: CDnica prima Aduentus. Ad Roma .xiij. || F(hsn.NAT.XV.54.)R&tTes. Scientes quia hora est iam nos de || somno surgere ... rechts in de marge: In hac episto* || (sic) Paulus monet U vt... 62a r.13: ... querere et || saluum facere quod perierat. j| CFinis. || Antuerpie apud Michaelem Hillenium. Anno || M.CCCCC.XXXI. || 62b □.
4°. 62 bil., A-I8-41KfL-M«, goth., 26 rr.
Amsterdam Doopsgezinde B.
Niet in Inl. III.
Soortgelijke uitgave als 3000, maar de aantt. van Torrentinus uitgebreider dan daar. Vermoedelijk gelijk aan die in 3003.



26
FACETUS—GEMMA VOCABULORUM.
4229. Facetus cum notabili glosa. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 16 Oct. 1500.
ia: Liber faecti. docens mores hominu3. precipue || iuuenum in supplementum iüoruni qui a Cato || ne erant omissi iuuenibus vtiles. || hsn. ||
rf>: (S)Eneca in libro de quatuor jHratib9 r56r.5:...atqjperplateas
pacifice id est morose. || CFinit liber morosi Faceti cum notabili glosa || Impssus Antwerpie. p me Henricü eckert An || no dfii M.ccccc.xvi. die mensis Oktobris || xoa □. 16b ®. 4°. 16 bil., a'b'c*, goth., 38-39 rr.
Vroeger Heiligenkreuz bij Baden (N. Oostenr.). Cis tere. kl. Onbekend waar thans.
GW. 9687; Inl. III. 0497. Niet bij CA.
Auteur onbekend; zie erover o.a. Pennink, Meerman II, p. 45 en GW. VIII, Sp. 197.
Naar de beschrijving van de GW.
4230. Frith, John, A mirrour or glasse to know thy seife, etc. Z.p.n.j.? (Antwerpen? c. 1533?).
1-2? 3a: The preface. || I Was desyred of a faythfull frêde (to whö I am so || moch bounde that he myght lawfullye naue com» || maüded me/ that I wold make him a litle treatyse ||... 56: A Mirroure. (koptitel) \\ «([That all goodnes cometh of God / and all euell of || oureselues. The fyrst Chapter. || THe Philosophers to whom God had enspyred || certë sparcles of trueth / ... gb r.g: ... to whom be prayse / honoure || and glorye for ener. Amen. || f A breffe instruccyon drawen out of holy scripture / for || to teache a person wyllingly to dye / * not to scare death /1| translated out of Frêche in to Englysh by a scolar of Pa H rys. Which treatyse is in the Douche tonge all ready / * || printed with the preuilege of the Emperour. || An. M.D.xxxiij. || W(hsn.)Hea the only eternall and allmyghtie god had created / and made heuê and erthe and || all maner of beastes / ... 276 r.28: ... The which thinge God oure celestiall || father graunte eternally / Amen. || 28?
8°. 28 bil., A-C8D«, goth., 41 rr.
Oxford Bodl. libr. (bil. 1-2 en 28 ontbr.).
Short-title Cat. 11390 („n.p."). Niet in Inl. III.
Testtype M*7J2_„. Vertoont veel gelijkenis met die van Henr. Peetersen van Middelburch NAT.II.6, maar ook verschillen (hier b.v. twee soorten w, daar niet, andere W). De W en V zijn klaarblijkelijk uit een andere type (Schwabacher?) ingelast.
Naar photograf. reproducties.
4231. Gemma vocabulorum. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 11 Jan. 1505.
ia: Vocabularius || optimS Gêma || Vocabulorium(?s»e) merito dictus. Quia duobus milli || bus optimorum vocabulorü maior est priori gem» || mula « multo correctior. || hsn.NA T.I.4. || (rr. 1-2 in hsn.). ïb □. 2a:Inspiciens nuper-vocabulorum gemmula. aïaduer* || ti ... r.18: rectius Gemma vocabuloq possit inscribi. || 2b: Prologus jj (S)Uperioribus di»> bus...3a. DelTaAafiB (koptitel)\\ aEstnomë praelfelatinegnisneutri Scd'o ë ppö latina || ... 205b r.6: o s Zozim» a ü.i. viuax vel viuidus || 206a: CPropria noïa clarorü hominfi populorum vrbium || prouinciarü. montium. et fluuiorü magis insigaitt^ ex Ioanne Tortellio || (A) Bantes



GEORGIUS TRAPEZUNTIUS—GERRIT VANDER GOUDE.
27
sunt ppl's in grecia || ... 226a r.ig: Zeusis fuit pictor clarus || CFinem accipit vocabuloq Gëma diligenter emen |] data atq) de verbo ad verbü p totum diligent? reuisa || cum vocabulario de proprijs noïb9 hoïm illustrium || vrbium guinciarü. montium ac fluuiorü in poesi ac || hystorijs maxime pducentiü: iuuenib? t mediocriter || doctis ad modü vtili huic nouiter annexo. Impressa || Antwerpie p me henricü eckert. Anno domini. Mil || lesimo. CCCCC.v. vndecima. Ianuarij || 226b □.
4°. 226 bil., a-y»,4z,**A-H8-1I-K8L4M8N8( goth., 38 rr.
België? Bibl. Arenberg; Leiden Mij. Ned. Letterk.
Inl. III. 0544. In Hand. ën Mededeelingen Mij. der Ned. Letterk. (Leid., 1893), 80 bij de nieuwe aankopen vermeld met de onjuiste datering „Antw. 1511".
Op bl. xa r. 3 van het Leidse ex. is met de pen geknoeid en getracht van het eerste woord Vocabularium te maken; vermoedelijk staat er Vocabulorium, de i dan zonder punt.
4232. Georgius Trapezuntius, Dialectica. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1526.
xa: Georgii || Trapezontii Viri || aetatis suae doctissimi-Dialectica || breuis, sed iudicio omnium || eruditorum absolutissi» || ma, in gratiam sta» || diosorum denuo || nuper excusa. || Antuerpiae apud Michaelem Hillenium. || Anno .M.D.XXVI. || (titel in vier randen NAT.VI.21). ïb: QVae Hoe Volvxnine || Continentvr. || De Enunciatione. || De quinque uocibus, id est praedicabilibus. || De praedicamentis. || De syllogismo categorico, id est praedicatiuo. || De syllogismo hypotetico ac conditionali. || De enthymemate, id est syllogismo imperfecte. || De diffinitione, ac diuisione. || De thesi, ne quid aut dicendo, aut scribendo absurdum || pugnansue dicatur. || 2a: Georgii Trapezontii || Dialectica. || D(hsn. NAT.I F.rj.)Ialectica est diligês disse || rendi ratio. ... 31b r.26: Copulatiua affirmatiua & antecedês et disiunctü ponit. || Finis. || 32 □.
8°. 32 bil., A-D8, curs. en r. x van titel lat., 27 rr., op bl. 31 ten dele 2 kol.,
rekl., enkele figuren in hsn.
Cat. E. P. Goldschmidt & Co., London 88 (1949), 72. Niet in Inl. III.
4233. Gerrlt vander Goude, Beduydenisse der missen (Boexken vander missen). Antwerpen, Willem Vorsterman, (c. 1529?).
ia: C Dit is die beduy || denisse der Missen. 36 || hsn. mis || H(krulletter)Ier begint een || deuoet boecxken / || seer profitelic allen || goedé kerstë men» || schen. Als hoemê || deuoteliken misse || horen sal. En hoe» ||men salichlijck sal |j biechten. Efi hoe» || (het blad rood en zwart). ïb: men eerwaerdeliken ten heylighen sacra» || mente ... r.4: ... ghemaeckt en gheordineert bi broe» || der Gheent vader Goude / minrebroeder || vanden Observanten ghenoemt. || zelfde hsn. || ornamentjes || 2a: KL Ianuarius. Loumaent heeft .xxxi. da || ghen.... ga: CProloghe. \\A(hsn.) Lsscriftuer ös bewijset efi Gre || gorius ... 10a r.12: Hier beghint dye tafel vanden eerste 11 boecxkê. ... 16a r.8: CHier beghint dat' eerste boecxken inden || welckë werdë geleert profijtelike leeringe || dienëde totter missen gedeylt. in .xxxvij. ca. || üDat eerste capittel is waer om dye mis» || se in allen spraken is gheheeten Missa / en || anders niet. || IN allen spraken, als in latijne / in he» || breeus / ... 152a r.10: Aue maria. || CHier eyndet een deuoet boecxkê ter eerë || gods en Maria sijn ghebenedide moeder; || sinte Franciscus en allen lieuen heylighen || gheordineert By broeder Gheerit vander || Goude van sinte Franciscus



