NEDERLANDSCHE BIBLIOGRAPHIE van 1500 tot 1540



Van dezelfde schrijvers verscheen vroeger:
Nijhoff, Wouter en M. E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540.
Deel I. 1919-1923. XL en 1002 blz. (met 3 uitvoerige registers).
gr.8vo. Inhalf leer, met leeren hoeken, kop verguld/70.85. Deel II. door M. E. Kronenberg. 1940. LXIV en 1158 blz.gr.8vo.
Nijhoff, Wouter, L'Art typographique dans les Pays-Bas pendant les années 1500 a 1540. Reproduction en fac-similé des caractères typographiques, marqués d'imprimeurs, gravures sur bois et autres ornements employés pendant cette période. 1902-1926. 2 dln. folio.
Deel I. Les Pays-Bas Septentrionaux. XVI en 18 blz. tekst. Met 738 afbeeldingen op 144 platen.
Deel II. Les Pays-Bas Méridionaux. XX en 42 blz. tekst. Met
1370 afbeeldingen op 273 platen. Supplément. 1935. XIV en 14 blz. tekst. Met 165 afbeeldingen op 52 platen.



NIJHOFF - KRONENBERG
NEDERLANDSCHE
BIBLIOGRAPHIE
VAN 1500 TOT 1540
INLEIDING TOT EEN DERDE DEEL
WINST EN VERLIES
DOOR
M. E. KRONENBERG
EfcgagE
'S-GRAVENHAGE MARTINUS NIJHOFF 1942



PRINTED IN THE NETHERLANDS



VOORREDE
Bibliographieën hebben het voorrecht, in welke taal dan ook geredigeerd, verstaanbaar te zijn voor een internationalen kring van gebruikers. Zij spreken tot de ingewijden een soort eigen esperanto, om niet te zeggen dieventaaltje, en als regel vraagt de indeeling ervan weinig toelichting. Tot recht begrip van het volgende werk echter, geen feiteüjke bibbographie, doch slechts de voorbereiding, de Inleiding ertoe, komen enkele verldaringen me wel gewenscht voor.
Toen het tweede deel der Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 in den loop van 1940 werd afgesloten, lag de stof voor dit vervolg reeds grootendeels klaar, slechts wachtend op een definitieven vorm en naam. Het heeft mij minder moeite gekost den eersten dan den laatsten te vinden. Veronderstelde ik in de Inleiding tot het tweede deel nog, dat het komende boek „misschien" zou heeten „Grondslagen voor een derde deel der Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540", bevredigend achtten Wouter Nijhoff en ik dezen titel toch ten slotte niet. Be hoop en vertrouw, dat de tegenwoordige, vrucht van heel wat gezamenlijk overleg, den inhoud beter weergeeft. Want boeken moeten nu eenmaal hun eersten weg hoofdzakelijk op grond van den titel banen. Voor hen luidt het antwoord op de vraag „What's in a name?" heel anders dan voor de twee geheven, Romeo Montague en Juliet Capulet.
Bijeengebracht is bier in alfabetische orde een lijst der titels van alles, rijp en groen, dat in aanmerking komt of meende te komen voor opneming in een toekomstig derde deel. Bij iederen titel wordt in de eerste plaats, zoo mogelijk, meegedeeld, waar er een exemplaar van is, en verder, aan welke bron de opgave is ontleend; daarna volgen, als het noodig is, critische beschouwingen of andere toelichtingen. Men zal daarbij ervaren, dat heel wat van hetgeen zich als winst aanmeldde, per slot van rekening verhes bleek te zijn en ook, dat veel slechts tot de rubriek twijfelachtige winst kan gerekend worden.
Indertijd, vóórdat met de publicatie van het tweede deel onzer Nederlandsche Bibliographie werd begonnen, heb ik ernstig overwogen, of, op gelijke wijze als onder meer Campbell in zijn Annales, Nielsen in de Dansk Bibliografi 1482-1550 en de samenstellers van den Gesamtkatalog der Wiegendrucke het hebben gedaan, tusschen de volledige beschrijvingen soms de uitgaven zouden worden vermeld, waarvan nog geen exemplaren zijn gevonden, benevens andere, die om verschillende redenen per slot van rekening niet worden opge-



VI
VOORREDE
nomen. Huiverig, onze Bibliographie hierdoor rommelig en minder overzichtbaar te maken, heb ik toen in overleg met Wouter Nijhoff de voorkeur gegeven aan een afzonderlijke behandeling van de zeer heterogene materie. Nu thans, na de volledige bewerking, de omvang ervan mij eerst ten volle duidelijk is geworden, weet ik zeker, dat de inlassching in het tweede deel ongewenscht zou zijn geweest. De 1281 intermezzo's», langere en kortere, zouden het gelijkmatig rhythme van het hoofdwerk deerlijk verstoord hebben.
Mijn Inleiding tot een derde deel kan verdeeld worden in vijf verschillende groepen titels, waarvan er vier door voorgevoegde kenteekenen zijn onderscheiden:
i°. (zonder kenteeken). Drukken, die heel klaarbkjkelijk bestaan, maar waarvan het mij nog niet gelukt is exemplaren te vinden
of te beschrijven 435 stuks.
2°. □ Enkele drukken, sinds het verschijnen van het tweede deel
door mij beschreven 9 stuks.
30. * Drukken, waarvan óf de toeschrijving, óf de dateering, óf het
heele bestaan mij twijfelachtig voorkomt 361 stuks.
40. f Drukken, Nederlandsen of als Nederlandsen aangegeven, die vóór 1500 of na 1540 zijn verschenen en dus buiten het bestek
onzer Bibhograpbie vallen 14° stuks.
5°. 0 Drukken, schijnbaar voor opneming in aanmerking komend, maar die uitvallen, 't zij, omdat ze bleken reeds opgenomen te zijn, 't zij omdat ze niet Nederlandsen zijn of wel op onjuiste
opgaven berusten 33^ stuks.
Bij de vijf groepen zijn er dadelijk twee, de beide laatste, samen 476 titels tellend, die voor goed buiten de deur van een toekomstig derde deel worden gezet. Jk hoop van harte hier definitief met hen te hebben afgerekend en ze niet later weer opnieuw, met de oude onjuiste toeschrijvingen of dateeringen en het etiket „Pas chez Nijhoff-Kronenberg", in catalogi terug te zien. Ook van groep 3, de 361 twijfelgevallen, zullen stellig meer uitgaven niet, dan wel opgenomen worden. Met elkaar vormen deze drie dus de rubriek Verlies, zeker of waarscbijnhjk. Winst daarentegen behelzen de groepen 1 en 2, samen 444 nummers groot. Nog is het niet onmogelijk, dat mede onder groep 1 wat uitvallers zullen schuilen. Vergrijsd in een langen bibliographischen opsporingsdienst ben ik reeds zoo vaak teleurgesteld door opgaven, die bij nader onderzoek loos alarm bleken te zijn, dat ik terecht sceptisch sta tegenover veel vermeende vondsten van onbekende Nederlandsche post-incunabelen, tenzij ze rnij door volmaakt bevoegden worden gesignaleerd.
Dit bont velerlei is voor 't gemak der gebruikers samengebracht in één alfabet met doorloopende nommering. Ten einde verwarring met de nommers der Nederlandsche Bibliographie te voorkomen en tevens om het eigenaardige karakter der verzameling te accentuee-
l) In schijn slechts 1268 nos., maar ter elfder ure moest er nog een dertiental bijgevoegd worden, 0219 bis, 0261 bis, 0457 bis, 0661 bis, 01088 bis, 01269-01276.



VOORREDE
VII
ren, heb ik er de min of meer onwezenlijke cijfers 01, 02, 03, etc. aan toegekend. De plaatsing der auteursnamen loopt natuurlijk parallel met die in beide deelen van onze Bibliographie. Verwijzingen zijn aangebracht, doch slechts voor zoover ze noodig schenen. Dat men b.v. Dirk van Munster niet op Coelde, maar op Dirk, Gerrit vander Goude niet op Goude, doch op Gerrit en Gerardus Noviomagus op Gerardus en niet op Geldenhauer moet zoeken, het leek me voor wie vertrouwd is met de Nederlandsche Bibliographie van 1500-1540 en gewoon, de alfabetische registers ervan op te slaan — en onder hen zal men toch zeker de gebruikers van het nieuwe werk moeten zoeken — ook zonder wegwijzers vanzelfsprekend. De afkortingen der geciteerde bronnen en van andere termen zijn dezelfde, die men in het voorwerk van deelen I—II vermeld en verklaard vindt1. Verder zijn de buigingsuitgangen, die ik elders reeds lang als onnutte ballast overboord heb geworpen, hier gebruikt. Mede op die wijze dus overeenstemming met beide voorafgaande deelen derNederlandsche Bibliographie. De veeljarige productieve samenwerking met Wouter Nijhoff is deze kleine concessie aan zijn smaak ten volle waard.
Wat de namen van bibliotheken betreft, in dit opzicht zijn wij, samenstellers der Nederlandsche Bibliographie, onder een ongelukkig gesternte geboren. De publicatie van het eerste deel, tusschen 1917 en 1923, geschiedde in de jaren, toen kronen vielen en keizerlijke, koninklijke of vorstelijke bibüotheken bij tientallen moesten worden verdoopt. Geen geringe inspanning heeft het ons destijds gekost, achter de juiste nieuwe benamingen te komen. Ditmaal, nu contact met het buitenland vaak op zichzelf al een probleem is geworden, werd het geval nog moeilijker. Kort en goed heb ik dan ook den knoop doorgehakt en aan bibliotheken, in bezette en onbezette gebieden, de namen toegekend, die ze vóór den huidigen oorlog droegen. Slechts één uitzondering maakte ik, voor onze vroegere Koninklijke Bibliotheek, waarvan de voorgeschreven nieuwe naam, Nationale Bibliotheek, mij de visu bekend is. Doch wel heb ik hier ten gerieve van buitenlandsche, misschien zelfs van buitensteedsche lezers, de oude benaming tusschen haakjes bijgevoegd. Immers voortdurend blijkt me, dat de verplichte naamsverandering onzer Haagsche Bibliotheek nog lang niet overal is doorgedrongen.
Het zal onnoodig zijn te verhalen, vanwaar ik de volgende titels bijeen heb gebracht; het boek zelf geeft daar voldoende inhchtingen over. Een stevig fondament boden de titellijsten, die Wouter Nijhoff, al weldra dertig jaar geleden, onder den titel „Nederlandsche Bibhographie van 1500-1540. Alfabetisch Register" in de jaargangen I—III van Het Boek heeft gepubliceerd. Bijna op elke bladzijde van mijn werk zal men ze aangehaald vinden.
Mogelijk zal de vraag bij den een of ander rijzen, hoe ik mij de verdere bewerking van dit verzamelde materiaal voorstel. Mijn ideaal
») Misschien is het noodig te vermelden, dat de afkorting n. hier voor „noot" staat.



VIII
VOORREDE
zou natuurlijk zijn geleidelijk exemplaren te vinden der 435 drukken uit de eerste groep en die, na de volledige beschrijving ervan, samen met het negental reeds beschrevene en met mogelijk nieuwe vondsten of met enkele van de derde groep, waarover mijn twijfel achteraf ongegrond zou blijken, in een derde deel der Nederlandsche Bibliographie te vereenigen. Voorloopig echter zijn er bij de eerste groep pas een achttal, waarvan ik in Antwerpen, Praag, Freiburgi. Br., Strangnas, Parijs en Gent1 exemplaren ken. Is eenmaal Europa tot zijn evenwicht teruggekeerd, dan hoop ik gelegenheid te hebben ze te bereiken. Nog blijft er mijn béte noire, de collectie der Arenbergs. Waar ze nu opgeborgen is, in Duitschland? in België? ik weet het zelfs niet ». Minstens ruim dertig, vermoedelijk nog meer onbeschreven en hieronder zeer merkwaardige Nederlandsche post-incunabelen schuilen daarin. Het zou vervelend worden opnieuw mijn eeuwigen klaagzang over de ongenaakbaarheid dezer bibliotheek aan te heffen. In de Inleidingen tot beide deelen onzer Bibliographie en tot mijn vier Aanvullingen zal men alles, wat hier over te zeggen viel, kunnen vinden. Ik blijf hopen, dat in de nieuwe wereldorde, waarvan de huidige stormen het voorspel zijn, een goede geest erin mag slagen mij ten langen leste toegang te verleenen tot de Arenberg-schatten, sinds 1914 angstvallig aan de wetenschap onthouden.
Voor mezelf blijft het natuurlijk de vraag, of ik eens deze Inleiding ertoe met een compleet derde deel kan bekronen. Zal ik na den oorlog nog krachten, middelen en gelegenheid hebben om den draad mijner buitenlandsche studiereizen, afgebroken na die van Juni 1939.weer °Pte vatten? Wie weet het? Wel heb ik plan, zoolang het geestelijk dag voor mij is, de studie der Nederlandsche post-incunabelen trouw te blijven. En als het me wetenschappelijk begint te schemeren, hoop ik voldoende zelfcritiek te behouden om mijn taak te rechter tijd neer te leggen. Zal een ander die dan overnemen ? Hoe het mag loopen, mij geeft het een gevoel van rust met deze Inleiding den weg tot een derde deel gebaand te hebben. De vele problemen, die bier worden opgelost, behoeven in ieder geval niemand meer te kwellen. Terwijl verder mijn vier Aanvullingen, tusschen de afsluiting van het eerste deel onzer Nederlandsche Bibliographie en de uitgave van het tweede gepubliceerd, gelijk trouwens mede Nijhoff's Feuilles provisoir es, slechts een voorloopig karakter droegen en na de voltooiing van het hoofdwerk vrijwel overbodig werden, zal mijn Inleiding tot een derde deel, ook als dit laatste eens verschenen mocht zijn, haar waarde blijven behouden. Veel stof vindt men erin verwerkt, die in de Bibliographie zelf niet zal worden opgenomen.
Dankbaar ben ik allen, bibkotheek-ambtenaren en particulieren, die mijn vragen om inlichtingen steeds vriendelijk hebben beantwoord.
Zoo lever ik nu deze verzameling titels, mengelmoes van reeele
•) De nos. 0227, 0345, 0380, 0585, 0756, 01088 bis, 01145, 01269. ») Bij gebrek aan zekerheid heb ik de verzameling Arenberg bier nog als vroeger te Nordkirchen in Westfalen gelocaliseerd.



VOORREDE
IX
uitgaven en „ghosts", product van critiek en twijfel, over aan de gebruikers. Voltooid is een dergelijke collectie nooit. Ze geeft slechts weer, wat ik tot het huidige moment heb opgeteekend en vroeger of later zal ze hiaten blijken te vertoonen. Ik hoop, dat men het werk met intelligentie zal gebruiken en „winst" en „verlies" niet zal verwarren. Als men slechts de moeite wil nemen op de teekens te letten en de toehchtingen na iederen titel te lezen, is hier geen gevaar voor. En mocht de publicatie leiden tot het opsporen van exemplaren der vermelde drukken of van andere niet genoemde, dan zal ik mijn arbeid numschoots beloond achten.
's-Gravenhage, Januari 1942.



VERKLARING DER TEEKENS
□ bescririjvingen liggen klaar voor deel III
* twijfelachtige opgaven
f vóór 1500 of na 1540 gedrukt
0 overige uitvallers



ADDENDA
01269. *Adrianus Florentius (Adrianus VI), Regulae, ordinationes et constitutiones. Antwerpen, Willem Vorsterman. 1531. 12° (= 8°?).
Biographie nat.... de Belgique II (Brux., 1868), 603-604; W. Nijhoff in HB. I. 284.
Soms verwarring met Vorsterman's uitgave van 1523 (12) ?
01270. Biblia. Novum Testamentum. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Gov. van der Haghen (Dumaeus), 1526. 8°?
E. Denie, Antwerpen. Vertaling van Erasmus.
01271. Gortgen, Johannes, Rhapsodie. Antwerpen, 1539.8°.
Cat. Le Long, 8". 723; W. Nijhoff in HB. III. n.
Volgens Sepp, VL., 92 vermoedelijk het werk, dat als „Een rapsodie begrypende in 't corte 't fundament der medecynen" voorkomt op den Index van 1550.
01272. °Coustumen ende usantien van Cassele. Gent, Pieter de Keysere, 1535. perk.
(J. B. B. van Praet), Cat. de livres impr. sur vélin, etc. I (Par., 1824), 242. 76; W. Nijhoff in HB. III. 12. Niet bij Vanderhaeghen, Bibl. gant.
Van Praet, Lc noemt een ex. in de bibl. Westreenen, 's-Gravenhage. Klaarblijkelijk verwarring met de uitgave van 1534 (630), waarvan het Mus. Meerm.Westr., ald. een ex. op perk. bezit.
01273. Horatius Flaccus, Quintus, Sermonum 11. II. Antwerpen, I525- 4°-
Panzer XI. 354. 74. c; W. Nijhoff in HB. III. 204.
01274. °Hutten, Ulrichus de, Nemo. Deventer, Theod. de Borne I5I3- 4°-
Panzer X. 426; W. Nijhoff in HB. III. 205.
Blijkens de beschrijving bij Panzer VI.486.25 onderdeel van ons no. 1793.
01275. °Murmellius, Johannes, Cur Alcmariensis schola suculenta (= luculenta) sit, etc. epigramma.
De Navorscher IX (Amst., 1859), 281; W. Nijhoff in HB. III. 293. Onderdeel van 1563. Zie ook C. P. Burger in HB. X. 48-49.
01276. Tonghe, Die, der evangeliën. In 't lant van den Berghe, Gov. Surrich, 19 Jan. 1538. 8°.
Cat. Le Long, 8°. 606; W. Nijhoff in HB. III. 398.






01. fAbecedarium.Antwerpen,JoannesWithagius,(c.154.?).4°.
Londen BH. Beschreven NEpr. 1683.
Na 1540 gedrukt. Zie ook Burger in HB.XII.154-157.
02. fAbecedarium. Antwerpen, Jan van Ghelen. 40.
Brussel BR. (11.38569 A).
Bibl. Roy. de Belgique. Exposition. Le li vre populaire (Brux., 1934), 381.
Na 1540, blijkens de init. P op bl. ia met drukkersmerk van Van Ghelen, voorstellende hazewinden (verkleind als op merk Van Ha vre 1). Het adres „Iaden witten hasewint" komt eerst na 1540 voor.
03. (Abecedarium in duytsche?). Antwerpen, Joannes Grapheus, c. 1535?)-
Pr. Verheyden in TBB.I V.246 v.
Blijkens een verhoor van Jan. 1535 (= 1536) heeft Grapheus gedrukt „seker duytssche boecxkens innehoudende den pater noster Ave maria de thien geboden ende andere oratien die men ten iersten den jongen kinders inder scholen is leerende", waarvan exx. door Marck Martens te Brussel verkocht waren. Vermoedelijk een Ned. Abecedarium; vgl. inhoud van 2223-3223.
04. * Adam, Den ouden. 1525.
De Hoop Schetter, 404 v. en VI.
Twijfelachtige uitgave. Zie aant. bij 2328 en vgl. 0849.
05. Adhortatio, Ungariae et Bohemiae regis, contra Turcos. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1529.120 (= 8° ?).
Panzer IX.348.12Lb.
Klaarblijkelijk de Lat. uitgave van 4.
06. 'Adrianus Florentius (Adrianus VI), Condemnatio doctrinalis hbrorum Mart. Lutheri, etc. (Leuven?), 1520. 40.
O.a. Brussel BR.; Londen BM. Beschreven NFpr. 1846.
Een druk van Silvan Otmar, Augsburg; zie mijn opmerkingen in HB.XIII.140.
07. «Adrianus florentius (Adrianus VI), Quaestiones quotlibetales (quothbeticae). Leuven, 1516. 2°.
Panzer VII.363.31 (ontleend aan Cat. Lambacher, Weenen); W. Nijhoff in HB. I.284.
Soms drukfout voor 1515 of r 518 (9 of 10) ? Vgl. ook de opmerking bij Nijhoff, t.a.p.
08. * Adrianus Florentius (Adrianus VI), Questiones quothbeticae. Leuven, 1517.
Vroeger Emmerik Domus Gregoriana (Fraterheeren-klooster). Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. t



2
ADRIANUS—AENEAS SYLVIUS.
Cat. in hs. van Domus Gregoriana in het Archief van het Gymnasium te Emmerik (van a". 1813). Soms de uitgave van 1518 (10) ?
09. * Adrianus Florentius (Adrianus VI), Questiones de sacramentis super quarto Sententiarum. Leuven, 1516.
D. Huurdeman in N. Ned. Biogr. Woordenb. I (Leid., 19"), 29; W. Nijhoff in HB.I.284 („Waarschijnlijk Paris., J. Badius").
Vermoedelijk de uitgave Parijs, Jod. Badius Ascensius, 1516. **. Deze laatste ook bij E. H. J. Reusens, Syntagma doctrinae theol. Adriani VI (Lov., 1862), XXX (in N. Ned. Biogr. Woordenb. genoemd); een Leuvensche uitgave van 1516 wordt door Reusens niet vermeld.
Adrianus Florentius (Adrianus VI). Zie ook Carmina.
010. °Aegidiu8, Petrus, Dictionarium catholicum quod Ioannes Genuensis auxit. Leiden, 1506.
Messager des sciences historiques, etc, 1864 (Gand), 200-201.
C. Gesner, Bibliotheca universalis (Tig., 1545), 420 en F. Sweerttas, Athenae belgicae, etc. (Antv., 1628), 598, waarheen de Messager verwijst, noemen echter beiden geen uitgave „Lugd. Bat." (als Messager, l.c), maar „Lugduni" (=Lyoo). Klaarblijkelijk is bedoeld: Joh. Januensis, Summa que catholicon appellatur, emendata per Petr. Egidium. Lyon, Franc. Fradin expensis Steph. Gueynard, 1506. 2°, beschreven bij H. L. et J. Baudrier, Bibliographie lyonnaise XI (LyonPar., 1914), 204-205.
011. °Aeneas Platonicus Ghristianus, De irnmortalitate animae dequecorrwramresurrectionedialogusaureus qui Theophrastus inscribitur, Ambrosio Camaldulensi interpr. Leuven, (Theod. Martinus Alost.), 1518.40.
Panzer VII.263.46; Van Iseghem 135.
Bij J. A. Fabricius-G. C Harles, Bibliotheca graeca I (Hamb., 1790). 872. waarheen Panzer en Van Iseghem verwijzen, wordt, indien ik den niet duidelijken samenhang goed lees, echter geen uitgave Leuven, 1518 van bovengenoemd werk, doch van Xystus Pythagoricus, Sententiae, Rufino interprete bedoeld. Is dan zeer waarschijnlijk de uitgave, als onderdeel van 537 (Cato) gedrukt. De verwarring is ontstaan, doordat Fabricius-Harles I.87r-872 als eerste uitgave die van Bazel, Froben, 1516 noemt, waar de Sententiae van Xystus achter het genoemde werk van Aeneas Plat. Christianus zijn gedrukt. Panzer heeft vermoedelijk later zijn vergissing ontdekt; in zijn Index wordt deze uitgave van Aeneas Plat. niet genoemd, doch wel Xystus Pythagor., Sententiae. Leuven, 1518, onder verwijzing naar VII.263.46, waar echter bovengenoemd werk van Aeneas Hat. en niet Xystus Pythagor. vermeld staat.
012. "Aeneas Sylvius (Pius II), Historia rerum ubique gestarum. (Antwerpen), Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1530.
Emmerik Gymnas. B. .
J. Wattendorff, Kat. der Lehrer-Bibl. (des Kgl. Gymnas. zu Emmench) III (Emmer., 1902), JX. M 343.
Bleek bij onderzoek op een vergissing te berusten. De bewuste band bevat i° een defect ex. van bovengenoemd werk, Asiae Europaeque descnptio. (Keulen, Euch. Cervicornus), 1531 (compl. ex.o.a. Londen BM.) en 2°. ons no. 546, druk van Grapheus-Steels, 1536- Beide zijn bij Wattendorff voor één geheel gehouden.
013. *Aeneas Sylvius, Historie van Euryalus en Lucretia (De duobus amantibus). (Nederlanden, vóór 1530).
Uitgave, waarvan het bestaan vermoed wordt door Dr. C. H. A. Kruyskamp



AESOPUS—AGRICOLA.
3
(zie stelling III na zijn proefschrift, De refreinenbundel van Jan van Doesborch. Eerste gedeelte. Leiden, 1939). Blijkens een vriendelijke mededeeling is zijn hoofdargument het herhaaldelijk voorkomen der namen Euryalus en Lucretia in genoemden refreinenbundel, evenals in dien van Van Stije voort. Een ander waarschijnlijkheidsargument zou men kunnen vinden in het bestaan van het Eng. volksboek, door Jan van Doesborch gedrukt (2240). Deze heeft herhaaldelijk zoowel Engelsche, als Ned. edities van dezelfde volksboeken gegeven (vgl. mijn opmerkingen in HB.XVIII. 185).
014. *Ae80pus, Fabulae et vita graece cum Aldi Manutii interpretatione latina, etc. Leuven, 1503.40.
Panzer VII.258.3; W. Nijhoff in HB.I.285.
Volgens Van Iseghem, p. 243 zeker een onjuist jaartal. Door E. Daxhelet, Adrien Barlandus (Louv., 1938), 33 wordt echter ook aangenomen, dat er vóór de uitgave van Martinus van 22 April 1512 (zie 26) en vermoedelijk bij dezen zelfden drukker een andere verschenen is.
015. *Aesopus, Fabulae diversae quaedam lepidissimae. (Leuven, Theod. Martinus Alost., 1507). 4°.
Cat. Kloss 1618; W. Nijhoff in HB.III.96 (i.v. Fabulae). Niet bij Van Iseghem.
Toeschrijving aan Leuven in ieder geval twijfelachtig; zoover bekend was Martinus in 1507 te Antwerpen werkzaam. Titel, in Cat. Kloss aangehaald, vertoont groote gelijkenis met de uitgave Bibl. Belg. A 164 (ald. zonder toeschrijving; ex. Bonn UB.), die ook voorkomt in Gesamtkat. Pr.B.2.1796 (ald. met vraagteeken aan Straatsburg toegeschreven). Indien Kloss 1618 hiermee identiek is, geen Ned. druk.
016. °Aesopus, (Fabulae). Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 1538.40.
Antwerpen Mus. Plantijn.
M. Rooses-M. Sabbe, Cat. v. h. Museum Plantin-Moretus (Antw., 1927), 178. 19 („Esopus").
Onjuiste dateering, klaarblijkelijk op grond van datum brief op ib (Millesimo quadringentesimo tricesimooctauo!). Is de uitgave s.a., onder 25 beschreven.
017. *Aesopus, Avianus, etc, Fabulae latine a Guil. Goudano, etc. Antwerpen, 1539.
Ch. Roelens in voorrede bij facs. uitgave van Erasmus, Silva carminum (Brux. 1864), XXIV.
Wordt ald. gelijk van inhoud aan 34 genoemd. Is 1539 soms een drukfout voor 1529? Zou dan de uitgave van Mart. de Keyser kunnen zijn (35).
018. aAflaet ende ghenaden van allen stacien binnen ende buten der h. stadt van Romen te verdienen. (Deventer, Jac. de Breda, c. 1516?). i°.
Menno Hertzberger, Amsterdam (a°. 1941).
Agricola, Rodolphus, De formando studio. Zie 0887-0888.
Agricola, Rodolphus, Li Platonis Axiochum traductio. Zie Plato, Axiochus (0995).
Agricola, Rodolphus, Varia. Zie Isocrates, Oratio ad Nicoclem (0674).



4
AGRIPPA—ALEXANDER DE V. D.
019. "Agrippa de Nettesheym, Henricus Cornelius, Apologia adv. calumnias propter declamationem de vanitate scientiarum et excellentia verbi Dei sibi per aliquos Lovanienses theologistas intentatas. 1533. 8°.
O.a. Berlijn P.St.B.; Londen BM.; Munster UB.
W. Nijhoff in HB.I.ï86, met verwijzing naar H. Reusch, Der Index der verbotenen Bücher I (Bonn, r883), 121 (s.n.1.) en Panzer VI.426-427- 726(„Coloniae"). Geen Ned. druk. In Gesamtkat. Pr.B.a.3964 aan Keulen toegeschreven.
020. *Agrippa de Nettesheym, Henricus Cornelius, De in-
certitudine et vanitate scientiarum. (Antwerpen?), Jan. 1536. 8°.
Clement I.86,n.85 (ald. zonder vraagteeken aan Antwerpen toegeschreven); Panzer VI.26.235; W. Nijhoff in HB.I.286.
021. "Agrippa de Nettesheym, Henricus Cornelius, De Annae monogamia. (Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten of Joannes Grapheus?), 1534.8°.
O.a. Londen BM.
Panzer IX.155.488 (s.n.1.); W. Nijhoff in HB.I.286. Geen Ned. druk. Keulen?
022. *Agrippa de Nettesheym, Henricus Cornelius, De occulta philosophia. Mechelen, 1533.
0.a. Thott III.1.44.754 en (P. Deschamps), Dict. de géographie (Par., 1870), i.v. Mechlinia. At,
Het is mogelijk, dat de toeschrijving aan Mechelen (was daar wel een drukkerij?) slechts berust op de onderteekening van den opdrachtbrief aan Herm. von Wied (Wyde) „Ex Mechlinia" (vgl. 53). Te Weenen St.B. een uitgave van 1533, s.n.1. (2 exx.), die echter niet Ned. is. Keulsch?
023. *Aldus Manutius, Institutionum grammaticanun 11. III. (Leuven, Theod. Martinus Alost., 15..).
Cat. Kloss 80 (met het jaartal 1588); W. Nijhoff in HB.I.286. Niet bij Van Iseghem.
Vermoedelijk drukfout in Cat. Kloss voor 1518 of 1528.
024. °Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Partis II opus minus Guilielmi Zenders de Weidt. (Deventer, Rich. Pafraet), 1500. 4°-
O.a. Londen BM. en München Bayer.St.B. Beschreven NFpr. 1877 (naar Reichling 154)-.
Is een druk van Quentell, Keulen; zie mijn opmerkingen in HB.XIII.140-141 en vgl. verder GW. 1176.
o 25. *Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Partes I-IV cum comment. H. Torrentini et Kemponis Thessaliensis. Deventer, 1503- 4°-
Beckmann, 7 („Partes 4") en dus vroeger te Frankfurt a.d .Oder UB. en nu te Breslau St.- u. UB.



ALEXANDER DE VILLA DEI.
5
Ald. zijn echter slechts Partes III-IV, gedrukt door Rich. Pafraet, 1503 (2879), aanwezig. Vgl. aant. bij 2279. Aangezien Partes III-IV echter geen commentaren van Torrentinus en Kempo Thess. hebben, die alleen bij Partes I—II voorkomen, moeten in de uitgave, door Beckmann vermeld, inderdaad ook Partes I—II zich bevonden hebben. Of deze soms in een uitgave van een ander jaar? Niet bij Reichling.
026. °AIexander de Villa Dei, Doctrinale. Partis II opus minus Guilielmi Zenders de Werdt. (Deventer, Jac. de Breda, 1505). 4°-
Berlijn P.St.B.
Gesaratkat. Pr.B. 3.1837.
Geen Ned. druk, maar een Keulsche van Joh. Koelhoff, c. 1490. Beschreven o.a. GW.1170.
027. Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Partes I—II cum oomment. H. Torrentini et Kemponis Thessaliensis. Deventer, Jac. de Breda, (c. 1505). 40.
CA.138 (i6« e.? Uit Bibl. Heberiana XIII [sale Lond., 22-28 Febr. 1837], 162); Reichling 190 (c. 1505); Copinger II.1.370 (j6ee.?);W. Nijhoff in HB.I.287 (c. 1505); GW. I, Sp. 648 (16' e.).
Is Pars I soms een defect ex. van 2281 ?
028. °Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Partes I—II cum oomment. H. Torrentini et Kemponis Thessaliensis. Deventer, Gilles de Gourmont, Mei 1511. 40.
Neustadt a, d. Aisch Kirchenb.
G. M. Schnizer, Der Kirchen*Bibliothek ztt Neustadt an der Avsch Anzeige VI (Nürnb., 1787), 37. 3; Panzer IX.453.23^ (ontleend aan Schnizer).
Bleek een ex. te zijn der uitgave Tübingen, Thomas Anselmus Badensis, Juli 1514 (Reichling 237), waaraan het laatste blad met colophon ontbreekt. Zie uitvoerig mijn opstel in HB.XXV.i 13-118.
029. "Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Pars II cum Kemponis Thessaliensis comment. Deventer, Rich. Pafraet, 1516. 40.
Munster UB. Gesamtkat. Pr.B. 3.1828.
De dateering berust op een onjuiste interpretatie van den colophon „Millesimo quingentesimo sexto decimo secundo die mensis Februari) in ipso die. Dorothee virginis". Is de druk van 12 Febr. 1306 (2282).
030. 0Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Partis II opus minus Guilielmi Zenders de Werdt. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 20 Aug. 1517.40.
Indertijd (Sept. 1933) aan de KB. te 's-Gravenhage uit Munster te koop aangeboden met deze dateering. Onjuiste verklaring van „Anno. dlïi. xv.ij.xx. mensis Augusti". Beteekent: 20 Aug. 1502. Is 2277; zie verder aant. ald.
031. Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Pars I cum comment. H. Torrentini et adnotationib. Joh. Despauterii. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1518. 40.
Reichling 250** (uit Cat. der Bibl. d. ehem. Carthauser-Klosters Buxheim, Auction Münch., 20 Sept. 1883, 2365); W. Nijhoff in HB.I.287.



ALEXANDER DE V. D.—ALONSEFRESANT.
6
032. *Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Partes III-IV. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 1519.40.
Cat. della Faille 895; Reichling 254.
Zeer waarschijnlijk is 't jaar 1519 een vergissing voor 1509. Dan identiek met 84.II. Zie de aant. ald. en uitvoeriger mijn opmerkingen in HB. XI.367-368.
033. Alexander de Villa Dei, Doctrinale. Pars I cum comment. H. Torrentini et adnotationib. Joh. Despauterii et Bitteri Hengeveldii. Antwerpen, Mich. Hülen van Hoocbstraten, 1540. 40.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Bruz., 1864), 39-40.
034. °Alkindu8, Jacobus, De gradibus rerum. Antwerpen, 1532.
2°.
Panzer VI.x9.170 en daaruit bij W. Nijhoff in HB. I.288.
Door Panzer ontleend aan J. C Hennings, Bibliotheca s. Notitia librorum rariorum, etc. I (Kil., 1766), 53, die weer als bron noemtCat. Bibl. Thuanae (— J. A. de Thou). Berust alles op een vergissing van Hennings; in Cat. Bibl. Thuanae II (Paris., 1679), 26 wordt geen Antwerpsche, maar een Straatsburgsche uitgave genoemd („Argentor. 1532").
035. "Almanach quinque planetarum (1503-1534 incl.). (Antwerpen, Adr. van Liesvelt? c. 1502). 40.
Londen BM. (531.I.19).
H. Helbig in Bullet. du bibliophile beige XIII (Brux., 1857), 214-215 («^n Adr. van Liesvelt toegeschreven); Cat Vergauwen I.769 (s.n.l.a.); W. Nijhoff in HB. I.288 („Antv. (c. 1502)").
Zijn bil. 19-30 van 1226 (Joh. de Monte Regio). Vgl. nog 0694.
036. "Almanack pro anno 1523. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1522.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB. 1.288. Is 1298 (Laet de Borchloen).
037. Almanack voor het jaer 1532. Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder, (1531)-1°-
Fragment hiervan vroeger (c. 1917?) gezien door wijlen W. de Vreese te Gent (UB.?). Niet teruggevonden. De colophon luidt:, .Gheprent tot Delf t/BimiCornelis heynric.z. Lettersnyder''.
038. Almanack for 1529. Antwerpen, Adr. van Berghen, (1528).
Duff, Westminster and London, 216; Bosanquet, p. 193.
039. fAlonsefresant (Alofresant), Dye prophetie ghepractiseert te Rhodes. Antwerpen, Jan van Ghelen. 8°.
Gent UB.
Bibl. Belg. A9; W. Nijhoff in HB. 1.288; EA., 20 en vgl. TA., 74Blijkens het adres „inde witten Hasewint" na 1540 gedrukt.



AMANDUS—APIANUS.
7
040. *Amand us Zierixeensis, Chronica. compendiosissima ad annum 1534, etc. Antwerpen, Symon Cock, 1537 (of 1536).
Potthast I.39 („a°. 1537"); W. Nijhoff in HB. I.388 („a°. 1536"). Bij De Wind (1.134-135 en 536), waarheen beiden verwijzen, echter slechts de uitgave van Cock, 1534 (108).
041. *Ambro sius, S., Liber de Elia et jejunio et de Tamia (= de Tobia?). Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1535- 8°.
Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), 2.24.
Soms een drukfout voor 1538 en dan ons no. 111? Maittaire V.1.36, die zijn gegevens voor een niet gering deel aan zijn eigen collectie heeft ontleend, vermeldt alleen de uitgave van 1538 en niet die van X535.
042. *Amerotius, Adrianus, Libellus de dialecticis Graecorum. (Leuven, Theod. Martinus Alost., 1520?).
Van Iseghem, Suppl. 161.
Uitgave, waarvan ald. het bestaan verondersteld wordt naar aanleiding van een mededeeling bij Val. Andreas, Fasti academici (Lov., 1650), 282. Misschien is daar als uitgave van Martinus, 1510 echter alleen het Compendium graecae grammatices (X15) bedoeld. Vgl. Opus epist. Erasmi IV, p. 589-500, waar de Parijsche uitgave van 1534 de eerste bekende van het Libellus de dialecticis Graecorum wordt genoemd.
043. °Amours, Guillau me, La grant prenostication nouvelle pour lan 1518, composee sur le chmat de France. (Leuven, 15x8).
O.a. Brussel BR.
Brunet, Suppl. I (Par., 1878), 39; M. Funck, Le livre beige a gravures (Par.Bruz., 1925), X2i en 268.
Ald. voor een Leuvense hen druk gehouden, misschien alleen, omdat de schrijver zich „docteuT en medecine de Louuain" noemt. Naar mijn meening geen Nederlandsche, maar een Fransche druk.
044. *Apianus, Petrus, Cosmographicus liber correctus per Gemmam Phrysium, etc. Antwerpen, Greg. de Bonte, 1540.
Van Ortroy 32 (als variant van ons no. 126).
Door hem ontleend aan Cat. Borluut (Gand, vente 19 avril, etc. 1858), 580. Dat deze op den titel heeft „Antverpiae: Bontius", beweert Van Ortroy echter op eigen gezag; in Cat. Borluut staat dat niet. Het is niet onwaarschijnlijk, dat de uitgave der Cosmographia Cat. Borluut 580 „Antv., Greg. Bontius, 1540" geen andere is dan die van Antw., Aeg. Coppenius Diesthens. voor Arn. Birckman (en Greg. de Bonte?), 1540 (ons nó. 126), die dan in Cat. Borluut wegens Bontius' merk aan het slot uitsluitend aan dezen is toegeschreven.
045. "Apianus, Petrus, De horarum noctis observatione. (Antwerpen, 1533). 4°.
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB. I.289.
Het Berlijnsche ez. bleek een onderdeel van 122 te zijn (bil. 52b-5sa), in den alfab. catalogus ald. als afzonderlijke uitgave opgenomen. De titel „De horarum noctis observatione", die in 123 zelfs niet vermeld wordt, kan te Berlijn ontleend zijn aan de uitgave van 1539 (zie volg. titel).



8
APIANÜS—ARNOLD.
046. 0 Apianus, Petrus, De horarum noctis observatione. (Antwerpen, 1539).
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB. I.289.
Het Berlijnsche ex. bleek een onderdeel van 125 te zijn (bil. 4sa-47a; de titel „De horarum noctis observatione" wordt op bl. ib vermeld), in den alfab. catalogus ald. als afzonderlijke uitgave opgenomen.
047. *Apianus, Petrus, La cosmographie. Antwerpen, Ant. Birckman, 1539.
W. Nijhoff in HB. I.289, met toevoeging „Bibl. de Cambray". Niet bij Van Ortroy.
Te Kamerijk (Cambrai) BV. niet aanwezig en, volgens een mededeeling, nooit geweest.
048. *Apicius, De re coquinaria 11. XX. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Roel. Bollaert, 1520. 40.
Panzer VI.7.41; W. Nijhoff in HB. I.289.
De dateering is verdacht. De vroegste bekende druk van Grapheus is van 1527, terwijl Bollaert voor het eerst als uitgever voorkomt in een druk van 1326 (924). Is het al te gewaagd te vragen, of Panzer's bron, J. C. Hennings, Bibliotheca s. Notitia librorum rariorum, etc. I (Kil., 1766), 96, soms de auteurs Apicius en Apianus heeft verward? En dan verder, zonder het origineel meer te vergelijken, achter Apicius den naam van diens bekende werk heeft gevoegd? In ieder geval is de opgave bij Hennings verder zeer onnauwkeurig (,,... apud Robertum Bellaert typia Iohannis Gnaphei"). Mocht de veronderstelling gegrond zijn en is ook bet jaartal 1520 onjuist, dan zou bedoeld kunnen zijn: Apianus, Cosmographicus liber. Antw., Grapheus voor Bollaert, 1329 (121).
049. *Apobolymaeus, Johannes (Findeling), Antilutherana s. Confutatio centum locorum Lutheri. Antwerpen, 1528.8°.
J. H. Sbaralea, Supplementum et castigatio ad scriptores trium ordinum S. Francisci a Waddingo aliisve descriptos II (Rom., i92I)i 31-
Naar Sbaralea i'uitg. (Rom., 1806), 388 wordt, maar met het onjuiste jaartal Antwerpen, 1518, verwezen bij H. Harrisse, Excerpta Colombiniana (Par., 1887), 412 (ex. B. Colombina te Se villa; is ald. thans niet meer aanwezig). Sbaralea beroept zich op A. Miraeus, Bibliotheca ecclesiastica s. de scriptoribus ecclesiasticis II (Antv., 1649), 35 (= P- 20, cap. 35) en op Bibliotheca Telleriana (Par., 1693), 105. Op beide plaatsen en ook in Wetzer u. Welte's Khxhenlexikon I (Freib.LBr., 1882), 1014-1015 wordt echter wel een uitgave van 1528, maar zonder de toevoeging Antwerpen vermeld.
Apologie. Zie Epologie.
050. °Ari8totele8, Liber de moribus ad Eudemium. Ed. alt. Zwolle, Thieman Petersz. Os van Breda, (i"5")- 4°-
W. Nijhoff in HB. I.290.
„Ed. altera" bij Nijhoff berust op een onjuiste overname uit Cat. Kloss 322. Ongetwijfeld is daar de uitgave, bij ons onder 139 beschreven, bedoeld.
051. *Arnold, Richard, Chronicle or customs of London. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1520-1521.
J. A. Worp in Tijdschrift v. Ned. taal- en letterk. XXXVI (Leid., X917), 153Worp's verwijzing naar Dictionary of Nat. Biography i.v. Arnold, maakt het



ARNOLDUS—BAERSDORP.
9
zeer waarschijnlijk, dat hij twee uitgaven, die van c. 1502 (zie ons no. 142 = Short-title Cat. 782; in Dictionary of Nat. Biography II [Lond., 1885], m op naam van Jan van Doesborch) en de latere van c. 1521 (aan Peter Treverit te Southwark toegeschreven; zie Short-title Cat. 783), heeft verward.
052. Arnoldus, Henricus, De conceptione immaculatae virginis Mariae. Antwerpen, 1527.40.
Th. Petreius, Bibliotheca Cartusiana (Col., 1609), 123; C. J. Morotius, Theatrum chronologicum S. Cartusiensis ordinis (Taur., 1681), 81.
053. *Ars scribendi epistolas. Deventer, Rich. Pafraet, 1504. 40.
Panzer VI.485.16; W. Nijhoff in HB.I.290.
Waarschijnlijk is het werk van Aug. Dathus Senensis bedoeld. Dan 2746.
054. jArticulen, Hondert, vander passien ons heeren. Antwerpen, Adr. van Liesvelt, (1500). 8°.
Cat. Kloss 4030; W. Nijhoff in HB.I.290.
Klaarblijkelijk CA.187; GW.2734. Vóór 1500 te dateeren.
055. Articulen, Hondert, vander passien ons heeren. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.I.290.
Artikelen der doctoren van Leuven, Antwoord op. Zie Zwolle, Willem van.
056. f Augustinus, S., Den brief CXXI tot... Proba, leerende hoe datmen behoort Godt te bidden. Kampen, Steven Joessen, (c. 1520).
Cat. Burgersdijk en Niermans (veiling Gooszen, enz.; Leiden, 2-14 Dec. 1907), 1411.
Hetzelfde ex. (onbekend waar thans) in Cat. Hart. Nijhoff 370 (a°. 1909), 116 met de dateering „c. 1550", die stellig juister is. Drukken van Steven Joessen uitsluitend na 1540 bekend.
057. tAugustinus, S., Hantboecxken vander aenschouwinghen Christi. Vert. door Ant. van Hemert. Antwerpen, Symon Cock, (c. 1540). 8°.
O.a. 's-Gravenhage NB. (KB.) en Mus. Meerm.-Westr. Cat. P. A. Hemerijck XX (Amst., 1934), 35. Na 1540 gedrukt.
Baerle, Jan van, Eenen schoonen spiegel van eenen deuchdelijcken leven. Zie Spiegel (01116).
058. (Baersdorp, Cornelis a), Methodus artis medice in formulas digesta ex Galeni traditionibus. Antwerpen, Greg. de Bonte, 1536.
A. Wauters in Bullet. du bibliophile beige XII (Brux., 1856), 75. -
Greg. de Bonte kreeg 27 Sept. 1536 octrooi voor „Methodus artis medice in
formulas digesta ex Galieni (sic) traditionibus". Waarschijnlijk het werk van
Corn. a Baersdorp (zie een andere uitgave onder 163).



xo
BAGHIJ NKEN—BAPTISTA MANTÜANÜS.
Baghijnken. Zie Beghijncken.
059. fBalade, Een, vander Brabantscher destructie. Antwerpen, Wede. Christoffel van Ruremund, (1524). 8°.
W. Nijhoff in HB.II.32 (ontleend aan Bibl. Belg. B 238). Het jaartal 1524 is bij Nijhoff een drukfout voor 1542-
060. °Baptista Mantuanus, Alfonsus. Deventer, Rich. Pafraet, 1500.
Cat. Vergauwen I.1035; W. Nijhoff in HB.II.32.
Is, blijkens den aangehaalden colophon in Cat. Vergauwen, de uitgave van 11 Aprilijo6 (166) met onjuiste interpretatie van het jaartal (M.CCCCC.vj. Mësis Aprilis in prof esto pasche).
061. Baptista Mantuanus, Alfonsus. Deventer, 1507. 40.
Panzer VI.486.21; W. Nijhoff in HB.II.32.
062. Baptista Mantuanus, De mundi calamitatibus. Deventer, A. Pafraet, 1513. 4°.
W. Nijhoff in HB.II.32.
063. Baptista Mantuanus, Carmen bucolicum (BucoUca s. Adolescentia). 's-Hertogenbosch, Ger. van der Hatart, Maart I53i- 4°-
Panzer VIII.300.1; W. Nijhoff in HB.II.32.
064. "Baptista Mantuanus, Carmen contra poetas impudicos. (Deventer, Jac. de Breda, c. 1501). 40.
W. Nijhoff in HB.II.33 (uit Revius, 191).
Bij Revius, l.c wordt echter de uitgave van 1501, in profesto Viti et Modesti (168) genoemd, waar dit gedicht gedrukt is na De mundi calamitatibus.
065. "Baptista Mantuanus, De contemnenda morte. Deventer, Alb. Pafraet, 1511. 8°.
Wolfenbüttel Herzog August-Bibl. Deutsch. Gesamtkat. 11.266.
Bleek te berusten op een onjuiste lezing van het jaartal; is de uitgave van 1520 (185).
066. "Baptista Mantuanus, Fastorum !. I. (Deventer, Jac. de Breda, 1500). 40.
Cat. Kloss 567; CA. 238; Copinger 11.1.859; W. Nijhoff in HB.II.33.
Het ex. Kloss (de bron van alle verdere opgaven) in veiling Menno Hertzberger, Amst., 29-31 janv. 1935,428. Geen Ned. druk, maar een Keulsche van Joh. Koelhoff Jun., na 15 Maart 1513. Vgl. verder GW. III, Sp. 328.
067. Baptista Mantuanus, Parthenice prima de virgine Maria. 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, 1517-
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
Indertijd is aan W. Nijhoff de volgende beschrijving, vermoedelijk van den titel, uit Leuven gezonden: Baptiste Mantuani Theologi Carmina de beata vir || gine: que et parthenice dicuntur. lam denuo revise atcj correcte. Impressit hoe opus Laurentius (Haeyu? Haeyn?) bibliopola In Ulustri austrasiou urbe busch ducis Anni hujus M.CCCCC.xvij. H



BAPTISTA MANTUANUS—BARLANDUS.
II
068. Baptista Mantuanus, Parthenice prima de virgine Maria. Deventer, 1520.
(H. von der Hardt), Antiqua literarum monumenta. Autographa Lutheri, etc. III (Helmest., 1693), 33; Panzer VI.488.44; W. Nijhoff in HB.II.33.
069. "Baptista Mantuanus, Parthenice (tertia). (c. 1505).
Ludwig Rosenthal's Antiquariaat, Cat. 187 (Den Haag, z.j.[1938]), 38. Ald. als onbekende Ned. druk vermeld. Bleek een defect ex. te zijn der uitgave Zwolle, Peter Os van Breda, s.a. (306), waaraan bil. 1 en 44 ontbr.
070. "Baptista Mantuanus, Parthenice tertia. (Deventer, Theod. de Borne, c. 1515?).
Londen BM.
W. Nijhoff in HB.II.33.
Berust op een onjuiste toeschrijving in den Gen. Catalogue van het BM. Bleek de uitgave Zwolle, Peter Os van Breda, s.a. (206) te zijn.
071. jBaptista Mantuanus, De vita beata. (Deventer, Rich. Pafraet) . 40.
Deventer Athen.B. Beschreven NFpr.in.
Vóór 1500 gedrukt. Zie o.a. CA.233; Kronenberg, Deventer 35; GW.3316.
072. fBarbarus, Hermolaus, Epistola ad Fredericum imperatorem et Maximilianum regem romanorum principes invictissimos. (Antwerpen? Theod. Martinus Alost.).
Vermeld bij Van Iseghem, p. ai6, als te zijn gebonden achter een ex. van zijn no. 44 (= ons no. 120) en niet door hem gezien.
Is een incunabel; vgl. CA.247. Zie verder o.a. Van Iseghem 19 en GW.3343.
073. °Barlandus, Adrianus, Adagiorum enchiridion. Antwerpen, Mich. Hülen van Hoochstraten, 1525.
E. van Hoof, Antwerpen.
Gothieke en Renaissance boekbanden uit private verzam. tentoongesteld in het Mus. Plantin-Moretus, 12-27 Nov. 1938, 80.
Onjuiste titel ald. Is Erasmus, Epitome chiliadum adagiorum per Adr. Barlandum conscripta (4144).
074. *Barlandus, Adrianus, Enarrationes in Ciceronis primam Catilinariam et Philippicam nonam. (1528).
. O.a. H. de Vocht, Iiterae virorum eruditorum ad Franc. Craneveldium 15221528 (Louv., 1928), 658, a.
Bestond het soms alleen in hs. ? Aan P. S. Allen was geen ex. bekend; zie Opus epist. Erasmi VII, p. 443,12. Evenmin aan E. Daxhelet, Adrien Barlandus (Louv., 1938), 23,193 en 312.
075. "Barlandus, Adrianus, Institutio christiani hominis. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1532. 8°.
Montauban BV.
W. Nijhoff in HB.II.34.
Geen afzonderlijke uitgave; onderdeel van 3868 (Schottenius).



12
BARLANDUS—BARTHOLOMAEUS LOCHIENSIS.
076. "Barlandus, Adrianus, Institutio christiani hominis. Antwerpen, Ant. Goinus, 1540.
W. Nijhoff in HB.II.34-
Geen afzonderlijke uitgave; onderdeel van 1879 (Schottenius).
077. °Barlandu8, Adrianus, De principibus Hoüandiae. Antwerpen, Mich. Hülen van Hoochstraten, 1520.40.
Cat. Kloss 577; W. Nijhoff in HB.II.35. Ongetwijfeld identiek met 232.
078. "Barlandus, Adrianus, Libri tres de rebus gestis ducum Brabantiae. Leuven, Rutg. Rescius, 1522.
E. Daxhelet in Bullet. de Tlnstitut histor. beige de Rome XV (Rome, 193S), 105, n. (5).
Blijkens vriendelijk bericht van E. Daxhelet drukfout voor 1532. Is dus 237.
079. °Bartholinu8, Richardus, Carmen in nuncupatione Caroli Romani regis. (Antwerpen?).
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.II.35.
Geen Ned. druk. Italiaansch ? Fransen?
080. °Bartholomaeus Coloniensis, Canones, etc. Zwolle, Peter Os van Breda, 14 April 1502.40.
Keulen SB. Sönnecken, 305.VII.4.
Zie aant. bij 238 en AanvuU. en Verbeteringen daarop (in dl. II). Bleek op één drukfout na (bl. ia r. 2: delarationibus) overeen te stemmen met 238. De dateering heeft Sönnecken ten onrechte ontleend aan het fragment van 2696, dat er in het Keulsche ex., evenals een fragment van 2695, mee samen is gebonden.
081. Bartholomaeus Coloniensis, Epistola mythologica. Deventer, Alb. Pafraet, 1513.40.
L. Le Clercq in G. Passer XIII.158 (uit Cat. De Bruyne[Mal., 1862], 35a). Niet bij Sönnecken.
082. * Bartholomaeus Coloniensis, De magnitudinibus terrae, lunae et sohs. Deventer, 1515.40.
Panzer VI.487.30; Sönnecken, 305.VIII.3; W. Nijhoff in HB.II.35Volgens Brunet L679 uitgegeven samen met De diversis rebus ponderabilibus,
etc. Vgl. echter 4123; ald. niet samen. Soms verwarring bij Brunet (en elders ?)
met de uitgave Deventer, De Borne, s.a. na de Canones (239)?
083. *Bartholomaeu8 Coloniensis, Sylva carminum. Deventer, Rich. Pafraet, 1505. 40.
Cat. klooster Frenswegen (hs. 953 's-Gravenhage NB. [KB-])- Niet bij Sönnecken.
Geen ex. te Straatsburg BN. et U., waar de boeken van Frenswegen grootendeels beland zijn. Ald. een ex. van 2376.
084. "Bartholomaeus Lochiensis, Nicolaus, Christus xylonicus. Gent, Godefr. de Rode, 1533.
Göttingen UB.
Deutsch. Gesamtkat. 12.1439.



BATTEMENT—BENEDICTIO.
13
Bleek de uitgave te zijn, die door Vanderhaeghen, Bibl. gant. VI.12037 en door ons (243) op 1533 is gedateerd. Het jaartal op den titel is zóó slecht afgedrukt (zie ook de repr. bij Vanderhaeghen, ib. VI, naast p. 6), dat het inderdaad niet zeker is, of er 1533 dan wel 1535 staat.
085. *Battement, Een, oft spel van den oprechten aflaet. Gent, (Joos Lambrecht Lettersteker?).
Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.20; W. Nijhoff in HB.II.36. Zie ook Sepp, VL.,
212. sS|
Het bestaan van den druk blijkt uit een verbod van Philips II. Na 1540 gedrukt?
086. Battus, Cornelis, Weereldt-beschrijvinghe. 1512.
H. Z. van Boxhorn, Chroniick van Zeelandt I (Middelb., 1644), 437; A. A. Fokker, Levensberichten van Zeeuwsche medici (Middelb., 1901), 6; W. Nijhoff inHB.II.36.
087. Bedrog, Dat, der vrouwen. Utrecht, Jan Berntsz.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.II.36.
088. "'Begeerte tot den H. Geest (Schoon boexken om vierichlijcke the begheeren ... den H. Geest). Antwerpen, Willem Vorst erman, 1520.
Polain, Vorsterman, 26.
Wordt daar de uitgave Vorsterman, z.j. (263) soms bedoeld ?
089. f Begeerte tot den H. Geest (Schoon boecxken om vierichliken te begheeren ... den H. Gheest). Antwerpen, Jan van Ghelen, (c. 1540). 16°.
Burger II.314 (Ned. uitg.).
Het adres „inden Witten Hasewint" wijst er op, dat de druk na 1340 is.
090. *Beghijncken, Dat, van Parijs (gevolgd door Den dietschen Cat hoen). Antwerpen, Jan van Ghelen.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.II.32. Soms na 1340?
091. *Bekeringe van Maria Magdalena... als Ysidorusbeschrijft. Leiden, Peter Jansz. 12° (= 8°?).
Cat. Fred. Muller, Amst.,a°. 1887 (théologie), 4076 (i.v. S. Isidorus); L. D. Petit, Bibliographie der Middeln. taal- en letterk. II (Leid., 1910), 1863 (met den titel De legende „Van Sunte Maria Magdalena bekeringhe") en C. G. N. de Vooys in Tijdschrift v. Ned. taal- en letterk. XXIV (Leid., 1903), 44.
Soms na 1540?
092. fBenedictio mensae (Benedicite. Dominus). Z.p.n.j. ? perk.
J. H. van Heek, 's-Heerenberg (archief Bergh; fragment).
Beschreven bij repr. door C. P. Burger Jr. in HB.XVII.71-72.
Waarschijnlijk van zelfden drukker als de soortgelijke uitgave, Leiden, Jan Mathijsz., 31 Oct. 1546; zie C. A. van Liempd in HB.XVIII.8-10 (met repr.). Na 1540.



BERCH—BERNARDUS.
093. Berch van Calvarien. 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, 1520. 8°.
Ch. C. V. Verreyt in Dietsche Warande VII (Gent-Amst., 1894), 98 v. en ook nog in Taxandria XL (Berg.-o.-Zoom, 1933), 39-
Volgens Verreyt een ex. Huissen Dominic. kl. Ald. echter thans niet meer aanwezig en evenmin in het Albertinum te Nijmegen.
094. *Berch van Calvarien. (Antwerpen, Willem Vorsterman). 8°.
Parijs BN. (Rés. B. 24104 [2]; fragment van 5 bil.). Waarschijnlijk fragment der uitgave, onder 274 beschreven.
095. "Berlaimont, Noel van, Vocabulare (Vlaamsch-Fransch). Antwerpen, Willem Vorsterman, 1511.
O.a. Panzer VI.5.14; Brunet I.790; W. Nijhoff in HB.II.36. Is de Uitgave van 1540 (279) met onjuist gelezen datum. Zie uitvoeriger hierover mijn opstel in N. Taalgids XII (Gron., 1918), 172-173 en ook HB.XI.a52.
096. fBerlaimont, Noel van, Vocabulare (Vlaamsch-Fransch). Luik, Streel, 1528. 8°.
Trier SB.
Deutsch. Gesamtkat. 11.6673. Bleek een druk van 1628 te zijn.
097. tBerlaimont, Noel van, Vocabulare (Vlaamsch-Fransch). Antwerpen, Wouter Morbir, (c. 1530).
Frankfurt a. M. SB. Deutsch. Gesamtkat. 11.6674.
De dateering is veel te vroeg en berust vermoedelijk slechts op het jaartal 15 30 in een der voorbeelden (op bl. 19a). De drukker Morbir, meer bekend als Wouter of Gualterius (Gualtier) Morberius, was van c. 1555-1595 te Luik werkzaam en heeft vóór dien tijd te Antwerpen gewerkt. Vgl. De Theux, Introduction, VIII en ald., bij de drukken op de jaren 1560-1595. Bovengenoemde druk zal gedateerd moeten worden omtrent 1553. Zie verder mijn opstel in HB. XXVI. 247-251.
098. Berlaimont, Noel van, Vocabulare (Vlaamsch-Fransch). Antwerpen, Willem Vorsterman, 1536. 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
R. Verdeyen, Colloquia et dictionariolum septem linguarum, gedr. door Fickaert te Antw. in 1616 I (Antw.-'s-Grav., 1926), LIX en XCIV.
Beschrijving bij Verdeyen, onUeend aan herdruk, indertijd door De Vreese voorbereid voor de K. Vla. Academie.
099. Bernardus, S., Boecxken van verduldich lijden. Haarlem, (Hugo Jansz. van Woerden, 1507 ?). -
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
A. von der Linde, Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunst I (Berl., 1886), 211; Janauschek 340; W. Nijhoff in HB.II.37; L. Le ClercqinG. Passer XIII.161 (uit Cat. De Bruyne [Mal., 1866], 2474); H. J. van de Kerk, De Haarlemse drukkers en boekverkopers 1540-1600 ('s-Grav., 1941), 11. Niet bij Moes.
Vgl. 0884-0885.
0100. Bernardus, S., Boecxken van verduldich lijden. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1521.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.II.37.



BERNARDUS—BERTRANDUS.
15
Bernardus, S., Een boecxken van den hemelschen wyngaert. Zie 0210.
0101. *Bernardus, S., Onser liever vrouwen souter. Den Hem bij Schoonhoven, Regulieren, 1503. 8°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Cat. Serrure I.76 (zelfde ex. ?); W. Nijhoff in HB.II.37.
De beschrijving in Cat. Serrure: „Onser Liever Vrouwen Souter. CGedruct en voleyndet inden Convente der regulieren buten Schoonhoven inden Hem, int iaer 1503." (goth. typen, hsnn.), doet de vraag rijzen, of soms bil. 89—130 van 1502 (Devote Materiën) bedoeld zijn. Dan niet van S. Bernardus en geen afzonderlijke uitgave.
0102. °Bernardus, S., Onser liever vrouwen souter. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1520.
Londen BM.
W. Nijhoff in HB.II.37.
Bleek de uitgave van Eckert van 1530 (393) te zijn.
0103. *Bernardus, S., Onser liever vrouwen souter. Delft, 1520.8°.
Cat. Le Long, 8". 491; W. Nijhoff in HB.II.37.
Ia soms 393 bedoeld, de uitgave Antwerpen, Eckert, 1320 „Gheprent ... int W* #* huys van Delft" ?
0104. *Bernardus, S., Onser liever vrouwen souter. Amsterdam, Doen Pietersz., 1532.
Van Druten II.362.
Van Druten was (in Oct. 1918) niet in staat mij een ex. op te geven, noch verdere inlichtingen te verstrekken.
0105. Beroaldus, Philippus, Declamatio de tribus fratribus, Opusculum de felicitate, Declamatio altera philosophica, etc. Deventer, Rich. (= Alb.) Pafraet, 1515. 4°.
Cat. Kloss 636; W. Nijhoff in HB.II.37.
0106. °Bertachinus, Johannes, Repertorium. 1525.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.II.37.
Bleek een druk van Gryphius, Lyon te zijn.
Berthsen, Theodoricus de. Zie Herxen.
0107. "Bereken, Suster, Een boecxken gemaket van. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (c. 1514). 8°.
Cat. van Havre 644.
Onjuiste toeschrijving; het ex. Van Havre is een samenvoeging van gedeelten van twee werken (308 en 1833). Zie aant. bij 308 en mijn opmerkingen in HB.XI.253.
0108. "Bertrandus, Stephanus, De carpentoracto, etc. 1534.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.II.37.
Bleek een druk van Joh. Moylin de Chambray, Lyon te zijn.



i6
BETHLEM—BIJBEL (LATIJN).
0109. *Bethlem, Een devote meditacie op die passie ons liefs heeren. ('s-Gravenhage? Hugo Jansz. van Woerden, na 1518?).
Problematische uitgave, waarvan men het bestaan zou kunnen afleiden uit den niet zeer duidelijken colophon van 311. Vgl. daarover nog de veronderstellingen van Hoes I, p. 16 en van B. Kruitwagen in HB.XII.203-204.
0110. Bethlem, Een devote meditacie op die passie ons liefs heeren. Amsterdam, Doen Pietersz., (1525). 8°.
Cat. Kloss 4021; W. Nijhoff in HB.II.105.
om. Bethlem, Een devote meditacie op die passie ons liefs heeren. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1526. 8°.
Polain, Vorsterman, 23.
0112. Bethlem, Een devote meditacie op die passie ons üefs heeren. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1527. 8°.
Polain, Vorsterman, 23.
0113. Bethlem, Een devote meditacie op die passie ons liefs heren. Antwerpen, 1536.
K. A. Kneller, Geschichte der Kreuzwegandacht von den Anfangen bis zur röll. Ausbildung (Freib.i.Br., 1908), 153-154, N. 3; A. v. d. Wvngaert in Ons Geestelijk Erf II (Antw., 1928), 18, n. 13.
0114. fBethlem, Een devote meditatie op die passie ons heeren. Antwerpen, Claes van den Wouwere, (c. 1540). 8°.
Leiden Hij. Ned. Letterk. Beschreven NFpr. 1436Na 1540 gedrukt.
0115. *Biblia. Novum Testamentum. Graece. P. I-II. Leuven, Rutg. Rescius en Barth. Gravius, 1531. 8°.
O.a. Le Long-Masch I.204; E. Reuss, Bibliotheca novi testamenti graeci (Brunsvig., 1872), 36; W. Nijhoff in HB.II.106.
Waarschijnlijk 322-324 (Pauli epistolae, Epistolae catholicae en Acta apostolorum, alle van 1531), samen met 2419-2422 en 326 (IV Evangelia' en Apocalypsis, alle van 1534). Vgl. aant. bij 2419.
0116. °Biblia. Pauli apostoli epistolae. (Zwolle, Peter Os van Breda, c. 1501). 40.
O.a. 's-Gravenhage NB. (KB.). Beschreven NFpr. 189.
Geen Ned. druk. Duitsch. Zie mijn opmerkingen in HB.XIII.141-
0117. *Biblia. Psalterium daviticum. Antwerpen, Symon Cock, 1503. 8°.
Cat. d'une belle collection de livres, etc. (vente Gand, J. Predhom, janv. 1847), 300.
Onjuiste dateering; Cock is eerst na 1320 beginnen te drukken. Soms een uitgave van 155a? (MCCCCCLII, met verwarring van I en L?).



BIJBEL (LATIJN).
17
0118. *Biblia. Psalterium la tinum. Antwerpen, Adr. van Berehen (1504). 8°. 6 '
Cat. Kloss 537; W. Nijhoff in HB.II.xo6. Soms identiek met 327?
0119. °Biblia. Pauli epistole ad Corinthios. Deventer, Alb. Pafraet, 1510. 4°.
W. Nijhoff in HB.II.io6.
Drukfout ald.; in Cat. Vergauwen I.49, waarheen Nijhoff verwijst, wordt de uitgave van 1 April 1515 (331) genoemd.
0120. °Bibiia. Pauli apostoli epistolae, Epistolae canonicae, etc. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1517. 8°.
Cat. Da vis & Orioli XLIX (Lond., 1929), 103 („not recorded by NijhoffKronenberg").Bleek de uitgave van 16 Juli 1313 te zijn (330).
0121. *Biblia. Novum Testamentum. Antwerpen, 1525. 12° (— 8°?).
Le Long-Masch II.111.273; W. Nijhoff in HB.II.107. Vulgata-vertaling.
Vermoedelijk een der beide bekende Vulgata-uitga ven van dat jaar, 't zij van Hillen of van Thibault (340 of 341).
0122. *Biblia. Evangelium sec. Lucam. Deventer, Alb. Pafraet, 1525-
Revius, 197; W. Nijhoff in HB.II.107. Niet in Bibl. Erasm. Vertaling van Erasmus.
Soms verwarring met de uitgave van 1526 (2434) ? Zie de aant. bij 01205.
0123. Biblia. Vetus et Novum Testamentum. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1528. 2°.
Ca. Le Long-Masch II.1n.x94; Panzer VI.13. 99; Darlow & Moule III, p. 926; W. Nijhoff in HB.II.107.
Uitgave, gevolgd naar de Parijsche van Rob. Stephanus, 1527-1528.
0124. °Biblia. Novum Testamentum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1530.
Kopenhagen KB.
Thott VII.233.35.
Vertaling van Erasmus.
Drukfout bij Thott voor 1520. Is ons no. 2428.
0125. '"Biblia. Novum Testamentum. Antwerpen, Guil. Montanus. i53i. 8°. ^
Le Long-Masch II.ui.594; Bibl. Erasm. II.58; W. Nijhoff in HB.II.107. Vertaling van Erasmus.
Door Le Long-Masch, zonder voldoende gronden, aan Montanus toegeschreven. De eerste mij bekende druk van Montanus is van Maart 1538. Soms identiek met Le ^Long-Masch ILm.273: Novum Testamentum Latinum. Antwerpiae, 1531- 12° ? Deze laatste uitgave zou echter ook kunnen zijn 346, van Mart. de Keyser. In dat geval evenwel een andere dan bovengenoemde vertaling van Erasmus, aangezien 346 de Vulgata-vertaling heeft. Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. 2



i8
BIJBEL (LATIJN-LAT.-NED.).
0126. *Biblia. Vetus et Novum Testamentum. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Gov. van der Haghen (Dumaeus), Febr. 1534- 20.
S. J. Baumgarten, Nachrichten von merkwürd. Büchern X (Halle, 1756), 102; Le Long-Masch II.111.1g4; Panzer VI.21.191; W. Nijhoff in HB.II.107. . Door Panzer worden o.m. geciteerd: Maittaire II.798 (daar: Antv. 1534); C. C. Hirschius, Librorum ... Millenarius III (Norimb., 1749), 47 (daar echter: m. Jan.) en Bibl. Nor. (Neurenberg SB.; daar echter ex. aanwezig van 349, van Jan. 1534). De twee door Nijhoff, t.a.p. vermelde exx. (Londen BM. en Gottingen UB.) bleken eveneens beide van de ed. van Jan. 1534 (349) te zijn. Niet waarschijnlijk, dat Mart. de Keyser al een maand na de uitgave van Jan. 1534 (349) een nieuwe folio-uitgave heeft gegeven. Hebben soms enkele exx. der oorspronkelijke oplaag een veranderd titelblad van Febr. 1534? Of berust alles op een vergissing van Baumgarten, door latere bibliografen overgenomen?
0127. Biblia. Vetus et Novum Testamentum. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1534.20.
Le Long-Masch II.m.194; W. Nijhoff in HB.II.107.
Uitgave, gevolgd naar de Parijsche van Rob. Stephanus, 1527-1528.
0128. Biblia. Novum Testamentum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1535. 160.
Cat. The Syston Park Library (sale Lond., Sotheby, 12-20 Dec. 1884), 1917; W. Nijhoff in HB.II.108. Niet in Bibl. Erasm. Vertaling van Erasmus.
Het ex. Syston Park is door Ellis, Londen gekocht en in Nov. 1885 verkocht aan Quaritch, ald. Onbekend waar thans.
0129. Biblia. Targum s. Paraphrasis Chaldaica Onkelosi, ex versione Alfonsi de Zamora. Antwerpen, 1535.8°.
Le Long-Masch 11.111.649-650; W. Nijhoff in HB.II.108.
Klaarblijkelijk een andere en uitvoeriger uitgave (O. en N. Test.?) dan 352.
0130. "Biblia. Liber psalmorum. Antwerpen, Joannes Steels. i6°.
Cat. Doedes 100 en daaruit bij W. Nijhoff in HB.II.108. Het ex. Doedes (a°. 1936 nog bij Mart. Nijhoff, thans Amsterdam UB.) bleek identiek te zijn met 348.
0131. * Biblia. Psalterium. Leiden, Jan Seversz.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
W. Nijhoff in HB.II.106.
Soms een der Ned. uitgaven, 359 of 363 ?
0132. *Biblia. Novum Testamentum. Antwerpen, Guil. Montanus. 12°. (= 8°?).
Cat. Sir John Arthur Brooke (sale Lond., Sotheby, etc, 25 May etc. 1921) 466. Niet in Bibl. Erasm. Vertaling van Erasmus.
Het ex. Brooke gekocht door Davis & Orioli, Londen. Onbekend waar thans Zou ook na 1540 kunnen zijn.
0133. *Biblia. Novum Testamentum latino-germanicum. Antwerpen, 1509. 40.
Le Long-Masch II.m.301.



BIJBEL (LAT.-NED.-NEDERLANDSCH).
19
Door hem ontleend aan Jac. Le Long, Bibliotheca sacra I (Par., 1723), 275 (ald. geen verdere bronnen) en aan J. N. Weislinger, Armamentarium catholicum (Argent., 1749), 773, die weer verwijst naar Hart. Lipenius, Bibliotheca realis theologica. Bij Lipenius (zie o.c. II [Francof. a. M., 1683], 828) wordt echter geen uitgave van 1509, doch wel een Test. N. Latino—Belgicè. Antw., 1539. 40 vermeld. Ook Le Long-Masch, l.c. vermoedde reeds, dat misschien wel de uitgave van 1339 bedoeld is. Dan ons no. 338.
0134. Biblia. Vetus et Novum Testamentum latinc-belgicum. Antwerpen, 1540. 2°.
O.a. Maittaire III.1.311; Le Long-Masch H.in.3o6;.W. A. Copinger, Incunabula biblica (Lond., 1892), 214.382.
0135. f Biblia. Novum Testamentum latino-germanum. Kampen, Peter Warnersoen, (c. 1540). 40.
Leiden Hij. Ned. Letterk.
Is. Le Long, 594; W. Nijhoff in HB.II.103.
Na 1540 gedrukt. Zie nog G. H. A. Krans in HB.XXIV.153 w. (met afb. titelblad) en 176.
0136. *Bijbel. Souter. 1500. 8°.
Is. Le Long, 377 (uit Cat. Marseveen, a°. 1704, p. 221); W. Nijhoff in HB.II.
108. A
Soms een der ongedateerde uitgaven, 359—360, 363?
0137. °Bijbel. Souter. Antwerpen, 1511.
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.II.167.
Bleek te berusten op een onjuiste opgave in den Cat. van de Bodl. Libr. Is een uitgave der Souterliedekens (1918); het jaartal 1540 daar als 1511 gelezen.
0138. *Bijbel. Oud en Nieuw Testament. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, 1513. 2°.
Cat. coll. feu A. De Bruyne (vente Brux., 1890), 2048.
Daaruit bij L. LeClercq in G. Passer XIII. 182, met het vermoeden, dat 1513 een drukfout voor 1532 of 1534 (dan onze nos. 404 of 406) zal zijn. Misschien nog eerder een verkeerde lezing voor 1542 (MCCCCCXLII).
0139. "Bijbel. Oud en Nieuw Testament. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1514.
Polain, Vorsterman, 21.
Volgens een vroegere opgave van W. Nijhoff een ex. te Bonn UB. Bleek bij nader onderzoek echter de uitgave van 1545 te zijn (verkeerde lezing van het jaartal MCCCCC ende XLV). Vermoedelijk zelfde vergissing bij Polain.
0140. Bijbel. Nieuw Testament. Delft, (Gom. Henricz. Lettersnijder?), 1518. 8°.
Is. Le Long, 503 en 864 (uit Cat. Bibl. Baldeana, a°. 1711, p. 191); W. Nijhoff in HB.II.167.
0141. *Bijbel. Nieuw Testament. Kampen, (Peter Warnersoen?), 1518. 8°.



20
BIJBEL (KEDERLANDSCH).
Is. Le Long, 503 en 864 (uit Cat. Jan Valkenier, Amst., 1655, no. no); W. Nijhoff in HB.II.167.
De veronderstelling van Le Long, dat het een druk van Warnersoen zou zijn, is onaannemelijk; deze drukte eerst veel later. Er is mij geen drukker bekend, diec. 1518 te Kampen werkzaam was. Vgl. ook G. H. A. Krans in HB.XXIV. 149.
0142. *Bijbel. Oud en Nieuw Testament, Leuven, 1518. 2°.
0.a. Panzer VII.263.43; W. Nijhoff in HB.II.167.
Vgl. echter Is. Le Long, 459 en vooral F. P. Lorreins Hz. in Dietsche Warande en Belfort 1904 II (Antw.), 24, door wien het zeer waarschijnlijk is gemaakt, dat een der uitgaven Antwerpen, Claes de Grave, 1318 (367-368) bedoeld is (verwarring der drukkers Claes de Grave te Antwerpen en Barth. de Grave te Leuven).
0143. Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Hans van Ruremunde, 1522. 8°.
Is. Le Long, 5x2 (uit Cat. Joh. Olphers, Amst., 1657, no. r6o. 8*); W. Nijhoff in HB.II.168.
0144. "Bijbel. Nieuw Testament. (Antwerpen, Hans van Ruremunde, 1522). 8°.
Doedes, Eerste uitgaven N.V., 86,96-97; W. Nijhoff in HB.II.168. Naar de Lat. Vulgata-vertaling.
Het bestaan dezer uitgave is door Doedes afgeleid uit de uitdrukking „weder om ... ghecorrigeert" in een fragment te Utrecht UB. (ons no. 2466), door hem aan Hans van Ruremunde toegeschreven. Aangezien deze druk echter niet van Ruremunde is, doch vermoedelijk van Hart. de Keyser en van lateren datum, vervalt zijn geheele redeneering. Vgl. de aant. bij 2466.
0145. "Bijbel. Evangeliën. (Amsterdam, Doen Pietersz., 1523)-
Doedes, Eerste uitgaven N.V., 77-78, 98-99 en Nieuwe bibl.-bist. ontd., 26-27; W. Nijhoff in HB.II.168.
Door Doedes is het bestaan dezer uitgave afgeleid uit de uitdrukking „anderwerf ghecorrigeert" in een fragment te Utrecht UB. (ons no. 2465), een druk, die hij aan Doen Pietersz. toeschreef, doch die van Vorsterman is. Hiermede vervalt zijn hypothese. Zie verder de aant. bij 2465. Van Doedes overgenomen door Moes 40, die de uitgave later ten onrechte geïdentificeerd heeft met het fragment, door ons onder 2461 beschreven; zie aant. ald.
0146. *Bijbel. Nieuw Testament. Amsterdam, Doen Pietersz., (1523)-
C. C de Bruin, Die altesten niederl. Übersetzungen von Luthers N. Testament in Bibel u. deutsche Kultur VII (Potsdam, 1937), 13-14- H
Deze veronderstelt het bestaan eener uitgave, zonder de „corte bedudenissen" boven de capita, maar met Luther's voorreden en glossen, afwijkend van 371,1 en III, maar overeenstemmend met 371, II. Vermoedelijk is Joh. Pelt er, evenals van 371, de vertaler van geweest.
0147. "Bijbel. Nieuw Testament. (Bazel, 1524 ?).
Doedes, Eerste uitgaven N.V., 81, 100-101 en Doedes, Nieuwe bibl.-hist. ontd., 30-31; W. Nijhoff in HB.II.168.
Het bestaan hiervan is door Doedes afgeleid uit den „Vermaenbrief * voor de uitgave, die hij eerst voor Bazelsch heeft gehouden, maar die hem later gebleken is van Hier. Fuchs té Keulen, 1525 te zijn (ons no. 2459); «ie Bibliogr. Adv. IV. 261-270. Zijn redeneering is weinig overtuigend. Zie ook de aant. bij 2459-



BIJBEL (NEDERLANDSCH).
21
0148. Bijbel. Souter. Leiden, Peter Jansz., (tusschen 1524en 1531). 8°.
Is. Le Loog, 584 (ex. in zijn bezit); W. Nijhoff in HB.II. 169. Klaarblijkelijk identiek met Cat. Le Long, 8°. 144. Daar gedateerd „omtrent 1534"- Vgl. 0164.
0149. *Bijbel. Nieuw Testament. Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder, (1525?).
De Hoop Scheffer, 270; W. Nijhoff in HB.II.169.
De redenen, waarom De Hoop Scheffer het bestaan dezer uitgave veronder* stelt, zijn niet overtuigend. Ook Doedes, Nieuwe bibil.-hist. ontd., 30-31 acht het bestaan ervan niet waarschijnlijk.
0150. Bijbel. Nieuw Testament. Z.p.n.j.? (Antwerpen, Hans van Ruremunde, c. 1526). 8°.
O.a. Is. Le Long, 557-561; Cat. Le Long, 8°. 366; Doedes, Nieuwe bibl.-hist. ontd., 32-33; W. Nijhoff in HB.II. 169. Vertaling van Erasmus.
0151. *Bijbel. Oud en Nieuw Testament. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1527.
Index van 1545-1546; Bijdragen v. d. gesch. v. h. bisdom van Haarlem X (Haarl., 1882), 339; W. Nijhoff in HB.II.169.
Soms een vergissing voor 1528 (392) ? Aldus neemt Is. Le Long, 603 klaarblijkelijk stilzwijgend aan, als hij 1527 in 1528 verandert.
0152. Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Jan Cornelissen alias Heymerius, 1528.
O.a. Is. Le Long, 582 en 602; Panzer VI.14.uo; Doedes, Nieuwe bibl.-hist. ontd., 32-33; W. Nijhoff in HB.II. 169. Alleen bekend uit plakkaten.
0153. Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1528.16°.
Is. Le Long, 579; W. Nijhoff in HB.II.169.
Ten onrechte meende Doedes, Eerste uitgaven N.V., 108-109 hier een fragment van te bezitten (thans Utrecht UB.). Dat is een fragment der uitgave Adr. van Berghen, 31 Hei 1533 (2470).
0154. *Bijbel. Nieuw Testament. JohannesZel, (vóór I40ct. 1529).
O.a. Is. Le Long, 51a en 597; W. Nijhoff in HB.II. 169 („Antw.").
Alleen bekend uit plakkaten, het eerst in dat van 14 Oct. 1329. Daar geen plaatsnaam. Soms te Keulen gedrukt? De drukker Ulrich Zeil ald. had een zoon Johannes, van wien verder niets bekend schijnt te zijn (zie Allg. Deutsche Biographie 45 [Leipz., 1900], 20).
0155. "Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Willem Vorsterman, 28 Aug. 1530. 2°.
W. Nijhoff in HB.II. 169 met verwijzing naar Doedes.
Bleek een vergissing van Nijhoff te zijn; bedoeld is de uitgave in 16* (398).
0156. fBijbel. Davids Souter. Kampen, Steven Joessen voor Jan van der Haghen te Leiden, (c. 1530?). 8°.



22
BIJBEL (NEDERLANDSCH).
XantenStiftsb.?
O.a. Cat. Fred. Muller (Amst., 12 Nov. 1857), 52; Doedes in Bibliogr. Adv. IV.40.
Drukken van Steven Joessen zijn naar mijn meening na 1540 te dateeren.
0157. fBijbel. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, 4 Nov. 1531- 2°.
Eindhoven Augustijn.kl.
Bleek de uitgave te zijn van 3 Juni 1542, waarin een colophon van een ander werk (vermoedelijk de Epistolen ende evangeliën. Antw., Symon Cock), gedateerd 4 Nov. 1531, is geplakt. Zie mijn opmerkingen in HB.XI.253-254 en vgl. 0487.
0158. *Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1531.8° of 12° (= 16° ?).
O.a. Is. Le Long, 583 en 602; Panzer Vl.ii.p; W. Nijhoff in HB.II. 169. Alleen bekend uit plakkaten. Misschien 2466; zie aant. ald.
0159. Bijbel. Nieuw Testament. Keulen, Joannes Gymnicus, 1531. 8°.
O.a. Is. Le Long, 582 en 602; Bibliogr. Adv. V.269; W. Nijhoff in HB.II.169. Alleen bekend uit plakkaten.
0160. Bijbel. Nieuw Testament. Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder, voor (en?) Henr. Peetersen van Middelburch te Antwerpen, 20—25 Oct. 1533. 2° (of 8°?).
Cat. Fred. Muller (Amst., 12 Nov. 1857), 10; Cat. J. J. Nieuwenhuyzen (veiling Amst., Fred. Muller 25 Mrt. 1861), 1402 (vermoedelijk zelfde ex.; hier echter 8° genoemd); Doedes in Bibliogr. Adv. IV.40-41 (waar aangenomen wordt, dat er een 2° en een 8° uitg. bestaan, op grond van de verschill. opgaven in bovenstaande catalogi); W. Nijhoff in HB.II.170.
0161. Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1533.8°.
O.a. Is. Le Long, 588; Panzer VI.20.173; W. Nijhoff in HB.II.170.
0162. *Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, 17 Sept. 1534. 8°.
Is. Le Long, 571 (in de beschrijving ald. staat 1544, ••■ „XXXXIIH"; op p. 866 echter weer 1534); W. Nijhoff in HB.II.170.
0163. *Bijbel. Nieuw Testament. Leiden, Peter Claesz. van Balen, 1534-
O.a. Is. Le Long 583 en 602; W. Nijhoff in HB.II.170.
Alleen bekend uit plakkaten. Misschien het fragment, onder 2471 beschreven.
0164. "Bijbel. Souter. Leiden, Peter Jansz., (c. 1534). 8°.
Cat. Le Long, 8°. 144; W. Nijhoff in HB.II.170.
Klaarblijkelijk dezelfde uitgave, boven vermeld „tusschen 1524 en 153*"» 0148.
raranoHH



BIJBEL (NEDERLANDSCH-ENGELSCH).
23
0165. *Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Mart. de Keyser, I535- 8°.
O.a. Is. Le Long, 583 en 602; Panzer VI.24.216 (onUeend aan Le Long, maar met toevoeging van 8°); W. Nijhoff in HB.II.170.
Alleen bekend uit plakkaten. Misschien 2466; zie aant. ald.
0166. Bijbel. Nieuw Testament. Leiden, Peter Jansz., 1536.
O.a. Is. Le Long, 583 en 602; W. Nijhoff in HB.II.170. Alleen bekend uit plakkaten.
0167. *Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Gov. van der Haghen.
Is. Le Long, 602; W. Nijhoff in HB.H.170.
Alleen bekend uit plakkaten. Soms de uitgave Mart. de Keyser voor Gov. van der Haghen (385) ?
0168. *Bijbel. Nieuw Testament. Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch.
Is. Le Long, 602.
De Index van 1545-1546 vermeldt: „inde moll geprint by Heynricus Peterssen sonder naem des printers" {sic); zie Bijdragen v. d. gesch. v. h. bisdom van Haarlem X (Haarl., 1882), 340.
Zou ook na 1540 gedrukt kunnen zijn.
0169. * Bij bel. Nieuw Testament.
Is. Le Long, 602.
Alleen bekend uit plakkaten. De titel, aangehaald op Index van 1345-1346 (zie Bijdragen v. d. gesch. v. h. bisdom van Haarlem X [Haarl., 1882], 340) en bij Le Long, doet denken aan die van 385 en 388. Soms naar een defect ex. van een dezer beide?
Bijbel. Psalter. Zie ook Bugenhagen.
0170. Bible. New Testament. Antwerpen, Christoffel van Ruremund (Endoviensis), (c. Oct.) 1526.160?
O.a. J. G. de Hoop Scheffer in Stud. en bijdr. op 't gebied der bist. theol. II (Amst., 1872), 418-421; E. Gordon Duff, A century of the Engl. book trade (Lond., 1905), 140; Steele, 190; A. W. Pollard, The beginning of the N. Test. translated by W. Tyndale 1525 (Oxf., 1926), xv, xvii; mijn opstellen in G. Passer IV.113, in HB.XVI.181 en in Transactions Bibliographical Society IX (Lond., etc, 1928), 148-149.
Vertaling van Will. Tyndale.
Bekend uit decreten, plakkaten en een mededeeling van G. Joye in An apologye to satisfye ... W. Tindale of hys new testament (Lond.? 1535). In Jan. 1527 reeds als verboden uitgave verbrand. Vgl. ook Hozley, Tyndale, X18-119 en 347, waar wordt aangenomen, dat er bij Christ. van Ruremund uitgaven zijn verschenen c. Oct. 1526 (160), c. 1530 (vermoedelijk 8"), begin 1534 (16°). De laatste is klaarblijkelijk 2485; zie 0175. Vgl. ook 0173.
0171. Bible. New Testament. Antwerpen, (Hans van Ruremunde ?), 1527-
O.a. J. G. de Hoop Scheffer in Stud. en bijdr. op 't gebied der hist. theol. II (Amst., 1872), 421-422; E. Gordon Duff, A century of the Engl. book trade



24
BIJBEL (ENGELSCH).
(Lond., 1905), 141; A. W. Pollard, The beginning of the N. Test. translated by W. Tyndale 1525 (Oxf., 1926), xvii; mijn opstellen in G. Passer IV.113 en in Transactions Bibliographical Society IX (Oxf., 1928), 150. Vertaling van Will. Tyndale.
In 't najaar van 1527 werd met graanschepen de tweede der uitgaven, in de Nederlanden gedrukt, Engeland binnengesmokkeld. Misschien is deze de oorzaak van de gevangenneming van Hans van Ruremunde („John Raymund a Dutchman") in Engeland (a°. 1528).
0172. Bible. New Testament. Antwerpen, (Hans van Ruremunde?),
1529-
J. G. de Hoop Scheffer in Stud. en bijdr. op 't gebied der hist. theol. II (Amst., 1872), 422. Vertaling van Will. Tyndale.
Misschien de 3e uitgave, vermeld bij Gordon Duff, Westminster and London, 229 en bij A. W. Pollard, The beginning of the N. Test. translated by W. Tyndale 1525 (Ozf., 1926), xvii. Is dit dezelfde uitgave, met (Tyndale's) inleiding tot Romeinen, die 3 Dec. 1531 op Paul's Cross verboden werd? Zie Letters and papers ... of the reign of Henry VIII, ed. J. S. Brewer & J. Gairdner V (Lond., etc, 1880), 769.
0173. Bible. New Testament. Antwerpen, Christoffel van Ruremund (Endoviensis), (c 1530). 8°?
Mozley, Tyndale, 347. Zie verder boven bij 0170.
0174. *Bible. New Testament. Z.p.n. ? (Antwerpen?), 1532. 40.
Titelblad vroeger bij wijlen Dr. Angus. Onbekend waar thans.
Gordon Duff, Westminster and London, 230. Afb. ervan bij R. Demaus, WUliam Tyndale (Lond., 1886), naast p. 352.
Het facsimile is niet goed genoeg, om er conclusies over den drukker uit te trekken. Ned. druk?
0175. "Bible. New Testament. Antwerpen, Christoffel van Ruremund (Endoviensis), begin 1534. 160?
Mozley, Tyndale, 347.
Zie verder boven bij 0170. Aangezien Christ. van Ruremund echter naar alle waarschijnlijkheid in Ï531 is gestorven, moet dit een druk van zijn weduwe zijn. Dan klaarblijkelijk 2483.
0176. °Bible. New Testament. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1534.
J. G. de Hoop Scheffer in Stud. en bijdr. op 't gebied der hist. theol. II (Amst., 1872), 423.
Ald. worden vijf velschillende uitgaven, één in 4°, een in 8" en drie in 12* van Mart. de Keyser van het jaar 1534 genoemd. Klaarblijkelijk een onjuiste ontleening aan H. Cotton, A list of editions of the bible, etc. (Oxf., 1821), 3 (in een noot, bij De Hoop Scheffer genoemd). Bij Cotton en eveneens in zijn verbeterde uitgave Editions of the bible and parts thereof in English from the year MDV to MDCCCL (Oxf., 1852), 7-8 wordt maar één uitgave van Mart. de Keyser van Nov. 1534 vermeld (ons no. 2487). Vgl. verder Short-title Cat., waar slechts twee uitgaven van Mart. de Keyser voor de jaren 15 34-1535 genoemd worden (nos. 2826 en 2830 = onze nos. 2487 en 2489). Zie ook Mozley, Tyndale, 347 ss.
0177. °Bible. Old and new Testament. 4 Oct. 1535. 2°.
O.a. Londen BM.
HHHi



BIJBEL (ENGELSCH-FRANSCH).
25
O.a. Darlow & Moule I.7; Short-title Cat. 2063. Vertaling van Coverdale.
Vroeger wel eens voor een Antwerpschen druk gehouden. Zelfs is op geheel onvoldoende gronden door H. Stevens, The bibles in the Caxton exhibition 1877 (Lond., 1878), p. 38 s. en no. 765, Jacob van Meteren te Antwerpen als drukker genoemd. Is echter zeker niet in de Nederlanden gedrukt. Dikwijls aan Zürich toegeschreven; thans (zieb.v. Gutenbergojabrbuch 1937 [Mainz, 1937], 120) eer aan Keulen.
0178-0180. "Bible. New Testament. (Antwerpen?), 1536.8°. (3uitgaven).
O.a. Londen Briti & For. Bible Soc. (defect)en Lambeth Palace Libr. (defect); Oxford Bodl. Libr.
O.a. Fry 10-12; Darlow & Moule I.n-12; Short-title Cat. 2835; W. Nijhoff In HB.II.106.
Vertaling van Will. Tyndale, met „Exhortacion" van Erasmus. Hiervan bestaan drie uitgaven, die wel eens voor Antwerpsche drukken (van Mart. de Keyser?) zijn gehouden. Naar mijn meening geen Ned. drukken. Fransch?
0181. cBible. New Testament. Z.p.n.j.? (Antwerpen? c. 1536). 8°.
Londen S. Paul's Cathedral (defect). Fry 13; W. Nijhoff in HB.II.106. Niet in Short-title Cat. Door Fry aan dezelfde pers als de drie vorige uitgaven van 1536 (0178-0180) toegeschreven. Geen Ned. druk.
0182. fBible. Newe Testament. (Antwerpen? c. 1536, 1542?). 16°.
Londen Brit. & For. Bible Soc.; Oxford Bodl. Libr.
Fry 34 (s.1. „c. 1536"); Short-title Cat. 2848 („Antwerp, 1542?").
Na 1540 en zelfs waarschijnlijk nog later dan 1542.
0183. *Bible. Nouveau Testament. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1523.
H. Stevens, The bibles in the Caxton exhibition 1877 (Lond., 1878), 734 (ex. Londen Brit. & For. Bible Soc.). Vertaling van Jacq. Lefèvre d'Êtaples.
Blijkens inlichtingen van de bibl. der Brit. & For. Bibl. Soc. bezit men daar — het blijkt ook reeds uit Darlow & Moule — geen uitgave van Vorsterman, 1523. Vergissing van Stevens voorde uitgave Vorsterman van 1524-1525 (2503), die wel in deze bibl. is? Of verwarring met de uitgave Parijs, Simon de Colines, 1523, vermeld o.a. Darlow & Moule II.3703 ? Hiervan evenwel geen ex. Londen, Brit. & For. Bible Soc.
0184. °Bible. Nouveau Testament. (Antwerpen), Nov. 1529.
O.a. Parijs B. Soc. Bibl.
Van Eys II.15; W. Nijhoff in HB.II. 106.
Wel eens voor een Antwerpschen druk gehouden, maar in werkelijkheid van Simon Dubois te Parijs. Zie erover O. Douen in Bullet. histor. et litt. de la Soc. de 1'hist. du protestantisme francais XLV (Par., 1896), 200-212.
0185. "Bible. Nouveau Testament. Seconde partie. (Antwerpen? 1530?). 8°. v ^
Londen BH. (C69.bb.12; defect). Thomas, Cat. French books, 436.
Blijkens nadere mededeelingen van Dr. H. Thomas echter een Parijsche druk van Simon Dubois.



26
BIJBEL (FRANSCH)—BLOEMKENS.
0186. fBible. Ancien et Nouveau Testament. Antwerpen, Ant. Goinus, 1534 (I541)- 2°-
Gent UB.
Bibl. Belg. B 80.
Is een ex. der uitgave van Goinus voor Ant. Dumaeus, 1541 (Bibl. Belg. B 81), waarin bil. 1 en 6 van 419, de uitgave van Mart. de Keyser, 1534, gebonden zijn. Vergissing, opzet of oplapsel ?
0187. Bible. Nouveau Testament. Antwerpen, Wed«. Mart. de Keyser, (c. 1540?). 8°.
Vroeger Bibl. wijlen Vict. Dela Montagne, Antwerpen (bl. met sign. k i ontbr. en vermoedelijk iets aan het slot). Onbekend waar thans.
Zie mijn vraag in G. Passer VI.172. Blijkens de gedeeltelijke beschrijving, in mijn bezit, niet de uitgave Wed6. Mart. de Keyser, 1541 (ex. Londen BM.).
0188. Bijbel. Nieuw Testament. Nederduitsch. Antwerpen, Hans van Ruremunde voor Peter Kaetz, 10 Juni 1526.16°.
O.a. Is. Le Long, 556-557; Cat. Le Long, 8°. 316; W. Nijhoff in HB.II.171; Borchling-Claussen 890. Vertaling van Luther.
De taal wordt door Le Long en elders „Neder-Saxisch" genoemd. Volgens Le Long geheel gelijk »an de uitgave Hamburg, 1523. 8" (Borchling-Claussen 767)-
0189. Biblia. El libro de Job y los Salmos del oficio de difuntos, trad. Hernando de Jarava. Antwerpen, 1540. 8°.
O.a. Jos. Rodriguez de Castro, Biblioteca Espanola, etc. I (Hadr., 1781), 449-
0190. °Biel, Gabriel, Tractatus utilis artis grammatice, etc. (Deventer, Theod. de Borne, 1514). 4°.
Luxemburg BN.
A. Namur in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 263. Geen Ned. druk. Duitsch. De onjuiste toeschrijving aan Deventer, Theod. de Borne niet in Muller, Luxemb. 81.
0191. *Bijns, Anna, Refereynen. Antwerpen, Willem Vorsterman, I53I-
Polain, Vorsterman, 24.
De vele fouten, ald. in het afschrift van den titel, wettigen het vermoeden, dat ook misschien het jaartal 1531 een vergissing voor 15,41 is. Een uitgave van Vorsterman, 1541, is bekend (zie Bibl. Belg. B 7).
0192. Blasius Mandronetus, De incommodis bellis. Leuven, Serv. Zassenus Diestens., 1531. 4°.
W. Nijhoff in HB.II.r71 (met de toevoeging Gent UB.). Ald. echter geen ex. Wel een fiche van wijlen Vanderhaeghen te Gent met dezen titel; onbekend waaraan ontleend.
0193. fBloemkens, dat is schoone heerücke sproecken ofte sententien ... uut den ... camp des N. Testaments. Kampen, (1530?). 8°.
Londen BM.
WKÊÊÊÊUtÊÊBBBBBSBSi



BLOETSTORÏINGE N—BOCCACCIO.
27
Gen. Catalogue van het BM. (i.v. Bible N.T. selections, col. 931; sign. 3305.8.4); W. Nijhoff in HB.II.171.
Een druk van Peter Warnersoen, Kampen. Na 13 40 gedrukt. Beschreven door G. H. A. Krans in HB.XXIV.181.
0194. °Bloetstortingen, Die vijftien, ons 1. heeren Iesu Christi. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch.
Leiden Mij. Ned. Letterk. (fragment). W. Nijhoff in HB.II.171. Is 3616 (Oeffeninghe).
0195. *Blomevenna, Petrus (Leydensis), Libellus introductorius in vitam contemplativam, cui titulus Directorium parvum contemplari inchoantium. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1527.
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 303 (op naam van Petris [sic] Leydensis).
Toch geen verwarring met de uitgave s.n.1. van 1337, waarvan een ex. is te Edingen (Enghien) College S.J. en die blijkens den titelrand (Heitz-Zaretzky, Kölner Büchermarken [Strassb., 1898], Taf. XXXVI.124) gedrukt is door Joh. Soter te Keulen?
0196. *Blosius, Ludovicus, Canon vitae spiritualis, etc. Leuven, Ï539-
J. Huyben in Ons Geestelijk Erf III (Antw., 1929), 156 v.
Ald. vermeld als eerste druk van het werk, dat in 1340 met den titel Paradisus animae fidelis herdrukt is (436). Het bestaan ervan is afgeleid uit Blosius, Opera (Antv., 1633), p. XV s.: Canonem vitae spiritualis scripsit anno 1339. ... Eumdem Canonem ... iterüm edidit (sed sub titulo Paradisi animae fidelis) anno 1340. per Guilielmum Hontanum Antuerpiae in 8." etc.
Uit correspondentie met Pater Huyben is me gebleken, dat hem het bestaan dezer uitgave achteraf beschouwd niet geheel zeker voorkomt.
Blosius, Ludovicus, Canon vitae spiritualis. Ned. vertaling. Zie Spiegel (01116).
Blosius, Ludovicus, Speculum spirituale. Ned. vertaling. Zie Spiegel (01116).
0197. *Boccaccio da Certaldo, Giovanni, Vanden doorluchtighen glorioesten ende edelsten vrouwen ende van haren wercken. Antwerpen, Claes de Grave, 1526.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.II.171.
Toch geen verwarring met de uitgave van Claes de Grave van 1323 (3531)? In Cat. Enschedé 868, waarheen Nijhoff o.m. verwijst, wordt deze inderdaad genoemd.
0198. *Boccaccio da Certaldo, Giovanni, Histoire des hommes et des femmes célèbres. Antwerpen, Claes de Grave, 15251526. 2°.
Le Bibliophile beige IV (Brux., 1869), 16-17; Proetor, van Doesb., p. 34. Worden soms hiermee de beide Ned. uitgaven, van 1335 en 1336 (3531 en



28
BODENSTEIN—BOECXKEN.
428), bedoeld? In het ex., beschreven in Le Bibliophile beige, zijn ze samengebonden met een Ned. werk (3164).
Bodenstein, Andreas. Zie Carlstadt.
0199. Bodius, Hermannus, Unio dissidentium. Antwerpen, 1527.
O.a. Panzer VI.12.95; Brunet I.1027; Sepp, VL., 29 v.; W. Nijhoff in HB.II. 171.
Boec van den caetspele. Zie Kaetsspel.
0200. °Boeck van goder devocien ende offeninge („Passional"). Leiden, Hugo Jansz. van Woerden, 1502. 8°.
Cat. libr. Ant. W. M. Hensing II (sale Lond., Sotheby, 20-22 April 1937), 1142 (i.v. Passional).
Is 4128 met onjuiste toeschrijving; zie aant. ald. Waarschijnlijk hetzelfde ex., dat als „Boeck van goder deuocien. X502" geveild is bij G. Th. Bom & Zoon, Amsterdam, 14-20 April 1915.
0201. °Boe(c)xken, Seer goet ende devoet. Delft, Henr. Pietersz. (lettersnijder), c. 1508.
P. Beydals-A. Korevaar, Kroniek der stad Delft (Delft, 1936), 17-
Bleek het defecte ex. Delft G. Mus. van 269, Berch van Calvarien. (Leiden,
Jan Seversz., nai5i4),te zijn. Samengebonden o.a. met 623, een druk van Henr.
Pietersz. Lettersnijder; vandaar de onjuiste toeschrijving.
Boecxken, Schoon, om vierichliken te begheeren... den H. Geest. Zie Begeerte.
0202. "Boecxken van die bekeringhe der menschen. 1503.
De Hoop Scheffer, 46.
Onderdeel van Devote Materiën (1502).
0203. Boe(c)xken van nyeuwe consten. (Antwerpen?), Adriaen Motman, (1529).
Rekeningen van den profyten van den zegele in Brabant (Brussel RA.).
Ald. op 8 April 1529 een post, waaruit blijkt, dat Adr. Motman tot het drukken van bovengenoemde boexkens octrooi had verkregen. Zie A. Wauters in Bullet. du bibliophile beige XII (Brux., 1856), 75.
0204. Boeckxken van cyfren. 's-Hertogenbosch, Zegher, (1526).
Rekeningen van den profyten van den zegele in Brabant (Brussel RA., no. 20786, fol. 13 b).
Ald. op xi Maart 1525/26 een post: „Van een consent ende octroye om te moigen prenten voire Zegheren t'Shertogen een boeckxken van cyfren". Vgl. ook A. Wauters in Bullet. du bibliophile beige XII (Brux., 1856), 75, waar „Siger Tshertogeu" klaarblijkelijk als naam van den drukker wordt opgevat.
0205. Boecxken van het oprechte geloove, hope ende liefde. Amsterdam, Jan Seversz. die Croepel, (c. 1534).
Is. Le Long, Hist. beschryvinge van de reformatie der stadt Amsterdam (Amst., 1729), 481.
Door De Hoop Scheffer, 431 en Moes 84 geïdentificeerd met Cat. Le Long, 8°. 730, een uitgave echter z.p.n. van 1534, die daar aan Ysbrandt Scholl wordt toe-
I



BOECXKEN.
29
geschreven. Evenwel zou Cat. Le Long, 8°. 730 ook zeer goed een ex. der uitgave Antwerpen, Adr. van Berghen, 1534 (440) kunnen zijn. Vgl. nog Pijper in Bibl. reform, neerl. IV.518, n. !< en zie verder hier op Scholl (01089 en 01090).
0206. f Boecxken vander minnen Gods. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, 1512 (of 1514). 16°.
Antwerpen Mus. Plantijn.
Matth. Verjans in Ons Geestelijk Erf V (Antw., 1931), 451 (met het jaartal 1312); M. Rooses-M. Sabbe, Cat. v. h. Museum Plantin-Moretus (Antw., 1927), 179-34 (met het jaartal 1514).
Beide opgaven bleken te berusten op een onjuiste lezing van het jaartal M.CCCCC. eS XLI. Is een druk van 1541.
0207. Boecxken vanden inwendighen navolghen des levens ende des cruces ons heeren. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 10 Juli 1516. 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914); Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
W. Nijhoff in HB.II. 172.
0208. Boecxken, Een devoet, vanden inwendighen navolghen des levens ende des cruces ons heeren. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 1517 (= z.j.?). 8°.
Cat. Vergauwen I.373; W. Nijhoff in HB.II.172.
Het ex. Vergauwen was gebonden na 2150, doch men heeft ten onrechte uit de toevoeging Ibid.,id.,," af geleid, dat het evenals 2150 in 15x7 is gedrukt. Blijkens 't verdere gebruik in Cat. Vergauwen (zie b.v. ald. I.113, 126, 146) slaan „Ibid., id." alleen op stad en drukker. Vermoedelijk dus een uitgave van Eckert, z.j.
Boecxken.(boeksken), beruerende een goede ordinancie van onderhoudinge vandé ermen menschen. Zie For ma (0520).
Boecxken innehoudende den pater noster, Ave maria, enz. Zie Abecedarium (03).
Boecxken (boucxkin) jeghens de peste. Zie Tractaet (01179).
0209. * Boecxken dat seer profitelic is voer allen visschers ende vogheleers. (Antwerpen, Willem Vorsterman? begin 16® e.). 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg?
Annales du bibliophile beige et hollandais I (Brux., 1865-1866), 81. Misschien de uitgave, door ons aan Eckert of Bac toegeschreven (2533); zie aant. ald.
Boe(c)xken geheten die seven evangelische vrouwen. Zie Vrouwen.
0210. "Boecxken, leerende die natuer van den hemelschen wyn. gaert. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1536.
E. van Hoof, Antwerpen.



3°
BOEKJE—BORBONIUS.
Gothieke en Renaissance boekbanden uit private verzam. tentoongesteld in het Mus. Plantin-Moretus, 12-37 Nov. 1938, 95.
Bleek 295 (Bernardus) te zijn, de uitgave van Vorsterman van 1537, ten onrechte gedateerd naar het privilege op 1536.
0211. *Boekje van de geboden Godts. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1512.
Polain, Vorsterman, 28.
Soms identiek met 0551 (Gerson) ?
0212. °Boethius, Anicius Manlius Torquatus Severinus, De
consolatione philosophiae. Deventer, 1505.
W. Nijhoff in HB.II.172.
Bij Revius, 171, waarheen Nijhoff verwijst, echter geen uitgave van 1505, maar van 1506 (dus 456) genoemd.
0213. °Boethius, Anicius Manlius Torquatus Severinus, De
consolatione philosophiae. Deventer, Alb. Pafraet, 1512. 40.
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.II.172.
Berust op een fout in den Cat. der Bodl. Libr. Bleek de uitgave s.a., door ons op (1514) gedateerd, te zijn (439).
0214. Bonaventura, S., Boec van die vier oefeningen. Leiden, Hugo Jansz. van Woerden, 1501. 8°.
Hart. Nijhoff, 's-Gravenhage (a°. 1913); Miss Susan Minus, Boston (Mass.) (a°. 1917; het ex. Nijhoff). Onbekend waar thans. W. Nijhoff in HB.II.173- Niet bij Moes.
0215. Bonaventura, S., Boec van die vier oeffeningen. 1511. 8°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg?
Cat. Le Long, 8°. 1816; W. Nijhoff in HB.II. 173.
Het is ook mogelijk, dat het ex. Arenberg tot een andere uitgave, z.p.n.j., behoort.
0216. "Bonaventura, S., Stimulus divini amoris. Ned. Leiden, Jan Seversz., (1514). 8°.
Cat. della Faille 397 (1); P. A. Tiele in Bibliogr. Adv. IV.75; Dirks, 40.
Uit de beschrijving in Cat. deUa Faille blijkt, dat bil. 1-176 der uitgave van 1511 (468) bedoeld zijn. Ald. dit stuk, zoowel als de volgende bil. i77-376.van 468, wegens de twee colophons voor twee afzonderlijke uitgaven aangezien. Klaarblijkelijk zelfde vergissing bij Tiele en bij Dirks, 39-40.
0217. fBoom, Den, der schriftueren ... ghespeelt tot Middelburch 1 Aug. 1539. 8°.
Leiden Mij. Ned. Letterk.
Uitgave met 30 rr., verschillend van 472 en 2549. Blijkens de typen na 1340 gedrukt (c. 1550-1560?), evenals de soortgelijke uitgaven van een Spel van sinnen (01112) en het Tafelspel... des bedrochs der werelt (01138) van denzelfden drukker, er in het Leidsche ex. mee samengebonden.
0218. °Borbonius, Nicolaus, Vandoperanus, naioaywvwov. Leiden („Lugd. Bat."), Ph. Rhomanus, 1536.



BOSMAN—BRANTEGHEM.
31
Ludw. Rosenthal's Antiquariaat, Cat. 189 (Hilvers., z.j. [1941]), 36.
De gewone verwarring van Leiden met Lyon (Lugdunum Batavorum en Lugdunum). Philippe Rhoman was een drukker te Lyon; zie voor dezen druk (van Philippe Rhoman voor Jean Barbou) H.L.et J. Baudrier, Bibliographie lyonnaise V (Lyon-Par., 1901), 8 en vgl. ib. VIII (1910), 98.
0219. Bosman, Arent, Historie van. (= Mirakel dat geschiede in 1433 in Meyerick). Antwerpen, Adr. van Berghen, 9 Jan. 1504. 40.
Is. Le Long, 378; Cat. Le Long, 4°. 370 („Antw. 1504"); W. Nijhoff in HB. II.173 („Antw. 1504").
02i9bis. □Bosman, Arent, Mirakel dat gheschiede in 1433 in Meyerick. Z.p.n.j.? (Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch). 40.
Nijmegen Redemptoristenkl. (fragment van 5 bil.).
Boucxkin. Zie Boecxken jeghens de peste.
0220. *Boutillier, Jean (Bottelgier), Somme ruyrael. Antwerpen, Claes de Grave, 1527.
Conway, p. 314.
Is soms de uitgave van 1529 bedoeld (482) ? Ook daar op titel een door Conway genoemde houtsnee (sect. 37. 1. no. 29).
0221. Brant, Sebastianus, Carmen sapphicum de vita S. Brunonis. Gent, Pieter de Keysere. 8°.
Jos. Ermens, Quatrième Cat. des livres, provenans des couvens suprimés aux Pays-Bas I (Brux., 1792), 2482. Niet bij Vanderhaeghen, Bibl. gant.
In genoemden Cat. band, waarin drie drukken van Pieter de Keysere te Gent waren samengebonden: 1142, bovenstaand werk en Vita S. Brunonis, etc. (01221).
0222. °Brant, Sebastianus, In das leben und tugendtliche Geschichten Keyser Tyti Vespasiani des milten. (Antwerpen), 1520.
Straatsburg BN. et U.
P. Kalkoff in Repertorium für Kunstwissenschaft 28 (Berl., 1905), 482-483. Bleek mij geen Ned., maar een Duitsche druk te zijn.
0223. Branteghem, Guilielmus de, Enchiridion piarum precationum ex veteri et novo Testamento cum iconibus, quod alias Pomarium orationum vocatur. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1533. 16°.
Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 308; Panzer IX.352.179.d.
Is Branteghem's werk Pomarium mysticum bedoeld? Doch in zijn register, XI.63, noemt Panzer hetzelfde werk weer onder Precatio als Enchiridion precationum et piarum meditationum, na een uitgave hiervan Straatsburg, 1525. Deze laatste is echter de Lat. vertaling van Luther's Betbüchlein (zie Moore, 449). Klaarblijkelijk vergissing in Panzer's register. Vgl. nog 0225 en zie 0387 (Enchiridion).



32
BRANTEGHEM—BREVIARIUM.
0224. "Branteghem, Guilielmus de, Pomarium mysticum. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1525.
H. J. J. Schoitens in N. Ned. Biogr. Woordenb. X (Leid., 1937), "2Naar schrijver mij meedeelde, drukfout voor 1535, dus ons no.485.
0225. Branteghem, Guilielmus de, Een gheestelijc boomgaert. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1533.
C. J. Morotius, Theatrum chronologicum S. Cartusiensis ordinis (Taur., i68r),
1x9. ,.
Klaarblijkelijk is daar een Ned. uitgave bedoeld („materna Ungua compo'suit. x. Pomarium spirituale, & mysticum", etc.) en dus niet 0223.
0226. °Branteghem, Gulielmus de, Een gheestelijc boomgaert. Antwerpen, (1534?). 8°.
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.II.174.
Bleek een defect ex. te zijn der uitgave van 1335 (487 of 488).
0227. Branteghem, Guilielmus de, Dat leven ons heeren. Antwerpen, Matth. Crom voor Adr. Kempe de Bouchout, 24 Dec. 1537-
E. Denie, Antwerpen (titel en tri. 9 ontbr.).
Gordon Duff, Westminster and London, 231 ? «rfflSt Indertijd heeft Gordon Duff in een band met opgeplakte hsnn. te Oxford Bodl. Libr. een los bl. gevonden; onder de hsn. (NAT. Cock VIII.3») de colophon: „Antwerp. Mattheus Cromme voor Adriaen Kempe van Bouckhout, I537"- Ondanks herhaalde pogingen is men er in de Bodl. Libr., evenmin alsik, in geslaagd het bl. terug te vinden. Zal vermoedelijk tot deze uitgave behooren. Vgl. verder 0786.
0228. *Breviarium ad usum ecclesiae S. Donatiani Brugensis. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1517.
Van Iseghem, p. 354- . ....
Zie verder over deze uitgave, waartoe de opdracht gegeven, maar vermoedelijk niet uitgevoerd is, de aant. bij de Parijsche uitgave van 1520 (2560)-
0229. Breviarium insignis ecclesie colleg. d. Gudile oppidi Bruxellensis. (Parijs? Wolfgang Hopyl? voor Willem Houtmart?) te Brussel, 1505. 8°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. L. Le Clercq in G. Passer XIV.132.
0230 "Breviarium Leodiense. Pars aestivalis. Parijs voor Hem. Eckert van Homberch (alias Butzbach) te Antwerpen, 14 Sept. 1500.12° (= 16°).
• Cat. Vande Velde I.I573 met den Utel „Sanctorale estivi temporis sacre Leodiensis ecclesie pars estivalis".
Is de uitgave van Sept. 1513; het ex. Vande Velde later in Cat. Vergauwen
I. 78 (met het juiste jaartal). Ook De Theux, col. 1305 wijst reeds op deze vergissing in Cat. Vande Velde. Is identiek met 0231.
0231. Breviarium Leodiense. Pars aestivalis. Parijs voor Henr.



BREVIARIUM.
33
Eckert van Homberch (alias Butzbach) te Antwerpen, Sept. 1513. ió°.
O.a. Cat. Vande Velde I. 1573 (met het onjuiste jaartal 14 Sept. 1500); Cat. Vergauwen I.78 (ex. Vande Velde); De Theux,col. 1304-1305; L. LeClercq inG. Passer XIV.131; Bohatta, Breviere 2336.
Zie voor het bijbehoorende Pars hiemalis (van 23 Aug.-7 Oct. 1513) 4131 ende aantt. ald. Vgl. verder 0230.
0232. *Breviarium Romanum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1535 of 1536).
Rekeningen van den profyten van den zegele in Brabant (Brussel RA.).
Ald. op 18 Febr. 1533 een post, waaruit blijkt, dat Mich. van Hoochstraten octrooi had verkregen voor het drukken van een Brevier van Roome. Zie A. Wauters in Bullet. du bibliophile beige XII (Brux., 1856), 75. Mogelijk is er dus al een uitgave vóór die van 1537 (491) en van 1538 (0233) bij Hillen van Hoochstraten verschenen. Misschien de uitgave, die Bohatta, Breviere 106 op 1536 dateert, tenzij daarmee ons no. 491 bedoeld is (ook bij Bohatta vermeld onder 116).
0233. Breviarium Romanum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1538.16°.
Le bibliophile beige 19 (Brux., 1863), 415 met de toevoeging ,,A Paulo III recens promulgatum ab authore denuo recognitum" (uit een Cat. Van Voorst). Soortgelijke uitgave als 491 van 1537?
0234. f Breviarium Sionense. Pars hiemalis. Den Hem bij Schoonhoven, Regulieren, c. 1500?). 40.
Deventer Athen.B. (defect). Beschreven NFpr. 1165.
Voor 1500 gedrukt ;,het bijbehoorende Pars aestivalis is van 28 Febr. 1499. Zie o.a. Kronenberg, Deventer 74; Polain, Belgique 888 (ald. ook Pars aestivalis); GW. 5243 (ald. ook Pars aestivalis). .
0235. "Breviarium Tornacense. Parijs, voor Anth. du Rieu te Doornik, 1502. 8°.
Doornik (Tournai) BV.
Bohatta, Breviere a776, met verwijzing naar E. Desmazières, Bibliogr. Tournaisienne (Tourn., 1882), 16—17.2.
Vergissing van Bohatta; is de uitgave van 1509 (ons no. 2564), bij Bohatta, Breviere onder 2777 vermeld.
0236. Breviarium Tornacense. Pars aestivalis. (Parijs? Thielman Kerver?) voor Franc. Byrckman te Antwerpen, 1524. 8°.
Behoort bij het Pars hiemalis (van 1524), ons no. 2565 en Bohatta, Breviere 2778. Dit Pars aest. niet bij Bohatta, Breviere.
0237. Breviarium Traiectense. Pars hiemalis. (Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch?), 1512. 8°.
Behoort bij het Pars aestivalis (van 4 Mei 1512), ons no. 493 en Bohatta, Breviere 2783. Dit Pars biem. niet bij Bohatta, Breviere.
0238. "Breviarium Traiectense. Leiden, 1513.
W. Nijhoff in HB.II.174 (ontleend aan Panzer X.194). Vergissing van Nijhoff; bij Panzer, l.c. de uitgave Leiden, 1518 (497). Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. 3



34
BREVIARIUM—BRIEFF.
0239. Breviarium Traiectense. Pars aestivalis. Parijs, voor Henr. Eckert van Homberch te Antwerpen, 1514.16°.
Behoort bij het Pars hiemalis (van 27 Juni 1514), ons rio. 2566 en Bohatta, Breviere 2784. Dil Pars aest. niet bij Bohatta, Breviere.
0240. "Breviarium Traiectense. (Leiden, Jan Seversz., 1518 ?).2°.
Deventer Athen.B.
A. M. Ledeboer, Notices bibliographiques des livres impr. avant xJ25 conservés dans la Bibl. Publ. de Deventer (Dev., 1867), 226 en daaruit bij Bohatta, Breviere 2787.
Is niet van 15x8, maar een defect ex. der uitgave van 31 Maart 1308 (493) en dus identiek met Bohatta, Breviere 2781.
0241. *Breviarium Traiectense. Leiden, Jan Seversz. voor Barth. Jacobsz., 29 Jan. 1530.
Bohatta, Breviere 2788 („Leydis, Barthol. Jacobi, typ. Joh. Seversz."; ontleend aan aant. in hs. van Weale).
Vermoedelijk verwarring met het Psalterium Traiectense van zelfden drukker, uitgever en datum (345) •
0242. *Breviarium Windeshemense. Antwerpen, {Theod. Martinus Alost.?), 1508.
Van Iseghem, p. 353 s.
Door hem ontleend aan een catalogus („Breviarium ad consuetudinem canonicorum regul. instituti Divi Augustini congregat. Windesimensis. Antuerpiae. 1508") en zonder veel bewijzen aan Martinus toegeschreven. Soms de uitgave Eckert, X519 (499} met verkeerd begrepen jaartal („Decimonono supra Millesimum quingentesiinum. octauo calendarum Octobrium"), gelijk dat meer geschied is (zie bij 499)?
0243. Breviarium Windeshemense. Antwerpen, Hem. Eckert van Homberch, 1511.40.
Ellis, Londen (a°. 1895 gekocht); J. Halle, München (zelfde ex.). Onbekend waar thans.
Bohatta, Breviere 977-
0244. (Brief van aflaet). Z.p.mj.? (Haarlem? De Hasback, 1502).
Fredericq, Codex doe. sacr. indulg. neerl. 298; B. Kruitwagen in HB.XV.303; H. J. van de Kerk, De Haarlemse drukkers en boekverkopers 1540-1600 ('s-Grav., 1941), 11.
Een post hierover in de kerkrekeningen van S. Bavo te Haarlem in 1302 (tekst bij Fredericq, Kruitwagen en Van de Kerk). Klaarblijkelijk «en plakkaat met de aankondiging van een aflaat.
0245. "Brief van den magistraat van Amsterdam aan dien van Haarlem, enz. Amsterdam, 150?. 8°.
W. Nijhoff in HB.II.174, onder verwijzing naar Cat. Le Long, 8°. 1944Geen druk, maar een hs. (ex. Le Long nog aanwezig 's-Gravenhage NB. [KB.]).
0246. Brieff van die peerdtmerct. Nijmegen, Petr. Elsenius, 1540.
W. Nijhoff in HB.II.174; Rekeningen der stad Nijmegen, uitg. door J. Kleyntjens en L. Sormani, VII (Nijm., 1918), p. 185.
Waarschijnlijk een plakkaat. Hiervan zijn in opdracht van de stad 1000 stuks gedrukt.



BRIEVEN—BUCCHIUS.
35
0247. "(Brieven, Twee schandeloese). Amsterdam, Jan Seversz. die Croepel, (begin 1527).
De Hoop Scheffer, 601, n. 2.
Ald. wordt vermeld, dat de gebroeders Peter en Herman Goverts van een bedevaartstocht naar Linseel (bij Rijssel) twee schandeloese brieven van ketterschen inhoud hadden meegebracht en deze door Jan Seversz. die Croepel hadden laten verspreiden.
Hoewel de brief, waaraan De Hoop Scheller dit ontleend heeft (afgedrukt Corpns doe. inquisitionis V.194-Ï97), niet zeer duidelijk is, kan ik er niet uit lezen, dat deze „schandeloese" brieven gedrukt waren en nog minder, dat Jan Seversz. die Croepel ze verspreid heeft.
0248. fBroecker, Fredericus, Antidotum errorum praecipuorum comprehensorum in tr. de Deo, etc. D. Corn. Vorstii, etc. Amsterdam, Petr. Petraeius, 1512.
Straatsburg BN. et U.
Het jaartal op den titel CIDDXII is een vergissing voor CIDDCXII (— 1612). De schrijver stierf eerst in 1627; zie J. P. de Bie en J. Loosjes, Biogr. Woordenb. van Prot. godgeleerden in Nederland I ('s-Grav.), 621. De drukker (Pieter Pieters) wordt tusschen 1610-1615 te Amsterdam vermeld door A. H. Ledeboer, Alfab. lijst der boekdrukkers, enz. (Utr., 1876), 134.
0249. °Brulefer, Stephanus, Reportata in sententias S. Bonaventurae. 1501. 40.
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.II.175.
Geen Ned. druk, maar een Bazelsche van Jac. de Pfortzheim.
0250. Brunfels, Otto, De disciplina puerorum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1532.8°.
HontaubanB. (V.?). W. Nijhoff in HB.II.175.
Volgens bericht uit Montauban BV. ald. echter niet aanwezig.
0251. *(Brunfels, Otto), Precationes biblicae. Antwerpen, Joannes Crinitus.
Index van 1545-1546; Bijdragen v. d. gesch. v. h. bisdom van Haarlem X (Haarl., 1882), 343; vader o.m. Sepp, VL., 61.
Werd op de indices in één adem genoemd met de uitgave van Hart. de Keyser (301 of 2572). De vroegste bekende druk van Crinitus is van 1538. Kan dus zeer goed eerst na 1540 gedrukt zijn.
0252. "Brunschwig, Hieronymus (Bruynswijck), Dat hantwerek der cirurgien. Antwerpen, c. 1520.
Londen BM. (549.^4; defect).
W. Nijhoff in HB.III.103 (i.v. Handwerck).
In Gen. Catalogue van het BH. met toeschrijving aan „Amsterdam?". Bleek een fragment te zijn (bil. 5-69) der uitgave Utrecht, Berntsz., 1535 (306).
0253. °Bucchiu8 Gandavus, D. Caroli genealogia. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1536. 8°.
L. Le ClercqinG. Passer XIII.149 („extrait d'un ouvrage plus volumineux"; uit Cat. De Bruyne [Hal., 1855], 820).



36
BUGENHAGEN—CAMER.
Bucchius is ongetwijfeld een vergissing voor Ruchius (Jan de RuucX). Bedoeld zullen zijn bil. 113-120 van 955 (Gassar, a°. 1536), waar bovengenoemd werk van Ruchius voorkomt. Vgl. ook 01072.
0254. f Bugenhagen, Johannes (Pomeranus), Psalter. Genève, Petrus Stephanus van Gendt. 2°.
O.a. 's-Gravenhage NB. (KB.).
O.a. Is. Le Long, 585 en 865; Geisenhof 19; W. Nijhoff in HB.II.169 („na
I5Moet na 1556 verschenen zijn; in de voorrede wordt de Ned. Bijbel, te Emden gedrukt(n.1. in 1556),genoemd.Klaarblijkelijkschijnadres vaneenNed.drukker.
Bugenhagen, Johannes (Pomeranus). Zie ook bij Zwolle, Willem van.
0255. *Buschius, Hermannu8, In acerbum Murmellii obitum funebre lessum s. epicedion. Deventer, (c. 1517)-
Herm. Hamelmann in Vita H. Buschii; zie H. Hamelmanns Geschichtl. Werke. Neuausgabe, I (Münst.i.W., 1908), 180. Niet bij Liessem.
Is soms de Alkmaarsche uitgave van Joh. Daventriensis bedoeld (2584) ? Vgl. ook mijn opstel in Bijdragen v. vad. gesch. en oudheidk. 6« r. dl. IX ('s-Grav., 1930), 178.
0256. *Buschius, Hermannus, Sermo Coloniae in celebri synodo ad clerum dictus. (Deventer, 1515)- 4°-
Panzer X.206; W. Nijhoff in HB.II.i75-
Bij Panzer, l.c. wordt verwezen naar Panzer VI.487.31. waar echter Buschius, Carmen in laudem urbis Embricae. Dev., 1515 (ons no. 2580) genoemd wordt. Ook vermeld door J. Lindeboom, Bijbelschhumanisme (Leid., 1913). i43.n. 2. De uitgave, ald. beschreven (ex. te Munster UB.), is echter geen Ned., maar eenKeulsche druk. Zie ook Liessem XXXV. Soms eveneens deze Keulschedruk bij Panzer bedoeld?
Buscoducensis, Nicolaus. Zie Quadus.
0257. fCabinet der wysheyd. (Antwerpen? 1524).
Leuven UB. (vóór den brand in 1940).
Aan 't slot een approbatie, gedagteekend Antwerpen, 15 Aug. 1524, van Maximiliaen van Eynaten. Drukfout voor 15 Aug. 1624. Max. van Eynaten leefde van 1574-1631. Het aspect van het boekje is dan ook geheel 17e eeuwsch.
0258. *Caesariu8, Johannes, Dialectica. Z.p.n.j.? 4°.
Utrecht UB. (fragment). W. Nijhoff in HB.II.219. Niet teruggevonden te Utrecht (a°. 1940).
Caetspel. Zie Kaetsspel.
Calendarium, Calengier. Zie Kalendarium, Kalengier.
0259. f(Camer,Dye hemelschegulden?). (Leiden, Peter Jansz., c. 1540). 8°.
Sir Stephen Gaselee, Londen (fragment).



CAMER—CASSANDER.
37
A list of the early printed books in the possession of StephenGaselee (Cambr., 1920), 278.
Na 1540 gedrukt (c. 1550?). Het is ook zeer de vraag, of het fragment dezen titel wel moet dragen. Zie mijn opmerkingen in HB.X.75. Vgl. verder 0260.
0260. Gamer, Dye hemelsche gulden. Leiden, Peter Jansz. 8°.
Cat. des livres et manuscrits ... de feu H. Jean de Heyer (Gand, 1869), 148: W. Nijhoff in HB.II.219.
Vgl. fragment eener (vroegere?) uitgave van dit werk in Cat. Heeswijk I. 312 (1) (volgens cat. met de type van Corn. Kers, Leiden, dus in dat geval vóór 1500), klaarblijkelijk gebonden voor een fragment van 3620. Zie ook 0259.
Cantelenen. Zie Kerstcantelen.
0261. Capitula sanctissimi foederis contra Turcas. (Antwerpen), Willem Vorsterman, (1538). 40.
Cat. della Faille 1505 (met het jaartal 1528 voor 1538); W. Nijhoff in HB.II. 419; L. Le Clercq in G. Passer XIII. 149 (uit Cat. De Bruyne [Hal., 1853], 752). Vermeld bij Bibl. Belg. C 8 (i« série) en Cat. Rothschild III, p. 508 bij no. 2728.
Vgl. voor andere Lat. uitgaven, als onderdeel van Concilium delectorum cardinalium, etc. verschenen, 597 en 2698. Voor afzonderlijke Ned. en Fra. uitgaven zie 520-521, 555 en 2624.
026ibis. nCarion, Johannes, Chronica, latine ab Herm. Bono. Antwerpen, (Joannes Grapheus voor) Joannes Steels, 1537.8°.
Amsterdam UB. (defect aan het slot).
0262. *Carlstadt, Andreas (Bodenstein), (Tractaat over het Avondmaal).
De Hoop Scheffer, 406; W. Nijhoff in HB.II.171 (i.v. Bodenstein).
Door De Hoop Scheffer wordt onder verwijzing naar J. van Iperen, Hist. redenvoering ... ter eere van J. van Miggrode (Amst., 1774), 88 aangenomen, dat er een Ned. vertaling van Bodenstein (Carlstadt) over het avondmaal bestaat. Bij Van Iperen, t.a.p. echter wordt zelfs de naam van Carlstadt (of Bodenstein) niet genoemd. In de bibliographie van Carlstadt door E. Freys en H. Barge in Zentralbl. f. Bibl. XXI (Leipz., 1904), 153-179, 209-243, 305-331 evenmin vermeld.
0263. *Carmina in laudem Adriani cardinalis electi pontificis. (1522). 2°.
H. Harrisse, Excerpta Colombiniana (Par., 1887), p. 13, n. 9 (ex. gekocht door Fern. Colombo te Leuven in Febr. 1522). Niet in Cat. Bibl. Colombina to. I-VI. Een Ned. druk?
0264. *Carvaialus, Ludovicus, Apologia monasticae religionis (s. professionis) contra Erasmum. Antwerpen, 1529. 8°.
O.a. Panzer VI.15.126; Bibl. Erasm. III.11; W. Nijhoff in HB.II.220. Toch niet identiek met de uitgave s.n.1. van 1529, waarvan een ex. te Parijs BN. is (Rés. D. 21845) ? Dat is echter zeker geen Ned. druk.
0265. *Cassander, Georgius, Supputatio rei nummariae Romanorum ac Graecorum ad monetam Flandricam. Gent, 1536.80.



38
CASSANDER—CASUS.
J. C. Hennings, Bibliotheca s. Notitia librorum rariorum, etc. I (Kil., 1766), 597.
Soms identiek met 0266?
0266. (Cassander, Georgius ?), Supputatio Romanorum et Grecorum numismatum, collata ad monetam Flandricam et Gallicam, etc. Gent, Joos Lambrecht Lettersteker, 20 Maart 1537 (= 1538?). 8°.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.51; W. Nijhoff in HB.II.220. Misschien is de Paaschstijl gebruikt gelijk in 2841.
0267. *Cassianus, Johannes, Der ouder vader collaCien. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 26 Sept. 1516.
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 156 (ex. De Bruyne); Biographie nat. ... de Belgique IX (Brux., 1886-1887), 379-
Waarschijnlijk is 1516 een drukfout voor 1506 en is ons no. 526 bedoeld (eveneens op 26 Sept. verschenen). Vgl. ook L. Le Clercq in G. Passer XIII.143 ("i* Cat. de Bruyne [Mal., c. 1853], 57).
0268. *Cassianu8, Johannes, Der ouder vader collacien. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1535.2°.
Antwerpen Mus. Plantijn (defect). M. Sabbe in G. Passer VI.169.
De dateering berust uitsluitend op een colophon in hs., voorkomend in het defecte ex. te Antwerpen Mus. Plantijn. Naar mijn indruk is de colophon een falsificatie en hebben we hier een ex. der uitgave van 1506 (526), met een kleine variant in de folieering (cxxv voor cxxvi).
0269. fCastelein, Matthijs de, De conste van rhetoriken. Gent, Jan van Salenson, 1538. 8°.
O.a. Leiden Mij. Ned. Letterk.; Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg; Parijs BN. O.a. W. Nijhoff in HB.II.220.
De onjuiste dateering, herhaaldelijk voorkomend, is klaarblijkelijk een gevolg van de drukfout aan het slot van de Tafel: „Hier hendt de Tafel van desen wercke / || ghemaect in flaer ... M.D.XXXVIII." (lees: MDXXXXVIII, 't jaar waarin De conste van rhetoriken voltooid is). Zie verder Bibl. Belg. C 156.
Na 1540; de eerste gedateerde druk van Jan van Salenson, voorkomend bij Vanderhaeghen, Bibl. gant., is van 1581.
0270. *Castelein, Matthijs de, Historie van Pyramus en Thisbe. Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch. 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Bibl. Belg. C 153; Van Havre 11.75; W. Nijhoff in HB.II.220 en III.355 (i-v. Pyramus).
Na 1540? Het drukkersmerk (repr. Bibl. Belg. en Van Havre) is mij niet bekend uit drukken vóór 1541; zie ook NAT.II, p. 23.
0271. fCasus papales, episcopales et abbatiales. Antwerpen, Gov. Bac, (1502-1506). 40.
O.a. Brussel BR.; Oxford Corpus Christi Coll.



CATALOGÈN—CATO.
39
Juchhoff, p. 122.
De dateering 1502-1506; die Juchhoff voorslaat op grond van toestand merk N AT.II.6, is een vergissing. Het merk is niet in toestand „c", maar in „a", d.w.z. de linken-and is nog gaaf. Dus zeker een incunabel (c. 1499); zie o.a. CA.402; Polain, Belgiqué 1027; GW. 6207.
0272. fCatalogen oft inventaryen (inventarissen) vanden quaden verboden boucken ... na advijs der Universiteyt van Loeven. Leuven, Servaes van Sassen (Zassenus Diestens.), 1501 (of 1510). 40.
Lflbeck SB.
J. G. Gesner-L. Suhl, Verzeichnis der von 1500-1520 gedruckten auf der öffentl. Bibl. zu Lflbeck befindl. Schriften (Lüb., 1783), 456 (met jaartal 1510); 90» Cat. delivres d'occasion, etc. librairie Baillieu (Par., 1873), 19X (met jaartal 1501).
Beide dateeringen berusten op een onjuiste lezing van het jaartal MDL. Is een druk van 1550. Zie voor verschillende uitgaven van dat jaar o.a. (E.' Dronckers), Cat. der Bibl. v. d. Ver. t. bev. v. d. belangen des boekhandels II ('s-Grav., 1926), 778-779-
0273. fCato, Disticha. (Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, c 1500). 40.
Londen BM. (C.21 .b.isU]; defect).
Beschreven NFpr. 1778. Zie ook Copinger II.1.1511.
Vóór 1500 gedrukt. Vgl. o.a. Proctor 8900 en GW. 6266 (bij beiden aan Chr. Snellaert, c. 1495 toegeschreven). Niet bij CA.
0274. °Cato, Disticha. (Zwolle), A(rn.) K(empen, 1505?). 40.
Londen BM. (8409. f. 19).
Gen. Catalogue van het BM.; W. Nijhoff in HB.II.220 (i.v. Cato moralissimus, s.a.). Vermoedelijk ook Cat. Vergauwen I.346 (ald. s.a.) en daaruit dan ten tweeden male bij W. Nijhoff in HB.II.220 (i.v. Cato, Disticha).
Is de uitgave van Thieman Petersz. Os van Breda (530). Verwarring van het drukkersmerk aan het slot NAT.VI.24 met het gelijksoortige merk van Arn. Kempeü (NAT.I.i) zal de oorzaak van de onjuiste toeschrijving zijn geweest.
0275. Cato. Disticha monosticha è variis graecis poëtis traducta aliaque gnomologica per Jac. Fabrum. Deventer, Theod. de Borne, Oct. 1511.
Revius, 192; W. Nijhoff in HB.II.220.
Soms identiek met Cat. Kloss 878 (en daaruit dan opnieuw W. Nijhoff in HB. II.220): Catonis vita, sententiae, &c. per Ant. Mancinellum. Daventriae, Theodoricus de Borne, 1511 ?
0276. *Cato, Praecepta (Disticha) moralia recogn. atqueinterpretata ab Erasmo. Leuven, (Theod. Martinus Alostensis), 1514.4°.
Leningrad B. publ.
Bibl. Erasm. II.14; W. Nijhoff in HB.II.220. Niet bij Van Iseghem.
Het ex. te Leningrad, waarop vermoedelijk de opgave in de Bibl. Erasm. steunt, is blijkens inlichtingen uit Leningrad een defect ex. der uitgave Londen, Treveris, 1514. Of in Bibl. Erasm. soms verwarring met de uitgave Leuven, Martinus, Sept. 1514 der Disticha (534)?
0277. °Cato, Disticha moralia. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1537.8°,
W. Nijhoff in HB.II.220.