28
GETIJDEN.
oorden ghe» || noemt vanden obseruanten. || «Gheprent Tantwerpë. By mi Willem || Vorsterman. Buytë die Camerpoorte. In || den gulden Eenhoren. || % || 152b (j) NAT.XII.35-
8°. 152 bil., [A]-B'C-V'-8-8X*Y8Z4, goth., kalender rood en zwart, 23 rr., hsnn.
Gouda SB. (het ex., dat door ons ten onrechte bij 986 was vermeld). Niet in Inl. III.
Het drukkersmerk is iets gaver dan in 1726 van c. 1530; vandaar de vermoedelijke datering.
4234. Getijden (ghetijden) der passien ons heren Ihesu Christi ende der seven weeden Marien. Delft, (Cornelis Cornelissen, begin 16e e.).
ia: «Dit sijn die ghetijden der pas || sien ons heren Ihesu christi. ES || der seuen weedeu(sic) sijns alderbe» || droefste moeders Marien. || hsn.: Jezus aan het kruis || ïb hsn.: in het midden Maria met het lijk van Jezus, erom medaillons met voorstelingen der zes andere weeën; rechts onder wapen van Delft, links onder wapenschild met 8 spaken (karbonkel) \\ 2a: «Dit is die eerste vesper || Aue maria gracia plena || (G)Od wil denckë in mijn hul || pe.... 31b r.12: in eenicheit des heilighë geests. amê || Dese ghetijden sijn ghedruct te Delf || ter eeren der passien ons herë Ihesu j| cristi en der seuë weden sijnre ald' be» || droefste moed's marie. ... 32a r.20: ... EB va and veel die hier niet ge» || noemt en sijn. Lof god van al. || 32b: delfft || hsn.: graflegging.
8°. 32 bU., [A']B-D8, goth., 2irr., enkele hsnn. Londen, partic. bibl. (— A. Ehrman? het ex. Hale, bl. 8 ontbr.). Cat. libr. Edw. Sherwood Hale (Lood., Christie, etc., 17-18 June 1946), 371 (onderdeel). Niet in Inl. III.
De gebruikte typen zijn NAT.II.6 (titel) en 1.1-3 en II. 8-10 (tekst). De inhoud loopt gedeeltelijk parallel met die van 1002; in veel opzichten echter verschillen beide. De tekst, die in 1002 op 2a begint, komt hier b.v. eerst op na voor.
Zie verder over dit boek mijn opstel in Huldeboek-Kruitwagen ('s-Grav., 1949), 240 v., met afb. van titelblad en bl. ïb.
4235. Getijden (ghetijden) van onser liever vrouwen, enz. Parijs, Thielman Kerver voor Gillijs Remacle, 30 Juni 1501.
ia (j> met opschrift:. Thielman. Kerver. || «Die ghetijden van onser lieuer vrou wê(sic) met || vele schoon louen endeoracien(sic). || (tekst van titel rood, aan drie zijden in vier randen). ïb: «Almanach durande (sic) .aari. iaer. || (van 1500-1520). 2? 3a: g Agniet ioncfrou || xii A Vincentius dyaken || ... 14b hsn.: S. Jan in de ketel \\ «Dit nauolghende es dbeghin vandê heyli» || ghen ewangelië van mijn heere sent ian ... 15a: INden beghinne was dat weert || ende dat woert ... 16b hsn.: annunciatie || «Hier na volght onser lieuer vrouwen ghetij || de in duytsche voer die gheen latijn en verstaen || «Te mettenen || iya: hEere du sulste op doë || mijn lippen: Ende mi »|| nen mon tsal(stc) ... 124a r.24: wanneer ic steruen zal. Amen. || 124b: Dese onser lieuer vrouwen ghetij »|| den met zeere vele schooner lonen eü || oracien oft bedinghen: eude(isc) metten le || uene ons heeren vuter biblen gheno» || men en in figuren ghesneden zijn ghe» || prët te Parijs Bij Thielman Keruer || duytsche ende drucker heere wonëde || inde selue stad van Parijs ende heeft || se ghedruckt voir sijnê zweer Gillijs re || macletê (sic) orbore van allé goeden keste»



KAKEL VAN GELDER.
35
yeare of [| ouer lorde. || 2: The do» |f minical || letter. j| 3: fEasterne?] || 4: The gooi || den nübre || daaronder gewoon: 1530 B xvii. Apri. xi ||... (voor de jaren 1530—1347). 2a: KL lanuarie hathe .xxxi. || dayes. || ...15a: •TThe Passionofour H sauiowr Christe. ||0(hsn.)Wer savioureChriste/at || his laste souper ... 57a: CA frutefuil z a very Chr» || istene Instruccion iore ch» || ildrêne. || IN the morninge at thy vpry» || singe ... 62a: CA Dialoge vvheryn the || Childe asked certayne que» || stions / answereth tq || the same. || £ The question. || SPeke my deare Chylde 1 wh» || at arte thou? || ... 696 r.6: CHere foloweth A generall j| Confession for every synner || ... 72b r.6: CHere foloweth an effectuousj prayer ... 73a: L(Asn.)Orde loke oute frome h» || even / ... 75a r.2: CThe songe of Anna ... 76a r.12: CThe prayer of the Prophe» || te Daniël ... 78b r.5: CThe prayer of the prophete || Ionas / ... 81a kleine hsn.:annunciatie, rechts daarvan: 0(As«.)Lorde || opene || thow || my li» || ppes ... 86br.i8: CThe firste lessone. Mat. 10. || 98a r.13: CHere foloweth the songe of Za» |[ chary ... 124a: CHere beginne the seuen Psal» || mes in Englysshe. ||... 144b r.4: mercy thorowe faithe in his || bloude. Amen. || Esaye .59. || Lo, the lorde is yet a lyue, whose power ... r.10: ... he will vs yet l|heare. || CEmprinted at Argentine in the || yeare of ower lorde 1530. || by me Francis || Foxe || Praise ye the lorde. ||
16°. 144 bil., A-S8, goth. en curs., rood en zwart, 21 rr., één hsn.
Londen BM.(sinds 1949; bl. n ontbr.; stempel op ïb maakt een der opschriften vrijwel onleesbaar).
Niet in Short-title Cat., noch in Inl. III.
Overeenstemming met 2476 in teksttype en een grotere type (d. z. de beide kleinere typen van NAT. IV. 17) geven zekerheid, dat Hart. de Keyser de drukker is. Ook zijn klaverblad-ornamentje (NATJILio) komt hier voor, terwijl vele van dezelfde initialen hier en in 2476 gebruikt zijn.
Blijkens een vriendelijke mededeling van J. F. Mozley, Londen, is George Joye de samensteller van deze Hortulus of Primer. Dit blijkt uit de voorrede van Thomas Morus, Confutacyon of Tyndales answere (Lond., 1532), fol. Bb üa en ook uit een brief van Joye van 29 April 1533, en bijgevoegde brief van John Coke (bij J. Gairdner, Letters and papers ... of Henry VIII, VI [Lond., 1882], p. 183 s., no. 402).
Het boek was in Engeland verboden (a°. i52o-'3o); zie o.a. D. Wilkins, Concilia magnae Britanniae, etc. III (Lond., 1737), 721 en 739.
4247. Karei, Hertog van Gelder, Brief, gericht tot alle conventen voor een geldelijke bijdrage bij het aannemen van krijgslieden, Aug. 1521. (Zutphen, Thieman Petersz. Os van Breda, 1521).
za: (K)Airll Herttouch van Gelre ind van Guylich || ind Greue van Zutphen. j| (L) ieue aindechtige Soe onse nabuerheren sich vast ahe
wegen tot Ruyterê H ind knechten stellen r.10:... ons eynen pënynck
tot onderhaldyge der kosten toefue || gen sullen, dair va die taxe van uwen guederen syn sal. ... r.17: ... Dat willen wij mit gnal| den ind gonsten. mit v ind uwen guederen wederomme erkennen ind voir ou || gen hebben: Gegeuen in onser Stat Arnhem opten . dach Augusti nostro || sub Seg. Anno «6 .xxi. || ïb □.
20. 1 bl., 223 X 207 mM., aan één zijde bedrukt, drukvlak 147 x 101 mM.,
goth., 20 rr. *
Arnhem RA. (in bruikleen van Doesburg GA.). *
Vermeld bij Is. An. Nijhoff, Gedenkwaardigheden uit de gesch. van Gelder-