40
CATO—CELSUS.
Ald. wordt verweien naar Bibl. Erasm. Hierin (zie II.16) wèl een uitgave van Hart. de Keyser van 1533 (2614), maar niet van 1537- Klaarblijkelijk vergissing bij Nijhoff.
Cato, Vita, Sententiae, etc. per Ant. Mancinellum. Zie bij 0275.
Cato. Den dietschen Cathoen. Zie bij 090.
0278. °Cato. Den grooten Cathoon. Antwerpen, Claes de Grave, 1519. 2°.
W. de Vreese in Tijdschrift v. Ned. taal- en letterk. XIX (Leid., 1901), 285. Klaarblijkelijk niets anders dan de uitgave van 20 Nov. 1519 (542). Zie hierover uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XI.254.
0279. Causes that be proponed and traited in a consultacyon of a journey to be made agaynst the Turkes. (Antwerpen, Jan van Doesborch, na 12 Nov. 1517). 4°.
Proctor, van Doesb. 13; Bergmans, van Doesb. 13; W. Nijhoff in HB.II.a2x.
Cavallero determinado. Zie La Marche. Celestina, Segunda comedia de. Zie Silva.
0280. Cellarius, Christianus, Carmen heroicum de bello per Carolum V in Hungaria adv. Solimannum gesto. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1533. 8°.
Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 134; J- C. Hennings, Bibliotheca s. Notitia librorum rariorum, etc. I (Kil., 1766), 656; Panzer IX.351.177.C; W. Nijhoff in HB.II.221.
0281. Cellarius, Christianus, Carmen heroicum de bello per Carolum V in Hungaria adv. Solimannum gesto. Antwerpen, 1536.
A. Miraeus, Bibliotheca ecclesiastica s. de scriptoribus ecclesiasticis II (Antv., 1649), 33.
0282. Cellarius, Christianus, Carmen heroicum de bello per Carolum V in Hungaria adv. Solimannum gesto. Antwerpen, 1538.
Miraeus (zie bij 0281) II.33.
0283. *Cellarius, Christianus, Oratio contra mendicitatem publicam pro nova pauperum subventione. Antwerpen, i53°- 8°.
O.a. Panzer IX.350.140.b; W. Nijhoff in HB.II.221.
Soms dezelfde uitgave als 549 van Henr. Peetersen van Middelburch, 1530 met den titel „Oratio pro pauperibus"?
0284. *Celsus, Aurelius Cornelius, De sanitate tuenda liber,



CEPORINUS—CHRYSOSTOMUS.
41
cum comm. Hierem. Thriveri Brachelii. Gallice. Antwerpen, 1539- 8°.
W. E. Ludeking, Levensberigten en lettervruchten van Ned. geneeskundigen, enz. I (Brielle, 1847), 95.
Een Fra. vertaling van de Lat. uitgave van 1539 (551)? Of soms verwarring met 551 ?
0285. °Ceporinus, Jacobus, Compendium grammaticae graecae. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1540. 8°.
Parijs B. Hazarine.
W. Nijhoff in HB.II.22r.
Bleek de uitgave van (Hillen voor?) Steels (voorrede van Hillen) te zijn (2621).
Chronyckje. Zie Cronyckje.
0286. Chrysostomus, Johannes, Homilia. Graece ? Leuven, Rutg. Rescius, 1533.
A. Roersch, L'Humanisme beige a 1'époque de la Renaissance (Brux., 1910), 47. Niet bij Baur.
0287. Chrysostomus, Johannes, Homilia. Graece. Leuven, Rutg. Rescius, 1535.
A. Roersch, L'Humanisme beige è 1'époque de la Renaissance (Brux., 1910), 47. Niet bij Baur.
0288. °Chrysostomus, Johannes, De orando deum. Graece. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1528.160.
Panzer X.238; W. Nijhoff in HB.II.222.
Is een onderdeel der Horae in laudem Virginis (1117); vgl. Panzer VI.13.103.
0289. fChrysostomus, Johannes, De orando deum 11. II. Graece. Leuven, Rutg. Rescius, 1536. 8°.
Cat. bibl. Louis Paris I (Brux., vente du 13 oct. 1934), 81 (3). Bleek te zijn de uitgave van Rescius, Sept. 1544, gebonden na twee drukken van 1536 (694 en 24).
0290. fChrysostomus, Johannes, In evangelium sec. Joannem commentaria. Antwerpen, Joannes Steels. 8°.
Berlijn P.St.B. (Ba. 800). , W. Nijhoff in HB.II.221. Vermoedelijk Baur (éd. lat.) 48. Na 1540 gedrukt.
0291. fChrysostomus, Johannes, De comparatione regis et monachi, Germano Brixio interpr. Antwerpen. 8°.
Berlijn P.St.B. (Ba. 3713). W. Nijhoff in HB.II.221.
Onderdeel van Johannes Damascenus, Historia de vitis et rebus gestis S.S. Barlaam et Josaphat. Antw., (Joannes Bellerus). Zie 0688. Na 1340 gedrukt. Ook genoemd bij Baur (éd. lat.) 51.
0292. fChrysostomus, Johannes, Enarrationes in psalmos Davi-



42
CHRYSOSTOMUS—CICERO.
ticos. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1522.
E. van Hoof, Antwerpen.
Gothieke en Renaissance boekbanden uit private verzam. tentoongesteld in bet Mus. Plantin-Moretus, 12-27 Nov. X938, 110.
Het jaar 1522 in dezen cat. bleek een drukfout voor 1332 te zijn.
0293. Chrysostomus, Johannes, De fato et providentia Dei, Liv. Ammonio interpr. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1527). 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 361-362; Cat. Vergauwen I.126 (2); vermoedelijk A. Roersch in Bulletijn der Mij. van geschied- en oudheidkunde te Gent IX (Gent, 1901), 20-21 en in L'Humanisme beige (zie bij 0286), 61 (door hem gezet op Antw., 1530); Opus epist. Erasmi V, p. 487; H. de Vocht, Literae virorum eruditorum ad Franc. Craneveldium 1522-1528 (Louv., 1928), 706. Niet bij Baur.
Volgens welwillende inlichtingen van wijlen P. S. Allen is de dateering 1530 (van Roersch) te laat; reeds in een brief van Liv. Ammonius van ra Febr. 1528 (Besancon, ms. 599) noemt deze de uitgave. Zie ook Opus epist. Erasmi VIII, p. 328.
Op bil. 2-3a van deze uitgave een opdracht van Liv. Ammonius aan Franc. Hassemius (van 1327).
0294. fCicero, Marcus Tullius, De amicitia. (Deventer), Jac. de Breda.
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.II.222.
Vóór 1500 gedrukt. Is CA. 436; GW. 7003.
0295. Cicero, Marcus Tullius, et Caius Plinius Caecilius Secundus (Minor), Aliquot selectiores ac elegantiores epistolae. Leuven, Theod. Martinus Alost., Mei 1518. 4°.
B. in Bullet. du bibliophile beige XVII (Brux., 1862), 57-58. Niét bij Van Iseghem.
0296. Cicero, Marcus Tullius, Epistolarum familiarium 1. II. Deventer, Alb. Pafraet, Nov. 1525.
Revius, 197; W. Nijhoff in HB.II.222.
0297. Cicero, Marcus Tullius, De officio (= officiis). Deventer, i5i5-
L. Verschueren, De bibliotheek der Kartuizers van Roermond (Tilb., 1941), 98354-
0298. "Cicero, Marcus Tullius, De officiis. 4°.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.II.222.
Het ex. te Gent bleek defect te zijn. Geen Ned. druk, maar Bazel, Froben; vermoedelijk van Aug. 1520.
0299. Cicero, Marcus Tullius, Paradoxa. Deventer, Alb. Pafraet, Maart 1520.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.II.222.



CICERO—COECKË.
43
0300. Cicero, Marcus Tullius, De senectute. Graece. Antwerpen, 1529- 8°.
Cat. d'une belle collection delivres,etc. (vente Gand, J. Predhom, janv. 1847),
241 uj.
Soortgelijke uitgave als 577?
Claesdochter, Wendelmoet. Zie Wendelmoet. Clava, Antonius. Zie Epistola in Leum.
0301. Clenardus, Nicolaus, Institutiones in linguam graecam. Leuven, Rutg. Resicus voor Barth. Gravius, op kosten van beiden, 1531. 40.
Cat. of the library of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), 219. 131.
0302. *Clenardus, Nicolaus, Institutiones in linguam graecam. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1535. 8°.
Uitgave, die vermoedelijk vooraf ging aan de Meditationes graecanicae (2675); zie aant. ald.
0303. *Clenardus, Nicolaus, Meditationes graecanicae in artem grammaticam. Antwerpen, (Joannes Grapheus voor ?) Joannes Steels, 1536. 8°.
Bestaan dezer uitgave misschien af te leiden uit titel van 2673. Zie aant. ald.
0304. *Clichtoveus, Judocus, De doctrina moriendi. Antwerpen, (Joannes Grapheus voor ?) Joannes Steels, 1539.
J. A. Clerval, De Judoci Clichtovei Neoportuensis vita et operibus (Paris., 1894), p. xxix.
Ald. ontleend aan Vanderhaeghen, Bibliographie des oeuvres de Josse Clichtove (extrait de la Bibliotheca Belgica; Gand, 1888), 147. Hier (zie ook Bibl. Belg. C 472") echter wel een uitgave Grapheus-Steelsius van 1546 (door Clerval niet vermeld), maar niet van 1539.
0305. "Cochlaeus, Johannes, De novitatibus Saxoniae epistola. (c 1534)-
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.II.223.
Geen Ned. druk. Duitsch. Vermoedelijk Panzer IX.135.493.
0306. "Cochlaeus, Johannes, Antiqua regum Italiae Gothicae gentis rescripta ex 12.11. epist. Cassiodori ad Eutharicum excerpta. 1529. 8°.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.II.223.
Geen Ned. druk. Duitsch. Misschien Panzer IX.149.423.
0307. *Coecke van Aelst, Peter, Generale regelen der architecturen, enz. 1539.
O.a. A. von Wurzbach, Nied. Künstler-Lexikon I (Wien-Leipz., 1906}, 307;



44
COEP—COM PENDIUM.
R. Hedicke, Cornelis Floris u. die Florisdekoration I (Berl., 1913), 321, N. 2; A. J. J. Delen in Gutenberg-Jahrbuch 1930 (Mainz), 189 en in Hist. de la gravure dans les anciens Pays-Bas, etc. II (Par., 1934), 50. Vertaling van Seb. Serlio's Lib. IV d'Architectura.
Het komt me mogelijk voor, dat het jaar 1539 een vergissing is -voor 1549, gevolg van de ongewone wijze, waarop in de uitgave Antw., 1549 van boek IV (Reglen van metselrijen, enz.; ex. o.a. 's-Gravenhage NB. [KB.]) het jaartal op den titel gedrukt is: „Anno M.D.XXXXIX."
0308. °Coep, Den, van Vlaenderen. Gent, 1539.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. VI.14376, onder verwijzing naar het Memorieboek der Stadt Gent II. 195.
Op de bewuste plaatsin het Memorieboek is, blijkens welwillende inlichtingen van het Gem. Archief te Gent, slechts sprake van een fictief boek of hs. Zie verder ook V. Fris, Histoire de Gand (Brux.-Par., 1913), 177.
0309. *ColetU8, Johannes, Paules accidence. Antwerpen, voor Henr. Pepwell te Londen, 1533.
E. Gordon Duff in Bibliographica I (Lond., 1895), 185-186 en in A century of the Engl. book trade (Lond., 1905), 119 (ontleend aan een aant. van Bagford).
Vermoedelijk de uitgave, s.a. 8°, waarvan een ex. is te Cambridge Magdalene Coll. (Pepys Libr. 424; Short-title Cat. 5546? zie 0310). Deze is, naar de meening van Frank Isaac en mijzelf, geen Ned., maar een Eng. druk. Van zelfden drukker zijn 0801 en 0803. Gordon Duff in Bibliographica, l.c. noemt ook nog als product van zelfde drukkerij Coletus, Aeditio, 1534. Ten onrechte; verschilt van de drie genoemde drukken. Is ons no. 2685.
0310. *GoletU8, Johannes, Paules accidence. (Antwerpen, 1535). 8°.
Short-title Cat. 5546.
Noemt een ex. Cambridge Jesus Coll. Ald. niet te vinden. Waarschijnlijk verwarring met den vermoedelijk Engelschen druk in Magdalene Coll. te Cambridge, onder 0309 Vermeld.
0311. *Coletus, Johannes, Aeditio. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1534- 8°.
Sayle III, p. 1361, aant. bij 6097.
Volgens Sayle ex. te Chichester Cathedral Libr. Ald. echter a°. 1933 en 1936 niet te vinden. Vermoedelijk wat in Cat. te Chichester wordt genoemd (en ald. a°. 1936 evenmin te vinden was): Coletus et Lilius, Grammatices rudimenta, 1534. Erasmus, De constructione. Antw., 1515 (zie 0408). Is het eerste soms de uitgave van Wolsey, Rudimenta, bij ons onder 4095 beschreven ?
0312. °Colloquiorum familiarium incerto autore libellus. Graece et Latine. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1519. 4°.
Panzer X.259; W. Nijhoff in HB.II.2a3.
Is blijkens Panzer's beschrijving VII.263.47 een uitgave der Colloquia van Erasmus (2866), in zijn register X.259 niet bovenstaanden minder juisten titel opgenomen.
0313. * Compendium sermocionatorii in preconico d. Anne genitricis Marie. Antwerpen, 1501. 4°.
Cat. Le Long, 4°. 385; W. Nijhoff in HB.II.223.
Mogelijk zelfde uitgave als 296 (i.v. Bernardus Lutzenburgensis). Deze echter s.a. Het ex. Le Long was o.a. samengebonden met 297 Van 1501. Is daaraan soms het jaartal ontleend?



COMPLAINCTE—COPIE.
45
Complaincte de la terre saincte. Zie Molinet.
0314. "Constantin, Robert, Lexicon graeco-latinum. Antwerpen, Joannes Steels, 1539.
Répertoire des ouvrages pédagog. du XVIe siècle (Par., 1886), 172; W. Nijhoff in HB.II.224.
Staat in Répertoire, etc. ten onrechte op naam van R. Constantin. Klaarblijkelijk het werk van Servilius, onder 1898 (of 1899) beschreven. Zie aant.bij 1898. De ie uitgave van het Lexicon graeco-lat. van Rob. Constantin is eerst in 1562 te Gcnève verschenen; zie Brunet II.237.
0315. °Constitutiones fratrum heremitarum S. Augustini. (1510?^ 8°.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.II.224. Geen Ned. druk. Duitsch ?
Contemplationes idiotae. Zie Jordan.
0316. Cooplieden Handbouxkin, Der. Gent, (Pieter de Keysere voor ?) Victor de Dayn, 1540. 8°.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.108; W. Nijhoff in HB.II.224.
Door Vanderhaeghen wordt verondersteld, dat Pieter de Keysere de drukker is. Zal wel niet identiek zijn met Vanderhaeghen, Bibl. gant. VI. 12038 6), Een gulden Register, etc. (zie 01034).
0317. Gopie des briefs gescreven van Marcus van Wees aen die Gelderschen doe sy in den Haghe waren. (1528).
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
W. Nijhoff in HB.II.224; Gouda Qnint II, Tweede Vervolg (in Bijdr. en meded. van Gelre XXXI [Arnh., 1928]), 230.23.
0318. *Copie van eender letter inhoudende de particulariteyten daermede de Keyserlicke Maiesteyt innequam in Messinen. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1535.
In Messager dessciences historiques, etc, 1864 (Gand), 248 wordt een ex. uit de collectie Ferd. Vanderhaeghen vermeld. Vermoedelijk is het jaartal 1535 een vergissing voor 1336 en wordt de uitgave, onder 606 beschreven, bedoeld. De UB. te Gent bezit hiervan een ex., dat aan F. Vanderhaeghen heeft toebehoord; van een uitgave van 1535 ald. echter geen spoor.
0319. f Gopie van mandementen aengaende den statuten ... op die leengoeden, enz. Antwerpen, Jan Roelants (voor Hans de Grave), (1520).
O.a. Antwerpen Mus. Plantijn; Bergen (Mons) BV.; Londen BM. (2 exx.). O.a. Cat. des livres imprimés de la bibl. publique de ... Hons I (Brux., 1832), 2322.
Na 1340 gedrukt.
0320. *Copie des lettres envoyees a lempereur par la regente de France, etc. (Antwerpen? 1525). 2°.
Parijs B. Arsenal.
Uitgegeven in Recueil de poésies francoises des xv* et xvi" siècles VIII (Par., 1858), 16-ai.



46
COPIE—COUSTUMES.
0321. Gopie du mandement et articles publies en la vüle de Malines le 16 avril 1529. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1529.
Polain, Vorsterman, 19.
0322. °Coquillu8, Johannes, Elegiarum liber. Deventer, Jac. de Breda. 40.
Panzer VI.489.52 en door hem ontleend aan Thott VII.208 (=» 205!). «293; W. Nijhoff in HB.III.11.
Onjuiste toeschrijving bij Thott. Het ex. Thott, nog aanwezig te Kopenhagen KB., is blijkens een vriendelijke mededeeling van wijlen Vict. Madsen geen druk van Jac. de Breda, maar van Marnef te Poitiers.
0323. Gorvinus, Antonius, Corte uutlegginge der epistelen op de sondagen ende heylige dagen. Item op alle de evangeliën vander vasten metter passien. Dl. I—II. 8°.
Cat. Le Long, 8°. 470. Niet bij G. Geisenhof, Bibliotheca Corviniana (Braunschw., 1900).
Klaarblijkelijk de vertaling, 't zij naar de Hoogduitsche, 't zij naar de Latijnsche uitgave, van twee werken, eerst afzonderlijk verschenen, de Kurtze Auslegung der Episteln so auff die Sontag durchs gantze jar ... gelesen werden (eerste uitgave Wittenberg, 1537) en de Kurtze Auslegunge der Evangeliën so an den furnemesten Festen im gantzen jar ... gepredigt werden (mit der Passion Christi; eerste uitgave Wittenberg, 1537).
Het werk is verboden; zie Sepp, VL., 13.
0324. GouronnatJon, La, de Charles V a Boloingne. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1530. 40.
Cat. des livres rares, etc de feu M. le Comte de Lignerolles III (Par., vente 16-85 avril 1894), 3148.
De beschrijving ald. doet veronderstellen, dat het ex. in zetsel afwijkt van 629 en 3725. Wel klaarblijkelijk zelfde hsnn. en katernindeeling.
0325. °Cou8tumen, enz. van Ipre. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1535. 2°.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.III.12. Is 2206 (Wetten).
0326. *Coustumes et usaiges de la vüle de Lille. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Michiel Willem, 1533.4°.
Cat. Ch. Eggimann 30 (Par., 1935), 12566.
De beschrijving ald. stemt zoo geheel overeen met die der uitgave van 1534 (632), dat de vraag rflst, of 1533 in Cat. Eggimann geen vergissing voor 1534 is.
0327. tCoustume* et usaiges de la vüle de Lüle. Antwerpen, Jan van Ghelen, (1533).
O.a. W. Nijhoff in HB.III.12.
Bekend zijn mij geworden drie verschillende uitgaven van Van Ghelen, o.a. aanwezig: 1°. Londen BM. (5423.bbb.25); 2°. Parijs Bibl. wijlen J. de Rothschild (Cat. Rothschild I.106); 30. Parijs BN. (F. Res. 970).
De adressen „au Levrier blancq" bewijzen, dat ze alle na 1540 gedrukt zijn. Vgl. ook Marcel Hoe in G. Passer XV.60-61.



COUSTUMES—CROONE.
47
0328. *Coustumes et usaiges de la vüle de Lüle. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Michiel Wülem te Rijssel, 1538. 40.
Brunet II.371 (ex. op perk.) en vgl. Marcel Hoe in G. Passer XV.60 en 74.
Berust de opgave soms op een verwarring met de uitgave van 1534 (63a)? Daarvan is te Chantilly Husée Condé inderdaad een ex. op perk. (ald. herkomst onbekend). In 1538 was Mart. de Keyser reeds overleden. Als het jaartal 1338 juist is, zou het op zijn hoogst dus een uitgave van zijn weduwe kunnen zijn.
0329. Crema, Franciscus de, De arte scribendorum versuum. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1534. 8°.
Panzer VI.zz.199; W. Nijhoff in HB.III.12.
Crocus, Cornelis. Zie Erasmus (0445).
0330. Cronicques abregiez. Bergen (Mons), Jehan Pissart.
Brunet I.1865-1866.
Van Durand ? Vgl. aant. bij 2384.
0331. °Cronike van Brabant, HoUant, Seelant, Vlaenderen. Antwerpen, (Henr. Eckert van Homberch), Oct. 1512. 2°.
O.a. W. Nijhoff in HB.III.13; M. Funck, Le livre beige a gravures (Par.-Brux.,
1923), 292.
Is 652; ald. door ons aan Jan van Doesborch toegeschreven.
0332. *Cronike (Cronicke), Die aler exceüentste, van Brabant. Antwerpen, Wülem Vorsterman, 1514.
Polain, Vorsterman, 22. Bestaat deze uitgave wel?
0333- *Cronycke van d'historien des oude(n) en nyeuwe(n) Testamenten. (Nederlanden?), voor broeder Chrétien Macheau te Kamerijk, (1539?).
Rekeningen van den profyten van den zegele in Brabant (Brussel RA.).
Daaruit blijkt, dat broeder Chrétien Macheau uit het S. Hieronymusklooster te Kamerijk op 17 Juni 1339 octrooi heeft verkregen, dit werk te laten drukken. Zie A. Wauters in Bullet. du bibliophile beige XII (Brux., 1856); 76.
0334. °Cronyckje (chronyekje), Goutsche (Cronike of die hysterie van HoUant, van Zeelant ende Vrieslant ende vanden Sticht van Utrecht). Leiden, 1517. 2°.
S. Muller, Lijst van N.-Ned. kronijken (Utr., 1880), 15-16; Potthast I.638 ' t-*^ (i.v. Jan van Naeldwijk).
Bij beiden klaarblijkelijk een verwarring met de uitgave der zg. Divisiekroniek van Corn. Aurelius. Leiden, Jan Seversz., 18 Aug. 1517 (613).
0335. *Croone, Die keyserlike, ons heeren. Antwerpen, Wülem Vorsterman, 1510.
Polain, Vorsterman, 37.
Is soms de uitgave, z.j. (650) bedoeld?
0336. Croone Mariae, Die gulden. Deventer, Alb. Pafraet, 1516.
O.a. Revius, 196 en 302; De Hoop Scheffer, 51-33 en 430; W. Nijhoff in HB.III.13.



48
CRÜCIUS—DAMIANUS.
Van zelfden schrijver, biechtvader of rector van het Benedictijner klooster Mariengaarde als 3774, 3820 en 3954- Zie verder HB.XI.216 en XV.113.
0337. Crucius, Livinus, Vkidarium florum e proceribus linguae latinae. Antwerpen, Symon Cock, 1536. 8°.
Panzer IX.353.233 c; W. Nijhoff in HB.HI.13.
0338. (Cruydboeck). Antwerpen, int huys van Delft (Henr. Eckert van Homberch), 1509. 40.
Cat. della Faille 480.
Fragment, gebonden na een fragment van 1049 (Herbarius).
0339. °Cuba, Johannes (de), Hortus sanitatis. Belgice. Antwerpen, Claes de Grave, 1514. 2°.
Panzer VI.6.24; W. Nijhoff in HB.III.13.
Is de uitgave, onder 1051 beschreven (i.v. Herbarius).
Cuerdanck (= Theuerdanck!). Zie Maximiliaan I.
0340. "Cuspinianus, Johannes, De caesaribus et imperatoribus romanis. 1540.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.III.i4-
Is een druk van Crato Mylius te Straatsburg (o.a. ook aanwezig 's-Gravenhage NB. [KB.]).
0341. Custos Brechtanus, Johannes, Syntaxis. Ars metrica et musica. Deventer, Jac. de Breda, 4 April 15*7-
Revius, 192.
Vermoedelijk soortgelijke uitgave als 2736 van 1 Febr. 1516.
0342. °Cyprianus, Caecilius, Epistola ad Novatianum, quod lapsis spes veniae non est deneganda. Antwerpen, Joannes Steels, 1536. 8°.
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB.III.14.
Is een onderdeel van 2633 (Chrysostomus). $$$f
0343. °Cyprianus, Caecilius, De nüsericordia atque doctrina Dei ad Donatum liber aureus c. Jos. Horlennii Segenensis commentario. 1516. 40.
Gent UB.
W. Nijhoff in HB.III.14 Geen Ned. druk. Duitsch.
0344. *Damianus a Goes, Aliquot opuscula. Leuven, Rutg. Rescius, Dec. 1540.40.
H. de Vocht, Monumenta humanistica Lovaniensia (Louv., 1934). 621.
Ald. blijkens vriendelijke mededeelingen van H. de Vocht een drukfout voor Dec. 1544. Vgl. ook o.a, 690, n. 3 en 711. Toch meent De Vocht uit een onuitgegeven brief aan Corn. Valerius van Dec. 1540 te moeten afleiden, dat er toen een uitgave van bestond.



DATHUS DESPAUTERIUS.
49
0345. Dathus Senensis, Augustinus. Dathus maior. Deventer, Rich. Pafraet, 4 Oct. 1507. 40.
Praag UB.
I. CoIItjn in Nord. Tidskrift f. Bok»och Bibl.vasen XXVI (Upps., 1939), 132.2.
0346. Dathus Senensis, Augustinus, In latinae linguae elegantias hbellus isagogicus, etc. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1532. 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 358 (= 408!). Naar de beschrijving ald. soortgelijke uitgave als 2752.
Declaracie, Corte, vanden thien gheboden. Zie Herentals. Declaratie ... op den Vader onse. Zie Smaltzinck.
0347. *Delineatio ac descriptio civitatis Ierusalem et sacrorum locorum universae Palaestinae. Utrecht, Harm. Borculous 1538.
C. Adrichomius, Urbis Hierosolymae descriptio (CoL Agr., 1597), 133; P. A. Tiele, Ned. Bibliographie v. land- en volkenkunde (Amst., 1884), no. 166. Beschrijvende kaart of boek? Zie aant. bij 2672.
0348. Demosthenes, Olynthiaca secunda et Oratio in Midiam. Graece. Leuven, 1525. 40.
A. G. Becker, Demosthenes als Staatsburger, Redner und Schriftsteller, Erste Abth. Literatur des Demosthenes (Quedlinb.-Leipz., 1830), 106. Vgl. ook Van Iseghem, Suppl. 200.
De Oratio in Midiam is misschien de afzonderlijke uitgave van Martinus, bij ons onder 2757 beschreven; ald. echter niet verbonden met de Olynthiaca secunda.
0349. *Demosthenes et Aeschines, Epistolae, interpr. P. Nannio. Leuven, Serv. Zassenus Diestens., 1537. 4°.
A. De Reume in Bullet. du bibliophile beige VI (Brux., 1850), 192. Toch geen verwarring met de uitgave van Rescius van 1537 (696) ? Niet bij A. * Polet, Une gloire de 1'humanisme beige, Petrus Nannius (Louv., 1936).
0350. fDespauterius, Johannes, Institutionis grammaticae pars I. Antwerpen, Jan Laet, (1529). 40.
Gent UB.
Bibl. Belg. D 263.
Is de uitgave Keulen, Cervicornus van 24 April 1529 (Bibl. Belg. D 262), door Jan Laet weer in den handel gebracht met een nieuw titelblad. Dit moet na 1540 geschied zijn; Jan Laet werkte eerst na dat tijdstip.
0351. °De8pauterius, Johannes, Syntaxis. „Bergis, D. Guinnaeus", 1513. 4°.
Tonnerre BV. (defect; bil. 1, 83, 90, 133-154, 157-slot ontbr.). W.Nijhoff inHB.III.15.
De opgave Bergis, D. Guinnaeus is klaarblijkelijk afgeleid uit den opdrachtbrief, geteekend uit „Bergis apud divum Guinnocum". Naar mijn meening geen Ned. druk.
Nederlandsche Bibliographie, III. Inl.



50
DESPAUTERIUS—DICTIONARIUS.
0352. "Despauterius, Johannes, Syntaxis. (Antwerpen, Juni 1527)- 4°-
Londen BM. (827.f.29U]).
W. Nijhoff in HB.III.15 („Waarschijnlijk Keulsche druk"). Geen Ned. druk. Duitsch?
0353. * Destructie van Ierusalem. (Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch?). 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
W. Nijhoff in HB.III.15 (vermeld bij de uitgave Vorsterman, z.j.). Soms identiek met 705 of 4136?
0354. Destructie van Troije. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1512.
F. J. Mone, Übersicht der niederl. Volks-Literatur alterer Zeit (Tüb., 1838), 82; V. A. Dela Montagne in TBB.V.29.
Naar de beschrijving bij Mone te oordeelen soortgelijke uitgave als 4137; zie aantt. ald.
Dialogus sane quam festivus. Zie Nastadiensis.
0355. (Dialogus latino-anghcus). Antwerpen, Theod. Martinus Alost. voor Judocus Pelgrim en Henricus Jacobi te Londen.8°.
E. Gordon Duff in Bibliographica I (Lond., 1895), 105 en in A century of the Engl. book trade (Lond., 1905), 117-118 (ontleend aan een aant. van Bagford: „a dialogue in Latin and English").
Gordon Duff acht het mogelijk, dat er een uitgave der Vulgaria Terentii in anglicanam linguam traducta mee bedoeld is (cf. voor een vroegere uitgave CA. 1644).
0356. *Dialogus, Een, oft twespraeck tuschen eenen evangelischen Hans ende eenen lutherschen Peter, in den wekken der somighe lutheranen onwetentheyt ende onbescheydentheyt gestraft wordt.
Index van Hezius van 1545; zie E. Fairon in G. Passer III.13. Misschien eerst na 1540 gedrukt.
0357. DDialogus (Dyalogus) tusschen Salomon ende Marcolphus. Antwerpen, Hem. Eckert van Homberch, 1501. 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. — Bibl. wijlen Dr. W. de Vreese, Voorschoten (ex. Vergauwen, lichtelijk defect). Cat. Vergauwen I.1108; W. Nijhoff in HB.III.15.
Uitgegeven door Maetschy. der Vlaemsche Bibliophilen (Gent, 1861) en in Ned. Volksboeken VII door W. de Vreese en J. de Vries (Leid., I941)-
0358. *Dictionarius septem linguarum, Latinae, Teutonicae, Galhcae, Hispanicae, Italicae, Anglicae, Alamamcae dilucidissimus. Antwerpen, Hem. Peetersen van Middelburch, 1540.
D. H. G. Bellaard, Gert van der Schuren's Teuthonista of Duytschlender ('s-Hert., 1904), 51.
De kans lijkt groot, dat hiermee de uitgave van Peetersen v. Middelburch, s.a. (2781) bedoeld is. Zie aant. ald.



DIJKE—DIURNALE.
51
0359. *Dijke, Peeter van, Pronosticatie van den iare ons heeren 1515. (Antwerpen? 1514).
In Van Dijke's Pronosticatie van 1516 (2782) leest men in de voorrede, bl. ia: ... alles afhankelijk van den loop des hemels ghelijck ic tiaer lestleden int langhe bescreuen hebbe ..." Dus waarschijnlijk, dat Peeter van Dijke ook voor 1515 een soortgelijk werk heeft samengesteld.
0360. Dilfius (Dilfus, Dilphus), Franciscus, Oratio gratulatoria ad Carolum V. Leuven, Serv. Zassenus Diestens., 1533. 4°.
Panzer VII.270.n7; W. Nijhoff in HB.III.16; Opus epist. Erasmi VI, p. 336.
0361. Dionysius Carthusianus de Lee wis (Rikel), Vita sacerdotum. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1522.
Polain, Vorsterman, 37.
0362. (Dirk van Munster [Coelde]), Dye corte doornen crone. Amsterdam, Doen Pietersz. i6°.
Cat. ... bibl. de M. C. de la Serna Santander I (Brux., 1803), 221.932a;HainCopinger 6397; Mots 63; GW. VI, Sp. 744.
Andere uitgave van dit werk vroeger door ons op Doornen Croon geplaatst (zie 731). Is blijkens GW. 7150 het 52* caput van Dirk van Munster, Den kersten spiegel, dat in sommige uitgaven voorkomt (in GW. 7143).
0363. Dirk van Munster (Coelde), Den kersten spiegel. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 20 Aug. 1517. 8°?
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 157.
0364. Dirk van Munster (Coelde), Den kersten spiegel. Delft, Hem. Pietersz. Lettersnijder voor Mich. Hillen van Hoochstraten te Antwerpen.
Dirks, 22; W. Nijhoff in HB.III.16.
0365. "Dirk van Munster (Coelde), Den kersten spiegel. 8°?
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 158. Soms na 1540 gedrukt?
Disputacie welcke gheschiet is in den Haghe, enz. Zie Gnapheus (0565).
0366. °Distellacien, Die, ende virtuyten der wateren. (Antwerpen, Symon Cock, 1515?). 2°.
Londen BM. (717.L7). W. Nijhoff in HB.III.16.
Bleek een defect ex. te zijn van de uitgave Brussel, Thom. van der Noot, 30 April 1517 (503); bil. 102-104 met colophon ontbr.
0367. Diurnale Gameracense. Parijs, Dionys. Paugel voor Vale-



52
DIÜRNALE—DORPIUS.
rianus Noel (Natalis) te Bergen (Mons) en te koop te Bergen, Kamerijk en bij Willem Vorsterman te Antwerpen, Mei 1527. 24°.
L. Le Clercq in G. Passer XIV.132; Bohatta, Breviere 2069. Het ex. te Kamerijk (Cambrai) BV., door Le Clercq vermeld, ald. a°. 1937 niet meer te vinden.
Diurnale Tornacense. Zie Jornale. Dives, Guilielmus. Zie Rycquius.
0368. Donatus, Aelius, Barbarismus multo quam antehac emendatior. Deventer, Alb. Pafraet, 1533.
Revius, 197; W. Nijhoff in HB.III.16.
0369. *Donatus, Aelius, De octo partibus orationis cum comment. Herm. Buschii. Deventer, (vóór 1540).
Herm. Hamelmann in Vita H. Buschii; zie H. Hamelmanns Geschichtl. Werke. Neuausgabe, I (Münster i.W., 1908), 176.
Volgens Hamelmann gaf Buschius dit werk in 1340 te Bazel uit „sicut antea ColoniaeetDaventriaeet Monasteriierant excusa". Liessem XXX.i-n vermeldt verscheiden uitgaven te Keulen en te Leipzig gedrukt en ook die van Bazel, 1540, doch noemt geen Deventer of Munstersche drukken.
Doornen crone, Dye corte. Zie Dirk van Munster (0362).
0370. Dorlandus, Petrus, Dialogus de opere amoris et passione Christi. Leuven, 1516. 8°.
O.a. J. N. Paquot, Mémoires pour servir a 1'hist. litt., etc. I (Louv., 1765), 586; Biographie nat. ... de Belgique VI (Brux., 1878), 132; W. Nijhoff in HB. III.57; L. Willems, Elckerlyc-studiën ('s-Grav., 1934), 12.
0371. Dorlandus, Petrus, Historie van Sin te Anna. (Antwerpen, Gov. Bac), 1501.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Cat. des livres, etc. de feu M. Jos. Paelinck II (Brux.—Amst., 1860), 166; W. Nijhoff in HB.III.57. Andere tekst dan in 1082-1084 en 3156-3158?
0372. *Dorpius, Martinus, Dialogus in quo Venus et Cupido omnes adhibent versutias, etc. Leuven, Theod. Martinus Alost., I5I5- 4°-
W. Nijhoff in HB.III.57 (uit Panzer X.298).
Ald. bij Panzer inderdaad op 1515, maar verwezen wordt er naar VII.260.15, waar de uitgave op 1514 is geplaatst; zie verder ald. Is waarschijnlijk ons no. 737-
0373. *Dorpius, Martinus, Oratio in laudibus academiae Lovaniensis. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1514. 40.
S. J. Baumgarten, Nachrichten von merkwürd. Büchern I (Halle, 1752), 545546; Panzer X.298 (= VII.259—260.14; ald. op 1513 of 1514); W. Nijhoff in HB.III.57.
Waarschijnlijk de uitgave der Oratio de laudibus disciplinarum van 14 Oct. 1513 (738).



DORPIUS—ECKIUS.
53
0374. °Dorpius, Martinus, Oratio in praelectionem epistolarum D. Pauli, etc. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1521.
V-.' ft Bibl. Erasm. III.17.
Bit berust klaarblijkelijk op onjuiste opgaven, 't zij uit Amsterdam UB. of Leiden UB. Beide bibliotheken bezitten een ex. der uitgave bij Hillen van 1519 (739), die echter in de catalogi der bibliotheken ten onrechte op 1521 waren geplaatst. Soms gevolg eener onjuiste interpretatie van „Anno ... Vndeuigesimo" ?
0375. Droefheden, Van den seven, (ofte weeden onser liever Vrouwen?). Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, (na 1500). 8°?
Conway, p. 287.
Vermoedelijk een soortgelijke uitgave als CA.655 en 1781 =6550.
0376. Duns Scotus, Johannes, Philosophia. Antwerpen, 1517.
L. Wadding, Scriptores ordinis minorum (Rom., 1906), 137.
0377. °Dupuis, Remy, Tryumphante et solemnelle entree faicte sur le nouvel... advenement du ... prince M. Charles, prince des Hespaignes ... en sa vüle de Bruges 1515. (Brugge, Gilles de Gourmont, 1515).
J. Veth-S. Huiler, Albrecht Dürers Niederlandische Reise II (Berl.-Utr., 1918), 304; W. Nijhoff in HB.III.356 (i.v. Remi d. P., s.n.1., uit F. Thibaut, Marguerite d'Autriche et Jehan Lemaire d. Belg. [Par., 1888], IH$.
Is een Parijsche druk van Gilles de Gourmont, o.a. vermeld Messager des
sciences historiques, etc. 1864 (Gand), 246; Cat. Capron 278; Biographie nat.
de Belgique VI (Brux., 1878), 327. Vgl. ook mijn 0pmerkingeninHB.XXV.118.
Durand. Zie Cronicques.
Dwonder dat in die stat van Bruesel ghemaect was. Zie Smeken.
Dyalogus. Zie Dialogus (0357).
0378. *Eckius, Johannes, Disputatio exceüentium D. doctorum Joh. Eccii et Andr. Carolostadü; Disputatio eiusdemD. Joh. Eccii et D. Mart. Lutheri. (Antwerpen, Mich. Hülen van Hoochstraten). 40.
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 45-46 (uit Cat. Rymenans [Gand, 1842], 786). Niet bij J. Metzier, Tres orationes runebres in exequiis Ioann. Eckii habitae, etc. (Münst.i. W., 1930).
Soms een onjuiste toeschrijving van een der drie Duitsche drukken s.n.l.a. (Erfurt, 1519), door Metzier, o.a, lxxx-lxxxi.24(i)-24<3) vermeld?
0379. fEckius, Johannes, Enchiridion locorum communium adversus Lutheranos. Antwerpen, Jan Laet, 1517. 160.
Zürich Zentralb. (RR i.181).
Ald. defect ex., waaraan het titelblad ontbr. Het jaartal in den colophon: „Antverpiae, Typis Ioan. Laetij. 1517" is een drukfout. De voorrede is gedagteekend Idib. Aug. 1541. Het is de uitgave, beschreven bij Metzier, o.c. (zie bij 0378), xcix. 51 (64) van 1556, gedrukt door Laet en te koop bij Ioannes Steels. Compl. exx. o.a. Freiburgi. Br. UB. en Valkenburg (L.) Ignatiuscoll. S.J.



54
ECKIUS—ELEN.
0380. Eckius, Johannes, Enchiridion locorum communium adversus Lutheranos, etc. Antwerpen, Johannes Grapheus voor Arn. Birckman, 1534.8°.
Freiburg i. Br. UB.
W. Nijhoff in HB.III.57; Metzier, o.c. (zie bi} 0378), xcv. 51 (33).
0381. *Eckius, Johannes, Homiharum de evangeliis de tempore et sanctis. Antwerpen, 1530. 8°.
Vroeger Emmerik Domus Gregoriana (Fraterheeren-klooster).
Cat. in hs. van Domus Gregoriana in het Archief van het Gymnasium te Emmerik (van a°. 1813).
Onjuist jaartal? De eerste uitgave, door Metzier, o.c. (ziebij 0378), cxvi vermeld, is van 1534.
0382. °Eckius, Johannes, Ad Poloniae regem Sigismundum de sacrificio missae. (Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten), Oct. 1526. 8°.
O.a. Gent UB. Beschreven NFpr. n 80.
Is een Keulsche druk van Joh. Soter. Zie mijn opmerkingen in HB.XI.368. Vermoedelijk Metzier, o.c. (zie bij 0378), cm. 57 (2).
Egidius, Petrus. Zie Aegidius.
0383. *Elao, Francisco de (= de Enzinas), Breve i compendiosa institucion de la religion christiana, etc. Topeia (= Gent?), por Adamo Corvo, 1540.8°.
0. a. E. Boehmer, Bibl. Wiffeniana. Spanish reformers, etc. I (Strassb.-Lond., 1874), 165 s.112; A. Palau y Dulcet, Manual del librero Hisp.-Arnericano III (Londr.—Bareel.—Par., 1925), 120—121; Peeters-Fontainas 447.
Het vermoeden van Boehmer, door anderen aan hem ontleend, dat Topeia =» (rUTtcux bedoeld is als vertaling van Gent, is eenigszins gezocht. Soms Utopia?
Elao, Francisco de. Zie ook Enzinas.
0384. fElegantiae. Elegantiarum viginti praecepta. Deventer, Jac. de Breda.
Praag UB.
1. CollijninNord. Tidskrift f. Bok«ochBibl.vasenXXVI (Upps., 1939), 140.74. Blijkens welwillende inlichtingen uit Praag een incunabel, beschreven GW.
298a.
0385. *Elegantiae. Elegantiarum viginti praecepta. Deventer, Jac. de Breda.
Panzer IX.232.ig6.b; W. Nijhoff in HB.III.58.
Kan, te oordeelen naar Panzer's beschrijving, heel goed een der incunabeluitgaven, GW.281-283, zijn.
0386. *Elen, Jan, Der ghemeenten biechte. (Antwerpen, Hem. Eckert van Homberch? vóór 1518).
Problematische uitgave, waarvan men het bestaan af kan leiden uit de mededeeling „nv anderwerf gecorrigeert ende declareert met vele articulen die in danderniet en sta en" op den titel van 2838. Vgl. ook R. PenninkinHB.XIX.182.



ENCHIRIDION—EOBANUS.
55
Enchiridion lat. constructionis. Zie Ornitoparchus,
0387. "Enchiridion precationum et piarum meditationum. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1533.160.
Panzer XI.63 (i.v. Precatio) en daaruit bij W. Nijhoff in HB.III.304 (i.v. Precationum).
Klaarblijkelijk verwarring van Panzer met Branteghem, Enchiridion piarum precationum, etc.; zie 0223.
0388. Enchyridion ou manuel contenant plusieurs matieres traictees es livres de lancien testament. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, 29 April 1539. 160.
Cat. Stroehlin II.820.
0389. Enckevoirt, Willem van, Litterae indulgentiarum pro ecclesia B. Virginis Mariae Antwerpiensis. Antwerpen, Gov. Bac, (in of vóór 1508).
Nota's de Burbure VII, p. 356 (a°. 1508) in GA. Antwerpen.
Ald. de volgende post: „Godevaert Back, om te printen copien van den aflaet die meester Willem Enckevoirt der kerken geschonken heeft ... 6 sc." In Biographie nat. ... de Belgique I (Brux., 1866). 600 staat deze zelfde aflaat bij vergissing op 1517. Vgl. ook mijn opmerkingen in G. Passer IX.42.
0390. "Enden de Casa, Johannes, Algorismus proiectihum novus de integris. Zwolle, Am. Kempen, 1502.
Maittaire V.1.363; Panzer IX.103.2; W. Nijhoff in HB.III.58.
In Panzer's index (X. 308) wordt de schrijver vereenzelvigd met Johannes Enen (bisschop van Trier). Klaarblijkelijk ten onrechte. Dit is de uitgave, bij ons onder 1213 beschreven en op Johannes Enclen de Cusa geplaatst. In dezen vorm komt de auteursnaam in het boek zelf voor.
0391. *(Enzinas, Francisco de?), Breve y compendiosa instruction de la religion christiana. (Antwerpen of Wittenberg? 1536?).
Peeters-Fontainas 174.
Klaarblijkelijk ontleend aan Index librorum prohibitorum (Antv., 1570), 97, waar aan bovenstaanden titel nog is toegevoegd: „en nuestro vulgar Castellano, impressa en Flandes, o en Alemania, O en otra qualquier parte; Con otro librito intitulado de la Libertad Christiana". Ald. s.a. Wel wordt er p. 102 de uitgave Institution de la Religion Christiana en Romance. Wittenberg, 1536 genoemd. Vermoedelijk was het geschrift „De la libertad christiana" (= Luther, Tr. de libertate christiana?), op den Index mede genoemd, geen afzonderlijke uitgave, maar na het werk van Enzinas gedrukt. Evenzoo tenminste in de uitgave „Topeia", 1540 (0383). Vgl. 0859.
Enzinas, Francisco de. Zie ook Elao.
0392. *Eobanus Hessus, Helius, Hodoeporicon. Leuven, Oct. 1518. 40.
Panzer VII.263.45; W. Nijhoff in HB.III.39-
Soms 764, waarvan in dat geval het onderschrift op bl. 14a voor drukplaats en datum is aangezien? Vgl. ook Clement VIII.43 s., die als eerste uitgave er een van Erfurt, (1518?) noemt.



56
EPISTOLA—ERASMU S.
0393. Epistola in Leum. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1520.
Opus epist. Erasmi IV, p. 203 (werk van Ant. Clava of Rob. de Keysere?). Niet bij Van Iseghem.
0394. *Epistolae graecae elegantissimae, etc. Leuven, 1500. 4°.
Panzer 1.518.63; Hain 6660. Niet bij CA.
Vgl. GW.VIII, Sp. 53, waar verondersteld wordt,dat het de uitgave van Martinus van 1520 (766) is.
0395. Epistolae ex epistolis Ulustrium virorum selectae. Antwerpen, Willem Vorsterman, Sept. 1526. 40.
Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), 120. 131; Panzer VI.n.79; W. Nijhoff in HB.III.59.
9396. "Epologie ghemaect van der communicat ien in ghescrif te ghebuert tusschen den keyzer, den paus ende den coninck van Vranckerycke. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1527.
A. Wauters in Bullet. du bibliophile beige XII (Brux., 1856), 75; W. Nijhoff in HB.III.59.
Octrooi hiervoor verleend aan Grapheus op 16 Aug. 1527. Klaarblijkelijk 1266 of 1267 (i.v. Karei V) of een der onderdeden hiervan.
Erasmus, Desiderius, Adagia. Zie Barlandus (073).
0397. *Erasmus, Desiderius, Apologia adversus articulos aliquot per monachos quosdam in Hispaniis exhibitos. Antwerpen, Joannes Grapheus, April 1529. 8°.
Bibl. Erasm. I.io.
Volgens een vroegere opgave aan Bibl. Erasm. ex. te Londen BM. Ald. echter niet aanwezig; wel de uitgave Bazel, Th. Wolff, 1529. Vergissing?
0398. * Erasmus, Desiderius, Apologia refellens suspiciones quorundam dictitantium dialogum D. Jacobi Latomi de tribus linguis. Leuven, (Theod. Martinus Alost.), i April 1519.
Panzer VII.264.51; Van Iseghem 141; Bibl. Erasm. 1.11; W. Nijhoff in HB. III.60.
Waarschijnlijk onjuiste toeschrijving der uitgave s.n.1.a. (Bazel, Froben, 1519; o.a. exx. Berlijn P.St.B. en Rotterdam SB.) op grond van de dateering der Apologia uit Leuven (als in 2850; zie ald. bl. 33b). Vgl. nog Van Iseghem, Suppl. 141, waar deze, klaarblijkelijk nu ten onrechte, de uitgave van Froben voor een nadruk van een ed. van Martinus houdt.
0399. * Erasmus, Desiderius, De civilitate morum puerUium. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1526. 8°.
Bibl. Erasm. I.29; W. Nijhoff in HB.III.60.
Bestaat deze uitgave wel? Vgl. Opus epist. Erasmi VIII, p. 371, waar als eerste druk er een van 1530 wordt genoemd.
0400. * Erasmus, Desiderius, FamUiarium colloquiorum förmulae. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1518. 40.
Bibl. Erasm. I.35.
Naar inlichtingen uit Gent is waarschijnlijk de uitgave van Hillen, s.a. bedoeld (792); de datum van de opdracht is voor datum van de uitgave gehouden.



ERASMUS.
57
0401. "Erasmus, Desiderius, Familiarium colloquiorum formulae. (Leuven, Theod. Martinus Alost. ?), 1521. 40.
O.a. München Bayer.St.B. en UB.; Rotterdam SB.
Bibl. Erasm. 1.35; Bibl. Belg. E438 (s.n.1.); A. Bomer, Die lat. Schülergesprache der Humanisten I (Berl., 1897), 73.26; Overzicht Erasm. Rotterdam 278 (s.n.1.). Waarschijnlijk Panzer IX.127.193 (s.n.1.). Niet bij Van Iseghem.
Ten onrechte soms aan Theod. Martinus. Alost. toegeschreven op grond van brief vooraf van zijn hand. Deze ook in andere uitgaven; zie aant. bij 2870. Geen Ned. druk. Duitsch. Zelfde titelrand bij Si 1 van Otmar, Augsburg; zie repr. bij J. v. Pflugk-Harttung, Kunstgewerbe der Renaissance I, Rahmen deutscher Buchtitel lm 16. Jahrh. (Stuttg., 1909), 44. Ook de typen komen bij dezen drukker voor. Vgl. nog Bibl. Belg. lx., waar eveneens wordt betoogd, dat de druk niet van Martinus is.
0402. Erasmus, Desiderius, Colloquiorum familiarium auctarium. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, Febr. 1526. 8°.
Zie bij Panzer VI.a5.sa3. Vgl. 0407 en de aant. bij 2878.
0403. Erasmus, Desiderius, Colloquia selecta (IfoXuSai-rfa. Dispar convivium). Antwerpen, 1527. 8°.
(H. von der Hardt), Antiqua Uterarum monumenta. Autographa Lutheri, etc. I (Brunsvig., 1690), 246; Bibl. Erasm. I.44.
0404. * Erasmus, Desiderius, Colloquia. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1528?).
Bij Bibl. Belg. E 474.
Uitgave, waarvan men ald. het bestaan meent te moeten afleiden uit den brief van Hillen in zijn uitgave van Juli 1529 (2879; zie aant. ald.). Komt echter deze ongedateerde brief van Hillen soms ook reeds in de bovengenoemde uitgave van het Auctarium colloquiorum van Febr. 1526 (0402) voor en wordt dan de uitgave van 1536 (= 1526? zie 0407) der Colloquia erin bedoeld?
0405. "Erasmus, Desiderius, Colloquia selecta. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1535. 8°.
Rotterdam SB.
Overzicht Erasm. Rotterdam 412.
Is de uitgave, bij ons onder 1974 beschreven (onderdeel van Syngrapheus, Schola Apitiana). Vgl. ook 0406.
0406. *Erasmus, Desiderius, Colloquia (Dialogi aliquot). Antwerpen, 1535. 8°.
Bibl. Erasm. I.44.
Hogelijk 1974, Syngrapheus, Schola Apitiana, waarvan Dialogi aliquot Erasmi een onderdeel zijn (vgl. ook 0405).
0407. Erasmus, Desiderius, Colloquia nunc aucta sex dialogis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1536 (= 1526?); aan het slot: Jan. 1526. 8°.
Maittaire II.679 en 855; Panzer VI.25.225; Cat. of the ... Kbr. of Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), 197.92; (A. de Backeren F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 413.



58
ERASMUS.
Het jaartal 1536 op den titel is waarschijnlijk een drukfout voor 1526. Hierbij behoort nog een Auctarium colloquiorum van Febr. 1526 (zie 0402). Vgl. ook 0404.
0408. Erasmus, Desiderius, De constructione octo partium orationis. Antwerpen, 1515.
Vermeld in Cat. van Chichester Cathedral Libr. (samen met 0311), maar ald. in Mei 1936 niet te vinden.
0409. *(Erasmus, Desiderius), Libellus de constructione octo partium orationis. Antwerpen, 1518.
L. Verschueren, De bibliotheek der Kartuizers van Roermond (TUb., 1941), 98.362. Niet in Bibl. Erasm.
Bij Verschueren geïdentificeerd („hoogstwaarschijnlijk") met ons no. 2896. Mogelijk, maar geenszins zeker.
0410. Erasmus, Desiderius, De constructione octo partium orationis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, Febr. I525- 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 299; Bibl. Erasm. I. 61; W. Nijhoff in HB.III.61.
0411. (Erasmus, Desiderius), Libellus absolutissimus de octo partium orationis constructione. Deventer, Alb. Pafraet.
Revius, 197 (auteur ald. niet genoemd); Bibl. Erasm. I.63? (of is daar 800 = 2890 bedoeld?); W. Nijhoff in HB.III.242 (i.v. Libellus).
De afwijkende titel bij Revius maakt het waarschijnlijk, dat hij een andere uitgave bedoelt dan 800 (ald. naar een defect ex. s.a., maar blijkens de latere aanvulling [2890] van Juni 1315).
Erasmus, Desiderius, De constructione octo partium orationis libellus. Vgl. ook Lilius (0801) en Listrius (0807-0809).
0412. "Erasmus, Desiderius, De contemptu mundi epistola. (Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten?), 1525. 8°.
Rotterdam SB. (2E23).
Cat. Rotterdam, lijst 36, blz. 35; Overzicht werken Erasmus 552 (ald. s.n.1.). Naar mijn meening geen Ned. uitgave.
0413. *Erasmus, Desiderius, De duplici copia verborum ac rerum commentaria II. Antwerpen, 1516. 8°.
Beaune BV.
Bibl. Erasm. I.65; W. Nijhoff in HB.III.62.
Het ex. te Beaune bleek een defect ex. te zijn der uitgave Parijs, Simon de Colines, 1528 en de toeschrijving aan „Antwerpen, 1516" berust alleen op de onderteekening van den brief van Erasmus aan Nesen „Antverpiae Nonis Sept. 1516". Het is waarschijnlijk, dat ook de Bibl. Erasm. aan deze onjuiste opgave het bestaan eener uitgave Antw., 1516 ontleend heeft.
0414. Erasmus, Desiderius, Fructuosissima verborum copia. Deventer, Alb. Pafraet, 1518. 40.
Cat. d'une belle collection de livres, etc. (vente Gand, J. Predhom, janv. 1847), 78. Niet in Bibl. Erasm.



ERASMUS.
59
0415. Erasmus, Desiderius, De duplici copia rerum ac verborum commentaria II. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, Nov. 1525. 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 300; Bibl. Erasm. 1.66; W. Nijhoff in HB.III.62.
Erasmus, Desiderius, Aliquot declamatiunculae graecae. Zie Libanius.
(Erasmus, Desiderius?), Dialogus sanequamfestivus.Zie Nastadiensis.
0416. * Erasmus, Desiderius, Disputatiuncula de tedio, pavore, tristicia Iesu, instante supplicio crucis. Antwerpen, Theod. Martinus Alost., 1503. 40.
Parijs BN.
Bibl. Erasm. 1.77; W. Nijhoff in HB.III.62. Niet bij Van Iseghem.
Het ex. te Parijs bleek een defect ex. der Lucubratiunculae (835) te zijn (zie Cat. gén. ... Bibl. Nat. XLVII [Par., 191 ij, col. 833, no. 529). Vermoedelijk berust de opgave der Bibl. Erasm. ook op dit defecte ex. en bestaat er geen afzonderlijke uitgave. Vgl. nog Opus epist. Erasmi I, p. 245.
0417. °Erasmus, Desiderius, Enchiridion militis christiani. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1517.
Parijs BN.
Cat. gén. ... Bibl. Nat. XLVII (Par., 1911), col. 813. Bleek de uitgave van 25 Juni 1313 te zijn (2926).
0418. *Erasmus, Desiderius, Enchiridion militis christiani. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1518.
Van Iseghem 134; Bibl. Erasm. I.79; W. Nijhoff in HB.III.62.
Van Iseghem grondt het bestaan dezer uitgave op een mededeeling in de Opera omnia V (Lugd. Bat., 1704), vóór p. 1. Niet genoemd in Opus epist. Erasmi III, p. 361.
0419. "Erasmus, Desiderius, Encomium matrimonii. (Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten). 40.
O.a. Brussel BR.; 's-Gravenhage NB.(KB.); Rotterdam SB. Beschreven NFpr.153. Zie verder o.a. Bibl. Erasm. I.83; W. Nijhoff in HB. III.63; Overzicht Erasm. Rotterdam 744 (ald. s.n.l.a.). Geen Ned. druk. Straatsburg? Vgl. ook mijn opmerkingen in HB.XI.368.
0420. "Erasmus, Desiderius, Epigrammata. Bazel-Ant werpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, Juli 1520. 40.
Bibl. Erasm. I.87.
Berust op een onjuiste opgave, klaarblijkelijk ontstaan doordat in een ex. te Rotterdam SB. een Bazelsche uitgave der Epigrammata (onderdeel van Morus, Utopia) met een volg. druk van Hillen van Juli 1330 (1882) als één geheel zijn beschouwd. Zie verder mijn opmerkingen hierover in HB.XI.254—255.
0421. Erasmus, Desiderius, Epistola ad Thomam Lupsetum, 13 Dec. 1519. Leuven, Theod. Martinus Alost., (c. 14Dec. 1519).
Opus epist. Erasmi IV, p. 139,159 en 175-176. Niet bij Van Iseghem.



6o
ERASMUS.
0422. "Erasmus, Desiderius, Epistola ad R. Moguntinensem praesulem nonnihil D. Mart. Lutheri negocium attingens. Leuven, (Theod. Martinus Alost.), 1520. 40.
O.a. Glasgow UL.; Londen BM.; Miinchen Bayer.St.B.; Oxford Bodl. Libr.; Rotterdam SB. (2G3).
O.a. Panzer VII.264.60; Van Iseghem 163; Bibl. Erasm. I.93; W. Nijhoff in HB.III.63 (ald. twee uitgaven genoemd, die zeker identiek zijn).
Onjuiste toeschrijving, klaarblijkelijk berustende op het onderschrift van den brief „Lovanii Calen. Noucmb." en het jaartal M.D.XX. in den titelrand. Bij Proctor, Part II. 10930 wordt het Londensche ex. terecht aan Grimm en Wirsung te Augsburg toegeschreven.
Ook bij de lijst der uitgaven in Opus epist. Erasmi IV, p. 97-98 wordt geen Leuvensche uitgave vermeld. De uitgave, die Van Iseghem Suppl. 162 noemt, is niet dezelfde als deze (Van Iseghem 162), maar de druk van Melch. Lotter te Wittenberg (= Proctor, Part II. 11894; o.a. ex. Londen BM.).
0423. *Erasmus, Desiderius, Epistolae aliquot. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1514.
W. de Vreese in HB.XXIV.84. Niet bij Van Iseghem, noch in Bibl. Erasm.
Soms een verwarring met den Bazelschen druk van Froben, Aug. 1514 (Epistola ad Leonem X, etc; zie Bibl. Erasm. I. 98)? Van de Epistolae aliquot is de eerste mij bekende druk van Martinus van Oct. 1516 (2939). Vgl. ook Opus epist. Erasmi I, p. 599 ss.
0424. *(Erasmus, Desiderius ?), Doctissime illustrium virorum epistole, etc. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1516.40.
Uitknipsel uit onbekenden catalogus (a°. 1931 van Kan. L. Le Clercq, Leuven ontvangen).
Ald. onder no. 381 de volgende, geradbraakte titel: Erasmus. Doctissime illustrium Virorum epistole quas seuere ille er uditiois (= eruditionis?) heros Angetus (= Angelus?) politianus rudi inventur gratifica ricupieus (= gratificari cupiens?) ... Aan het slot: Imprimebat Lovanii Theodoricus Martinus Alustensis, Anno domini, 1316. Samengebonden met drie werken van Philippus Bervaldus (= Beroaldus?). Onbekend waar gebleven.
Klaarblijkelijk niet 2939.
0425. Erasmus, Desiderius, Epistolae aliquot selectae. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1528. 40.
Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), 120.131; Bibl. Erasm. I.99; W. Nijhoff in HB.III.63.
0426. *Erasmus, Desiderius, Epistolae aliquot selectae. Antwerpen, Willem Vorsterman, 10 April 1529.4°.
Bibl. Erasm. I.ioo; W. Nijhoff in HB.III.63 (uit Bibl. Erasm.). In/Bazel UB., waar men te Gent meende, dat een ex. was,bleek alleen de uitgave Bazel, Froben, 1529 aanwezig te zijn. Toch geen verwarring daarmede?
0427. "Erasmus, Desiderius, Epistolae aliquot seriis de rebus. Antwerpen, 1533.
Elenchuslibrorum vetustiorumapud.. [I.Bywater]hospitantium(l9ii),l303. Deze verzameling is thans te Oxford, Bodl. Libr. Het bleek een uitgave niet van 1533, maar van 1534 te zijn, bil. 37-76 van 849.
0428. f Erasmus, Desiderius, Epistolae famUiares. Antwerpen, Joannes Crinitus, 1540. 8°.



ERASMUS.
61
Rotterdam SB.
Overzicht Erasm. Rotterdam 834.
Is de uitgave van 1545. Drukfout in Overzicht. .. Rotterdam.
0429. Erasmus, Desiderius, Epistolae selectae. Deventer, Alb. Pafraet.
Revius, 197. Niet in Bibl. Erasm.
0430. Erasmus, Desiderius, De conscribendis epistolis. Antwerpen, 1526. 8°.
Bibl. Erasm. I.55; W. Nijhoff iu HB.IH.6i.
0431. Erasmus, Desiderius, Hyperaspistes diatribae adversus servum arbitrium Mart. Lutheri. Antwerpen, 1528. 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914). Bibl. Erasm. I.no; W. Nijhoff in HB.III.64.
0432. "Erasmus, Desiderius, Institutio principis christiani. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1515. 40.
Bibl. Erasm. I.ni; W. Nijhoff in HB.III.64; J. ter Meuten, etc., Bibliographie du mouvement de la paix (La Haye, 1936), 3, col. z. Niet bij Van Iseghem.
Volgens Opus epist. Erasmi II, p. 205 is de eerste uitgave van 1516 en is de opgave der edd. van 1515 in de Bibl. Erasm. onjuist. Vgl. over de dateering ook de opmerkingen bij de 1" uitgave in Bibl. Belg, E 12531*. In Bibl. Erasm. soms een verwarring met het Institutum christiani hominis, o.a. in Sept. 1515 bij Martinus, samen met andere werken, verschenen (zie 2603, i.v. Cato) ?
0433. *Erasmus, Desiderius, Laus stultitiae s. Moriae encomium. Antwerpen, Theod. Martinus Alost., 1511. 40.
Bibl. Erasm. I.122 („édit. douteuse"); W. Nijhoff in HB.III.64. Niet bij Van Iseghem, noch bij de vroege uitgaven in Opus epist. Erasmi I, p. 459.
0434. "Erasmus, Desiderius, Lingua. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1526. 8°.
York Libr. Dean & Chapter.
Cat. of the printed books ... York, etc. (York, 1896), 157. Bleek een ex. der uitgave van Hillen van Hoochstraten (834) te zijn, waartusschen een druk van Vorsterman (2942) is gebonden.
0435. Erasmus, Desiderius, Lingua. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1537.8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914). Bibl. Erasm. I.117; W. Nijhoff in HB.III.64.
0436. Erasmus, Desiderius, Parabolae s. similia. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1516.
Bibl. Erasm. L137; W. Nijhoff in HB.III.64. Niet bij Van Iseghem.
0437. Erasmus, Desiderius, Parabolae s. similia. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1530. 8°.
Bibl. Erasm. I.138; W. Nijhoff in HB.III.64.



62
ERASMUS.
0438. *Erasmus, Desiderius, Paraphrases in evangelia Matthei, Lucae et Johannis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1524. 8°.
Uitgave, waarvan het vermoedelijk bestaan is af te leiden uit 847 en vooral uit de sign. van 2957; zie aant. ald. Niet in Bibl. Erasm.
0439. *Era»mus, Desiderius, Paraphrasis in epistolam Pauli ad Ephesios, etc. (Leuven, Theod. Martinus Alost., c. Febr. 1520).
Opus epist. Erasmi IV, p. 180. Niet bij Van Iseghem, noch in Bibl.'Erasm. Uit de uitgaven bij Martinus der andere Paraphrases (vgl. 842, 844-846, 2958-2959) leidt Allen het vermoedelijk bestaan van deze af.
0440. °Erasmus, Desiderius, Paraphrasis in epistolam Pauli ad Galatas. Leuven, Theod. Martinus Alost., Mei 1529. 40.
Cat. gén. ... Bibl. Nat. XLVII (Par., 1911), col. 854.
Het jaar 1529 ald.bleek een drukfout voor 1519 te zijn (dus 845).
0441. Er as mus, Desiderius, Paraphrasis in epistolam Pauli ad Romanos. Leuven, 1527. 8°.
Bibl. Erasm. I.145. Niet bij Van Iseghem.
0442. Erasmus, Desiderius, Paraphrasis in epistolas minores Pauli (ad Timoth., ad Titum, ad Philem.). Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (Nov. 1519?).
Opus epist. Erasmi IV, p. 123 en 175. Niet in Bibl. Erasm.
0443. *Erasmus, Desiderius, Paraphrasis in IV Evangelia et Acta apostoiorum. Antwerpen, 1540.
Bibl. Erasm. I.151.
Zeer waarschijnlijk de uitgave van Meranus voor Steels, 1540-1541 (2961).
0444. *Erasmus, Desiderius, (Paraphrasis in elegantiarum libros L. Vallae?). Antwerpen, 1521.
L. Verschueren, De bibliotheek der Kartuizers van Roermond (Tilb., 1941), 99-365.
Vermoedelijk is ald. met „Erasmi Rotter. Elegantiae. Antverpiae 1521" bedoeld Erasmus, Paraphrasis in elegantiarum libros L. Vallae. De eerste uitgave, die de Bibl. Erasm. hiervan vermeldt, echter van 1529. Jaartal dus waarschijnlijk onjuist; misschien is een der beschreven uitgaven bedoeld. Vgl. ook 0865.
0445. Erasmus, Desiderius, Paraphrasis in elegantiarum libros L. Vallae; Corn. Crocus, Farrago sordidorum. Antwerpen, Joannes Steels, 1536. 8°.
Répertoire des ouvrages pédagog. du XVI" siècle (Par., 1886), 184 (i.v. Crocus; ex. Parijs BN.). Niet in Bibl. Erasm.
Te Parijs BN. echter geen ex. te vinden (a°. 1935)-
0446. Erasmus, Desiderius, Progymnasmata quaedam primae adolescentiae. Deventer, Alb. Pafraet, April 1529.
Revius, 197. Niet in Bibl. Erasm.