36
KAREL VAN GELDER—KERCKEN.
land VI ae st. (Arnh., i86a), XCIX, noot i. Niet in Inl. III, noch bij Gouda Quint I-IIL
Het ex. te Arnhem RA. is aan de keerzijde geadresseerd aan „Vnsen lieuen Aindechtigen Pater mater ind(en) gemeyne conuent onss groten Conuentzto doesborch". De opgelegde schatting r. n is in hs. ingevuld „Vijffentseuentich gde pon." en de datum r. 19 als „lesten" (dach Augusti).
Gedrukt, evenals 4248, in de seer algemene Lettersnijder-type M"/.„ zonder verdere kenmerken, als initialen, rubriektekens, enz. Enkele bizonderheden van de type — geen divies, i met schuin streepje erboven in plaats van punt, vorm letters y en w, ligaturen ff, sl en st, I met 2 tanden (en niet 3, als bij twee gelijktijdige Deventer drukkers) — komen alle eveneens bij Thieman Petersz. Os van Breda voor (in 1806). Vgl. ook de bizonderheid over ê, in de aant. van 4248 vermeld. Bij een nader onderzoek is een mededeling van Ang. 1521 over deze brieven, te drukken door „meyster Tyman boeckdrucker", gevonden door P. J. Meij, chartermeester RA. te Arnhem (Hert. Archief, Landrentmeestersrek. 1521/22, tol. 26 v°).
4248. Karei, Hertog van Gelder, Brief, gericht tot alle leenmannen om gewapend op te komen, Aug. 1521. (Zutphen, Thieman Petersz. Os van Breda, 1521).
za: (K) Airll Herttouch van Gelre ind van Guylich || ind Greue van Zutpfaen. || (L) Ieue getrouwe. Also onse ind onslantz(*»e) quaetgonners sich tot Ruyteren ind || knechtë ind tot andere krieghzhadelen stellen Werden wij genoedich v ind alle || andere onse Leenmanen to dienst to verscriuë ons dair tegë to wapenë onse Ste || de ind vlecken to bestellen. Latë v dairomme wetë ernstlick gesynnëde. dat gij v || va stontaen mit uwê knechtë peerdê hamysch ind gewere opt Rustichste reyde || maickt. ind alhijr bij ons kompt. ... r.zz: ... Hiir va en zijdt in geynen gebreck bij verluys uwes leen || guetz. des verlaten wij ons intlicken. Gegeuen in onser Stat Arnhem opten || dach Augusti nfo sub Seg. anno zc. xxL || zb □.
20. 1 bl., 196 x 144 mM., aan één zijde bedrukt, drukvlak 147 X 67 mM., goth., 13 rr.
Arnhem RA.
Niet in Inl. III, noch bij Gouda Quint I-III. Vermoedelijk wordt een ex. van dezelfde druk vermeld bij Is. An. Nijhoff, Gedenkwaardigheden uit de gesch. van Gelderland VI 2e st. (Arnh., 1862), XCIX, noot 1. Toen in de Openb. Bibl. te Arnhem. Ald. nog in 1883 (zie Cat. v. d. Openb. Bibl. te Arnhem [Arnh., 1883], 353), onbekend echter waar thans. Dit ex. was in hs. gedateerd op 7 Sept. 1521 en geadresseerd aan Gijsbert van Zuylen en Hoevelaken.
In het ex. te Arnhem RA. is de open ruimte in r. 13 vóór „dach Augusti" niet in hs. ingevuld en evenmin is de brief geadresseerd.
Zelfde type als 4247. Zie aantt. over de drukker ald. Een bizonderheid van de type is de ongewone abbreviatie ë in regel 6 (Latë), die eveneens één keer voorkomt in een andere druk van Thieman Petersz. Os van Breda (1806, op bl. 8b r. 17: deergelikë). Vermoedelijk was dit een defecte letter ë.
4249. Kerckèn van Romen, Figuren van die seven, daermen die stacien hout van den aflaten der broederscap vander preker oorden van Harlem. Gouda, Collaciebroeders.
za: Itë In dit boexkë sy begrepë die fi || gurë va. dë seuë kerckë va romë || daermë die stacië hout va d® aflatë der || broederscap vander preker oorden va || harlem ... r.zy. Itë i ghehoechenisse der seuë bleet-



LAET DE BORCHLOEN—LAET VAN ANTWERPEN.
37
stor || tïghe ons herê als die figurë deser kerc || kê wt wisen machmë lesen die gebedë || die bi elcke figuer deser kercken staë te || ghen die seuen doot sonden: || ïb hsn. met de letter A || 2? 3a: Tot sunte peter || Teghen die sonde des gulsicheits || ... 3b hsn. met de letter C\\ 8a: Tot dat heilighe cruys U CTeghen die sonde des nidicheits || ... r.g: Ghebet g ... r.13: ons te verlossë doer dat hout des heili || gë cruys Amen. || CGheprent ter Gou tot die Collaci || broeders || 8b: CDIt nauolghende ghebet sullê wi || lesen op onse penitencie: || O Lieue hé ihü xpe. my penitencie || ... r.21: moet wesë voer v godlike oghë Amë: ||
8°. 8 bil., [A8], goth., rr. velschillend (8b: 21), hsnn.
Londen, partic. bibl. (= A. Ehrman? Ex. Hale, bl. 2 ontbr.).
Cat. libr. Edw. Sherwood Hale (Lond., Christie, etc., 17-18 June 1946), 371 (onderdeel). Niet in Inl. III.
Enkele hsnn. zijn iets gaver dan in 1280, dus vóór die uitgave gedrukt. Zie over mogelijke datering de aantt. bij 1280 en 1281.
Zie over dit boek mijn opstel in Huldeboek-Kruitwagen ('s-Grav., 1949), 240.
4250. Laet de Borchloen, Gaspar, Almanack ende Pronosticacie vanden iaren 1529. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1528).
ia: Almanack en Pronosticacie vanden [...]ren. M.CCCCC. E5 .XXIX. || kol. 1: Ianuarius. || 1 a Iaersdach Li* vi * B || ... r.41: Februarius. || ... r.78: CGheprent Thantwerpen || IndieRape / by my Michiel || van Hoochstraten. || kol. 2: Meert. || ...kol. 5:Mey. || ... kol. 4:1[...]us. || ... kol. 5: September. ||... r.80: OCum Gratia et Priuilegio. || hol. 6: Nouember. ||... kol. 7: CDye decla* || racie van desen Almanack. || CTgulden ghetal x. || ... r.38: ... so en sul || di niet laten die voet ader. || hsn.: figuur met tekenen dierenriem (laatmannetje) ... r.51: Pisces Die voeten. || Gaspar + Laet || Doctoer In + Medicinen || in het midden tussen de laatste twee rr., op de plaats, door de beide kruisjes aangegeven, hsn.:schild1 met drie sterren, wapen van Laet || ïb □.
i°. 1 bl., 378 x 269 mM., aan één zijde bedrukt, drukvlak 363 x 254 mM.,
goth., rood en zwart, rr. verschillend (kol. 2: 85), 7 kol. Antwerpen GA. (van boven iets beschadigd). Niet bij Zech-du Biez, noch in Inl. III .
Zie over het recht, dat Hillen van Hoochstraten had, de almanakken en prognosticaties van Laet te drukken, Pr. Verheyden in G. Passer XVI-XVII (19381939), 108 w.
Naar een photograf. reproductie.
4251. Laet van Antwerpen, Gaspar (Jaspar, de jonghe), Pronostication sur le meridien Danvers de Ian de nostre seigneur 1537. Antwerpen, Mich. Hillen van Hciochstraten, (1536).
xa: Pronostication de Lan || de nostre seigneurMil. CCCCC.XXXVII calculee || par maistre Iaspar Laet Docteur en medecines sur le || Meridien de la ville Danners. || P(hsn.NA T.XI.42.)Our ce que en ceste pHte annee de lan. xxxvij ie considere que la || constellatio ... rechts van rr. 1-4 hsn.: schild met drie sterren, wapen van Laet || 4b r.40: Leueschie de Liege prosperera en ses victuailles, an printemps catarres en la || teste. Liuer leur est suspect de mal en la gorge. || Cecy est linclination % influence dn ciel. || CImprime en Anuers au naueau par moy || Michiel de Hoochstrate || CCum Gratia « Priuilegio. || rechts van de laatste drie rr. hsn.: wapen van Laet, anders dan op ia.



LEVEN—LUTHER.
39
Hetzelfde fragment, dat door ons onder 1348 is opgenomen. Wat ald. als bl. 8 ? is beschreven, behoort er niet bij, maar is bl. 32 van 2413. Deze beschrijving vervangt dus 1348.
Vermoedelijk identiek met Polain, Vorsterman, 22; zie ook Inl. III. 0780. De beide houtsneden zijn minder gaaf dan in 314 van 12 Oct. 1518.
4254. Leven ons liefs heren Ihesu Cristi. Z.p. en j.? (Leiden), Jan Seversz.
1? 2a: Dit is d; prologus ös liefs here leuê. || 0(hsn.) Mensche ist dattu begheerste || volcomelic ... 26 r.6: Hierbeghintdatheyligheleuenons|| liefs heeren ihesu cristi. || D(Asn.)Es manëdages te mettentijt || soe... 180a r.3:... tot innicheit ende deuocien der || goeder menschen Amen. || CLof god van al. || CBi mi Ian seuerf. || 180b: CHier eyndet een salige gheestelike || oefeninghe vandê alre heylicsten leuê || ons Uefs heeren ihesu cristi. .*. || hsn.: Christus met de wapenen. 8°. 180 bil., [A8]B-V8X4Y-Z8, goth., 21 rr., hsnn. Londen, partic. bibl. (= A. Ehrman? Ez. Hale, bl. 1 ontbr.). Cat. libr. Edw. Sherwood Hale (Lond., Christie, etc., 17—18 June 1946), 330. Niet in Inl. III.
4255. (Lucianus Samosatensis), Deorum iudicium. Graece. Leuven, Rutg. Rescius, op kosten van hem en Barth Gravius, 21 Mei 1531.
ia: f> 0EÜN || KPILIS. || Ztuc. || EP^, Xapwv toutI to ^Xov, AmOt kc, t})v 9puyiav Trapa j|Töv 7Tpi<iu,ou TcatSa ... 4b r.18: èret J| TOÓTOIC, Xau.(3ave. TEAOS. || T.<oiianij ex officina Rutgeri Rescij, 12. Cal. Iunias. || An. M.D. XXXI. II Sumptibus eiusdem, ac Bartholomei Grauij. ||
4°. 4 bU., A4, gri. en enkele rr. lat., 26 rr., rekl.
E. van Hoof, Antwerpen.
Panzer VII. 268. 97; Inl. III. 0829.
In tegenstelling met mijn veronderstelling Inl. III. 0829, dat de bij Panzer vermelde titel onvolledig zou zijn en identiek met ons no. 1388, blijkt nu, dat er inderdaad naast 1388 een afzonderlijke uitgave, ook van 21 Hei 1531, bestaat, met slechts deze ene dialoog uit de Dialogi deorum.
4256. Luther, Martinus, Epistola ad Leonem X, Tr. de libertate christiana. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1520.
ia: ?*> Epistola <*N || Lvtheriana || Ad Leonem Decimvm Svm» ||mvm Pontificem. |j CTractatvs De Liber* || tate Christia* || na. || gg || ïb: Ihesvs. || Leoni Decimo Pontifici Romano Martinus j| Lutherus salutem in Christo Ihesu |j domino nostro. Amen. || I(Asn.)Nter monstra huius soeculi. ...4b r.23: dominus Ihesvs seruet imperpetuum Amen. || Vuittembergae sexta Septembris, M.D.XX. || 5a: De Libertate || Christiana || FjJtsn.NAT.XV.54.)Aci3is res multis est visa. ... 15b r.3: ... in ter ||ra viam eius, in omnibus gentibus saluture eius. Qui est benedictus || in secula. Amen. j| Impressum Antuerpiae per me Michaelem Hillenium || Hoochstratanum In intersignio Rapi, An* II no domini. M.CCCCC. II XX || 16 □.
4°. 16 bil., a-d', lat., 42-43 rr.
Cambridge UL.
Niet in Inl. III.