ERASMUS.
63
0447. "Erasmus, Desiderius, Proverbia quaedam Homerica e Graeco in linguam latinam versa. Antwerpen, 1539.8°.
Bibl. Erasm. I.3-
Naar vriendelijke mededeelingen uit Gent is ald. 1539 een drukfout voor 1529 (dus 2970).
0448. "Erasmus, Desiderius, Querela pacis. (Zwolle, Simon Oorver, s.a. ?). 40.
Londen BM.(94.e.8).
W. Nijhoff in HB.III.65. Niet in Bibl. Erasm. Geen Ned. druk. Keulen.
0449. "Erasmus, Desiderius, Ratio s. methodus compendio perveniendi ad veram theologiam. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1517. 4°.
Brussel BR.
Bibl. Roy. de Belgique. Exposition. L'Humanisme et la littérature en Brabant (Brux., 1935), 37-
Bleek de uitgave van 1318 te zijn (861 = 2973; slechts bil. 1-68).
0450. *Erasmus, Desiderius, Ratio s. methodus compendio perveniendi ad veram theologiam. Deventer, 1521.40.
Bibl. Erasm. I.167; W. Nijhoff in HB.III.65.
Volgens een vroegere opgave te Gent ex. te 's-Gravenhage KB. Daar klaarblijkelijk echter nooit geweest. Berust de aanwijzing soms op een verwarring met de uitgave Deventer, 1520 (862)? Hiervan ald. wel een ex.
0451. Erasmus, Desiderius, Ratio s. methodus compendio perveniendi ad veram theologiam. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1523.
Opus epist. Erasmi I, p. 40 en zie ook III, p. 175.
Door Erasmus vermeld, in zijn Catalogus omnium lucubratiorium. Het latere vermoeden van Allen (zie Opus epist. Erasmi V, p. 286), dat de uitgave s. n.l.a. uit Bibl. Erasm. I.168 (ex. Gent UB.) deze zou zijn, te Bazel voor Hillen gedrukt, is onjuist. Want dit Gentsche ex. bleek me bij onderzoek een druk van Antw., Crinitus, c. 1540 of iets later te zijn (ons no. 2974; zie verder aant. ald.).
0452. *Erasmus, Desiderius, De ratione studii. Zwolle, 1520.
Bibl. Erasm. I.169; W. Nijhoff in HB.III.65.
Vermoedelijk geen afzonderlijke uitgave, maar onderdeel van Corver's ed. van De duptici'copia, etc. van 1530 (2914).
0453. Erasmus, Desiderius, De disciplina et institutione puerorum s. de ratione studii. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1530. 8°.
Bibl. Erasm. I.170; W. Nijhoff in HB.III.65.
0454. "Erasmus, Desiderius, De ratione studii. Deventer, Jac. de Breda.
Lemgo i. Lippe Gymnas. B. W. Nijhoff in HB.III.65.
Bleek geen afzonderlijke uitgave, maar een onderdeel van 810 (De duplici copia, etc) te zijn.



64
ERASMUS.
0455. * Er as mus, Desiderius, Responsio s. apologiae tres ad annotatie-nes Ed. Lei. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1520. 40.
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 163; Bibl. Erasm. I.173; W. Nijhoff in HB.III.65. Vermoedelijk zijn hiermee bedoeld 782, 864 en 865. Of alleen 864?
0456. "Erasinus, Desiderius, Responsio adversis febricitantis cuiusdam (Lod. Carvaiali) hbellum. (Antwerpen?), Franc. Byrckman, April 1529.
Parijs BN.
Bibl. Erasm. I.175; Cat. gén. ... Bibl. Nat. XLVII (Par., 1911), col. 778 („Antverpiae", zonder vraagteeken); W. Nijhoff in HB.III.65. Geen Ned. druk. Keulen?
0457. "Erasinus, Desiderius, Scarabeus. Leuven, Theod. Martinus Alost., Oct. 1517. 40.
Gent UB.
Beschreven NFpr. 1241.
Is een defect ex. der uitgave van Sept, 1317, beschreven onder 868. Zie aant. ald. en mijn opmerkingen in HB.XI.255.
0457DIS. |Erasmus, Desiderius, Bereydenghe totter doot (De praeparatione ad mortem). Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch, 1539. 8°?
Amsterdam Mus. Amstelkring (a°. 1903; ald. a°. 1941 niet meer aanwezig).
B. J. M. de Bont in Bijdragen v.d. gesch. v.h. bisdom van Haarlem XXVII (Leid., 1903), 47-48. Niet in Bibl. Erasm.
Blijkens de beschrijving van het ex. Mus. Amstelkring door De Vreese in zijn Bibl. neerl. manuscr. geen druk van 1539, maar van 1549.
0458. f Erasmus, Desiderius, Bereydinge totter doot (De praeparatione ad mortem). Kampen, Steven Joessen, (c. 1540). 8°.
O.a. 's-Gravenhage Mus. Meerm.—Westr.
Cat. Fred. Muller (Amst., 12 Nov. 1857), 52; Bibl. Erasm. I.I57; Bibl. Belg. E 1190; W. de Vreese in HB.XXIV.90 („c. 1550"). Na 1540 gedrukt. t}}Ï8$(
0459. Erasmus, Desiderius, Bereidinghe totter doot (De praeparatione ad mortem). Leiden en Antwerpen (?), Frans Everssoon Sonderdanck, (c. 1540?).
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
Bibl. Erasm. M37; W. de Vreese in HB.XXIV.90.
Vgl. nog mijn opstel in HB.XIII.251.
0460. f Eras mus, Desiderius, Bereydinghe totter doot (De praeparatione ad mortem). Antwerpen, Jan van Ghelen. 8°.
O.a. Rotterdam SB. (5F18).
Bibl. Erasm. I.157; Bibl. Belg. E 1188 („probablement après i552*');W.Nijhoff in HB.III.65; VV. de Vreese in HB.XXIV.90 („c. 1523-1535, uiterlijk t54o"); Overzicht Erasm. Rotterdam 1310 („omstr. 1552").
Na 1540 gedrukt; heeft een approbatie van Juli 1552.



ERASMUS.
65
0461. Erasmus, Desiderius, Vande eendrachticheyt der kereken (Liber de sarcienda ecclesiae concordia). Antwerpen, Wouter van Lin, 1533.
O.a. Sepp, VL., 107 en 226 (samen met een uitgave van Jac. van Liesvelt; van dezen en zijn weduwe zijn uitgaven van dit werk van 1541 en 1554 bekend); Bibl. Erasm. I.116; Pr. Verheyden in TBB.IV.247 en 253; W. Nijhoff in HB.III.64 (ald. Jac. van Liesvelt als drukker genoemd en een ex. te Göttingen UB. vermeld; in die bibl. echter niet aanwezig en nooit geweest); W. de Vreese ia HB XXIV.86.
Wouter van Lin is mij niet als drukker, uitsluitend als uitgever bekend en dan voor Adr. van Berghen (vgl. 874, 956, 958). Mogelijk is dus ook deze druk van Adr. van Berghen afkomstig.
0462. *Erasmus, Desiderius, Den onversochte krijghsman (Stleni Alcibiadis). Zwolle, Simon Corver, (c. 1519-1520).
W. de Vreese in HB.XXIV.92. Niet in Bibl. Erasm. Soms verwarring met de Lat. uitgave van Corver (869) ?
0463. f Erasmus, Desiderius, Den derden Psalm van David (Paraphrasis in ps. III). Antwerpen, Jan van Liesvelt. 8°.
O.a. Rotterdam SB.
Bibl. Erasm. I.162; W. Nijhoff in HB.III.65; W. de Vreese in HB.XXIV.91 („dus niet na 1545"); Overzicht Erasm. Rotterdam 1343 („omstr. 1530?"). Na 1540 gedrukt.
0464. *Erasmus, Desiderius, Den kerstelicken ridder (Enchiridion rnüitis christiani). Antwerpen, Jac. van Liesvelt.
Bibl. Erasm. I.83; W. de Vreese in HB.XXIV.81 („dus vóór 1545"). Na 1540 gedrukt?
0465. * Er as mus, Desiderius, Een sermoon van de onbegrypelijcke bermherticheyt Gods (De immensa Dei misericordia concio). (Antwerpen, Adr. van Berghen of Jac. van Liesvelt, i. 1534)-
Pr. Verheyden in TBB.IV.247 en 254.
Vgl. 0468. Soms identiek met dezen druk (of, als dit twee drukken zijn, met één van beide)?
0466. Er as mus, Desiderius, Een sermoon van die onbegripekjeke barmherticheit Goods (De immensa Dei misericordia concio). Leiden, Peter Jansz., 1537. 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
Bibl. Erasm. I.72; W. Nijhoff in HB.III.62; W. de Vreese in HB.XXIV.80.
0467. f Erasmus, Desiderius, Een sermoon vande onghemeten barmherticheyt Gods (De immensa Dei misericordia concio). Leuven, 1540.
Sepp, VL., 251 (met verwijzing naar Cat. Serrure II. 2131) .
Drukfout bij Sepp. In Cat. Serrure ald. de uitgave Leuven, Bergaigne, 1550.
0468. *Erasmus, Desiderius, Een sermoon van de onbegrijpelijcke bermherticheijt Gods (De immensa Dei misericordia
Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. 5



66
ERASMUS.
concio). Antwerpen, Jac. van Liesvelt en Henr. Peetersen van Middelburch.
Sepp, VL., 250 v.; Pr. Verheyden in TBB.IV.254.
Mogelijk worden hiermee op den Index van 1570 twee afzonderlijke drukken bedoeld. Of samenwerking van beide drukkers (vgl. 3363)? Soms na 1540 gedrukt? Vgl. verder nog 0465.
0469. *Erasmus, Desiderius, Een sermoen van die onbegripelike barmherticheit Goods (De immensa Dei misericordia concio). Leiden, Peter Jansz. 8°.
Bibl. Erasm. I.73; W. Nijhoff in HB.III.62; W. de Vreese in HB.XXIV.80.
Door De Vreese, t.a.p. wordt een ex. Rotterdam SB. genoemd; ald. echter niet aanwezig. Wel de uitgave z.j. van Peter Jansz. voor Barth. Jacobsz. te Amsterdam (2981), bij De Vreese, t.a.p. eveneens vermeld, zonder ex. Waarschijnlijk identiek met 2981 (door ons ald., iets te zeker, geïdentificeerd met Bibl. Erasm. I.73).
0470. Erasmus, Desiderius, Van dye suverheyt des tabernakels oft der christ. kercken (De puritate tabernaculi s. ecclesiae christianae). Antwerpen, Adr. van Berghen, 1537. 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914)-
Bibl. Erasm. I.165; W. Nijhoff in HB.III.65; W. de Vreese in HB.XXIV.91.
0471. f Erasmus, Desiderius, Symbolum apostolorum. Een clare uutlegginghe des apostelschen geloofs ende derXgheboden (Explanatio symboh' apost.). Kampen, 1534. 8°.
Cat. Le Long, 8°. 847; Bibl. Erasm. I.105; W. Nijhoff in HB.III.63; W. de Vreese in HB.XXIV.85 (St. Joessen, „c. 1550").
Ongetwijfeld is overal bedoeld de druk van Steven Joessen (hiervan o.a. exx. 's-Gravenhage NB. [KB.] en Rotterdam SB.). Is na 1540 gedrukt. De datum 1534 is ontleend aan den titel: EK Anno .xxxiiij. ... ouer gheset" (echter zonder „nv" als in 879). Zie ook Pr. Verheyden in TBB.IV.254.
0472. * Erasmus, Desiderius, Van die versmaetheyt des werelts eenen brief (De contemptu mundi epistola). Antwerpen, Symon Cock. 8°.
Bibl. Erasm. I.65; W. Nijhoff in HB.III.62; W. de Vreese in HB.XXIV.80. Waarschijnlijk is bedoeld de uitgave van Cock, z.j., maar met privilege van 19 Juni 1554 (ex. 's-Gravenhage NB. [KB.]).
0473. °Erasmus, Desiderius, Encriiridion ou manuel du chevalier chrestien (Enchiridion militis christiani). (Genève, Antwerpen of Lyon?). 8°.
O.a. Londen BM.; Parijs BN.
Bibl. Erasm. I.84; Bibl. Belg. E 1069 (s.n.1.).
Geen Ned. druk, maar een Fransche van Pierre de Vingle, vermoedelijk nog uit Lyon, c. 1531-1532. Zie o.a. Th. Dufour, Notice bibliogr. sur le Catéchisme, etc. (Genève, 1878), 63-64 en Cat. Stroehlin II.527.
0474. *Erasmus, Desiderius, Libro del aparejo que deve hazer para morir (De praeparatione ad mortem). (Antwerpen? 1540?).
Peeters-Fontainas 464. Niet in Bibl. Erasm.



ESELS—EVANGELIA.
67
0475. *Esels, Van den thien. (Antwerpen? vóór 1524 ?).
L. Willem» in Verslagen en Medcd. K. Vla. Ac. v. t.- en letterk. 1921 (Gent), 573-583 en ald. 1937 (Ledeb.-Gent), 45-54 en zie de aanvulling op Willems' i» opstel in Jan van Styevoorts Refereinenbundel Anno MDXXIV, uitg. F. Lyna en W. van Eeghem II (Antw., z.j.), 307, n. 1-2 en 309, n. 1.
Over het werk zie nog Sepp, VL., 254.
Esopus. Zie Aesopus.
0476. fEucherius, episcopus Lugdunensis, Epistola ad Valerianum de contemptu mundi et cultu Dei. (Zwolle, Thieman Petersz. Os van Breda, begin 16e e.). 40.
O.a. Brussel BR.; 's-Gravenhage NB.(KB.). GW. VIII, Sp. 84.
Ald. zonder grond „wegen der Texttype" tot de i6« e. gerekend. Vóór 1500 en niet door Thieman, maar door Peter Os van Breda gedrukt. Zie uitvoeriger mijn opstel in HB.XXVI.223-230. Is CA. 709; Polain, Belgique 1424 (bij beiden ook ten onrechte op naam van Thieman Petersz. Os).
0477. °Eu8tachius de Zichenis (de Rivis s. van der Rivieren), Errorum Mart. Lutheri brevis confutatio. Antwerpen, 1523.
W. Bax, Het Protestantisme in het bisdom Luik, enz. ('s-Grav., 1937), 15, n. 1.
Volgens vriendelijke inlichtingen van W. Bax ontleend aan L. E. Halkin, Le Cardinal de la Marck (Liége-Par., 1930), 135. Dan echter een vergissing; ald. worden slechts uitgaven van dit werk van 1521 (ons no. 885) en verder van Sacramentorum brevis elucidatio van 1523 (ons no. 886) vermeld.
0478. *Eustachius de Zichenis (de Rivis s. van der Rivieren), Errorum Mart. Lutheri confutatio. Leuven. 40.
Panzer VII.272.142.
Soms de uitgave van Hillen, s.a. (885), toegeschreven aan Leuven wegens het onderschrift van den brief op 39b: ... Vale Lovanii ...?
0479. *Eustachiu8 de Zichenis (de Rivis s. van der Rivieren), Sacramentorum brevis elucidatio. Leuven, 1523. 40.
Cat. Vande Velde I.3077.
Soms de Antwerpsche uitgave (886), toegeschreven aan Leuven wegens het onderschrift van den brief op 3b: Louanii... ?
0480. Evaluade vanden goude en selver, ghedaen int iaer 1499. Antwerpen, Willem Vorsterman. 8°.
Cat. Kloss 4281 (met het jaartal „(1575)").
Vermoedelijk soortgelijke uitgave als 2991, maar zetsel van titel verschillend. Waarschijnlijk dezelfde uitgave, die È. Polain, Essai bibliograpbique sur les éd. impr. a Anvers, par Guill. Vorsterman etc. (Liége, 1891), p. 1, no. 5, vermeldt, op M99 dateert en ten onrechte identificeert met CA. 713. Niet bij Polain, Vorsterman.
0481. Evangelia dominicaha. Graece. Leuven, Rutg. Rescius, (c. i54o).
Maittaire III.11.631.e; Le Long-Masch I.266; W. Nijhoff in HB.II.106 (i.v. Bijbel).
Door Maittaire ontleend aan een mededeeling in een latere Gri. uitgave der Evangelia et epistolae van 1554.



68
EVANGELIA—EVERARDI.
0482. *Evangelia et epistolae. Antwerpen, Joannes Steels, I450(!). 8°.
Cat. d'une belle coUection de livres.etc. (venteGand, J. Predhom, janv. 1847), 264.
Drukfout voor 1540 of 1550?
0483. Evangelia. Evangeliorum et epistolarum textus cum difficiliorum vocabulorum interpretatione Herm. Torrentini. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1533. 40.
Cat de Crassier (Leod., 1754), 232; A. J. van der Aa, Biograph. Woordenb.
18 (Haarl., 1874), 197.
0484. *Evangelien ende epistolen metten sermonen. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1500.
Polain, Vorsterman, 28.
Datum zeer onwaarschijnlijk; Vorsterman is vermoedelijk eerst c. 1304 beginnen te drukken. Soms zijn uitgave z.j. (903) ?
0485. Evangeliën ende epistolen metten sermonen. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1512.
Polain, Vorsterman, 28.
0486. Evangeliën ende epistolen metten sermonen. Antwerpen, Willem Vorsterman, 18 Juni 1521.40.
Debold & Co., Hüncben (a°. 1920). Onbekend waar thans.
0487. Evangeliën. Epistolen ende evangeliën metten sermoenen. Antwerpen, Symon Cock, 4 Nov. 1531. 4°.
Eindhoven Augustijn.kl. (fragment van colophon) ?
Is. Le Long, 588; W. Nijhoff in HB.II.170.
Zie 0157 en vgl. mijn opmerkingen in HB.XI.253-254-
0488. °Evangiles. Epistres et evangiles. (Antwerpen? 153°?)- 8°-
Londen BM. (xoiö.a.g). Thomas, Cat. Freuch books, 457.
Blijkens nadere mededeeling van Dr. H. Thomas een Parijsche druk van Simon Dubois.
0489. "Evangiles. Epistres et evangiles. (Antwerpen? i535?)-8°.
Londen BM. (3025.8.6). Thomas, Cat. French books, 457.
Blijkens nadere mededeeling van Dr. H. Thomas een Parijsche druk van Simon Dubois.
0490. °Evangiles. Epistres et evangiles. Antwerpen, Matth. Crom, 1540. 8°.
Cambridge UL. (Belg. e.54.1). Sayle III, p. 1743-
Is een defect ex. van 2559 (Branteghem); zie ald.
0491. *Everardi de Middelburgo, Nicolaus, Liber topicorum. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1513.2°.
Cat. Kloss 198.



EXEMPEL—^FASCICUXUS MEDICINE.
69
De verwijzing ald. naar Panzer VII.261.24, waar de uitgave van 1516 (ons no. 911) vermeld wordt, maakt'bet waarschijnlijk, dat 1513 in Cat. Kloss een drukfout voor 1516 is.
0492. t Exempel, Een suyverlick, hoe Ihesus eens soudaens dochter wech leyde. Antwerpen, Jan van Ghelen, (c. 1540?). 8°.
O.a. Gent UB.
EA., 31 en vgl. TA., 74*
Blijkens het adres „inden witten Hasenwint" na 1540 gedrukt. Zie ook G. J. Boekenoogen, Ned. Volksboeken IX, Exempel van een Soudaensdochter (Leid., 1904), 49 („tweede helft der 16" eeuw").
0493. Exempel, Een suyverlijk, hoe dat Iesus een soudaens dochter wech-leyde. Amsterdam, Doen Pietersz.
(J. Lydius), Den Roomschen Uylen-spiegel (Amst., 1716), 59 en 644; Moes I, p. 259; Boekenoogen (zie bij 0492), 47—48.
0494. *Expositio hymnorum et sequentiarum secundum usum Sarum. Antwerpen, (Theod. Martinus Alost. ?), 1502.
Van Iseghem, p. 354. ;Wö"*> '1
Soms een onjuiste toeschrijving voor de uitgave van Hillen (3010-3011)? Zie de aant. bij 3010.
0495. *Exposition, A fruitefull, or prologue, upon the Epistle of St. Paul to the Romanes. (Nederlanden? 1526).
Steele, 219 (onder „lost works").
0496. Eyb, Albrecht de, Dat regiment van den huwelyken staet. Antwerpen, Claes de Grave, 1512. 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Cat. Vande Velde I.4120; W. Nijhoff in HB.III.356 (i.v. Regiment).
Fabulae. Zie Phaedrus.
Fabulae diversae quaedam lepidissimae. Zie Aesopus (015).
0497. Facetus. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 16 Oct. 1500. 4°.
Vroeger Heiligenkreuz bij Baden (N. Oostenr.) Cisterc.kl. Onbekend waar thans.
GW. 9687.
Behoort als Ned. druk van 1500, die niet bij CA. voorkomt, in onze Ned. Bibliographie thuis.
0498. t Facetus. (Zwolle, Peter Os van Breda, begin i6e e.). 40.
O.a. 's-Gravenhage NB.(KB.). GW. VIII, Sp. 203.
Ald. zonder grond „wegen der Type" tot de 16e e. gerekend. Vóór 1500 gedrukt. Zie uitvoeriger mijn opstel in HB.XX VI.223-230. Is CA. 735 (ald. ten onrechte op naam van Thieman Petersz. Os); Madsen 155a.
Fasciculus medicine. Zie Johannes de Ketham.



7o
FASCICULUS MYRRB—FERRARIUS.
0499. "Fasciculus myrre. Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch, 1511.
Dirks, 35; W. Nijhoff in HB.III.96.
Naar de beschrijving bij Dirks zeker de uitgave van 1540 (3021; zie ald.). Het jaartal M.CCCCC.en.XL is klaarblijkelijk als 1511 gelezen (L als I). De werkzaamheid van Peetersen van Middelburch is eerst c. 1526 begonnen. Vgl. dezelfde fout bij Matth. Verjans in Ons Geestelijk Erf VII (Antw., 1933), 353354; echter verbeterd ald. VIII.206.
0500. Fasciculus myrre. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1514.
Polain, Vorsterman, 27-28.
0501. Fasciculus myrre. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1519.
Polain, Vorsterman, 27-28.
0502. Fasciculus myrre. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1534.
Polain, Vorsterman, 27-28.
Misschien Zech-du Biez 49; zie Kalengier voor 1534 (0713).
0503. * Fasciculus myrre (mirre). Antwerpen, voor Roel. Bollaert.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.96.
Waarschijnlijk de uitgave van Symon Cock voor Bollaert (928).
0504. Faustus Andrelinus, Publius, Epistolae cum epistolis Ciceronis, Campani, Philelphi. Leuven, 1503.
Bibl. Heberiana II (sale Lond., 3 June-3 July 1834), 168. Niet bij Van Iseghem.
0505. Faustus Andrelinus, Publius, Epistolae proverbiales et morales. Antwerpen, Joannes Steels. 8°.
F. Hartin, Bio-bibliographie normande. Athenae Normannorum I (Caen, 1901), 70; W. Nijhoff in HB.I.289.
0506. "Faustus Andrelinus, Publius, Hecatodistichon. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1511. 40.
Thott VII.205.2288 en daaruit bij Panzer VII.259.5; Van Iseghem, p. 233 (met twijfel; uit Panzer); F. Hartin (zie bij 0305) I.70 (vermoedelijk uit Panzer); W. Nijhoff in HB.1.289 (uit Martin).
Het ex. Thott is thans nog te Kopenhagen KB.; het jaartal 1511 blijkt in Cat. Thott een vergissing voor 1513 te zijn. Is de uitgave, bij ons ouder936 beschreven.
0507. Faustus Andrelinus, Publius, Hecatodistichon. Deventer, Theod. de Borne. 40.
F. Martin (zie bij 0503) I.71; W. Nijhoff in HB.I.289.
0508. "Faustus Andrelinus, Publius, Hecatodistichon.
Cat. Vergauwen I.1018 en daaruit bij W. Nijhoff in HB.I.289.4 In een ex. van den Cat. Vergauwen te 's-Gravenhage NB.(KB.)is aangeteekend in hs., dat dit een Parijsche druk was.
0509. Ferrarius de Fenaco, Dominus, Epistola qua quaedam a Thoma Montis in opusculo de diluvio anno quarto vigesimo



FESTA—FONTEYNE.
71
futuro conscripta falsificantur. Antwerpen, Symon Cock en Ger. Nicolaus, 1522. 40.
TBB.I.258 (uit Cat. Voinich, Lond., July-Aug. 1903, 45).
0510. Festa composita ecclesiae S. Iohannis in Buscoducis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten. 12° (= 160?).
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 47.
Findeling. Zie Apobolymaeus.
0511. *Fisher Roffensis, Johannes, Assertionis Lutheranae confutatio. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1521.40.
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 164-165.
Soms een onjuiste dateering voor 1523 en dus 939? Volgens Dictionary of Nat. Biography XIX (Lond., 1889), 59 en elders is dit werk eerst in 1523 verschenen.
0512. *Fisher Roffensis, Johannes, Eversio munitionis Jud. Clichtovei. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1519. 40.
Panzer VII.263.49; W. Nijhoff in HB.III.97; Opus epist. Erasmi IV, p. 92 („Sept. 1519"). Niet bij Van Iseghem.
Soms de uitgave van Martinus, s.a. (943)? Deze bij Panzer VII. 172 (= 272). 140. In Bibliotheca Telleriana (Par., 1693), 62, waarheen Panzer VII.263.49 verwijst, wordt het jaar 1319 inderdaad vermeld; bij Clement VIII.223, eveneens door Panzer aangehaald, slechts „Lovanii, sine anno, attamen 1519".
0513. Foertuynen troest. (Brussel, Thom. van der Noot, c. 1512).
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.97.
Fons vitae. Zie Fonteyne (0516).
0514. fFonteyn, Nicolaas, Casta ofte spieghel der kuysheyd. Amsterdam, Joost Broersz., 1537. 8°.
O.a. Leiden Mij. Ned. Letterk.
Op titel inderdaad CID 10 XXXVII. Vergissing voor 1637. De schrijver leefde in de eerste helft van de 17» e.; zie o.a. N. Ned. Biogr. Woordenb. I (Leid., 1911), 876.
0515. *Fonteyne des levens. Steenwijk, 1533. 8°.
Als eerste druk vermeld in Cat. v. d. bibl. der vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam II (Amst., 1888), 224. Is waarschijnlijk dezelfde uitgave, die Cat. Le Long, 8°. 605 noemt; hier echter zonder jaartal („Gedrukt tho Steenwyk"). De voorrede van 4 Aug. 1533, die b.v. ook voorkomt in een uitgave van Peter Jansz. te Leiden (met privilege van 20 Dec. 1548; ex. 's-Gravenhage NB. [KB.]), is vermoedelijk de oorzaak van de onjuiste dateering. Een drukker te Steenwijk vóór 1540 is ons niet bekend. De vroegste, dien A. M. Ledeboer, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland, enz. (Dev., 1872) noemt, werkte in 1573.
0516. *Fonteyne des levens (of Fons vitae ?). Amsterdam, (1533).
De Hoop Scheffer, 430-431. Vermoedelijk Hoes IV, p. 449 (ald. aan J. W. van Zuylen van Nyevelt toegeschreven; zie 01267).



72
FONTEYNE—FOSSETIER.
Bij De Hoop Scheffer wordt uit H. Ant. Nerdenus, Systema theologicum (Franek., 1611), fol. 7a aangehaald, dat de oplaag der eerste uitgave, te Amsterdam verschenen, door een Brabantsen Franciskaan verbrand is en er wordt aangenomen, dat dit een Ned. uitgave is. Nerdenus spreekt echter van „Fons vitae". Dus soms een Lat. uitgave? Zie nog Sepp, VL., 203 v. en vgl. 0517-0518.
0517. *Fonteyne des levens. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, c. 1534.
Pr. Verheyden in TBB.IV.248.
Marck Martens bekende in zijn verhoor (19 Jan. 1535), dat hij te Antwerpen bij Vorsterman en bij Hillen „boexkens... de fonteyne des levens" gekocht had. Niet noodig met Pr. Verheyden, t.a.p. te veronderstellen, dat dit ook drukken van Vorsterman en Hillen zijn geweest. Soms exx. van de Delftsche uitgave van 1533 (3034) of van de onbekende Amsterdamsche uitgave van dat jaar (0516)?
0518. *Fonteyne des levens. Antwerpen, Willem Vorsterman, c. 1534.
Pr. Verheyden in TBB.IV.248. Zie verder bij 0517.
0519. Forma subventionis pauperum apud Hyperas. (Parijs, Christ. Wechelus?) te koop (bij Jasper vanden Steen [a Lapide] ? te) Yperen, 1531.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. Bibl. Belg. F 2.
0520. (Forma subventionis pauperum apud Hyperas). Ned. vertaling. Utrecht, Jan Berntsz., 1531.
N. van der Monde's Tijdschr. voor geschiedenis, oudheden en statistiek van Utrecht VII (Utr., 1841), 209.
Ald. de volgende post uit de Cameraarsrekening van Utrecht, a°. 1531: „Den Pater van S. Hieronymus ende Jan Berentz, boecprynter, betaelt tsamen de somme van tien carolus gulden, wt sake, een latynsch boeksken, beruerende een goede ordinancie van onderhoudinge vande ermen menschen, te translateren in duytsche, ende daer boekskens off te printen, waarvan gegeven, den Pater voirsz. IIJ gl. ende Jan Berentsz, VIIJ Ka.gl., blykende by beliefnisse, etc."..
Niet buitengesloten, dat dit de vertaling is van Vives, De subventione pauperum (zie 2174, 4066 en 4067), maar wel waarschijnlijker, dat het de vertaling van Forma subventionis pauperum apud Hyperas, juist in 1531 verschenen, is (zie 946 en 0519).
0521. fFormula reformationis per Caesaream Majestatem statibus ecclesiasticis in commitiis augustanis ad deliberandum proposita. Leuven, Rotarius, 1538.4°.
L. Le Clercq in G. Passer XIII.152 (uit Cat. De Bruyne [Mal., 1838], 237). Drukfout voor 1548; zie G. Passer XIII.183.
Fortius. Zie Ringelberg.
0522. Fossetier, Jules, De la glorieuse victoire obtenue devant Pavie. (Antwerpen? Symon Cock? 1525?). 8°.
Trautz-Bauzonnet, Parijs (ex. De Lignerolies; c. a°. 1895). Onbekend waar thans.



FRANCISCUS—GEBEDENBOEK.
73
Harrisse, Bibl. araer. Additions, 89.77; Cat. des livres rares, etc. de feu M. le Comte de Lignerolles II (Par., vente 5-17 mars 1895), 1193; Bullet. de la librairie Damasc; Morgand VI (Par., 1892-1895), 26149; W. Nijhoff in HB.III.97.
In Cat. de Lignerolles toegeschreven aan Antwerpen, in Bullet. Morgand aan Symon Cock te Antwerpen. Te oordeelen naar de reproductie van het titelbl. ald. waarschijnlijk een Ned. druk. Herdrukt in 1868 door Enschedé, Haarlem voor Tross, Parijs (20 exx. op perk.).
0523. °Franciscus Monachus, De orbis situ. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Roel. Bollaert, 1524. 8°.
Harrisse, Bibl. amer. 131; W. Nijhoff in HB.III.97 (uit Harrisse). Onjuiste dateering bij Harrisse; zie NAT.II, p. 22, n. 2. Is de uitgave s.a. vanc. 1529 (3040).
0524. °Franciscus Monachus, De orbis situ. Antwerpen, c. 1530.
F. C Wieder in Tijdschr. Kon. Ned. Aardr. Gen. 2* s. dl. 29 (Leid., 1912), 3. Is de uitgave s.a. (3040); zie aant. ald.
0525. °Frith, John, An other boke against Rastell. (Antwerpen, Mart. de Keyser, c. 1535). 8°.
O.a. Londen BH.
Steele, p. 222; EA., 32 („Antw.?") en vgl. VA., 328.
Is een Engelsche druk (Londen, Hugh Singleton ?). Zie o.a. F. Isaac, English & Scottish printing types 1535-58, 1552-58 (Oxf., 1932), bij Hugh Singleton [p. 2] en Short-title Cat. 11385 (,,T. Godfrey?").
0526. °Frith, John, Adisputacionof Purgatorye, etc. (Antwerpen, Mart. de Keyser, c. 1535). 8°.
O.a. Londen BM.
Steele, p. 222; EA., 32 („Antw.?") en vgl. VA., 328.
Door Steele ten onrechte geïdentificeerd met Sayle 6680 (= ons no. 3043); Is een Engelsche druk, van denzelfden drukker als 0525. Zie o.a. F. Isaac, English & Scottish printing types 1535-58, 1552-58 (Oxf., 1932), bij Hugh Singleton [p. 2] en Short-title Cat. 11387 (,,T. Godfrey?").
0527. °Gassar, Achilles Pirminius, Historiarum epitome. Antwerpen, Joannes Steels, 1534. 8°.
's-Gravenhage NB.(KB.; defect). Beschreven NFpr. 645.
Het jaartal 1534 is een vergissing voor 1536; identiek met 955.
0528. Gaza, Theodorus, Primus liber grammaticae institutionis transl. per Erasmum. Leuven, Rutg. Rescius, 27 Jan. 1536.8°.
Panzer IX.506.137; W. Nijhoff in HB.III.98.
0529. *Gebeden-boek, Catholyk. 1515. 8°.
Cat. Le Long, 8°. 1887 („met fig."); W. Nijhoff in HB.III.98. Soms 1138 (Hortulus anime) ?
0530. Gebedenboek. Klooster Clarewater (bij Hattem ?), op kosten van Karei van Gelder, (1515).
G. van Hasselt, Geldersche Oudheden I (Arnh., 1806), 482.
Ald. de volgende post uit de rekening van P. v. d. Bosch, Secretaris (Hertog. Archief), a'. 1513 (blijkens welwillende mededeeling van Mr. van Schilfgaarde,



74
GEBET—GEDINKENISSEN.
RA. te Arnhem, vergissing ald. voor a°. 1515): „Item opten vyfften dach Iuly gegeven durch myns gen. Heren beuell Magistro Arnoldo de Gruythuys, hy verteert hadde, doe hy to Clairenwaiter geweest was om eyn Gebethboeck vut syne Genaden to laiten printen, ii. kr."
Vermoedelijk is het klooster Clarewater bij Hattem bedoeld. Vgl. ook de aant. bij 0531.
0531. Gebet, Schone, vander passien onses 1. heren iesu cristi. (Deventer, Alb. Pafraet?), op kosten van Karei van Gelder, (c 1515?)-
Vermeld in 3820 (Rosengarde, a°. 1516); zie de beschrijving ald. vanbl. 68b en vgl. pok HB.XV. 113-114. Zie verder voor 0531 en 0532 beide 3954 (Tijt, a*. 1524), bl. 66a en 119b en de aanhaling daaruit bij E. Colliander in Uppsala Univ.biblioteks Minesskrift 1621-1921 (Upps., 1921), 181: „Vnde dat schone gebet van der passien onses liuen heren iesu cristi, Wellekoer syn f. {urstltcke) g.(enade) int eersten leet drucken eder prenten mytter figuren om den cruce, der mennich dusent is verbreit in der cristenheit, Vnde nu int leeste heft syn f. genade dat selfte hyllighe gebet myt een ander daer by van der weldaet vnde sorchuoldicheit vnde grote droefnysse marien de se myt hoer lieue kynt iesu hier op erden heft ghehadt, ..." Zié nog HB.XI.216. Er waren dus twee verschillende uitgaven. Misschien slechts een bidprentje met bijschrift. Of is soms met een van beide het Gebedenboek van 1515, voor Karei van Gelder te Clarewater gedrukt, bedoeld (0530)?
0532. Gebet, Schone, vander passien onses 1. heren iesu cristi myt een ander van der weldaet vnde sorchvoldicheit vnde grote droefnysse marien. (Deventer, Alb. Pafraet?), op kosten van Karei van Gelder, (vóór 1524).
Zie aant. bij 0531.
0533. Gedicht (Ghedichte), Een nieu, vander schade die daer nu is gheschiet van die vleet des waters anno 1530, enz. (Antwerpen, 1530). 8°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Cat. d'un choix de pièces histor. et curieuses du XVI* siècle (La Haye, Mart. Nijhoff, 1894), 11 (met uitvoerige beschrijving); W. Nijhoff in HB.III.98 (z.p.).
Soms, met 0534 en 0535, te koop te Keulen „in den rooden hoef? Zie mijn opstel in HB.XIII.331.
0534. Gedicht (Ghedicht), Een nyeu, van die wonderlike teykenen, enz., die gheschiet sijn in Portegale, enz. 1531.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.98.
Soms te koop te Keulen „inden rooden hoet"? Zie bij 0533.
0535. Gedicht, Een schoon nieu, getrocken wt den brieven van den paus Clemens VII ende van Karolus onzen Keizer die Vijft.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.99.
Soms te koop te Keulen „inden rooden hoet"? Zie bij 0533.
0536. f Gedinkenissen, Die, tot alle de XXX poenten der messen.



GEMMA GEMMARUM-
[—GEMMA VOCABULORUM.
75
Amsterdam UB. (defect).
Burger I.130 (Ned. uitg.) en vgl. II.275 (Ned. uitg.).
Een druk van Joh. de Westfalia (de Paderborn) te Leuven; voor 1300. Zie uitvoeriger mijn opstel in HB.X.209-212.
0537. Gemma gemmarum (Vocabularius gemma gemmarum). Deventer, Rich. Pafraet, 1501. 40.
Cat. Kloss 3853.
0538. * Gemma gemmarum (et Herm. Torrentinus, Pinachidium s. Elucidarius carminum?). Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (vóóri5i5). (4 uitgaven?).
Moet men uit den colophon van 3065 afleiden, dat Hillen hiervan te voren nog vier andere uitgaven heeft gedrukt ? Of soms van het Pinachidium van Torrentinus? Zie aant. bij 3063.
0539. *Gemma Phrysius, Charta sive Mappa mundi (ut vulgus vocat) id est orbis totius descriptio, Carolo V dicata. Leuven, 1540.
O.a. J. F. Foppens, Bibloth. belgica I (Brux., 1739), 331. Vermoedelijk niet anders dan een kaart; behoort in dat geval niet in onze Ned. Bibliographie thuis.
0540. °Gemma Phrysius, De locorum describendorum ratione. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1533. 40.
W. Nijhoff in HB.III.99 (ontleend aan Panzer X.368). Vgl. echter Panzer VI.ao.174, waarheen X.368 verwijst. Is geen afzonderlijke uitgave, maar een onderdeel van xzz (Apianus).
0541. °Gemma Phrysius, De locorum describendorum ratione. Antwerpen, 1539. 40.
Parijs BN.
W. Nijhoff in HB.III.99; Cat. gén. ... Bibl. Nat. LVIII (Par., 1914), col. 978. Geen afzonderlijke uitgave, maar een onderdeel van 125 (Apianus).
0542. "Gemma Phrysius, De usu annuli astronomici. Leuven, 1534- 4°-
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB.III.99.
Bleek de uitgave Parijs, 1558 te zijn, met een opdrachtbrief uit Leuven van 1 Febr. 1534; vandaar de vergissing.
0543- "Gemma Phrysius, De usu annuli astronomici. Antwerpen, 1539-
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB.III.99.
Geen afzonderlijke uitgave, maar een onderdeel van 125 (Apianus).
0544. Gemma vocabulorum. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 11 Jan. 1505.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.



76
GEMMA VOCABULORUM—GERSON.
0545. * Gemma vocabulorum. 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. Uitgave met 179 (= 180) bil. en 43 rr. Ned. druk?
0546. °Gerardus Noviomagus (Geldenhauer), Epistola de officio christiani principis ac magistratus ad illustr. Principem D. Gulielmum Gelriae, etc. ducem designatum. 1538.
Dresden Sachs. Landesb. W. Nijhoff in HB.III.99.
Geen afzonderlijke uitgave, maar gedrukt vóór zijn Historia Batavica, 1538. Geen Ned. druk. Marburg?
0547. *Gerardu8 Noviomagus (Geldenhauer), Kalendaria, Almanach, Prognostica. (Antwerpen, Joannes Grapheus? 1526?).
H. de Vocht, Literae virorum eruditorum ad Franc. Crane veldium 1522—1328 (Louv., 1928), 549.
Het bestaan dezer uitgave wordt door De Vocht verondersteld uit een brief van Gerardus Nov. aan Craneveld van c. 13 Nov. 1526.
Gerlach Petersz. Zie Petersz.
0548. Gerrit vander Goude, Boexken van der missen. Z.j.? Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten. 8°.
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 47. Ald. beschrijving van een fragment.
0549. "Gerrit vander Goude, Boexken van der missen. Antwerpen.
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.99.
Bleek de uitgave van Vorsterman, z.j. te zijn (986).
0550. "Gerson, Johannes, De imitatione Christi. Antwerpen, Willem Vorsterman.
Cat. gén. ... Bibl. Nat. LIX (Par., 1914), col. 786.
Bleek een defect ex. van den druk van Eckert van 8 Mei 1518 te zijn (989), waaraan bil. 1 en 96 ontbr.
0551. Gerson, Johannes, Opus tripartitum. Latine, gallice, theutonice. Antwerpen, Willem Vorsterman, 13 Mei 1512. 40.
Cat. della Faille 338; Polain, Vorsterman, 33.
Misschien identiek met Polain, Vorsterman, 28 („Het boekje van de geboden Godts. 1512"); zie 0211.
0552. Gerson, Johannes, Een seer schoon boecxken van den XV teekenen die voerghaen sullen dat... oordeel ons heeren. Antwerpen, 1503.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.100.
Hetzeifde tr. als Tekenen (1975 en zie voor andere uitgaven aant. ald.), zonder auteursnaam?



GESANGKBOEK—GETIJDENBOECK.
77
0553. "Gesangkboek, Eyn gantz schone vnde seer nutte. 1525. 8°.
Berlijn P.St.B. W. Nijhoff in HB.III.100. ntJÈÊt.t ■ Niet Nederlandsch, maar Nederduitsch en gedrukt te Kostock. Beschreven Borchling-Claussen 812 (Luther).
0554. "Getijden van onser liever vrouwen, enz. Parijs, Thielman Kerver voor Gillijs Remacle, 25 Oct. 1507 (of 1508). 8°.
Londen Lambeth Palaco Libr. Maitland 193*.
Onjuiste lezing ald. van het jaartal „MCCCCC. ende vijf" (vijf als Rom. cijfer gelezen?). Is de uitgave van 25 Oct. 1505 (3086). Komt ook elders eens voor met het onjuiste jaartal 1508; zie bij 3086.
°555 • *Getijden van onser liever vrouwen. Parijs, Wolfgang Hopyl, 10 Sept. 1510.
W. Nijhoff in HB.III.100; Bohatta L.d'h.' 1350 (= id., L.d'h. 1417). Waarschijnlijk de uitgave van 10 Sept. 1500 (3085). De onjuiste lezing van het jaartal bij Bohatta gaat dan terug tot Brunet; zie bij 3083.
0556. "Getijden. Leiden, (1515?). 8°.
Londen BM. (IA 48432).
Gen. Catalogue van het BM.; Bohatta, L.d'h.* 1520.
Is de uitgave Leiden, Hugo Jansz. v. W., 1499 of 1500? (3084); zie ald.
°557- "Getijden van onser liever vrouwen. Parijs, Wede. Thiehnan Kerver, 1525. 4°.
W. Nijhoff in HB.III. 100; Bohatta, L.d'h.1 1335 (= L.d'h. 1422).
Bohatta, Nijhoffs bron, verwijst naar Panzer VIII.92.1472 (Fra. uitgave der Heures van de Wed*. Kerver van 1525) en naar ons no. 1117 (Gri. uitgave van 1328). Zijn opgave van bil., sign., enz. stemt met deze laatste Gei. uitgave overeen. Ons no. 1117 wordt bovendien door Bohatta in L.d'h.* vermeld onder de nos. 1128 en 1496.
0558. "Getijden van onser liever vrouwen. Parijs, Thiehnan Kerver, 1532.
Bibliogr. Adv. V.281.
Klaarblijkelijk is 1332 hier een drukfout voor 1322. Hiervan inderdaad, gelijk in Bibliogr. Adv. wordt opgegeven, een ex. 's-Gravenhage NB.(KB.; ons no. 1000); een uitgave van 1332 is daar niet. Bovendien was Tbielman Kerver in 1532 reeds sinds jaren overleden (f1522).
0559. Getijdenboeck. Leiden, Hugo Jansz. van Woerden, 1505.
Mr. Joh. Enschedé, Haarlem (a°. 1856). Onbekend waar thans. Cat. ... typograph. tentoonst. gehouden te Haarlem, enz. (z.p., 1856), 187; Moes 12. Vgl. de aant. bij 3084.
0560. Getijdenboeck. Amsterdam, Hugo Jansz. van Woerden, 1506.
Mr. Joh. Enschedé (a°. 1856). Onbekend waar thans.
Cat. ... typograph. tentoonst. gehouden te Haarlem, enz. (z.p., 1856), 188; Moes 16.
Vgl. de aant. bij 3084.



78
GEWICHTE GOCHIUS.
0561. "Gewichte, Dat gulden, enz. Leiden, Hugo Jansz. van Woerden, (c. 1500).
Berlijn P.St.B.
Voulliéme in Zentralbl. f. Bibl. XXI (Leipz., 1904), 443; W. Nijhoff in HB.III. 100.
Is de uitgave, door ons op c. 1502 gedateerd (1005).
0562. °Gildas. Opus novum. De calamitate, excidio et conquestu Britanniae. (Londen? Parijs? Antwerpen? 1525). 8°.
O.a. 's-Gravenhage NB.(KB.).
Short-title Cat. 11892 („London, 1525"); Cat. E. P. Goldschmidt & Co. 49 (Lond., 1938), 227 („Paris? Antwerp?").
Hoewel een der initialen (A) sterk lijkt op NAT. Hillen XVI.58, zonder evenwel identiek te zijn, komt de druk mij niet Ned. voor. Fransch?
0563. Gnapheus, Guilielmus, Acolastus. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1530.8°.
O.a. Brunet II. 1629 en K. Goedeke, Grundriss z. Geschichte der deutsch. Dichtung II (Dresd., 1886), 133.
0564. Gnapheus, Guilielmus, Acolastus. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1533. 8°.
O.a. Panzer VI.20.178; Bradshaw, Coll. pap., 362-363, no. 178.
0565. *Gnapheus, Guilielmus, Joannis Pistorii martyrium. (Nederlanden? kort na 1 Dec. 1529).
De Hoop Scheffer, 360, n. 3 en 540, n. 2. Onzeker, of dit een Ned. druk is.
0566. f (Gnapheus, Guilielmus), Disputacie welcke gheschiet is in den Haghe tusschen die kettermeesters en Jan van Woorden. (Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder? kort na 1525 ?).
's-Gravenhage NB.(KB.). De Hoop Scheffer, 361, n.
Onjuiste toeschrijving en dateering bij De Hoop Scheffer. Zeker na 1540 gedrukt, zelfs vermoedelijk na 1550. Is Bibl. Belg. G 170 („Wesel, Augustin van Hasselt?"); Knuttel 26 („Latere druk").
Gnapheus, Guilielmus. Zie ook Tijdinghe (01158).
Goblerus, Justinus, Den spieghel der rechten. Zie Spiegel (01117).
0567. *Gocbiu8y Johannes Pupper, Epistola apologetica adversus quendam Praedicatorii ordinis, etc. Antwerpen, 1521. 40.
Panzer IX.345.48.0; W. Nijhoff in HB.III.101. Waarschijnlijk de uitgave, onder 3110 beschreven; zie ald.
0568. *Gocbiu8, Johannes Pupper, Van die christelycke vrijheyt ende cort begrijp der gansscher scrifturen, vert. door Corn. Grapheus. (Antwerpen? 1520?).
O.a. De Hoop Scheffer, 116 en 420; Sepp, VL., 138-139.
Op Index van 1558. Anderen, als O. Clemen, Johann Pupper von Goch



GODEFRTDUS—GRUWEL.
79
(Leipz., 1896), 44-45 en Corpus doe. inquisitionis IV. 143, noot nemen aan, dat hiermee de Lat. uitgave, door Grapheus bezorgd, is bedoeld (3111) en een Ned. niet bestaat.
Godefridus (Godefridi, Goens), Petrus, Die woestijne des Heeren. Zie Vervoort (01216).
0569. Goethals,Egidius, De peste liber. Leuven, 1539.12° (=8°?).
C. Broeckx, Essai sur i'histoire de la médecine beige (Gand.-Brux.-Mons, r837), 282; A. F. C. van Schevensteen in G. Passer IX.115 (ald. s.a.).
Goethals, Levinus. Zie Panagathus. Goetman, Lambertus. Zie Panagathus.
0570. "Grapheus, Cornelius (Scribonius), Divo Carolo Quinto ... aggratulatio. 1540. 8°.
Cat. della Faille 1508 (op perk.). Klaarblijkelijk bil. 21-28 (of 21-36) van 1023.
0571. Grapheus, Cornelius (Scribonius), Carminaad d. virginem deiparam, praecationes et alia plaeraque elegantiae et affectuum plaena. (Leuven, Theod. Martinus Alost., 1514). 4°.
Van Iseghem 82.
0572. 0Grapheus, Cornelius (Scribonius), Carrnina aliquot in Damianum Goem Lusitanum. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1532.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914).
W. de Vreese in HB.XVII.51; Gothieke en Renaissance boekbanden uit private verzam. tentoongesteld in het Mus. Plantin-Horetus, 12-27 Nov. 1938, p. 12, bij 23.
Klaarblijkelijk bil. 21-36 van 680.
°573- Grapheus, Cornelius (Scribonius), Coniugandi et declinandi regulae. Antwerpen, 1529. 8°.
Panzer IX.348.122.b5 W. Nijhoff in HB.III.101.
Grapheus, Cornelius (Scribonius), Terentianae phraseos flosculi. Zie Terentius (01146).
0574. fGregorius I, Een seer nutte beeüedinghe ende wtlegghinghe ... op de seven psalmen der penitentiën. Antwerpen, Symon Cock, (1509). 8°.
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.102.
Na 1540. De dateering 1509 te Brussel bleek te berusten op een onjuiste lezing van het jaartal in het privilege H.D.LX (als MDIX!).
Gregoriu8 Tiphernus (Tifernas), Hymnus in virg. matrem. Zie Sabellicus (01074).
Gruwel (tGruwel) ofte stilte der misse. Zie Luther (0847).



8o
GUEVARA.
0575. * Guevara, Antonio, Horologium principum s. vita Marei Aurelii imperatoris. Antwerpen, Mart. Nuyts (Meranus), (1539?). 8°.
J. H. Sbaralea, Supplementum et castigatio ad scriptores trium ordinum S. Francisci a Waddingo aliisve descriptos I (Rom., 1908), 81.
Dezelfde uitgave, die Peeters-Fontainas 654 tusschen 1543 en 1546 dateert?
°57°- "(Guevara, Antonio), Libro aureo de Marco Aurelio Emperador. Antwerpen, 1506.8°.
Brussel BR.
O.a. W. Nijhoff in HB.III.102 en ook III.290 (i.v. Marcus Aur.). Is de uitgave van 1336 (1033), met de drukfout op het titelblad van 1506 voor 1536 („mil & quinientos et seys").
0577. (Guevara, Antonio), Libro aureo de Marco Aurelio Empèrador. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1540. 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914). „ ,16 rfi
C. J. Nuyts in Bullet. du bibliophile beige XIV (Brux., 1838), 93; W. Nijhoff in HB.III.290 (i.v. Marcus Aur.); Foulché-Delbosc 22; Peeters-Fontainas 653.
0578. °(Guevara, Antonio), Libro aureo de Marco Aurelio Emperador. Z.p.n.j.? (Antwerpen?). 8°.
Amsterdam UB. (laatste bl. ontbr.). Burger II.371 (Ned. uitg.). Geen Ned. druk. Spaansch?
0579. "Guevara, Antonio, Libro llamado avisas de privados y doctrina de cortesanos. Antwerpen, Joannes Steels, 1539.
Peeters-Fontainas 680.
Blijkens welwillende inlichtingen van dezen door hem ontleend aan Brunet, Suppl. I (Par., 1878), 578, aan Foulché-Delbosc 20 en aan Vaganay 124. Klaarblijkelijk een vergissing van Peeters-Fontainas. Bij Brunet, l.c. niet dit werk, maar het Libro aureo de Marco Aurelio (ons no. 3137); bij Foulché-Delbosc 20 wel dit werk, als onderdeel van de „Obras", doch gedrukt bij Nuyts (Meranus), 1539 (0582); bij Vaganay 124 eveneens.
0580. "Guevara, Antonio, Libro de los inventores del arte de marear. Antwerpen, Mart. Nuyts (Meranus), 1539. 12° (= 8°?).
Peeters-Fontainas 666.
Onderdeel van de Obras; zie ald. (0382).
0581. "Guevara, Antonio, Menosprecio de corte y alabanza de aldea. Antwerpen, Mart. Nuyts (Meranus), 1539.12° (= 8°?).
Peeters-Fontainas 663.
Onderdeel van de Obras; zie ald. (0582).
0582. Guevara, Antonio, Obras. Antwerpen, Mart. Nuyts (Meranus), 1539. 12° (= 8°?).
Foulché-Delbosc 20; Vaganay 124.
De werken, die Peeters-Fontainas onder 663 en 666 vermeldt als Menosprecio de corte, etc. en Libro de los inventores del arte de marear (zie 0581 en 0380), zijn hiervan onderdeelen. Vgl. ook 0579.



GUILIELMUS DE GOUDA—HEGENDORPHINUS.
81
0583. "Guilielmus de Gouda, Expositie, mysteriorum missae. Deventer, 1502.
Dirks, 25; W. Nijhoff in HB.III.102.
Bij hen ontleend aan J. N. Paquot, Mémoires pour servir a 1'hist. litt., ete. In beide edities van Paquot echter (zie I (Louv., 1765], 522 en V [Louv., '765], 3") wordt geen uitgave Deventer, 1502, maar Deventer, 1504 (dus ons no. 1036) genoemd.
0584. Guilielmus de Gouda, Tractatus de expositione misse et de modo rite celebrandi (Expositio mysteriorum misse). Deventer, Rich. Pafraet, 1504. 40.
Cat. Vande Velde t. 1860 en daaruit bij W. Nijhoff in HB.III. 102.
Door Nijhoff wordt verder verwezen naar Revius, 166. De uitgave Deventer, s.n., 1504, ald. geciteerd, is echter vermoedelijk die van Jac. de Breda, onder 1036 beschreven.
0585. Haluinus (Haloinus), Georgius, Restauratio lin eruae latinae. Antwerpen, Symon Cock voor Gaspar a Lapide (Jaspar vanden Steen) te Yperen, Juni 1533. 8°.
Strangnas Domkyrkob.
Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), 215.67; Panzer VI.20-21.181; L. Polain in Bullet. du bibliophile publ. par Techener 24 (Par., Déc. 1833), p. 75-76; Vanden Bussche, p. 32, n. 56; Opus epist. Erasmi III, p. 62-63; W. Nijhoff in HB.III.102; E. Colliander in Nord. Tidskrift f. Bok» och Bibl.vasen XXVIII (Upps., 1941), 197-199.
0586. "Hamilton, Patrick> Dyvers frutful gatheringes of scrypture (Loei communes), transl. by J. Frith. (Nederlanden? [Antwerpen?], 1532?). 8°.
Londen BM. (698.3.12).
Steele, p. 219; EA., 34 en vgl. VA., 328.
Geen Ned. druk. Klaarblijkelijk Engelsch (Londen, Copland ?). Vgl. ook Short-title Cat. 12732.
0587. *(Hamilton, Patrick), Die summa ende ... dat begrijp des menschen zalicheyts. 8°.
Cat. Le Long, 8". 937; W. Nijhoff in HB.III.300 (i.v. Patiicius). Andere druk dan 3140. Soms na 1540?
Handbouxkin, Der cooplieden. Zie Gooplieden. Handwerck der cirurgien. Zie Brunschwig. Hasgerus. Zie Schatzger.
0588. *Hegendorphinu8, Christophorus, Dialogi pueriles. Antwerpen, 1531.8°.
Parijs BN.
Répertoire des ouvrages pédagog. du XVI» siècle (Par., 1886), 352; W. Nijhoff in HB.III.103.
Ex. te Parijs onderdeel van 3549 (Mosellanus). Het ex., dat Nijhoff, t.a.p. te Besancon BV. noemt, was ald. niet te vinden (a°. 1924). Waarschijnlijk ook onderdeel van 3549.
0589. °Hegendorphinus, Christophorus, Dragmata locorum tam rhetoricorum quam dialecticorum. Antwerpen, 1527. 8°.
Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. 6



82
HEGIUS—HERBARIUS.
Parijs BN.
Répertoire des ouvrages pédagog. du XVIe siècle (Par., 1886), 355; W. Nijhoff in HB.III.103.
Is een onderdeel van 1040.
0590. *Hegius, Alexander, Carmina pleraque sacra, veluti De utilitate linguae graecae, Elogia de aurea mediocritate, Hymni varii, aliaque. Deventer, 1501. 40.
Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 42; Panzer IX.453.5.D; W. Nijhoff in HB.III.103.
De utilitate ling. graec. en Elogia de aurea mediocr. benevens verschillende Hymni komen eveneens in de Deventer uitgave van 1503 (1041) voor. Toch geen verwarring daarmee?
0591. °Hegius, Alexander, Dialogus de nativitate Christi. Deventer, Jac. de Breda. 4°.
W. Nijhoff in HB.III.103 (uit Panzer X.397 = IX. 231-232. 163). Onderdeel van Maph. Vegius, Vita D. Antonii (= CA. 1713); zie nog 01195.
0592. *Henricus VIII, Assertio septem sacramentorum adv. Mart. Lutherum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1521. 40.
Bullet. de Ia librairie Damasc. Morgand IV (Par., 1887-1889), 13109. Titel en colophon, op het jaartal na, precies als in Hillen's uitgave van 1522 (1045). Toch geen verwarring daarmee?
Heptaméron flamand. Zie Ontrouwicheyt des mans.
0593. fHerbaius (Herbaus), Thomas, Rerum quotidianarum libri singuh. Leeuwarden, 1514. 8°.
Emden Kirchenb.
Verzeichnisz sammtlicher Bücher ... der groszen Kirche zu Emden II (Emd., 1837), 357-
Ongetwijfeld is 1514 een vergissing of drukfout voor 1614. Th. Herbaius leefde van 1570-1613; de 2edruk van het werk (van 1642) heeft een voorrede van 1614.
0594. *Herbarius, Den groten (Ortus sanitatis). Antwerpen, Claes de Grave, 1513. 2°.
Cat. F. B. van Coppenole (vente Gand, 3 janv. etc. 1825), 2589. Toch niet de uitgave van 1314 van Claes de Grave (1051)?
0595. *Herbarius, Den groten (Ortus sanitatis). Brussel, (Thom. van der Noot), 1514. 2°.
L. Choulant, Graphische Incunabeln für Naturgesch. u. Medicin (Leipz., 1858), 73.34; W. Nijhoff in HB.III.103.
Volgens Choulant aan het slot: „Geprent in de Prijncelyke Stadt van Brüssel (sic)"... Dan stellig een druk van Thom. van der Noot. Toch geen verwarring met Magninus.Tregement der ghesontheyt. Brussel, (Thom. van der Noot), 7 Sept. 1514 (1453), waarin verscheiden capita (zie cap. xlix-lzxzviij) over vruchten, groenten, wortelen handelen en hiervan afb. hebben? Ald. ook soortgelijk onderschrift.
0596. Herbarius, Den groten (Ortus sanitatis). Antwerpen, Claes de Grave, 1524. 20.
Cat. Serrure I.365; W. Nijhoff in HB.III.103.



HERBARIÜS—HERP.
83
0597. fHerbarius, Den groten (Ortus sanitatis). Z.j. ? Antwerpen, Symon Cock. 20.
Londen BM. (449.1.19; defect).
W. Nijhoff in HB.III.103; TA., 62.
Bleek de uitgave van 't jaar 1347 te zijn (compl. ex. a°. 1933 bij Menno Hertzberger, Amsterdam).
0598. Herborn, Nicolaus (Ferber), Locorum communium adv. huius temporis haereses enchiridion. Antwerpen, (Mich. Hillen van Hoochstraten?), 1528.160.
Cat.... deCrassier (Leod., 1754), 602 (2).
Ald. gebonden na 747. Het is niet zeker, of „Ibid." in Cat. de Crassier alleen op het voorafgaande Antwerpen of ook op den drukker Hillen slaat.
0599. (Herentals, Thomas), Cortte declaracie vanden thien gheboden. Brugge, (Hubertus de Croock? vóór 1529).
R. Pennink in HB.XIX. 182; Schmitz, Minderbroeders, 73.
Vgl. proloog van 3146 (Herentals, Speghel des k. levens en ook in andere uitgaven van dit werk), bil. 3b-4a (met oplossing afkortingen): „Item want sekerlijc beuonden es van hem die dit boecxken tsamen gestelt ende wtghegheuen heeft, dat een ander boecxken (ghenaemt Een cortte declaracie vanden thien gheboden) sonder sijn weten wt sinen sermoonen gheraept te brugghe in prenten, onder sinen naem wt ghegeuen es." Herentals waarschuwt ertegen deze boekjes, willekeurig samengesteld, niet te rekenen als door hem gemaakt of uitgegeven.
0600. fHermanni, Philippus, Die peerle der chirurgijen. Antwerpen, Jan Koelate, 1503. 40.
A. J. J. van de Velde in Verslagen en Meded. K. Vla. Ac. v. t.- en letterk. 1939 (Ledeb.-Gent), 236 en 239 (en zie zijn correctie ald. 1941, 293 v.).
Een drukker Koelate te Antwerpen in 1503 heeft niet bestaan. Is de uitgave Antwerpen, Jan Roelants, 1556 (o.a. ex. 's-Gravenhage NB. [KB.]). De naam Roelats (goth. type) opgelost als „Koelate", terwijl het jaartal van het privilege Duysent Vijf hondert ende LI I verkeerd is gelezen als 1503. De vergissing berustte op een onjuiste vroegere opgave in den Gen. Catalogue van het BM. te Londen (thans verbeterd; ex. ald. met sign. 349.C.1).
0601. *Herp, Heynric, Directorium aureum contemplativorum (De theologia mystica et speculativa). Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 1513 (of 1515). 8°.
O.a. Panzer VI.5.20; Dirks, 12; W. Nijhoff in HB.III.104 (met onjuist overgenomen jaartal 1515).
Een ex., mij opgegeven in de St.B. te Weenen, bleek bij onderzoek een defect ex. te zijn der uitgave van 1516 (1065). De onjuiste dateering zal een gevolg zijn van de mededeeling ald. op bl. 92b r. 11 vv.: CFinitur nobilissimü directoria contemplatiuo» || rum ... nüc denuo reuisum || z cü exemplari theutonico diligen-
ter collatum z corre» || ctum Anno dfii Millesimo qngentissimo de || cimotertio
.xxvij die Ianuarij. |j Waarschijnlijk berusten alle opgaven eener uitgave van *5T3 op dezelfde vergissing. L. Verschueren in den herdruk van Herp O.F.H., Spieghelder volcomenheit (Antw., 1931) noemt in zijn bibliographie der drukken (dl. I, 97 w.) deze uitgave niet.
0602. *Herp, Heynric, Directorium aureum contemplativorum, etc. Antwerpen, 1536.120 (= 8°?).



84
HERP—HIERONYMUS.
O.a. J. N. Paquot, Mémoires pour servir a 1'hist. litt., etc. II (Louv., 1768), 322.
L. Verschueren in zijn uitgave van den Spieghel der volcomenheit I (Antw., 1931), 105.14 acht het bestaan ervan twijfelachtig.
0603. *Herp, Heynric, Groote ende nieuwe spiegel der volcomenheit. Antwerpen, Roland van den Dorpe.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Toch niet de uitgave der Wed». Rol. van den Dorpe van 1501 (1062) ?
0604. °Herp, Heynric, Groote ende nieuwe spiegel der volcomenheyt. Antwerpen, Symon Cock. 8°.
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.104.
Bleek 1943 te zijn (Spiegel der volcomenheyt).
0605. fHerxen, Theodoricus de, Speculumiuvenum. (Zwolle, Peter Os van Breda). 40.
Panzer IX.308.40.ej Hain 3000 (bij beiden op „Berthsen"); W. Nijhoff in HB. III.104 („Herxen").
Klaarblijkelijk CA. 1653.
0606. *Hey, Lucas van der, Den spinrocken ... ghegeven voer een nyeuwe jaer den religioesen jonckvrouwen van Mariendael binnen Diest. Leiden, Jan Seversz., 1517.
Dirks, 40; W. Nijhoff in HB.III.104.
Hogelijk identiek met 1070, waarvan tot nu toe slechts een defect ex. bekend is.
0607. fHieronymus, S., Epistolae. Zwolle, Peter Os van Breda, Nov. 1510. 40.
O.a. 's-Gravenhage NB. (KB.).
Beschreven NFpr. 256. Verder o.a. HMT., p. 93. Met verbeterd jaartal bij W. Nijhoff in HB.III.104.
Is een druk van 10 Nov. 1500 (CA. 932); de vergissing berust op een onjuiste interpretatie van het jaartal („MCCCCCx. die mensis nouembris"). Zie uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XI.368-369. Vgl. ook 0610.
0608. *Hieronymus, S., Epistolae aliquot. Antwerpen.
L. Verschueren, De bibliotheek der Kartuizers van Roermond (Tilb., 1941), 94.282.
Ald. geïdentificeerd met ons no. 1076. Onzeker. Want deze uitgave is, evenals 3152, gedateerd (respect, a". 1535 en 1533)- Misschien dus een andere, ongedateerde druk bedoeld. Zou ook na 1540 kunnen zijn.
0609. Hieronymus, S., Orationes selectae. Deventer, Alb. Pafraet, Maart 1521.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.III.104.
0610. f Hieronymus, S., De vita clericorum. Zwolle, Peter Os van Breda, 1510. 40.
Cat. Vergauwen I.1315; W. Nijhoff in HB.III.105.
Dezelfde uitgave als 0607 van 10 Nov. 1500 (dus CA.932), met onjuiste interpretatie van het jaartal. Zie ald. en vgl. mijn opmerkingen in HB.XI.368-369.



HIERONYMUS—HISTORIE.
85
0611. "Hieronymus, S., Vitaspatrum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1506. 20.
Cat. van Havre 49.
Klaarblijkelijk een samenvoeging van 1079 (de Leidsche uitgave van Jan Se* versz. van 1511) en van een fragment van 526 (Cassianus, Antw., Hillen, 1506). Vgl. uitvoeriger hierover mijn opmerkingen in HB.XI.369—370.
0612. Hippocrates, Aphorismi. Graece. Leuven, Rutg. Rescius (en Joannes Sturmius), 1529.
A. Roersch, L'Humanisme beige a 1'époque de la Renaissance (Brux., 1910), 47-
0613. "Historia de duobus Augustinensibus ob Evangelii doctrinam exustis Bruxellae die XXX Iunii 1523. (1523).
Brussel BR. (ex. Serrure).
O.a. Cat. Serrure I.1521; Bibl. Belg. H159; W. Nijhoff in HB.III.246 (i.v. Luther).
Geen Ned. druk (evenmin als de andere uitgave, beschreven Bibl. Belg. H158).
0614. *Hi8torie van den aflaet in O. Vrouwen Kerke de Angelis of de Portiuncula, buyten de mueren van Aszijs. (Haarlem?).
B. Kruitwagen in HB.XV.303—306.
0615. ""Historie van sinte Anna. Antwerpen, Jan van Ghelen. 8°.
V.A. Dela Montagne in TBB.V.17. Zou ook na 1540 gedrukt kunnen zijn.
0616. tHistorie van Govaert van Buloen. Antwerpen, Gov. Bac, 1510. 2°.
M. Funck, Le livre beige a gravures (Par.-Brux., 1933), 119. Klaarblijkelijk vergissing; zie ald., 333, waar dezelfde uitgave„vers 1500" gedateerd wordt (= CA. 969).
0617. "Historie van Griseldis. Antwerpen, 1519.
W. Nijhoff in HB.III.105 (onder verwijzing naar Tijdschrift v. Ned. taal- en letterk. XVII).
In Tijdschrift, enz. XVII (Leid., 1898), 15 noemt J. Verdam echter alleen de Lat. bewerking door Houckaert, Antwerpen, 1519 (gedrukt door Hillen; is 3316).
0618. tHistorie van Griseldis. Antwerpen, 1522.
J. Verdam in Tijdschrift v. Ned. taal- en letterk. XVII (Leid., 1898), 16 (onder verwijzing naar Gallée in hetzelfde Tijdschrift IV).
In Tijdschrift IV (Leid., 1884; p. 12) wordt door Gallée echter niet een uitgave Antw., 1522, maar Antw., 1352 vermeld.
0619. *Historie des levens en stervens Iesu Christi, in 29 figuren door J. M. A. Amsterdam, Doen Pietersz.
Cat. Le Long, 8°. 2283; Moes 35; W. Nijhoff in HB.III.106.
Moes veronderstelt, dat het identiek is met Oef f eninge van 't leven Iesu Christi (zie 0931). Of zou het soms een reeks houtsneden uit de Stomme Passie (1681) zijn, onder een verzonnen titel samengevoegd ? De letters J. M. A. zijn ongetwijfeld het verkeerd gelezen monogram van Jacob Cornelisz. van Oostsanen.



86
HISTORIE.
0620. *Histörie van Karei ende Elegast. Antwerpen, Gov. Bac, (na 1500?).
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg .
CA. 973; W. de Vreese, Middeln. Woordenb. Verwijs en Verdam, Bouwstoffen IX, p. 158 („waarschijnlijk kort na 1300").
0621. tHistorie van Karei ende Elegast. Antwerpen, Jan van Ghelen, (c 1520). 40.
Brussel BR. (II.47686A).
Bibl. Roy. de Belgique. Exposition. Lelivre populaire (Brux., 1934), 2Onjuiste dateering. Het adres „inden witten Hasewint" wijst op een tijdstip na 1340.
0622. Historie van Melusine. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 4 Jan. 1510. 2°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
V. A. Dela Montagne in TBB. V.33; W. Nijhoff in HB.III.106.
Vgl. nog 0624.
0623. Historie van Melusine. Antwerpen, Gov. Bac, 1510. 2°.
Cat. Serrure II, noot bij 3063; Conway, p. 233; W. Nijhoff in HB.III.106. Cat. Serrure, lx. noemt een exi te Brussel. Ald. in Bibl. Roy niet aanwezig.
0624. "Historie van Melusine. Delft, 1510.
K. Schorbach in Zeitschr. f. Bücherfreunde I (Bielef.-Leipz., 1897/1898), 133 (onder verwijzing naar Graesse, Trésor III.456).
Bij Graesse, ald. wordt echter niet een uitgave Delft, maar Antwerpen, Eckert, 1310 („int huys van Delft") vermeld. Is 0622.
0625. *Hi8torie van den Pastoor te Kalenberghe. (c. 1500-1510?).
K. Meyer, Zwei Ausgaben, enz. (zie titel bij 3676), 64-66; V. Dollmayr (zie titel bij 3676), xxix en xxxv.
Het bestaan dezer uitgave wordt door Meyer en Dollmayr uitsluitend gebaseerd op de mededeeling op den titel der uitgave Amst., 1613: „Nu wederom op nieu oversien."
0626. "Historie van Sydrac. Antwerpen, 1512.40.
Brussel BR. (49489).
W. Nijhoff in HB.III.106.
Is het fragment, dat door ons aan Jan Seversz. te Leiden is toegeschreven (1096).
0627. Historie van Sydrac. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1516.
2°.
Cat. de la bibl. de ... M. D. C. van Voorst, père et H. J. J. van Voorst, fils (vente Amst., Fred. Huiler, 23 janv., etc. 1860), 4754; Polain, Vorsterman, 29. Waarschijnlijk Brunet V.607 („Anvers, 1516"). Vgl. ook J. F. J. van Tol in Leuvensche Bijdragen XXVII (Heverl.-Leuv.-'s-Grav., 1935), 21 en 25 en J. F. J. van Tol, Het boek van Sidrac in de Nederlanden (Amst., 1936), lxvii.
0628. "Historie van Sydrac. Antwerpen, Hem. Eckert van Homberch, 9 Aug. 1522. 2°.



HISTORIE—HOMERUS.
87
W. Nijhoff in HB. III. 106.
Is de uitgave van Hillen (1097). Zelfde vergissing reeds NFpr. 1045.
0629. *Historie van Valentijn ende Oursson. (begin i6e e.).
E. H. van Heurck in G. Passer IV. 2x2.
Soms vergissing voor begin 17* e. ? De censuur van Malderus, door Van Heurck ald. aangehaald, is van 1612; zie V.A. Dela Montagne in TBB.IV.278 en V.32.
Hoe men God best dienen sal. Zie Petersz., Gerlach.
0630. f Hoecke, Gielis van den, In Arithmetica een souderlinge excellent boeck. Antwerpen, Symon Cock, 9 Febr. 1514.
Amsterdam Econ.hist.B. (no. 8783).
C. M. Waller Zeper, De oudste intresttafels in Italië, Frankrijk en Nederland, enz. (Amst., 1937), 38-39-
De dateering van Waller Zeper berust op een onjuiste interpretatie van den colophon: „M.CCCCC. ende XLV." ... als 1514 (L voor I). Is een druk van 1543.
0631. *Hoffmann, Melchior, Die ordonnantie Godts. 1530.
O.a. Bibl. reform, neerl. V.127—170, in 't bizonder 133-134.
Het bestaan valt af te leiden uit de mededeeling op het titelblad der uitgave Amsterdam, 1611: „Ten eersten Ghedruckt. Anno. 1530".
Mogelijk niet Nederlandsen, maar Nederduitsch. Echter niet bij BorchlingClaussen.
0632. °Hofken van devocien. Leiden, Peter Jansz. 8°.
Londen BM. (1412.3.32). 1 W. Nijhoff in HB.III.203.
Bleek te zijn de uitgave van Cock (1101), waar Begeerte tot den H. Geest, gedrukt bij Peter Jansz. (266), mee samen is gebonden.
Hoichtyt, Van onser 1. Vrouwe, de compassione. Zie bij Officium (0938).
0633. °Holbein, Hans, de jonge, Historiarum veteris instrumenti icones. Lat ine et Hiberice. Antwerpen, Joannes Steels, 1540.
Weenen K.K.B. (= St.B.). Serapeum II (Leipz., 1841), 169—170.
Naar de beschrijving ald. lichtelijk afwijkend van 1103 (hiervan in Serapeum II.173 de beschrijving, eveneens volgens een ex. Weenen St.B.). Bleek bij onderzoek te Weenen een vergissing in het Serapeum te zijn; op beide plaatsen is hetzelfde ex. bedoeld, overeenkomend met ons no. 1103.
0634. *Holt, Johannes, Lac puerorum. Antwerpen, Jan van Doesborch.
Gordon Duff, Westminster and London, 220 („private collection").
Naar ik a°. 1920 van Gordon Duff mocht vernemen, was deze collectie die van George Dunn, Woolley Hall, Maidenhead. In diens veilingcat. echter niet te vinden. Ook niet in Short-titleCat. Evenmin bij Proctor, van Doesb. of Bergmans, van Doesb. Soms verwarring met de uitgave van Adr. van Berghen (3179)?
0635. *Homerus, Iliados 11. I—II. Graece. Aristophanes, Plutus. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1518.



88
HOMERUS—HORAE.
Van Iseghem 133 (via Marchand door hem ontleend aan Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire I [Lond., Nov.-Dec. 1748], 116).
In Cat. ... Maittaire I.116.115: „Hom. Iliad. lib. Primus & Secundus, Graece, (juncti cum Aristoph. Plut.) apud Theod. Martin.—Lovan. 1518". Zou hiermee niet bedoeld zijn Homerus, Iliad. I—II. s.a. (ons no. 1105), samengebonden met Aristophanes, Plutus (1518; ons no. 134)?
0636. *Homerus, Ulyssea, Batrachomyomachia, Hymni. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1522. 40.
Cat. Kloss 1937; W. Nijhoff in HB.III.203.
Kloss verwijst naar Panzer VII.265.71. Ald. echter de Opera van Maart 1523 (bij ons onder 1106 en 3181 beschreven). Vermoedelijk is in Cat. Kloss het jaar 1522 dus een drukfout voor 1523 en wordt 3x81 bedoeld.
0637. "Homerus, Batrachomyomachia. Latine a Serv. Aedicollio. Deventer, Alb. Pafraet, 1513. 40.
Ir. H. A. van Baak, Bussum (het ex. Sterck). Cat. vente Dr. J. F. M. Sterck (Amst., 23 juin 1935), 294. Een uitgave, die niet bestaat en slechts berust op het samenvoegen van titel en colophon van verschillende bijeengebonden drukken. De band bevat: x°. kat. A* van 3183 (vandaar de titel). 2°. kat. C*D*E*" van 3757. 3°. bl. 16 van 1078 (vandaar de datum). Zie verder mijn opstel in HB.XXIV.56-58.
0638. Homerus, Batrachomyomachia. Latine. Deventer, Alb. Pafraet, 1528. 4°.
Cat. d'une belle collection de livres, etc. (vente Gand, J. Predhom, janv. 1847), 157 (6).
0639. *Homeru8, Iliados IL I—II. Latine a Nicolao Valla. (Deventer, Theod. de Borne, c. 1515?). 40.
Problematische uitgave, waarvan het bestaan uit de sign. van 3184 zou kunnen worden afgeleid. Zie aant. ald.
0640. "Hoochstraten, Jacobus, Aliquot disputationes contra Lutheranos. Juni 1526.
Gent UB.
S. Axtersin Ons Geestelijk Erf VII (Antw., 1933), 121-122. 311. Geen Ned. druk. Duitsch.
0641. * Hoochstraten, Jacobus, De purgatorio. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten — Keulen, Quentell. 40.
Cat. P. Ph. C Lammens I (vente Gand, 15 etc. avril 1839), 407 („Antverp., apud Michael Hoogstratum. Impr. par P. Quentell"); daaruit overgenomen (met onjuist no. 408) door (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 45.
Waarschijnlijk samenvoeging van twee verschillende drukken, waarvan 1113, de uitgave van Hillen van 1525, er dan een kan zijn.
0642. °Horae in laudem Virginis sec. consuetudinem Romanae curiae. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1517. 16°.
Bohatta, L. d'h.s 1488.



HORAE—HORATIUS.
89
Ald. wordt verwezen naar Firmin Didot, Alde Manuce (Par., 1875), 600. Bij Didot bier echter niet de uitgave van 1517, maar die van 1516 genoemd (1116). Vgl. ook P. Auerbach in HB.XXV.266.
0643. °Horae b. virginis et Chrysostomi de orando orationes duae. Graece. Antwerpen, Mart. de Keyser, Nov. 1529.12° (= 16°).
Baur (éd. grecq.) *g.
Ald. ontleend aan S.F.G. Hoffmann, Lexicon bibliographicum s. index ed. et interpret, scriptorum graecorum, etc. II (Lips., 1833), 517 (lees 547), a. Bij Hoffmann echter geen uitgave van Nov. 1529, maar van Nov. 1528 genoemd (1117).
0644. °Horae ad usum Cantuariensis. Z.p.n.j. ? (Antwerpen, 1520 ?). 4°-
Londen BM. (C.35.g.ir; fragment van 14 bil.). Bohatta L. d'h.- 73; Short-title Cat. 15866 („Antwerp?"). Geen Ned. druk. Fransch? Identiek met 0645; zie ook ald.
0645. "Horae Mariae virginis ad usum Sarum. Z.p.n.j.? (Antwerpen, Christoffel van Ruremund [Endoviensis], 1530?). 40.
Londen BM. (C.35.g.ir; fragment van 14 bil.). Hoskins 94; Short-title Cat. 15967.
Hiermee identiek Bohatta L. d'h.173 (Heures Canterbury [Antwerpen, 1520 ?]) en Short-title Cat. 15866; zie verder bij 0644. Geen Ned. druk. Fransch?
0646. "Horae Mariae virginis ad usum Sarum. Translated out of frenche into englysshe by R. Copland. (Antwerpen), Christoffel van Ruremund, 1531. 40.
Londen BH. (C.35.d.i3). W. Nijhoff in HB.III.204.
Bleek de uitgave van 14 Mei 1531 te zijn (1120). Ald. op bl. 10a de mededeeling: Translated, etc. . .. by Robert Copland.
0647. °Horarium. Den Hem bij Schoonhoven, Regulieren, (1500?). 8°.
Bohatta, L. d'h.' 1450.
Het ex. Londen BM., door Bohatta bedoeld (vroeger 3395.aa.it2], nu IA 48719), bestaat uit 1122 (bil. 1-36) en 594. Zie Proctor, Tracts III.48.989A. Vgl. verder Nijhoff-Kronenberg I, blz. xxxvii.
0648. Horatius Flaccus, Quintus, De arte poëtica. Deventer, i5o6(?) (= 1511).
K. O. Meinsma,.Middeleeuwsche bibliotheken (Zutph., 1903), 30a, bij de nos. 191-195.
Blijkens welwillende inlichtingen, a°. 1924 van Meinsma ontvangen, is hier iets uitgevallen en moet bij dezen titel het jaar 1511 gelezen worden.
0649. Horatius Flaccus, Quintus, De arte poëtica. Antwerpen, Joannes Grapheus, Juli 1528. 8°.
Panzer VI.13.103; W. Nijhoff in HB.III.204.



00
HORATIUS—HOUCKAERT.
0650. Horatius Flaccus, Quintus, Duo epistolarum 11. cura Christ. Landini. Antwerpen, Joannes Grapheus, JuU 1528.8°.
Panzer VI.13.10a; W. Nijhoff in HB.III.204.
0651. *Horatius Flaccus, Quintus, Epistolae, satyrae et ars poëtica c. annotationibus. Antwerpen, 1540. 8°.
Bibliotheca Horatianas. syllabuseditionum Q. Horatii Flacci.etc. 1470-1770 (Lips., 1775), 23.
Hoewel daar de uitgave, bij ons onder 3209 beschreven, ook afzonderlijk genoemd wordt (als Poëmata Omnia), is het waarschijnlijk, dat met beide dezelfde bedoeld is. Evenzoo vermoedelijk met de uitgave Horatius, Opera, cum scholiis. Antwerpen, 1540. 12° (0653), daar mede genoemd.
0652. *Horatiu8 Flaccus, Quintus, Opera. Antwerpen, 1529. 8°.
Panzer VI.15.127; W. Nijhoff in HB.III.204. Waarschijnlijk identiek met 1135-1136 of met 3206.
0653. *Horatius Flaccus, Quintus, Opera cum scholiis. Antwerpen, 1540. 12° (=8°?).
Bibliotheca Horatiana (zie bij 0651), 23. Waarschijnlijk identiek met 3209. Zie verder bij 0651.
0654. f Hortulus animae. Antwerpen, 1504.8°.
Bohatta, L. d'h.' Hort. anim. 16 (ontleend aan Kat. Rosenthal XIV.713). Bleek te berusten op een drukfout in Kat. Rosenthal; ald. 1504 voor 1564.
0655. Hortulus anime. Antwerpen, Hem. Eckert van Homberch, 20 Oct. 1513. 8°.
O.a. Panzer VI.5.18; Bohatta, L. d'h.1 Hort. anim. 37-
0656. Hortulus (ortulus) anime in duytsche. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1534. 8°.
Cat. des livres, etc. de feu H. Jos. Paelinck II (Brux.-Amst., 1860), 204; Polain, Vorsterman, 33.
0657. *Houckaert, Eligius (Eucharius), Apologia rythmica Annae Bynsiae virg. Antverp. adv. haereticos, versu elegiaco redd. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1529. langw. 8°.
O.a. Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 202; Panzer IX.348.118.c; W. Nijhoff in HB.III.66 (i.v. Eucharius).
Soms identiek met 424 (Bijns; eveneens langw. 8°)?
0658. *Houckaert, Eligius (Eucharius), In laudem Salvatoris a morte resurgentis carmen elegiacum. Gent, I5Ï9- 4°-
Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 201; J. F. Foppens, Biblioth. belgica I (Brux., 1739), 258; Panzer VII.62.3; Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.17. Toch geen verwarring met de uitgave van 1511 (3214) ?
0659. °Houckaert, Eligius (Eucharius), Dialogus de moribus urbanorum et rusticorum, versu heroico. Gent, 1520.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.18.
J. F. Foppens, Biblioth. belgica I (Brux., 1739). «9. door Vanderhaeghen



HOUCKAERT—INCHBIS.
91
aangehaald, noemt echter slechts een Parijschen druk van 1531: Gandavi anno 1320. exhibitum. Paris. 1321." Dus te Gent vertoond of voorgedragen, 1520 en te Parijs gedrukt, 1521.
0660. °Houckaert, Eligius (Eucharius), Vitae S. Laevini ep. et mart., S. Coletae virg. Gandavensis, S. Bertulphi confess.; De patientia ChrysellidiS comoedia; Laudes in S. Agnetem et S. Catharinam; De poenitentia, Morales institutiones, omnia carmine. Gent, 1513. 40.
O.a. Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 201; Panzer X.332-333 (= VII.62.1); Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.14; W. Nijhoff in HB.III.66 (i.v. Eucharius).
Klaarblijkelijk een samenvoeging van verschillende uitgaven (3219, 3216? Bibl. Belg. H 79? en 3217); zie uitvoeriger de aant. bij 3217.
Hugo de S. Victore, Expositio in regulam b. Augustini. Zie Regula.
0661. *Hutten, Ulrichus de, Febris et Phalarismus. Leuven, Theod. Martinus Alost., begin 1519.
De Jongh, 207. Niet bij Van Iseghem, noch in Böcking's bibliographie van Hutten (Opera. Lips., 1859 etc).
Berust De Jongh's bewering soms op de noot van Boeking bij Erasmus' brief (van 23 April 1519) in Hutten, Opera I (Lips., 1839), p. 261 ? In dat geval heeft hij de aanvulling daarop ib. VII.11 (1869), p. 42, bij 4* niet opgemerkt, waar aangenomen wordt, dat de druk s.n.l.a. (= Antw., Hillen v. Hoochstr.; ons ho. 1148) de uitgave is geweest, door Erasmus bedoeld. In ieder geval kan men uit Erasmus' brief wel afleiden, dat het boek te Leuven verboden, maar niet, dat het daar gedrukt was.
oooibis. □Huy8 (Thuys) der fortunen ende dat huys der doot. Z.p. n.j. ? (Utrecht, Jan Berntsz., c. 1540 of iets later?). 40.
's-Gravenhage NB. (KB.; defect, slotontbr.).
0662. Hymni. Sequentie et hymni secundum consuetudinem Leodiensis ecclesie. Z.j.? 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, (1500). 40.
Vroeger collectie G. Francotte, Luik (slechts laatste bl.; a°. 1883). Onbekend waar thans.
De Theux, col. 1301.
Door De Theux ten onrechte geplaatst bij drukken van 1500 („fin du XV* siècle"); Hayen is, voorzoover bekend, eerst c. 1306 in Den Bosch beginnen te drukken. Dat bij van 1484-1314 te Roermond zou gedrukt hebben, gelijk De Theux meent, lijkt mij een fantastische bewering. »*'v**v
0663. *Hymni et sequentiae ad usum Sarum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten.
E. Gordon Duff, A century of the Engl. book trade (Lond., 1905), 74. Waarschijnlijk 3010—3011 (i.v. Expositio).
0664. Incubis et succubis, De. Gent, c. 1512.
Jac. Scheltema, Gesch. der heksenprocessen (Haarl., 1828), 149; Vanderhaeghen, Bibl. gant. Li Ij W. Nijhoff in HB.III.206.
Vanderhaeghen en Nijhoff hebben de dateering van Scheltema „om den jare 1512" ten onrechte als „1512" overgenomen.



92
INSTRUCTIE—ISOCRATES.
0665. f Instructie voer die barbyers jonghers ende den ghemeynen simpelen man. Kampen, Peter Warnersoen, (c. 1540). 8°.
Amsterdam UB.
A. J. J. Van de Velde in Verslagen en Meded. K. Vla. Ac. v. t.- en letterk. 1937 (Ledeb.-Gent), 277. Niet bij G. H. A. Krans in haar bibliographie van P. Warnersoen in HB.XXIV.170-185.
Na 1540 gedrukt; eer c. 1560 te dateeren.
0666. ""Instructie van der Camere van den Hoven van Holland, Zeeland ende Vriesland. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1517-
Polain, Vorsterman, 23.
Is soms de uitgave z.p.n.j., door ons met vraagteeken aan P. Jansz. Tyebaut, Amsterdam toegeschreven (1168), bedoeld?
0667. tlnstructie van den Hove van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt van 1531. Antwerpen, Jan van Ghelen, (na 1540?). 4°-
's-Gravenhage NB. (KB.); Nijmegen GA. EA., 36 en vgl. TA-, 74-
Blijkens het adres „inden witten Hasewint" na 1540 gedrukt.
Instruction, Breve y compendiosa, de la religion christiana. Zie Enzinas.
0668. flntroductoriumiuvenum (in artemgrammaticam). Deventer, Rich. Pafraet, (i6e e.). 40.
Panzer VI.488.50 (ontleend aan Thott VII.193 [= no. 2017]). Het ex. Thott thans te Kopenhagen KB. Vóór 1500 gedrukt. Bij CA. 1022 op c. 1492 gedateerd; bij Madsen 2109 s.a.
0669. *Ischyrius, Christianus, Hortulus anime. (Nederland? vóór 1 Juli 1532).
A. Roersch in zijn uitgave van Chr. Ischyrius, Homulus (Gand-Anv., 1903), XII.
Omdat Chr. Ischyrius in de uitgave Antw., Maart 1533 (1180) nog Prothodidascalus te Maastricht wordt genoemd, terwijl hij in werkelijkheid reeds op 1 Juli 153a als rector was afgezet, vermoedt Roersch, dat deze betiteling uit een vroegere uitgave is nagedrukt.
0670. "Ischyrius, Christianus, De bonis operibus et igne purgatorii, de jejunio et ciborum delectu, de divorum suffragiis, etc. Antwerpen, 1533. 8°.
H. Hurter, Nomenclator literarius theolog. cathol. II (Oenip., 1906), 1266.
Geen afzonderlijke uitgave, maar een onderdeel van zijn Hortulus anime (1180), waar op de verso-zijde van het bl. gef. cxiiij de verhandelingen met deze titels beginnen (vgl. ook ald. de tabula aan het slot).
0671. Isocrates, Evagoras. Graece. Leuven, Rutg. Rescius, 13 Juh 1535- 8°.
Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), -or-5; Panzer VII.370.126; W. Nijhoff in HB.III.207.



ISOCKATES.
93
0672. Isocrates, Ad Demonicum oratio paraenetica. Graece. Leuven, 1535. 8°.
S. F. G. Hoffmann (zie bij 0643) II.624.
0673. "Isocrates, Ad Nicoclem de regno oratio; Lucianus, Dialogi tres, Plutoris, Cnemonis et Damnippi, Charontis et Menippi. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost., Jan. 1521. 40.
Panzer VII.265.66 (en X.473); W. Nijhoff in HB.III.244 (i-v. Lucianus, Dialogi tres). Niet bij Van Iseghem.
Bij Panzer inderdaad met het jaartal 1521, doch gerangschikt onder de drukken van 1522. Beide bronnen, waarheen hij (en dus indirect Nijhoff) verwijst (Maittaire II.11.62g en Marchand, Dict. hist. II.28), vermelden ook geen uitgave van Jan. 1521, doch van Jan. 1522. Derhalve identiek met 3242. Vgl. ook 0826.
0674. *Isocrate8, Oratio ad Nicoclem de regno; Lucianus, Libellus de non credendis delationibus et Micyilus s. gallus. Latine a Rod. Agricola. Antwerpen, Theod. Martinus Alost., 1511.
Van Iseghem 62 („Rodolphi Agricolae varia").
Door hem ontleend aan F. Sweertius, Athenae belgicae s. Nomenclator inf. Germaniae scriptorum (Antv., 1628), (663-)664. Hoewel Sweertius in zijn formuleering niét duidelijk is, komt het me waarschijnlijk voor, dat hij slechts de vertalingen door Agricola van Plato, Axiochus de contemnenda morte en van Isocrates, Paraenesis ad Demonicum in een Antwerpschen druk van Martinus, 1511 bedoeld heeft en de overige door hem genoemde werken drukken uit Bazel en Keulen zijn. In dat geval vermoedelijk identiek met 46 (i.v. Agricola; Van Iseghem 60).
0675. Isocrates, Oratio ad Nicoclem de regno. Latine a Jac. Marino WeertensL 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, 1516.40.
Vroeger bibl. C. van Cutsem, Antwerpen.
Cat.... deCrassier(Leod., 1754), 3245; Ch. C. V. Verreyt in Dietsche Warande VII (Gent-Amst., 1894), 97 en in Taxandria XL (Berg.-o.-Zoom, 1933), 38.
0676. * Isocrates, Orationes duae (Areopagitica oratio s. de vetere Atheniensium republica et Ad regem Nicoclem de, regno administrando), I. L. Vives interpr. Antwerpen, 1526.
G. Mayans, Vita I. L. Vivis, vóór diens Opera omnia I (Valent., 1782), 81 (ald. samen vermeld met een uitgave Antwerpen, 1529).
Niet als afzonderlijke uitgave bij Bonilla y San Martin. Soms onderdeel van de ald. genoemde, voor mij twijfelachtige uitgave van Vives, De Europae dissidiis, etc. Antw., 1526 [Bonilla y San Martin (152) 2; zie 01226, i.v. Vives]. Of verwarring met de Brugsche uitgave van 1526 daarvan (2164)? In deze laatste komen beide genoemde oraties van Isocrates voor.
0677. Isocrates, Orationes duae, I. L. Vives interpr. Antwerpen, 1529-
Mayans (zie bij 0676) 1.81; Bonilla y San Martin (163) 1. Dezelfde oraties als in 0676; zie verder ald. Soms onderdeel van een andere uitgave ?
0678. *Isocrates, Paraenesis ad Demonicum, etc. Latine. (Zwolle, Peter Os van Breda, c. 1500). 40.
Cat. Kloss si 10; CA. 1024 („édition douteuse"); W. Nijhoff in HB.III.z07.



94
ISOCRATES—JOHANNES CAMPENSIS.
0679. ""Isocrates, Paraenesis ad Demonicum. Latine. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1539.4°-
Cat. d'une belle collection de livres, etc. (vente Gand, J. Predhom, janv. 1847), 75 (5).
Soms een onderdeel (bil. 53-60) van 2615 (Cato)? Ald. dan waarschijnlijk op bl. 60 (in het eenige mij bekende ex. ontbrekend) weer naam van drukker en jaartal.
Jacob van Zeveren. Zie Zeveren.
0680. Jacobus Philippus Bergomensis, Herithoma s. Interrogatorium aliis Confessionale dictum. Antwerpen, 1516. 8°.
Panzer VI.6.28; W. Nijhoff in HB.II.36 (i.v. Bergomensis).
0681. 0Jacobus Montanus Spirensis, Collectanea latinae locutionis. Deventer, Jac. de Breda, i Aug. 1513.
Revius, 191 en daaruit bij W. Nijhoff in HB.III.207.
Revius, l.c (onder drukken Jac. de Breda): „Collectaneae Latinae locutiones Jacobi Spirensis, MDXII. & XIII. Kalend. August." Feitelijk zou men hier uit afleiden twee drukken: 1°. van 1512; 2°. van 1 Aug. 1513. Aangezien echter die van 1512 (onder 1185 beschreven) juist xiij. Kal. Augusti (= 20 Juli) gedateerd is, dus klaarblijkelijk een vergissing bij Revius {& moet vervallen) en slechts de uitgave van 20 Juli 1512 door hem bedoeld.
Jan van Naeldwijk. Zie Gronyckje (0334).
Jan van Woerden. Zie Gnapheus (0566) en Tijdinghe
(01158).
0682. "Johannes Aquensis s. ab Aquis-grano, Contemplationes idiotae 11. VI. Belgice. Antwerpen, Willem Vorsterman.
L. Wadding, Scriptores ordinis minorum (Rom., 1906), 129.
Klaarblijkelijk een der uitgaven s.a. van de Contemplationes idiotae van Raym. Jordan (1230, 1231 of 3271), vertaald door Jan van Alen, wiens naam ten onrechte (Aken voor Alen) als „Aquensis" of „als Aquis-grano" is vertaald.
0683. f Johannes Campensis, Die soeven psalmen overgeset ende verclaert, enz. Kampen, (1530?). 8°.
O.a. Londen BH.; 's-Gravenhage NB. (KB.).
Gen. Catalogue van bet BH. (i.v. Bible, Psalms, selections, col. 605; sign. 3090.a.i).
Een druk van Peter Warnersoen, Kampen. Na 1540. Zie beschrijving bij G. H. A. Krans in HB.XXIV.180.
0684. * Johannes Campensis, Den Psalter. Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch, 1532. 12° (= 8°?).
W. Nijhoff in HB.II.170 („zie aant. in ex. Gent van no. 736").
Inex. Gent UB. van NFpr. 736(= onsno. 1210) de volgende aant.: „Eris eene vroegere uitgave Antwerpen by Hendrick Peetersen van Hiddelburgh A" 1532, hl. 120. No. 89. Cat. Heringana 74 i 9 (= g?)". In Bibliotheca Heringana (Traj. a. Rh., Rob. Natan, Jan. 1841), p. 103, no. 89 wordt echter de uitgave Leiden, 1538 (dus ons no. 1210) genoemd. Onbekend, waaraan de schrijver der aant. het



JOHANNES CAMPENSIS—JOHANNES DE INDAGINE.
95
bestaan van de uitgave Antw., Peetersen v. Middelb., 1332 ontleend beeft. Soms identiek met 0685 ? De dateering zou dan alleen kunnen berusten op den datum der opdracht (zie in 1206—1210).
0685. * Johannes Campensis, Den Psalter. Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch, (c. 1535). 12° (=8°?).
Cat. della Faille 37 (z.j.); J. I. Doedes in Bibliogr. Adv. IV.41; W. Nijhoff in HB.II.170.
Soms identiek met 0684?
0686. * Johannes Campensis, Den Psalter. Leiden, 1538. 8°.
Is. Le Long, 586 (uit Cat. Adr. Pauw [Hag. Com., 1654], p. 83); W. Nijhoff in HB.II.171.
Waarschijnlijk de uitgave van Peter Claesz. van Balen van 8 Jan. 1538 (1310).
0687. Johannes de Clotingen (de Middelburg), Epistolae latinae. Den Hem bij Schoonhoven, Regulieren, 1508.
O.a. M. Z. van Bozhorn, Chroniick van Zeelandt I (Middelb., 1644), 453.
0688. f Johannes Damascenus, Historia de vitis et rebus gestis S.S. Barlaam et Josaphat; Joh. Chrysostomus, De comparatione regis et monachi. Antwerpen. 8°.
Berlijn P.St.B. (Ba. 3713). W. Nijhoff in HB.III.207.
Bleek een druk van Joannes Bellerus en dus na 1340 te zijn. Vgl. 0291 en verder Baur (éd. lat.) 51.
0689. Johannes Fanensis, Opus contra Lutheri deliramenta 11. II. Antwerpen, 1538.
J. H. Sbaralea, Supplementum et castigatio ad scriptores trium ordinum S. Francisci a Waddingo aliisve descriptos II (Rom., 1921), 71.
0690. "Johannes Witte de Hese, Itinerarius a Hierusalem, etc. Deventer, Jac. de. Breda, 1505.
W. Nijhoff in HB.III.104 (ontleend aan Revius, 191).
Drukfout bij Nijhoff; Revius noemt l.c. de uitgave „in profesto Conversionis S. Pauli, 1504" (dus 1217).
0691. f Johannes Witte de Hese, Itinerarius a Hierusalem, etc. (Deventer, Jac. de Breda). 4°.
O.a. Deventer Athen. B. Beschreven NFpr. 1053.
Is een incunabel. Zie o.a. CA. 1033; Kronenberg, Deventer 163.
0692. *Johannes de Indagine, Chyromantia. Antwerpen, Jan Roelants, 1540.
A. J. J. Delen, Hist. de la gravure dans les anciens Pays-Bas, etc. II (Par., -934), 33 (zelfde hsnn. als in uitgave Berntsz. van 1536, ons no. 1222).
Geen ex. aan Delen bekend. Soms na 1340? Gedateerde drukken van Roelants, voorzoover mij bekend, alle na dien tijd.



96
JOHANNES DE KETHAM—JORNALE.
0693. *(Johannes de Ketham), Fasciculus medicine. Ned. 2°.
Cat. des livres, etc. de feu M. Jos. Paelinck II (Brux.-Amst., 1860), 313. Soms de uitgave z.p.j.? van Claes de Grave, onder 3266 beschreven?
0694. "Johannes de Monte Regio, Kalendarius, etc. (Antwerpen, Adr. van Liesvelt? c. 1502). 40.
H. Helbig in Bullet. du bibliophile beige XIII (Brux., 1857), 214-215, samen met Almanach quinque planetarum (vgl. 035).
Is blijkens de beschrijving ald. de druk van Peter Os van Breda (1226); de beide onderdeelen, bil. 1-18 en 19-30, in andere volgorde gebonden. Waarschijnlijk is dezelfde uitgave bedoeld bij Houzeau et Lancaster I*, p. 1508 („Antverpiae, 1501").
0695. "Johannes Secundus (Nicolai s. Everardi), Opera. Leuven, 1530.
A. J. van der Aa, Biograph. Woordenb. 9 (Haarl., 1860), 123. Niet in de bibliographie der Basia door Karl Jacoby in Philobiblon VIII (Wien, etc, 1935), 7-14 en evenmin in N. Ned. Biograf. Woordenb. X (Leid., 1937), 43I-433-
Verwarring met de uitgave van zijn Naenia in mortem Th. Mori. Leuven, 1536 (1227). De eerste uitgave der Opera is te Utrecht, Borculous, 1541 verschenen („Nunc primum in lucem edita").
0696. *(Jordan, Raymundus), Contemplationes idiotae in duytsche overgesedt door Jan van Alen. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1530.
Polain, Vorsterman, 19 (i.v. Contemplationes). Soms 1231,1232 of 3271 (alle z.j.)?
0697. *(Jordan, Raymundus), Contemplationes idiotae in duytsche overgesedt door Jan van Alen. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1535.
Polain, Vorsterman, 19 (i.v. Contemplationes). Soms 1231, 1232 of 3271 (alle z.j.)?
Jordan, Raymundus. Zie ook Johannes Aquensis.
0698. [ Joris, David. Onschuldt Davids Iorisz. gedaen ... int iaer 1540. (1540).
O.a. 's-Gravenhage NB. (KB.). Van der Linde 8.
Blijkens de typen na 1540 gedrukt. De mededeeling op 18a „Wtghegaen int Iaer 1540" wijst klaarblijkelijk slechts op het jaar, dat het tr. geschreven is; vgl. de aantt. bij 1233 en 3280.
0699. * Joris, David, (Pamfletten), (vóór 30 Juli 1528).
De Hoop Scheffer, 398-399; Corpus doe inquisitionis V.348-352 (721) en vgl. mijn aantt. in HB.XVI.187.
Zijn deze verboden „libellen" wel gedrukt? Niet bij Van der Linde genoemd.
0700. Jornale s. diurnale sec. usum et consuetudinem insignis ecclesie Tornacensis. Antwerpen, Hem. Peetersen van Middelburch, 1533.16°.
Cat. della Faille 117.



JOURNEE—JUVENCUS.
97
0701. * Journee miraculeuse, La, de la desconfiture des Turcqz, ce 20 dec. 1527. (Parijs of Antwerpen? 1528). 8°.
Ballet, du bibliophile et du bibliothécaire 65 (Par., 1901), 448-450 (met facs. titelbl.).
De afgebeelde titelhoutsnee lijkt mij eerder Fransch dan Nederlandsen.
0702. 0 Jubileo Antverpiensi, De. Antwerpen, 1501. 40.
Cat. Le Long, 4°. 385; W. Nijhoff in HB.III.208. Ongetwijfeld 297 (Bernardus Lutzenburgensis).
0703. Julius II, Breve pro fraternitate b. Virginis Mariae in oppido Buscoducis. Antwerpen, 1506.
Ch. C. V. Verreyt in Dietsche Warande VII (Gent-Amst., 1894), 90; Th. Goossens in Bossche Bijdragen VIII (S. Mich.-Gestel, 1927), 64-65.
Blijkens de rekeningen van de Illustre L. Vr. Broederschap in 2000 exx. gedrukt, waarvan 1000 in 't Latijn en xooo in 't Nederlandsen.
0704. Julius II, Breve voor de Broederschap van de Illustre L. Vrouwe te 's-Hertogenbosch. Antwerpen, 1506.
Zie de aant. bij de Lat. uitgave (0703).
0705. °Justinianus, Institutiones imperiales. „Lugduni Batavorum" (Leiden), 1513.
Riga SB.
L. Arbusow in Tijdschrift v. Ned. taal- en letterk. XLI (Leid., 1922), 24-25 (een fragm. van Renout van Montalbaen in band ervan gevonden).
Bleek volgens welwillende inlichtingen uit Riga niet te Lugdnnum Batav., maar te Lugdunum (Lyon) gedrukt te zijn (door de Villier» voor Huguetan).
0706. Justinianus, Institutiones imperiales, overgeset door Thom. Murner. Antwerpen, Claes de Grave, 1528. 40.
Cat. della Faille 427.
0707. 0Juvenalis, Junius, Memorabiles aliquot clausulae collectae a Joh. Murmellio. Deventer, 1518. 8°.
Heidelberg UB.
Reichling, Murm. XL.2; W. Nijhoff in HB.III.294 (i.v. Hurmellius).
Het ex. te Heidelberg bleek te zijn de uitgave Deventer, Alb. Pafraet, s.a. (1242). Het is daar samengebonden o.a. met 280 van 1518; vandaar vermoedelijk de vergissing bij Reichling of te Heidelberg.
0708. 0Juvencus Hispanus, Quattuor evangelia heroicis versibus descripta. Deventer, Alb. Pafraet, 1519. 40.
Thott VII.203.2244; Panzer VI.487.37 (uit Thott); W. Nijhoff in HB.III. 208 (uit Panzer).
Identiek met 1230 blijkens het ex. Thott, dat thans nog te Kopenhagen KB. ia.
0709. 0Juvencus Hispanus, Historia evangelica (Quattuor evangelia) heroicis versibus descripta. Antwerpen, 1535.8°.
Oxford Bodl. Libr.
Cat. libr. impress. Bibl. Bodleianae in Academia Oxoniensi II (Ox., 1843), P- 452.
Is de uitgave van Grapheus, 1534 (1251), samengebonden met 129 van 15341535. Vandaar vermoedelijk de vergissing te Oxford. Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. 7



98
JUVENCUS—KALENGIER.
0710. "Juvencus Hispanus, Historia evangelica (Quattuor evangelia) heroicis versibus descripta. Antwerpen, (Ant. Goinus), 1538. 8°.
Antwerpen Mus. Plantijn. — Cbev. Le Paige, Luik (2 exx.). Onjuiste toeschrijvingen in de opgaven. Het bleken alle drie exx. te zijn der uitgave van Wede. Mart. de Keyser (1253).
0711. *Juvencu8 Hispanus, Historia evangelica (Quattuor evangelia) heroicis versibus descripta. Antwerpen, (Joannes Grapheus), 1538. 8°.
Cat. BritweU Court, Christie MUler (sale Lond., Sotheby, March-Apr. 1927), 1057-
Naar de beschrijving ald. zeer waarschijnlijk de uitgave van Wed'. Mart. de Keyser, 1538 (1253). Toeschrijving aan Grapheus o.a. op grond van de init. C aan 't begin, die ook zou voorkomen in de uitgave van Grapheus (1251-1252). Inderdaad komt deze C bijna, maar niet geheel, identiek voor bij Grapheus en de Wed*. Mart. de Keyser.
Kabinet der wysheyd. Zie Cabinet.
0712. Kaetsspel. Dat boec van den caetspele ghemoraeliseert. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, 1529. 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
L'Abbé Carton in Bullet. du bibliophile beige III (Brux., 1846), 478-479; W. Nijhoff in HB.III.238; J. A. Roetert Frederikse, Dat kaetspel ghemoralizeert (Leid., 1915), CV.
0713. Kaetsspel. Dat caetspel ghemoraliseert. (Antwerpen), Adr. van Berghen. 8°.
Cat. des livres de la bibl. de feu M. G. J. de Servais (Mal., 1808), 859 (gebonden na ons no. 693). Niet in de bibliographie bij J. A. Roetert Frederikse, Dat kaetspel ghemoralizeert (Leid., 1915)-
0714. f(Kalendarium Carmelitanum). 8°.
Weert Minderbr.kl. (fragment). Beschreven NFpr. 1837.
Blijkens nadere onderzoekingen van Pater Dr. Bon. Kruitwagen zeker voor 1500 te dateeren; zie de uitvoerige beschouwingen in HB.XXV.98 w. en in zijn Laat-middeleeuwsche paleografica, etc. (*s-Grav., 1942), 210 w.
0715. *Kalengier. Calengier voor 1534. Antwerpen, Willem Vorsterman, (1533?)- 12° (= 8°?).
Vroeger Leuven Abdij Park (ald. echter a°. 1934 niet meer aanwezig). Zech-du Biez 49.
Uit de beschrijving ald. blijkt, dat het een onderdeel is van de Fasciculus myrre. Behoort misschien bij de uitgave van 1534 (0502).
0716. Kalengier. Des crepels calengier. Amsterdam, te koop bij Jan Seversz. die Croepel, 1526.8°.
(Jac. Koning), Naam-lyst van eenige zeldzaame boeken en manuscripten, 1796, etc. (1802 No. 4), 50; Moes 79.
Niet identiek met het fragment 's-Gravenhage NB. (KB.), gelijk Burger veronderstelt HB.XI.323. Zie daarvan de beschrijving met de aant. onder 3096 (i.T. Getijdenboec).



KALENGÏER—KAREL V.
99
0717. Kalengier. Der scaep(h)erders calengier. Brussel, Thom. van der Noot, 1511. 40.
Cat.... des livres de feu P. J. Baudewyns I (Brux., 1818), 908. Niet bij Zechdu Bies.
0718. *Kalengier, Der scaepherders. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1513.40.
Van Havre II.377; W. Nijhoff in HB.III.360 (i.v. Schaapherders). Niet bij Zech-du Bies. Soms 1238? Zie aant. ald.
0719. «Kalengier, Der scaepherders. (Antwerpen, Adr. van Berghen? 1514). 4°.
De uitgave van Adr. van Berghen, 1520 (1260) is klaarblijkelijk een nadruk eener uitgave van 1514; zie de aant. ald. Dit origineel behoeft echter niet noodzakelijk ook een uitgave van Adr. van Berghen te zijn. Soms 1258 ?
0720. Kalengier, Der scaepherders, voor 1522. Antwerpen, Adr. van Berghen, (1521). 40.
Zech-du Biez 34.
Kamer. Zie Camer.
0721. *Karel V. Pro Carolo V apologetici 11. II. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1527. 8°.
Meulman I, noot bij n.
Zeker identiek met 1263. Maar misschien ging ook hieraan een ons onbekend deel vooraf, gelijk in de edd. van Mart. de Keyser (vgl. 1265 en 3297).
0722-0723. Karei V, Edictum contra Lutherum Wormatiae anno 1521. Leuven, 1526. 8° en 4°. (2 uitgaven).
Cat. Van de Velde I. 3080-3081. Herdrukken van 1262 en 3298 ?
0724. *Karel V, Edict tegen de Wederdoopers. 10 Juni 1535.
F. H. Mertens en K..L. Torfs, Geschiedenis van Antwerpen IV (Antw., 1848), 49-
Gedrukt of slechts in hs. ? In het Nederlandsen of in andere taal ?
0725-0729. * Karei V, Plakkaten tegen de ketters. (1520-1524).
Verschillende dergelijke plakkaten worden vermeld, doch niet zeker, of ze alle gedrukt dan wel voor een deel in hs. zijn uitgegeven. Enkele misschien in het Fransch of Latijn.
0725. Plakkaat (van 15 Dec. 1520?).
Corpus doe inquisitionis V.392-393 (747=-34bis); HB.XVI.164-165.
0726. Id. van 20 Maart 1521.
Corpus doe inquisitionis IV.43-45 en 522 (42); HB.XVI.165. 0737-0728. Id. van 4 Oct. 1522 en van 1524.
F. H. Mertens en K. L. Torfs, Geschiedenis van Antwerpen IV (Antw., 1848), 38.
0729. Id. van x April 1524.
Corpus doe. inquisitionis IV.268-269 (209); HB.XVI. 173.



100
KAREL V —KETTENBACH.
0730. *Karel V, Edict donné a Worms contre Luther. (Leuven, Theod. Martinus Alost.?), 1521.
P. Kalkoff, Die Anfange der Gegenreformation in den Niederlanden II (Halle a. d. S., 1904), 59 en 99.
Het lijkt me niet onwaarschijnlijk, dat met den druk, waarvan Kalkoff het bestaan afleidt uit brieven van Aleander (aan Cochlaeus en aan Medici, van Oct. 1521; zie respect. Zeitschrift f. Kirchengesch. XVIII [Gotha, 1897], 130 en Th. Brieger, Aleander u. Luther 1521. Die vervollstandigten Aleander-Depeschen, etc [Gotha, 1884] 1. Abt., 268-271), onsno. 3303 bedoeld U (vermoedelijk bij Claes de Grave te Antwerpen gedrukt); zie aant. ald.
0731. *Karel V. Traslado de la sentencia que su Magestad a dado contra la villa de Gante. (Gent), 1540.
Vroeger Madrid Bibl. de la Academia de la Historia; ald. echter na een reorganisatie niet meer aanwezig en onbekend waar thans (a". 1935). Peeters-Fontainas 579 (i.v. Gante).
Blijkens welwillende mededeelingen ontleend aan B. J. Gallardo, Ensayo de una biblioteca espafiola de libros raros, etc. I (Madr., 1863), 753 (a-d. niet de toeschrijving aan Gent).
0732. *Kempo Thessaliensis, Carmina et epigrammata. (Deventer, Rich. Pafraet, 1505)- 4°-
Cat. Kloss 2146; W. Nijhoff in HB.III.238.
Soms de uitgave van Peter Os van Breda (1278), met onjuiste toeschrijving?
0733. Kerstcantelenen. Amsterdam, 1535-
C. P. Burger in HB.VIII. 282 v.
In de rekeningen van Thesaurieren te Amsterdam komt, te beginnen in 1535 tot 1577 (de rek. van 1536 ontbr.), een post voor over het „maken ende doen prenten vande Korscanteleenen".
0734. Kerstcantelenen. Amsterdam, 1536.
Zie 0733. Hoewel de rekening van dit jaar niet meer bestaat, is het zeer waarschijnlijk, dat ook in 1536 de kerstliederen gedrukt zijn.
0735. Kerstcantelenen. Amsterdam, 1537.
Zie 0733.
0736. Kerstcantelenen. Amsterdam, 1538.
Zie 0733.
0737. Kerstcantelenen. Amsterdam, 1539.
Zie 0733.
0738. Kerstcantelenen. Amsterdam, 1540.
Zie 0733.
Kersten Regel, Den. Zie bij Testament (01148).
0739. *Kettenbach, Hendrick, Een verghelykinghe des alderheylichsten vader den paus tegen den selsamen vreemden gast in die Christenheyt ghenoempt Iesus, enz.
Sepp, VL, 126-127.



KEUREN—LAET DE BORCHLOEN.
IOI
Waarschijnlijk de Nederduitsche uitgave, vermeld Borchling-Claussen 731 (Hamburg, kettersche drukker? [= Simon Corver?], 1323; geen ex. bekend). Behoort dan niet in de Ned. Bibliographie thuis.
0740. * Keuren van den landen van Zeelandt. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1500.
Polain, Vorsterman, 23.
Klaarblijkelijk een onjuiste dateering; in 1300 drukte Vorsterman nog niet, voor zoover bekend is.
0741. *Keuren vanden landen van Zeelandt. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1530.
Polain, Vorsterman, 23.
Soms een der uitgaven z.j. (1286-1287 of 3313)?
Keysere, Robert de. Zie Epistola in Leum.
Koop. Zie Coep.
Kooplieden. Zie Cooplieden.
Kronike. Zie Cronike.
Kroon. Zie Croone.
Kruidboek. Zie Gruydboeck.
0742. *Kuynretorff, Geert, Jerusalemsche reyse, soe in verganghen jaren (1520—1521) gheschiedt is. Kampen, 1522.
E. Moulin, Historische Kamper Kronijk I (Kamp., 1839), 286.
C. 1522 is mij geen drukker te Kampen bekend. Waarschijnlijk is de uitgave Kampen, Peter Warnersoen, z.j. 8°. bedoeld (o.a. exx. 's-Gravenhage NB. [KB.] en Leiden UB.), die stellig na 1540 gedrukt is. Zie over deze uitgave ook G. H. A. Krans in HB.XXIV.149-152 en 175.
0743. °Lacu, Jehan de, La quenoulle spirituelle. 8°.
O.a. Londen BM. (defect) en Parijs Bibl. wijlen J. de Rothschild. W. Nijhoff in HB.III. 239 (uit Cat. Rothschild I.489[ = 498]; ald. echter niet als Ned. druk vermeld).
Geen Ned., maar een Fransche druk.
0744. Lacu, Robertus de (Vanden Poele), Must rationes institutionum iuris. Leuven, (Theod. Martinus Alost., 1515?).
Van Iseghem 95; Biographie nat. ... de Belgique XVII (Brux., 1903), 867.
0745. *Laet de Borchloen, Gaspar, Almanack pro anno 1520. Antwerpen, Claes de Grave, (1519). i°.
Vroeger Leuven Abdij Park. Onbekend waar thans. Zech-du Biez 31; L. Le Clercq in G. Passer XIV.133 v. Soms 3332? Zie aant. ald.



102
LAET DE BORCHLOEN.
0746. Laet de Borchloen, Gaspar, Prognosticum pro anno 1522. Antwerpen, Claes de Grave, (1521).
O.a. H. Helbig in Bullet. du bibliophile beige XIV (Brux., 1858), 14; Zechdu Biez 33; L. Le Clercq in G. Passer XIV.134.
Zie de aant. bij 3337 en vgl. vooral de opmerking daarover bij 0747.
0747. Laet de Borchloen, Gaspar, Pronosticum pro anno 1522. Z.p.n.j.? (Antwerpen? 1521).
Uitgave, ten onrechte onder den naam van Laet verschenen, waarvan het bestaan blijkt uit die van Hillen voor 1533 (3337); zie ald. Achteraf lijkt het me niet waarschijnlijk, dat, gelijk in de aant. bij 3337 verondersteld is, dit de uitgave van Claes de Grave (0746) zou zijn. Deze, die meermalen voor Laet drukte, zal vermoedelijk niet tot dergelijke practijken zijn overgegaan.
0748. Laet de Borchloen, Gaspar, Pronosticum pro anno 1529. Latine? Z.p.n.j.? (Antwerpen? 1528).
Uitgave, ten onrechte onder den naam van Laet verschenen, waarvan het bestaan blijkt uit die van Cl. de Grave, Jac. v. Liesvelt en S. Cock voor 1530 (3343)ï zie ald. Mijn vroegere veronderstelling (zie aant. bij 3343), dat dit de Fra. uitgave voor dat jaar (3333) van Liesvelt zou kunnen zijn, lijkt me toch minder aannemelijk. Deze drukker, die veel voor Laet heeft uitgegeven, zal zich niet met dergelijke practijken hebben ingelaten.
0749. Laet de Borchloen, Gaspar, Pronosticum pro anno 1532. Antwerpen, Claes de Grave, Jac. van Liesvelt en Symon Cock, (1531). 40.
Vroeger X. de Theux, (Luik?). Onbekend waar thans.
De Theux, col. 1307; Zech-du Biez 42; L. Le Clercq in G. Passer XIV.134.
0750. °Laet de Borchloen, Gaspar, Prognostica varia, sermone cum belgico, turn latino pro annis 1534—1536. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1533-1535). 4°.
Panzer VI.6.25; (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 362.
Door Panzer onnauwkeurig overgenomen van Thott VII.170.1587, waar „pro annis 1514—1536" staat. Deze verzameling bij Thott,thans nog bewaard te Kopenhagen KB., is slechts ten deele door Hillen v. Hoochstr. gedrukt en slechts ten deele van Laet de Borchloen. Ze bevat onze nos. 1299 en 1302 (Laet);2596 (Castricus); 2782 (Van Dijke); 2832 (Eisenmann); 3335-3343, 334*-3349 (Laet); 3354-3356 (Laet van Antw.); 3480-3481 (Maldere); 3543 (Montis); 3939~3940 (Tbibault); 4014-4015 (Vélthoven); 4088 (Wellius). Vgl. mijn opmerkingen in G. Passer IX.39-41.
0751. Laet de Borchloen, Gaspar, Pronosticatie ende Almanack. Latine ? Antwerpen, Hendrik Bosbas (= Henr. Eckert van Homberch), 1511 (en andere jaren?).
Pr. Verheyden in TBB.VIII.209 en vooral in G. Passer XVI-XVII.103-121.
Van „Bosbas" wordt vermeld, dat bij „met zynen adherenten" geregeld de almanakken en pronosticaties van Claes de Grave nadrukte, o.a. in 1511.
Vermoedelijk zijn soortgelijke uitgaven bij Eckert dus ook nog in andere jaren gedrukt. Zie verder 0752.
0752. Laet de Borchloen, Gaspar, Pronosticatie ende Almanack. Latine? Antwerpen, Claes de Grave, 1511 (en andere jaren?).



LAET DE BORCHLOEN—LAET VAN ANTWERPEN.
103
Zie aant. bij 0751.
Klaarblijkelijk zijn dus dergelijke uitgaven door Claes de Grave niet alleen in 1511, maar ook in andere jaren gedrukt.
0753. °Laet de Borchloen, Gaspar, Almynack and pronostication of 1529. Antwerpen, Christoffel van Ruremund,(i528). 2°.
Oxford Bodl. Libr. Short-title Cat. 471 (1).
Bleek bij onderzoek op een onjuiste opgave te berusten en in werkelijkheid de uitgave Southwark, Treveris, 1329 te zijn (== Short-title Cat. 15127).
0754. Laet van Antwerpen, Gaspar (de jonghe), Almanack en prognosticatie voor 't jaer 1524. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1523). i°.
Vroeger Leuven Abdij Park. Onbekend waar thans.
O.a. (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 296; Zech-du Biez 36; L. Le Clercq in G. Passer XIV.134 (met drukfout MCCCCCXXXIV voor ... XXIV).
0755. *Laet van Antwerpen, Gaspar (de jonghe), Almanacken ende almanackboexkens voor 1537 en volgende jaren. Ned. ? Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1536 en volgende jaren).
A. Wauters in Bullet. du bibliophile beige XII (Brux., 1856), 75.
Volgens de Rekeningen van den profyten van den zegele in Brabant (Brussel RA.) heeft Hillen op 24 Nov. 1536 octrooi ontvangen om gedurende 10 jaren alleen de Pronosticatien en Almanacken ende Almanackboexkens van Laet te drukken. Onbekend, of hij hiervan voor de Almanacken gebruik heeft gemaakt; geen exx. bekend. Van de Pronosticaties slechts een uitgave voor 1537 bekend; zie 0756. Echter geen voor 1538, etc.
0756. Laet van Antwerpen, Gaspar (de jonghe), Pronosticatie voor 1537. Ned. ? Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1536).
Parijs B. Arsenal.
Recueil de poésies francoises des xv* et xvt- siècles VIII (Par., 1858), 17. Vgl. ook 0755 en 0737.
0757. *Laet van Antwerpen, Gaspar (de jonghe), Pronosticaties voor 1538 en volgende jaren. Ned. ? Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1537 en volgende jaren).
Zie aant. bij 0755 en vgl. 0756.
0758. °(Laet van Antwerpen, Gaspar, de jonghe?), Almanake and pronosticacion for the yeare 1537. Z.p.n.j. ? (Antwerpen, Wede. Christoffel van Ruremund? 1536). i°.
Bosanquet CXXXII.
Blijkens latere vondsten van Bosanquet van G. Seyfridt. Is 3884; zie aant. ald.



104
LAET VAN ANTWERPEN—LANSPERGIUS.
0759. °Laet van Antwerpen, Gaspar (de jonghe), Prognostication for the yere 1534. Z.p.n.j. ? (Antwerpen? 1533). 8°.
Londen BM. (3 fragmenten van 4 defecte bil.).
O.a. Bibliogr. Adv. V.105; Steele, p. 211; W. Nijhoff in HB.III.240; Bosanquet XX; EA., 44 (i.v. Prognostication) en vgl. VA., 328; Short-title Cat. 15x30.
Bleek een druk van Joh. Hoochstraten te zijn. Aangezien deze echter op dat tijdstip niet meer in Antwerpen, maar te Malmö werkte, valt het boek buiten ons bestek. Vgl. mijn opmerkingen in Transactions Bibliographical Society IX (Lond., etc, 1928), 157—158. Ontbr. bij Nielsen.
0760. *Laet van Antwerpen, Gaspar (de jonghe), Prognostication de Louvain pour 1540. (Antwerpen? Leuven? 1539 of 1540). 8°.
O.a. D. Bierens de Haan, Bibliographie néerlandaise hist.-scientifique ... sur les sciences mathém. et physiques (Rome, 1883), 158.2607 („Louvain. 1540"); Zech-du Biez 56 („Imprimé probablement a Anvers").
Niet noodzakelijk, dat deze Prognosticatie voor Leuven in de Nederlanden gedrukt is; verscheidene ervan zijn te Parijs uitgegeven.
0761. f(La Marche, Olivier de), El cavallero determinado, e gall. versus per Don Hernando de Acuna. Antwerpen, 1519. 4°.
De Reiffenberg in Bullet. du bibliophile beige IV (Brux., 1847), 313.
Ontleend aan Bibliotheca Bonav. Vulcanii (Lugd. Bat., 1610), p. 62. Ald. (onder no. 14) echter geen ed. van Antw., 1519, maar van Antw., 1591 vermeld. Is dus Peeters-Fontainas 786.
0762. °Landmeterie, Van, ende vanden wijnroede. Brussel, In den zeeridder (Thom. van der Noot), 1513.
Lev. Hulsius, Erster Tractat der mechanischen Instrumenten (Franckf., 1604), 7 (schijnt in de Lat. ed. hiervan [niet door mij gezien] Francof., 1603 op p. 3 te staan); W. Nijhoff in HB.III.240.
Klaarblijkelijk Conste der geometrien (600), waarin o.a. over landmeterij en wijnroede gehandeld wordt.
0763. *Langius, Rodolphus, Historia urbis Hierosolymae, ed. a Ger. Moringo. Leuven, Rutg. Rescius, (1539?).
H. de Vocht, Monumenta humanistica Lovaniensia (Louv., 1934), 486 s.
Uit een brief van Moringus, ald. vermeld, blijkt, dat hij besprekingen met Rutg. Rescius over een uitgave heeft gevoerd. Of ze tot stand is gekomen, is niet bekend.
0764. fLanspergius, Johannes Justus, Van dat kerstelick ridderschap. Vert. door Ant. van Hemert. Antwerpen, Symon Cock, (1513)- 8°.
Londen BM. (4401.aa.37).
W. Nijhoff in HB.III.240 (klaarblijkelijk uit Gen. Catalogue van het BM.; ald. i.v. Johann Justus).
De dateering bleek te berusten op een verkeerde lezing van het privilege (1513 voor 1553; „M.CCCCC. ende LUI"). Vgl. 0765.
0765. *Lanspergiu8, Johannes Justus, Van dat kerstelick ridderschap. Vert. door Ant. van Hemert. Antwerpen, Symon Cock, (c. 1540). 8°.



LANSPERGIUS—LEGENDE.
I05
Cat. Heeswijk L138; Cat. Van Havre 1381; J. Huyben in Ons Geestelijk Eri III (Antw., 1929), 66.
Zeer waarschijnlijk de uitgave, beschreven door L. Verschueren in Ons Geestelijk Erf VII (Antw., 1933), 416-417, met privilege van 7 Mei 1533; zie ald. Dan identiek met 0764.
0766. Lanspergius, Johannes Justus, Sess rosenhueykens cort ende devoet, ghemaect... a° 1533. 's-Hertogenbosch, Ger. van der Hatart, (1533). 240.
Cat. des livres, etc. de feu H. Tos. Paelinck II (Brux.-Amst., 1860), 210;Cat. H. Nijhoff 117 (La Haye, Déc 1869), 20; W. Nijhoff in HB.III.240^
0767. "Laurentius, Fr., Die vij sacramenten. Leiden, Jan Seversz., 1504. 40.
W. Nijhoff in HB.III.241.
Door hem ontleend aan Cat. Fred. Muller (Amst., 12 Nov. 1857), 273. Onjuiste overname. In Cat. Muller, t.a.p. op Fr. Laurentius een verzamelband met zijn Somma le Roy (1331) en Die seven sacramenten (1844), beide gedrukt bij Jan Seversz., 1504. Dus identiek met 1844 en ten onrechte op Laurentius.
0768. *(Leerboekje, Fransch). Z.p.n.j. ? (Nederland of Frankrijk?).
Afdruk van enkele bil. op het eenig bekende ex. van 3063 te Cambridge UL. Vroeger door mij (zie HB.XII.13; ald. ook over inhoud) mede voor een druk van Jan van Doesborch te Antwerpen gehouden. De type komt echter niet bij hem voor. Trouwens niet noodzakelijk, dat deze afdruk uit dezelfde drukkerij stamt als het blad, waarop het heeft afgegeven. Behoeft niet in de drukkerij te zijn geschied, maar kan later gebeurd zijn. Mogelijk een Fransche druk.
0769. f Leere (lere), Eene schoone, ende onderwysinghe van berou ende van derbijcht, enz. (1520?). 8°.
Leiden Mij. Ned. Letterk, W. Nijhoff in HB.III.241. Is een incunabel (CA. 1105).
0770. "Leeringe, Goede, ende vertroestinghe der gelatenre menschen. Delft (= Antwerpen!), Henr. Eckert van Homberch, 1510. 8°.
's-Gravenhage NB. (KB.; titelbl. ontbr.).
W. Nijhoff in HB.III.241.
Is een defect ex. van 2149 (Vertroostinge).
0771. Leeringhe, Den Kersten. Antwerpen, Willem Vorsterman.
Polain, Vorsterman, 21.
0772. Legende van S. Katharina vander Seyn. Antwerpen, Henr. . Eckert van Homberch, 3 Nov. 1509.40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg (ex. Enschedé?). Cat. Enschedé 795; W. Nijhoff in HB.III.241.
Legende van S. Maria Magdalena bekeringhe. Zie Bekeringe.



io6
LEGENDE—LEO X.
0773. Legende van S. Rombout. (Brussel), Thom. van der Noot. 8°.
J. Laenen, Hist. de 1'église métropolitaine de Saint-Rombaut I (Hal., 1919), n-12; A. J. J. Delen, Hist. de la gravure dans les anciens Pays-Bas, etc. II (Par., 1934). 3-.
0774. Legende van S. Servaes. (1519).
O.a. A. Wauters in Bullet. du bibliophile beige XII (Brux., 1836), 74 („Tricht" ald. ten onrechte als Utrecht verklaard); Pr. Verheyden in HB.XXII.140.
Er is een octrooi voor deken en kapittel der kerk van S. Servaas te Maastricht van 20 Juli 1519 ,,om te mogen doen printen die legende van Sinte Servaes voirscreven" (Brussel, RA., register no. 636 van de Rekenkamer, no. 20786). Soms een druk van Thom. van der Noot te Brussel ? Een drukker te Maastricht uit dien tijd is me niet bekend.
0775. fLenaerts, Mathijs. Sterfboexken inholden.de een soete vermaeninge ende vertroestinge voer die siecken. (Kampen, 1530). 8°.
Londen BM. (4401.aa.6).
Gen. Catalogue van het BM. („1530?" z. p.); W. Nijhoff in HB.III.394 (i.v. Sterfboecxken).
Zeer waarschijnlijk een druk van Peter Warnersoen, Kampen. Na 1540. Vgl. ook G. H. A. Krans in HB.XXIV.183-184.
0776. Leo I, Epistolae decretales et familiares. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1515.8°.
Van Iseghem 94.
0777. *Leo X, Bulk. (Inter sollicitudines). (Leuven, 1521).
P. Kalkoff, Die Anfange der Gegenreformation in den Niederlanden II (Halte a.d. S., 1904), 99 (7)-
Ald. wordt op grond van een brief van Aleander (aan Medici, c. 27 Juni 1521; vgl. Th. Brieger [zie bij 0730], 1. Abt., 240) aangenomen, dat deze de bul te Leuven heeft laten drukken. Niet overtuigend; kan even goed een Duitsche druk zijn.
0778. *Leo X, Bullae duae contra Lutherum. (Exsurge domineet Decet Romanorum pontificem). (Leuven, Theod. Martinus Alost.?), 1521.
Kalkoff (zie bij 0777) II.59 en 99. Niet bij Van Iseghem.
Door Kalkoff wordt uit brieven van Aleander de conclusie getrokken, dat beide bullen tegelijk met Karei V, Édict donné a Worms contre Luther (0730; zie ald.) in Leuven gedrukt zijn. Zijn ze inderdaad te Leuven gedrukt ? Zoo niet, dan kan met de bul Exsurge domine, waar Aleander over schrijft, ook de Antwerpsche uitgave (1342) bedoeld zijn.
0779. Leo X, Litterae indulgentiarum datae a Willem van Enckevoirt. 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, 1513.
Ch. C V. Verreyt in Dietsche Warande VII (Gent-Amst., 1894), 96 en in Taxandria XL (Berg.-o.-Zoom, 1933), 37.
Aflaat voor den wederopbouw der kerk te Schijndel.



LETANIEN—LEVEN.
107
0780. *Letanie(n), Die gulden. Antwerpen, Willem Vorsterman.
Polain, Vorsterman, 22.
De uitgave Vorsterman, 12 Oct. 1518 (1348) ald. niet vermeld. Of wordt deze er soms mee bedoeld?
0781. °Leus, Eduardus, Annotationes in Nov. Testamentum Erasmi cum Erasmi responsione. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, April 1520.40.
Panzer VI.7.39 en daaruit vermoedelijk overgenomen door W. Nijhoff in HB.III.242.
Panzer verwijst weer naar Maittaire II (=» V.11), 25 en naar Bibliotheca Telleriana (Paris., 1693), 10. In het laatste werk echter worden vermeld: 1°. Ed. Leus, Apologia contra quorundam calumnias. Item Annotationes in Annotationes Nov. Test. Des. Erasmi et Epistola apologetica adv. Erasmum. Paris., Aeg. Gourmont, 1520. 4°. en 2°. Erasmus, Responsio ad Annotationes Ed. Lei, quibus incessit loca quaedam ex annot. ejus in IV Evang. Antv., Mi. Hillenii, 1520. 4* (ons no. 864). Door Panzer en Maittaire zijn dus klaarblijkelijk van twee werken, een Parijschen druk van 1520 en een Antwerpschen van April 1520, titel en colophon bij vergissing samengevoegd.
0782. °Leus, Eduardus, Apologia contra quorundam calumnias, etc. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1520. 40.
York Libr. Dean & Chapter.
Cat. of the printed books ... York, etc. (York, 1896), 262.
Bleek bij onderzoek een vergissing te zijn; is de Parijsche druk van Aeg. Gourmont, samengebonden met een druk van Martinus, Leuven, van 1520 (2669). Vandaar misschien de vergissing. Of wel door het slot: „Vale Louanij. Calê. Februa. An. M.D.XX."
0783. *Leu8, Eduardus, Exhibita quaedam in consilio Caesareo ante belli indictionem, etc. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1527- 8°-
W. Nijhoff in HB.III.242.
Ald. wordt een ex. Brussel BR. vermeld. Waarschijnlijk een vergissing; te Brussel BR. is slechts de uitgave van Grapheus, 1528 (1353) aanwezig.
0784. "Leven ons liefs heren Ihesu Christi. Leiden, Jan Seversz., 1510.
L. Knappert in N. Ned. Biogr. Woordenb. V (Leid., 1921), 727 en ook in zijn werk, De opkomst van het Protestantisme, enz. (Leid., 1908), 69 („ongeveer in 15-0").
Blijkens welwillende inlichtingen van Prof. Dr. L. Knappert door hem ontleend aan Cat. R. W. P. de Vries (Amst., 28-30 Nov. 1905), 139-. Ald. de datum: ± 1510. Klaarblijkelijk niets anders dan de uitgave van Seversz., z.j. (1300), ook door ons naar een ex. R. W. P. de Vries beschreven.
0785. f Leven, Dat heylige, ons liefs heeren Ihesu Christi. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1512.8°.
Cat. de livres anciens & modernes pro ven ant de la collection de MM. P. T. ... & F. ... (vente publique du 1—3 févr. 1921, Brux., Salie Aeolian), 80.
Bleek een onjuiste lezing te zijn voor (35 Maart) 1541. Zie uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XI.370.



io8
LEVEN—LIBELLUS.
0786. "Leven ons Heeren. Antwerpen, Matth. Crom voor Adr. Kempe de Bouchout, 24 Dec. 1537.
Bibl. Belg. M 226" (i.v. Martyrologes); W. Bax, Het Protestantisme in het bisdom Luik, enz, ('s-Grav., 1937), 159 („by Mattheus Crome ... 1537")Genoemd bij verboden boeken in een proces. Klaarblijkelijk identiek met 0227 (Branteghem).
0787. *Leven ons liefs heren Ihesu Cristi. Leiden, Hugo Jansz. van Woerden. 8°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Cat. des livres, etc. de feu M. Jos. Paelinck II (Brux.-Amst., 1860), 166; W. Nijhoff in HB.III.242.
Volgens Cat. Paelinck gelijk aan Holtrop 528 (= CA. 1114; ons no. 3389). De colophon, in Cat. Paelinck aangehaald, verschilt hier echter iets van (,,... gheprent tot Leyden in HoUant bi mi Hugo lansoen van Woerden"). Nog minder gelijk aan CA. 1112 (ons no. 3387), waarmee Nijhoff het identificeert.
Leven ons heren Ihesu Christi. Zie ook Historie (0619) en Ludolphus de Saxonia.
0788. *Leven der Heylige. Leiden, Jan Seversz., 1511.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.242. Soms 1079 (Hieronymus)?
0789. Leysen, Scone, ende veel scone gheestelike liedekens. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1540. 12° (= 8°?).
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. (ex. Van der Meersch).
O.a. Belgisch Museum V (Gent, 1841), 443 w.; Sepp, VL.,79; Scheurleer, Ned. liedb. 3; W. Nijhoff in HB.III.242; W. de Vreese, Middeln. Woordenb. Verwijs en Verdam, Bouwstoffen IX, p. 74 en 270.
0790. *Libanius, Aliquot declamatiunculae graecae, etc, latine per Erasmum. Leuven, Theod. Martinus Alost.
Bibl. Erasm. I.71; W. Nijhoff in HB.III.62 (i.v. Erasmus, Declamatiunculae). Niet bij Van Iseghem.
Volgens een aant., te Gent aanwezig, een ex. te Bergen (Mons) BV. Bleek echter de uitgave van Martinus, Juli 1519 (1367) te zijn, in den Cat. des livres imprimés de la bibl. publique de ... Mons I (Brux., 1852), 5545, "° wel met naam van drukker, doch ten onrechte s.a. opgenomen.
Libellus absolutissünus de octo partium orationis constructione. Zie Erasmus (0411).
Libellus auro praestantior de animae praeparatione, etc. Zie Seceriu8.
0791. °LibellU8 de venerabili sacramento et valore missarum. Z.p.n.j. ? (Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1520?). 8°.
Londen BM. (3833.8.28; defect, bl. 1 en slot ontbr.).
Gen. Catalogue van het BM. (i.v. Lord's Supper); W. Nijhoff in HB.III.242.