52
SOMME—STANBRIDGE.
ijse en snee die wel gheraect / was || INt iaer vijftien hondert ende tiene || Inloumaent in sprokille. || Was te bruesel wonder te siene /1|... 8b r.17: Dit es ter eeren van Bruesel der stede || Ende hem diese bef hebben en minnen || Weder si hier sijn oft elders mede || God late hem alle haer leet verwinnen || Amen || Ian smekeu(s*e) Volghebreken || Gheprint in die princehjcke stat van Bruesel. Bi mi || Thomaes vander Noot ||
4*. 8 bil., A-B4, goth., 26 rr.
's-Gravenhage KB. (ex. Saba).
Description ... de livres ... de la bibl. de Melle la Comtesse D'YveI (Brux., 1819), 2497; Cat. libr. antiq. Umb. Saba 93 (Trieste, 1940), 149;Inl-m- 01108.
Zie verder over bet gedicht R. Pennink, Een teruggevonden gedicht van de Brusselse rederijker Jan Smeken in HB. XXVI (1940-1942), 81-89 en vooral de herdruk met inleiding en aantekeningen door R. Pennink en D. Th. Enklaar ('s-Grav., 1946). Ald. ook uitvoerig over de datering.
4281. (Somme vanden principalen articulen int corte vanden pays) tusschen den Keyser ende den Coninck van Vranckrijcke te Madrü. Antwerpen, Willem Vorsterman, (1526).
xa f.,.1 r.4?: tusschen den Keyser ende den Co* || ninckvan(sie) Vranckrijcke. Te || Madril in Castille. Int || iaer ons heeren .M. || CCCCC. efi .XXV. || xb [...] r.4}: pale articuie int corte vandë pays ghecon ||cludeert bij d gracië gods tusschë dë Key || ser efi dë coninc va vranckrijcke Tot Ma || dril in Castille den sondaghe. xiiij. in Ia* |] nuario. Anno. xvc[] ende. xxv. || CTen eersten. || D(Asn., sterk gelijkend op NAT. Hillen van HoochstrJCVI.66.)E Co» || ninc va vracrijc|| ke also wel om [| goede ende ee» || wehjcke pays || te maken ; ... 4a r.16?: ... En da sal dë voerscreven pays zal [...] || condicht worden den .xv. dach Febru[.. OU «Gheprint in die stadt van Antwer[...] || buyten die camer poorte By m[.~] || Willem Vorsterman. || 4* ® NAT. VI.13.
8°. 4 bil., [A4], goth., rr. verschillend (4a: 17 + 3?)-
Leiden UB. (fragmenten van de 4 bU.).
Niet in Inl. BL
Klaarblijkelijk de Ned. uitgave van 3887. Daarnaar is de titel gemaakt. Zie verder mijn opstel in HB. XXIX (1947-1948), 141 vv., in 't bizonder 144.
4282. (Stanbridge, John? Short Latin grammar in English). Z.p. j. ? (Antwerpen), Jan van Doesborch, (c. 1507?)- J
1-2? 3a {sign. Aiij.): wey of the datyfe case. as Lac est bonum pueris. || OWhanne there comethe a nowne ... 7?a {sign. Bi): I haue any of these englisshewordyswhaneasor||whilys ... io?ar.7:patns: Cuiaest capra: tui aut matris. Cuium es[tj || pecus: ilüus aut pastons lunis || || Exaratü est pfis h° opusculum || p me Iohanë de Doesborch. II *«*» Maria met Jezus in de zon, omgeven door rozenkransrand \\ io?b {$} NAT.IV.8, zonder de randen.
4°. 10? bil., A«?B4?, goth., 29 rr.
Cambridge UL. (6 geschonden bil., vermoedelijk ontbr. bil. 1-2 en 5-6; ex. George Dunn). ....
Cat. of the ... libr. formed by George DunnWoolley Hall (third portion, Sale Lond., Sotheby, etc., 22-29 Nov. 1917), 3920 [„Latin-English Granjmar*']. Niet bij Proctor, van Doesb., noch bij Bergmans, van Doesb., noch in Inl. III.



TITELMANNUS.
53
De zeer gave staat van het drukkersmerk wijst op een vroege datum. De hsn. van 10 ?a komt, zonder de rand, ook voor in 1675 en in 2047.
Men heeft te Cambridge UL. de juiste titel van het fragment nog niet kunnen vaststellen, De voorlopige titel, er daar aan gegeven, heb ik hier overgenomen. Naar ik uit Cambridge mocht vernemen, vertoont het veel gelijkenis zowel met Parvulorum institutio ex Stanbrigiana collectione. W. de Worde, 1526. 40. (Short-title Cat. 23169) als met (John Stanbridge, Long paruula or Englishe raus. id., 1509. 40. (Short-title Cat. 23164,) maar identiek is het met geen van beide. Evenmin met A treatyse called Peruula (zie enige uitgaven in Short- title Cat. 19439-19442 i. v. Parvula).
4283. Titelmannus, Franciscus, De consyderatione dialectica 11. VI. Antwerpen, Symon Cock, Oct. 1533.
xa als beschrijving 3958, slechts hier r.6: num, Hassellensem, or ||... en r.12: ... anno a Christo nato || ïb □. 2a: Epistola Nvncvpatoria. (koptitel) II CFlorentissimae in Louaniensi academia Libe || ralium Artium facultati, Frater Fraciscus Ti» || telmannus, eiusdem humilis alumnus, debitü || offert obsequium. || rest als beschrijving 3938.3a r.2 j: ... Louanij. An» || no ... rest als beschrijving 395S. 3b: fPrologvs Apologe» || ticus, ... rr. 2-3 als beschrijving 3958^.4:GtósM.jLoriosumillud Ecclesiae lumen Aure» || Uus Augustinus, ... rest als beschrijving 395^> alleen 276a r.19: ... eregio || ...
8°. 276bU.,aoongef.,gef.:'Föki-Fo. 254(met vergissingen),,||'#--*S-X--X--X-4
A-Z a-i8, lat. en enkele woorden gri., 36 rr., rekl., enige figuren in hsn. Cat. Intern. Antiquariaat (Menno Hertzberger), Amsterdam 161 (1951), 76.
Niet in Inl. III.
Slechts door ons vergeleken met de beschrijving van 3958, niet met een ex. daarvan. Vermoedelijk vertonen beide uitgaven, speciaal in de eerste katern, wel meer kleine afwijkingen. Vgl. verder 3958.
In het ex. Hertzberger is op bl. 61b (gef. Fo. 41.) het figuur op de kop afgedrukt; daar over heen is echter een verbeterde afdruk geplakt.
4284. Titelmannus, Franciscus, Elucidatio in omnes psalmos, etc. Antwerpen, Mart. de Keyser (voor Willem Vorsterman?), Junri53i.
xa: Elvcidatio || In Omnes Psalmos Iuxta || veritatë vulgatae & Ecclesiae vsitatae aeditionis Lati || nae, quae & ipsa integra illibataq) exaduerso oppo || nitur, Psalmis singulis singula argumenta ante se || monstrantibus, totam Psalmi virtutem atqj ma» || teriam quasi per modum epitomatis summa» || tirn complectentia, post elucidationem ve || ro adiunctis prolixioribus Annota» || tionibus, quae commentario • || rum locum habent. || Adiuncta est Elucidatio canticorum, quae J| Ecclesiasticus vsus appellat ferialia. || Subsequuntur deinde Annotationes ex Hebreo || atqs Chaldaeo, in quibus quicquid ex veritate He || braica occurrit difficultatis tractatur & exponi || tur, Per Fratrem Franciscum Titelmannum || Hassellensem, ordinis Fratrum Mino» || rum, sanctarum Scripturarü apud || Louanienses Praelectorem. || Antuerpiae apud Martinum Caesarem. || Anno .1531. Mense Iunio. || Cvm Gratia Et Pri» || vilegio. || (titel in zelfde vier randen als in 2041 en in 3962). xb □. 2a: m» Psalmvs Nvncv» m> ]| patorivs Beato Patri Lvminvm, A Qvq || omnis est sapientia & intelligentia, quem cecinit illi seruus operarius, || die finiebat laborem operis huius, & coram Domino || offerens, alt: || L(hsn.)Audabili Domino nunc o anima mea, ... 3a: i*> Clementissimo Ht \\ Et