LIEDBOECK—LIEDEKENS.
IO9
In Gen. Catalogue BM. i.v. Rolewincldus (Werner Role vinck is de anonieme auteur) daarentegen s.n.1. en slechts met de toevoeging „[1530?]". Dank zij welwillende inlichtingen van M. Rob. Brun, Parijs heb ik kunnen vaststellen, dat het fragment te Londen behoort tot den Parfjschen druk van Gilles de Gourmont voor Denis Roce, s.a. Een compl. ex. te Parijs BN. (Rés. V 2126).
0792. Liedboeck, beginnende: Wy willen ... (c. 1525?)-
O.a. F. C. Wieder, De schriftuurlijke liedekens ('s-Grav., 1900), 125,1; Corpus doe. inquisitionis V.148 (530) en mijn aantt. in HB.XVI.179.
Op 12 Aug. 1526 is Claes Henricxz. te Hoorn veroordeeld wegens 't bezit van dit kettersche boek.
0793. (Liedboeck). Bassus. (Frankfurt a. M., Christ. Egenolff, c. 1535-1540?). breed 8°.
Bij den bewaarden discantus van het liedboek, te Frankfort gedrukt (3396), hebben zeer waarschijnlijk ook een bassus-, tenor- en altus-partij bestaan.
0794. (Liedboeck). Tenor. (Frankfurt a. M., Christ. Egenolff, c. I535-I540 ?)• breed 8°-
Zie bij 0793.
0795. (Liedboeck). Altus. (Frankfurt a. M., Christ. Egenolff, c.
1535-154°?). breed 8°.
Zie bij 0793.
0796. Liedboeck (of liedekens). Leiden, Frans Everssoon Sonderdanck, 1539.
L. Knappert, De opkomst van het Protestantisme, enz. (Leid., 1908), 176-177 en mijn opstel in HB.XIII.249-251.
De drukker is wegens „eenige fameuse liedekens smaeckende heresie oft ketterye", gedrukt in opdracht van Symon Claesz. te Haarlem, in Jan. 1539/40 veroordeeld.
0797. (Liedboeck). Tenor. (Kampen, Jan Petersz., c. 1540). breed 4°-
C. W. H. Lindenburg in Tijdschr. der Ver. v. Ned. Huziekgeschiedenis XVI (Amst., 1940), 56 en mijn vermelding in HB.XXVI.90.
Bij de bewaarde bassus en altus van het z.g. Kamper liedboek (3397-3398) hebben naar alle waarschijnlijkheid ook een tenor- en discantus-partij bestaan.
0798. (Liedboeck). Discantus. (Kampen, Jan Petersz., c. 1540). breed 40.
Zie bij 0797.
0799. f Liedeken, Een nieu. Hoert toe ghi iongers cleyn en groot.10.
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB.III.242.
Is een druk van Jan van Ghelen, Antwerpen. Blijkens het adres „inden witten Hasewint" na 1540 gedrukt. Zie verder over dit blad F. Kossmann in HB.XV.
68-72.
Liedekens. Zie Liedboeck (0796).



110
LIEFDE—LISTRIUS.
0800. tLiefde (Liefte), Van die, soe wy tot Godt boven al... hebben sullen. Kampen, (1530?).
Londen BM. (4401.aa.5). Gen. Catalogue van bet BM.
Is een druk van Peter Warnersoen, Kampen en na 1540 te dateeren. Zie nog G. H. A. Krans in HB.XXIV.180-181.
Lijden en passie o. heren. Zie bij Passie.
0801. °Lilius, Guilielmus, De constructione octo partium orationis libellus. (Antwerpen ? voor) Henr. Pepwell te Londen, 1539.8°.
Cambridge Magdalene Coll.
E. Gordon Duff in Bibliographica I (Lond., 1895), 187 en in A century of the Engl. book trade (Lond., 1905), 119; Short-title Cat. 15603.
Van zelfden drukker als 0309 en 0803. Naar mijn meening geen Ned., maar Eng. drukken. Zoo denkt ook Frank Isaac; zie zijn English printers' types of the sixteenth century (Lond., 1936), p. 23. Vgl. verder bij 0803.
Zelfde werk, dat bij ons op Erasmus staat; zie aant. bij 2889 en vgl. 0408-0411.
0802. Lilius, Guilielmus, De generibus nominum ac verborum etc. regulae, recogn. et adauct. per Johannem Vituissum (Ritwyse). Antwerpen, Guil. Spyridipoeus, 1536.8°.
Maittaire V.11.19; Panzer VI.25-26. 234; W. Nijhoff in HB.III.243.
0803. °Lilius, Guilielmus, De generibus nominum. (Antwerpen? voor) Henr. Pepwell te Londen, 1539.8°.
Cambridge Magdalene Coll.
E. Gordon Duff in Bibliographica I (Lond., 1895), 186-187 en in A century of the Engl. book trade (Lond., 1905), 119. Is Short-title Cat. 15609 (ald. Antwerpen niet genoemd).
Van zelfden drukker als 0309 en 0801; zie ald. Naar de meening van Frank Isaac en mij geen Ned., maar Eng. drukken.
0804. Listrius Rhenensis, Gerardus, Elegia de Vitmanno, tandemque de Servatio Aedicolho. Deventer, Alb. Pafraet, Febr. I5I7- 4°-
Cat. mss. ... item librorum ... venalium apud I. L. Bünemannum (Mindae, 1732), 82.21(7); Panzer IX.454. 33.b; W. Nijhoff in HB.III.243.
0805. Listrius Rhenensis, Gerardus, Elogiae et epodi in detestationem belli, etc. Deventer, Alb. Pafraet, Nov. 1516. 40.
Cat. Bünemann (zie bij 0804), 82.21(4); Panzer IX.453.32; W. Nijhoff in HB. III.243-
Bevat blijkens Cat. Bünemann het volgende: Carmen sapphicum (prolixum in quo varia sua itinera & laudes Suollenses notandae). Ejusdem Elogiae et Epodi in detestationem belli. Item Encomiasticum Pacis, subiuncta Io. Aedicollii epistola, qua errata typogr. in his carminibus, que fluentia, numerosa & attico lepore respersa vocat, emendantur.
0806. "Listrius Rhenensis, Gerardus, De VIII figuris constructionis. (Zwolle, Simon Corver, 1519). 4°.
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB.III.243, met de toevoeging: ,,2 versch." Bedoeld zullen zijn 2897 (bij ons i.v. Erasmus) en 3407 (Listrius).



LISTRIUS—LITTERAE.
III
0807. "Listrius Rhenensis, Gerardus, De VIII figuris construct ionis libellus. Antwerpen, Gov. van der Haghen (Dumaeus), I529- 8°.
O.a. Paneer X.464; W. Nijhoff in HB.III.243.
Blijkens Panzer VI. 15.123 (waarheen X.464 verwijst) geen afzonderlijke uitgave, maar een aanhangsel van Erasmus, De octo orationis partium constructione libellus. Antw., Mart. de Keyser voor Gov. van der Haghen, Mei 1529 (2902).
0808. Listrius Rhenensis, Gerardus, De VIII figuris constructionis libellus. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, I529-
F. Sweertius, Athenae belgicae, etc. (Antv., 1628), 282; (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 306-307.
Misschien soortgelijke uitgave als 2901—2906, waar het werk van Listrius volgt op Erasmus, De octo orat. part. constructione libellus.
0809. *Listrius Rhenensis, Gerardus, De VIII figuris constructionis libellus, cum similis argumenti libello Erasmo auct. Antwerpen, 1531. 8°.
O.a. Panzer IX.35i.is8.b; W. Nijhoff in HB.III.243.
Waarschijnlijk de uitgave, Erasmus, De constructione octo partium orationis libellus, etc. Antwerpen, Hillen, 1331 (2903). Genoemd werk van Listrius is daaraan toegevoegd (bl.27b, etc).
0810. *Listrius Rhenensis, Gerardus, Oratio in enarratione Dion. Hahcarnasii cum ipsa Dionysii orbis expositione e Graeco Priscianointerpr. (Zwolle?). 4°.
Cat. Bünemann (zie bij 0804), 81.21(2) en daaruit overgenomen door Panzer IX.104.10 (die het vraagteeken na Zwolle heeft weggelaten); W. Nijhoff in HB. III.243 (als Panzer; aan dezen ontleend).
Waarschijnlijk de uitgave s.n.l.a. (= Deventer, Alb. Pafraet), onder 3410 beschreven.
0811. Listrius Rhenensis, Gerardus, De tropis et schematibus. Antwerpen, 1524.
Panzer IX.346.65 e; W. Nijhoff in HB.III.243.
H. C. Rogge in Archief v. Ned. Kerkgesch. VII ('s-Grav., 1899), 211 geeft als jaartal op ,,1524 (of 1529)".
0812. Litanien (Lytanien) ende ghebeden diemen sal lesen om deelachtichte worden aen denAflaet vanden HeylighenSacrament, inghestelt bynnen Sint Ians-kercke tot Shertoghenbossche door den Alderheylichsten Vader den Paus Adrianus, door de ghedenckenisse Godts, den VI vandien naeme. 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, 1523.8°.
Ch. C. V. Verreyt in Dietsche Warande VIII (Gent-Amst., 1895), 228-229 en in Taxandria XL (Berg.-o.-Zoom, 1933), 40-41.
Naar een welwillende mededeeling van Verreyt (a°. 1933) door hem vermoedelijk vóór 1914 aan Leuven UB. geschonken. In dat geval ongetwijfeld verbrand in Aug. 1914; a°. 1933 ald. niet meer aanwezig.
Litterae indulgentiarum. Antwerpen, Gov. Bac, (in of vóór 1508). Zie Enckevoirt.



112
LIVIUS—LOTERIJKAART.
0813. °Liviu8, Titus, Historici decades. Antwerpen, Joh. Thibauit, 1521. 40.
Cat. della Faille 1460.
Vergissing in dezen cat., vermoedelijk door onjuiste interpretatie van het jaartal „Millesimo Quingentesimo Vndeuigesimo". Is de uitgave van 1519, onder 3412 beschreven. Het ex. della Faille thans in Mus. Plantijn, Antwerpen.
0814. Loemel, Jan Hubertsz. van, Interpretatio et declaratio bulle indulgentiarum ac brevium. Antwerpen, Willem Vorsterman.
Polain, Vorsterman, 30.
Dezelfde uitgave, die o.a. bij Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 328 voorkomt, s.n.1., als Interpretatio brevium atque indulgentiarum. 4° ? Zie ook Archief v. kerkel. gesch. inzonderheid v. Nederland, verzameld door Kist en Royaards I (Leyd., 1829), 185-186.
0815. f Lombardus, Petrus, Textus sententiarum, ed. J. Aleaume. Leuven, Barth. Gravius („B. Grau"), 1535. 40.
Kat. K. W. Hiersemann 635 (Leipz., [a°. 1935?]), 1270. Drukfout in Kat. Hiersemann; bleek een druk te zijn van 1553.
0816. Longolius, Gisbertus, Institutionis dialecticae 11. IV. Deventer, 1533. 40.
J. Hartzheim, Biblioth. Coloniensis (Col., 1747). 338; Panzer VI.488.49; W. Nijhoff in HB.III.243.
0817. Longolius, Gisbertus, Institutionis dialecticae 11. IV. Deventer, Theod. de Borne, Mei 1537.
W. Nijhoff in HB.III.243.
Theod. de Borne is reeds in 1519 overleden; het moet dus een druk van zijn weduwe of van zijn zoon en naamgenoot wezen.
0818. Loterije (Loterye) binnen der stede van Brugghe. Brugge, Erasmus Verreecke, (c. 1540). 2°.
Vroeger Kan. Carton, Brugge. Onbekend waar thans. Vanderhaeghen, Bibl. gant. I, p. 103-104; W. Nijhoff in HB.III.244.
0819. (Loterijkaart voor de stad 's-Hertogenbosch). Antwerpen, 1506.
G. A. Fokker, Geschiedenis der loterijen in de Nederlanden (Amst., 1862), 12; «{gM- A. Hallema in N. Rott. Courant van 10 Febr. 1935, Ochtendbl. A; E. A. B. J. ten Brink in De Maasbode van 16 April 1939, Ochtendbl., p. 9.
Blijkens de stadsrekeningen van Den Bosch werden de ordonnanties der loterij, ald. ten bate der stad gehouden in 1506, naar Antwerpen gezonden ,,omme dairaf chartten te doen prentten, openbaerlicken die op te doen slaen, over al in allen plecken, poirten, kerckdoeren ende elders" (aldus bij Hallema,. t.a.p.).
0820. (Loterijkaart en -lijst voor de stad 's-Hertogenbosch). 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, Juli-Aug. 1522.
Ch. C. V. Verreyt in Dietsche Warande VII (Gent-Amst., 1894), 100 en in



LOTERIJKAART—LUCIANUS.
113
Taxandria XL (Berg.-o.-Zoom, 1933), 40. Vgl. verder E. A. B. J. ten Brink in De Maasbode van 16 April 1939, Ochtendbl., p. 9.
Door Ten Brink, t.a.p. wordt ook een Fransche vertaling van de aankondiging dezer loterij vermeld.
0821. (Loterijkaart voor de stad 's-Hertogenbosch). Fransche tekst. ('s-Hertogenbosch? Laurens Hayen? Juli-Aug. 1522).
Zie bij 0830.
0822. (Loterijkaart voor de stad Leuven). Antwerpen, Gov. Bac, (vóór 31 Mei) 1505.
E. van Even in Le bibliophile beige I (Brux., 1867), 157-158. Blijkens rekeningen in het archief te Leuven heeft Goy. Bac a°. 1505 4300 „loetbrieven" voor Leuven gemaakt.
0823. (Loterijkaart). Utrecht, Jan Berntsz., 1526.
Archief v. kerkel. en wereldsche gesch. inzonderheid van Utrecht, uitg. door wijlen J. J. Dodt van Flensburg VII (Utr., 1848), 124; G. A. Evers in Het Grafisch Museum II (Utr., 1933), 38.
Volgens besluit van den Raad van Utrecht a". 1526 ontving Jan Beerntsz., printer, twee Holt. guldens „van elcken duysent carten in der loteryen te printen".
0824. f Lucanus, Marcus Annaeus, La historia que escrivió en latin el Poeta Lucano. Trad. Lasso de Oropesa. (Vlaanderen? 1530 of c. 1540?). 2°.
O.a. Londen BM. (C.62.I1.25).
Peeters-Fontainas 835; M. Bataillon, Érasme et 1'Espagne (Par., 1937), 523; J. Peeters-Fontainas, Livres espagnols imprimés aux Pays-Bas, etc. (Louv., 1939), 373 („vers 1540, souvent attribué aux presses d'Anvers").
Vermoedelijk geen Ned. druk; bovendien naar mijn meening zeker na 1540.
0825. Lucianus Samosatensis, Dialogi deorum supernorum, marinorum, infernorum. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost, 1521- 4°-
Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire I (Lond., Nov.-Dec. 1748), 96.131. Niet bij Van Iseghem.
0826. °Lucianus Samosatensis, Dialogi tres, Plutonis, Cnemonis et Damnippi, etc. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost., Jan. 1521. 40.
Panzer X.473; W. Nijhoff in HB.IIL244. Niet bij Van Iseghem. Blijkens de beschrijving bij Panzer VII.265.66 onderdeel van 3242 (Isocrates). Vgl. over de dateering 1521 (in plaats van Jan. 1522) de aant. bij 0673.
0827. "Lucianus Samosatensis, Selecti aliquot dialogi. Graece. Leuven, 1523.
Londen BM. (1067.rn.23). W. Nijhoff in HB.III.244.
Is de uitgave van Aleander, Tabulae graec. musarum, etc. Leuven, Martinus, 1523 (2275), waarvan de Dialogi van Lucianus een onderdeel zijn.
0828. «Lucianus Samosatensis, Dialogi aliquot. Graece. Leuven, i53o. 4°-
Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. g



H4
LUCIANUS—LUDOLPHUS.
Panzer VII.z67.93; W. Nijhoff in HB.III.244.
Soms een verzameling van verschillende afzonderlijke uitgaven, b.v. 1389, 1396, 342i, 3425?
0829. * Lucianus Samosatensis, Iudicium deorum. Graece. Leuven, Rutg. Rescius voor Barth. Gravius (op kosten van beiden), 21 Mei 1531. 4°.
O.a. Panzer VII.268.97; W. Nijhoff in HB.III.244 (aan Panzer ontleend, maar slechts overgenomen: „R. Rescius, I531")-
De datum 21 Mei 1531 wekt het vermoeden, dat Panzer (die in dezen o.a. weer op Maittaire II.757 [= 756] steunt) den titel onvolledig heeft weergegeven en de Gri. uitgave der „Mortuorum dialogi et Dearum {sic) iudicium (1388) bedoeld is. Maittaire bezat hiervan een ex.; zie Cat. of the libr. of ... Mr. Midi. Maittaire I (Lond., Nov.-Dec. 1748), 96.137, waar de juiste titel vermeld is. Voor de verwijzing bij Panzer naar Fabricius-Harles III.353 leze men verder : ... V.355.
0830. Lucianus Samosatensis, (Opus aliquod). Graece ? Leuven, Rutg. Rescius, 1533.
A. Roersch, L'Humanisme beige a 1'époque de la Renaissance (Brux., 1910), 47.
Ald. wordt vermeld, dat Rescius in de jaren 1530» 153*. 1533 en 1534 verscheiden werken van Lucianus heeft gedrukt. Van 1530,1531 en 1534 zijn er mij bekend, van 1533 niet.
0831. "Lucianus Samosatensis, Saturnalia, Cronosolon et epistolae saturnales. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1520. 4°.
Panzer X.473 (= VII.264.57); W. Nijhoff in HB.III.245. Is een onderdeel van 766 (Epistolae graecae eleg,).
0832. Lucianus Samosatensis, Tyrannicida. Graece. Leuven, Rutg. Rescius, 1534. 4°.
Maittaire V.H.30; Panzer VII.270.121; W. Nijhoff in HB.III.245.
0833. "Lucianus, Samosatensis, Podagra ab Adr. Chilio versu latino reddita. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1533- 8°.
O.a. Panzer IX.35i.i72.b; W. Nijhoff in HB.III.245-
Is een onderdeel van 136 (Aristophanes, Plutus, etc). Vgl. Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 9, de bron van Panzer, waar het werk van Aristophanes wèl genoemd wordt.
0834. (Ludolphus de Saxonia), Leven ons heren Ihesu Christi. Antwerpen, Claes de Grave, 1512 ? 2°.
G. Passer II, Buüetijn v. d. verkoopprijzen, enz., p. 78, no. 81. Verkocht te Brussel, Salie J. de Winter (27 Maart en 3 April 1924)-
0835. t Ludolphus de Saxonia, Leven ons heren Ihesu Cristi. Zwolle, Peter Os van Breda, 20 Nov. 1515. 20.
O.a. W. Moll, Johannes Brugman, enz. II (Amst., 1854), 272.
Is de uitgave van 20 Nov. 1495 (CA. 1184) met onjuiste dateering, als gevolg van een fout in den colophon (MCCCCcxv voor MCCCCxcv). Zie uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XI.371 v.



LUDOLPHUS—LUTHER.
"5
0836. tLudolphus de Saxonia, Leven ons heren Ihesu Cristi. Zwolle, Peter Os van Breda, 15 Maart 1519. 2°.
O.a. W. Moll, Johannes Brugman, enz. II (Amst., 1854), 272; Conway, o.a. pp. 229, 243, 250; W. Nijhoff in HB.III.245.
Is de uitgave van 15 Maart 1499 (CA. 1185) met onjuiste dateering, als gevolg • van een fout in den colophon (MCCCCcxix voor MCCCCxcix). Zie uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XI.370 v.
0837. °Lumtius, Jacobus(= Zovitius),Comoediaexsacrascriptura desumpta. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1533-
O.a. F. Sweertius, Athenae belgicae, etc. (Antv., 1628), 366 („Comoediae aliquot ex S. scriptura desumptae"); (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 409.
Zie over Lumtius, d.i. verkeerde lezing voor Zovitius, mijn opstel in HB. XXIII.344-347. Klaarblijkelijk is hier zijn uitgave van Ruth (4106) bedoeld.
0838. Lumtius, Jacobus (= Zovitius), Comoedia ex sacra scriptura desumpta. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1539-
Vermeld ter zelf der plaatse als 0837; zie ald. Een uitgave van een bijbelsch spel van Zovitius bij Hillen in 1539 is mij nog niet bekend geworden.
Luther, Martinus; Enchiridion precationum et piarum meditationum (Betbüchlein). Zie bij 0223.
0839. Luther, Martinus, Explanatio dominicae orationis. Antwerpen, Mich. Hülen van Hoochstraten.
Andere uitgave dan 3454. Zie de aant. ald.
Luther, Martinus, Historia de duobus Augustinensibus. Zie Historia.
0840. *Luther, Martinus, Verschiedene Sermonen und andre Tractattein. Utrecht, 1526. 8°.
Cat. Le Long, 8°. 1697.
De veronderstelling van De Hoop Scheffer, 403, n. 3, dat „Utr.M'in Cat. Le Long wel een vergissing voor ,,Witt."(enberg) zal zijn, is in verband met den Duitschén titel zeer waarschijnlijk.
0841. *Luther, Martinus, Ned. vertaling van Vom Abendmal Christi Bekendnis. Marburg (= Antwerpen, Joh. Hoochstraten?), 1528.
J. C. Schultz Jacobi, Oud en nieuw uit de gesch. der Ned.-Luthersche kerk II (Rott., 1863), 18-19; De Hoop Scheffer, 403; W. Nijhoff in HB.III.245 en zie verder mijn gissing omtrent drukker in HB.VIII.254 en 267-268.
Toch geen verwarring met de uitgave Wittenberg, 15 2 8 van Lut her's Belydinghe vant Aventmael teg. die blasphemie, enz. (0842)?
0842. Luther, Martinus, Belydinghe vant Aventmael teg. die blasphemie U. Zwinglii ende J. Ecolampadii ende teg. d. swermgeest inder Slesie. Wittenberg, 1528. 8°.



n6
LUTHER.
Cat. Mart. Nijhoff 118 (La Haye, Avril 1870), 835; Bibliogr. Adv. V.387. Vertaling van Sermon von dem Sacrament des Leibs u. Bluts Christi wldder die Schwarmgeister, in 1526 te Wittenberg verschenen? Vgl. ook 0841.
0843. fLuther, Martinus, Ned. vertaling van Eyn brieff an die Christen ym Nidderland. (1523?).
Corpus doe. inquisitionis IV.224 (noot bij 138).
De Ned. vertalingen zijn van veel later tijd (19* e.); zie bij J. G. H. Reudler in Bijdragen tot de gesch. der Evang.-Luthersche kerk in de Nederlanden I (Utr., 1839), 14-17; J. I. Doedes, Losse bladen uit de gesch. v. d. invoering der kerkhervorming in Nederland (Utr., 1853), 68-70 en vgl. mijn opmerkingen in HB. XVI.172.
0844. °Luther, Martinus, Een expositie op den 126 Psalm. (Antwerpen?), Niclaes van Oldenborch. 8°.
W. Nijhoff in HB.III.245-
Ontleend aan Cat. Van de Velde 1020. Daar echter niet aan Luther toegeschreven; evenmin bij Sepp, VL., 135. Identiek met 915 (Expositie).
0845. Luther, Martinus, Ned. vertaling van Von der Freyheyt eines Christen menschen.
Is. Le Long, Hist. beschryvinge van de reformatie der stadt Amsterdam (Amst., 1729), 481; De Hoop Scheffer, 402; W. Nijhoff in HB.III.246.
0846. "Luther, Martinus, Die thien geboden gods. (Antwerpen, 1520).
O.a. De Hoop Scheffer, 114; W. Nijhoff in HB.III.246 en vgl. mijn opmerkingen in HB.XVI.170.
Blijkens mijn latere onderzoekingen onjuiste toeschrijving van den druk van Jan Seversz. (3463); zie de aant. ald. Vgl. ook 0854.
(Luther, Martinus), Eyn gantz schone vnde seer nutte gesangkboek. Zie Gesangkboek.
0847. Luther, Martinus, tGruwel ofte stilte der misse ofte canon misse, (vóór Dec. 1526).
De Hoop Scheffer, 403-404 (die een ex. in Cat. J. Nettis [Leid.,* 1774], 531 noemt); Corpus doe. inquisitionis V.i6i-i63(549) ; W. Nijhoff in HB.III.246 en mijn opmerkingen in HB.XVI.180.
Luther, Martinus, Die hooftstucken des Christ. gelóbfs. Zie bij 0855.
Luther, Martinus, Passionael-boecxken. Zie bij 0855.
0848. Luther, Martinus, Den XXXVI. Psalm , Davids eenen Christehjcken mensche te leeren ende te troesten teghen die muyterye der quaden. (Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder?). 8°.
Cat. Serrure 1.254 (3); W. Nijhoff in HB.III.246.
■hranNHBraramaaannH



LUTHER.
117
0849. Luther, Martinus, Seven psalmen, „geprent ende gemaect by" Cornelis Woutersz. alias Coperpotgen. 1525.
O.a. J. G. de Hoop Scheffer in Kerkhist. Archief IV (Amst., 1866), 6; De Hoop Scheffer, 402-403; W. Nijhoff in HB.III.246; mijn aantt. in HB.XVI.175 i J. L. van Daalen in N. Ned. Biogr. Woordenb. IX (Leid., 1933), 1292.
Volgens De Hoop Scheffer gevoegd achter de vertaling door Corn. Woutersz. van Luther's tr. Den ouden Adam. Zie voor dit tr. (niet van Luther) 2228 en de aant. ald. en 04. Daarin de 7 psalmen niet. Deze worden door De Hoop Scheffer, vermoedelijk terecht, voor de 7 boetpsalmen gehouden.
0850. * Luther, Martinus, Een schoon sermoon van den seven broeden ... Item noch een schoon Sermoon, segghet der dochter van Syon ... Item noch een costelijck Sermoon van den onrechten Mammon.
Index van 1570; Sepp, VL., 251. Zou ook na 1540 gedrukt kunnen zijn.
0851. *(Luther, Martinus), Die ierste epistel S. Peters met een schoone wtlegginghe. 1524. 8°.
Cat. Serrure I.254 (1) („presse allemande"); W. Nijhoff in HB.III.245 (samen met 0852-0853).
Misschien identiek met Cat. Le Long, 8°. 451 (2), gelijk Nijhoff, t.a.p. aanneemt. Het is niet heel duidelijk, of in Cat. Le Long ald. een uitgave z.j., of van 't jaar 1524 bedoeld wordt.
0852. *(Luther, Martinus), Dat ander epistel S. Peters met een schoone wtlegginghe. (Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder?), 1524- 8°.
Cat. Serrure I.254 (2); W. Nijhoff in HB.III.245 (samen met 0851 en 0833). Identiek met 0853? Zie ald.
0853. Luther, Martinus, Uytlegginge van die ander epistel S. Petri ende eene van S. Judas. 1524. 8°.
Cat. Le Long, 8°. 451 (3); W. Nijhoff in HB.III.245 (samen met 0831-0852). Misschien identiek met Cat. Serrure I.254 (2), ons no. 0852. Vgl. echter Sepp, VL., 82, die dit niet gelooft.
0854. Luther, Martinus, Wtlegginge van de X ghebooden. (c. 1520). 8°.
Cat. Le Long, 8°. 86; W. Nijhoff in HB.III.246.
De beschrijving in Cat. Le Long, benevens het afwijkende formaat, maken het waarschijnlijk, dat een andere uitgave dan ons no. 3463 bedoeld is. Zie ook 0846.
0855. "Luther, Martinus, Den 118 Psalm uutgheleyt. (c. 1525). 8°.
Cat. Le Long, 8°. 1060 (4); W. Nijhoff in HB.III.246 (ald. onder „etc." bij Luther, Die hooftstucken, enz. begrepen).
Ongetwijfeld ons no. 3460, evenals de drie werken, er in het ex. Cat. Le Long mee samengebonden (onze nos. 1115, 1422 en 1682), een druk van Niclaes van Oldenborch en later dan 1525 te dateeren (het Duitscbe origineel is van 1330). Ook genoemd bij De Hoop Scheffer, 403, n. 3, waar, evenals bij Nijhoff, t.a.p., alle vier werken aan Luther worden toegeschreven. Vermoedelijk ten onrechte; onze nos. 1x15 (Hooftstucken des chr. gheloofs) en 1682 (Passionael-boecxken) zijn waarschijnlijk niet of slechts ten deele van Luther.



xi8
LUTHER—MACROPEDIUS.
0856. *Luther, Martinus, Van dat heylighe Pater noster een verclaringhe. (Antwerpen, Willem Vorsterman, c. 1525). 8°.
Cat. Serrure I.256; Sepp, VL., 77-78; Polain, Vorsterman, 36 („1525").
De beschrijving in Cat. Serrure van deze uitgave s.n.l.a., door hem (en klaarblijkelijk in navolging van hem door Sepp en Polain) aan Vorsterman toegeschreven, maakt het niet onwaarschijnlijk, dat ald. de uitgave bedoeld is, door ons onder 1435 aan (Leiden, Peter Jansz., c. 1530) toegewezen.
0857. *(Luther, Martinus), Een wederroep van 't vagevier.
Index van 1545-1546; Bijdragen v. d. gesch. v. h. bisdom van Haarlem X (Haarl., 1882), 347; Sepp, VL., 92. Soms na 1540 gedrukt?
0858. "Luther, Martinus, En christeligFormanmgtilRigsdagen i Augsburg. (Antwerpen, 1531?). 8°.
Kopenhagen KB. Beschreven NFpr. 522.
Bleek te Malmö te zijn gedrukt door Joh. Hoochstraten, c. 1533. Zie Nielsen 143 en mijn opmerkingen in HB.XII. 103-104.
0859. *(Luther, Martinus?), De la libertad christiana. (Antwerpen of Wittenberg, 1536 ?).
Misschien een afzonderlijke uitgave, misschien een onderdeel van 0391 (Enzinas); zie ald.
0860. Luther, Martinus, (Spaansche vertalingen van zijn werken). Antwerpen, (vóór 28 Febr. 1521).
Th. Brieger (zie bij 0730), 1. Abt., 81; Corpus doe. inquisitionis V.394-395 (749 x= 3gbis); mijn opmerkingen in G. Passer IV.106-107 en in HB.XVL165.
Lytanien. Zie Litanien.
0861. "Macropedius, Georgius, Andrisca. 's-Hertogenbosch, 1537-
Londen BM. (11712.aa.1t2]). W. Nijhoff in HB.III.247-
Onjuiste dateering in Gen. Catalogue van het BM. Bleek een defect ex. te zijn (bil. 9-28) van de uitgave 's-Hertogenbosch, Hatart, 1538 (1444)-
0862. *Macropediu8, Georgius, Hecastus. Antwerpen, Wed*. Mart. de Keyser, 1539. 8°.
Cat. Serrure I.877; W. Nijhoff in HB.III.247-
Inderdaad kan het den indruk maken dat het „Ibid." in Cat. Serrure terugslaat op het vorige „Antverp. vidua Mart. Caesaris". Vermoedelijk echter beteekent het er alleen „Antverp." en is de uitgave van Mich. Hillen van Hoochstraten van 1539 bedoeld (1448). De verzamelband Serrure 877 bevindt zich n.1. naar alle waarschijnlijkheid thans te Londen BM. (n7i2.aa.i). Het boek heeft geen ex-libris, maar is te Londen BM. in Febr. 1873, dus kort na de veiling Serrure, gekocht. Daarin, behalve de in Cat. Serrure 877 opgesomde werken in zelfde volgorde, aan het slot nog twee andere. De uitgave van den Hecastus in dezen band is niet van Wed'. Mart. de Keyser, doch van Hillen v. Hoochstraten (1448).



MACROPEDIUS—MANCINELLUS.
119
0863. Macropedius, Georgius, Petriscus. 's-Hertogenbosch, Ger. van der Hatart, 1535.
J. G. Th. Graesse, Trésor de livres rares et précieuz IV (Dresde-GenèveLondr.-Par., 1863), 331; vermeld bij Bibl. Belg. M 77.
0864. "Macropedius, Georgius, Rebelles. (Antwerpen?). 8°.
's-Hertogenbosch B. Prov. Gen.
Cat. der boekerij v. h. Prov. Gen. v. K. en W. in X.-Brabant, Suppl. If ('s-Hert., 1907), 212a (6).
Bleek te zijn de uitgave 's-Hertogenbosch, Ger. v. d. Hatart, Febr. 1539 (bil. 1-28 van 1451). Heeft niet hetzelfde „frontispice" als de Hecastus. Antw., Hillen v. Hoochstr., 1339 (ons no. 1448), gelijk genoemde Cat. beweert.
0865. 'Macropedius, Georgius, Syntaxis. (Antwerpen, 1521 ?).
L. Verschueren, De bibliotheek der Kartuizers van Roermond (Tllb., 1941), 99-365.
Ald. „Georgii Macropedii Syntaxes et Erasmi Rotter. Elegantiae. Antverpiae 1521". Het is onwaarschijnlijk, dat de dateering (die trouwens vermoedelijk foutief is; zie 0444) ook voor het werk van Macropedius geldt. Hiervan een uitgave van 1538 (3476) bekend.
0866. fMaestertius („Maesterus"), Jacobus,Tractatus IIIdelege commissoria, de compensationibus et de secundis nuptiis. Leiden, 1539 („1534"). 8°.
Emden Kirchenb.
Verzeichnisz sammtlicher Bücher... der groszen Kirche zü Emden II (Emd., l837), 475 (met de drukfout 1534 voor 1539 en i.v. Maesterus).
Het titelbl. heeft inderdaad het jaartal 1539 (CI3 ID XXXIX), doch de druk is van 1639. Zie over schrijver en werk o.a. N. Ned. Biogr. Woordenb. III (Leid., 1914), 810.
Magninus Mediolanensis. Zie Regiment der gesontheit.
0867. *Maimonides (= Moses ben Maimon), Lat. vert. van tr. over hygiëne ('= Tractatus V de regimine vitae [s. sanitatis] ad Sultanum). Leiden, 1531.
Jewish Encyclopedia IX (N.Y.-Lond., 1903), 82.
Is soms Lyon en niet Leiden bedoeld ? Een uitgave van de Tractatus V is ver' schenen, als onderdeel van Joh. Matthaeus de Gradi, Consilia, te Lyon, Jac. Giunta, 1535. 2°; zie H. L. et J. Baudrier, Bibliographielyonnaise VI (LyonPar-, 1904), 162-163. L. Choulant, Handbuch der Bficherkunde für die alt. Medicin (Leipz., 1841), 379 vermeldt verscheiden Lat, uitgaven, waaronder een van Lugd., 1535, doch geen uitgave van 1531, noch te Leiden, noch te Lyon.
0868. Mancinellus, Antonius, Speculum de moribus et officiis. Deventer, 1512.
L. Verschueren, De bibliotheek der Kartuizers van Roermond (Tllb., 1941), 92.232.
Ald. ten onrechte geïdentificeerd met ons no. 1460, dat van 1513 is.
0869. *Mancinellu8, Antonius, Speculum de moribus et officiis. Deventer, Alb. Pafraet, Oct. 1520.



120
MANCINEIXUS—MANUALE.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.III.289.
Toch geen verwarring bij Revius (en Nijhoff) met de uitgave Pafraet, Dec 1520 (1462), die hij niet noemt?
0870. (Mancinellus, Antonius ?), Thesaurus latinae constructionis. Deventer, 1506.
Vroeger Emmerik Domus Gregoriana (Fraterheeren-klooster).
Cat. in hs. van Domos Gregoriana in het Archief van het Gymnasium te Emmerik (van a°. 1813).
Ald. slechts als titel „Thesaurus latinae constructionis". Naar alle waarschijnlijkheid het werk van Mancinellus.
0871. Mancinellus, Antonius, Versilogus recogn. per Jos. Horlennium et cum comm. Joh. Murmellii. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1536. 40.
J. N. Paquot, Mémoires pour servir a 1'hist. litt., etc. XII (Louv., 1768), 187188 (= fol.-uitgave van Paquot II [Louv., 1768], 607); (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 413. Niet bij Reichling, Murm.
0872. Mancinus, Dominicus, De passione domini nostri Iesu Christi. (Gent, Pieter de Keysere). 40.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.44.
0873. Mandeville, Johannes de, Historia. Deventer, 1518.
Revius, 205; W. Nijhoff in HB.III.290.
De Lat. vertaling van De wonderlycke reyse van Jan van Mandeville (Itinerarius)?
0874. °Maniere, Die, van de bekeringhe der menschen. Schoonhoven, 1503.
M. J. Schretlen, Dutch and Flemish woodcuts of the fifteenth cent. (Lond., I9S5), 52.
Bedoeld wordt Devote materiën, Den Hem bij Schoonhoven, Regulieren (zie 1302), waar op bl. 2a een soortgelijke ondertitel voorkomt.
0875. Maniere pour apprendre a cyfrer, a compter par plumes et gects selon la vraie science de Algorisme en nombre entier et rompu. Antwerpen, Mart. de Keyser voor Willem Vorsterman, 1529.8°.
Brunet III.1367; M. Funck, Lelivre beige a gravures (Par.-Brux., 1925), 359. Klaarblijkelijk een Fra. uitgave van 3494 (Maniere).
0876. °Manuale sec. usum Sarum. Antwerpen, Christoffel van Ruremund (Endoviensis) voor Peter Kaetz te Londen, (vóór 6 Febr. 1525).
Duff, Westminster and Londen, 226.
Ald. worden twee van deze uitgaven, te koop bij Kaetz vermeld. De eene, van 11 Juli 1523 (1493), is bekend. Met de andere is, gelijk mij uit vriendelijke inlichtingen van wijlen E. Gordon Duff is gebleken, de uitgave van 11 Juli 1523,te koop bij Franc. Byrckman (1492), bedoeld. De vermelding van Kaetz als uitgever van deze laatste is dus een vergissing bij Duff.



MARCK—MEDITACIE.
iai
Marck, E verhard van der, Reglement van de Illustre L. Vrouwe Broederscap te 's-Hertogenbosch. Zie Reglement.
Marcus Aurelius. Zie Guevara.
0877. f Martinus, Matthaeus, Les appenages d'unchevalierchrestien. Bergen, 1528. 8°.
O.a. Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 656; L. Wadding, Scriptores ordinis minorum (Rom., 1906), 170.
Ald. onjuist gedateerd; is een druk van 1628. Zie over schrijver en werk Biographie nat. ... de Belgique XIII (Brux., 1894-1895), 898 (i. v. Martin).
0878. Martinus, Theodoricus, Dialogus de virtutibus aliaque. (Leuven, Theod. Martinus Alost.).
Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 824; Van Iseghem 210.
0879. Martinus, Theodoricus, Hymni in honorem sanctorum. (Leuven, Theod. Martinus Alost.).
Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 824; Van Iseghem 209.
Masius, Gilbertus, Tabulae longitudinum, etc. Zie bij Vekenstyl (01197).
0880. Massaeus, Christianus, Prima pars grammatices. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1536.40.
J. N. Paquot, Mémoires pour servir a 1'hist. Utt., etc. I (Louv., 1765), 608-609; W. Nijhoff in HB.III.291; Carlo De Clercq in G. Passer XII.15.
0881. Maten, De droghe, natte ende langhe, als van cooren, haver, wijn, enz. Gent, Joos Lambrecht Lettersteker, 1540.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. VI. 12038 a).
Het bestaan ervan blijkt uit een octrooi van 1550.
0882. (Maximiliaan I en Melchior Pfintzing), Sommeghe foertuigen van Cuerdanck (sic) den seer vicoriosen Prince bi den wekken wert verstaen de hooggeboren doerluchtige roemsche Keyser Maximiliaen. Brussel, Thom. van der Noot, i Dec. I523-
L. Le Clercq in G. Passer XIV.135-136.
Verkorte Ned. vertaling door Thom. van der Noot van den Theuerdanck, waarvan het bestaan tot nu toe alleen bekend is door een aant. in ms. 17626 te Brussel BR.
0883. *Medecijn der sielen. Antwerpen, Willem Vorsterman.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.291. Identiek met 3510?
0884. 'Meditacie, Soete, (hoe die verloren siele vanden sone gods gevonden is ?). Haarlem, (Hugo Jansz. van Woerden, 1507?).
A. von der Linde, Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunst I (Berl., 1866), 211.
Misschien hetzelfde ex., dat, samengebonden met Bernardus, Boecxken van



122
MEDITACIE—MENNO.
verduldich lijden, Haarlem (zie 099), genoemd wordt door L. Le Clercq in G. Passer XIII.161 (uit Cat. De Bruyne [Mal., 1866], 2474)- Ald. echter een uitgave vermeld s.n.l.a. (zie 0885). Vgl. ook Van de Kerk (zie bij 099), 12. De toeschrijving aan Haarlem kan toch geen vergissing van A. von der Linde zijn?
Vermoedelijk is het ex. uit Cat. De Bruyne thans in Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
0885. Meditacie, Soete, hoe dat die verloren siel van den sone Gods gevonden is. 8°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg?
L. Le Clercq in G. Passer XIII.161 (uit Cat. de Bruyne [Mal., 1866], 2474Blijkens de beschrijving ald. (10 bil., zelfde hsn. op titel en op ib) anders dan ons no. 3512. Vgl. verder bij 0884.
0886. "Meditationes de passione. Brugge, Heynr. de Valle, 10 Maart 1503. 8°.
Parijs BN. (Rés. D. 18421).
Cat. photogr. Bibl. Nat. Paris, Pères de 1'église et théologie, anonym. IV, p. 432.
Is 3448 (Lupi); zie ald. en verder mijn opstel in HB.XXVI.1-8.
0887. *Melanchthon, Philippus, De formando studio. Antwerpen, 1520.
W. Nijhoff in HB.III.291 („Bibl. Nat.").
Te Parijs BN. echter niet aanwezig. Verwarring met 0888 ?
0888. *Melanchthon, Philippus, De formando studio. Antwerpen, 1530. 8°.
Répertoire des ouvrages pédagog. du XVI» siècle (Par., 1886), 432 (ald. ex. Parijs BN. vermeld).
Te Parijs BN. echter niet aanwezig. Klaarblijkelijk wordt bedoeld het werk De formando studio Rod. Agricolae, Erasmi Rot., et Phil. Melanchthonis rationes (bij ons i.v. Agricola). Soms een vergissing in het Répertoire voor de uitgave van 1532(2251), waarvan wel een ex. te Parijs BN. is? Deze in het genoemde Répertoire, 13 (i.v. Agricola). Vgl. ook 0887.
0889. °Mena, Joannes de, Dicta eximia c. Barlandi annotatiönibus. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1515. 4°.
W. Nijhoff in HB.III.291.
Ald. met verwijzing naar Panzer X.514 en de vraag, of het gelijk is aan NFpr. 302 (= ons no. 233). Door Nijhoff bij vergissing op Mena geplaatst; staat bij Panzer, l.c. op Menander en dus inderdaad onderdeel van 233.
0890. *Menno Si mons, Een gantz duidelyck ende klaer bewijs ... dat Jesus Christus is de rechte belovede David... tegens de ... blasphemie van Jan van Leyden. (i535)-
K. Vos, Menno Simons (Leid., 1914), 32.
Ald. wordt verondersteld, dat dit geschrift, waarvan de eerste bekende uitgave van 1627 is, ook reeds in 1535 zou zijn gedrukt. W. J. Kühler, Geschiedenis der Ned. Doopsgezinden in de zestiende eeuw (Haarl., 1932), 165-166 bestrijdt het bestaan eener uitgave van 1535. Zie ald. en verder ook bij Sepp, VL., 127129, die indertijd het auteurschap aan Menno Simons betwist heeft.



MENNO-'-MlNNEBRIEF.
123
0891. f M(enno) S(imons), Fundament ende aenvvysinghe vande sakchmakende ghelove Christi, overgheset wt dat Oosters in dese nederlantsche sprake. 1533. 8°.
Thott I.11.833.21676.
Blijkt een drukfout bij Thott van 1533 voor 1583 te zijn (het ex. Thott nog aanwezig Kopenhagen KB.).
0892. 'Menno Simons, Van die gheestehjcke verrijsenisse. (c. 1537?)-
Vos (zie bij 0890), 293; Kühler (zie bij 0890), 216 v.
Een werkje, dat omtrent 1337 is geschreven. Een gelijktijdige uitgave is niet bekend, maar kan bestaan hebben.
Methodus artis medice. Zie Baersdorp.
0893. °Meyeru8, Jacobus, Elégie sur (la mort d') Erasme. Gent, Joos Lambrecht Lettersteker, 1536.
W. Nijhoff in HB.III.292, met verwijzing naar Vanderhaeghen, Bibl. gant. I, p. 58 ( = no. 48) en VI, p. 12. Geen afzonderlijke uitgave, maar onderdeel van Erasmus, Epistola (818).
0894. *Mey-spel amoreus, Een, daar Pluto Proserpina ontscaect. (Gent? 1519?).
W. Kops, Schets eener geschiedenisse der rederijkeren (Leyd., 1774), 236 v.; Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.15; J. A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland I (Gron., 1904), 137 v.; W. Nijhoff in HB.III.292; F. Baur, enz., Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden II ('s-Hertog.Bruss., 1940), 259.
0895. *(Michault, Pierre), Tdal sonder wederkeeren oft Tpas der doot. Vertaald door Cohjn Caellui (Colin Caillieu). 1503.
J. Vanderheijden, Het thema en de uitbeelding van den dood, enz. (Gent, z.j.), 75, n. 2.
Hier wordt, klaarblijkelijk slechts op grond der vermelding van deze vertaling in 't jaar 1503, aangenomen, dat ze toen ook reeds gedrukt was. Inderdaad wordt ze genoemd in de Ned. vertaling door Joh. Steemaer alias Pertcbeval van La Marche's Chevalier délibéré, Schiedam, Nachtegael, 27 Juni 1503 (1308); vgl. o.a. mijn aanhaling in HB.XXI.161. Evenwei zou Vanderheijden het bestaan der vertaling van Tdal sonder wederkeeren dan reeds op 1493 hebben moeten stellen, het jaar, waarin Pertcheval blijkens de slotstrophe (zie mijn aanhaling ervan in Tijdschrift v. Ned. taal- en letterk. LI [Leid., 1932], 189—190) zijn vertaling voltooid heeft. Het is echter zeer waarschijnlijk, dat er hier niet van een druk, maar van een hs. sprake is (vgl. mijn opmerkingen in zelfde Tijdschrift LI. 192). De uitgave van 10 Juli 1528 door Jan van Doesborch (1519) is de eenige bekende. Zie verder de correctie hierop in Ned. Bibl. II, p. LIV, waaruit blijkt, dat niet Michault, maar Amé de Montgesoie de auteur is. Ook aan Paul de Keyser (vgl. zijn heruitgave met inl. van Colijn Caillieu's Dal sonder wederkeeren, enz. Antw., Par., 's-Grav., 1936) is uitsluitend de uitgave van 1528 bekend.
0896. fMinne(n)brief, Gheesteliken,die IhesusCristus zeyndt tot synder bruyt der minnender zielen. Z.p.n.j.? (Antwerpen, Ger. Leeu? of i6e e. ?). 8°.
Brussel BR. (A 1452; bil. 1 en 8? ontbr.).



124
MINNEBRIEF—MORINGUS.
Polain, Belgique 2711. Niet bij CA.
Zou ook een druk van Adr. van Liesvelt kunnen zijn. Naar mijn meening vóór 1500 gedrukt.
0897. 'Minnebrief, Gheestelicken, die Ihesus Christus seynde tot synder bruijt der minnender sielen. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1521.
Polain, Vorsterman, 21.
Toch niet de uitgave van Vorsterman, z.j. (ons no. 1524), die niet bij Polain, Vorsterman voorkomt en dan het jaartal 1321 eigen toevoeging van Polain?
0898. (Miracula in partibus superioribus acta contra doctrinam Lutheri). Ned.? (Utrecht? Jan Berntsz.?) op kosten van het Domkapittel, 1522.
A. Eekhof, Questierders van den aflaat ('s-Grav., 1909), 89-90.
In de rekening van de Domfabriek te Utrecht (Utrecht RA., Invent. arch. kapittel v. d. Dom, no. 651') onder Exposita extraord., a°. 1522 de volgende post: „Item capitulum nostrum fecerunt imprimi certa miracula numero Vc in partibus superioribus acta contra doctrinam Lutheri per questores nostros in diversis locis ministranda, unde solvi ex decreto capituli 3 florenos Fhilippi, facit 4 flor. 13 st. 10 alb. curr." Zeer wel mogelijk, dat dit een geschriftje in het Nederlandsch was. Aangezien de volgende post in de rekeningen over een druk, door Berntsz. gemaakt, loopt (n.1. ons no. 5, i.v. Adrianus Flor.), is het waarschijnlijk, dat ook bovenstaand werkje door hem gedrukt is.
0899. 'Missale itinerantium. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1510.
Polain, Vorsterman, 33.
Waarschijnlijk de uitgave z.j. (ons no. 1528), die met verschillende dateeringen voorkomt. Vgl. ook 0900.
0900. °Missale itinerantium. Antwerpen, Willem Vorsterman, (c. 1513 of c. 1515).
Luik B. Groot Seminarie; Parijs BN. Weale, Bibliogr. liturg., 81.
Is blijkens een nader onderzoek inderdaad identiek met 1528 (zie aant. ald.). Bij Weale-Bohatta is ons no. 1528 bij vergissing zoowel onder 472 als onder 478 (respect, c. 1515 en c. 1530 gedateerd) opgenomen. Vgl. ook 0899.
0901. (Molinet, Jehan), Complaincte de la terre saincte. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1533.40.
Cat. de livres et manuscrits ... de feu M. Rymenans (Gand, 1842), 2980; W. Nijhoff in HB.II.224 (i.v. Complaincte).
Montgesoie, Amé de, Tdal sonder wederkeeren. Zie Michault.
0902. 'Moringus, Gerardus, Oratio panegyrica de paupertate ecclesiastica. Leuven, 1528.
Biographie nat de Belgique XV (Brux., 1899), 273; H. Hurter, Nomencla-
tor literarius theolog. cathol. II (Oenip., 1906), 1497-
Soms de uitgave Antwerpen, Hillen, 1530 (1542), waarbij dan de plaats van de inleiding als drukplaats is aangezien? Vgl. nog H. de Vocht, Monumenta humanistica Lovaniensia (Louv., 1934), 472-473, die wel de uitgave van 1530 maar geen vroegere vermeldt.



MOSELLANUS—MURMELLIUS.
125
0903. "Mosellanus, Petrus (Schade), Paedologia. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1517. 8°.
Oxford Bodl. Lib.
W. Nijhoff in HB.III.293.
Bleek een Duitsche druk te zijn (Keulen, Soter?). De titelraad, lijkend op NAT. Hillen IV.12, zal de oorzaak van de vergissing zijn.
0904. Mosellanus, Petrus (Schade), Paedologia. (Antwerpen), Mich. Hillen van Hoochstraten, 1518. 40.
Cat. Kloss 2367 („Lovanii, Mich. Hillenius, 1318"); W. Nijhoff in HB.III.s9j.
0905. "Mosellanus, Petrus (Schade), Paedologia, etc. Deventer, 1524- 4°-
Frankfurt a. H. SB.
A. Bomer, Die lat. Schülergesprache der Humanisten I (Berl., 1897), 97.20. Onjuiste dateering bij Bomer; is de uitgave van 1333 (3547).
0906. 'Mosellanus, Petrus (Schade), De ratione disputandi, praesertim in re theologica oratio cum epistola Erasmi ad Mosellanum. Leuven, (Theod. Martinus Alost.), 1519.4°.
Bibliotheca Telleriana (Par., 1693), 48; Panzer X.529 = VII.263.50 (in X.529 als „Paedologia"); Van Iseghem 144; W. Nijhoff in HB.III.293 (uit Panzer X.539, als „Paedologia"); Cat. Davis ft Orioli 80 (Lond., 1938), 270.
Bestaat er wel een Leuvensche uitgave of berusten alle toeschrijvingen uitsluitend op de onderteekening van Erasmus' brief „Louanii. Anno M.D.XIX" ? Het ex. Davis & Orioli (thans eigendom van M. de Smet de Naeyer te Gent) bleek bij onderzoek een druk van Melch. Lotter, Leipzig te zijn, met den titelrand, afgebeeld bij A. F. Butsch, Die Bücher-Ornamentik der Renaissance (Leipz., 1878), Taf- 88. Ook in Opus epist. Erasmi III, p. 340—541 worden uitsluitend Duitsche uitgaven genoemd.
0907. Mosellanus, Petrus (Schade), Tabulae de schematibus et tropis, etc. Antwerpen, Mart de Keyser, Jan. 1529.8°.
Maittaire V.n.85; Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.Febr. 1749), 224.33; Panzer VI.x5.122; Bradshaw, Coll. pap., 361-363; W. Nijhoff in HB.III.293.
0908. "Murmellius, Johannes, Florea dive virginis Dei matris serta. (Deventer, c 1507).
Oldenburg Oeffentl. B.
O.a. Reichling, Murm. XI.B.i; W. Nijhoff in HB.III.294.
Is een defect ex. van de uitgave Deventer, Alb. Pafraet, 1516(1558), waarvan de colophon is afgesneden. Zie 1558 en uitvoeriger mijn opmerkingen in HB. XIII.138.
0909. 'Murmellius, Johannes, Nuclei. (Deventer, Alb. Pafraet, Febr. of Maart 1514).
Reichling, Murm., p. 135.
Op niet zeer overtuigende gronden meent Reichling, ald., dat er aan de uitgave van 31 Juli(?) 1514 (1561) een moet vooraf zijn gegaan.
0910. "Murmeliius, Johannes. Opuscula. (Deventer, Rich. Pafraet, 1508?).



1,26
MURMELLIUS.
Londen BM. (11408.bb.17).
Gen. Catalogue van het BM. (i.v. Murm., col. 25).
Bleek een ex. te zijn van In salutationes angelicas, etc. Zwolle, Peter of Thieman Os van Br., c. 1507 (1553). Soms het ex. Cat. Vergauwen I.1020 ? (ald. ook op naam van Pafraet).
0911. Murmellius, Johannes, Opuscula duo, unum de verborum compositis, alterum de verbis communibus ac deponentibus. Deventer, Theod. de Borne, 10 Juni 1514. 4°.
H. A. Erhard in Zeitschr. f. vaterl. Gesch. u. Alterthumsk. I (Mflnst., 1638), 67; Reichling, Murm. I.B.8; W. Nijhoff in HB.III.294.
0912. Murmellius, Johannes, Pappa puerorum (lexicon latinobelgicum). Antwerpen, 1519. 4°.
Vroeger Sevilla B. Colombina. Thans klaarblijkelijk ald. niet meer aanwezig. Cat. Bibl. Colombina V, p. 137. Niet bij Reichling, Murm.
0913. "Murmellius, Johannes, In Aristotelis decem praedicamenta. Deventer, Theod. de Borne, 1512. 40.
Lüneburg SB.
W. Görges, Verzeichnis der in der Stadtbibl. ... zu Lüneburg erhaltenen alteren Lebr- u. Schulbücher (uit: Programm Lüneb., [1880?]), 281. Bleek de uitgave van 15 Juli 1319 (1359) te zijn.
0914. "Murmellius, Johannes, Versificatorie artis rudimenta, etc. (Deventer, Rich. Pafraet). 40.
O.a. Brussel BR.; Munster UB.—R.W.P. de Vries, Amsterdam (a*. 1902). Beschreven NFpr. 95. *' ■fff'-'
Geen Deventer druk, maar Duitsch (Keulen, Quentell). Is Reichling, Murm. XXVIII.i.
0915. Murmellius, Johannes, In artis componendorum versuum rudimenta tabulae. Deventer, Alb. Pafraet, Aug. 1517-
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.III.294. Niet bij Reichling, Murm.
0916. 'Murmellius, Johannes, In artis componendorum versuum rudimenta tabulae. Antwerpen, 1519. 4°.
Panzer IX.344.38.C; Reichling, Murm. XXXVII.5; W. Nijhoff in HB.III.294.
Soms de uitgave van Hillen, s.a.? (c. 1518?), onder 3590 beschreven? De titelbeschrijving bij Panzer's bron, (H. von der Hardt), Antiqua literarum monumenta. Autographa Lutheri, etc. III (Helmest., 1693), 24, stemt hiermede ongeveer overeen, op eenige spellingverschillen na en met de toevoeging van a vóór pueris.
0917. 'Murmellius, Johannes, In artis componendorum versuum rudimenta tabulae. Deventer, Jac. de Breda, 1519- 4°-
Thott VII.200.2154; Panzer VI.487.39; Reichling, Murm. XXXVII.4; W. Nijhoff in HB.III.294.
De boeken, in Thott VII vermeld, zijn thans alle in Kopenhagen KB. Ald. echter deze uitgave niet aanwezig, maar wel die van Jac. de Breda, 31 Juli 1515 (3586). Deze ontbreekt echter weer bij Thott. Is het jaartal 1519 soms een drukfout in Thott — de bron van Panzer, Reichling en Nijhoff — voor 1515 ?



MURMELLIUS—NESEN.
127
0918. Murmellius, Johannes, In artis componendorum versuum rudimenta tabulae. Deventer, 1521. 40.
Panzer VI.488.47; Reichling, Murm. XXXVII.7; W. Nijhoff in HB.III.294.
0919. "Musenus, Jodocus, Colloquium formicae et muscae. Antwerpen, 1532. 8°.
Panzer X.533 («= VI.19.168); W. Nijhoff in HB.III.295.
Blijkens Panzer VI.19.168 onderdeel van Barlandus, Dialogi (2362).
0920. "Musenus, Jodocus, Colloquium formicae et muscae. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1534.8°.
Panzer X.533 (= VI.21.185); W. Nijhoff in HB.III.295.
Blijkens Panzer VI.21.185 onderdeel van Barlandus, Dialogi (227).
0921. *Musius, Cornelius, Imago patientiae ad Cebetis Thebani tabulae imitationem, Coquino, Maecenati ac patrono inscriptae, versu elegiaco tumulorum Des. Erasmi libellus. Leuven, Rutg. Rescius, 1536.
A. J. van der Aa, Biograph. Woordenboek 12 (Haarl., 1869), 1177.
Soms verwarring van twee zijner werken, Tumulorum Des. Erasmi libellus. Leuven, Rutg. Rescius, Sept. 1536 (1582) en Imago patientiae ... de temporum fugacitate et s.s. poematum immortalitate ode. Poitiers, 1536 (vermeld door Hensen in N.Ned. Biogr. Woordenb. VI [Leid., 1924], 1050)? Bovengenoemde titel ald. bij Hensen niet.
0922. °Nastadiensis, Conradus (= Guil. Nesen?), Dialogus sane quam festivus bilinguium ac trilinguium s. de funere Calliopes. (Leuven, Theod. Martinus Alost., 1518 [= 15190! 1520]). 4°-
Bazel UB. (bil. i en 8 ontbr., bl. i in facsimile); Parijs BN.; Sélestat BV. (2 exx.).
O.a. Van Iseghem 128; Opus epist. Erasmi IV, p. 172; Walter 1017-1018 (toegeschreven aan Bazel, Froben); Erasmi opuscula ed. by W. K. Ferguson (The Hague, 1933), 204 (met vraagteeken aan Martinus toegeschreven en op 1519 gedateerd).
Van Iseghem beweert, dat de druk volmaakt gelijk is aan zijn no. 127 (= ons no. 1149). Ten onrechte; de teksttypen hebben wel eenige gelijkenis, maar verschillen in kleine bizonderheden (zie b.v. A, M, N, Q, cj). De toeschrijving van Walter aan Froben te Bazel echter is juist; beide typen en de eenige init. (S) o.a. ook in Cyprianus, Opera, cura Erasmi. Bazel, Froben, 1521. 2°.
Vgl. nog over de dateering (zeker na Juli 1519) H. de Vocht, Monumenta humanistica Lovaniensia (Louv., 1934), 208-209, n. 3.
0923. °Nef de santé. (c. 1508).
W. Nijhoff in HB.III.a96.
Is blijkens Cat. Rothschild II.1081, waarheen Nijhoff verwijst, een Parijsche druk van A. Vérard.
Nesen, Guilielmus, Dialogus sane quam festivus. Zie Nastadiensis.



128
NICODEMUS—OEFFENINGHE.
0924. *Nicodemu8, 't Wonderlyck evangelium van. Leiden, Peter Jansz.
In de uitgave hiervan Rotterdam, 1671 heeft het 2e gedeelte dezen titel: ,,'t Wonderlyck Euangelium van Nicodemus, gedruckt na de alleroudste copye tot Leyden, by Pieter Iansoon, onder den toorn van Sinte Pancracius Kerck, anno 1418", etc. Dit jaartal is natuurlijk verdichting (in het ex., door Arnold gezien, met de pen in 1478 veranderd!). Doch mogelijk heeft er wel een uitgave van Peter Jansz. (vóór of na 1340 ?) bestaan. Zie erover Th. J. I. Arnold in Dietsche Warande II (Amst., 1879), 421 v.
0925. □Nicolai, Franciscus, Apologia adv. impia deliramenta Franc. Lamberti in evangelicam d. Francisci regulam aedita. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1528. 8°.
Leeuwarden Bibl. S.J. (in bruikleen Prov.B.).
Panzer IX.347.96^; Dirks, 37; W. Nijhoff in HB.III.296; Schmitz, Minderbroeders, 95.
0926. f Niger, Franciscus, Ars epistolandi. Deventer, Rich. Pafraet, 1 Juli 1501. 40.
Parijs BU. (fragment).
Beaulieux, Res., 2x2.702; TA., 67 („Z.p.n.j. ? [Deventer, Rich. Pafraet]").
Beaulieux beschouwt het fragment ten onrechte als één met Philelphus, Epistole breviores. Deventer, Rich. Pafraet, 1 Juli 1501 (ons no. 3719); vandaar zijn dateering. Bleek bij nader onderzoek de uitgave van 29 Juni 1499 te zijn (= Hain 1x882; CA.1294; Polain, Belgique 2891).
0927. °Obsequens, Julius, De prodigiis. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1523. 8°.
Panzer XI.x (= VI.9.56); W. Nijhoff in HB.III.296.
Blijkens Panzer VI.9.56 onderdeel van Plinius, Panegyricus (j73o).
0928. fOeffeninghe, Corte, ... ende mach eenmensche,enz. Leuven, 1504. 12° (= 8°).
Cat. de la bibl. de feu M. le Dr. J. G. R. Acquoy (Leyde, 1-10 nov. 1897), 22J7Deze dateering berust op een onjuiste interpretatie van het jaartal M.D.LV. (1504 voor 1555). Het ex. Acquoy thans te Leiden Mij. Ned. Letterk. (ook in de Handel, en Meded. v. d. Mij. d. Ned. Letterk. over het jaar 1897-1898 [Leid., 1898], 151 met onjuist jaartal 1504 opgenomen). Het is een druk van Reynier van Diest te Leuven van 1555; de uitgever is Jan Waen.
0929. Oeffeninghe, Devote, tot een yeghelike choor der enghelen. 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, 1518.8° of 160?
Nordkirchen (Westfalen) Bib}. Arenberg.
Cat. Mart. Nijhoff 117 (La Haye, Déc. 1869), 1 („160"); Cat. Serrure 1.68 („8°"); Ch. C. V. Verreyt in Dietsche Warande VII (Gent-Amst., 1894), 97 v. en in Taxandria 40 (Berg.-o.-Zoom, 1933), 38; W. Nijhoff in HB.III.296.
0930. fOeffeninghe, Devote, tot een yegheliken choor der engelen. Leiden, Jan Matthyszoon.
Londen BM.
Cat. Le Long, 8°. 1815; W. Nijhoff in HB.III.297. Na 1540 gedrukt.



OEFFENINGHE—OFFICIUM.
129
0931. Oeffeninghe (oeffeninge) van 't leven Iesu Christi. Amsterdam, Doen Pietersz.
Is. Le Long, Hist, beschryvinge van de reformatie der stadt Amsterdam (Amst., 1729), 450.
Door Moes (aant. bij zijn no. 35) wordt vermoed, dat dit werk identiek is met Historie des levens en stervens Iesu Christi, in 29 fig. Zie verder bij 0619.
0932. "Oeffeninghe (oeffeninge), Devote, van der passien ons liefs heren gestelt op die seven getijden vanden daghe. Antwerpen, Willem Vorsterman, (c. 1500). 12° (= 8°).
Cat. Fred. Muller (Amst., 12 Nov. 1857), 284 (2); W. Nijhoff in HB.III.297 (ald. z.j.).
Klaarblijkelijk, gelijk Nijhoff, t.a.p. ook reeds veronderstelde, een defect ex. van 2188 (Vruchten); de titel is uit den colophon afgeleid. Het is niet onwaarschijnlijk, dat het ex. Fred. Muller, waarin samen waren gebonden onze nos. 2018, bovenstaand werk, 1670 en 3009, terecht is gekomen te Londen BM. Daar een band (I. X. Dut. 31) met onze nos. 2018, 2188 (defect, bl. 1 ontbr.) en 1670. No. 3009 is er in dat geval echter uit genomen. Vgl. 0935.
0933. fOeffeninghe (oeffeninge), Sonderlinge uutvercoren salige, der gansser passien ons heren, enz. Kampen, Steven Joessen, (c. 1540). 8°.
O.a. 's-Gravenhage Mus. Meenn.-Westr.; Londen BM. Beschreven NFpr. 1700. Na 1540 gedrukt.
0934. fOeffeninghe (oeffeninge), Zeer schoone ende devote,
vander passien o.l. heeren Iesu Christi. Brugge, Hubertus de Croock voor Pauwels van Verrebeke, (c. 1540?).
Gent UB.
Bibl. Belg. O 38; NAT.II, p. 32; A. J. J. Delen, Hist. de la gravure dans les anciens Pays-Bas, etc. II (Par., 1934), 62. Na 1540 gedrukt.
0935. "Oeffeninghe (oefeninge), Seer schoone ende devote, vander passien Iesu Christi. Antwerpen, Willem Vorsterman. 8°.
Londen BM. (LX.Dut.31).
W. Nijhoff in HB.III.297 (en vgl. de verbetering ald. III.406 i.v. Vruchten). Een defect ex., waaraan bl. 1 ontbr., van 2188 (Vruchten). Vgl. verder0932.
0936. fOeffeninghe, Schoon ende devote, vander passien o.l. heeren Iesu Christi. 8°.
Amsterdam UB. (defect). Burger I.147 (Ned. uitg.). Na 1540 gedrukt.
0937. (Officium ss. nominis Iesu). Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1534.
G. Colvenerius, Kalendarium ss. virg. Mariae novissimum I (Duaci, 1638), fol. 28 b, ad diem 15 Jan., 2; B. Kruitwagen in Neerlandia Franciscana I (Isegh., '914), 339-
Nederlandsche Bibliographie, III. Inl.