54
TORRENTINÜS.
Christianissimo Imperatoti Carolo || eins nominis quinto, Hispaniarum Regi &c. Frater Franciscus || Titelmannus Hassellensis, ordinis Fratrum minorum, Gratiam & pacem, || & contra hostes Ecclesiae plenam de coelo victoriam. || l(hsnNAT. Anvers, Derniers imprim.IV.lj.yNer (sic) tam innumera saeculi mala, ... 3br.66:... Louanij || Anno .M.D. XXXI. || 4a: ?•* Christiano Le* m» || ctori, Frater Franciscvs Titel* || mannvs, Gratiam || Et Pacem. || 0(hsn.)Mms scriptura diuimtus inspirata ... 5?a: m» Argvmentvm In <*t || Primvm Psalmvvm(sic). || V(hsn. NAT.IX.44.)Séhavs hic primus apud Hebraeos avemypacpcx;... 37<j?b r.40: Finit Explanatio Libri || Psalmorvm. || Deo Lavs Et || Gloria. || £ || 38o?a: **> Elvcidatio In Can» «n || tica Ferialia Qvae Ex Con* || svetvdine Ecclesiastica || Per Ferias Decantan- || tvr fit Horis Ca- || nonicis. || 397?b r.45: ... quomodo dignus est omnem accipere gloriam, honorê, j_& benedictionem, in saecula saeculorum, Amen. j| Deo Vni Et Trino, Patri Ingenito ... r.50: ... Sit Lavs, Honor, || Et Gratiarvmactio In Om- || nia Saecvla, Amen. || 398? als bl. 412 in 2041?
2°. 398?bil.,4?ongef.,gef.:Fo.i.-Fo.393.enionget?,A4?A-Ya-yAa-Tt' W—Xx', lat., curs. en enkele woorden gri., 54 rr., rekl.
Nederland, partic. bibl. (ex. Nijhoff; laatste bi ontbr.; verder compl.?). Cat. Hart. Nijhoff 667 (La Have, mai 1944), 329; InLIH.01166. Niet bij Thonissen, noch Paquay (ald. uitsluitend 2041).
Is het voorwerk in dit ex. volledig? óf ontbr. er een Index (vgl. de uitgaven 2041 en 3962) ? De gelegenheid heeft ontbroken het ex. met 2041 te vergelijken. Naar de beschrijving daarvan te oordelen is de kern van het werk (bil. 5 ?397? = blL 19-411 in 2041),op de drukfout op bl. 5?a r.2 na, in beide gelijk. Het voorwerk is geheel verschillend.
Hierbij behoort 2034 (in het ex. Mart. Nijhoff erachter gebonden); vgl. de aantt. bij 2041 en 2034. Titelrand van Jan Swart.
4285. Torrentinus, Hermannus, Orationes familiares ex omnibus P. Ovidii libris"formate. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten (voor A[dr. van] B[erghen?]), 1518.
r«{_ 0(As«.)Rationes familiares « elegantissi || me ex önibus Publij Ouidij libris || formate Quinetiam versus quida || integri notatu digni eiusdê poete cü exposi || tione vocabulorum magis diffi || cüium per Hermanum || Torrentinü de || studiosa adolescêtia illisipis optie merentê || hsn.: magister cum discipulis, rechts boven de letters A B || (titelrood en zwart), xb: COrationes familiares % elegatissime ex olbus || Publij Ouidij libris formate: Quinetia ❖sus qui || dam integri notatu digni eiusdê poete. Cum expo || sitione vocabuloq magis difficüium || Hermanni Torrentini. || L(As«.)Iber ipse vix est tanti quanti compactus atqj perfectus est. || ... gb r.41: regit abltüm € idê qd pprius. Necne ,i. an non. || CFiniunt' Oratiöes familiares Ouidiane quas |[ si quis memori mëte tenuerit facile latinus || euadet. Impresse Antuerpie Per me || Michaelë Hoochstraten Anno || dBi .M.CCCCC.XVIII. || 10 □.
4°. 10 bil., A'B', goth., titel rood en zwart, 51 rr.
Greifswald UB.
's-Gravenhage KB. (photocopie van het ex. te Greifswald). Niet in Inl. III.
De letters A B, gedrukt op de titelhoutsnee, kunnen wijzen op Adr. van Berghen (vgl. sijn initialen evenzo op NAT.III.4, VIII.28, X.42 en XIV.55). Misschien een bewijs, dat hij de mede-uitgever was.



TRACTATULUS—VERCLARINGE.
55
Zie over de inhoud de aant. bij 3971-3973 (la II, P- LXII). Naar photograf. reproducties.
4286 Tractatulus succinctus de ülustrioribus viris et feminis trium ordinum S. Francisci. 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, a
Aug.1510. . .
ia- CTractatul» succinct» de illustrionbs || vimtfemimstnuordinu sancti Fra II cisci videlicet Frfli minoq Pauperuj || dnarü siue Clanssaru. etfrfn sororüqj H de penitêtiadictoq.Inquoprimopo || nunt Canonizati pdictou triü ordinü II Scd*o sümi pötifices et cardinales or> || dinis mmou;. Tercio nobiliste pdicto || torfl (sic) triü ordinü. Quartodoctores et || ecclesiastici scriptores principaliores ||etnocioresordmismmorum cumsu. II is scriptis II ïb: «Isti trant aliq ex illustrioib» vma et feminis trui || ordinü seu regularü sd Fracisci scj frfn mioq pan- || perü dnaq seu clarissau et frm sororüqs de pnia dcö || rnm. || Canonisati p ecclesiam sunt isti II CDe pmo ordie scj ordine mino^ || SanctissimS pf nr Fracisc* hou triü ordi3 füdator || Sanctus Petrus ||... Plemu8 persuos
doctores pertractantnr et || eüncleantur(sic). Deo gras || Collecta sunt hec nö sine gradi labore atqj inume- || rorflYolumniureuolutioe p quenda ordis minoq || et cópleta per eundë Anno dfii .M.CCL*A,jc. H Octaua die mêsis Iulij. longe antea inchoata || CImpressum est hoe pns Opusculü l| cü summa diligëtia In insigni opido || Busciducen Anno. M.CCCCC.x. Al. || tera Augusti Per me Laurêtiü haeyë || Jöa hsthNAI. III.11. || x6b zelfde hsn.
8°. 16 bil., A-B», goth., 35 rr.
E. van Hoof, Antwerpen (a°. 1950); Nederland, partic. bibl. (ex. van Hoof). Niet in Inl. III.
42157. (Verclaringe vander missen). Z.p4i.j.? (Gouda, Collaciebroeders, c. 1510?).
1? 2a hsn.: annunciatie \\ 2b hsn.: mis || Als dye priester wt die sacristie gaet na* || den outaer mit die dyaec en subdyaec be || teikent dat ïh s geborë wort die dyaec bé || teikent maria die snbdyaec(sic) ïoseph || 3a hsn.: geboorte || oa hsn.: Jezus in de tempel \\ 96 hsn.: mis || Daer na wast die pnsterfsM:) sijn hadë betei || kent ons... 31b hsn.mts \\ Daer na geelt die priester die benedba be || teikët ös dat xps doe sonde të hemel vare || heeft opgeboert sy hadë en heeft sy moe || der efi al die bi hë ware ghebenedijt]| ...32a hsn.: opstanding || 326 (g> zittende beer (of leeuw?) draagt Schild met het Goudse wapen.
8°. 32 bil., [a»]b-d", goth., 4 rr. tekst op verso-iijde der bU. onder hsn., op recto-zijde grotere hsnn.
Londen, partic. bibl. (= A. Ehrman? Ex. Hale,bl. 1 ontbr.). Cat. libr. Edw. Sherwood Hale (Lond., Christie, etc., 17-18 June 1946), 37X (onderdeel). Niet in InL III.
De type NAT.I.3, V.28 (= Haebler type 4) en het drukkersmerk met het Goudse wapen wijzen op de Collaciebroeders als drukkers.
De inhoud is verwant met Gerrit vander Goude, Boexken vander missen, boek II (vgl. 982-987, 3071-3076), maar in veel beknopter vorm vervat.
Zie over dit boek mijn opstel in Huldeboek-Kruitwagen ('s-Grav., 1949), *4i425 (= 243!) met afb. bil. 2ob-2ia en van drukkersmerk bl. 32b. Vgl. verder het opstel van p. Leon. Mees in Franciscana V (S. Truiden, 1950), 27-31. naar aanleiding van het mijne, die het boekje — op mij niet geheel overtuigende gronden — wil dateren kort na 1300, en in ieder geval vóór 982 van 1506.






II
REGISTER VAN DRUKKERS EN UITGEVERS EN VAN PERSONEN, VOOR WIE OF OP KOSTEN VAN WIE GEDRUKT IS






A. ALFABETISCH NAAR DE PERSOONSNAMEN»)
A. B. Zie Berghen, Adr. van.
Alostensis (Alustensis), Theodoricus Martinus. Zie Martinus Alost., Theod. Alustinis, In aedibus. Zie Martinus Alost., Theod.'
B. , A. Zie Berghen, Adr. van. Bac, Govaert, te Antwerpen 59.
Berghen, Adriaen van, te Antwerpen 59. Zie ook bij Mich. Hillen van Hoochstraten, ald. 60. Bernardi, Joannes. Zie Berntsz. Berntson, Jan. Zie Berntsz. Berntz., Jan, te Utrecht 65.
Birckman, Arnold, te Antwerpen. Zie bij Joann. Grapheus, ald. 60.
Bonte, Gregorius de, te Antwerpen. Zie bij Joann. Crinitus, ald. 59.
Bontius, Gregorius. Zie Bonte, Greg. de.
Bouchout (Bouckhout), Adrianus Kempe de. Zie Kempe.
Breda, Jacobus de, te Deventer 63.
Breda, Peter Os van. Zie Os van Breda, Peter.
Breda, Thieman Petersz. Os van. Zie Os van Breda, Thieman Petersz.
Caesar, Martinus. Zie Keyser, Mart. de.
Canonici regulares. Zie Regulieren.
Cock, Symon, te Antwerpen 59.
Cocus, Symon .Zie Cock.
Collaciebroeders te Gouda 63.
Coquus, Symon. Zie Cock.
Cornelissen, Cornelis, te Delft 63.
Cornelisz., Jan, alias Heymerius (= Seversz.?). Zie Seversz., Jan. Corver, Simon, te Zwolle 65.
Corvo, Adamo, te Topeia. Zie bij Guil. Montanus, Antwerpen 61.
Crinitus, Joannes, te Antwerpen 59.
Croepel, Jan Seversz. die. Zie Seversz. die Croepel.
Crom, Matthaeus, te Antwerpen 59.
Diestensis, Servatius Zassenus. Zie Zassenus.
Doesborch, Jan van, te Antwerpen 60.
Domus S. Gregorii. Zie Fratres S. Gregorii.
Dumaeus, Godfridus. Zie Haghen, Gov. van der.
Eckert van Homberch, Henrick, te Antwerpen 60.
1) De cijfers verwijzen naar de blzz. van Register I.



72
REGISTER VAN DRUKKERS EN UITGEVERS, ENZ.
Fabri, H., te Keulen? 67.
Foxe, Francis, te Straatsburg. Zie bij Mart. de Keyser, Antwerpen 61. Fratres ex domo Collationis S. Pauli apost. te Gouda. Zie CoÜaciebroeders. Fratres in conventu in Den Hem. Zie Regulieren. Fratres S. Gregorii te 's-Hertogenbosch 63. Grapheus, Joannes, te Antwerpen 60.
Gravius, Bartholomaeus, te Leuven. Zie bij Rutg. Rescius, ald. 64. Haghen (Dumaeus), Govaert van der, te Antwerpen. Zie bij Mart. de Keyser, ald. 61.
Hatart, Geraert van der, te 's-Hertogenbosch 64.
Hayen, Laurens, te 's-Hertogenbosch 64.
Henricz. Lettersnijder, Corn. Zie Lettersnijder, Corn. Henr.
Heymerius (= Seversz.?). Zie Cornelisz., Jan.
Hillen(ius), MichaeL Zie Hoochstraten, Mich. Hillen van.
Hoochstraten (Hillen), Johannes, te Antwerpen 60.
Hoochstraten, Michiel Hillenvan, te Antwerpen 60 v.
Jansz. van Woerden, Hugo, te Leiden 64.
Jansz., Peter, te Leiden 64.
K., M. Zie Keyser, Mart. de.
Kempe de Bouchout, Adrianus, te Antwerpen. Zie bij Matth. Crom, ald. 59.
Kerver, Thielman, te Parijs 67.
Keyser, Martinus de, te Antwerpen.
Lapide, Gaspar a. Zie Steene, Gaspar vanden.
Lettersnijder, Cornelis Henricz., te Delft 63.
Liesvelt, Jacob van, te Antwerpen 61.
Lufft, Hans, te Wittenberg 67.
M. K. Zie Keyser, Mart. de.
Martens, Theodoricus. Zie Martinus Alost., Theod. Martinus Alostensis, Theodoricus, te Leuven 64. Middelburch, Henrick Peetersen van. Zie Peetersen. Montanus, Guilielmus, te Antwerpen 61. Noot, Thomas van der, te Brussel 62.
Noy, Jacobus, kanunnik te Geertruidenberg. Zie bij H. Fabri (te Keulen?) 67.
Nyenhuys, CorneUus, te Marburg. Zie bij Nicl. van Oldenborch, Antwerpen 61.
Oldenborch, Niclaes van, waarschijnüjk te Antwerpen 61.
Onbekende drukkers te Antwerpen 62 en in Onbekende plaatsen 66 v.
Os van Breda, Peter, te Zwolle 66.
Os van Breda, Thieman Petersz., te Zutphen 65.
Pafraet, Albertus, te Deventer 63.
Pafraet, Richardus, te Deventer 63.
Peetersen van Middelburch, Henrick, te Antwerpen 62.
Petersz. Os van Breda, Thieman. Zie Os.
Petri, Henricus. Zie Peetersen van Middelburch.
Regulieren te Den Hem 63.



REGISTER VAN DRUKKERS EN UITGEVERS, ENZ.
73
Remacle, Gillijs, te Parijs. Zie bij Thielman Kerver, ald. 67. Rescius, Rutgerus, te Leuven 64. Zie ook Rutg. Rescius én Joann. Sturmius, ald. 65.
Seversz., Jan (Cornelisz.), te Leiden (of te Antwerpen?) 64. Zie ook Willem
Vorsterman en Jan Seversz. te Antwerpen 62. Seversz. die Croepel, Jan, te Amsterdam 59. Severus, Johannes. Zie Seversz., Jan.
Steels, Joannes, te Antwerpen. Zie bij Joann. Grapheus, ald. 60. Steelsius, Joannes. Zie Steels.
Steene (a Lapide), Gaspar (Jaspar) vanden, te Yperen. Zie bij Symon Cock,
Antwerpen 59. Sturmius, Joannes, te Leuven, met Rutg. Rescius, ald. 65. Vorsterman, Willem, te Antwerpen 62. Zie ook Willem Vorsterman en Jan
Seversz., ald. 62 en bij Mart. de Keyser, ald. 61. Woerden, Hugo Jansz. van. Zie Jansz. van Woerden, Hugo. Zassenus Diestensis, Servatius, te Leuven 65. Zeverijns, Jan Cornelisz. Zie Seversz., Jan.



B. ALFABETISCH NAAR DE PLAATSNAMEN i)
AMSTERDAM. DELFT.
Seversz. die Croepel, Jan. Cornelissen, Comelis.
Lettersnijder, Comelis Henricz.
ANTWERPEN.
Bac, Govaert. DEN HEM. Zie HEM, DEN. Berghen, Adriaen van.
Birckman, Arnold. DEVENTER.
Bonte, Gregorius de. Breda, Jacobus de.
Cock, Symon. Pafraet, Albertus.
Crinitus, Joannes. Pafraet, Richardus. Crom, Matthaeus.
Doesborch, Jan van. GEERTRUIDENBERG.
Eckert van Homberch, Henrick. Noy, Jacobus, kanunnik. Grapheus, Joannes.
Haghen, (Dumaeus), Govaert GOUDA.
van der. Collaciebroeders.
Hoochstraten (Hillen), Johannes. HEM, DEN, BIJ SCHOONHOVEN.
Hoochstraten, Michiel Hillen Regulieren, van.
Kempe de Bouchout, Adrianus. 's-HERTOGENBOSCH.
Keyser, Martinus de. Fratres S. Gregorii
Liesvelt, Jacob van. Hatart, Geraert van der.
Montanus, Guilielmus. Hayen, Laurens.
Oldenborch, Niclaes van (waarschijnlijk te Antwerpen). KEULEN?
Onbekende drukkers. Fabri, H.
Peetersen van Middelburch,
Henrick. LEIDEN.
Seversz., Jan. Jansz. van Woerden, Hugo.
Steels, Joannes. Jansz., Peter.
Vorsterman, Willem. Seversz., Jan.
BRUSSEL. LEUVEN.
Noot, Thomas van der. Gravius, Bartholomaeus.
!) Voor verwijzingen naar deze drukkers, enz. zie Register 11. A.



REGISTER VAN DRUKKERS EN UITGEVERS, ENZ.
75
Martinus Alostensis, Theodori- TOPEIA.
cus. Corvo, Adamo (= Guil. Monta-
Rescius, Rutgerus. nus, Antwerpen?). Sturmius, Joannes.
Zassenus Diestensis, Servatius. UTRECHT.
Berntsz., Jan.
MARBURG.
Nyenhuys, Comelius (= Nicl. WITTENBERG.
van Oldenborch, Antwerpen). Lufft, Hans.
ONBEKENDE PLAATSEN. YPEREN.
Onbekende drukkers. Zie ook Steen (a Lapide), Gaspar van-
H. Fabri (te Keulen?). den.
PARIJS. ZONDER NAAM VAN PLAATS.
Kerver, Thielman. Zie ONBEKENDE PLAATSEN. Remacle, Gillijs.
ZUTPHEN.
SCHOONHOVEN. Zie HEM, DEN, Os van Breda, Thieman Petersz. BIJ SCHOONHOVEN.
ZWOLLE.
STRAATSBURG. Oorver, Simon.
Foxe, Francis (= Mart. de Key- Os van Breda, Peter, ser, Antwerpen).