130
OFFICIUM—ORDINANTIE.
0938. Officium beatae virginis. Parijs, (op kosten van Karei van Gelder?), 1513 (= 1515)-
G. van Hasselt, Geldersche Oudbeden I (Arnh., 1806), 481.
Ald. de volgende post uit de rekening van P. v. d. Bosch, Secretaris (Hertog. Archief) a". 1513 (blijkens welwillende mededeeling van Mr. van Schilfgaarde, RA. te Arnhem, vergissing voor a°. 1515): „Op Manendach xx dach Aprilis gegeven, Gysbert, die Kremer, om die Boecken die Heer Peter van Moirse to Parys heifft laiten drucken, van id Officio Beatae Virginis, van Antwerpen mede te laiten brengen, ilii.g. ad ii.g.g". Vermoedelijk hetzelfde boek, dat in een anderen post (Van Hasselt, a.w., 482; op 11 Juli 1513 = 1515) genoemd wordt „van onser liever Vrouwe Hoichtyt de Compassione".
0939. t(Ontrouwicheyt des mans, Van die groote). Antwerpen, Mart. Meranus (Nutius, 1508 ?). 40.
Cat. Fred. Muller (Amst., vente Jonkers en Van Cleef, 16-18 déc. 1872), 594 (fragment; titel en meer ontbr.).
Ald. de verzonnen titel „Heptaméron Flamand". Bevat een reeks verhalen over „die groote ontrouwjcheyt des mans", te beginnen met „Van die ontrouwe van Jason". Het drukkersadres „in den gulden eenhoorn", waar Meranus alias Nutius eerst na den dood van Vorsterman, in 1543, is gaan wonen, bewijst, dat de datecring veel te vroeg is.
0940. □(Ontsegghe vanden Coninc van Vrancrijck aen Keyser Karei ende antwoort van de keyserlijcke) maiesteyt opt cortsteghestelt. (Antwerpen), Jac. van Liesvelt, (1528). 8°.
J. Borms, Scheveningen (fragment van 2 bil.).
De Ned. tekst van 3978 (Traictiez). Zie mijn opstel in HB.XXVI.231-239.
0941. Oorloghen (orloogen), Wonderlijcke, van Keyser Maxirniliaen. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1540. 2°.
Polain, Vorsterman, 23; Pr. Verheyden in TBB.V.32. Vgl. nog de aant. bij 1627.
0942. °Oorspronck, Den, onser salicheyt. Antwerpen, Jan van Doesborch, Mei 1514. 2°.
Antwerpen Mus. Plantijn (ex. Vergauwen). Cat. Vergauwen 1.353-
Is de uitgave van Mei 1517 (1628). In het jaartal van het ex. Vergauwen is met inkt geknoeid (getracht van xvii „xiiii" te maken).
0943. *Oploopen, Van die, van dat regiment der wederdooperen binnen die stad van Munster. Amsterdam, 1535- 8°.
Moes IV, p. 449 (onder „Onzekere Vermeldingen").
0944. "Oratio legatorum Venetorum ad Maximilianum in Menimingen habita. 1508.40.
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.a98.
Geen Ned. druk. Duitsch (Keulen, Bungart).
0945. fOrdinantie (ordonnantie) ende edict desKeysersKaerledie V vernieuwt inden april int iaer m.ccccc.i. etc. Leuven, Serv. Zassenus, 1501. 40.



ORDINANTIËN.
131
90* Cat. de livres d'occasion, etc. librairie Baillieu (Par., 1873), 190.
Onjuiste lezing van het jaartal MDL. als MDI. Een druk van 1550. O.a. vermeld bij (E. Dronckers), Cat. der Bibl. v. d. Ver. t. bev. v. d. belangen des boekhandels II ('s-Grav., 1926), 778.
0946. f Ordinantiën, statuyten van die keyserl. Majesteyt roerende die dootslaghers, cessionanten ende banckeroeten, enz. Antwerpen, 1512. 40.
Burgersdijk en Niermans, Vaderlandsche Geschiedenis, Lijst 30 (Leid., 1938),
Jaartal verkeerd gelezen als 1512 voor 1541 (MDXLI). Gelijke of soortgelijke uitgave als Meulman 36.
0947. * Ordinantiën ende mandaet (by den Keyser), ghepubliceert Tantwerpen ter puyen af den 14 Jan. 1525, Antwerpen, Hansken van Liesvelt, (1525). 40.
Cat. della Faille 1499.
Hansken van Liesvelt was in 1525 vermoedelijk nog te jong om zelfstandig te drukken (eerste gedateerde uitgave van 1537; zie ook NAT.II, p. 19, n. 4). Waarschijnlijk zijn in Cat. della Faille bedoeld de „Oordinantien ende Mandaet, ghepubliceert Tantwerpen ter puyen af den .ziiij.sten dach Ianuarij. Anno .XVC. tweentvijftich". Antwerpen, Hans van Liesveldt, (1552). 40. Hiervan een ex. Brussel BR.
0948. fOrdinantien (ordinancien) ende statuten van Karei V ... om te verdriven de Luteraensche ende andere gereprouveerde secten, enz. van 7 Oct. 1531. Te koop 's-Gravenhage bij Claes Jansz., (1531). 4°.
Leiden Bibl. Thysius (defect).
Petit 39; EA., 42 („waarschijnlijk na 1540").
Is een druk van Jacob Joriszoon te Leiden blijkens de overeenstemming met een anderen, geteekenden en gedateerden druk van hetzelfde werk: Leiden, Jacob Joriszoon voor Frans Duyck Pietersz. te 's-Gravenhage, 29 April 1546 (ex. 's-Gravenhage NB. [KB.]; Plakk. Q. no. 1.36). Van bovengenoemden ongedateerden druk zijn mij thans drie varianten bekend:
1. Op het titelbl. onder het wapen: CMen vintse te coope tot Claes lans || soon. Boeckuercooper / woo» || nende inden Haghe op || die plaetse. || (ex. Leiden Bibl. Thysius).
2. Op het titelbl. onder het wapen: CMen vintse te coope tot Frans duyck || pieters.Z. Boeckuercooper / || woonende inden Haghe || by die School. || (ex. 's-Gravenhage NB. [KB.]; Plakk. Q. no. 1.35).
3- Op het titelbl. onder het wapen niets. (ex. Londen BM.; T 1717 [2]).
De naam van Frans Duyck Pietersz. op den titel van 2 wijst er op, dat de druk na 1540, vermoedelijk c. 1545, gedateerd moet worden. Deze Duyck wordt voor het eerst in 1543/44 als boekbinder vermeld; zie E. F. Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de 18de eeuw ('s-Grav., 1937), 112-113. Ook de Leidsche drukker Jacob Joriszoon werkte eerst na 1540.
0949. fOrdinantien (ordonnantiën), statuyten ende eeuwich edict van Karei V van 4 Oct. 1540. Antwerpen, inden schilt van Artoys (Jac. van Liesvelt) voor Marck Martens te Brussel. 40.
Gent UB. Meulman 29. Na 1540 gedrukt.



132
ORDO—OSSUNA.
0050. Ordo celebrandi divinum officium sec. morem romanae ecclesiae pro anno MDXXXIIIJ. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1533). 12° (= 8°?).
P. F. X. de Ram, Synopsis actorum ecclesiae Antverpiensis (Brux., 1856), 44-45; (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 410; L. Le Clercq in G. Passer XIV.135.
Geen ex. te Brussel BR., als Le Clercq veronderstelt.
0051. Ordonnance de 1'armée de S.M.I. contre le grand Turcq, etc. et 1'Entrée dudict grandt Turcq, en Bellograde. Gent, (Pieter de Keysere), 1532. 40.
Bibl. Heberiana IX (sale Lond., n-26 Apr. 1836), 2644, XII („Gand", ronder drukker); Vanderhaeghen, Bibl. gant. VI.I2032.
0952. °Ordonnance des royaulmes appart. a la M. Imp. Charles, etc. (Brussel? 1520). 40.
Londen BM.
W. Nijhoff in HB.III.298.
Geen Ned. druk. Vgl. ook Thomas, Cat. French books, 103 (i.v. Charles V „Lyons, 1520?").
0953. *Ordonnance8, statutes et edictz de Charles V du 4 oct. 1540. (Brussel, 1540). 8°.
„Le bibliophile éphémere" in Bullet. du bibliophile et du bibliothécaire 65
(Par., 1901), 457- , „ . , ...
De afb. van den titel ald., 458 wekt twijfel, of de druk wel Nederlandsch is. Eerder Fransch ? De toeschrijving aan Brussel zal zeker niet juist zijn; ald., voorzoover mij bekend, c. 1540 geen drukkerij.
Ordonnantie. Zie Ordinantie.
0954. *Ornitoparchu8 Meiningensis, Andreas, Enchiridion latine constructionis ... scriptoribus Prisciano, Laur. Valla, Georg. Valla, Lanciloto, Aldo Manutio, Erasmo, Jac. Montano aliisque. Deventer, Jac. de Breda, 1512.
Reichling, Murm., p. 32; Bibl. Erasm. III.18.
Op beide plaatsen i.v. Enchiridion, zonder naam schrijver. Is echter, blijkens verderen titel, ongetwijfeld het werk van Órnitoparchus; vgl. de uitgave van Jac. de Breda van 1515 (1655). Het feit, dat bovengenoemde bronnen geen van beide deze uitgave van 1515 noemen en tevens, dat Reichling zijn mededeeling ontleent aan Prof. Crecelius (te Elberfeld, terwijl er van de uitgave van 151Ji in het nabije Düsseldorf een ex. is), doet de vraag rijzen, of 1512 soms een vergissing voor 1515 is.
Ortulus. Zie Hortulus.
0955. Ossuna, Franciscus ab, Pars occidentalis in accomodas hisce temporibus evangeliorum quadragesimahum exposraones. Antwerpen, Symon Cock, 1536.
O.a. Fray Miguel Angel in Revista de archivos, bibUotecas y museos XXIX (Madr., 1914), 43-
Ossuna, Franciscus ab. Zie ook bij Via spiritus.



OTTENS—PASTOR.
133
0956. *Ottens, Willem (van Utrecht), (Schotschrift tegen pastoor Willem Bartholomeusz. te Hoom). (1525).
De Hoop Scheffer, 341 en 398.
Ottens werd wegens dit geschrift op 27 April 1525 gevangen genomen. In druk verschenen of slechts in hs. ?
0957. Ovidius Naso, Publius, Metamorphoseos 11. IV-V. Deventer, Jac. de Breda, 1511. 40.
Revius, 191; W. Nijhoff in HB.III.299.
0958. *(Panagathus, Levinus, s. Algoet, 8. Goethals), Pro religione christiana res gestae in comitiis Augustae Vindelicorum habitis. 1531. 8°.
W. Nijhoff in HB.III.101 (i.v. Goetman, voor Goethals) en III.304 (i.v. Pro).
Ald. met verwijzing naar Bibl. Belg. Klaarblijkelijk G 47, waar van deze uitgave twee exx. genoemd worden: te Brussel BR. (daar echter niet deze ed., maar de Leuvensche, ons no. 1672, aanwezig) en te Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914). De kans lijkt mij groot, dat de druk Duitsch is. De naam Goethals is vroeger ten onrechte aan Panagathus = Algoet gegeven. Zie hierover A. Roersch, L'Humanisme beige a 1'époque de la Renaissance 2* sér. (Louv.—Lond., 1933), 11—20, 30.
0959. fPapa, Jacobus, Elegiae. Brugge, Hubertus de Croock. 40.
Brussel BR.
O.a. W. Nijhoff in HB.III.300; EA., 42. Repr.NAT.III.10. Naar mij later bleek, na 1540 gedrukt. Bevat o.a. een Elegie op den vrede van Crécy (a°. 1544). Vgl. ook Bibl. Belg. P 115.
0960. °Papa, Jacobus, Encomium quarundum urbium. Antwerpen, Symon Cock. 12° (= 8°).
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.300.
Is een fragment van de uitgave der Elegiarum 11. II van 1534 (1673; bil. 21-32; dit fragment ald. vermeld).
,0961. 'Paradijs, Int, van Venus. Antwerpen, Willem Vorsterman.
Sepp, VL., 71.
Waarschijnlijk is de uitgave van Berntsz. (1678) bedoeld; zie de aant. ald.
0962. Passie, Die, ons (liefs) heren (Ihesu Christi ende verrisenisse) met figueren („Hier beghint dat lyden en passie o. h. I. C. en die tekenen en myraculen die hi dede"). Antwerpen, Willem Vorsterman. 40.
Cat. des livres, etc. de feu M. Jos. Paelinck II (Brux.-Amst., 1860), 163; Polain, Vorsterman, 29.
Klaarblijkelijk zelfde inhoud als 1679, 3678 en 4167.
Passional. Zie Boeck (0200).
0963. f Pastor (Pastoris), Adam, Een boexken darinne dat Pater noster wert wtghelecht vnde verclaert. (c. 1540). 8°.



134
PATER NOSTER—PERSIUS.
Amsterdam UB.
Burger II.317 (Ned. uitg.).
Na 1340 gedrukt.
Pater noster. Zie bij Vigilie.
Pater noster. Ave Maria, enz. Zie Abecedarium (03).
0964. Tater noster, The, the crede and the conunaundementes of God. (Antwerpen, Mart. de Keyser, c. 1532). 8°.
Cambridge UL.
Sayle II 1.6681; Steele, p. 322; EA., 42.
Bleek mij bij nader onderzoek geen Ned., maar eer een Eng. druk. In Short•title Cat. 16821 met vraagteeken op naam van J. Byddell, Londen.
0965. Peerle, Die grote Evangelische, uitgeg. door Theod. Loer a Stratis. (Antwerpen, c. 1531).
W. de Vreese in Hermes II (Brux., Déc. 1933), 9.
Niet vermeld in de studies over dit werk van Reypens-Huyben in Ons Geestelijk Erf II-IV (sie titel bij 3683).
0966. * Peeter s, Niclaes, Cbristelijcke sermonen op alle die evangelijen van allen die sondaghen ende principael heijlichdaghen int jaer, enz. (Christelycke sermonen op die evangeliën van der heyhghen van den Advent tot Paeschen. Sermonen van der Vasten metter Passien). 1518.
Luiksche Index van 1545; zie E. Fairon in G. Passer III.15.
Ald. wordende Sermonen geïdentificeerd met de uitgave van c. 1340 (1692). Daarbij zullen dan echter ook de voorafgaande Sermonen van 1320 ( = c. 1540, 1691) moeten gevoegd worden. De mogelijkheid blijft echter bestaan, dat er inderdaad een uitgave met het schijn-jaartal 1518 is geweest.
0967. *Peniteas cito (s. Libellus de modo confitendi et penitendi). Antwerpen, Hem. Eckert van Homberch. 40.
Averbode Praemonstr. abdij.
Volgens een opgave van wijlen L. Polain (a°. 1928).
A°. 1933 echter niet te vinden te Averbode en ald. a°. 1941 opgeborgen. Toch niet 3395 (Libellus) ?
0968. °Penitencien, Sint Cornelijs paesvndemertellers. (Zwolle, Peter Os van Breda, na 1500?). 2°.
's-Gravenhage NB. (KB.).
CA. 1378a (ald. aan Thieman Petersz. Os van Breda toegeschreven); Copinger II. 11.4667; Einblattdrucke 1083; GW.7564 (ald. ten onrechte ook een ex. Oxford Corpus Christi Coll. vermeld).
Geen Ned. druk; Duitsch (Keulen, Herm. Bungart). Zie uitvoeriger hierover mijn bijdrage in HB.XXV.244-245.
0969. "Persius Flaccus, Aulus, Satyrae c. Ph. Beroaldi enarratione. (Deventer, Jac. de Breda, c. 1505). 40.
Parijs BN.
Cat. gén. ... Bibl. Nat. CXXXIV (Par., 1935), col. 329. Bleek de uitgave Zwolle, Peter Os van Breda (1697) te zijn.



PESTILENCE—PHAEDRUS.
135
0970. *Pestilence, On the. (Antwerpen, Jan van Doesborch?).
Proctor, van Doesb. 31; W. Nijhoff in HB.III.301. Soms 1261 (Kamintus)?
0971. Pestilencie, Vander. i°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.301.
0972. °Petersz., Gerlach, Ascetisch tractaat. (Hoe men God best dienen sal). Leiden, Jan Seversz. 8°.
Cat. veiling Moll (Amst., Fred. Muller, 7 Juni, enz. 1880), 647.
Was vroeger ten deele door Moll uitgegeven in Kerkbist. Archief IV (Amst., 1866), 186. Het is een defect ex. van Bernardus, Boecxken van verduldich lijden (282), thans te 's-Gravenhage NB. (KB.). Zie uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XII.104 v.
0973. *Petronhi8Arbiter,(Satirae).Amsterdam, 1534. i2°(=8°?).
Moes IV, p. 449 (onder „Onzekere vermeldingen").
0974. "Petrus, Cornelius, Experimenta contra varios morbos. (Antwerpen, 1533). 8°.
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB.III.301.
Bleek 1703 (Petrus, Annotatiunculae, etc.) te zijn, waarvan dit tr. een onderdeel is.
0975. "Petrus Cracoviensis, Computus astronomicus. (Deventer, Jac. de Breda? na 1500?). 40.
Brussel BR.
Polain, Belgique 3096.
Onjuiste toeschrijving van Polain. Is een druk van Rich. Pafraet, ons no. 3699; zie aant. ald.
Petrus Leydensis. Zie Blomevenna.
0976. Petrus de Mura (Fray Pedro de Gante), Doe trina cristiana en lengua mexicana. Antwerpen, 1528.
Dirks, 97-98; Peeters-Fontainas 943.
0977. f Petrus a Naald wij ck, Liber II Phüippicorum s. de equorum natura. Leiden, 1531. 8°.
O.a. Berlijn P.St.B.
Is een druk van 1631, bij Andr. Cloucq verschenen. Op het titelblad echter het foutieve jaartal: CIO 13.XXXI.
Pfintzing, Melchior, Theuerdanck. Zie Maximiliaan I.
0978. °(Phaedrus), Fabulae. Leuven, Theod. Martinus Alost., Sept. 1517. 40.
Cat. Vergauwen I.989 (I.v. Fabule); W. Nijhoff in HB.III.301. Is blijkens de beschrijving in Cat. Vergauwen de uitgave, bij ons i.v. Aesopus (3a).



136
PHlLELPHUS—PLACE NTIUS.
0979. °Philelphus, Franciscus, Epistolae breviores. Antwerpen, Adr. van Berghen, 1520.
M. Sabbe, Uit het Plantijnsche huis (Antw., 1923), 164. Blijkens welwillende inlichtingen van wijlen Sabbe een vergissing voor de uitgave van 1320 van Hillen (1718).
0980. Philelphus, Franciscus, Epistolae familiares. Antwerpen, Mich. Hülen van Hoochstraten, 1535. 12° (= 8°?).
Cat. della Faille 903.
0981. °Picus Mirandula, Johannes, Aureae epistolae. Antwerpen, Theod. Martinus Alost., 1520.
W. Nijhoff in HB.III.302.
Ald. wordt verwezen naar Van Iseghem, p. 229 (= no. 58) en Cat. Vergauwen (I.)ii3i. Een vergissing. Op beide plaatsen wordt de uitgave van 28 Nov. I5öf (ons no. 1723) genoemd.
0982. "Pineus, Th., Oratio in laudem belli. Yperen, 1531.8°.
Cat. Vande Velde I.2847; W. Nijhoff in HB.III.302.
Drukfout in Cat. Vande Velde (en daaruit overgenomen door Nijhoff) voor Lineus. Is ons no. 1374-
0983. fPlacaet beroerende aüe heresijen, enz. Delft, Simon Jansz. voor Claes Jansz. te 's-Gravenhage, (1540). 40.
Londen BM. (defect). Beschreven NFpr. 1699.
Na 1540 gedrukt. Een volledig ex. te 's-Gravenhage NB. (KB.) met 12 bil. (Plakk. Q. no. 2.6) heeft twee aanvullingen van 18 Dec. 1544- Eveneens in de grootendeels gelijke uitgave van zelfden drukker, z.j. zonder het adres van Claes Jansz. (ex. 's-Gravenhage ibid.; Plakk. Q.no.2.7). Ook vermeld, met de dateering 1544, bij W. P. C. Knuttel, Ned. bibliographie v. kerkgeschiedenis (Amst., 1889), 256.
0984. fPlaccaet ende ordinantie optstuckvandemunte. Antwerpen, Hier. Verdussen, 1507.
G. Cumont, Bibliographie ... de la numismatique beige (Brux., 1883), p. 386. Stellig een veel latere druk; de eerste Hieronymus van het drukkersgeslacht der Verdussens is pas in 1535 geboren.
0985. *Placcaet opt stuck van de munte van 15 Nov. 1531.
Cumont (zie bij 0984), p. 387. In druk of hs. ?
0986. Placcaet van de paerdemarct. (Haarlem? 1508).
A. van der Willigen, Pz., Geschiedkundige aanteekeningen over Haarlemsche schilders, enz. (Haarl., 1866), 39; B. Kruitwagen in HB.XV.306; G. J. Hoogewerff, De Noord-Ned. schilderkunst II ('s-Grav., 1937), 225; Van de Kerk (zie bij 099), 12.
Hierop een houtsnede van een „manneken mit een paert", „gesteken" door Adriaen Heynricxz., gelijk blijkt uit de thesauriersrekeningen van Haarlem. Het zou mogelijk zijn, dat het plakkaat zelf niet in Haarlem, maar b.v. in Amsterdam of Leiden gedrukt is.
0987. *Placentius, Johannes, Catalogus omnium antistitum Tun-



PLACENTITJS—PLATO.
137
garorum, Traiectensium ac Leodiorum et rerum gestarum compendium. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1507. 8°.
Cat. ... de Crassier (Leod., 1754), 2853 (1).
De oudste mij bekende uitgave van dit werk heeft een voorrede van den schrijver, geteekend 14 Sept. 1529, waarin met geen enkel woord melding van een vorigen druk wordt gemaakt. Dateering van den Cat. de Crassier niet zeer aannemelijk. Vermoedelijk is de druk van Vorsterman, s.a. (1726) bedoeld.
0988. *Placentius, Johannes, Clericus eques. Antwerpen, 1534.
(H. von der Hardt), Antiqua literarum monumenta. Autographa Lutheri, etc. III (Helmest., 1693), 243.
Soms de uitgave van Cock, Antwerpen van 1 Nov. 1535 (3732) en dan het jaartal van de opdracht voor jaar van uitgave aangezien? Een ex. daarvan te Wolfenbüttel Herzog August-Bibl., waar verscheiden der boeken uit bovengenoemde Antiqua liter, monumenta terecht zijn gekomen.
0989. °Placentius, Johannes, Pugna porcorum. (Antwerpen?), 1530.8°.
O.a. Parijs BN. (Yc. 12042).
U. Capitaine in Bullet. de 1'instit. archéol. Liégeois II (Liége, 1854), 306; De Theux, col. 1308. Geen Ned. druk. Fransch?
0990. *Placentius, Johannes, Pugna porcorum. (Antwerpen? c. 1530). 8°.
De Theux, col. 1308 (ex. vroeger in zijn bezit).
0991. Placentius, Johannes, Pugna porcorum. Antwerpen, Symon Cock, 1533.8°.
O.a. U. Capitaine in Bullet. de 1'instit. archéol. Liégeois II (Liége, 1834), 307; Bibl. de M. Le Verdier I (vente Rouen, 30 mars—1 avril 1936), 39.
09921 Plato, Apologia Socratis. Graece. Leuven, Rutg. Rescius, 1529. 40.
S. F. G. Hoffmann, Lexicon bibliographicura s. index ed. et interpret, scriptorum graecorum, etc. III (lips., 1836), 295.
0993. PlatO, Criton. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost., Aug. I5I7- 4°-
Van Iseghem, p. 354-355.
0994. Plato, Criton. Graece. Leuven, Rutg. Rescius, 1529. 4°.
Hoffmann (zie bij 0992) III.292.
0995. Plato, Axiochus de contemnenda morte. Lat. a R. Agricola. Deventer, Alb. Pafraet.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.I.286 (i.v. Agricola).
0996. Plato, De sophista. Latine redd. a Petreio Tiara. Leuven, 1533- 8°.
O.a. Panzer VII.270.118; W. Nijhoff in HB.III.302.



138
PLAUTUS—PLUTARCHUS.
0997. Plautus, Titus Maccius, Amphitryo. Deventer, Alb. Pafraet, 1526.40.
Cat. Kloss 2978.
0998. Plautus, Titus Maccius, Asmaria. Deventer, Alb. Pafraet, 1526. 40.
Cat. Kloss 2978.
0999. Plautus, Titus Maccius, Aulularia. Deventer, Alb. Pafraet, 1523- 4°-
Cat. Kloss 2978.
01000. Plautus, Titus Maccius, Curculio. Zwolle, (Simon Corver) voor Willem Corver te Amsterdam, 1520. 40.
Cat. Le Long, 4°.*969; Moes 71; W. Nijhoff in HB.III.302 en mijn opstel ald. XV.247 en 253.
01001. Plautus, Titus Maccius, Menaechmi. Deventer, Alb. Pafraet, 1526.40.
Cat. Kloss 2978.
01002. Plinius Secundus, Gaius (Maior), Naturalis historiae 1. XI. Deventer, (Wede.) Theod. de Borne, 1521. 4°.
Cat. d'une 'belle collection de livres, etc. (vente Gand, J. Predhom, janv. 1847), 148.
Voor mijn toeschrijving aan de weduwe van Theod. de Borne vgl. de aant. bu 3205.
01003. "Plinius Secundus, Gaius (Maior), In libros Historiae naturalis praefatio. Deventer, Theod. de Borne. 40.
Panzer XI.48 (= VI.489.53); W. Nijhoff in HB.III.302.
Is blijkens de beschrijving bij Panzer de uitgave, onder 1739 beschreven.
Plinius Caecilius Secundus, Caius (Minor), Epistolae. Zie Cicero (0295).
01004. *Plutarchu8 Chaeronensis, De discrimine adulatoris et amici, etc. Erasmo interpr. Leuven, Theod. Martinus Alost.40.
Panzer VÏI.171 (= 272). 141; Bibl. Erasm. II.48; W. Nijhoff in HB.III.303. Waarschijnlijk de Opuscula nuper traducta (37ï).
01005. Plutarchu8 Chaeronensis, De utilitate capienda ex inimicis Erasmo interpr. 's-Hertogenbosch, Ger. van der Hatart, 1538. 8°.
Leuven UB. (vóór de verwoesting in 1914)Bibl. Erasm. II.47; W. Nijhoff in HB.III.303.
01006. "Plutarchus Chaeronensis, De vitiosa verecundia edit. Erasmo. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1526. 8°.
York Libr. Dean & Chapter.
Cat. of the printed books ... York (York, 1896), 346.
Bleek Erasmus, Lingua, etc. Antw., Hillen, April 1526 te zijn (834), waarvan het tr. een onderdeel vormt; tusschen bil. 128-129 is in het ex. York een druk van Vorsterman (2942) gebonden. Vandaar de vergissing.



POELE—PRIVTLEGIA.
Poele, Robertus vanden. Zie Lacu.
01007. "Politianus, Angelus, Epistolae lepidissünae edit. a Petto Aegidio. Antwerpen, Theod. Martinus Alost., 1514.40.
O.a. Parijs BN.
O.a. Panzer VI.5.22; W. Nijhoff in HB.III.303 ; Cat. gén.... Bibl. Nat. CXI. (Par., 1936), col. 139—140.
De dateering berust op een verkeerde interpretatie van jaartal en datum („Anno domini .M.ccccc.x.iiii. die May"). Het is de uitgave van 4 Mei 1510 (1745). Zie ald. en ook mijn opmerkingen in HB.XI.255.
01008. "Pontanus, Johannes Jovianus, De grammaticorum contentione dialogus. Leuven, 1524. 8°.
Panzer XI.39 (=■ VII.266.76); W. Nijhoff in HB.III.303. Is een onderdeel van 329 (Barlandus).
01009. *Praepositus, Jacobus (Proost), (Herroepinge). (Antwerpen? 1522).
H. Q. Janssen, Jacobus Praepositus (Amst., 1862), 62-63.
Verondersteld wordt daar, dat de Artikelen van de herroeping al vóór de openbare plechtigheid ook in het Nederlandsch zijn uitgegeven. Zie verder P. Kalkoff, Die Anf ange der Gegenref ormation in den Niederlanden II (Halle a. d. S., 1904), 68 en rot. Vgl. voor de Lat. uitgave 1751.
01010. °Pratensis, Jason, De pariente et partu liber, etc (Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten?), (1507), 1527. 8°.
O.a. Amsterdam Mij. ter bevord. der Geneesk. (UB.); Londen BM.
Panzer IX.347.95-d („Antverpiae"); W. Nijhoff in HB.III.304 („Antv.'" én met drukfout 1507 voor 1527); Burger II.337 (Ned. uitg. „Mich. Hillen v. Hoochstraten"?).
Geen Ned. druk; Duitsch (Keulen, Soter, April 1527). Waarschijnlijk ook Panzer IX.149 ( = 146).391. '
01011. °Pratensis, Jason, De tuenda sanitate 11. IV. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1539. 40.
W. Nijhoff in HB.III.304.
Ontleend aan A. A. Fokker, Levensberichten van Zeeuwsche medici (Middelb., 1901), 130 (=» 131). Ald. echter geen uitgave van 1539, maar van 1538 vermeld (dus 1753).
01012. °Pratensis, Jason, De uteris 11. II. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1529. 40.
W. Nijhoff in HB.III.304.
Ontleend aan Fokker (zie bij 0x011), 130 (= 131). Ald. echter geen uitgave van Hillen, 1529, maar van Hillen, 1574 vermeld. Klaarblijkelijk is 1574 bij Fokker een drukfout voor 1524 (dan 1755).
Precationum et piarum meditationum enchiridion. Zie Enchiridion (0387).
01013. Privilegia apostolica a diversis Romanorum pontificibus fabricae ecclesiae Trajectensis concessa. Antwerpen, 1508-1509.
139



14°
PRIVILEGIUM—PROOST.
Het bestaan ervan blijkt uit de volgende rekening van de Domfabriek te Utrecht (1508-1509), mij door Dr. A. Hulshof meegedeeld: Item ad faciendum imprimi Antwerpie priviligia apostolica a diversis Romanorum pontificibus fabrice ecclesie noStre concessa ac etiam a moderno domino nostro episcopo Frederico in finem ut hujusmodi copie impresse pastoribus per totam diocesim distribui valeant, ad publicandum populo tenorem illarum etc. pro papiro et impressione simul xiiij g. xvi st. monete brabantie fac. in moneta nostra xviij g. z st.
01014. Privilegium ducis Gelrie. Utrecht, Jan Berntsz., 15201521.
Het bestaan ervan blijkt uit de volgende rekening van de Domfabriek te Utrecht (1520-1521), mij door Dr. A. Hulshof meegedeeld: Item solvi Johanni Bernardi impressori pro trecentis copiis privilegii ducis Gelrie per eundem impressis pro quolibet centenario unum florenum Hollandensem fac. iij flor. xv st.
Vgl. ook mijn opmerkingen in HB.XV.211.
Pro religione christ. Zie Panagathus.
01015. Processionale ad usum insignis ecclesie d. Gudile et ceterarum ecclesiarum opidi Bruxellensis. Antwerpen, Christoffel
\ van Ruremund, Aug. 1531. 4°.
Vroeger Utrecht UB. (sinds ± 1880 ald. vermist).
Bibl. Rheno-Traject. Cat. II (Traj. a. Rh., 1834), 750; Cte Maurin Nahuys in Annales du bibliophile beige. N.S. I (Brux., 1882), 93-94; L. Le Clercq in G. Passer XIV, naast p. 136 (Addenda).
01016. Profyt der jonghers.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.304. '5*P™**
01017. *Prognosticatie van desen toecomenden jare gecalculeert op Crekelenberch buyten die Roy Poorte in der stadt van veel begheerten, by Meester Hongherenborch van Cammerkercken. Antwerpen, Jan van Ghelen. 40.
Cat. della Faille 534.
Zou ook na 1540 kunnen zijn.
Prognostication for the yere 1534. Zie Laet van Antwerpen (0759).
01018. "Prometheus s. Caucasus. Leuven, Theod. Martinus Alost. 4°-
W. Nijhoff in HB.III.354 (uit Cat. Vergauwen 1.904). Is 3431 (Lucianus).
01019. Pronosticatie, Een warachtighe. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1 April 1522.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
W. Nijhoff in HB.III.354. Niet bij Proctor, van Doesb., noch bij Bergmans, van Doesb.
Proost. Zie Praepositus.



PROPHETIE—QUIRIJNSZ.
141
01020. f Prophetie, Een schoone, van den doerluchtighen Keyser, enz. Antwerpen, Steven Mierdmans, (c. 1540). 8°.
Gent UB.
Beschreven NFpr. 66*.
Na 1540 gedrukt. Vgl. ook Bibl. Belg. P 96; ald. c. 1544 gedateerd.
01021. Proposita et tractata in consultatione sanctae expeditionis (contra Turchas), etc. (Antwerpen), Mich. Hillen van Hoochstraten, (1517). 4°.
Cat. della Faille 2008.
Naar beschrijving in Cat. della Faille te oordeelen andere uitgave dan 1763.
01022. °Proverbia gallicana ab J. Aegidio latinis versicuhs traducta. 1519.40.
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.354.
Geen Ned. druk. Fransch (Parijs, Jod. Badius Ascensius). Vgl. ook Renouard
II, p. 1-2.
01023. Prudentius Clemens, Aurelius, Cathemerinon. ('s-Hertogenbosch), Jan van Turnhout, 1536. 40?
Cat. d'une belle collection de livres, etc. (vente Gand, J. Predhom, janv. 1847), JI3 (4)> (samengebonden o.a. met 3208, 882 en 4153); Cat. Mart. Nijhoff r 17 (La Have, Déc. 1869), 22 (ander ex.;.ermee samengebonden zijn 4153 en een Keulsche druk van het jaar 1518).
01024. Prudentius Clemens, Aurelius, Hymni tres. Deventer, Theod. de Borne, in ipsis Carnivaliis (4 Maart) 1511.
Revius, 192; W. Nijhoff in HB.III.354.
01025. °Psalmi et cantica pro vesp. et compl. ex Breviario Rom.
Londen BM. (3395.C.3).
W. Nijhoff in HB.III.354.
Is 2152 (i.v. Vesperae feriales).
Pyramus en Thisbe. Zie Castelein (0270).
01026. "Quadus, Nicolaus, Saxo (= Nic. Buscoducensis?), Flores s. elegantie ex diversis libris Hochstrati collectae. (Leuven ? c. 1520). 40.
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.HI.355.
Behalve naar het ex. te Oxford verwijst Nijhoff ook naar Panzer XI.73. Ald. wordt verwezen naar Panzer IX.123.161 en naar IX. 191.310. Op geen van beide plaatsen echter de toeschrijving aan Leuven. Zie over de veronderstelling, dat Quadus een pseudoniem van Nic. Buscoducensis zou zijn, o.a. Opus epist. Erasmi
III, p. 34, note.
Ex. te Oxford geen Ned. druk. Fransch?
01027. *Ouirijnsz., Jasper.
W. Nijhoff in HB.III.355.
Ald. verwijzing naar Fokker, 134. Fokker (zie bij 01011) noemt echter wel zijn naam, maar geen werken van hem.



142
RAVISIUS—REGIUS.
01028. °Ravisius, Johannes (Textor), Dictionarium poeticum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1536. 8°.
Verdun BV.
W. Nijhoff in HB.III.396 (i.v. Textor).
Bleek een ex. te zijn van2059(Torrentinus), waarvan het een onderdeel vormt.
01029. Refereyn, Een rethoryckelyck,... endegheschiedenisse van Tshertogenbossche gheschiet den 19 dach Ianuarii Anno XXXV.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.355.
01030. fRefereynen, Vier. (O ghenadige Here minnende vadere, enz.). i°.
Berlijn P.St.B.
W. Nijhoff in HB.III.335 (i.v. Refereijn).
Druk van Jan van Ghelen, Antwerpen. Blijkens bet adres „inden witten Hasewint" na 1540 gedrukt. Zie verder over dit blad F. Kossmann in HB.X V.63-68.
01031. fReghel, Der Christen, hoe elck Christen mensche dagelics behoort te leven, enz. Kampen, (1530?). 8°.
's-Gravenhage NB. (KB.); Londen BM.
Gen. Catalogue van het BM. (i.v. Bible, selections, col. 50* ; sign. 4401.aa.8); W. Nijhoff in HB.III.356.
Een druk van Peter Warnersoen, Kampen. Na 1540 gedrukt. Beschreven door G. H. A. Krans in HB.XXIV.179.
01032. Reghel, Die, onser vrouwen boodscap. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 1520.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg. W. Nijhoff in HB.III.356.
01033. Regiment der gesontheit. Antwerpen, Jan van Doesborch.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
W. Nijhoff in HB.III.356. Niet bij Proctor, van Doesb., noch bij Bergmans, van Doesb.
Van Magninus Mediolanensis? Vgl. 1453-
Regiment van den huwelyken staet. Zie Eyb.
01034. Register, Een gulden, of Rekenijngboucxkin, om hchtelic te vinden alle cleyne ende groote sommen van alderande manieren van coopmanschapen. Gent, Joos Lambrecht Lettersteker, 1540.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. VI. 12038 6).
Het bestaan ervan blijkt uit een octrooi van 1550. Vermoedelijk niet identiek met Der Cooplieden Handbouxkin (zie 0316).
01035. Regius, Urbanus, Een boecxken oft Sendtbrief waer om als nu ter tijt inden gelove twist is geschreven an eenen gueden vriendt. 1531. 8°.
Cat. Serrure II.2170; W. Nijhoff in HB.III.356.
Klaarblijkelijk de Ned. vertaling van Sendbrieff warumb der yetzige zanck im glauben sey ... an einen guten Freunde zu Hildesheym, van 31 Jan. Ï531-



REGIUS—REMY.
143
01036. Regius, Urbanus, Dat rechte fundament der christenen menschen ende principael stucken der ganser godlyker schriftuyren.
Index van 1545-1546. Verder o.a. Bijdragen v. d. gesch. v. h. bisdom van Haarlem X (Haarl., 1883), 346; De Hoop Scheffer, 410; Sepp, VL., 89 en 131; W. Nijhoff in HB.III.356.
Volgens De Hoop Scheffer de vertaling van Ain kurtze erklarung etlicher leüffiger puncten, aim yeden Christen nutz und not, etc. (Augsb., 1533). Sepp echter noemt als origineel Ain Summa christlicher leer, in 1537 geschreven. Het zou ook de Erklerung der z welf f artickel christlichs glawbens kunnen zijn, die in de uitgave Wittenberg, 1535 voorafgaat aan het werk, door De Hoop Scheffer als origineel verondersteld.
01037. (Reglement van de Illustre L. Vrouwe Broederscap te 's-Hertogenbosch, gegeven door Everhard van der Marck). 's-Hertogenbosch, Laurens Hayen, 1519.
Ch. C. V. Verreyt in Dietsche Warande VII (Gent—Amst., 1894), 98 en in Taxandria XL (Berg.-o.-Zoom, 1933), 38-39.
Uittreksels bij Jac. van Oudenhoven, Si 1 va-Ducis aucta & renata, etc. ('s Her* togh., 1670), 103-109; ,,uyt een out boecxken gedruckt in de Stadt van den Bossche in die Kerckstraet teghen die Schole over, by Laurens Haeyen, int jaer H.CCCCC. ende xiiij". Door C. R. Hermans, Bijdragen t. d. gesch., oudheden, enz. der prov. N.-Braband II ('s Hertog., 1845), 337 is vastgesteld, dat het jaartal 1514 bij Van Oudenhoven als 1519 moet gelezen worden, omdat het privilege eerst dateert van 18 Jan. 1518/19.
01038. tRegten ende costumen van Antwerpen. Antwerpen, 1532.
(W. H. J.) van Westreenen van Tiellandt, Recherches sur la langue nationale de la majeure partie du royaume des Pays-Bas (La Haye—Amst., 1830), 11-12, met verwijzing naar Cat. J. B. Verdussen I (Antv., 1776), p. 125 (= 133), no. 41.
Drukfout bij Van Westreenen van i533"voor 1582 (aldus in Cat. Verdussen, t.a.p.). Ex. o.a. te Antwerpen Mus. Plantijn.
01039. Regula beati Augustini. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1526.
Polain, Vorsterman, 34.
Soms de Expositio in regulam b. Augustini van Hugo de S. Victore ? Deze uitgave van Vorsterman wordt echter niet genoemd in Hugo de S. Victore, Opera omnia, accur. J. P. Migne, I (Paris., 1879), CXXX.
01040. °Regulae cancellariae apostolicae. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1523. 4° (= 8°).
Panzer XI.81 (= IX.345.55.bj; W. Nijhoff in HB.III.336. Identiek met 3334 (Adrianus Florentius).
01041. °Reliquiae plurimorum sanctorum et sanctarum novissime repertae per Rev. Richardum, archipraesulem Trevirensem a° 1512. (Nederlanden, 1512-1513). 4°.
Cat. Kloss 3716; W. Nijhoff in HB.III.356,
Bij beiden met verwijzing naar Panzer IX.181 (= 191).320. Ald. echter zonder toeschrijving. Is een druk van Casp. Hochfeder, Metz; vgl. Proctor IL11598 A.
Remy du Puys. Zie Dupuis.



144
REYMARUS—RINGELBERG.
01042. "Reymarus, Augustinus, Ludus chartarum. Antwerpen, 1532. 8°.
Panzer XI.84 (= VI.19.168); W. Nijhoff in HB.III.356. Is een onderdeel van 2362 (Barlandus).
01043. *Rijswijk, Herman van, (Opera). (Nederlanden? vóór Dec. 1512).
O.a. Bibl. reform, neerl. III.392-394; L. Knappert in N. N. Biogr. Woordenb. V.640; mijn opstel in Verslagen en Meded. K. Vla. Ac. v. t.- en letterk., 1935 (Ledeb.-Gent), 973.
Op 13 Dec. 1512 is te 's-Gravenhage de medicus Herman van Rijswijk verbrand met al zijn geschriften. Van deze (drukken of hss.?) schijnt niets bewaard te zijn.
01044. *Ringelberg, Joachimus (Sterck, Fortius), Chaos s. quaestiones variae de religione. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1529. 8°.
W. Nijhoff in HB.III.357.
De verwijzing ald. „(Reeds op Fortius)" maakt het waarschijnlijk, dat de uitgave van Jan Seversz. en Petr. Sylvius van hetzelfde jaar (vgl. HB.III.97) bedoeld is (3803). Of anders een onderdeel van 3807 of wel der Lucubrationes van Hillen, 1529 (01047), zoo deze beide niet identiek zijn?
01045. "Ringelberg, Joachimus (Sterck, Fortius), Dialectica, Rhetorica, Liber de f ormis dicendi, etc. Antwerpen, te koop bij den schrijver, 1530. 8°.
O.a. Amsterdam UB. (defect); Parijs B. Arsenal. W. Nijhoff in HB.III.357; Burger I.170 (Ned. uitg.).
Geen Ned., maar Fransche'druk (Parijs, Chr. Wechel). Zie uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XIII.138-139. Vgl. ook Burger II, p. 78.
01046. "Ringelberg, Joachimus (Sterck, Fortius), Institutiones astronomicae, etc. Antwerpen, te koop bij den schrijver, 1530. 8°.
Amsterdam Ned. Mij. ter bevordering der Geneesk. (UB.; defect); Bergen (Mons) BV.
Burger 1.171 (Ned. uitg.).
Geen Ned., maar Fransche druk (Parijs, Chr. Wechel). Zie uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XIII.138-139. Vgl. ook Burger II, p. 78.
01047. *Ringelberg, Joachimus (Sterck, Fortius), Lucubrationes vel potius absolutissima KuxXoTcatotewc. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1529.8°.
O.a. J. N. Paquot, Mémoires pour servir a 1'hist. litt., etc. I (Louv., 1765), 444; (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 307-
Soms de druk, waarvan 3807 een fragment is? Zie aant. ald. Vgl. ook 01044 en 01048.
01048. *Ringelberg, Joachimus (Sterck, Fortius), De ratione studii. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, Sept. 1529.8°.
Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), 216.71; Panzer X.349 (= VI.14.1n); W. Nijhoff in HB.III.97 (i.v. Fortius) en III.357.



RINGELBERG—ROSARIUM.
145
Soms een onderdeel der Lucubrationes. Antw., Mich. Hillen van Hoochstr., 1529 (01047)? Zie ook 3807.
01049. Ringelberg, Joachimus (Sterck, Fortius), Sphaera, praelegenda pueris. Antwerpen, Jan Seversz., 1529. 8°.
Cat. Ellis & Elvey 95 (Lond., 1900—1901), 446 (3); W. Nijhoff in HB.III.337. Een druk van Jan Seversz. en Petrus Sylvius (als 3803) ?
01050. Roelants, Joachim, De novo morbo sudoris quem anglicum vocant, anno 1529 grassantis. Antwerpen, 1530.120 (= 8°?).
C. Broeckz, Essai sur 1'histoire de la médecine beige (Gand-Bruz.-Mons, 1837), 307; G. van Doorslaer, Apercu histor. sur la médecine et les médecins a Malines avant le XIX* siècle (Mal., 1900), 174; R. Foncke in HB.V.354.
01051. (Rol, Henrick), Den sloetel van dat secreet des hoochweerdigen nachtmaals ons heeren Iesu Christi, enz. (c. 1532). 8°.
Cat. Le Long, 8°. 729 („omtr. 1530"); Bibl. reform, neerl. V.4-5, 10 w. (ald. gedateerd tusschen 1531 en 8 Nov. 1533); Bax (zie bij 0477), 95-96.
Bekend zijn tot nu toe slechts exx. der latere uitgave, Emden, P. A. de Zut tere, c. 1563? beschreven Bibl. Belg. R 25 (exx. Utrecht UB. en Zürich Zentralb.).
Rolevinck, Werner, Libellus de venerabili sacramento, etc. Zie Libellus (0797).
01052. Roobaert (Roobert), Martinus, ord. S. Aug., Sermones novem de doloribus b. virginis Mariae. Antwerpen, 1519.40.
Panzer VI.7.38; W. Nijhoff in HB.III.357.
01053. Rosario figurativo del alma cristiana. Antwerpen, Wülem Vorsterman, 1536.160.
O.a. Brunet IV.1391; Polain, Vorsterman, 35; Peeters-Fontainas 1215. Klaarblijkelijk'de Spa. uitgave van 1807, enz.
01054. °Rosarium mysticum animae fidelis. (Antwerpen), ex officina Euchariana, 1531.160.
Bullet. de la librairie Damasc. Morgand VI (Par., 1892-1895), 26420 en ib. IX (1900-1901), 37878.
De officina Euchariana (van Eucharius Cervicornus) was niet te Antwerpen, maar te Keulen gevestigd. Zie verder over deze Keulsche uitgave de aant. bij 3810.
01055. °Rosarium virginis Marie. Brugge, Heynr. de Valle, 13 Maart 1500.
O.a. Bohatta L. d'h.' Ros. 25.
Is 3448 (Lupi) met onjuisten datum; zie aant. ald. en vgl. verder mijn opstel in HB.XXVI.1-8.
01056. °Rosarium b. virginis Mariae. Antwerpen, Theod. Martinus Alost., 1508. 8°.
Londen BM.
Bohatta, L. d'h. Ros. 23 ( = id.' Ros. 29); W. Nijhoff in HB.III.357. Blijkens Bohatta L. d'h.' Ros. 29 identiek met ons no. 1141 (Hortulus). Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. 10



146
ROSARIUM—RÖSLIN.
01057. "Rosarium b. virginis Mariae. Amsterdam, Doen Pietersz., (1520?). 8°.
Londen BM.
Bohatta L. d'h. Ros. 6 (- id.' Ros. 7); W. Nijhoff in HB.III.357Is Bernardus, O. 1. vr. Souter (294; vgl. ald. bl. 64b); in Gen. Catalogue van het BM. op „Mary Rosencrans".
Roseghaert vanden bevruchten vrouwen. Zie Röslin.
01058. Rosemondt, Godschalc, Confessionale. Antwerpen, 1524.
H. Hurter, Nomenclator literarius theolog. cathol. II (Oenip., 1906), 1348.
01059. *Rosemondt, Godschalc, Confessionale. Antwerpen, 1528.
F. J. Mone, Übersicht der niederl. Volks-Literatur alterer Zeit (Tüb., 1838), 14-15-
Ald. een citaat van fol. 41b dezer uitgave. Aangezien dit citaat in de uitgave Antwerpen, Hillen, 14 Mei 1518 (1819) voorkomt op fol. 41b (in andere mij bekende uitgaven op andere bil.), is misschien het jaartal 1528 een vergissing van Mone voor 1518 en dus 1819 bedoeld.
01060. *Rosemondt, Godschalc, Een devoet ghebet. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (1510). 12° (= 8°).
Van Doorninck II.241.1449; W. Nijhoff in HB.III.358. Waarschijnlijk de uitgave Hillen van c. 1519 (1823); zie de aant. ald.
01061. Rosemondt, Godschalc, Een seer goede leeringhe vanden Pater noster. (Antwerpen, Hem. Eckert van Homberch, 1516). 8°.
Cat. della Faille 219.
Ald. gebonden na 1828 (of 3818).
01062. *Rosemondt, Godschalc, Een scoon leeringe ... op den Pater noster. 12° (= 8°?).
L. Le Clercq in G. Passer XIII. 162 (uit Cat. De Bruyne (Mal., 1866], 2494). Ald. 16 bil. vermeld. De mij bekende uitgaven z.j. (1824-1825, 1827) hebben 24 of 20 bil. Deze soms na 1540 gedrukt?
01063. fRosencrans ter eere der h. drievoudicheit. Leiden, Claes van Zijl Pietersz. 8°. lïtfcsp
Delft GA.; Londen BM. Beschreven NFpr. 1741. Na 1540 gedrukt.
01064. *(Roslin, Eucharius, de Oude), Roseghaert vanden bevruchten vrouwen. Antwerpen, Willem Vorsterman voor Barth. Jacobsz. te Leiden, (c. 153°)- 4°-
Cat. Capron 192; Cat. Vergauwen I, noot bij 751; W. Nijhoff in HB.III.357 (i.v. Rosegaert).
De beschrijving in Cat. Capron, de bron van Cat. Vergauwen en Nijhoff, stemt op het jaartal na („vers 1530") volmaakt overeen met de uitgave van 1530 (1833). Jaartal in Cat. Capron soms een vergissing en identiek met 1833? Vgl. nog 01066.



RÖSLIN—RUPERTUS.
147
01065. f(Röslin, Eucharius, de Oude), Roosegaert vanden bevruchten vrouwen. Antwerpen, Jan van Ghelen, 1537.
Dr. E. Waller, Lidköping.
E. Starkenstein in Philobiblon X (Brünn-Leipz.-Wien, 1938), 328 en 333, met afb. titelblad (ex. Waller, Lidköping).
Reeds bet drukkersadres „inden witten Hasewint" wijst op een tijdstip na 1540. Bleek volgens welwillende inlichtingen van Dr. E. Waller geen druk van 't jaar 1537, maar van 1573 te zijn.
01066. °(Röslin, Eucharius, de Oude), Roseghaert vanden bevruchten vrouwen. Antwerpen, Willem Vorsterman.
W. Nijhoff in HB.III.358.
Ald. wordt verwezen naar Cat. Vergauwen (I.) 751. Hier echter (in noot) de uitgave vermeld van c. 1530 uit Cat. Capron (onder 01064 genoemd) en door Nijhoff reeds in HB.III.357 opgenomen.
01067; Royardus, Johannes, Homiliae in omnes epistolas dominicales iuxta literam. Pars hiemalis et pars aestivalis. Antwerpen, (Joannes Grapheus voor Matth. Crom ? c. 1540). 8°.
Uitgave, waarvan het bestaan valt af te leiden uit de opgaven der katernen van 3825; zie aant. ald. Waarschijnlijk die, waarvan Dirks, 70 alleen het Pars hyemalis, tot één titel samengevoegd met ons no. 3825.I, vermeldt.
01068. * Royardus, Johannes, Homiliae in evangelia dominicalia. Antwerpen, 1530.
Schmitz, Minderbroeders, 94.
Toch geen verwarring met de uitgave van 1538 (zie 01069), door Schmitz niet genoemd ?
01069. Royardus, Johannes, Homiliae in evangelia dominicalia iuxta literam. Adiectis Homiliis in evangelia trium feriarum Pentecostahum ac evangehis de Zachaeo. Pars aestiva et pars hiemalis. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1538.
Dirks, 70-71; Biographie nat. ... de Belgique XX (Brux., 1908-1910), 287288.Vgl. 01068.
01070. Royardus, Johannes, Homiliae in omnia evangelia feriarum quadragesimae litterales. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels, 1538.
O.a. J. N. Paquot, Mémoires pour servir a 1'hist. litt., etc. II (Louv., 1768), 312 en Biographie nat. ... de Belgique XX (Brux., 1908-1910), 287.
01071. Rupertus Tuitiensis, Commentarius in Cantica canticorum. Leuven, 1540.
L. Verschueren, De bibliotheek der Kartuizers van Roermond (Tilb., 1941) 89.181.



148
RUUCX—SALLUSTTUS.
01072. *Ruucx, Jan de (Johannes Guüielmus Ruchius), D. Caroli Leonisdivina dementia Romanorum Caesaris et Imperatoris augusti eo nomine quinti ... genus utriusque parentis. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Joannes Steels. i6°.
Cat. della Faille 1497.
Soms bil. 113-120 van 955? (ald. echter het jaartal 1536 en 8°). Zie aant. bij 1839. Vgl. verder 0253 (Bucchius).
0*073. Rycquius, Guilielmus, Gandavensis (Ryckius, De Ryke, Dives), Elegia de passione domim' cum Dominici Mancini, Phil. Beroaldi et aliorum simihs argumenti hbellis. Antwer• pen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1517. 8°.
Panzer IX.344.29-b; W. Nijhoff in HB.III.359.
Ten deele klaarblijkelijk zelfde samenstelling als 671 en 2743.
01074. *Sabellicu8, Marcus Antoniis (Coccius), In natalem diem d. virg. Mariae elegiae XIII. Gregorius Tiphernus, Hymnus in virg. matrem. Mapheus Vegius Laudensis, Salutatio virg. d. Mariae. Deventer, Jac. de Breda (iuxta scholas). 4°.
Panzer XI.320.164.bj W. Nijhoff in HB.III.102 (i.v. Gregorius Tifernas). Waarschijnlijk identiek met CA. 1488.
01075. Sabellicus, Marcus Antonius (Coccius), Elegiae XIII de b. virg. Maria cum comment. Herm. Torrentini, Gregorius Tiphemus, Hymnus et Baptista Mantanus, Votum ad b. Virginem. 's-Hertogenbosch, Fratres S. Gregorii. 40.
J. N. Paquot, Mémoires pour servirarhist.litt., etc. I (Louv., 1763), 499! Ch. C. V. Verreyt in Dietsche Warande VII (Gent-Amst., 1894), 107 en in Taxandria XXXIX (Berg.-o.-Zoom, 1932), 7: W. Nijhoff in HB.III.399 (i-v- Torrentinus).
01076. 'Sallustius Crispus, Gaius, Bellum Catilinarium. (Leiden, 1504). 8°.
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.III.359-
Bleek geen Ned. druk te zijn. Vermoedelijk Fransch. In Cat. van de Bodl. Libr. met de vermelding „[Lugd. Bat. 1504]". In het ex. zelf een aant. in hs. (i9e e.), waarbij het „the second Lyons counterfeit" wordt genoemd. Dus verwarring van Lyon en Leiden in den Cat.?
01077. °Sallu8tius Crispus, Gaius, De coniuratione Catilinae (s. Bellum Catilinarium), De bello Iugurthino, Oratio contraM.T. Ciceronem, etc. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1520.8°.
Bergen (Mons) BV.
Cat. des livres imprimés de la bibl. publique de... Mons II (Brux., 1852), 6431 • Is een druk van Simon de Colines, Parijs, 15 Juli 1523, samengebonden met 2928 (Leuven, Theod. Martinus Alost., Mei 1520); vandaar de vergissing.
01078. Sallustius Crispus, Gaius, Bellum Catüinarium. Deventer, Alb. Pafraet, 1522.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.III.359-



SALLUSTIUS-^-SCEPPERUS.
I49
01079. "Sallustius Crispus, Gaius, Bellum Iugurthinum. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1518. 40.
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.III.359.
Drukfout bij Nijhoff van 1518 voor 1513 (3841).
Ó1080. *Sanck-boecxken, inholdende voele suyverlicke lovesangen ende leysen, in Latyn ende Duitsch. Kampen, Peter Warnersoen, (1520—1530). 8°.
Cat. Le Long, 8°. 1238 (ald. z.j.); J. W. Pont, Gesch. v. h. Lutheranisme in de Nederlanden tot 1618 (Haarl., 1911), 271, n. I (ald. z.j.); Scheurleer, Ned. liedb., 3; G. H. A. Krans in HB.XXIV.183 (ald. z.j.).
De verwijzing bij Scheurleer naar G. Kalff, Het lied in de middeleeuwen (Leid., 1883), 672 (lees klaarblijkelijk 642) maakt het waarschijnlijk, dat Scheurleer deze uitgave, van Warnersoen, z.j., wat dateering betreft, verward heeft met het z.g. Kamper liedboeck van Jan Petersz. te Kampen (3397-3398), door Kalff, t.a.p. op 1520-1530 gedateerd.
Waarschijnlijk na 1540 te dateeren. Vgl. nog mijn opstel in HB.XXIII.172.
Sanctorale Leodiensis ecelesie. Zie Breviarium (0230).
01081. Savonarola, Hieronymus, Expositio ac meditatio in psalmum Miserere mei deus. Antwerpen, Joannes Steels, 1536.
Vroeger Rome B. Vitt. Em. ?
Vermeld in den Cat- S. J. ald. (i.v. Hieronymus de Ferraria), maar geen verdere aanwijzingen, dat er een ex. aanwezig is..
01082. f Savonarola, Hieronymus, Triuniphus crucis. Antwerpen, Henr. Aertssens, 1533.
O.a. Brussel BR.
Is een uitgave van 1633. Op den titel de drukfout CIO 10 XXXIII. De approbatie echter heeft het juiste jaartal 1 Aug. 1633.
01083. Savonarola, Hieronymus, Een schone expositie ende overdenckinge opden Psalm Miserere mei deus ende op den XXX. Psalm. Antwerpen, int gulden missael (Adr. van Berghen), 1529- 8°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg (ex. Serrure?). Cat. Serrure I.35; W. Nijhoff in HB.III.360.
01084. Savonarola, Hieronymus, Een schoen expositie (contemplacie) opten psalm Miserere mei deus. Gouda, A( ?) G. inden goutbloem (= Allaerdus Gauter).
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Hessager des Sciences historiques, etc, 1849 (Gand), 382-383; W. Nijhoff in HB.III.360. Repr.NAT.III.55.
Scaepherders kalengier. Zie Kalengier (0717-0720).
01085. "Scepperus, Cornelius Duplicius, Apologia pro iure ac defensione principis Christierni Daniae regis in Belgium profugi. 1524. 40.
W. Nijhoff in HB.III.360.



150
SCHAT—SEDULITJS.
Door Nijhoff ontleend aan Panzer XI. 109 (= IX.139.313); ald. echter bij drukken s.n.1.
Geen Ned. druk. Een ex. te Kopenhagen KB.; volgens welwillende inlichtingen van wijlen Victor Hadsen door Helch. Lotter, Leipzig gedrukt.
01086. *Schat der godlijcker liefden, ghemaect ende vergadert door dye Carthuyseren tot Colen. Antwerpen, Symon Cock, 1533.
Cat. de la bibl. de M. A. D. Schinkel (La Haye, 1864), 318. Soms een der uitgaven 3854 of 3855, beide naar defecte exx. beschreven? Zie de aantt. ald.
01087. *Schatzger, Gaspar (Hasgerus), Formulae (formula) vitae christianae. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1533. 12° (= 8°).
L. Le Clercq in G. Passer XIII.146 (uit Cat. De Bruyne [Mal., 1854J, 1578). Toch niet 3856 van 1534 met onjuiste lezing van het minder gewoon gezette jaartal (M.D.XXXIIII.)?
01088. *Schenck de Tautenborch, Fredericus, Enchiridion (Introductorium) veri praesulis s. de officio episcopali. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1525. 8°.
O.a. Panzer IX.346.67.b; (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 281; W. Nijhoff in HB.III.360. Toch geen verwarring met de uitgave van 1526 (oio88bis)?
oio88bis. Schenck de Tautenborch, Fredericus, Enchiridion veri praesulis sec. apostolicam traditionem. Z.p.? (Antwerpen), Mich. Hillen van Hoochstraten, 1526. 8°.
St rangnas Domkyrkob. (laatste bl. ontbr.).
E. Colliander in Nord. Tidskrift f. Bok. och Bibl. vasen XXVIII (Upps., 1941), 198-199. Vgl. de aant. bij 01088.
01089. *Scholl, Ysbrandt, Vanden geloove ende hoope, noch van de liefde Godts. 1534. 8°.
O.a. Cat. Le Long, 8°. 730; De Hoop Scheffer, 431; Sepp, VL., 74 v.; W. Nijhoff in HB.III.360.
Mogelijk 440, uitgave van Adr. van Berghen, 1534 (i-v. Boexken); zie de aant. ald. Vgl. verder 0205.
01090. Scholl, Ysbrandt, Vanden geloove ende hoope, noch van de liefde Godts met noch een boecxken van die bruyt Christi. Leiden, 1539. 8°.
Cat. Le Long, 8°. 731; W. Nijhoff in HB.III.360.
Mogelijk hetzelfde werk, dat bij ons op Boexken staat (440-441).
01091. Secerius, Johannes, Libellus auro praestantior de animae praeparatione in extremo laborantis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1522. 40.
(A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XX (Brux., 1864), 280 (i.v. Libellus).
01092. Sedulius, Paschale carmen. Antwerpen, Joannes Grapheus, 1536. 8°.
Cat....de Crassier (Leod., 1754), i°5 (2).



SENECA—SERMOEN.
t5I
01093. °Seneca, Lucius Annaeus, Flores selecti per Des. Erasmum, etc. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1533. 8°.
Bibl. Erasm. II.50.
Daar, volgens welwillende inlichtingen uit Gent, ontleend aan een opgave van Antwerpen Mus. Plantijn. Bleek te berusten op een vergissing in Cat. Mus. Plantijn, waar de uitgave van 1334 (1887) op 1533 was (is?) geplaatst.
01094. °Seneca, Lucius Annaeus, Flores selectiper Des. Erasmum, etc. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1538.
M. Sabbe, Uit het Plantijnsche huis (Antw., 1923), 162.
Blijkens een mededeelingvan wijlen Sabbe vergissingvan 1538 voor 1534 (1887).
01095. °Seneca, Lucius Annaeus, Hercules forens. (Deventer, Alb. Pafraet?). 40.
Amsterdam UB.
Burger II.266 (Ned. uitg.).
Geen Ned. druk. Duitsch (Keulen, Quentell).
01096. Seneca, Lucius Annaeus, Hippolytus. Deventer, Alb. Pafraet? 1525. 40.
Cat. Kloss 34o7(„Daventriae, 1525"); W. Nijhoff in HB.III.391 (ald. ontleend aan Cat. Kloss, doch met de toevoeging „Dav., A. Paffraed, (1323)").
01097. Seneca, Lucius Annaeus, Thyestes. Deventer, Alb. Pafraet, (1515)- 4°-
Cat. Kloss 3404; W. Nijhoff in HB.III.392.
01098. Seneca, Lucius Annaeus, Tragoediaediligenterrecognitae. Parijs, Jodocus Badius Ascensius voor Pieter de Keysere te Gent, 1512.8°.
O.a. Vanderhaeghen, Bibl. gant. VI, p. 3 (aant. bij 12036); Renouard III, p. 251 s.
01099. °Seneca, Lucius Annaeus, De quattuor virtutibuscardinalibus. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 1505. 40.
Londen BM. (8461.c.37).
Cat. Vergauwen I. 651; W. Nijhoff in HB.III.392. Identiek met 1893 (Seneca).
01100. *Sepulveda Cordubensis, Johannes Genesius, Ad Carolum V Imperat. invictiss. ut facta cum omnibus christ. pace bellum suscipiat in Turcas cohortatio. (Antwerpen, c. 1535) .8°.
Bullet. de la librairie Damasc. Morgand IX (Par., 1900-1901), 39593. Inderdaad een Ned. druk?
Sequentie et hymni. Zie Hymni (0662).
Serlio. Zie Goecke van Aelst.
onoi. "Sermoen, Een, van die grote gloriën ende blyscapen des eeuwighen levens. 8°.
W. Nijhoff in HB.III.392.
Bleek bij nader onderzoek identiek te zijn met 2146 (i.v. Vermaen); zie uitvoeriger hierover mijn opmerkingen in HB.XIII.139-140.



152
SERMONEN—SMARAGDUS.
01102. °Sermonen op die evangeliën. Den Hem bij Schoonhoven, Regulieren, 1500.-2°.
Maittaire IV.11.731; J. Visser, Uitvinding der boekdrukkunst (Amst., 1767), Naamlyst, 52; Panzer III.7.7.
Maittaire, de bron van Visser en Panzer, heeft een noot: ,,PM. (= Prosper Marchand) ex. Bibl. Ultraj. p. 24." Inderdaad wordt een ex. vermeld in Cat. Bibl. Traject.-Batavae (Traj. a. Rh., 1718), p. 24 (ook thans nog te Utrecht UB. aanwezig), maar met den datum 1501 en niet 1500. Is dus 1896.
01103. °Sermons du désireux qui aspire a suivre le train de nostre doulx seigneur, etc. Luik, Balthazar de Holongne voor Josse Warnier, 22 Juni 1517.40.
Le bibliophile beige I (Brux., 1845), 96; W. Nijhoff inHB.III.392 („livre supposé").
Een werk, eens verzonnen door een ongenoemden medeplichtige van Eugène Henaux, maar dat nooit bestaan heeft.
01104. f(Silva, Feliciano de), Segunda comedia de Celestina, edit. Pedro de Mercado. Antwerpen, te koop ala enseria dela polla grassa (= Arn. Birckman of zijn erfgenamen) en te Parijs ala ensena dela samaritana (= Jacq. du Puys), (i540?)- l6°-
O.a. Berlijn P.St.B.; Londen BM.
H. Thomas, Short-title Cat. of books printed in Spain, etc. Defore 1601 now in the Brit. Mus. (Lond., 1921), 81.
Na 1540 gedrukt. Vgl. ook Brunet V.384 („vers 1550") en Peeters-Fontainas 1305 („1555")-
01105. °Sixtu8 II, Epistulae duae decretales cum epist. Hadrianae papae. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1515. 4°.
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.III.392.
Geen Ned. druk. Bazel? De onjuiste opgave uit Oxford waarschijnlijk hierdoor, omdat het ex. ald. gebonden is vóór 814, een druk van Martinus te Leuven van 1515.
Sloetel van dat secreeet des hoochw. nachtmaals, enz. Zie Rol.
01106. fSmaltzinck, Georgius, Een seer guede ende godtvruchtige declaratie ende uutlegginge op den Vader onse. Kampen, (1530?). 8°.
Londen BM. (3205.3.2).
Druk van Peter Warnersoen. Na 1540. Beschreven door G. H. A. Krans in HB.XXIV.181.
01107. °Smaragdu8 abbas S. Micbaelis, Diadema ecclesiasticorum s. monachorum (de virtutibus opusculum). Antwerpen, 1511. 8°.
Amsterdam UB.
L. Schmitt, Der Kölner Theologe Nikolaus Stagefyr, etc. (Freib. i. Br., 1896), 108.
Onjuiste lezing van het jaartal M.D.XL. als 1511. Het door Schmitt vermelde ex. te Amsterdam bleek de uitgave van 1540 (1905) te zijn.