I. THEOLOGIE
d. Uitlegging der H. Schrift
a. Bijbels
Latijn
Pauli apost. epistolae et epistolae canonicae. (Zwolle, c. 1500 of iets eerder). 4191 Novum Testamentum. Antw. 1526. 4192 Psalterium. Antw. 1329. 4193 Antw. 1532. 4194
Nederlands
Dat boeck der wijsheyt. Antw. 10 April
1527. 4195 Nieuw Testament. Antw. Juli 1328.4196
b. Leven van Jezus
Nederlands
Branteghem, G. de, Dat leven o. heeren.
Antw. 24 Dec. 1337. 4202 Leven o.l. heren Ihesu Christi. (Leiden).
4254
c. Liturgie
Latijn
Breviarium Romanum. Antw. 1536. 4203 Diurnale can. regul. Windechimensis ordinis S. Augustini. (Antw.? c. 1535 ?). 4218 Evangelia. Evangeliorum et epistolarum textus. (Dev. c. 1306?). 4227
Epistole evangeliaque toto anno.
Antw. 1331. 4228 Hymni et sequentie. (Dev. c. 1306?). 4244 Ordinarius ecclesiae Traiectensis. Leiden, (1523). 4269
Nederlands
Gerrit vander Goude, Beduydenisse der
missen. Antw. (c. 1329?). 4233 Getijden der passien o. heren Ihesu Christi.
Delft, (begin 16e e.). 4234 Getijden van o.l. vrouwen. Parijs, 30 Juni
1301. 4233
(Amst.? 1522). 4236
(Verclaringe vander missen). (Gouda, c.
1510?). 4287
Latijn
Titelmannus, F., Elucidatio in omnes psalmos. Antw. Juni 1331. 4284
Frans
Enchy ridion ou manuel con tenant plusieurs matieres traictees es livres de lancien testament. Antw. 29 April 1539. 4222
e. Dogmatiek — Homiletiek
Latijn
Chrysostomus, J., Sermo de providentia dei et f ato. Antw. (1527). 4207
Nicolaus de Lyra, Preceptorium s. Expositio tripharia in decalogum. (Antw.?) 14 Mei 1505. 4266
Peniteas cito s. Libellus de modo confitendi et penitendi. Antw. (c. 1312?). 4270
/. Luther — Voor en tegen de Hervorming
Latijn
Bodius, H., Unio dissidentium. (Antw. c.
1533?)- 4ï97 (Brunfels, O.), Precationes biblicae. Antw.
1535- 4204
Eckius, J., Enchiridion locorum communium adv. Lutheranos. Antw. 1534.4220
Luther, M., Epistola ad Leonem X, de libertate christiana. Antw. 1320. 4256
Explanatio dominicae orationis.
(Antw. c. 1322). 4237
Nicolai, Fr., Apologia adv. impia deliramenta Franc. Lamberti. Antw. 1328. 4265
Nederlands
Hamilton, P., Die summa ende dat begrijp des menschen salicheyts. Marburg (= Antw. c. 1540?). 4239
(Luther, M.), Die ierste epistel S. Peters met een schoone wtlegginghe. (Wittenberg, c. 1324). 4238



ALFABETISCH REGISTER.
93
logus s. synonima de homine et ratione 4366
Isidorus [S., HispalensU?, Ysidorus], Een sonderlinghe trooste teghen alle tribulacien 4198
Isocrates, Paraenesis ad Demonicum 4206
Iudas, S., apost., Epistola 4191 (Biblia)
——— zie ook Judas
Jacobus, apost., Epistola 4191 (Biblia) Jacobus de Gruytrode, Colloquium pecca-
toris et crucifixi Iesu Christi 4198 aant.
en 4266 en aant.
4217 aant. (Dionysius Carth.)
Jansz. van Woerden, drukker te Leiden,
enz., aantt. over zijn typen bij 4184 Jerome, certain Friar 4215 aant. [— 3773
aant.}
Jezus, zie Bethlem; Letanien; Leven; Oeffeninghe
Joachim [I, Nestor], marchio Brandenbur-
gensis 4205 (Carion) Jodocus [Justus] Ludovicus [Decius] Wis-
senburgensis, Poloniae regis [Sigismundi]
a secretis 4204 en aant. (Brunfels); 4326
(Erasmus) Johannes de Hildesheim 4245 Johannes Ninivita, zie Despauterius Jonas, zie Ionas Joye, George 4246
4215 aant. (= 2775 aant.]
Judas, S., apost., Epistel 4259 (Luther)
' zie ook Iudas Julius II, papa 4275 aant. (Refrigerium)
Karei van Gelder [Gelre, van Egmond] 4247-4248
KA REL V [I. Krijgsfeiten] [Carolus, Imperator, Keyser, Lempereur] Vrede te Madrid 4281 (Somme)
KAREL V [II. Opdrachten aan hem, vermeldingen, enz.]
4205 (Carion); 4213 (Copie); 4368 (Ontsegghe); 4284 (Titelmannus) Kercken van Romen, Figuren van die seven 4249
Keulen, Houtsnee met het wapen van 4245 Keyser, Martinus de, drukker te Antwerpen, aantt. over sijn typen, initialen, hsnn. bij 4213,4318,4246
Laet de Borchloen, Gaspar 4250 Laet van Antwerpen, Gaspar [de jonghe] 4251
Lallemand, de Ludovicus Alemanus
Lambertus Avenionensis, Franciscus 4365
(Nicolai)
Lambertus, curatus in Aelsmer 4269 (Ordinarius)
Legenda S. Dympne 4252
Leo X, papa, Epistola ad Erasmum 4192
[Aflaten verleend] 4179 (Aflaet)
4256 (Luther)
Letanien, Die gulden 4253
Lettersnijder, Cornelis Henricz., drukker te Delft, aantt. over zijn hsnn. bij 4183
Lettersnijder-typen [M,5/9rl00 M"/ln]. Aantt. erover bij 4184, 4185,4199,4219, 4236,4247, 4248, 4275
Leuven. Universiteit
Approbatio doctorum univ. Lova-
niensis 4222 (Enchyridion) Leven o.l. heren Ihesu Cristi 4254 Leven ende passie o. heeren,Die gulden
letanien vanden 4353 Libellus de constructione octo partium
orationis 4223-4224 (Erasmus) Libellus de modo confitendi et penitendi
[s. Peniteas cito] 4370 Liber faceti, zie Facetus Liber psalmorum 4194 (Biblia) Liesvelt, Jacob van, drukker te Antwerpen, aantt. over zijn titelranden bij 4195, 4359,4260, 4272 Lilius, Guilielmus 4223-4224 (Erasmus) Listrius Rhenensis, Gerardus, De octo figu-
ris constructionis 4224 Litterae indulgentiarum 4242 (Hugo de
Capella)
Loei, Qui, sunt docendi pro Evangelio plantando 4204
Londen, S. Paul's school 4223 (Erasmus)
Louise de Savoie, regente de France [moeder van Frans I] 4213 (Copie)
Loyse, zie Louise de Savoie
Lucas, S. 4263 (Meditacie)
Lucianus Samosatensis 4255
Ludovicus Alemanus [secretarius?] 4242 (Hugo de Capella)
Ludovicus, moderator gymnasii Brechtani 4225 (Erasmus)
Lufft, Hans, drukker te Wittenberg, aantt. over zijn typen en titelrand bij 4258
Luther, Martinus [I] 4256-4361
Tractado de la libertad christiana
4221 aant.
LUTHER [II. Geschriften tegen hem] Eckius, Enchiridion locorum communium adv. Lutheranos 4220 Lyra, zie Nicolaus de L.



94
ALFABETISCH REGISTER.
Madoets, Alexander,notariuspublicus 4242
(Hugo de Capella) Madrid [Madril], vrede te 4281 Mancinellus, Antonius 4262 Marcolphus 4216 (Dialogus) Maria, Ween van, rie 4234 (Getijden); 4263
(Meditacie) Massemius, Franciscus 4207 (Chrysosto-
mus)
Maximilianus Burgundus [a Burgundia,
abb. Mittelburgensis] 4223 (Erasmus) Mechelen, Convent van Thabor te 4263
(Meditacie) Meditacie, Een devote, op die passie o.l.
heeren ende van plaetse tot plaetsen die
mate gheset 4189-4190 (Bethlem) Meditacie, Seer devote, ende oefeninghe
vanden VII ween 4263 Mendoza. Mencia de, marcgravinne van
Zenette [Cagnete], gravinne van Nassou
4202 (Branteghem) Meyerick, Mirakel te 4201 (Bosman) Minderbroeders. Tractatulus ... de illustr.
viris et feminis trium ord. S. Francisci
4286
Mis, zie Verclaringe vander missen 4287
Modo confitendi et penitendi, libellus de [s. Peniteas cito] 4270
Mont, Nicolas du, zie Coppijn
Montanus, Guilielmus, drukker te Antwerpen, aant. over zijn typen en randje bij 4221
Montibus, Nicolaus de, zie Coppijn More, zie Morus
Morus, Thomas, Confutacyon of Tyndales
answere 4246 aant. (Joye) Mosellanus, Petrus [Schade] 4264
Figurae dictionis et locutionis 4224
Moses, zie Mozes
Motta, B. [pauselijk secretaris?] 4288 (Vorstius)
Mozes, Oratio ad dominum pro peccatis
populi 4204
Testamentum 4204
Murmellius, Johannes, •Mancinellus, Ver-
silogus 4262
Nannius, Petrus, gymnasiarcha Alcmaria-
nus 4276 (Sartorius) Naso, zie Ovidius Nassau, gravin van, zie Mendoza Nevius, Johannes, Hondiscotanus 4206 en
aant. (Cato) Nicolai, Franciscus, O.F.M. 4263 Nicolaus de Lyra 4266
Nispen, Nicolaus de 4185 (Bergis) Noviomagus, Gerardus, zie Gerardus N. Noy, Jacobus, kan. te Geertruidenberg 4245 aant. (Johannes de Hildesheim)
Oefeninghe, zie ook Oeffeninghe Oefeninghe vanden VIT ween 4263 en aant. Oeffeninghe, Devote, in die seven ghetiden
vanden daghe 4289 Oeffeninghe, Profitelijcke, vanden XV
bloetstortin^hen Ihesu Cristi 4267 Oldenborch, Niclaes van, drukker te Antwerpen? aant. over zijn typen en initialen bij 4239 Onbekende drukker, aantt. over zijn typen
bij 4239,4260 Onderwisinghe, Troostelike, der passien
Christi 4289 Ontsegglie vanden Coninc van Vrancrijck
aen Keyser Karei 4268 Oratio dominica 4257 (Luther) Orationes familiares ex libris Ovidii for-
matae 4285 Orationes S. patrum, patriarcharum, pro-
phetarum, etc. 4204 Ordinarius ecclesiae Traiectensis pro anno
1524 4269 Ordo d. officii, zie Ordinarius Ortulus, zie Hortulus Os van Breda, Peter, drukker te Zwolle,
aantt. over zijn typen en hsn. bij 4191 Os van Breda, Thieman Petersz., drukker
te Zwolle en te Zutphen, aantt. over zijn
typen bij 4247,4248 Ovidius Naso, Publius, Carmen ex libr. I
Metamorphoseos 4206 Orationes familiares ex Ovidii libris
formate 4285
Partes orationis quot sunt 4219 (Donatus) Parvula 4282 aant.
Paschalis, paeus [Aflaten verleend] 4179 (Aflaet)
Passie o.l. heeren, Meditacie op die 4189-
4190 (Bethlem) Passie, zie ook 4234 (Getijden) Patricius, zie Hamilton, Patrick Paul's school, S., Londen 4223 (Erasmus) Paulus, S., apost., Epistole 4191 (Biblia) Paulus III, papa 4203 (Breviarium); 4205
(Carion); 4242 (Hugo de Capella); 4288
(Vorstius)
Pavia [= Ticinum, gymnasium Ticinense],
gymnasium te 4180 Peetersen van Middelburch, Henrick, druk-