SMEKEN SPELEN.
Ï53
01108. □Smeken, Jan, Dwonder dat in die stat van Bruesel ghemaect was van claren yse en snee. Brussel, Thom. van der Noot, (c. 1511). 4°.
's-Gravenhage NB. (KB.; ex. Saba).
Description ... de livres ... provenant de la bibl. de Melle la Comtesse D'Yve I (Brux., 1819), 2497; Libroria antiquaria Umberto Saba, Cat. 93 (Trieste, 1940), 149.
Zie er over R. Pennink in HB.XXVI.81-89.
01109. Snoyus, Reynerius, Psalterium Davidicum paraphrasibus illustratum. Leuven, 1534.
Opus epist. Erasmi I, p. 422.
Solempniteyten ... ter incomste van Maximiliaen te Gent. Zie Zeveren.
oino. fSouterliedekens. Antwerpen, Symon Cock, 1539. 8°.
O.a. G. Kalff, Gesch. der Ned. letterk. in de i6ce. I (Leid., [1889]), 324 en vgl. de verbeterde opgave bij Kalff (Gesch. d. Ned. letterk.) III.71.
In werkelijkheid een druk van 1559. De vergissing berust op het ex. 's-Gravenhage Mus. Meerm.-Westr., waarin van het jaartal 1339 op den titel met de pen 1539 is gemaakt. Vgl. de facs.-uitgave, door D. F. Scheurleer bezorgd, en £gfe&g' vooral de correctie daarop Scheurleer, Souterl., 3—8.
01 ui. °Spectaculis, De magnis, urbis Antverpiae Carolo aeditis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, (c. 1520).
Oxford Bodl. Libr.
W. Nijhoff in HB.III.393.
Bleek identiek te zijn met 14 (Aegidius).
01112. fSpel van sinnen op tderde, tvierde ende tvijfde capittel van Dwerck der Apostelen. 8°.
Brussel BR.; Leiden Mij. Ned. Letterk. O.a. .Bibl. reform, neerl. I. 282-283.
Uitgave met 30 rr., verschillend van 1924 en 1925. Ongetwijfeld, blijkens de typen, na 1540 gedrukt (c. 1550-1560?), evenals de soortgelijke uitgaven van het Tafelspel (01138) en Den boom der schriftueren (0217) van denzelfden drukker, er in het ex. te Leiden mee samengebonden.
01113. "Spelen van sinne by den xix gheconfirmeerden Cameren van Rhetorijcken binnen der Stede van Ghendt, enz. Antwerpen, te coope binnen de Cammerpoort brugghe int huys van Delft (Ioannes Steels), 1535. 8°.
Amsterdam UB. Burger I.132 (Ned. uitg.).
Drukfout voor 1539; zie Burger II, p. 78. Verder niet te koop bij Steels, maar bij Crom. Is ons no. 1927.
01114. *Spelen van zinne binnen der stede van Ghendt int jaer 1539. Gent, (Joos Lambrecht Lettersteker), 1539. 8°.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.55. Niet door hemzelf gezien, maar ontleend aan de Catalogi van P. van Damme (= veiling Varon en Gaillard, 's-Gravenhage, 8 Oct. en volg. dagen 1764, deel III), 3246, van Joh. vander Marck (= Naemrol van Nederd. tooneelspellen, enz., veiling Leyden, April 1774), 1574 en 1587 en van G. J. de Servais (Mal., 1808), 1315.
Slechts in den eerstgenoemden dezer catalogi wordt als drukplaats Gent ver-



154
SPIEGEL —STATUTA.
meld. In de twee andere geen drukplaats, zoodat dit zeer goed exemplaren van een der drie 8° uitgaven kunnen zijn (1927-1928 en 3890). Is soms bij vergissing in Cat. Van Damme de Gentsche 40 ed. (1926) bij de 8*"s geplaatst? Ook in Bibl. Belg. S 221 ") en bij L. M. van Dis, Reformat. rederijkersspelen uit de eerste helft v. d. zestiende eeuw (Haarl., [1937]), 28, wordt twijfel aan het bestaan dezer ed. uitgesproken.
01115. Spiegel der deucht ende der eerbaerheyt. Brussel,Thom. van der Noot, 14 Aug. 1515. 4°.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
Cat. Vande Velde I.4120; Cat. des livres, etc. de feu M. Borluut de Noortdonck I (Gand, 19 Avr. etc. 1858), 148; W. Nijhoff in HB.III.393-
01116. Spiegel, Eenen schoonen, van eenen deuchdelijcken leven, overgheset door Jan van Baerle. 's-Hertogenbosch, Ger. van der Hatart, Juni 1540.12° (= 8°?).
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg ? Niet 's-Gravenhage NB. (KB. j gelijk Ch. C V. Verreyt in Taxandria XI (Berg.-o.-Zoom, 1904], 221-222, ten onrechte beweert).
O.a. Biographie nat. :.. de Belgique X (Brux., 1888-1889), 338; W. Nijhoff in HB.II.32 (i.v. Baerle) en HB.III.393; Luc. Verschueren in Hist. Tijdschrift XV (Tilb., 1936), 12 (met minder juisten titel „Den spiegel der religiosen").
Soms vertaling van Canon vitae spiritualis of van Speculum spirituale, beide van Lud. Blosius (veronderstelling in brief van Luc. Verschueren) ?
01117. f Spiegel, Den, der rechten uit den natuirlyken beschrevenen rechten. Antwerpen, 1509. 2°.
Emden Kirchenb.
Verzeichnisz sammtl. Bücher ... der groszen Kirche zu Emden II (Emd., 1837), Iur. Fol. Nr.. 165.
De opgave bleek te berusten op een onjuiste interpretatie van bet jaartal M.CCCCC ende LX. Het is Justinus Goblerus, Den spieghel der rechten, enz. Antwerpen, Symon Cock, 1560. 2°.
01118. fSpiegel der volcomenheit, gemaect door die Carthuyseren te Coelen. Antwerpen, Jan van Ghelen, (c. 1540). 8°.
O.a. Brussel BR.; Darmstadt Landesb.
W. Nijhoff in HB.III.394 („z.j."); Deutsch. Gesamtkat. 9.9048. Na 1540 gedrukt. Heeft het drukkersmerk Van Havre no. 2.
01119. "Spiegel der volcomenheit, enz. Leiden, (Jan Seversz. ?). 8°.
Utrecht Aartsbissch. Mus.
Genoemd in mijn opstel in HB.XIII.37.
Bleek bij nader onderzoek een zeer defect ex. van de uitgave van Hugo Jansz. van Woerden van 1502 (1940) te zijn.
Splinter, Jan. Zie Testament (01149).
01120. Spys, Die, der sielen. Amsterdam, Doen Pietersz.
Is. Le Long, Hist. beschryvinge van de reformatie der stadt Amsterdam (Amst., i729),45o-45i (ald. groote fragmenten aangehaald); De Hoop Scheffer, 49, n. 4 en 437; Moes 67; W. Nijhoff in HB.III.394-
01121. fStatuta ord Praemonstratensis. Leuven. 12° (= 8°).



STATUTEN—SULPITIUS VERULANUS.
155
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.394.
Bleek een druk uit de 17° e. te zijn van Bern. Masius, Leuven.
01122. "Statuten ende lantrechten van Westvrieslant. (Delft, Henr. Pietersz. Lettersnijder, c. 1511?). 8°.
W. Eekhoff, De stedel. bibl. van Leeuwarden (Leeuw., 1870), 412; B. Kruitwagen in G. Passer I. 25—27 en 44.
Is een druk van Hugo Jansz. van Woerden, Amsterdam (3901). Zie ald. en uitvoeriger mijn opstel in HB.XX.177-182.
01123. *Statuten, Keyserlycke, ordonnantiën, costumen ende ghewoonten, ende bisonder elcker stadt rechten, principahjck den Keys. landen aengaende. Antwerpen, Symon Cock, 1516. 4°.
G. Passer II, Bulletijn v. d. verkoopprijzen, enz., p. 14, no. 832. Dateering zeer twijfelachtig; het is niet bekend, dat Cock al in 1516 drukte. Soms na 1540?
01124. *Stee(n)maer, Johannes, alias Pertchevael, Almanack. I504-
L. Wiüems in Verslagen en Meded. K. Vla. Ac. v. t.- en letterk. 1936 (Ledeb.Gent), 768 en zie de daar vermelde litteratuur.
Steernaer ontving in 1504 een vergoeding van de stad Brussel voor het maken van almanakken. Vermoedelijk werden deze gedrukt, misschien ook waren ze in hs.
01125. "Stella clericorum. (Deventer, Jac. de Breda, c. 1500). 40.
O.a. Deventer Athen. Bibl. Beschreven NFpr. 1039.
Geen Ned. druk. Duitsch (Keulen, Quentell). Vgl. Kronenberg,Deventer 149 en ook mijn opmerkingen in HB.XIII.141. Is CA. 1615a (Suppl. I).
01126. "Stella clericorum. (Deventer? 1510?). 8°.
Londen BM. (3833.3.21).
Gen. Catalogue van het BH. (i.v. Clergy, col. 22). Geen Ned. druk. Vermoedelijk Fransch.
Sterfboecxken. Zie Lenaerts.
01127. "Suetonius Tranquillus, Gaius, De claris grammaticis et rhetoribus. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1533.8°.
Panzer XI.133; W. Nijhoff in HB.III.395.
Drukfout bij Panzer voor 1523 (gelijk blijkt uit Panzer VI.9.56, waarheen XI.133 verwijst).
Is een onderdeel van 3730 (Plinius).
01128. "Sulpitius Severus, Vita S. Martini Turonensis. (Utrecht? Jan Berntsz.?), 1514 (of 1524).
Londen BM. (4866^.43).
Gen. Catalogue van het BM. (i.v. Severus, col. 133); W. Nijhoff in HB.III.395 (zonder vraagteekens na p. en n. en met het verkeerd overgenomen jaartal 1524 voor 1514).
Bleek de uitgave van Peter Os van Breda, Zwolle, c. 1510 (1961) te zijn.
01129. f Sulpitius Verulanus, Johannes, De moribus puerorum (s. de facetia mensae). (Deventer, Rich. Pafraet, 1500). 4".



156
SULPITIUS VERULANUS;—SYNTHEN.
Cat. Kloss 3449; W. Nijhoff in HB.III.395 („s.a.").
Behoort bij de incunabelen. Indien CA. 1625, gelijk ald. beweerd wordt, hiermee identiek is, dan bovendien niet van Rich. Pafraet, maar van Jac. de Breda; zie ook Polain, Belgique 3632.
01130. Sulpitius Verulanus, Johannes, De moribus puerorum (s. de facetia mensae), etc. 's-Hertogenbosch, Jan van Turnhout, 1529- 4°-
Cat. Mart. Nijhoff 117 (La Haye, Déc. 1869), 4.
01131. Sulpitius Verulanus, Johannes, Carmen de facetia mensae s. de moribus puerorum. Deventer, Theod. de Borne.
Revius, 192; W. Nijhoff in HB.III.395.
01132. "Sulpitius Verulanus, Johannes, De regimine et constructione libellus. Antwerpen, Gov. van der Haghen (Dumaeus), 1534- 8°.
W. Nijhoff in HB.III.395.
Drukfout ald. van 1534 voor 1529 blijkens de verwijzing naar Panzer XI.134 (= VI.15.123). Is onderdeel van 2902 (Erasmus).
01133. Summa der alder volkomelykste aflaet van pijne ende van schuld van Bonifacius IX, Sixtus IV en Innocentius VIII. (Leiden, Hugo Jansz. van Woerden, 1504).
B. Kruitwagen in HB.XV.300-302.
01134. Summa der godliker scrifturen oft een Duytsche theologie. (Leiden, Jan Seversz., vóór 31 Jan. 1524).
Het bestaan der uitgave blijkt uit de veroordeeling van Jan Seversz. Zie hierover o.a. uitvoerig mijn opstel in HB.XIII.19-22. De meening van F. S. Knipscheer (zie o.a. in Ons godsdienstig Leven van 4 Maart 1939. P- 4), da* 3910 waarschijnlijk deze druk van Seversz. is, deel ik niet. Vgl. ook mijn aant. bij 3910.
Supper of the Lorde. Zie Tyndale.
Supputatio Romanorum et Grecorum numismatum, etc. Zie Gassander (0266).
01135. *Sylviu8, Petrus, Tfundament der medicinen ende chyrurgien. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1511.
Polain, Vorsterman, 35—36.
Soms de uitgave van 1540 (1972) met onjuist gelezen jaartal (M.CCCCC.XI. voor M.CCCCC.XL.)? Het komt mij zeer onwaarschijnlijk voor, dat dit werk, waarvan de mij bekende uitgaven een voorrede van den schrijver van 1530 hebben, ook reeds in 15 n gedrukt zou zijn.
01136. °Synthen, Johannes (Sinthis), Verborum deponentahum interpretatio. (Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch). 40.
Cat. Vergauwen I.928; W. Nijhoff in HB.III.392. Is 1215 (Johannes de Garl.).



TAFELBOECXKEN—TERENTIUS.
157
01137. fTafelboecxken, Dat. Gent, Gualth. Manilius voor Jan van Salenson, 1526. 8°.
Brussel BR. (II.59910).
W. Nijhoff in HB.III.396; Bibl. Roy. de Belgique. Exposition. Le li vre populaire (Brux., 1934), 654.
Van veel later datum. Bibl. Belg. T 116 dateert c. 1585. De onjuiste dateering berust op de mededeeling op bl. 5b: Die dit wt minnen heeft herdicht, Doenmen M.CCCCC.XX VI. schreef Zie verder mijn opmerkingen in HB.XXIII. 125.
01138. fTafelspel van die menichfuldicheit des bedrochs der werelt. (c. 1539-1540). 8°.
Leiden Mij. Ned. Letterk.
Bibl. reform, neerl. 1.371 (en zie de uitgave ald., 373-387); Kalff III.23 en 72 (vgl. echter G. Kalff, Gesch. der Ned. letterk. in de i6e e. II [Leid., (1889)], 75-70, waar het later gedateerd is); L. H. van Dis, Reformat. rederijkersspelen uit de eerste helft v. d. zestiende eeuw (Haarl., [1937]), 23-24.
Blijkens de typen ongetwijfeld na 1540 gedrukt (c. 1550-1560?), evenals de soortgelijke uitgaven van Den boom der schriftueren (0217) en een Spel van Sinnen (01112), erin het Leidsche ex. mee samengebonden.
01139. *Tapper de Enchusen, Ruardus, Notationes aliquot ad lacobi Latomi tractatum de primatu Romani pontificis adv. Lutherum. (Leuven, 1525). 40.
O.a. in Biographie nat. ... de Belgique XXIV (Brux., 1926-1929), 574 (uit aanteekeningen van Paquot).
Is de datum juist? Het werk van Latomus, waarbij de Notationes gemaakt zijn (1328), is eerst in Mei 1526 uitgegeven en heeft een voorrede van 15 Maart '525 (= 1526, volgens H. de Vocht, Literae virorum eruditorum ad Franc. Craneveldium 1522-1528 [Louv., 1928], 502, n. 14).
01140. *Tapper de Enchusen, Ruardus, Questio quotlibetica de effectibus quos consuetudo operatur in foro conscientiae, pronunciata publice Lovanii a°. 1520. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1520. 40.
O.a. Van Iseghem 166 (ontleend aan Cat. ... des livres de feu P. J. Baudewyns II [Brux., 1818], 3619; ald. echter s.n.l.a.); H. J. Scheermanin Haarlemsche Bijdragen 54 (Haarl., 1937), 344.
Toch niet de uitgave s.n.l.a. (Antw., Hillen, 1520; ons no. 3917) en de toeschrijving aan Leuven uitsluitend wegens het „pronunciata ... Louanij ... M.CCCCC XX."? Slechts aan een brief ontleent Van Iseghem, dat 165 (= ons no. 3944) en 166 het dubbele anker van Martinus hebben. In 165 komt het alleen op den titelrand, niet als drukkersmerk voor. Geen ex. door Van Iseghem gezien.
Tekenen, Vanden XV. Zie Gerson (0552).
01141. f Terentius Afer, Publius, Adelphi. (c 1540). 4°.
's-Hertogenbosch B. Prov. Gen.
Cat. der boekerij v. h. Prov. Gen. v. K. en W. in N.-Brabant, Suppl. II ('s Hertog., 1907), 1906.
Is een druk van Joannes Schoeffer, 's-Hertogenbosch, wiens werkzaamheid na 1540 valt.
01142. "Terentius Afer, Publius, Andria. Deventer, Alb. Pafraet, 1503. 4°-



158
TERENTIUS—TESTAMENT.
Deventer Athen. B.
W. Nijhoff in HB.III.396.
Klaarblijkelijk een vergissing ald. voor 1523 (1982), waarvan inderdaad een ex. te Deventer is. In 1503 drukte Alb. Pafraet nog niet.
01143. "Terentius Afer, Publius, Andria. Deventer, Alb. Pafraet, 1505- 4°-
Deventer Athen. B.
W. Nijhoff in HB.III.396.
Klaarblijkelijk een vergissing ald. voor 1525 (1983), waarvan inderdaad een ex. te Deventer is. In 1505 drukte Alb. Pafraet nog niet.
01144. Terentius Afer, Publius, Comoediae per Phil. Melanchthonem restitutae cum Pauli Malleoli scholiis et Petr. Marsi annotationibus. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, Nov. 1526. 8°.
O.a. Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), 160.16; Panzer VI.n.76; W. Nijhoff in HB.III.396.
01145. Terentius Afer, Publius, Comoediae c. eraditissirnis Christ. Hegendorphini scholiis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1531.
Gent B. Groot Seminarie.
01146. Terentius Afer, Publius. Ex Terentii comoediis colloquiorum flosculi, Corn. Grapheo collect. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1535.16°.
Biographie nat.... de Belgique V (Brux., 1876), 723; W. Nijhoff in HB.III.102 (i.v. Grapheus).
01147. *Terentiu8 Afer, Publius, Phormio. Deventer, 1500.
L. Verschueren, De bibliotheek der Kartuizers van Roermond (Tilb., 1941), 98.358.
Ald. de veronderstelling, dat 1500 een vergissing voor 15x5 is. In dat geval ons no. 1995.
Terentius Afer, Publius. Vulgaria Terentii in anghcanam linguam traducta. Zie Dialogus latino-anglicus (0355).
01148. ""Testament, Een schoen, der liefden. Antwerpen, Jac. van Liesvelt.
Luiksche Index van 1545; zie E. Fairon in G. Passer III.14.
Ald. wordt verondersteld, dat de voorafgaande titel, Troostinghe der godlycker scrift, enz. hierbij behoort en ze samen misschien deel uitmaken van Brunfels, Precationes biblicae in het Ned. (Gulden ghebedeboecxken). Waarschijnlijker, dat hier, evenals op den Index van Leuven I545-I546 (vgl. Bijdragen v. d. gesch. v. h. bisdom van Haarlem X [Haarl., 1882], 344-345), twee afzonderlijke uitgaven bedoeld zijn. Is het Testament der liefden soms hetzelfde werk als Den Kersten Regel, inhoudende een testament der lyefden (vgl. een uitgave onder 1284)?
Misschien na 1540 gedrukt. Van de Troostinghe der godl. scrift door Casp. Huberinus is een druk van Liesvelt van 1542 bekend. Zie aa. P. Bergmans in Biographie nat. ... de Belgique XII (Brux., 1892-1893), 122.



TESTAMENT—THRIVERUS.
159
01149. Testament, Jan Splinters. Leiden, Hugo Jansz. van Woerden.
Bibl. Belg. M 226 •«-»• (i.v. Martyrologes); W. Bax, Het Protestantisme in het bisdom Luik, enz. ('s-Grav., 1937), 139—160. Niet bij Moes. Vermeld bij verboden boeken in een proces („Van Jan Splinter").
Textor. Zie Ravisius.
01150. fTheologia Duytsch. 8°.
O.a. Leeuwarden Prov. B.
A. Zijderveld in HB.XV.143 w.; Bruno Becker in Ned. Archief v. Kerkgesch. XXI ('s-Grav., 1928), 171-X75 (met afb. titel).
Blijkens de typen na 1540 gedrukt (c. 1360?). Vgl. ook Becker, t.a.p.
Thesaurus latinae constructionis. Zie Mancinellus (0870). Theuerdanck. Zie Maximiliaan I.
01151. Thibault, Jan, Pronosticatie vanden iaere 1530. (Antwerpen, Joh. Thibault? 1529). 40?
Het bestaan dezer uitgave valt af te leiden uit Thibault's pronosticatie voor '531 (3940), bl. 4b: Aengaende tlant van zeelant het iaer voorleden hadde ickse ghenouch gheaduerteert scriuêde in miin prognosticatiê dat si de diicken wel gaye slaen souden ...
Thomas. Zie Wolsey.
01152. Thomas a Kempis, Imitatio Christi. Leiden, 1530.
De Backer 76.
01153. jThomas a Kempis, Van der navolghinghen Christi (boek V-VI). Leiden, Hugo Jansz. van Woerden, (1506). 8°.
's-Gravenhage NB. (KB.; 2 exx., waarvan 1 defect); Leiden UB. CA. 1686 (zie ook Suppl. II „vers 1500"); Moes 13.
Er is weinig reden met Moes de oudere dateering „vers 1500" te herzien. De toestand van de hsn.NAT.II.4, iets gaver dan in 287 van 1300 (Bernardus) en in 3497 van 10 Oct. 1501 (Mantel), bevestigt Campbell's dateering. Vermoedelijk zelfs iets vroeger. Vgl. verder de aant. bij 2012.
01154. "(Thomas a Kempis), Vander navolghinghen Christi. Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch, 2 Mei 1514.
Londen BM.
W. Nijhoff in HB.III.397.
Bleek 2532 (Boecxken ... vanden inw. navolghen) te zijn.
01155. (Thomas a Kempis), De naervolginge Christi. Antwerpen, 1516.
De Backer 2373*.
01156. *Thriveru8 Brachelius, Hieremias, Aur. Corn. Celsi 1.1 de victus ratione agit, castigatum et commentario illustratum. Antwerpen, 1539. 8°.



i6o
THRIVERUS—TITELMANNUS.
W. E. Ludeking, Levensberigten en lettervruchten van Ned. geneeskundigen, enz. I (Brielle, 1847), 378; W. Nijhoff in HB.III.397. Waarschijnlijk identiek met 551 (Celsus).
01157. Thriverus Brachelius, Hieremias, In libros Galeni de temperamentis et unum de inaequali intemperie commentarü IV. Leuven, Serv. Zassenus Diestens., 1535. 12° (= 8°?).
Ludeking (zie bij 01156) I.94; W. Nijhoff in HB.III.398.
Bij beiden behalve de uitgave in 40 (2019) ook deze genoemd.
Thuys. Zie Huys.
01158. *(Tijdinghe, Nieuwe, van die iusticie 15 Sept. 1525 ghebuert van heer Jan van Woerden). (1525).
O.a. De Hoop Scheffer, 361, n. en 399; Bibl. Belg. G 169»; J. W. Gunst, Johannes Pistorius Woerdensis (Hilvers., 1925), 328.
Aangenomen wordt, dat het laatste gedeelte van den tekst van 1009 (Gnapheus, bil. 37b, onderaan-39b) reeds dadelijk na de terechtstelling van Jan van Woerden als vliegend blaadje verschenen is.
01159. *(Tijdinge, Een warachtige nieuwe, vanden wonderlijcken wercken der wederdoopers te Munster in Westvalen). (Antwerpen, Mart. de Keyser, 1535). 4° ?
Uitgave, waarvan het bestaan door mij afgeleid wordt uit de Eng. uitgave (3987). Zie ald. en vooral mijn opstel in HB.XXII.261 v.
01160. Titelmannus, Franciscus, Collationes V in epistolam ad Romanos contra Erasmum. Antwerpen, 153°- 8°.
Thonissen, 218; J. H. Sbaralea, Supplementum et castigatio ad scriptoces trium ordinum S. Francisci a Waddingo aliisve descriptos I (Rom., 1908), 303. Niet bij Paquay.
01161. Titelmannus, Franciscus, De consideratione dialectica 11. VI. Antwerpen, 1534. 12° (=8°?).
Thonissen, 223; Dirks, 55 ; W. Nijhoff in HB.III.398; Schmitz, Minderbroeders, 82. Niet bij Paquay.
Bij Schmitz, t.a.p. wordt een ex. Gent UB. vermeld. Ald. echter niet aanwezig; wel de uitgave van Oct. 1533 (3958).
01162. "Titelmannus, Franciscus, Elucidatio. Antwerpen, 1536.
K. Haebler, Rollen- u. Plattenstempel des XVI. Jahrh. II (Leipz., 19*9). ro.
Ald. wordt een ex. Linz (Studien-B.) vermeld. De band bleek te bevatten: i°. Titelmannus, Elucidatio paraphrastica in S. Christi evang. sec. Ioannem. Antwerpen, Symon Cock, Jan. 1543 en 2°. id., Commentarü in Ecclesiasten Salomonis. Antwerpen, Symon Cock, Juni-Sept. 1536 (3956).
01163. *Titelmannus, Franciscus, Elucidatio in omnes epistolas apostolicas. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1529.8°.
Panzer XI.150; W. Nijhoff in HB.III.398 (uit Panzer). Niet bij Paquay.
Berust vermoedelijk op een vergissing in Panzer's register XI.150, want bij VI.14.116, waarheen het verwijst, wordt Vorsterman niet genoemd; slechts Antverpiae, 1529 en evenzoo bij Maittaire V.n.292, de bron van Panzer. Waarschijnlijk dus de uitgave van Hillen, 1529 (3960).



TITELMANNUS.
161
01164. °Titelmannus, Franciscus, Elucidatio in omnes epistolas apostolicas. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, April 1532. 8°.
W. Nijhoff in HB.III.398 („BM.").
Klaarblijkelijk een verwarring van Hillen's uitgaven van April 1529 en Mei 1532 (3960 en 3961). Van beide een ex. Londen BM.; van een uitgave April 153a ald. geen spoor.
01165. "Titelmannus, Franciscus, Elucidatio in omnes epistolas apostolicas. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten I540. 8°.
W. Nijhoff in HB.III.398 (uit Thonissen).
Vergissing van Nijhoff. Bij Thonissen, 217, slechts Antwerpen, 1540; ald., 318 nog uitvoeriger beschreven als uitgave van Steels (dus 3040). Ook bij Paquay' 49, n. 1 wordt van 't jaar 1340 slechts deze uitgave van Steels genoemd.
01166. □Titelmannus, Franciscus, Elucidatio in omnes psalmos, etc. Antwerpen, Mart. de Keyser (voor Willem Vorsterman?)' Juni 1531. 20.
Mart. Nijhoff, 's-Gravenhage (a°. 1941).
Niet bij Thonissen, noch Paquay; bij beiden uitsluitend 2041, waarvan deze uitgave verschilt.
01167. *Titelmannus, Franciscus, Elucidatio in psalmos. Antwerpen, 1533.
Schmitz, Minderbroeders, 83. Niet bij Thonissen, noch Paquay.
Schmitz noemt een ex. te S. Truiden Minderbr.kl. Blijkens welwillende inlichtingen ald. niet aanwezig; wel de uitgave Antwerpen, van Juni 1331 (3041). Vermoedelijk drukfout of vergissing bij Schmitz.
01168. Titelmannus, Franciscus, Epistola apologetica ad Des. Erasmum. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1537.12° (= 8° ?).
Thonissen, zso („Anvers, 1537"); Dirks, 33-54; W. Nijhoff in HB.III.398. Niet bij Paquay.
01169. fTitelmannus, Franciscus, Interpretatio psalmorum. Leuven, 1531. 2°.
Bergen (Mons) BV.
Cat. des livres imprimés de la bibl. publique de ... Mons I (Brux., 1852), 247. Niet bij Thonissen, noch Paquay.
Na 1340 gedrukt (c. 1600?). De onjuiste dateering berust uitsluitend op een prachtbrief van Titelmannus aan Karei V, geteekend „Louanij Anno M.D.
01170. Titelmannus, Franciscus, Meditationes sacrae pro cordis in Deo stabilitione. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1536.
Sbaralea (zie bij 01160) I.304. Niet bij Thonissen, noch Paquay. Vermoedelijk onderdeel eener onbekende uitgave van Tr. de expositione mysteriorum missae.
01171. 'Titelmannus, Franciscus, Tractatus de expositione mysteriorum missae. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1518.
Nederlandsche Bibliographie, III. Inl. m



IÓ2
TITELMANNUS—TORRENTINUS.
Polain, Vorsterman, 36.
Waarschijnlijk is de uitgave van 1528 bedoeld (2044), die Polain niet noemt. Thonissen, 217.I en Paquay, 50.II vermelden als eerste uitgave die van Vorsterman, 1528.
01172. Titelmannus, Franciscus, Tractatus sanctarum meditationum pro cordis in Deo stabilitione. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1530. 8°.
O.a. Panzer IX.349.130.dj Dirks, 52; Thonissen, 219. Niet bij Paquay. Vermoedelijk onderdeel eener onbekende uitgave van Tr. de expositione mysteriorum missae.
01173. "Titelmannus, Franciscus, Tractatus sanctarum meditationum pro cordis in Deo stabüitione. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1530.
Dirks, 52.
Is een onderdeel van Tr. de expositione mysteriorum missae (2045); zie ook Thonissen, 219 en Paquay, 50.
01174. *Titelmannus, Franciscus, Vita viri Dei Ioannis a Myrica Lovaniensis, legum atque canonum doctoris eximii et S. Evangelii sec. conversationem mtegerrimi professoris. Antwerpen, (1529?).
Val. Andreas, Fasti academici (Lov., 1650), 184; J. Molanus, Historiae Lovaniensium U. XIV, ed. De Ram I (Brux., 1861), 545; Thonissen, 229-230 (met twijfel); Paquay, 57-58.V; Schmitz, Minderbroeders, 85.
De dateering, „waarschijnlijk in 1529", is van Paquay. Misschien al dadelijk na den dood van Joh. a Myrica (t Sept. 1527) verschenen. Vgl. ook Opus epist. Erasmi VII, p. 69. Nog bestaat de mogelijkheid, dat Val. Andreas en Molanus, waarop de latere vermeldingen teruggaan, geen afzonderlijke uitgave hebben bedoeld, doch degeen, die voorkomt in het Liber de sacrosancta trinitate (2043), bil. 3i'b-39a met den titel „Oratio Fratris Francisci Titelmanni Hassellensis, de praematura morte bonorum, Louanij habita Anno 1527- pro morte hominis Dei, M. Ioannis a Myrica, sacrorum Canonum atque Legum Doctoris eximij, et sancti Euangelij sec conversationem integerrimi professoris".
01175. Tonghe, Die, der evangeliën. In 't land van den Berghe, Govaert Surrich, 19 Jan. 1538. 8°.
Cat. Le Long, 8". 606; W. Nijhoff in HB.III.398.
Torrentinus, Hermannus, Commentarium in XIII elegias Sabellici. Zie Sabellicus (01075).
01176. °Torrentinu8, Hermannus, Elucidarius (suininum. Deventer, Rich. Pafraet, 1500.40.
Parijs B. Ste Geneviève.
Répertoire des ouvrages pédagog. du XVI' siècle (Par., 1886), 631. Bleek een ex. der uitgave van 1501 (2050) te zijn.
01177. Torrentinus, Hermannus, Opusculum perutile de generibus noniinum, de heteroclitis, de patronymicis et de nominum sigmficationibus. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1514.
4°-
Panzer IX.343.23.b; W. Nijhoff in HB.III.399.



TORRENTINUS—TYNDALE.
X63
01178. "Torrentinus, Hermannus, Orationesfamiliares. Deventer, Rich. Pafraet, 1501.
Lemgo in Lippe Gymnas. B. W. Nijhoff in HB.III.399.
Bleek te berusten op een onjuiste opgave. Is de uitgave van Jac. de Breda (3972).
Torrentinus, Hermannus, Pinachidium s. Elucidarius carminum. Zie bij 0538 (Gemma).
01179. (Tractaet [of boucxkin] jeghens de peste). Gent, Pieter de Keysere, 1521.
Vanderhaeghen, Bibl. gant. I.28; W. Nijhoff in HB.III.399. Berust op een post in de Stadsrekeningen van Gent.
01180. *Tractaet van die eewighe wysheyt. Antwerpen, Jan van Ghelen. 8°.
Cat. Serrure I.108; W. Nijhoff in HB.III.399. Soms na 1540 gedrukt?
01181. * Tractatus de administ ratione Eucharistiae et celebratione missae. Deventer, 1501.40.
W. Nijhoff in HB.III.399, met verwijzing naar Cat. Vande Velde I.1840.
Heel duidelijk ia de Cat. Vande Velde op die plaats niet; toch is het waarschijnlijker dat „Idem Opus" er niet verwijst naar den titel „Tractatus de administr. etc", maar naar „Secreta sacerdotum magistri Henrici de Hassia". Dan de uitgave daarvan, bij ons onder 1048 beschreven.
01182. "Tractatus contra fastidiosos sacerdotes qui missas nimis longas dicere solent. Leuven, (Theod. Martinus Alost., i6ee. ?). 8°.
Brussel BR.
Polain, Belgique 3799.
Ten onrechte is uit „Ezaratum z compositum est in alma vniuersitate louaniens." aan het slot afgeleid, dat ook de druk uit Leuven stamt. De typen komen mij voor niet Ned. te zijn. Fransch? Duitsch?
Troost, Foertuynen. Zie Foertuynen troest.
01183. fTroost, Der sondaren. 's-Hertogenbosch, Jan van Turnhout, (c. 1540). 8°.
Amsterdam UB.
Burger II.312 (Ned. uitg.).
Na 1540 gedrukt; c. 1550?
01184. Troost, Der zielen, Leiden, Jan Seversz., I5i5( ?).
W. Nijhoff in HB.III.408 (i.v. Zielentroost).
01185. °Tyndale, William, The obedyence of a Chrysten man and howe Chrysten rulers ought to governe. (Antwerpen, Johannes Hoochstraten, c. 1538?). 40.



164
TYNDALE—VALDÉS.
Cambridge UL.
EA., 46 en vgl. DA., 208.
Is mij later gebleken een Engelsche druk te rijn (Londen, Berthelet?). Vgl. ook Sayle III.7088.
01186. "(Tyndale, Willlam), The supper of the Lorde. (Antwerpen? of Engeland?), 5 April 1533 (= later?). 8°.
Oxford Bodl. Libr.; New York Public Libr. (met variant). Short-title Cat. 24468» (s.1.); DA., 206. De uitgave met 2 handjes op titel.
Blijkens welwillende inlichtingen van Col. F. Isaac, Londen geen Ned., maar een latere Eng. druk (Londen, John Day voor Rob. Crowley).
01187. "(Tyndale, William), The supper of the Lorde. (Antwerpen? of Engeland?), 5 April 1533 (= later?). 8".
New York Public Libr.
Short-title Cat. 24468» (s.1.); DA., 206.
De uitgave met 8 handjes op titel.
Blijkens welwillende inlichtingen van Col. F. Isaac, Londen geen Ned., maar een latere Eng. druk (Londen, John Day voor Rob. Crowley).
01188. fTypus praedestinationis et conceptionis Mariae. Antwerpen, 1530.12° (= 8°).
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.400.
Bleek een druk van Henr. Aertssens van 1630 te zijn.
01189. "Uterste, Die vier. (Antwerpen, Henr. Eckert van Homberch?). 4°.
Mart. Nijhoff, 's-Gravenhage (defect; a°. I9")Beschreven NFpr. 1570.
Bleek de uitgave te zijn van Vorsterman van 1511 (2089). Zie ook mijn opmerkingen in HB.XII.106.
01190. *Uterste, De vier. Antwerpen, Hansken van Liesvelt. 8°.
V.A. Dela Montagne in TBB.V.17.
Aangezien Hansken van Liesvelt eerst in 1537 of 1538 is beginnen te drukken en tot na 1550 gewerkt heeft, is de kans groot, dat de druk na 1540 is.
01191. "Valdés, Alfonso de, Dialogo de las cosas acaecidasenRoma el ano de 1527. (Nederlanden?).
München Bayer.St.B.
Ald. gebonden na Dialogo de Mercurio y Caron van Juan de V. (01192)- Van zelfden drukker. Zeer waarschijnlijk niet in de Nederlanden gedrukt (of anders later); zie uitvoeriger de aant. bij 01192.
01192. "Valdés, Juan de, Dialogo de Mercurio y Caron. (Nederlanden? c. 1528?).
München Bayer. St.B. (samengebonden met 01191).
Door E. Boehmer, Bibl. Wiffeniana. Spanish reformers, etc. I (Strassb.-Lond., 1874), 104-105.59 wordt de meening van Puigblanch vermeld, dat 01191 en 01192 Ned. drukken zouden zijn (Vlaanderen). Drukkersmerk (S. Michiel), type en initialen komen mij niet Ned. voor (Fransch? Spaansch?). Mochten ze soms Ned. zijn, dan zeker niet vóór 1550-1560 en misschien nog later gedrukt.



VALUACION—VERGILIÜS.
165
01193. *Valuacion of golde and silver. Translated into English by Laurens Andrewe. Antwerpen, (Jan van Doesborch?). 8°.
W. Herbert, Typograph. antiquities I(Lond., 1785), 412; Bibliogr. Adv. V.102; Proctor, van Doesb. 32 („doubtfnl books"); W. Nijhoff in HB.III.402. De toeschrijving aan Jan van Doesborch alleen bij Proctor.
01194. Valuatie, Die niewe, van der munten beghinnende den eersten dach van Meerte 1526 (= 1527). Antwerpen, Henr. Peetersen van Middelburch, (eind 1526 of begin 1527). 8°.
Cat. Serrure 1.1834(1°); W. Nijhoff in HB.III.401.
Zie voor de dateering van deze muntverordeningen 2995.
01195. f Vegius, Mapheus, Vita divi Antonii, etc. Deventer, Jac. de Breda. 40.
O.a. Amsterdam UB.; Utrecht UB.
Beschreven NFpr. 1375. Zie ook Burger II.251 (Ned. uitg.). Behoort tot de incunabelen; is CA.1713 en J. Alblas en J. F. van Someren, Incunabelen Bibl. Rijksuniv. Utr. (Utr., 1922), 507. Vgl. verder 0591.
01196. Vekenstyl, Henricus (Baers), De compositione et usu quadrantis. Leuven, Henr. Vekenstyl alias Baers, 1535. 40.
Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 342; Panzer VII.271.132 („Lovanii, 1535"); W. Nijhoff in HB.III.402 (als Panzer).
01197. (Vekenstyl, Henricus [Baers]), Tabulae perpetuae longitudinum ac latitudinum planetarum ad meridianum Lovaniensem. (Leuven), Gilb. Maes, 1528. 40.
Val. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 342; Panzer VII.266.85; W. Nijhoff in HB.III.291 (i.v. Masius).
Panzer, wiens bron Val. Andreas is geweest, heeft, vermoedelijk ten onrechte, Gilb. Masius als auteur beschouwd; evenzoo Nijhoff, in navolging van Panzer. Bij Val. Andreas wordt Vekenstyl, hoewel niet in 't werk vermeld, als auteur genoemd.
01198. Velsius, Justus (Jodocus, Josse), Epitome medica. Antwerpen, 1540.8°.
W. E. Ludeking, Levensberigten en lettervruchten van Ned. geneeskundigen, enz. I (Brielle, 1847), 207 en 383; W. Nijhoff in HB.III.402.
01199. f Verclaringe, declaratie ofte beduydinghe des alder hülichsten ghebets onses heeren Iesu Christi. Kampen, (1530?). 8°.
Londen BM. (3205.a.i).
Gen. Catalogue van het BM. (i.v. Lord's Prayer, col. 179). Is een druk van Peter Warnersoen, Kampen en na 1540 te dateeren. Zie nog G. H. A. Krans in HB.XXIV.181.
01200. Vergilius Maro, Publius, Aeneidos 11. XII cum aliis operibus. Deventer, Theod. de Borne, 1 Mei 1516. 40.
Maittaire II.i.288-289 (met uitvoerige beschrijving); Panzer VI.487.33; W. Nijhoff in HB.III.403.
01201. Vergilius Maro, Publius, Aeneidos 1. IV. Deventer, (Wed«.) Theod. de Borne, Febr. 1520.



i66
VERGILIUS.
Revius, 192; W. Nijhoff in HB.III.403.
Voor mijn toeschrijving aan de Weduwe van Theod. de Borne vgl. de aant. bij 3*05.
01202. Vergilius Maro, Publius, Aeneidos 11. VII-XII, ex Aldi Romani exemplari recogn. Deventer, Alb. Pafraet, 1521.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.III.403.
Naar den titel te oordeelen een andere uitgave dan 2124 en 01203. Vgl. nog de aant. bij 4028.
01203. Vergilius Maro, Publius, Aeneidos 11. VII-XII, ex castigat. Joh. Sulpitii Vendam. Deventer, Alb. Pafraet, 1521.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.III.403.
Naar den titel te oordeelen een andere uitgave dan 2124 en 01202. Vgl. nog de aant. bij 4028.
01204. *Vergilius Maro, Publius, Aeneidos 1. V. Deventer, Alb. Pafraet, 1524.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.III.403 (na de uitgave van Jan. 1525). Misschien is de uitgave van Febr. 1524 (4035) bedoeld. Gewoonlijk echter vermeldt Revius ook de maand erbij.
01205. Vergilius Maro, Publius, Aeneidos 11. VI-VII, ex Joh. Bapt. Egnatii exemplari recogn. Deventer, Alb. Pafraet, 1525.
Revius, 197; W. Nijhoff in HB.III.403 (na de uitgaven van 1. VI van April 1526 en van 1. VII van Sept. 1514)-
Mogelijk is MDXXV bij Revius een drukfout voor MDXX VI. Revius herhaalt nooit het jaar, indien het gelijk is; zet dan: eodem of eodem anno. Hier echter, hoewel MDXXV reeds genoemd was, wel. Twee der andere drukken (zie 0122 en 01209), die hij na dit tweede MDXXV noemt als eodem, zijn misschien ook van 1526. Als inderdaad 1526 bedoeld is, dan is 1. VI wellicht ons no. 2132 (ald. echter maand April vermeld) ;L VII is in ieder geval onbekend, zoowel in uitgaven van 1525 als van 1526.
01206. Vergilius Maro, Publius, Aeneidos 1. X. Deventer, Theod. de Borne.
Revius, 193; W. Nijhoff in HB.III.403.
01207. Vergilius Maro, Publius, Aeneidos 1. II, ex. Joh. Bapt. Egnatii exemplari recogn. Deventer, Alb. Pafraet.
Revius, X96; W. Nijhoff in HB.III.403 (na de uitgave van Jan. 1524).
01208. *Vergilius Maro, Publius, Aeneidos LIII. Deventer, Alb. Pafraet.
Revius, 196; W. Nijhoff in HB.III.403 (na de uitgave van 1526). Toch niet de uitgave van 1524 (4037)?
01209. *Vergilius Maro, Publius, Bucolica. Deventer, Alb. Pafraet, Juni 1525.
Revius, 197; W. Nijhoff in HB.III.404.
Soms verwarring met de uitgave van Juni 1526 (2136) ? Vgl. de aant. bij 01205.
01210. "Vergilius Maro, Publius, Carmina quaedam elegantissima, sententiis praeceptisque referta sane quam fructuosis. 40.



VERGILIUS—VERVOORT.
167
Amsterdam UB.
Burger 11.266a (Ned. uitg.).
Geen Ned. druk. Duitsch (Keulen, Mart. von Werden).
01211. Vergilius Maro, Publius, Georgica. Deventer, 1517. 4°.
Cat. of the libr. of ... Mr. Mich. Maittaire II (Lond., Jan.-Febr. 1749), (Suppl.) Twenty fifth night's sale 6.118.
Ald. de volg. verzamelband: Bucolica Virgilii, 1494—Georgica, 15.17 — Aeneis, &c. Daventriae. Dus waarschijnlijk 1°. CA. 1738; 2°. bovenstaande uitgave en 3°. een der reeds beschreven Deventer drukken van de Aeneis, s.a.
Verhaal van de terechtstelling van Wendelmoet Claesdochter. Zie Wendelmoet.
Verhael, Cort, van die myrakelen, enz. Zie Zijlbergh.
01212. Vermaninge, Een devote, des naecten Moedigen ende minnenden brudegoms der siele Iesu Christi. Antwerpen, Willem Vorsterman. 8°.
Cat. Serrure 1.194; Cat. della Faille 311; Polain, Vorsterman, 26; W. Nijhoff in HB.III.402.
01213. fVermaninghe, Een devote ende ynnighe, totten Christenen als si op haer verscheyden ligghen. 's-Hertogenbosch, Jan van Turnhout. 8°.
Gent UB.
Beschreven NFpr. 62*. Na 1540 gedrukt.
01214. Vernaker, Johannes (Varenacker), Quodhbeta II. (Utrum clerici et ecclesiarum praelati mortaJiter peccent si quod eis de praebendis superest in eleemosynam non elargiantur; Utrum ab homine possit dispensari in praeceptis iuris naturaUs an divini). Leuven, 1512.
De Jongh, 79.
Vgl. een vroegere uitgave van het eerste quodl. bij CA. 1726.
01215. f Vervoort, Frans, Den bergh van Myirren en het zyn seven graden der contemplatien devotelye (sic) sprekende van der bitter passie ende doot Iesu ghebenedijt. Antwerpen, Jan van Ghelen, (1520). 16°.
Antwerpen Mus. Plantijn.
M. Funck, Le livre beige a gravures (Par.-Brux., 1925), 409 (ald. wordt de auteur Van der Voort genoemd).
Het adres „inden witten Hasewint" én het drukkersmerk Van Havre no. 3 wijzen op een tijdstip na 1540.
01216. fVervoort, Frans, Die woestijne des Heeren. Mechelen, (c. 1532). 4°
Cat. de la bibl. de M.A.D. Schinkel (La Haye, 1864), 345 (op Petrus Godefridus).
Na 1540. De eerste druk van het werk (niet van Petr. Godefridus, die slechts de uitgever is, maar van Frans Vervoort) is in 1551 bij Hans van Liesvelt te Ant-



i68
VIA—VITA B. JOANNAE VALESIAE.
werpen verschenen. Vermoedelijk is dit de uitgave Antw., Jan van Ghelen „te coope tot Mechelen", 20 Sept. 1554 (ex. o.a. Haarlem Bissch. Mus.). Een der houtsneden, die het jaartal 1530 draagt, kan de oorzaak der vergissing zijn. Zie verder Pr. Verheyden, Passietooneelen uit Frans Vervoort's Die Woestijne des Heeren (rssi). (Antw., 1924) en de opgave der drukken ald., 34-36.
01217. *Via spiritus. (Antwerpen? vóór Febr. 1535).
Het bestaan ervan blijkt uit een opdrachtbrief van Franc, ab Ossuna aan Franciscus,duxdeBeiarvan 3 Febr. 1535 (in 3632): „Neeenimsat arbitratus es, vt militia ornatus ventres, ... sed etiam aduenisti vt accedere solent viri literati ad libros imprimendos in partibus istis Flandriae, vbi frequentius viget typographia quam apud Hyspanienses. Et neglectis eximijs sumptibus militiae, aere tuo imprimi fecisti eum librum qui via spiritus dicitur".
De vraag is, of dit inderdaad een afzonderlijk geschrift is, dan wel of soms het werk van Ossuna, waarin de opdrachtbrief voorkomt (Alter sermonum liber super Missus est) hier met den naam Via spiritus betiteld wordt.
01218. Viexmontius, Glaudius, Institutio de salutari poenitentia peccatoris. Antwerpen, 1527.
A.Miraeus, Bibliothecaecclesiastica s. de scriptoribus ecclesiasticis II (Antv., 1649), 24.
01219. Vigilie, Een nieuwe suverlycke, int duytsche met den Pater noster. (vóór Dec. 1526?).
Index van 1545—1546; Bijdragen v. d. gesch. v. h. bisdom van Haarlem X (Haarl., 1882), 347; Sepp, VL., 93.
Waarschijnlijk hetzelfde werk, dat 10-16 Dec. 1526 te Amsterdam in beslag is genomen. Zie hierover uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XVI.180—181. Aangenomen wordt ook reeds door R. Windel, Die deutsche Vigilie, etc. (Leipz.. 1908),[5] 115, dat de Nederduitsche uitgave (vgl. Borchling-Claussen934, van c. 1527) teruggaat op een Nederlandsen voorbeeld.
01220. fVillagagnon, Nicolaus, Den tocht des Keysers Caroli V wt Italien in Aphricam. Antwerpen, Jac. van Liesvelt, (1535). 4°.
's-Gravenhage NB. (KB.). Knuttel 58.
Na 1540 gedrukt. Vgl. Bibl. Belg. V23, waar de druk, een vertaling der Lat. uitgave van 1542, op c. 1542 gedateerd wordt.
01221. Vita S. Brunonis et sermo de eodem sancto. Gent, Pieter de Keysere.
Jos. Ermens, Quatrième Cat. des livres, provenans des couvens suprimés aux Pays-Bas I (Brux., 1792), 2482. Niet bij Vanderhaeghen, Bibl. gant. Zie verder boven bij 0221.
01222. °Vita S. Huperti confessoris. (c. 1500). 40.
Brussel BR.
W. Nijhoff in HB.III.404.
Geen Ned. druk. Duitsch (Keulen?).
01223. Vita b. Joannae Valesiae Ludovici XII uxoris fundatricis ord. Annunciatarum b. Mariae virg. Antwerpen, 1524. 2°.
O.a. Panzer IX.346.65.d; Potthast II.1391; W. Nijhoff in HB.III.404.



VIVES.
169
01224. Vives, Johannes Ludovicus, Ad arurni exercitationem (excitationem?) in Deum commentatiuncule. Antwerpen, 1538. 16°.
O.a. Vanden Bussche 55; Bonilla y San Martin (184) 2. Vgl. ook 01234.
01225.0Vives, Johannes Ludovicus, De consultatione. Leuven, 1533-
Parijs B. Mazarine.
W. Nijhoff in HB.III.404.
Bleek een onderdeel te zijn van De ratione dicendi (2173).
01226. *Vives, Johannes Ludovicus, De Europae dissidns, etc. Antwerpen, 1526.
Bonilla y San Martin (152) 2 (ontleend aan G. Mayans, Vita I. L. Vivis, vóór diens Opera omnia I [Valent., 1782], 61).
Door Mayans wordt ald. echter alleen verteld, dat dit werk te Antwerpen en elders is uitgegeven, zonder vermelding van jaartal. Soms een verwarring met de Brugsche uitgave van 1326 (2164) ? Vgl. verder 0676 (Isocrates).
01227. °Vives, Johannes Ludovicus, De epistolis conscribendis. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1531.
M. Sabbe, Uit het Plantijnsche huis (Antw., 1923), 163 (samen met de uitgave van 1534, ons no. 2166).
Blijkens welwillende inlichtingen van wijlen M. Sabbe moet de uitgave van 1531 ald. vervallen. Bestaat niet.
01228. °Vives, Johannes Ludovicus, Exercitationes linguae latinae, etc. (s. Colloquiorum formulae). Breda, 1538. 8°.
Madrid BN.
Bonilla y San Martin (227) 1.
Geen Ned., maar een Spaansche druk, klaarblijkelijk van Pedro Bernüz te Saragossa. Heeft op bl. 82a den titelrand met het opschrift Vbi Est Thesavrvs Tws Ibi Et Cor Tvvm, voorkomend bij Bernüz en gereproduceerd in Juan M. Sanchez, Bibliografla Aragonesa del siglo XVI, to. II (Madr., 1914), 95 (volgens vriendelijke aanwijzing van Dr. H. Thomas, Londen). Het onderschrift op het titelblad: Brede Brabanticae: || Anno Dni .1538. || dat den indruk zou kunnen maken een impressum te zijn, is slechts plaats en tijdstip, waarop Vives het werk voltooid heeft. Vgl. hiervoor bl. 63b der uitgaven, onder 4060 en 4176 beschreven.
01229. * Vives, Johannes Ludovicus, De initiis, sectis et laudibus philosophiae. Leuven, Theod. Martinus Alost., 1521.
J. J. Altmeyer, Les précurseurs de la réforme aux Pays-Bas II (La Haye, 1886), 52. Niet bij Van Iseghem.
Twijfelachtig, of het een afzonderlijke uitgave is. Misschien zijn Opuscula varia (2172) bedoeld, waarvan het een onderdeel is. Deze laatste uitgave, door ons, in navolging van Van Iseghem, op (1519) gedateerd, wordt door Bonilla y San Martin (7) 2, ook op 1520-1321 gesteld.
01230. *Vives, Johannes Ludovicus, De institutione foeminae Christianae. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1524. 4°-



170
VIVES—VOCABULARIO.
Bullet. du bibliophile et du bibliothécaire XV (Par., 1861), 219; Bonilla jr San Martin (41) 1 (in beschrijving ald. klaarblijkelijk de drukfout M.D.XXIII voor M.D.XXIIII; staat tenminste op het jaar 1524 in zijn bibliographie).
Misschien identiek met 2167, misschien ook uitgave zonder de toevoeging „Impensis vero honesti viri Francisci Byrckman, Ciuis Coloniensis". Het ex., dat Bonilla y San Martin te Madrid Real Bibl. vermeldt, is ald. thans niet meer aanwezig. Wel is er een beschrijving van bewaard, overeenkomende met 2167, doch zonder den naam van F. Byrckman.
0x231. "Vives, Johannes Ludovicus, Opera. Antwerpen, 1531. 2°.
Nimes BV.
W. Nijhoff in HB.III.405-
Bleek een ex. te zijn van De disciplinis (4063), waaraan de titel van P. I ontbr.
01232. *Vives, Johannes Ludovicus, Opera varia (De artibus, de disciplinis, etc). Brussel, 1531.
Altmeyer (zie bij 01229)11.79. Niet bij Vanden Bussche en Bonilla y San Martin.
Waarschijnlijk dezelfde uitgave als 01233, met onjuiste toeschrijving en dateering. Zie ald.
01233. °Vives, Johannes Ludovicus, Opera varia (De artibus, de disciplinis, etc). Z.p.n.j.? (Brugge, Hubertus de Croock? I53I)- 8°.
Straatsburg BN. et U. (bil. 1 en 328 ontbr.). — Wijlen E. Gordon Duff (bl. 1 ontbr.).
Vanden Bussche 33-39; Cat. E. Gordon Duff, Fitst portion (Lond., Sotheby, 16 March 1925), 181; TA., 73.
Bij nader onderzoek bleken beide bovengenoemde exx. de Keulsche druk van Gymnicus, 1532 te zijn; een volledig ex. Madrid BN. O.a. vermeld Bonilla y San Martin (167) 2. Vgl. verder 01232. Oorzaak van de onjuiste toeschrijving is de onderteekening van verschillende der trr. „Brugis M.D.XXXI".
01234. *Vives, Johannes Ludovicus, Preces et meditationes diurnae. Brugge, Hubertus de Croock, (1538?). 12° (= 160?).
Vanden Bussche 54; Bonilla y San Martin (196) *4-
Soms verwarring met het werk Ad animi ex(er)citationem in Deum commentatiunculae, etc. Antwerpen, 1538 (01224), waarvan het tr. een onderdeel vormt? De toeschrijving aan Brugge zou kunnen teruggaan op een mededeeling van Mayans (zie bij 01226), 133, dat Vives het werk te Brugge geschreven heeft.
01235. "Vives, Johannes Ludovicus, Rhetorica. Leuven, Rutg. Rescius, 1533.
Besancon BV.; Parijs B. Mazarine. W. Nijhoff in HB.III.405.
Bleken beide exx. te zijn van De ratione dicendi (2173).
Vives, Johannes Ludovicus, De subventione pauperum. Ned. vertaling. Zie bij Forma (0520).
01236. Vocabularia* para aprender Franches, Espannol y Flaininco. Antwerpen, Willem Vorsterman, 14 Nov. 1520. 40.
Nordkirchen (Westfalen) Bibl. Arenberg.
O.a. Panzer IX.344.41.b; Brunet V.1340; Polain, Vorsterman, 38; W. de



VOCABULARIUS—VÜXGARIA TERENTII.
171
Vreese, Over de benamingen onzer taal inzonderheid over „Nederlandsch" (Gent, 1909), 156. 1649; W. Nijhoff in HB.III.405; Peeters-Fontainas 313.
Vroeger blijkens Panzer ook een ex. in de bibl. Scheurl; thans echter in de bibl. van Dr. Freiherr von Scheurl, Neurenberg, reeds vele jaren niet meer te vinden.
Vocabularius gemma gemmarum. Zie Gemma gemmarum.
01237. Vogele, Lodovicus de, Pronosticatie int lange voor 1539. Z.p.n.j.? (Kampen, Jan Evertsz.? 1538).
Het bestaan ervan blijkt uit zijn Prophetie van 1539—1530, bl. 2a (4073); zie aant. ald. Niet onwaarschijnlijk, dat het bij denzelfden drukker als dit werk verschenen is.
01238. °Voyage, Le excellent,... faict par prince Charles Ce sar ... pour son couronnement, etc. (Antwerpen? Mart. de Keyser? 1530). 4°-
Parijs Bibl. wijlen J. de Rothschild.
Cat. Rothschild IV.3139 (2409a); W. Nijhoff in HB.III.405. Bleek bij onderzoek geen Ned. druk te zijn. Frankrijk? Genève?
0x239. * Vraghe ende antwoorde op alle saken, die een mensche ter salicheyt van noode sijn te weten. 1527.
Sepp, VL., 138.
Ald. een ex. vermeld van G. van Havre. Waarschijnlijk vergissing bij Sepp van 1527 voor 1526 (2181). Van deze uitgave bezat Van Havre inderdaad een ex. (zie Cat. Van Havre 1040), dat thans te Antwerpen Mus. Plantijn is.
01240. *Vraghen (vraeghen) ende antwoorden van een discipel en meester by wyse van Catechismus. 1514.40.
Cat. Le Long, 4°. 357; W. Nijhoff in HB.III.405.
Soms 3317 (Kinderleere) of 3843 (Samenspraeck) ? Zie de aantt. bij beide.
0x241. * Vrouwen, Die seven evangelische (Boexken geheten die seven ev. vrouwen). Amsterdam, (c 1540). 8°.
Moes IV, p. 449 (onder „Onzekere vermeldingen"). Soms 4078 ? Zie de aant. ald.
01242. "Vulgaria computi. Zwolle, (Peter Os van Breda, 1500?). 40.
Cambridge UL.
Proctor, Tracts III.45.1774*; Copinger II.11.6565; EA., 48 en vgl. VA., 328; GW. 7281.
Onderdeel van 2697 (Computi); zie ald.
01243. "Vulgaria computi. Zwolle, Peter Os van Breda, 1503. 40.
Londen BM. (PP.237o.d). W. Nijhoff in HB.III.406.
Berust op een onjuiste dateering in Gen. Catalogue van het BM. (i.v. Ephemerides). Is de uitgave van 1502, ons no. 1255 (Kalendarium).
Vulgaria Terentii. Zie Terentius.



172
WAERDE—WOERDEN.
01244. Waerde (Weerde), Die rechte, vander marck van Nov. 1525, enz. (1525)-1°?
G. Cumont, Bibliographie ... de la numismatique beige (Brux., 1883), p. 386387.
Naar de beschrijving bij Cumont te oordeelen („Om dat een igelick", enz.) soortgelijke uitgave als 4081.
01245. Wandelinge der kersten menschen. Leiden, Jan Seversz., 10 Maart 1502. (8°?).
Conway, p. 259.
01246. "Waterrecht van Wisbij. Harlingen, 1532.
J. M. Pardessus, Collection de lois maritimes antérieures au XVIII" siècle I (Par., 1828), 401, 456, 457.
Vergissing van Pardessus, die op een onjuiste overname berust. Bedoeld is klaarblijkelijk 4085; zie de aant. ald. De Harlingsche uitgave is van 1646.
01247. fWaterrecht van Wisbij. Amsterdam, Corn. Claesz., 1538.8°.
Cat. van de boeken in Noord-Nederland verschenen van den vroegsten tijd tot op heden ('s-Grav., 1911), afd. IV, kol. 48.
Drukfout van 1538 voor 1588. Is de uitgave van Cornelis Claesz. van 1588, beschreven Moes 313.
01248. Ween, Die seven, van onser liever vrouwen int langhe. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1513. 8°.
Cat. Serrure II. 2087; W. Nijhoff in HB.III.406.
01249. Ween, Die seven, van onser lieven vrouwen int lange. Antwerpen, Willem Vorsterman. 8°.
Cat. des livres, etc. de feu M. Jos. Paelinck II (Brux.-Amst., 1860), 182. Naar de beschrijving ald. te oordeelen andere uitgave dan 2199, 4086 of 4087. Heeft 56 bil. en o.a. op titel: ... int lage.
Ween (weeden). Zie ook Droefheden.
01250. Wendelmoet Claesdochter, (Verhaal van haar terechtstelling), (c. 1528).
O.a. De Hoop Scheffer, 399; Corpus doe. inquisitionis V.279 (noot bij 652); J. C. van Slee in Ned. Archief v. Kerkgesch. XX ('s-Grav., 1927), 141 en mijn opmerkingen in HB.XVI.184-185.
Een Duitsche uitgave is bekend; zie o.a. Bibl. Belg. G 165 (Geschycht) en M 218 (Martyrologes). Uit een post in een rekening te Brussel RA. („informatie te nemene in der stadt van Antwerpen op zeker geprent quayer van eender Lutheriaensche vrouwe in HoUant verbrant") wordt het bestaan van een gelijktijdige Ned. uitgave afgeleid.
Woerden, Jan van. Zie Gnapheus (0566) en Tijdinghe
(01158).



WOLF—WY WILLEN.
173
01251. °Wolf, O.P., Betrachtungen über das Leiden Jesu. Brugge, Heynr. de Valle, 10 Maart 1503.
Serapeum VII (Leipz., 1846), 3; W. Nijhoff in HB.III.407. Is 3448 (Lupi); zie ald. en verder mijn opstel in HB.XXVI.1-8.
01252. f Wolphius, Johannes Jacobus, Disputatio theologica de resurrectione mortuorum, etc. Groningen, Joh. Sassius, 1519.
Straatsburg BN. et U.
Op titel: CID DXIX. Is echter een drukfout voor CLODCXIX; dus 1619.
01253. *Wolsey, Thomas, Rudimenta grammatices et docendi methodus. (Antwerpen, Christoffel van Ruremund voor?) Gov. van der Haghen (Dumaeus), te koop te Londen, in cymiterio S. Pauli prope scholam (Franc. Byrckman?), 1527. 8°.
Problematische uitgave, misschien af te leiden uit het bestaan van 2683 (Coletus). Zie aant. ald.
01254. *Wolsey, Thomas, Rudimenta grammatices et docendi methodus. Antwerpen, Joannes Grapheus voor Am. Birckman, 1534. 12° (= 8°).
O.a. W. Herbert, Typograph. antiquities III (Lond., 1790), X454; Bibliogr. Adv. V.104 (ald. ten onrechte naar Panzer verwezen; moet zijn Herbert); W. Nijhoff in HB.III.397 (i.v. Thomas). Niet in Short-title Cat.
Soms 4095 ? Zie ald. en vooral de aant. bij 2685.
01255. °Wolsey, Thomas, Rudimenta grammatices et docendi methodus. Antwerpen, Mart. de Keyser, 1534.12° (= 8°).
Bibliogr. Adv. V. 104; W. Nijhoff in HB.III.397 (i.v. Thomas).
Bij Nijhoff met verwijzing naar Panzer III. 1454. Bedoeld is W. Herbert, Typograph. antiquities III (Lond., 1790), 1454 (zie zelfde vergissing reeds in Bibliogr. Adv. V. 104, bij vorigen titel vermeld). Bij Herbert, l.c. echter niet de uitgave Hart. de Keyser, 1534, maar 1335. Deze is klaarblijkelijk identiek met 2212; zie de aant. bij 2686, er gelijktijdig mee uitgegeven. Is Short-title Cat. 25945 („1535?").
Wonder (dwonder) dat in die stat van Bruesel ghemaect was. Zie Smeken.
01256. "'Woutersz., Cornelis, alias Coperpotgen, (Kettersche boeken). 1524.
Corpus doe. inquisitionis IV.299-300 (245 en 246) en mijn opmerkingen in HB.XVI.175.
Waren deze boeken gedrukt of bestonden ze slechts in hs. ?
01257. Woutersz., Cornelis, alias Coperpotgen, (Twee brieven, aan den Raad en aan de Gemeente van Dordrecht, waarin hij zijn vroegere meening belijdt en betreurt die eens herroepen te hebben). Antwerpen, 1527.
De Hoop Scheffer, 398; Corpus doe. inquisitionis V. 198-201 (581) en mijn opmerkingen in HB.XVI.182.
In het GA. van Dordrecht zijn hiervan geen exx. bewaard.
Wy willen ... Zie Liedboeck (0792).



174
XENOPHON—ZOUTERIUS.
01258. Xenophon, Oeconomicus. Graece. Leuven, Theod. Martinus Alost., April 1527. 40.
Panzer VII.a66.79; Van Iseghem 203; W. Nijhoff in HB.III.407.
01259. *Xy8tu8 Pythagoricus, Sententiae, Rufino interprete. Leuven, 1518. 4°.
Panzer XI.196 (= VII.263.46); W. Nijhoff in HB.III.407.
Is waarschijnlijk een onderdeel van Cato. Leuven, Martinus, Nov. 1518 (537). Zie boven i.v. Aeneas Platonicus Christianus, De immortalitate animae, etc. (011).
01260. *Zapata, Johannes Baptista, Libri non canonici s. apocryphi S. Scripturae. Antwerpen, 1526.8°.
Vroeger Rome B. Vaticaan.
Cat. van B. Vaticaan te Rome (Prima Raccolta 5115; ald. echter reeds lang niet meer aanwezig).
Het kan toch P. III van 2440 (Biblia) niet zijn geweest? Hiervan ald. een defect ex., waaraan o.a. P. III vermeld wordt te ontbreken.
01261. f Zenders de Werdt, Guilielmus, LUium grammatice. Deventer, (c. 1504). 40.
Berlijn P.St.B. (W. 6634). W. Nijhoff in HB.III.407.
Bleek een druk van Peter Os van Breda te Zwolle te zijn. Vóór 1500 gedrukt. Door Voulliémein Zentralbl. f. Bibl. XXI (Leipz., 1904), 445.11 op c. 1496 gedateerd. Zie verder o.a. Proctor 9151 en Voulliéme, Berlin 4959. Vgl. ook Juchhoff, p. 60, die de mogelijkheid veronderstelt, dat de druk uit het begin van de i6e e. is. Ten onrechte. De titelhsn. (Jezus temidden der schriftgeleerden) is hier gaver dan in CA. 794 van 't jaar 1492. Dus reeds van c. 1491 ? Zie ook mijn opstel in HB.XXVI.224-225.
01262. Zeveren, Jacob van, Solempniteyten, ghenouchten ende tryumphen ter incomste van Maximüiaen te Gent in 1508. (Gent? 1508).
Ph. Blommaert in Belg. Museum X (Gent, 1846), 396; Ph. Kervyn de Volkaersbeke in Messager des sciences historiques, etc, 1850 (Gand), 1-34; Vanderhaeghen Bibl. gant. I.io; W. Nijhoff in HB.III.393 (i.v. Solempniteiten).
Blijkens een Stadsrekening te Gent van 1508 in 300 exx. gedrukt.
Zielentroost. Zie Troost, Der zielen.
01263. f (Zijlbergh, D. van den), Gort verhael van die myrakelen welcke in dese voorl. jaeren door die intercessie ... der maghet ... zijn geschiet.... 's-Hertogenbosch, 1512.12°. (= 8°).
Van Doorninck II.581.3769.
Drukfout bij Van Doorninck ald. voor 1612; het is een druk van Jan Scheffer van dat jaar. Zie uitvoeriger mijn opmerkingen in HB.XI.256.
01264. Zouterius, Paschasius, Adolescentia s. de conternnenda voluptate, etc. cannine elegiaco. Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1521.40 (of 8°?).
O.a. Vgl. Andreas, Biblioth. belgica (Lov., 1643), 712 („8"."); Panzer IX. 345.46.b; (A. de Backer en F. Vanderhaeghen) in Bullet. du bibliophile beige XIX (Brux., 1863), 163 (,,8V); W. Nijhoff in HB.IH.408.



ZOUTERIUS—ZWOLLE.
175
01265. Zouterius, Paschasius, Principia grammatices. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1529.
Polain, Vorsterman, 34.
Zovitius, Jacobus, Comoedia ex sacra scriptura desumpta. Zie Lumtius (0838 en vgl. 0837).
01266. Zovitius, Jacobus, Didascalus. Antwerpen, Joannes Steels, 1534. 12° (= 8°?).
J. N. Paquot, Mémoires pour servir a 1'hist. litt., etc. III (Louv., 1770), 158; W. Nijhoff in HB.III.408.
01267. *Zuylen van Nyevelt, J. W. van, De fonteyne des levens. Amsterdam, 1533.
Moes IV, p. 449 (onder „Onzekere vermeldingen"). Zie verder 0516 (Fonteyne).
01268. *Zwolle, Willem van, (Antwoord op artikelen der doctoren van Leuven).
De Hoop Scheffer, 405, n. 4.
Ald. wordt een Duitsche uitgave vermeld, met voorrede van Bugenhagen (Artickel der Doctorn von Loven, zu welchen Wilhelm von Zwollen, Konigs Christiernen Fourer christlich hat geantwort, etc. Wittenberg, Klug, 1530) en verondersteld, dat er waarschijnlijk ook een Ned. uitgave heeft bestaan. Lijkt me onzeker.



K 2597












DEPOT NED. PUBL.
4 216 567