ALFABETISCH REGISTER.
95
ker te Antwerpen, aant. over zijn typen bij 4210
Pelag[i]us, paeus [Aflaten verleend] 4179 (Aflaet)
Peniteas cito s. Libellus de modo confitendi et penitendi 4270
Periander, Corinthius, Dicta 4206
Persius Flaccus, Aulus 4271
Petrus, S., apost.,Epistelen4258-4259 (Luther); 4263 (Meditacie)
Epistolae 4191 (Biblia)
Petrus Cameracensis, can. S. Autberti 4232 aant.
Phem, Simon, gymnasiarcha in monte d.
Annae 4264 (Mosellanus) Philippus Burgundus [de Burgundia, ep.
Traiectensis] 4223 (Erasmus) Piccolomini, zie Pius II Pieter, confessoer des conventes vanTha-
bor 4263 (Meditacie) Pius II, papa [Aeneas Sylvius, Piccolomini]
4275 (Refrigerium) Placentius, Johannes [P. Porcius] 4272 Plato 4273
Plutarchus Chaeronensis 4208 (Cicero) Polen, zie Sigismund
Polyander, Johannes, ludimagister apud d.
Thoman Lipsiae 4264 (Mosellanus) Porcius, P., zie Placentius Porphyrius 4274 s Praeceptis decalogi, De decem 4204 Precationes biblicae s. patrum illustrium-
que virorum et mulierum utriusque
Testamenti 4204 Precatiunculae, Aliquot piae, s. Collectae
4204
Primaeus, Henricus [Bers], 'Erasmus, De octo orationis partium constructione libellus 4224
Proefdruk 4278 aant. (Schoolboexken)
Psalm 36 [uutgheleyt] 4260 (Luther)
Psalmen 30 en 50 [In te domine speravi et Miserere mei deus] 4204
Psalmen, Die seven 4236 (Getijden)
Psalmorum liber 4194 (Biblia)
Psalms, The seven 4246 (Joye)
Psalterium 4193 (Biblia)
Publiani, Mimi, zie Publilius Syrus
Publilius Syrus, Sententiae [Mimi Publiani, Proverbia Senecae] 4206
Quignonez [Quignonius], Franciscus, card.
O.F.M. 4203 (Breviarium) Quintilianus, M. Fabius 4208 (Cicero);
4224 (Erasmus)
R..F.G., zie F.G.R.
Randen, Aantt. over, zie Drukkers
Refrigerium anime peccatricis ... de indul-
gentiis ac oratiunculis Gregorianis 4275 Regente de France, zie Louise de Savoie Regius, Urbanus, Erklerung der zwelff
Artickel christi. glawbens 4258 aant.
(Luther)
Regulieren, drukkers te Den Hem, aant. over hun hsnn. bij 4211
Rikel, zie Dionysius Carth.
Rome, Aflaet ende ghenaden van allen stacien te 4179
Kerk Sinte Maria maior 4263 (Meditacie)
S. Pieterskerk 4179 (Aflaet)
Rome[n], Seven kercken van 4249 Roy, William 4215 aant, [= 2775 aant.] Ruremund, Wed'. Christoffel van, drukker te Antwerpen, aantt. over haar titelrand bij 4259, 4260, 4272
Sacramente, Boecxken vanden h. 4199 Salomon, Dat boeck der wijsheyt 4195
(Biblia) 4216 (Dialogus)
Samensprekinge, Minnelicke, des brudegoms der sielen ende zijnre bruyt 4289
Sapientum dicta, Septem 4206
Sartorius, Johannes [Snijders] 4276
Savoie, zie Louise de S.
Savonarola, Hieronymus [Hier. de Ferraria] O.P., Meditationes in Ps. Miserere mei et In te domine speravi 4204
Schade, zie Mosellanus
Schenck de Tautenborch, Fredericus 4277
Schoolboexken 4278
Schwabacher type, zie Typen, Schwab.
Sebastianus Alcmariensis, Gerardus 4279
Seneca, Proverbia, zie bij Publilius Syrus
Sequentie, zie Hymni
Seversz., Jan, drukker te Leiden, en te Antwerpen, aantt. over zijn typen bij 4182,4x84
Seversz. die Croepel, Jan, drukker te Amsterdam, aantt. over zijn typen bij 4236
Sigismund [I], koning van Polen 4204 (Brunfels); 4226 (Erasmus)
Silvester, paeus [Aflaten verleend] 4*79 (Aflaet)
Sixtus IV, paeus [Aflaat verleend] 4236
(Getijden) Smeken, Jan [de Baertmaeker] 4280 Snijders, zie Sartorius Socrates 4273 (Plato)



96
ALFABETISCH REGISTER
Somme vanden principalen articulen int
corte vanden pays ... te Madril+aSi Spanje, zie Karei V
Spouter, Johannes de, zie Despauterius Stacien, Aflaet ende ghenaden van allen
[te Romen] 4179 Stacien vanden aflaten der broederscap
vander preker oorden van Harlem 4249
(Kercken) Stanbridge, John 4282
Parvulorum institutio ex Stanbri-
giana collectione 4282 aant. Long parvula or Englishe rules 4282
aant.
Summa ende begrijp des menschen salicheyts 4239 (Hamilton)
Swart, Jan, aant. over zijn titelrand bij 4284 (Titelmannus)
Testament, Nieuw 4196 (Bijbel) Testamentum Mosi 4204 Testamentum, Novum 4192 (Biblia) Thuys, zie Huys
Ticinense [gymnasium, Ticinum], zie Pavia Tilmannus Sibergensis O.P., •Eckius, Enchiridion locorum communium 4220 Titelmannus, Franciscus, O.F.H. 42834284
Titelranden, zie Randen Torrentinus, Hermannus [van der Be(e)ke] 4285
Interpretatio difficiliorum vocabulorum [in epistolis et evangeliis] 4227
Interpretatio difficiliorum vocabulorum [hymnorum et séquentiarum] 4244
*Epistole evangeliaque 4228
Tortellius, Johannes, Aretinus 4231 (Gemma)
Tractado de la libertad christiana [Luther]
4221 en aant. Tractatulus succinctus de illustrioribus
viris et feminis trium ord. S. Francisci
4286
Traictiez en brief 4268 aant. (Ontsegghe) Traiectensis ecclesiae [Ordinarius], de
Utrecht Trapezuntius, zie Georgius Tr. Treatyse, A compendious olde 4215 aant. Treatyse called Peruula 4282 aant. Tsamen sprekinge, zie Samensprekinge.
Tungen, Conradus a, ep. Herbipolensis " [Würzburg] 4220 (Eckius) Tyman, boeckdrucker (— Thieman Petersz. Os van Breda] 4247-4248 aantt. Typen, Lettersnijder-, de Lettersnijdertypen
Schwabacher. Aantt. over het gebruik ervan bij 4230, 4245 Typen, Aantt. over, zie ook Drukkers
Utrecht, bisdom van 4236 aant. (Getijden); Buerkercke ald. 4187-4188 (Bertken)
[liturgie] 4269 (Ordinarius)
Verclaringe vander missen 4287 Vertroostinghe, Om, te vercrighen teghen
. alle tribulacien 4198 Vingaard, Hans, drukker te Kopenhagen,
aant. over zijn titelrand-bij 4193 Vives, Johannes Ludovicus 4238 aant.
(Haluinus)
Vocabularius optimus gemma vocabulorum dictus 4231
Vorselman, Gheeraert, van Grootsundert 4202 (Branteghem)
Vorst, Van der, de Vorstius
Vorsterman, Willem, drukker te Antwerpen, aantt. over zijn typen, drukkersmerk, hsnn. bij 4189, 4217, 4233, 4273
Vorstius, Johannes [Jan van der Vorst], deken te Utrecht 4288 aant. (Vorstius)
Vorstius, Petrus, ep. Aquensis [Van der Vorst, Aqui] 4288
4242 (Hugo de Capella)
Ween van Maria, zie 4234 (Getijden); 4263
(Meditacie) Windesheim [Windechimensis; liturgie]
4218 (Diurnale) Wissenburgensis, de Jodocus Ludov. Witte, Levinus de, aant. over zijn hsnn. bij
4202 (Branteghem)
Ysidorus, de Isidorus
Zachary, The songe of 4246 (Joye) Zenette [Cagnete], zie Mendoza Zuylen en Hoevelaken, Gijsbert van 4248 aant. (Karei v. G.)












DEPOT NED. PUBL.
4 216 566